Rudarsko-geološko-građevinski fakultet u Tuzli

METALNE KONSTRUKCIJE

OSNOVNA SVOJSTVA ČELIKA

Najznačajnija svojstva materijala
mogu da se podijele na:

1– Fizičko-hemijska svojstva;
2– Tehnološka svojstva;
3– Mehanička svojstva;
 Fizička svojstva

Najvažnija fizička svojstva materijala su:

– specifična masa (težina),

– temperatura topljenja,
– specifična toplota,
– toplota topljenja,
– provodljivost toplote,
– koeficijent termičkog širenja,
 Fizičko-hemijska (metalurška) svojstva

Zrnasta, kristalna mikrostruktura;

Pravilno rasprostranjeni atomi gvožđa - Fe;
Kristalna rešetka je kubna;

Ona može da bude:

– prostorno centrisana ili – površinski centrisana ili

α-rešetka (9 atoma), γ-rešetka (14 atoma).
 Ugljenik u čeliku

– Sadržaj ugljenika se kreće od 0,05-1,7%.

– Konsrukcioni čelici imaju manje od 0,25% C.

– Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju

se u kristalnu rešetku (više kod γ-rešetke);

– U čeliku se C javlja i u vidu karbida gvožđa

(Fe3C) – cementita ili u vidu mješavine Fe i
cementita koja se naziva perlit;
 Tehnološka svojstva čelika

Najznačajnija tehnološka svojstva čelika:

– zavarljivost,
– plastičnost,
– kovnost,
– istegljivost,
– livnost,
– otpornost na habanje,
– obradljivost...
 Zavarljivost

Sposobnost materijala da se može spajati zavarivanjem

(tehnološkim postupkom spajanja metala).

– operativna,
Zavarljivost može biti: – metalurška i
– konstruktivna.

Ako je ekvivalent ugljenika CEV < 0 45 % - čelik je zavarljiv!

 Mehanička svojstva čelika

Najvažnija mehanička svojstva čelika su:

– granica razvlačenja – fy
– čvrstoća na zatezanje – fu
– modul elastičnosti – E
– Poasonov koefcijent – ʋ
– izduženje pri lomu – δ
– kontrakcija – ψ
– udarna žilavost - CVN
Konstante čelika kao materijala

E = 210000 MPa (𝑁/𝑚𝑚2 )

ʋ = 0,3

𝐸
G= = 81000 MPa
2∙(1+𝜗)

γ= 7850 𝑘𝑔/𝑚3

α= 1,2 x 10−5 1/C°

 Ispitivanje svojstava materijala

Određivanje mehaničkih karakteristika:

– Ispitivanje čelika na zatezanje ili pritisak

– Ispitivanje udarne žilavosti čelika

– Ispitivanje tvrdoće čelika

 Ispitivanje čelika na zatezanje

Određuju se najvažnije mehaničke karakeristike:

– granica elastičnsti - fe
– granica razvlačenja - fy
– čvrstoća na zatezanje - fu
– modul elastičnosti - E
– izduženje pri lomu – 𝛿5
– kontrakcija poprečnog preska -ψ
Uzorci za ispitivanje (epruvete)
epruvete iz rebra

epruvete iz nožice
Kidalica za ispitivanje epruveta /IMK Sarajevo/
 Označavanje epruveta pri ispitivanju

epruvete prije ispitivanja epruvete poslije ispitivanja

Rezultati ispitivanja:
Dijagrami 𝝈 − 𝜺 za različite čelike
 Određivanje granice razvlačenja

Opšti konstrukcioni čelik Visokovredni čelik

 Izduženje pri lomu

Kontrakcija poprečnog preseka

Izduženje pri lomu i kontrakcija poprečnog presjeka su

pokazatelji duktilosti materijala!
 Ispitivanje udarne žilavosti - Šarpijev test

A energija udara

Ao površina

Energija udara pri lomu [J] predstavlja mjeru žilavosti metala.

Ispitivanje se provodi na različitim temperaturama, a rezultati

definišu kvalitet čelika.
 Vrste konstrukcionih čelika

Ugljenični čelici su čelici kod kojih je ugljenik jedini

legirajući element.

Prema sadržaju ugljenika ugljični čelici se dijele na:

– niskougljične (0,05 ≤ C≤0,25 %),

– srednjeugljične (0,25 < C ≤ 0,60 %) i
– visokougljične (0,60 < C ≤ 1,70 %).

Pored ugljenika u čeliku se uvijek nalaze i neki drugi prateći

elementi koji potiču iz procesa dobijanja čelika.
Najčešće su to: Si, Mn, S, P, N, O, H.
 Prateći elementi u čeliku

Nepoželjni elementi su:

– Sumpor (S) uzrokuje smanjenje žilavosti,

– Fosfor (P) još više smanjuje žilavost i dovodi do krupnozrne strukture,
– Azot (N) povećava tvrdoću, ali i opasnost od krtog loma i starenja,
– Kiseonik (O) smanjuje žilavost.

Ovi elementi moraju se zadržati u propisanim granicama;

Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne

osobine (dezoksidanti).
 Označavanje čelika

Označavanje čelika je visoko standardizovano.

U Bosni i Hercegovini je usvojen Evropski
sistem označavanja.

EN 10027-1:2003 Sistem za označavanje čelika

Dio 1: Označavanje, osnovne oznake;

EN 10027-2:2003 Sistem za označavanje čelika

Dio 2: Brojčani sistem;

CR 10260:2003 Sistem za označavanje čelika

Dodatne oznake;
 Alfanumerički sistem označavanja
(EN 10027-1)

Prema ovom sistemu razlikuju se dvije osnovne

grupe označavanja čelika:

čelici koji se označavaju na osnovu

Grupa 1: njihove primjene i mehaničkih svojstava,

Grupa 2: čelici koji se označavaju na osnovu

hemijskog sastava.
 Označavanje čelika - Grupa 1

definiše vrstu čelika i sadrži podatke o

Osnovna
oznaka njegovoj uobičajenoj primjeni (slovni simbol)
i najvažnijim mehaničkim svojstvima;

Dodatna definišu kvalitet čelika (žilavost), ili način

oznaka termičke obrade;

definiše specijalne zahtjeve u pogledu

Dopunska lamelarnog cijepanja, ili vrstu prevlake (kod
oznaka tankih limova), ili naknadnu obradu
(kaljenje, žarenje, normalizaciju...)
 Slovni simbol na prvom mjestu osnovne oznake

Primjena Primjer
S Konstrukcioni čelici (Structural steel) S 235
P Oprema pod pritiskom (Pressure purpose) P 355
L Cijevovodi (Line pipe) L 360
E Mehaničke konstrukcije (Engineering) E 295
B Armatura - betonski čelici (Reinforcing steel) B 500
Y Prednaprezanje (Presteressing steel) Y 1770
R Šine (Rail) R 0900
H Čelici visoke čvrstoće za hladno valjanje H 400
(High strength Cold rolled)
D Pljošti proizvodi za hladno oblikovanje D C03
(Flat product for cold forming)
T Ambalaža (Tinmill products) T H52
M Čelici za elektrotehniku (Electrical steel) M 140
Kada se u osnovnoj oznaci ispred
slova S nađe slovo G, radi se o
„Livenom konstrukcionom čeliku“
Označavanje čelika prema hemijskom sastavu
(Grupa 2)

Čelici koji se označavaju prema hemijskom sastavu

(grupa 2) mogu da se podele u tri podgrupe:

1. Nelegirani (ugljenični) čelici sa sadržajem mangana

< 1 % (npr. C45E);

2. Nelegirani čelici sa sadržajem mangana ≥ 1 %

(npr. 18MnMo4-5 );

3. Legirani čelici, kod kojih je sadržaj legirajućeg

elementa ≥ 5% (npr X4CrNi18-12).
Veze starih i novih oznaka opštih konstrukcionih čelika
 Čelici za građevinske konstrukcije

1. Nelegirani konstrukcioni čelici (SRPS EN 10025-2);

2. Normalizovano valjani sitnozrni čelici

(SRPS EN 10025-3);

3. Termomehanički valjani sitnozrni čelici

(SRPS EN 10025-4);

4. Čelici sa poboljšanom otpornošću na atmosfersku

koroziju (SRPS EN 10025-5);

5. Konstrukcioni čelici visoke čvrstoće, dobijeni

kaljenjem i otpuštanjem (SRPS EN 10025-6);
 Tehnički uslovi isporuke čelika

U okviru tehničkih uslova isporuke se definišu:

– mehanička svojstva
– hemijski sastav šarže i proizvoda,
– način dezoksidacije,
– postupak termičke obrade (ako je predviđen),
– tehnološka svojstva,
– specijalni zahtjevi,
– način porudžbine materijala,
– postupak kontrole kvaliteta (ispitivanje i mijesta uzimanja
uzoraka),
– obilježavanje proizvoda.
Nelegirani konstrukcioni čelici (EN 10025-2) - hemijski sastav proizvoda
 Nelegirani konstrukcioni čelici (EN 10025-2)
nominalne granice razvlačenja proizvoda ReH
Mehanička svojstva čelika prema EC3
Izbor vrste i kvaliteta čelika kao osnovnog materijala za
noseću konstrukciju

Parametri koji utiču na izbor kvaliteta osnovnog materijala:

– otpornost na krti lom i zamor materijala
– otpornost na lamelarno cepanje.

Na izbor utiče više faktora:

– tip i značaj konstrukcije,
– vrsta, intenzitet i priroda opterećenja,
– način oblikovanja konstrukcije - detalji,
– minimalna radna temperatura,
– ekonomski pokazatelji.
Maksimalna debljina elementa (tz) obzirom na krti lom