Čifčijski odnosi u Bosni prije reformi

U XIX stoljeću broj čifluka se povećava, i samim tim se sve više ugrožava
timarski sistem kao osnova zemljišnog uređenja Osmanskog carstva. On je već
poprilično bio ugrožen uvođenjem odžakluk timara, zatim čifčijskim odnosima, što je
na kraju rezultiralo i ukidanjem timara 1839. godine. Ukidanjem timara posjednici
čifluka ostaju jedina povlaštena struktura, odnosno uživaoci viška rada proizvođača1.

U čifčijskom sistemu izdefinisale su se dvije osnovne društvene strukture,

čifluk sahibije kao posjednici, a oni su po svom ekonomskom položaju dijelili vlast sa
begovima, jer su bili ekonomski nezavisni te čifčije (kmetovi). Ono što je
karakteristično jeste da su čifčije skoro u cjelosti predstavljali novonaseljeno
stanovništvo, a ne staro obrađivačko stanovništvo.2 Čifluk sahibije u bosanskom
društvu imale su značajnu ulogu, a njihov odnos sa čifčijama donosio je i brojne
probleme. Sve odluke o posjedu morale su se donositi preko čifluk sahibije, tako da
čifčija kao zakupac nije mogao posjed dati drugom čifčiji bez saglasnost čifluk
sahibije.3 Čifčijski sistem u Bosni omogućavao je da jedna osoba bude i čifčija i
spahija, što je rezultiralo oslobađanjem od vojnih obaveza prema Carstvu.

Čifčijski sistem intenzivno se razvijao u prvoj polovini XIX stoljeća, a bio je

vezan pretežno za ne muslimansko stanovništvo, iako je bilo i muslimana čifčija.
Čiflučenje je vezano i za migraciona kretanja stanovništva, a imalo je najviše
ekonomsko-egzistencijalni karakter. Za vrijeme Pokreta za autonomiju i ukidanja
kapetanija, čiflučenje je bilo u velikom zamahu, naročito u plodnim područjima kao
što su Posavina i Semberija.4 Pokušaj reformi u Bosanskom ejaletu naišao je otpor, od
vladajućih i imućnih članova bosanskog društva, stvara se Pokret za autonomiju
predvođen Husein kapetanom Gradaščevićem 1831. godine, pokret je ugušen 1832.
godine, a sve je rezultiralo ukidanjem kapetanija.

1
Ahmed S. Aličić, ‘’Pokret za autonomiju Bosne od 1831.-1832. Godine’’, Sarajevo 1996., str. 46
2
Dr. Izet Šabotić, ''Agrarne prilike u Bosanskom ejaletu (1839.-1878.)'', Tuzla 2013., str. 45
3
Isto, str.46
4
Isto, str.56
 Vrijeme tanzimata

Vrijeme tanzimata, odnosno period provođenja reformi trajao je periodu od

1839. do 1876. godine, reforme su vršene u svim segmentima Osmanskog carstva.
Prvi tanzimatski akt bio je Hatišerif od Gilhane koji je proglasio sultan Abdulmedžid
na početku svoje vladavine 1839. god.5 Međutim ovaj akt nije imao nekog posebnog
odijeke na teritoriji Bosanskog ejaleta, akt je na ovom prostoru objavljen tek 1841.
godine. Ovim aktom ukinuti su svi nameti osim harača, desetine i đumruka. Valija
Husref- paša je po odredbama Hatišerifa pokušao da uredi odnose između čifčija i
čifluka, međutim reforma je naisla na otpor. Donošenje Hatišerifa od Gilhane došlo je
do zaoštravanja odnosa između čifčija i čifluk sahibija.6 Primjena Hatišerifa u
Bosanskom ejaletu tekla je sporo i oprezno, jer se Porta pribojavala buntovnih spahija,
i to sa razlogom.

Dolaskom Omer Lutvi-paše u Bosanski ejalet 1850. godine, dolazi do novog

pokušaja provođenja tanzimata. Njegovim dolaskom u Bosanskom ejaletu nastupa
period pobuna, pobune su dizane u Posavini, Hercegovini, Bosanskoj krajini, s ciljem
da se protjera Omer Lutvi paša. Međutim on je uspješno ugušio pobune, te krenuo u
sprovođenje krupnih promjena u Bosanskom ejaletu. U Sarajevu je za rješavanje
sporova između čifčija i čifluk sahibija osnovna institucija tahkik-medžlis, u kojem su
pored muslimana bili i jedan pravoslavni sveštenik, te jedan katolički i jedan
pravoslavni trgovac7, međutim rezultata nije bilo. Sve češći su bili sukobi između
čifčija i čifluk sahibija, pružan je i maksimalan otpor bilo kakvoj reformi, što je
Bosanski ejalet a i samo Osmansko carstvo dovodilo u sve veću krizu.

Ramazanski zakon

Od 1858. godine sprovode se novi agrarni propisi od kojih je prvi Ramazanski

zakon, donešen 3. maja 1858. godine.8 Ovo je bio prvi agrarni propis kojim se
pokušao riješiti problem u Bosanskom ejaletu. Ovaj zakon se još naziva i Gruntovni
zakon, posebno je rješavao pravni status raznih vrsta zemljišta. Jedna od njegovih

5
Dr. Ibrahim Tepić ‘’Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljeća do austrougarske okupacije 1878.
godine, ‘'Historija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog
rata'',Sarajevo, 1998.god, str.192.
6
Dr. Izet Šabotić, ''Agrarne prilike u Bosanskom ejaletu (1839.-1878.)'', Tuzla 2013., str. 87.
7
Isto, str.104.
8
Isto, str.117.
važnijih odredbi jeste sticanje prava posjeda na zemlju, onome ko bi je deset godina
obrađivao bez prigovora.9

Saferska naredba

Saferska naredba imala je za cilj uređenje čifčijskih odnosa u Bosanskom

ejaletu, donešena je 12. septembra 1859. godine, odnosno 14. safera 1276. godine po
hidžri. Donešena je nakon zasjedanja Velikog tanzimatskog vijeća u Istambulu sa
bosanskim predstavnicima. Sastojala se od 13 paragrafa, u kojima su donešene
odredbe za svaki sandžak posebno.10 Saferskom naredbom svi odnosi između čifluk
sahibije i čifčije moraju biti uređeni u pismenom obliku. Čifčija nije mogao biti
odstranjen sa čifluka osim u slučaju ne izvršavanja svojih obaveza. Ovaj zakon nije
donio neke značajne promjene, ali je ostao na snazi do kraja osmanske vlasti, tj. 1878.
godine.

Ševalski zakon

Zakon donešen 1870. godine, a odnosio se na šumska bogatstva, tj. ovim

zakonom je uređeno pravo vlasništva na šumu. Što se tiče šuma kao privatne svojine,
te odredbe bile su postvljenje u Ramazanskom zakonu, ali su ovim zakonom proširene
i pojašnjene.

Agrarni zakoni, naročito Saferska naredba uticali su u nekoj mjeri na

smirivanje nemira i uvođenje reda u Bosanski ejalet. Odredbe Saferske naredbe nisu
odmah zaživjele, nastavljena je stara praksa između čifčija i čifluk sahibija. Hrišćani
čifčije su se žalili na stalnu zloupotrebu. Iako je agrarni zakon donio prividan mir,
odnosi se nisu mijenjali, jednim dijelom su se i zaoštravali i to najviše radi buđenja
nacionalne svijesti, i potpirivanje iste sa raznih strana i raznih interesa, a sve u svrhu
slabljenja Osmanskog carstva i njegovog protjerivanja sa balkanske teritorije. Na
buđenje nacionalne svijesti kod pravoslavnog stanovništva imalo je ''Načartanije'' Ilije
Garašanima, te se radi toga sve više pravio otpor, i sve manje poštovale odredbe.

9
Isto, str.120.
10
Dr. Izet Šabotić, ''Agrarne prilike u Bosanskom ejaletu (1839.-1878.)'', Tuzla 2013., str. 122.