214513 - Physics สอวน. 2560 ระดับชาติ

การแข่งขันฟิสิกส์โอลิมปิกระดับชาติ ครั้งที่ 16 ข้อสอบภาคทฤษฎี ข้อ 1
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ เวลาสอบรวม 4 ชั่วโมง

วันที่ 9 มิถุนายน 2560 หน้า 1/4
ข้อที่ 1 (มี 3 ข้อย่อย) [10 คะแนน]
1.1 ดาวเคราะห์ชนก้อนหิน [2 คะแนน]

ผู้สังเกตในกรอบอ้างอิงเฉื่อยหนึ่ง พบว่าก้อนหินมวล m ลอยนิ่งในอวกาศ ต่อมามีดาวเคราะห์รัศมี R
วิ่งเข้ามาชนตรง ๆ จากระยะไกล ด้วยอัตราเร็ว u ถ้าความเร่งโน้มถ่วงที่พื้นผิวดาวเคราะห์มีขนาดเท่ากับ g แล้ว
ผู้สังเกตจะพบว่าก้อนหินมีอัตราเร็วเท่าใดขณะที่ชนกับพื้นผิวดาวเคราะห์ (ให้สมมุติว่าดาวเคราะห์ดังกล่าวไม่มี
ชั้นบรรยากาศ และมวลของก้อนหินน้อยกว่าดาวเคราะห์มาก ๆ)
1.2 เครื่องจักรความร้อน [5 คะแนน]

p
A B
C
V
เครื่องจักรความร้อนประหลาดเครื่องหนึ่ง ทางานตามแผนภาพความดัน-ปริมาตร ( PV Diagram) ดัง

แสดงในรูปข้างบน เครื่องจักรดังกล่าวทางานด้วยแก๊สอุดมคติแบบอะตอมเดี่ยว
1.2.1 (1.2 คะแนน) ช่วง AB, BC และ CA มีความร้อนเข้าหรือออกจากระบบ อธิบายเหตุผลประกอบด้วย

ถ้ากาหนดให้ (ข้อมูลสาหรับข้อ 1.2.2 ถึง 1.2.4)
 ที่จุด A เครื่องจักรมีความดัน 10 atm ปริมาตร 0.4 ลิตร และอุณหภูมิ 400 K
 อัตราส่วนระหว่างปริมาตรสูงสุดต่อปริมาตรต่าสุด คือ 5:1

 อุณหภูมติ ่าสุดของเครื่องจักรคือ 300 K
1.2.2 (0.5 คะแนน) จงหาความดันต่าสุดของเครื่องจักร

1.2.3 (1.8 คะแนน) จงหาประสิทธิภาพของเครื่องจักร
1.2.4 (1.5 คะแนน) กาหนดให้จุด A และ C คงที่ พบว่าถ้าเลื่อนจุด B ในแผนภาพความดัน-ปริมาตร ไป
ทางซ้ายหรือขวา โดยที่ความดันของจุด B ยังคงเท่าเดิม และปริมาตรของจุด B ยังคงมากกว่าจุด A
แล้วประสิทธิภาพของเครื่องจักรจะเปลี่ยนไป จงหาประสิทธิภาพสูงสุดของเครื่องจักร
1.3 การมองเห็นภาพ [3 คะแนน]

ในความสว่างปกติ รูม่านตาของมนุษย์มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง 2.0 mm และระยะห่างระหว่างรูม่าน
ตาถึงฉากรับภาพ (เรตินา) คือ 24 mm ดังแสดงในรูป
ในการมองจุดสองจุดที่อยู่ติดกัน ถ้าเรามองในระยะใกล้พอ จะเห็นเป็นภาพจุดสองจุดแยกจากกันชัดเจน

หากมองในระยะไกลออกไป ภาพที่เห็นจะไม่ใช่จุดสองจุดที่แยกกันได้ชัดเจน แต่เห็นเป็นจุดเดียว
1.3.1 (1.0 คะแนน) จงหาขนาดเชิงมุม ที่เล็กที่สุดที่ตามนุษย์สามารถแยกจุดสองจุดออกจากกันได้ (angular

resolution) ที่เกิดจากขีดจากัดการเลี้ยวเบนของแสง กาหนดให้ ความยาวคลื่นของแสงที่ใช้คือ
550 nm และระยะห่างระหว่างวัตถุกับตา มีขนาดมากกว่าขนาดของรูม่านตามาก ๆ
มนุษย์สามารถมองเห็นภาพได้เพราะแสงทีเ่ ข้าตาไปตกลงบน เซลรับแสง (cone cells) จานวนมากที่อยู่

บนเรตินา ถ้าระยะระหว่างกึ่งกลางของเซลรับแสงสองอันที่อยู่ติดกันคือ 1.0 m และถ้าไม่คานึงถึงการ
เลี้ยวเบนของแสง เราสามารถแยกจุดสองจุดออกจากกันได้ หากภาพจากแต่ละจุดนั้นตกลงบนเซลรับแสงต่างอัน
กัน
1.3.2 (1.0 คะแนน) จงหาค่า angular resolution ในกรณีนี้ (หาขนาดเชิงมุมทีเ่ ล็กที่สุด ทีภ่ าพจากแต่ละจุด
ตกลงบนเซลรับแสงแต่ละอันที่อยู่ติดกัน)
ในการแสดงผลบนจอภาพแบบดิจิทัล เช่น หน้าจอคอมพิวเตอร์ สามารถทาได้โดยการแสดงบนพิกเซล

สี่เหลี่ยมจัตุรัสที่เรียงต่อกันจานวนมากบนหน้าจอ แม้ว่าพิกเซลแต่ละอันจะแสดงผลได้แค่สีเดียว แต่ภาพรวม
ทั้งหมดก็ดูต่อเนื่องคมชัดได้ถ้าตาของผู้สังเกตอยู่ห่างจากจอภาพในระยะที่เหมาะสม นั่นคือผู้สังเกตไม่สามารถ
แยก (resolve) พิกเซลสองอันที่อยู่ติดกันได้อย่างชัดเจน (ดูตัวอย่างในรูปด้านล่างซ้าย)
รูปสาหรับข้อ 1.3.4: รูปซ้าย แสดงถึงภาพแบบต่อเนื่องคมชัด ที่ตาเราไม่สามารถแยกพิกเซลได้

รูปขวา เมื่อเรามองภาพในระยะใกล้ เราจะสามารถแยก (resolve) แต่ละพิกเซลออกจากกันได้
1.3.3 (0.6 คะแนน) ถ้าหน้าจอคอมพิวเตอร์รุ่นหนึ่ง ถูกออกแบบมาเพื่อใช้ห่างจากลูกตาเป็นระยะ 30 cm

ระยะระหว่างกึ่งกลางของพิกเซลสองอันที่อยู่ติดกันควรมีค่าเป็นอย่างไร ที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve
ได้ เมื่อพิจารณาเฉพาะเงื่อนไขของแต่ละข้อ ดังนี้
(ก) พิจารณาเฉพาะขีดจากัดการเลี้ยวเบนของแสง เท่านั้น (แบบข้อ 1.3.1)
(ข) พิจารณาเฉพาะขนาดของเซลรับแสง เท่านั้น (แบบข้อ 1.3.2)
1.3.4 (0.4 คะแนน) ถ้าพิจารณาทั้งสองเงื่อนไขในข้อ 1.3.3 แล้วยังต้องการมองเห็นภาพบนหน้าจอเป็นแบบ

คมชัดต่อเนื่องได้ ระยะระหว่างกึ่งกลางของพิกเซลสองอันที่อยู่ติดกันควรมีค่าอยู่ในช่วงใด
************************* จบข้อ 1 *************************

การแข่งขันฟิสิกส์โอลิมปิกระดับชาติ ครั้งที่ 16 Solution ข้อ 1
มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ 8 – 12 มิ.ย. 60 หน้า 1/5
Solution ข้อ 1
ข้อ 1.1 (2.0 คะแนน)
หากนักเรียนไม่ระบุกรอบอ้างอิงในการคานวณมาอย่างชัดเจนแล้วให้ถือว่าปริมาณทั้งหมดที่คานวณได้วัดเทียบ
กับกรอบอ้างอิงเดียวกันกับโจทย์
วิธีที่ 1 คำนวณในกรอบอ้ำงอิงของดำวเครำะห์
ใช้กฎอนุรักษ์พลังงานและประมาณมวลของก้อนหินน้อยกว่าดาวเคราะห์มากๆ m M
1 1 GMm 1
mu 2 mv 2 mv 2 mgR
2 2 R 2
แก้สมการ ได้ v u2 2gR
แปลงกลับมายังกรอบอ้างอิงเดิมจะได้ v' u u2 2gR
วิธีที่ 2 ในกรอบอ้ำงอิงเฉื่อยที่ผู้สังเกตอยู่
ใช้กฎอนุรักษ์โมเมนตัมและพลังงาน
1 1 1 GMm
Mu 2 mv 2 Mw 2 ( w คืออัตราเร็วดาวเคราะห์ตอนหลัง)
2 2 2 R
Mu Mw mv
m
w u v
M
1 1 2 1 m
Mu 2 mv M u2 2 uv mgR  v2 2uv 2gR 0
2 2 2 M
แก้สมการ ได้ v u u 2 2gR

เนื่องจากก้อนหินถูกดึงเข้าหาดาวเคราะห์จึงมีทิศตรงข้ามกับ u ดังนั้น
v u u2 2gR
ข้อสังเกต เราไม่สามารถคานวณโดยให้พลังงานของดาวเคราะห์คงที่ด้วยสมการ
1 1 1 GMm
Mu 2 mv 2 Mu 2 ซึ่งจะได้ v 2gR (ถ้าทาแบบนี้ ได้ 0 คะแนน)
2 2 2 R
แต่ในกรอบของดาวเคราะห์กลับคิดเสมือนว่าพลังงานของดาวเคราะห์คงที่ได้
ข้อ 1.2.1 (1.2 คะแนน)

ช่วง AB
วิธีที่ 1 วิธีที่ 2
W เป็นบวกเพราะ pdV บวก เพราะ p บวก dV บวก Q ncP T ncP TB TA 0
dU เป็นบวกเพราะ pV เพิ่มทาให้ T เพิ่ม เพราะ p คงตัวแต่ V เพิ่ม ทาให้ T เพิ่มตาม
(หรือ dU เป็นบวกเพราะ pV
1 1
p2V2
3 3 T1 T2
dU d pV pdV 0 ทาให้ T เพิ่ม)
2 2 Q เป็นบวกแสดงว่า ความร้อนไหลเข้า
dQ dU ดังนั้น dQ จึงเป็นบวก
dW
dQ เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ
ช่วง BC
W เป็นลบเพราะ pdV ลบ เพราะ p บวก dV ลบ
dU เป็นลบเพราะ pV ลดทาให้ T ลด
3 3 3
(หรือเป็นลบเพราะ dU d pV pdV Vdp 0 ; ซึง่ dp และ dV เป็นลบ ทาให้ T ลด)
2 2 2
dQ dU ดังนั้น dQ จึงเป็นลบ
dW
dQ เป็นลบแสดงว่า ควำมร้อนไหลออก
ช่วง CA
W เป็นศูนย์เพราะ dV เป็นศูนย์ Q ncV T ncV TA TC 0
dU เป็นบวกเพราะ pV เพิ่มทาให้ T เพิ่ม หรือ เพราะ V คงตัวแต่ p เพิ่ม ทาให้ T เพิ่ม ตาม
(หรือ dU เป็นบวกเพราะ pV
1 1
p2V2
3 3 T1 T2
dU d pV Vdp 0 ทาให้ T เพิ่ม)
2 2 Q เป็นบวกแสดงว่า ความร้อนไหลเข้า
dQ dU ดังนั้น dQ จึงเป็นบวก
dW
dQ เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ
วิธีที่ 3
หรือนักเรียนสามารถพิสูจน์สมการรวม จากกฎข้อ 1 ของเทอร์โมไดนามิกส์
3
dQ dU dW d pV pdV
2
5 3
ทาให้ได้ว่า dQ pdV Vdp
2 2
ช่วง AB ความดันคงที่ dp 0 และปริมาตรเพิ่มขึ้น dV เป็นบวก ทาให้ dQ 0 ควำมร้อนไหลเข้ำ

ช่วง BC dp และ dV เป็นลบ ทาให้ dQ 0 ควำมร้อนไหลออก
ช่วง CA ความดันเพิ่มขึ้น dp เป็นบวก และ dV 0 ทาให้ dQ 0 ควำมร้อนไหลเข้ำ
ข้อ 1.2.2 (0.5 คะแนน)

จุด C อุณหภูมิต่าสุด และความดันต่าสุด
pAVA pCVC pA pC
ปริมาตรคงตัว ดังนั้น
TA TC TA TC
pA 10 atm
pC TC 300 K 7.5 atm
TA 400 K
ข้อ 1.2.3 (1.8 คะแนน)

Wnet Qin Qout QAB QCA QBC หรือเท่ากับพื้นที่สามเหลี่ยม
W W
e
Qin QAB QCA
วิีที
ธี ่ 1 วิธีที่ 2
QAB 3 QAB ncP T ncP TB TA 0
dQ dU dW d pV pdV
2 1 5R
2000K 400K
8.3 2
5 3 4, 000 J
dQ pdV Vdp แต่ในช่วง AB นั้น p คงตัว
2 2
5 5
QAB p V 10 105 2.0 0.4 10 3
2 2
4, 000 J
QCA 3 3 QCA ncV T ncP TC TA 0
QCA V p pV
2 2 1 3R
400K 300K
3 8.3 2
QCA 0.4 10 3 10 10 5
7.5 10 5
150 J
2
150 J
Wnet 1 Wnet Qin Qout
Wnet p V
2 QAB QCA QBC
1 5 3
10 7.5 10 2.0 0.4 10 4000 150 3950
2
200 J 200 J
W W 200
ดังนั้น ประสิทธิภาพของเครื่องจักรความร้อน e 4.8%
Qin QAB QCA 4150
ข้อ 1.2.4 (1.5 คะแนน)

1
p V
W W 2
e
Qin QAB QCA 5 3
p V V p
2 2
กาหนดให้ VB x 1 VA
1 1
p xVA
1 2 4 A x
จากข้อ 1.2.2 เราได้ว่า p p แทนค่าจะได้ e
4 A 5 3 1 20x 3
p xVA VA pA
2 A 2 4
x 1
ประสิทธิภาพสูงสุดเกิดขึ้นเมื่อ x เข้าใกล้อนันต์ emax lim 5%
x 20x 3 20
ข้อ 1.3 (3 คะแนน)

1.3.1 Angular resolution จาก Rayleigh Criterion คือ 1.22
D
ความยาวคลื่นที่ใช้คือ 550 nm
550 nm
diff
1.22 336 rad
2.0 mm
1.3.2 ถ้ำไม่มีกำรเลี้ยวเบน เราสามารถ resolve ภาพได้ ถ้าภาพจากวัตถุสองอัน ตกลงบนเซลรับแสงที่ต่างกัน

ดังนั้นมุมที่เล็กที่สุด ที่ตาแยกได้ คือ ระยะห่างระหว่างเซลรับแสง หารด้วย ระยะทางจากรูม่านตาถึงเซลรับ
แสง
1.0 m
cone
42 rad
2.4 cm
1.3.3 จากระยะทางที่กาหนดให้ คือ 30 cm ระยะระหว่างกึ่งกลางของพิกเซลสองอันที่อยู่ติดกันควรมีค่าเป็น

อย่างไร ที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้ เมื่อพิจารณาตามเงื่อนไขแต่ละข้อ ดังนี้
(ก) พิจารณาจาก diffraction limit เท่านั้น
Pixel size diff
0.30 m
101 m
(ข) พิจารณาจากขนาดของเซลรับแสง เท่านั้น

Pixel size cone
0.30 m
13 m
1.3.4 ขนาดของพิกเซลบนหน้าจอที่ ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้ที่ 30 cm คือ 101 m เพราะขนาดที่ใหญ่

กว่านี้ ก็จะ resolve ได้ และ ถ้าเล็กกว่านี้ ก็ไม่สามารถ resolve ได้ เนื่องจาก การเลี้ยวเบนของแสง
๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑๑
การแข่งขันฟิสิกส์โอลิมปิกระดับชาติ ครั้งที่ 16 Marking Scheme ข้อ 1
Marking Scheme ข้อ 1

ข้อ 1.1 [2 คะแนน]
วิธีที่ 1 คำนวณในกรอบอ้ำงอิงของดำวเครำะห์
คำอธิบำย สมกำร คะแนน
แสดงแนวคิดหลัก เรื่อง การอนุรักษ์พลังงาน 0.5
สมการพลังงานที่ผิวของดาว ถูกต้อง โดยประมาณ 1
mu 2
1
mv 2
GMm
(0.3)
มวลของก้อนหินน้อยกว่าดาวเคราะห์มากๆ 2 2 R
0.7
1 1
mu 2 mv 2 mgR (0.3)
2 2
แก้สมการได้ถูกต้อง v u2 2gR 0.3
แปลงกลับมายังกรอบอ้างอิงเดิม v' u u2 2gR 0.5
วิธีที่ 2 ในกรอบอ้ำงอิงเฉื่อยที่ผู้สังเกตอยู่ (หากนักเรียนไม่ระบุกรอบอ้างอิงในการคานวณ ให้ถือว่าใช้วิธีที่ 2 คิด)
คำอธิบำย สมกำร คะแนน
แสดงแนวคิดหลัก เรื่องการอนุรักษ์พลังงาน (0.1) และโมเมนตัม (0.1) 0.5
และการเปลี่ยนแปลงพลังงานของดาวเคราะห์ (0.3)
สมการพลังงานที่ผิวของดาว ถูกต้อง 1
Mu 2
1
mv 2
1
Mw 2
GMm 0.5
2 2 2 R
ใช้หลักการอนุรักษ์โมเมนตัม ได้ถูกต้อง Mu Mw mv 0.4
m
w u v
M
1 1 2 1 m
Mu 2 mv M u2 2 uv mgR
2 2 2 M
 v2 2uv 2gR 0 (0.2) 0.6

v u u2 2gR (0.2)
v u u2 2gR เพราะถูกดึงเข้าหาดาวจึง
ตรงข้ามกับ u (0.2)
1 1 1 GMm
หมำยเหตุ: ถ้าใช้สมการ Mu 2 mv 2 Mu 2 ซึ่งจะได้ v 2gR ได้ 0 คะแนน (ได้
2 2 2 R
0.1 จำกเต็ม 2.0)

ข้อ 1.2.1 [1.2 คะแนน]
ช่วง AB
วิธีที่ 1 วิธีที่ 2 คะแนน
dU เป็นบวกเพราะ pV เพิ่มทาให้ T เพิ่ม p คงตัวแต่ V เพิ่ม ทาให้ T เพิ่ม 0.1
หรือ dU เป็นบวกเพราะ pV p2V2
ตาม 1 1
3 3 T1 T2
dU d pV pdV 0
2 2
W เป็นบวกเพราะ pdV บวก เพราะ p บวก dV Q ncP T ncP TB TA 0.1

บวก
dQ dU dW ดังนั้น dQ จึงเป็นบวก Q 0 0.1
dQ เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ Q เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ 0.1
ช่วง BC
คำอธิบำย คะแนน
dU เป็นลบเพราะ pV ลดทาให้ T ลด 0.1
3 3 3
หรือ เป็นลบเพราะ dU d pV pdV Vdp 0 ; ซึง่ dp และ
2 2 2
dV เป็นลบ
ให้เหตุผลว่า W เป็นลบเพราะ pdV ลบ เพราะ p บวก dV ลบ 0.1
dQ dU dW ดังนั้น dQ จึงเป็นลบ 0.1
dQ เป็นลบแสดงว่า ควำมร้อนไหลออก 0.1
ช่วง CA
วิธีที่ 1 วิธีที่ 2 คะแนน
dU เป็นบวกเพราะ pV เพิ่มทาให้ T เพิ่ม V คงตัวแต่ p เพิ่ม ทาให้ T เพิ่ม ตาม 0.1
หรือ dU เป็นบวกเพราะ pV
1 1
p2V2
3 3 T1 T2
dU d pV Vdp 0
2 2
W เป็นศูนย์เพราะ dV เป็นศูนย์ Q ncV T ncV TA TC 0.1

dQ dU dW ดังนั้น dQ จึงเป็นบวก Q 0 0.1
dQ เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ Q เป็นบวกแสดงว่า ควำมร้อนไหลเข้ำ 0.1
วิธีที่ 3 (พิสูจน์แบบรวม)
3 0.3
dQ dU dW d pV pdV
2
dQ
5
pdV
3
Vdp
0.3
2 2
ช่วง AB ความดันคงที่ dp 0 และปริมาตรเพิ่มขึ้น dV เป็นบวก 0.2
ทาให้ dQ 0 ความร้อนไหลเข้า
ช่วง BC dp และ dV เป็นลบ 0.2
ทาให้ dQ 0 ความร้อนไหลออก
ช่วง CA ปริมาตรคงที่ dV 0 และความดันเพิ่มขึ้น dp เป็นบวก 0.2
ทาให้ dQ 0 ความร้อนไหลเข้า
ข้อ 1.2.2 [0.5 คะแนน]

รู้ว่าจุด C ความดันต่าสุด 0.1
รู้ว่าุด
จุ C มีอุณหภูมิ 300 K 0.1
ใช้สมการ P
const. หรือ ใกล้เคียง 0.1
T
แทนค่าได้ถูกต้อง 0.1
คาตอบถูกต้อง 0.1
ข้อ 1.2.3 [1.8 คะแนน]

รู้ว่า Qin QAB QCA และแทนค่าได้ถูกต้อง 0.2
หา QAB ถูกต้อง 0.4
QAB
5
p V หรือ QAB ncP T 0.2
2
แทนค่าถูกต้อง 0.1
คาตอบถูกต้อง 4, 000 J 0.1
หา QCA ถูกต้อง 0.4
QCA
3
V p หรือ QAB ncV T 0.2
2
แทนค่าถูกต้อง 0.1
คาตอบถูกต้อง 150 J 0.1
ใช้ หรือ หาค่า W ถูกต้อง 0.5

W
1
p V
Wnet QAB QCA QBC 0.2
2
แทนค่าถูกต้อง QBC ถูกต้อง 0.2
คาตอบถูกต้อง 200 J คาตอบถูกต้อง 200 J 0.1
คาจากัดความถูกต้อง e
W
(0.2) 0.3
Qin
แทนค่าได้คาตอบถูกต้อง e 4.8% (0.1)

ข้อ 1.2.4 [1.5 คะแนน]

1
p V
0.5
e 2 (ตัวแปรตัวเดียว)
5 3
p V V p
2 2
e
x 0.4
20x 3
รู้ว่าประสิทธิภาพสูงสุดเกิดขึ้นที่ x 0.3
emax lim
x 1
5%
0.3
x 20x 3 20

หลักกำร/คำตอบที่ต้องกำร คะแนน
1.3.1 หำมุมน้อยสุดที่ตำสำมำรถแยกได้ (Diffraction limit) [1.0]
ใช้ Rayleigh’s Criterion ได้ถูกต้อง: 1.22 336 rad (หรือใช้ 1.2 ก็ให้) 0.6
D
ถ้าประมาณว่า ให้ (0.4)
D
แทนค่าตัวแปรได้ถูกต้อง เลือก D 2.0 mm ตามที่กาหนด (ตอบเป็น rad หรือ ดีกรี ก็ได้) 0.4
diff
336 rad หรือ 19.2 mDeg
1.3.2 หำมุมน้อยสุดที่ตำสำมำรถแยกได้ (Cone cell limit) [1.0]
หาค่าได้ถูกต้อง ไม่ว่าจะใช้ arclength หรือ tan: cone

42 rad 1.0
1.3.3 หำขนำดของพิกเซลของ แต่ละเงื่อนไข [0.6]
(ก) หาขนาดของพิกเซลที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้เนื่องจาก diffraction limit ( 101 m) 0.3

ไม่ว่าจะใช้ arclength หรือ tan
 ถ้าแทนค่าผิด ไม่ให้คะแนน
 ถ้าใช้ = แทน ให้ (0.2)
(ข) หาขนาดของพิกเซลที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้เนื่องจาก ขนาดของ cone cell ( 13 m) 0.3

 ถ้าใช้ = แทน ให้ (0.2)
1.3.4 หำขนำดของพิกเซลของ เมื่อคิดทั้ง 2 เงื่อนไข [0.4]
 บอกได้ว่า ขนาดพิกเซลทีท่ าให้เห็นภาพต่อเนื่อง ต้องเป็นตัวเลขที่มากที่สุด ระหว่างคาตอบจาก 0.4

ข้อ 1.3.3.ก หรือ 1.3.3.ข (ไม่หักคะแนน ถ้าตัวเลขคาตอบที่ได้ในข้อก่อนหน้านี้ผิดไปจากเฉลย)
 ถ้าเลือกผิดค่า ไม่ให้คะแนนเลย
***************************
ข้อที่ 2 Mach-Zehnder Interferometer [10 คะแนน]
ข้อมูลที่เป็นประโยชน์
1 t T
 ค่าเฉลี่ยเชิงเวลา (Time average) ของฟังก์ชัน f t ใด ๆ คือ f t dt
T t 0
1 t 2 1 t 2 1
 cos2 t dt sin2 t dt
T t 0 T t 0 2
2
เมื่อ T และ และ เป็นค่าคงตัว

 เอกลักษณ์ตรีโกณมิติ:
a b a b
sin a sin b 2 sin cos
2 2
sin a b sin a b 2 sin a cos b
sin a b sin a b 2 cos a sin b
cos2 sin2 cos 2
Part I : พอร์ตมืดและพอร์ตสว่างของอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์
อุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ (Mach-Zehnder Interferometer) มีลักษณะดังรูปที่ 2.1 เริ่มต้นจาก
การส่งแสงเลเซอร์ความยาวคลื่นเดียวเข้าไปทางตัวแยกแสง (beam splitter) B1 จากนั้นแสงทีถ่ ูกแยกออกจะ
เดินทางไปตามแต่ละเส้นทาง โดยเส้นทางหนึ่งไปสะท้อนที่กระจก M2 และอีกเส้นทางหนึ่งไปสะท้อนที่กระจก M3
ดังรูป แล้วไปรวมกันอีกครั้งหลังจากผ่านตัวแยกแสงตัวสุดท้าย (B4) ไปยังตัวรับแสง (Photodiodes) A และ B
ถ้าจัดให้ระยะทางจาก B1 ถึง B4 ทั้งสองเส้นทางมีขนาดเท่ากัน จะทาให้เกิดการแทรกสอดแบบเสริมกันที่ตัวรับ
แสงตัวหนึ่ง (เราจะเรียกว่า พอร์ตสว่าง) และแบบหักล้างกันที่ตัวรับแสงอีกตัวหนึ่ง (เรียกว่า พอร์ตมืด)
รูปที่ 2.1: การจัดอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ เมื่อ B1 และ B4 เป็นตัวแยกแสง (beam splitter)

M2 และ M3 เป็นกระจกสะท้อนแสง และ A และ B เป็นตัวรับแสง (photodiode)
ตัวแยกแสง สามารถให้แสงส่วนหนึ่งทะลุผ่าน และจะสะท้อนแสงอีกส่วนหนึ่งออกไป ตัวแยกแสงจะมี

วัสดุไดอิเล็กทริกเคลือบอยู่บนผิวแก้ว แสงที่เข้าสู่ตัวแยกแสง B1 และ B4 ในแต่ละทิศทาง จะสะท้อนที่รอยต่อ
ระหว่างไดอิเล็กทริกกับแก้วเท่านั้น ดังแสดงในรูปที่ 2.2
รูปที่ 2.2: ลักษณะการสะท้อนและทะลุผ่านของแสงที่เข้าสู่ตัวแยกแสง
กาหนดให้ ดรรชนีหักเห ของแก้ว (บริเวณสีอ่อนในรูปที่ 2.2) คือ nG

ดรรชนีหักเห ของไดอิเล็กทริก (บริเวณสีเข้มในรูปที่ 2.2) คือ n D
ดรรชนีหักเห ของอากาศ คือ n 0 โดยที่ n0 nD nG
คาถามข้อที่ 2.1 จากการจัดอุปกรณ์ดังรูปที่ 2.1 (1.0 คะแนน)

(2.1.1) ตัวรับแสง A เป็นพอร์ตมืด หรือเป็นพอร์ตสว่าง จงให้เหตุผล
(2.1.2) ตัวรับแสง B เป็นพอร์ตมืด หรือเป็นพอร์ตสว่าง จงให้เหตุผล
Part II : การใช้อุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ เพื่อศึกษาความเข้มข้นของสารละลายนาตาล
เราสามารถใช้อุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ เพื่อศึกษาค่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลได้โดยวาง
ภาชนะใส เช่น ท่อเล็ก ๆ ขนาดเท่ากัน (ความยาว L 1.0 cm ) ลงไปแทรกระหว่างเส้นทางเดินของแสงแต่ละ
เส้นทาง ตามรูปที่ 2.3 ท่อหนึ่งมีน้าเปล่าบรรจุอยู่ ส่วนอีกท่อหนึ่งมีสารละลายน้าตาลบรรจุอยู่ (เราสามารถ
ประมาณได้ว่า ความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลคงที่ตลอดทั้งท่อ) เมื่อค่อย ๆ เปลี่ยนความเข้มข้นของ
สารละลายน้าตาล เราจะเริ่มเห็นความสว่างที่เปลี่ยนไปของตัวรับแสงที่ปลายทาง
รูปที่ 2.3: การจัดอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ สาหรับศึกษาความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล

(สเกลในรูปไม่ถูกต้อง)
กาหนดให้ ดรรชนีหักเหของสารละลายน้าตาล n เป็นฟังก์ชันของความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล h ซึง่

เขียนเป็นสมการได้ดังนี้
n 1.33 h (สาหรับ h ที่มคี ่าในช่วง 0 ถึง 0.01 )
เมื่อ 0.146 และ h M sugar M water โดยที่ M sugar และ M water คือมวลของน้าตาลและ
มวลของน้าที่อยู่ในสารละลายน้าตาล ตามลาดับ
คาถามข้อที่ 2.2 (2.0 คะแนน)

จงหาว่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล h ต้องเปลี่ยนไปเท่าไร เพื่อให้ความสว่างบนตัวรับแสงตัว
หนึ่งเปลี่ยนไป 1 ริ้ว (fringe) (นั่นคือ เปลี่ยนจากมืดไปเป็นมืดอีกครั้ง หรือ จากสว่างไปเป็นสว่างอีกครั้ง)
กาหนดให้ แสงที่ใช้มคี วามยาวคลื่นในสุญญากาศ 0 550 nm
Part III : ความเข้มแสงที่พอร์ตสว่าง
ต่อไปนีจะพิจารณาเฉพาะแสงที่ตกบนพอร์ตสว่างเพียงพอร์ตเดียว (A หรือ B ตามคาตอบที่นักเรียน

เลือกในคาถามข้อที่ 2.1)
สถานการณ์ที่ 1: พิจารณาเฉพาะแสงจากเส้นทางที่หนึ่ง (เส้นทางที่ผ่านท่อนาเปล่า) มาถึงพอร์ตสว่าง

ถ้าพิจารณาเฉพาะแสงที่ผ่านท่อน้าเปล่า (แสงอีกเส้นทางหนึ่งถูกบังไว้ก่อน) พบว่าเมื่อแสงเดินทางมาถึง
ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง สนามไฟฟ้าของแสงนั้นสามารถบรรยายได้ดังนี้
E t E 0 sin t
โดยที่ คือความถี่เชิงมุมของแสงที่ใช้ในการทดลอง และ E 0 คือแอมพลิจูดของสนามไฟฟ้าที่มาถึงตัวรับแสง
ถ้าพิจารณาในแง่ของความเข้มแสง ความเข้มแสงที่มาถึงตัวรับแสงจะเขียนได้เป็น
I t I 0 sin2 t
2
โดยที่ คือความเข้มแสงสูงสุดของแสงในเส้นทางทีห่ นึ่งที่มาถึงตัวรับแสง และแปรผันโดยตรงกับ E 0
I0
การใช้เครื่องมือวัดความเข้มแสงที่มาถึงตัวรับแสง จะเป็นการวัดค่าความเข้มแสงเฉลี่ยเชิงเวลาในหนึ่ง
คาบ (Time average) I

จงเขียนความเข้มแสงเฉลี่ย I ในรูปของ I0 เมื่อมีเฉพาะแสงจากเส้นทางที่หนึ่งเท่านั้น
สถานการณ์ที่ 2: พิจารณาแสงจากทังสองเส้นทาง มาถึงพอร์ตสว่าง
เส้นทางที่หนึ่งคือเส้นทางที่แสงผ่านท่อน้าเปล่า ส่วนเส้นทางที่สองคือเส้นทางที่แสงเดินทางผ่านท่อที่
บรรจุสารละลายน้าตาลความเข้มข้น h (ทาให้มีค่าดรรชนีหักเห n ) ท่อทั้งสองอันมีความยาว L เท่ากัน
กาหนดให้ แสงที่เดินทางในเส้นทางที่หนึ่ง (ผ่านท่อน้าเปล่า) เมื่อมาถึงตัวรับแสง มีสนามไฟฟ้าเป็น

E1 t E 0 sin t
แสงทีเ่ ดินทางในเส้นทางที่สอง (ผ่านท่อสารละลายน้าตาล) เมื่อมาถึงตัวรับแสง มีสนามไฟฟ้าเป็น

E2 t E 0 sin t
ดังรูปที่ 2.4 และกาหนดให้ แสงทั้งสองเส้นทางเมื่อมาถึงตัวรับแสงมีแอมพลิจูดเป็น E 0 เท่ากัน และสนามไฟฟ้า

รวมที่เข้าสู่ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง เกิดจากผลรวมของสนามไฟฟ้าของแสงจากเส้นทางทั้งสอง
ตัวรับแสง
(พอร์ตสว่าง)
รูปที่ 2.4 สนามไฟฟ้าจากแสงทั้งสองเส้นทาง มารวมกันที่ตัวรับแสง

(2.4.1) จงหาค่า ในรูปของตัวแปรที่โจทย์กาหนดให้
(2.4.2) ความเข้มแสงเฉลี่ยที่เข้าสู่ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง ในอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ สามารถเขียน
ได้เป็น I total I 0 cos2 h จงหา และ ในรูปของตัวแปรที่กาหนดให้ในโจทย์
ซึ่งแสดงให้เห็นว่า ความเข้มแสงเฉลี่ยที่เข้าสู่ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่างนั้นจะขึ้นกับความเข้มข้นของ
สารละลายน้าตาล
Part IV : การนาอุปกรณ์แทรกสอดไปควบคุมความเข้มข้นของสารละลายนาตาล
เมื่อมีแสงเข้าสู่ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง ตัวรับแสงจะเปลี่ยนพลังงานแสงเป็น สัญญาณความต่าง

ศักย์ไฟฟ้า (voltage output) ที่เราสามารถตรวจวัดได้ (เช่น ใช้โวลต์มิเตอร์) ในการทดลองนี้สัญญาณความต่าง
ศักย์ไฟฟ้าแปรผันโดยตรงกับความเข้มแสงเฉลี่ยที่ตกลงบนตัวรับแสง V I โดยที่สาหรับการทดลองนี้ ตอน
ทีค่ วามเข้มแสงเฉลี่ยที่เข้าสู่ตัวรับแสงมีค่าสูงสุดเป็น I 10 mW/cm2 ตัวรับแสงจะให้สัญญาณไฟฟ้าขนาด
สูงสุดเท่ากับ 1.0 V ออกมา
นอกจากนี้แล้ว ในการทดลองนี้ ความต่างศักย์ไฟฟ้าที่ได้จากตัวรับแสงจะเปลี่ยนไปตามปริมาณความ
เข้มข้นของสารละลายน้าตาล h และมีลักษณะดังกราฟในรูปที่ 2.5
1.2
สัญญาณความต่างศักย์ไฟฟ้า (V)
0.8
จุดอ้างอิง (0.5 V)
0.6
0.4
0.2
0 h
hmin h0 hmax
รูปที่ 2.5: กราฟระหว่าง ความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล กับ สัญญาณความต่างศักย์ไฟฟ้าจากตัวรับแสง
การที่ค่าความต่างศักย์ขึ้นกับค่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล ทาให้เราสามารถประยุกต์ใช้อุปกรณ์
แทรกสอดมัคเซนเดอร์ควบคุมความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลในสายการผลิตให้คงที่ที่ค่าหนึ่งได้ จากรูปที่
2.5 เมื่อค่าความเข้มข้นของสารละลายเท่ากับ h0 สัญญาณความต่างศักย์ไฟฟ้าของตัวรับแสงจะเท่ากับ 0.5 V
เมื่อความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลลดลงแต่ยังไม่น้อยกว่า hmin ความต่างศักย์ไฟฟ้าก็จะมีค่าลดลง ในทาง
กลับกัน เมื่อความเข้มข้นเพิ่มขึ้นแต่ไม่มากกว่า hmax ความต่างศักย์ไฟฟ้าก็จะมีค่ามากขึ้น ดังนั้น เมื่อค่าความ
ต่างศักย์ไฟฟ้าของตัวรับแสงต่างไปจากค่าความต่างศักย์อ้างอิง เราจะรู้ได้ว่าความเข้มข้นของสารละลาย
เปลี่ยนไป และสามารถปรับค่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลจนกว่าค่าความต่างศักย์ไฟฟ้าของตัวรับแสงจะ
เท่ากับค่าอ้างอิง

จากกราฟในรูปที่ 2.5 เราต้องการควบคุมค่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลให้เป็น h0 (ค่าอ้างอิง) ซึ่ง
ตรงกับค่าความต่างศักย์ไฟฟ้า 0.5 V แต่ถ้าพบว่าความต่างศักย์ไฟฟ้าทีว่ ัดได้เป็น 0.6 V
(2.5.1) จงหาว่าค่า h ต่างจากค่าอ้างอิงอยู่เท่าไร
(2.5.2) และดังนั้น ถ้าต้องการให้ความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลกลับมาเท่ากับค่าอ้างอิง เราควรเติมน้า หรือ
เติมน้าตาล
Part V : ปัญหาของการใช้อุปกรณ์ในกรณีที่แหล่งกาเนิดแสงเกิดการผันผวน
ในทางปฏิบัติ แม้ว่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาลจะคงที่ แต่ถ้าความเข้มแสงของแหล่งกาเนิดแสง

เกิดการผันผวน ความต่างศักย์ไฟฟ้าของตัวรับแสงก็จะเปลี่ยนไปได้
จากการทดลองใน Part IV ตอนที่แหล่งกาเนิดแสงยังเป็นปกติไม่ผันผวน เมื่อความเข้มแสงเฉลี่ยที่เข้าสู่
ตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง มีค่าสูงสุดเป็น 10 mW/cm2 ตัวรับแสงจะให้สัญญาณไฟฟ้าสูงสุดขนาด 1.0 V
และผลการทดลองเป็นไปตามกราฟในรูปที่ 2.5

ถ้าแหล่งกาเนิดแสงเกิดการผันผวน จนทาให้ความเข้มแสงเฉลี่ยที่ตกบนตัวรับแสงที่เป็นพอร์ตสว่าง มี
ค่าสูงสุดเปลี่ยนเป็น 11 mW/cm2 (แทนที่จะเป็น 10 mW/cm2 )
(2.6.1) กราฟความสัมพันธ์ระหว่างความต่างศักย์ไฟฟ้าและความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล จะเปลี่ยนไปเป็น
อย่างไร เมื่อเทียบกับกราฟในรูป 2.5 จงวาดรูปกราฟลงในกระดาษคาตอบ
(2.6.2) ถ้าสารละลายน้าตาลในท่อมีค่าคงที่ (เท่ากับค่าอ้างอิง h0 ) ค่าความต่างศักย์ไฟฟ้าที่อ่านได้ในกรณีนี้ จะ
เป็นเท่าไร
(2.6.3) ผู้ทดลองไม่สามารถรู้ได้ว่าแหล่งกาเนิดแสงเกิดความผันผวนอยู่ เขาเพียงอ่านค่าความต่างศักย์ไฟฟ้าได้
ตามข้อ 2.6.2 เท่านั้น เขาจะตีความว่าความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล มากกว่าหรือน้อยกว่าค่า
อ้างอิงอยู่เท่าใด
เพื่อจะแก้ปัญหาความเข้าใจผิดอันเนื่องมาจากความผันผวนของแสงจากแหล่งกาเนิดแสง เราสามารถใช้
ตัวรับแสงสองตัว คือทั้งพอร์ตมืดและพอร์ตสว่าง ดังรูปที่ 2.1 แล้วนาความเข้มแสงเฉลี่ยที่ได้จากตัวรับแสงทั้งสอง
I A และ I B มาคานวณ ดังนี้
IA IB
I cos x
IA IB

จงหาค่า x ในรูปของตัวแปรที่กาหนดให้
จะเห็นว่า I ไม่ขึ้นกับความเข้มแสงของแหล่งกาเนิดแสง แต่จะขึ้นกับความเข้มข้นของสารละลาย

น้าตาลเท่านั้น เราจึงสามารถใช้ควบคุมความเข้มข้นของสารละลายได้ดีกว่า
************************* จบข้อ 2 *************************

Solution ข้อ 2
คำถำมข้อที่ 2.1
2.1.1 ตัวรับแสง A
ตัวรับแสง A เฟสที่เพิ่มขึ้น เฟสรวมที่เพิ่มขึ้น
แสงในแนวตามเข็มนาฬิกา ฺB1 0 , M2 , B4 ฺ 2 ฺ
แสงในแนวทวนเข็มนาฬิกา B1 0 , M3 , B4 0
ผลต่างเฟสฺระหว่างแสงสองทางฺคือ , ดังนั้นฺทีต่ ัวรับแสง A จึงเป็น พอร์ตมืด
2.1.2 ตัวรับแสง B
ตัวรับแสง A เฟสที่เพิ่มขึ้น เฟสรวมที่เพิ่มขึ้น
แสงในแนวตามเข็มนาฬิกา ฺB1 0 , M2 , B4 0 ฺ ฺ
แสงในแนวทวนเข็มนาฬิกา B1 0 , M3 , B4 0
ผลต่างเฟสฺระหว่างแสงสองทางฺคือ 0 , ดังนั้นฺทีต่ ัวรับแสง B จึงเป็น พอร์ตสว่ำง

ความสว่างบนตัวรับแสงเปลี่ยนไปหนึ่งริ้วฺฺแสดงว่าฺฺoptical path ของแสงในเส้นทางที่ผ่านสารละลายน้้าตาลต้อง
เพิ่มขึ้นฺ(หรือลดลง)ฺ หรือคิดเป็นฺphase shift ไดฺฺ้ 2 ฺฺฺนัน่ คือฺฺ
2 2
2 k1L k2L ฺฺฺหรือฺฺ 2 L L
h1 h2
โดยทีฺ่ h1
ฺคือความยาวคลื่นของแสงในสารละลายน้้าตาลขณะที่มีความเข้มข้นฺ h1 ฺ และฺ h2
ฺคือความยาวคลื่นของ
แสงในสารละลายน้้าตาลขณะที่มีความเข้มข้นฺ h2 ฺ
จากที่โจทย์ก้าหนดให้จะได้ว่าฺฺ h1
0 0
, h2
0 0
ฺ
nh 1.33 h1 nh 1.33 h2
1 2
2 2 2 2
แทนค่าลงในสมการฺ 2 L L ฺจะได้ว่าฺ 2 Lh1 Lh2 ฺ
h1 h2 0 0
หรือฺ h 0
ฺ
L
แทนค่าฺ L 1.0 cm, 0

550 nm, 0.146 ฺจะไดฺ้ h 377 ppm ฺ
t 2 /
1 I
I I 0 sin2 tdt
0
T t 0
2
2.4.1
แสงเส้นทางที่สองจะมีฺoptical path มากกว่าเส้นที่หนึ่งฺเพราะความแตกต่างในดรรชนีหักเหระหว่าง
สารละลายน้้าตาลและน้้าเปล่า
นั่นคือ เส้นทางที่สองจะมีเฟสมากกว่าเส้นทางที่หนึ่งอยู่เท่ากับฺฺ
2 2 2 2 2 Lh
L L L L
2 1 0
1.33 h 0
1.33 0
2.4.2
สนามไฟฟ้ารวมฺเกิดจากผลบวกของสนามไฟฟ้าทั้งสองเส้นทาง Etot E 0 sin t E 0 sin t
จัดรูปฺด้วยฺตรีโกณมิติ ฺฺฺ Etot E 0 2 sin t cos ฺ

2 2
ยกก้าลังสองทั้งสองข้างฺฺฺ 2
Etot E 02 4 sin2 t cos2 ฺ
2 2
หรือเขียนเป็นความเข้มแสงไดฺ้ I tot 4I 0 sin2 t cos2 ฺ

2 2
1 Lh
เฉลี่ยตามระยะเวลาจะไดฺ้ I tot 4I 0 cos2 2I 0 cos2 ฺ
2 2 0
L
นั่นคือฺ 2, ฺ
0
Lh
Vout เป็นฟังก์ชันของฺความเข้มข้นของสารละลายน้้าตาลดังนีฺฺฺฺ้Vout cos2 ฺ เมื่อฺ h
0
ณฺจุดอ้างอิงฺฺ ฺ 0.50 cos 2

1
ฺ แก้สมการจะไดฺฺ้ 1
0.75 ฺ
เมื่อความเข้มข้นเพิ่มขึ้นท้าใหฺ้Vout 0.60 V ฺ
จะหาเฟสได้จากสมการฺ 0.60 cos2 2

และไดฺฺ้ 2
0.782
ดังนั้นฺเฟสเปลี่ยนไปเท่ากับ 1 2
0.75 0.782 0.10 rad
Lh L
จากสมการฺ ฺฺดังนั้นฺ h
0 0
0.146 0.01 m
แทนค่าฺฺ 0.1 h ฺ
550 nm
แก้สมการจะไดฺฺฺ้ h 12 ppm ฺ
สารละลายเข้มข้นขึ้นฺและเราต้องเพิ่มปริมำณนำฺเพื่อลดความเข้มข้นให้เท่าเดิม
2.6.1 ได้กราฟใหม่ที่รูปร่างคล้ายเดิมฺฺแค่เปลี่ยนแอมพลิจูดเป็น 1.1 V
2.6.2 เป็นครึ่งหนึ่งของค่าสูงสุดพอดีฺดังนั้นฺค่าความต่างศักย์ไฟฟ้าที่อ่านได้จะเท่ากับฺ 0.55 V ฺ

หรือจะค้านวณได้จากฺV 1.1 cos2 0.75 0.55 V ฺ
2.6.3 ฺฺผู้ทดลองไม่ทราบว่าความเข้มแสงผันผวนฺเขาจะเห็นแค่ความต่างศักย์มากขึ้นฺเขาจึงบอกว่าความเข้มข้นของ
สารละลายน้้าตาลมำกกว่ำควำมเข้มข้นอ้ำงอิงฺฺฺฺฺฺฺปริมาณเท่าใดนั้นหาได้จาก 0.55 1.0 cos2 3
แก้สมการจึงไดฺ้ 3
0.766
0.146 L
0.766 0.75 h ฺฺแก้สมการจะไดฺฺ้ h 6 ppm ฺ
0
ความเข้มแสงเฉลี่ยที่ตกบนพอร์ตสว่างเท่ากับฺ I B 2I 0 cos2 ฺมาจากฺ EA E 0 sin t E 0 sin t ฺ

2
ความเข้มแสงที่ตกบนพอร์ตมืดคือฺฺฺ I A 2I 0 sin2 ฺ มาจากฺฺ EA E 0 sin t E 0 sin t ฺ

2
(เครื่องหมายลบมาจากความต่างเฟสของสนามไฟฟ้า)
IA IB 2I 0 cos2 / 2 2I 0 sin2 /2
I cos 2 cos
IA IB 2I 0 cos2 / 2 2I 0 sin2 /2 2
2 Lh
ดังนั้นฺ x ฺ
0
๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒๒
Marking Scheme ข้อ 2
คำตอบ/เหตุผล คะแนน
2.1 เลือกว่ำ A กับ B เป็นพอร์ตมืด หรือ พอร์ตสว่ำง [1.0]
เลือก ทั้งสองพอร์ตได้ถูกต้องพร้อมเหตุผล จาก Phase Shift

 A มืด, B สว่าง คาตอบถูกต้อง (0.5)
 รู้ว่ามี phase shift (0.3)
 รู้ว่าเกิด phase shift เมื่อแสงเดินทางจากตัวกลางที่มี n น้อยไปมาก (0.2)
ถ้าคาตอบผิดบางส่วน แล้วคาตอบััดกับกออนุรัก์์พลังงาน (ตอบสว่างทั้งสองพอร์ต หรือ มืดทั้ง
สองพอร์ต) จะได้คะแนนั้อ 2.1 เท่ากับ ศูนย์
2.2 หำควำมเข้มข้นที่เปลี่ยนไป ทำให้ควำมสว่ำงเปลี่ยนไป 1 ริ้ว h 377 ppm [2.0]
- รู้ว่าเฟสต่างระหว่าง 1 ริ้ว คือ 2 0.5
- รู้ว่า phase shift เกิดจาก 2 k1L k 2L (คิดจาก OPD ก็ได้) 0.5
- เัียน k
2
ได้ถูกต้อง 0.5
0
n
- แทนค่าตัวแปร ถูกทั้งหมดเพื่อหา h 377 ppm 0.5
2.3 หำควำมเข้มแสงเฉลี่ยได้ ถูกต้องจำกสูตรที่ให้ไว้ I

I
0
[0.5]
2
2.4 หำควำมเข้มแสงเฉลี่ยของกำรแทรกสอด [2.0]
2.4.1 2

hL
(ตอบในรูปัอง n แทน h ก็ได้) 0.4
0
2.4.2 Etot E 0 sin t E 0 sin t (0.3) 1.6

จัดรูป ด้วย ตรีโกณมิติ Etot E 0 2 sin t cos (0.3)
2 2
ยกกาลังสองทั้งสองั้าง 2
Etot E 02 4 sin2 t cos2
2 2
หรือเัียนเป็นความเั้มแสงได้ I tot 4I 0 sin2 t cos2 (0.4)

2 2
(ถ้าเลั 4 ผิด หัก 0.2 จาก 0.4 ในส่วนนี้)
1 hL
เฉลี่ยตามระยะเวลาจะได้ I tot 4I 0 cos2 2I 0 cos2 (0.2)
2 2 0

ตอบค่า alpha beta ได้ถูกต้อง 2, L (0.2 + 0.2)
0
2.5 ควบคุมควำมเข้มข้นสำรละลำย (สำรละลำยเข้มขึ้น 12 ppm ) [1.5]

- สามารถเัียนได้ว่า Vout cos2 0.3
- คานวณ Phase Shift ที่ 0.5 V และ 0.6 V ได้ถูกต้อง ( 0.1 rad ) 0.5
ไม่หักคะแนน แม้ว่าตอนคานวณเฟส จาก arccos จะไม่ได้เลือก fringe ที่ถูกต้อง
- คานวณความเั้มั้นที่เปลี่ยนไปได้ถูกต้อง h 12 ppm (ไม่ว่าเั้มัึ้นหรือจางลง) 0.5
- บอกได้ว่า ลด h (จะตอบว่า ลดน้าตาล หรือ เติมน้าก็ได้) 0.2
2.6 กำรผันผวนของแหล่งกำเนิดแสง [1.5]
2.6.1 เัียนกราฟได้รูปร่างแบบเดิม (cos-square graph) จุดต่าสุดและสูงสุดอยู่ที่เดิม (0.3) 0.5

- ค่าสูงสุดัองกราฟอยู่ที่ 1.1 โวลต์ (0.2)
2.6.2 ตอบค่าที่อ่านได้ถูกต้อง 0.55 V 0.3
2.6.3 เราตีความว่าสารละลายเั้มั้นัึ้น 6 ppm 0.7

- สามารถเัียนสมการได้ว่า 0.55 1.0 cos2 3 (0.3)
- คานวณได้ถูกต้อง h 6 ppm (0.2)
- ตอบได้ว่า เพิ่มัึ้น (0.2)
2.7 กำรหำ I [1.5]
1.0
- หาความเั้มเฉลี่ยบนพอร์ตมืดได้ว่าเป็น IA 2I 0 sin2
2
(จะใช้วิธีการแบบั้อ 3 หรือ กออนุรัก์์พลังงานก็ได้)
- แทนค่าแล้วได้คาตอบที่ไม่ัึ้นกับ I 0 (0.3) 0.5

- ได้ค่า x ถูกต้อง x (0.2)
*******************************************
ข้อ 3. สนามแม่เหล็กในเครื่องเร่งอนุภาค [10 คะแนน]

เครื่องเร่งอนุภาค (particle accelerator) คือเครื่องมือที่เร่งให้อนุภาคมีความเร็วและมีพลังงานสูง ซึ่ง
ถูกนาไปใช้ประโยชน์หลายอย่างทั้งทางด้านการวิจัยวิทยาศาสตร์พื้นฐาน ด้านการแพทย์และด้านอุตสาหกรรม
ส่วนประกอบที่สาคัญอย่างหนึ่งสาหรับเครื่องเร่งอนุภาคคืออุปกรณ์สาหรับบังคับทิศทางและโฟกัสลาอนุภาค
เพื่อให้นักเรียนเข้าใจเบื้องต้นเกี่ยวกับ อุปกรณ์นี้ในเครื่องเร่งอนุภาค เราจะศึกษาแบบจาลองอย่างง่าย
ของอุปกรณ์เหล่านี้ซึ่งใช้หลักการทางฟิสิกส์เดียวกันกับอุปกรณ์จริง และเราจะศึกษาเครื่องเร่งอนุภาคจาลอง
สาหรับอนุภาคโปรตอนที่มีความเร็วไม่สูงมากนั้น นักเรียนไม่ต้องคานึงถึงผลจากทฤษฎีสัมพัทธภาพ ไม่ต้อง
คานึงถึงผลจากแรงโน้มถ่วงและไม่ต้องคานึงถึงผลจากสนามแม่เหล็กโลก
กาหนดให้ อนุภาคโปรตอนมีมวล 1.67 10 27

kg
7
Magnetic permeability: 0
4 10 N A -2
12
Electric permittivity: 0
8.85 10 C2 N -1m 2
Part A: สนามแม่เหล็ก 2 ขั้ว (Magnetic Dipole) (2.7 คะแนน)
อนุภาคโปรตอนในลาอนุภาค มีพลังงานจลน์ Ek 4.0 MeV โดยที่ 1 eV = 1.6 10-19 J
A.1 (0.2 คะแนน) จงหาอัตราเร็วของโปรตอน v ในหน่วยเมตรต่อวินาที
ในการบั ง คั บ ทิ ศ ทางของล าอนุ ภ าคนั้ น เราใช้ ส นามแม่ เ หล็ ก 2 ขั้ ว หรื อ Magnetic Dipole จาก
กระแสไฟฟ้าที่ไหลในเส้นลวดนากระแสไฟฟ้าจานวนหลายเส้น ที่วางตัวในแนวขนานไปกับลาของอนุภาค ดังรูปที่
3.1 ตรงกลางระหว่างเส้นลวดเป็นท่อสุญญากาศทรงกระบอกสาหรับให้ลาอนุภาคเคลื่อนที่ผ่าน เส้นลวดกระแส
แบ่งออกเป็น 2 ซีก นาไฟฟ้าในทิศทางตรงข้ามกัน ทาให้เกิดสนามแม่เหล็กบริเวณตรงกลางทรงกระบอกซึ่ง
ค่อนข้างมีความสม่าเสมอ ลาอนุภาคเคลื่อนที่ตั้งฉากกับสนามแม่เหล็กที่กลางกระบอก
รูปที่ 3.1 Magnetic Dipole สร้างจากกระแสไฟฟ้า (ลูกศรสีขาว) ที่ไหลสวนทางกัน
ในการศึกษานี้ เราจะใช้แบบจาลองอย่างง่ายดังรูปที่ 3.2 และรูปที่ 3.3 แบบจาลองประกอบด้วยเส้น

ลวดยาว D จานวน 2 เส้นที่ขนานกันและมีกระแส I ไหลในทิศทางตรงกันข้าม (กระแส I นี้เทียบเท่ากับ
กระแสรวมในเส้นลวดทั้งหมดในแต่ละซีกของรูปที่ 3.1) ท่อตรงกลางมีรัศมี R และรัศมีของเส้นลวดเล็กมากเมื่อ
เทียบกับ R นักเรียนไม่ต้องคานึงถึงกระแสไฟฟ้าบริเวณหัวและท้ายในการคานวณหาสนามแม่เหล็ก
ลาอนุภาค
รูปที่ 3.2 แบบจาลองอย่างง่ายของ Magnetic รูปที่ 3.3 หน้าตัดของแบบจาลอง Magnetic

Dipole โดยที่ D R (สเกลของรูปไม่ถูกต้อง) Dipole รัศมีของลวดเล็กมากเมื่อเทียบกับ R
A.2 (0.9 คะแนน) สนามแม่เหล็กบนแกน x ภายในทรงกระบอกสามารถประมาณให้อยู่ในรูปของ

I x x2
B(x ) 0
k0 k1 k2 เมื่อ x R โดยที่ k0, k1 และ k2 เป็นค่าคงตัว จงระบุทิศของ
2R R R2
สนามแม่เหล็กบนจุดที่อยู่บนแกน x พร้อมหาค่า k 0, k1 และ k2
n n(n 1)
นักเรียนอาจใช้การประมาณ 1 1 n 2
เมื่อ 1
2
ในความเป็นจริงนั้น อุปกรณ์ Magnetic Dipole มีความโค้งที่สอดคล้องกับความโค้งของการเคลื่ อนที่

ของลาอนุภาคภายในไดโพล เพื่อรักษาให้ลาอนุภาคอยู่ตรงกลางตลอดเวลา แต่ความโค้งนี้ไม่ส่งผลต่อการคานวณ
สนามแม่เหล็กภายในไดโพล ในเครื่องเร่งอนุภาคจาลองชิ้นหนึ่ง มีการติดตั้ง Magnetic Dipole จานวน N ชิ้น
ที่ระยะห่างเท่า ๆ กัน ตามเส้นทางการเคลื่อนที่ของลาอนุภาคที่คล้ายวงกลมความยาวเส้นรอบวงประมาณ ดัง
รูปที่ 3.4 และเมื่ออนุภาคเคลื่อนที่ออกมาจาก Magnetic Dipole แล้วมันจะเคลื่อนที่เป็นเส้นตรง
วงกลม
เส้นรอบวง
อนุภาคเคลื่อนที่เป็นเส้นตรง
Magnetic Dipole เมื่อออกจาก Dipole
รูปที่ 3.4 การติดตั้ง Magnetic Dipole ซึ่งมีทั้งหมด N ชิ้น ในรูปนี้วาดแสดงเป็นตัวอย่างเพียง 3 ชิ้น
ผลที่ได้ในข้อ A.2 บ่งบอกว่าสนามแม่เหล็กเปลี่ยนแปลงน้อยที่บริเวณ x R ดังนั้นให้นักเรียนใช้

I
k0 0
เป็นค่าของสนามแม่เหล็กที่ลาอนุภาคเคลื่อนที่ผ่านภายใน Dipole (ในกรณีที่นักเรียนไม่สามารถ
2R
คานวณหาค่า k0 ในข้อ A.2 ได้ ให้นักเรียนสมมุติค่า k0 1.0 สาหรับการคานวณในข้อ A.3 และ A.4)
A.3 (1.4 คะแนน) จงหาว่ากระแส I ต้องมีค่าเท่าใด จึงจะทาให้ลาอนุภาคเคลื่อนที่รอบเครื่องเร่งอนุภาคได้

พอดี กาหนดให้โปรตอนแต่ละตัวมีมวล m ประจุ q อัตราเร็ว v และนักเรียนไม่ต้องคานึงถึงแรงระหว่าง
อนุภาคด้วยกันเอง
A.4 (0.2 คะแนน) กาหนดให้ความยาวของลวดนากระแสไฟฟ้า D 2.0 m , รัศมีทรงกระบอกสุญญากาศ

R 5.0 cm , จ านวน Magnetic Dipole N 10 และความยาวของเส้ น รอบวงของวงแหวน
400 m จงหาค่าของ I ในหน่วยแอมแปร์ (นักเรียนอาจไม่ได้ใช้ตัวแปรทุกตัว)
หมายเหตุ: เราจาลองให้อนุภาคมีพลังงานจลน์น้อย จึงทาให้กระแสไฟฟ้าที่คานวณได้มีค่าน้อยเมื่อเทียบ

กับเครื่องเร่งอนุภาคจริง
Part B: การกระจายออกของลาอนุภาค (2.2 คะแนน)

แม้ไม่มีแรงภายนอกมากระทา ลาอนุภาคจะกระจายออกเนื่องจากแรงกระทาระหว่างอนุภาคด้วยกันเอง
ให้นักเรียนพิจารณาการเคลื่อนที่ของลาอนุภาคในบริเวณที่เป็นเส้นตรงที่ไม่มี Magnetic Dipole ให้สมมุติว่าลา
อนุ ภ าคโปรตอนมี ค วามยาว  มี รู ป ร่ า งเป็ น ทรงกระบอกรั ศ มี r โดยที่ r R และ r  ให้ ก าร
เปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นในแนวรัศมีเท่านั้น
B.1 (1.8 คะแนน) กาหนดให้ลาอนุภาคเริ่มเคลื่อนที่จากตาแหน่ง z 0 โดยมีความเร็วในแนวแกน z คงตัว

เท่ากับ v ในลาอนุภาคมีโปรตอนจานวน n อนุภาคกระจายอย่างสม่าเสมอ รัศมีเริ่มต้นของลาอนุภาค
เท่ากับ r0 จงหาแรงเนื่องจากสนามไฟฟ้าและแรงเนื่องจากสนามแม่เหล็ก แล้วหาความเร่ง a 0 ในแนว
รัศมี ของอนุภาคที่ขอบของลาอนุภาคที่ตาแหน่งเริ่มต้น
B.2 (0.4 คะแนน) รัศมีของลาอนุภาคจะเปลี่ยนโดยประมาณไปตามสมการ r r0 z2 สาหรับตาแหน่ง

1
z จงหาความสัมพันธ์ระหว่าง , a 0 และ v แล้วคานวณค่า เป็นตัวเลข
กาหนดให้ n 106 , พลังงานจลน์ของอนุภาค Ek 4.0 MeV , รัศมีเริ่มต้น r0 1.0 mm
ความยาวของลาอนุภาค   30 cm
หมายเหตุ: สาหรับลาอนุภาคที่มีความเร็วสูงมากใกล้ความเร็วแสง การกระจายของลาอนุภาคจะเกิดจาก

สาเหตุอื่นเป็นหลัก
Part C: การโฟกัสลาอนุภาค (5.1 คะแนน)

การกระจายออกของลาอนุภาคทาให้ต้องมีอุปกรณ์สาหรับโฟกัสลาอนุภาคให้มีขนาดเล็กและไม่กระจาย
ออกจากกั น อุ ป กรณ์ นี้ ท าหน้ า ที่ ค ล้ า ยกั บ เลนส์ ใ นทางทั ศ นศาสตร์ รู ป แบบหนึ่ ง ของอุ ป กรณ์ ป ระเภทนี้ คื อ
Magnetic Quadrupole ซึ่งมีแบบจาลองอย่างง่ายแสดงในรูปที่ 3.5 และ 3.6 โดยในแบบจาลองนี้ระนาบ xy
เป็นระนาบของ Magnetic Quadrupole และมีเส้นลวดจานวน 4 เส้น ที่มีกระแสไหลไปทาง z จานวนสอง
เส้น และไหลไปทาง z จานวนสองเส้น ขนาดของกระแสไฟฟ้าในแต่ละเส้นเท่ากับ I ระยะระหว่างเส้นลวดที่
มีกระแสไหลทิศเดียวกันเท่ากับเส้นผ่านศูนย์กลางของทรงกระบอก 2R เส้นลวดมีความยาว d R และ
รัศมีของเส้นลวดมีขนาดเล็กมากเมื่อเทียบกับ R สนามแม่เหล็กตรงกลางทรงกระบอกเสมือนมาจากขั้วแม่เหล็ก
จานวน 4 ขั้ว โดยที่ขั้วเหมือนกันถูกวางอยู่ตรงข้ามกัน ดังแสดงในรูปที่ 3.6
S N
ลาอนุภาค
N S
รูปที่ 3.5 แบบจาลอง Magnetic Quadrupole เมื่อมอง รูปที่ 3.6 หน้าตัดของ Magnetic
ด้านข้าง โดยที่ d R (สเกลของรูปไม่ถูกต้อง) Quadrupole แสดงการไหลของ
กระแสไฟฟ้าที่สร้างสนามแม่เหล็ก วงกลม
บริเวณตรงกลางคือพื้นที่หน้าตัดของลา
อนุภาค (สเกลของรูปไม่ถูกต้อง)
ลาอนุภาคเคลื่อนที่เข้าที่จุดศูนย์กลางของเส้นลวดทั้ง 4 เส้นโดยแกนกลางของลาอนุภาคซ้อนทับกับ
แกนกลางของ Magnetic Quadrupole สนามแม่เหล็กบริเวณใกล้ ๆ แกนกลางของ Magnetic Quadrupole
เท่ากับ
B ay ˆi bx ˆj
เมื่อ a และ b คือค่าคงตัว
ใน Part C นี้ นักเรียนยังไม่ต้องคานึงถึงผลเนื่องจากแรงระหว่างอนุภาคด้วยกันเอง
เราเรียกเลนส์ ที่ใช้สนามแม่เหล็ กว่า Magnetic Lens หรือเลนส์แม่เหล็ ก หากอนุภาคถูกเบนเข้ าหา

แกนกลางแสดงว่าเลนส์แม่เหล็กทาตัวคล้ายเลนส์นูนที่มีความยาวโฟกัสเป็นบวก (ดูรูปที่ 3.7) หากอนุภาคถูกเบน
ออกจากแกนกลางแสดงว่าเลนส์แม่เหล็กทาตัวคล้ายเลนส์เว้าที่มีความยาวโฟกัสเป็นลบ (ดูรูปที่ 3.8)
Magnetic Magnetic
Quadrupole Quadrupole
รูปที่ 3.7 Quadrupole ที่ทาตัวคล้ายเลนส์นูน รูปที่ 3.8 Quadrupole ที่ทาตัวคล้ายเลนส์เว้า
C.1 (0.3 คะแนน) ให้ลาอนุภาคเคลื่อนที่ไปทาง z ดังรูปที่ 3.5 และ 3.6 สาหรับอนุภาคที่เคลื่อนทีผ่ ่าน
แกน x (อยู่บนระนาบ xz ) นั้น Magnetic Quadrupole ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า และสาหรับอนุภาค
ที่เคลื่อนที่ผ่านแกน y (อยู่บนระนาบ yz ) นั้น Magnetic Quadrupole ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า ให้
ระบุคาตอบพร้อมเหตุผลประกอบในกระดาษสรุปคาตอบ
C.2 (1.8 คะแนน) จงหาค่าของ a และ b เมื่อ x R และ y R เขียนคาตอบในรูปของ 0

, R และ
I (ไม่ต้องคานวณเป็นตัวเลข)
C.3 (1.7 คะแนน) จงหาความยาวโฟกัส fx ของอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน x และหาความยาวโฟกัส fy

ของอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน y ให้ประมาณว่าความยาวของ Quadrupole มีขนาดน้อยมากเมื่อเทียบกับ
ความยาวโฟกัส ให้เขียนคาตอบในรูปของ a , b , d และความเร็ว v ในแนวแกน z ของอนุภาคแต่ละตัว
ที่มีมวล m ให้ใช้เครื่องหมาย + สาหรับเลนส์นูน และเครื่องหมาย – สาหรับเลนส์เว้า
การติดตัง้ Magnetic quadrupole จานวนหลายชิ้นวางห่างกันเป็นระยะ ๆ จะช่วยโฟกัสลาอนุภาคได้

ให้นักเรียนพิจารณา Magnetic Quadrupole คู่หนึ่งวางห่างกันเป็นระยะ L โดยที่ L d และมีการกลับทิศ
กระแสไฟฟ้าดังรูปที่ 3.9 เราจะใช้ Quadrupole คูน่ ี้เป็นตัวอย่างเพื่อช่วยทาความเข้าใจว่า Magnetic
Quadrupole จานวนหลายชิน้ ช่วยโฟกัสลาอนุภาคได้อย่างไร
ภาพที่ 3.9 Quadrupole ที่วางเรียงต่อกัน ห่างกันเป็นระยะ L โดยที่ L d
อนุภาคเคลื่อนที่จากซ้ายไปขวาดังรูปที่ 3.9 ซึ่งเป็นการเคลื่อนที่ผ่านเลนส์แม่เหล็กจานวน 2 เลนส์ ให้

fx และ fy เป็น เป็นความยาวโฟกัสใหม่ของ Quadrupole คู่นี้ทางแกน x และแกน y ตามลาดับ โดยวัด
ความยาวโฟกัสระบบจาก Quadrupole ตัวที่สอง
C.4 (1.3 คะแนน) กาหนดให้ขนาด L fx และขนาด L fy จงหา fx และ fy โดยเขียนคาตอบในรูป

ของ m , v , q , a , b , d และ L และจากคาตอบที่ได้ ให้นักเรียนระบุพร้อมแสดงเหตุผลประกอบว่า
เลนส์รวมของแต่ละแกน เป็นเลนส์เว้าหรือเลนส์นูนลงในกระดาษสรุปคาตอบ
***** จบคาถามข้อ 3 *****
อ่านเป็นความรู้เพิ่มเติมหลังจากทาข้อสอบเสร็จแล้ว
เครื่ อ งเร่ ง อนุ ภ าคที่ เ ราศึ ก ษาในแบบจ าลองนี้ มี พ ลั ง งานน้ อ ยมากเที ย บกั บ เครื่ อ งเร่ ง อนุ ภ าคทั่ ว ไป
ตัวอย่างเช่น เครื่องเร่งอนุภาคขององค์กรวิจัยนิวเคลียร์ยุโรป (CERN) สามารถเร่งให้อนุภาคโปรตอนมีความเร็ว
0.999999989 เท่าของความเร็วแสง มีพลังงานสูงถึง 6.5 TeV และนาไปสู่การค้นพบอุนภาคมูลฐานฮิกส์โบ
ซอน (Higgs boson) ในปี ค.ศ. 2015 สาหรับประเทศไทยเรามีเครื่องกาเนิดแสงสยามที่มหาวิทยาลัยเทคโนโลยี
สุรนารี ซึ่งสามารถเร่งอิเล็กตรอนให้มีพลังงานสูงถึง 1.2 GeV ที่ความเร็ว 0.999999909 เท่าของความเร็ว
แสง และใช้เป็นแหล่งกาเนิดแสงซินโครตรอน (synchrotron radiation) ย่านความถี่เอ็กซ์เรย์สาหรับงานวิจัย
วัสดุและสารชีวโมเลกุล
ในกรณีที่อนุภาคมีพลังงานสูงมากนั้น ต้องใช้ขดลวดตัวนายิ่งยวดสาหรับการสร้างสนามแม่เหล็กความ
เข้ ม สู ง รู ป ที่ 3.10 แสดงหน้ า ตั ด ของ Magnetic Quadrupole ที่ CERN ใช้ ตั ว น ายิ่ ง ยวดน ากระแสไฟฟ้ า ที่
อุณหภูมิ 1.9 K ซึ่งจะเห็นว่ามีท่อสุญญากาศ 2 ท่อที่ขนานกันสาหรับให้อนุภาคโปรตอน 2 ลาเคลื่อนที่สวนทาง
กัน โดยที่กระแสใน Quadrupole แต่ละชิ้นแบ่งออกเป็น 4 ปีก (เลข 1 ถึงเลข 4) ในแต่ละปีกมีลวดตัวนายิ่งยวด
ประมาณ 30 กว่าเส้น ในแต่ละเส้นมีกระแสไฟฟ้าขนาดหลายพันแอมแปร์ ทาให้ได้กระแสไฟฟ้ารวมหลายแสน
แอมแปร์ เนื่องจากกระแสไฟฟ้ามีค่ามาก แรงระหว่างเส้นลวดจึงมีขนาดมากด้วยเช่นกัน บริเวณรอบ ๆ ลวด
ตัวนาเป็นวัสดุที่มีส่วนประกอบของเหล็กที่ยึดลวดให้คงรูปร่างเดิมไว้ บริเวณที่เป็นเหล็กนี้มีค่าสภาพยอมสัมพัทธ์
สูงซึ่งช่วยในการวนของสนามแม่เหล็กไม่ให้ออกไปสู่ภายนอก
4
2
รูปที่ 3.10 หน้าตัดของ Magnetic Quadrupole ที่ CERN ลวดตัวนายิ่งยวดมีจานวน 4 บริเวณ กระแสใน
บริเวณที่ 1 และ 3 ไหลทิศเดียวกัน และตรงข้ามกับกระแสในบริเวณ 2 และ 4 อนุภาคโปรตอนใน
แต่ละท่อมีทิศตรงกันข้าม ก่อนจะถูกบังคับให้มาชนกันในบริเวณที่เป็นเครื่องตรวจจับอนุภาค
ในการทดลองที่ CERN ลาอนุภาคมีรัศมีน้อยกว่า 1 มิลลิเมตร และมีความยาวประมาณ 30 cm
เรียกว่า bunch โดยในแต่ละ bunch มีอนุภาคโปรตอนประมาณ 1.2 1011 อนุภาค ในการทดลองแต่ละ
ครั้งมีจานวน bunch ทั้งหมด 2 2808 bunch ห่างกันเป็นระยะประมาณ 7.5 m เคลื่อนที่ไปพร้อม ๆ
กัน รอบวงแหวนใต้ดิน ความยาวประมาณ 27 km อนุภ าคจะเคลื่ อนที่ได้ประมาณ 11,245 รอบใน 1
วิ น าที ในการศึ ก ษาเรื่ อ งอนุ ภ าคมู ล ฐาน ล าอนุ ภ าคโปรตอนที่ เ คลื่ อ นที่ ส วนทางกั น จะโดนบี บ ด้ ว ย
Quadrupole แบบพิเศษให้ มี ข นาดเล็ กมากไม่ กี่ ไมครอนเพื่ อ เพิ่ม โอกาศในการชน เนื่องจากโปรตอนมี
พลังงานสูงมาก จึงต้องใช้ Dipole จานวนถึง 1,232 ชิ้นและใช้ Quadrupole ถึง 392 ชิ้น นอกจากนี้ยังมี
อุปกรณ์แม่เหล็กชนิดอื่น ๆ อีกหลายพันชิ้นตลอดเส้นรอบวง
อุป กรณ์แต่ล ะชิ้น ของเครื่ องเร่ งอนุ ภ าคมีความซั บซ้อนมาก การออกแบบเครื่องเร่งอนุภ าคให้ มี
พลังงานสูงขึ้นไปอีกเป็นสิ่งที่ท้าทายนักวิทยาศาสตร์รุ่นใหม่ ๆ
************************* จบข้อ 3 *************************
TPhO2017 ม.เกษตร 8 – 12 มิ.ย. 60 Solution ข้อ 3 Page 1 of 9
Solution ข้อ 3. สนามแม่เหล็กในเครื่องเร่งอนุภาค (10 คะแนน)
1
ความสัมพันธ์ของพลังงานจลน์และอัตราเร็ว Ek  mv 2 ซึ่งต้องแปลงหน่วยพลังงานเป็นจูลก่อนคานวณความเร็ว
2
2E
E  4.0 106 1.6 1019 J ได้อัตราเร็ว v   2.77 107 m/s
m

0 I  x x2 
B( x)  
 0 1
k k  k 2  เมื่อ x  R โดยที่ k0 , k1 และ k 2 เป็นค่าคงตัว จงระบุทิศของ
2R  R R2 
สนามแม่เหล็กบนจุดที่อยู่บนแกน x พร้อมหาค่า k0 , k1 และ k 2
n n(n 1)
นักเรียนอาจใช้การประมาณ 1 1 n 2
เมือ่ 1
2
เนื่องจากเส้นลวดยาวมากเมื่อเทียบกับรัศมีของมัน เราจึงสามารถคานวณหาสนามแม่เหล็กจากเส้นลวดยาวแต่ละเส้น
0 I
ตามกฎของแอมแปร์คือ และสนามแม่เหล็กจากเส้นลวดทั้งสองเสริมกันบนแกน x เมื่อใช้ระยะจากลวดแต่ละเส้น จะได้
2 r
0 I 0 I  I  2R 
B( x)    0  2  ทิศ  y หรือใช้ unit vector  j
2 ( R  x) 2 ( R  x) 2  R  x 2 
 I 2 2 x2
B( x)  0 (  ) เมื่อ x  R
2R   R2
2 2
ดังนั้น k0  , k1  0, k2 
 
A.3 (1.4 คะแนน) จงหาว่ากระแส I ตัองมีค่าเท่าใด จึงจะทาให้ลาอนุภาคเคลื่อนที่รอบเครื่องเร่งอนุภาคได้พอดี กาหนดให้

โปรตอนแต่ละตัวมีมวล m ประจุ q อัตราเร็ว v และนักเรียนไม่ต้องคานึงถึงแรงระหว่างอนุภาคด้วยกันเอง
ภายในไดโพล อนุภาคจะเคลื่อนทีเ่ ป็นส่วนโค้งของวงกลม

mv 2
เราสามารถคานวณรัศมีความโค้ง  ของไดโพล จาก  qvB

และมุมที่เบนไปต้องสอดคล้องกับ geometry ของไดโพล
D
คานวณ  จาก geometry ของไดโพล  

เมื่อ D คือความยาวของเส้นลวดนากระแสไฟฟ้า
เมื่อผ่านไดโพลจานวน N อันจะครบรอบพอดี จะได้ N   2
mv 2 mv
ดังนั้นสนามแม่เหล็กเท่ากับ B  
 q NDq
0 I 0 I 0 I 0 I
เมื่อเทียบกับสนามแม่เหล็กตามที่โจทย์ระบุ B( x)  k0  (หรือ B( x)  1.0  )
2R R 2R 2R
จะได้ว่า
2 2 Rmv 4 Rmv
I หรือ I 
0 NDq 0 NDq
A.4 (0.2 คะแนน) กาหนดให้ความยาวของลวดนากระแสไฟฟ้า D  2.0 m , รัศมีทรงกระบอกสุญญากาศ R  5.0 cm

, จานวน Magnetic Dipole N  10 และความยาวของเส้นรอบวงของวงแหวน  400 m จงหาค่าของ I ใน
หน่วยแอมแปร์ (นักเรียนอาจไม่ได้ใช้ตัวแปรทุกตัว)
แทนค่าตัวแปรต่างๆ และใช้สตู รทีไ่ ด้จากข้อ A.2 และใช้ความเร็วจากข้อ A.3

2 2 Rmv
I  1.14  104 A
0 NDq
4 Rmv
หรือ I   7.23 103 A
0 NDq
B.1 (1.8 คะแนน) กาหนดให้ลาอนุภาคเริ่มเคลื่อนที่จากตาแหน่ง z  0 โดยมีความเร็วในแนวแกน z คงตัวเท่ากับ v

ในลาอนุภาคมีโปรตอนจานวน n อนุภาคกระจายอย่างสม่าเสมอ รัศมีเริ่มต้นของลาอนุภาคเท่ากับ r0 จงหาความเร่ง
a0 ในแนวรัศมี ของอนุภาคที่ขอบของลาอนุภาคที่ตาแหน่งเริ่มต้น
ประจุในลาอนุภาคทาให้เกิดสนามไฟฟ้าและการเคลื่อนที่ของลาอนุภาคทาให้เกิดกระแสไฟฟ้าและสนามแม่เหล็กด้วย
ดังนั้น แรงระหว่างอนุภาคมีด้วยกัน 2 แรงคือแรงแม่เหล็กและแรงไฟฟ้า เนื่องจากลาอนุภาคมีขนาดเล็กเมื่อเทียบกับความยาว เรา
จึงสามารถใช้กฎของเกาส์และแอมแปร์ที่เหมาะสมได้
แรงไฟฟ้า
จากความสมมาตรของลาอนุภาคยาว เราประมาณได้ว่าสนามไฟฟ้าอยู่ในทิศตั้งฉากกับการเคลื่อนที่ (หรือขนานกับแนว
รัศมีของลาอนุภาค) สนามไฟฟ้าสามารถคานวณได้โดยสร้าง Gaussian surface เป็นทรงกระบอกรอบลาอนุภาค คานวณฟลักซ์
ไฟฟ้าและประจุภายใน nq ได้
nq
E
2 0 r0
nq 2
ดังนั้น แรงไฟฟ้าที่ขอบของลาอนุภาค FE  qE  ทิศออกจากแกนกลาง
2 0 r0
แรงแม่เหล็ก
สนามแม่เหล็กมาจากการกระแสไฟฟ้าที่เกิดจากการเคลื่อนที่อนุภาค เมื่อลาอนุภาคความยาว  อนุภาคประจุ q
จานวน n ตัวเคลื่อนที่ด้วยความเร็ว v เท่ากับมีกระแสไฟฟ้า
Q  vt nqv
I  
t t 
เมื่อ  คือประจุต่อความยาว การคานวณสนามแม่เหล็กทาได้โดยสร้าง Amperian loop รอบลาอนุภาค
0 I 0 nqv
B 
2 r 2 r0
0 nq 2v 2
ดังนั้น แรงแม่เหล็กที่ขอบของลาอนุภาค FB  qvB  ทิศเข้าสู่แกนกลาง
2 r0
แรงลัพธ์และความเร่ง
แรงลัพธ์เกิดจากการรวมแรงไฟฟ้าและแรงแม่เหล็กซึ่งมีทิศตรงข้ามกัน
nq 2  nq 2v 2 nq 2 nq 2  v2 
F
2 0 r0
 0
2 r0

2 0 r0
1   0 0 v 2  
2 0 r0
1  2 
 c 
v2
ทิศออกไปตามแนวรัศมีทรงกระบอกเนื่องจาก  0 0v 2   1 (นักเรียนไม่จาเป็นต้องเขียน  0 0  1 c 2 ) แรงลัพธ์นจี้ ะมี
c2
ค่าน้อยมากเมื่ออนุภาคมีความเร็วเข้าใกล้ความเร็วแสงในเครื่องเร่งอนุภาคทั่วไป (ซึ่งการกระจายออกจะมาจากกระบวนการอื่นเป็น
หลัก)
F nq 2  v 2 
ดังนั้น ความเร่ง a0   1  
m 2 0 r0 m  c 2 
1
B.2 (0.4 คะแนน) รัศมีของลาอนุภาคจะเปลีย่ นโดยประมาณไปตามสมการ r  r0   z 2 สาหรับตาแหน่ง z 

โดยที่  เป็นค่าคงตัว จงหาความสัมพันธ์ระหว่าง  , a 0 และ v และคานวณค่า  เป็นตัวเลข กาหนดให้
n  106 , พลังงานจลน์ของอนุภาคเท่ากับ E  4.0 MeV , รัศมีเริม่ ต้น r0  1.0 mm ความยาวของลาอนุภาค
  30 cm
เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงเกิดในแนวรัศมี ความเร็วในแนวแกน z จึงคงตัว หรือระยะ z  vt นาไปแทนค่าในสมการ
รัศมีที่โจทย์กาหนดให้ จะได้ r  r0   v 2t 2 ซึ่งเมื่อหาอนุพันธ์เทียบกับเวลาจะได้วา่ ความเร่งในแนวรัศมีเท่ากับ a0  2 v 2
nq 2
ดังนั้น
a0 1
 2 2
2v 2v 2 0 r0 m
1   0 0 v 2 
2E
หาค่า v จากพลังงานจลน์ v  ตามข้อ A.1
m
แทนค่าตัวเลขทั้งหมด ได้   5.94 107 m-1
(ซึ่งแสดงว่าอนุภาควนไปสองสามรอบก็จะมีรัศมีเพิม่ ขึ้นอย่างมีนัยสาคัญ)
หมายเหตุ: ที่มาของสูตร r  r0   z 2 (ไม่ได้ให้นักเรียนพิสูจน์ เพราะเป็นคณิตศาสตร์ล้วน)

d 2 r 1 nq 2  v 2  K
จากความเร่ง a   1    และ z  vt สาหรับลารัศมี r ใดๆ
dt 2 r 2 0 m  c 2  r
dvr 1 d  vr  K r
2
d 2r dr dr
ดังนั้น 2  vr   เมื่ออินทิเกรตจะได้ vr  2 K ln   และ vr   v
dt dr 2 dr r  r0  dt dz
ไม่สามารถหา exact solution ต่อได้ ต้องใช้การประมาณ r  r0   เมื่อ  มีค่าน้อย จะได้
d  r     2K
v  2 K ln  0   2 K ln 1    
dz  r0   r0  r0
 K 
เมื่ออินทิเกรตจะได้   2 z 2 หรือ r  r0   2  z 2  r0   02  z 2
K a
2v r0  2v r0   2v 
C.1 (0.3 คะแนน) ให้ลาอนุภาคเคลือ่ นที่ไปทาง z ดังรูปที่ 3.5 และ 3.6 สาหรับอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน x (อยู่
บนระนาบ xz ) นั้น Magnetic Quadrupole ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า และสาหรับอนุภาคที่เคลือ่ นที่ผ่านแกน
y (อยู่บนระนาบ yz ) นั้น Magnetic Quadruple ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า ให้ระบุคาตอบพร้อมเหตุผล
ประกอบในกระดาษสรุปคาตอบ
ใช้กฎมือขวาในการหาทิศของแรงแม่เหล็กที่ทากระทากับอนุภาคโปรตอน
อนุภาคบนแกน x มีแรงกระทาเข้าหาแกนกลาง จึงเป็นเลนส์นูน
อนุภาคบนแกน y มีแรงกระทาออกจากแกนกลาง จึงเป็นเลนส์เว้า
C.2 (1.8 คะแนน) จงหาค่าของ a และ b เมื่อ x  R และ y  R เขียนคาตอบในรูปของ 0 , R และ I (ไม่
ต้องคานวณเป็นตัวเลข)
สนามแม่เหล็กเกิดจากกระแสไฟฟ้า 4 เส้น เราสามารถใช้กฎของแอมแปร์ในการหาสนามแม่เหล็กจากแต่ละเส้น แล้ว

นามารวมกัน โดยคิดองค์ประกอบตามแกนที่พิจารณา
พิจารณาขนาดสนามแม่เหล็กบนแกน x (หรือ y ก่อนก็ได้) ภายในทรงกระบอก

0 I
จากลวดขวา ขนาด B 
2 ( R  x)
0 I
จากลวดซ้าย ขนาด B 
2 ( R  x)
0 I
จากลวดบน ขนาด B 
2 R 2  x 2
0 I
จากลวดล่าง ขนาด B 
2 R 2  x 2
เนื่องจากความสมมาตร สนามแม่เหล็กในแกนนอนจะหักล้างกันหมดไป เหลือสนามรวมในแนวแกนตั้ง ดังนั้น ต้องแยก

องค์ประกอบของสนามจากลวดบนและล่าง เอาเฉพาะในแนวแกนตั้ง
0 Ix
ขนาดองค์ประกอบในแนวแกนตั้ง จากลวดบน B 
2 ( R 2  x 2 )
0 Ix
ขนาดองค์ประกอบในแนวแกนตั้ง จากลวดล่าง B 
2 ( R 2  x 2 )
ดังนั้นสนามลัพธ์บนแกน x (คานึงถึงเครื่องหมาย + และ –)

0 I 0 I 0 Ix 0 Ix
B( x)     
2 ( R  x) 2 ( R  x) 2 ( R  x )
2 2
2 ( R 2  x 2 )
0 I  4 xR 2 
  
2  R 4  x 4 
2 I
  02 x
R
2 0 I
เมื่อเปรียบเทียบกับสมการ B  ayˆi  bxˆj สรุปได้ว่า b  
 R2
2 I
จากความสมมาตรของโครงสร้างเส้นลวด เราสรุปได้ทันทีว่า a   02 เช่นกัน
R
C.3 (1.7 คะแนน) จงหาความยาวโฟกัส f x ของอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน x และหาความยาวโฟกัส f y ของอนุภาค

ที่เคลื่อนที่ผ่านแกน y ให้ประมาณว่าความยาวของ Quadrupole มีขนาดน้อยมากเมื่อเทียบกับความยาวโฟกัส ให้
เขียนคาตอบในรูปของ a , b , d และความเร็ว v ในแนวแกน z ของอนุภาคแต่ละตัวที่มีมวล m ให้ใช้
เครื่องหมาย + สาหรับเลนส์นูน และเครื่องหมาย – สาหรับเลนส์เว้า
แบบที่ 1 ใช้ Impulse

เนื่องจากความเร็วในแนวแกน x และ y มีค่าน้อยเทียบกับความเร็วในแนวแกน z หรือ ความยาวของ Quadrupole
มีขนาดน้อยมากเมื่อเทียบกับความยาวโฟกัส เราจึงสามารถใช้แนวคิดแบบอิมพัลซ์ได้ แรงที่กระทาในแนวตั้งฉากกับลาอนุภาคถือ
d
ว่าเกิดขึ้นในช่วงเวลาน้อยๆ t 
v
พิจารณาอนุภาคโปรตอนบนตาแหน่ง x ซึ่งเป็นเลนส์นูน
อิมพัลซ์บนอนุภาคบนแกน x เท่ากับ
d
Px  qvBt   qv  bx   bqdx
v
Magnetic
จากรูปสามเหลี่ยม เราได้อัตราส่วน Quadrupole
Px bqdx x
 
Pz mv fx
mv
ดังนั้นความยาวโฟกัส f x   และคาตอบไม่ขึ้นกับค่า x ดังนั้น อนุภาคทุกตัวบนแกน x มีระยะโฟกัสเท่ากัน
bqd
แบบที่ 2 ใช้สมการ SHM

พิจารณาจากแรงที่กระทากับอนุภาคที่ตาแหน่ง x เท่ากับ
d 2x
m  qvB  bqvx
dt 2
ซึ่งเป็นสมการ SHM และมีคาตอบคือ
 qvb 
x  x0 cos  t 
 m 
เมื่อนาอนุพันธ์เทียบเวลาเพื่อหาความเร็วในแกน x จะได้
qvb  qvb 
vx   x0 sin  t 
m  m 
d
อนุภาคใช้เวลาประมาณ t  ในการเคลื่อนที่ผ่าน Quadrupole และเราใช้การประมาณ sin   สาหรับเฟส
v
น้อยๆ ดังนั้น
qvb qvb d qbdx0
vx   x0 
m m v m
vx bqdx0 x0 mv
จากรูปสามเหลี่ยม เราได้อัตราส่วน   ซึ่งให้คาตอบเดียวกัน f x   ซึ่งเป็นเลนส์นูน
vz mv fx bqd
mv
จากความสมมาตรของระบบ (หรือทาซ้าอีกครั้ง) เราได้ความยาวโฟกัส f y   เลนส์เว้า
aqd
หมายเหตุ:
d2y
ในกรณีทนี่ ักเรียนทาเลนส์เว้าก่อน จะเจอ m  qvB   aqvy ซึ่งจะเป็นฟังก์ชั่น hyperbolic หรือ
dt 2
qvb d
exponential แล้วใช้การประมาณ มีค่าน้อยแล้วจะได้คาตอบเดียวกัน ให้ใช้แนวทางการตรวจ SHM
m v
C.4 (1.3 คะแนน) กาหนดให้ขนาด L  f x และขนาด L  f y อนุภาค จงหา f x และ f y เขียนคาตอบในรูปของ m ,

v , q , a , b , d และ L จากคาตอบทีไ่ ด้ ให้นกั เรียนระบุพร้อมแสดงเหตุผลประกอบว่าเลนส์รวมของแต่ละแกน เป็น
เลนส์เว้าหรือเลนส์นูนลงในกระดาษสรุปคาตอบ
การสลับกระแสมีผลให้เกิดการสลับประเภทของเลนส์ (จากเลนส์ นูนกลายเป็นเลนส์เว้า และเว้ากลายเป็นนูน ) และเรา

สามารถใช้แนวคิดเลนส์บางได้ เพราะขนาดความยาวโฟกัส f  L  d
พิจารณาอนุภาคบนแนวแกน x
- ลาอนุภาคขนานที่เข้ามาจากซ้ายมือ
- เลนส์ตัวที่หนึ่งเป็นเลนส์นูน ความยาวโฟกัส f x (มีค่าบวก)
- เลนส์ตัวที่สองเป็นเลนส์เว้าเนื่องจากมีการสลับกระแส ความยาวโฟกัส f y (มีค่าติดลบ)
- เลนส์นูนและเลนส์เว้ามีขนาดความยาวโฟกัสเท่ากัน f x  f y  0
- ภาพจากเลนส์ที่หนึ่งจะเป็นวัตถุให้เลนส์ที่สอง
- ระยะภาพจากเลนส์ที่สองก็คือระยะโฟกัสของระบบ f x
1 1 1
ได้สมการเลนส์บางตัวที่สอง   จัดรูปและใช้สมการ f x  f y  0 จะได้ความยาวโฟกัส
L  f x f x f y
mv  mv 
  L
 f y  f x  L  aqd  bqd 
f x  
L L
ซึ่งมากกว่าศูนย์ (เพราะ f y เป็นลบ f x  L ) แสดงว่า Magnetic Quadrupole คู่นี้เป็นเลนส์นูนทางแกน x
พิจารณาแบบเดียวกันบนแกน y
- อนุภาคจะผ่านเข้ามาทางเลนส์เว้าก่อน แล้วไปเจอเลนส์นูน
1 1 1
ได้สมการเลนส์บางตัวที่สอง (เลนส์นูน)   จัดรูป ได้ความยาวโฟกัส
L  f y f y f x
mv  mv 
L
f x  L  f y  bqd 
 aqd 
f y  
L L
ซึ่งมากกว่าศูนย์ (เพราะ f y เป็นลบ f x เป็นบวก) แสดงว่า Magnetic Quadrupole คู่นี้เป็นเลนส์นูนทางแกน y ด้วย
f2
จะเห็นว่าทั้งสองแกนกลายเป็นเลนส์นูน และหาก f  L จะได้ f x  f y
L
๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓๓
TPhO2017 ม.เกษตร 8 – 12 มิ.ย. 60 Marking Scheme ข้อ 3 Page 1 of 7
Marking Scheme: ข้อ 3. สนามแม่เหล็กในเครื่องเร่งอนุภาค (10 คะแนน)

ฟิสิกส์ = เข้าใจหลักการ แนวคิด ทฤษฎีทางฟิสิกส์ และนาไปใช้ได้อย่างถูกต้อง
คณิตศาสตร์ = ใช้คณิตศาตร์ที่ถูกต้องในการแก้ปัญหา
อื่นๆ = เช่น การสรุปคาตอบ การแทนค่า การใช้เครื่องคานวณ

Marking Scheme
1
1. ความสัมพันธ์ของพลังงานจลน์ Ek  mv 2 และการเปลีย่ นหน่วย 0.1 ฟิสิกส์
2
2E 0.1 อื่นๆ
2. ได้คาตอบ v   2.77 107 m/s
m
รวม 0.2 0.1, 0.0 ,0.1

I x x2
B(x ) 0
k0 k1 k2 2 เมื่อ x R โดยที่ k 0 , k1 และ k2 เป็นค่าคงตัว
2R R R
จงระบุทิศของสนามแม่เหล็กบนจุดที่อยู่บนแกน x พร้อมหาค่า k 0 , k1 และ k2 นักเรียนอาจใช้การประมาณ
n n(n 1)
1 1 n 2
เมื่อ 1
2
Marking Scheme
1. ใช้กฎของแอมแปร์ทสี่ อดคล้องกับโจทย์ (ไม่ใช่ยกขึ้นมาลอยๆ) หรือใช้กฎ
0.2 ฟิสิกส์
Biot-Savart ที่สอดคล้องกับโจทย์
2. ใช้แนวคิดการรวมสนามอย่างถูกต้อง
0 I 0 I 0.2 ฟิสิกส์
B( x)  
2 ( R  x) 2 ( R  x)
3. มีการระบุทิศที่ถูกต้องตามกฎมือขวา 0.2 ฟิสิกส์
0 I 2 2 x 2 0.2 คณิต
4. จัดรูปและใช้การประมาณที่ถูกต้อง B( x)  (  )
2R   R2
2 2
5. มีการระบุ k0  , k1  0, k2  ถูกต้องทั้ง 3 ตัว 0.1 อื่นๆ
 
รวม 0.9 0.6, 0.2, 0.1
A.3 (1.4 คะแนน) จงหาว่ากระแส I ตัองมีค่าเท่าใด จึงจะทาให้ลาอนุภาคเคลื่อนที่รอบเครื่องเร่งอนุภาคได้พอดี กาหนดให้

โปรตอนแต่ละตัวมีมวล m ประจุ q อัตราเร็ว v และนักเรียนไม่ต้องคานึงถึงแรงระหว่างอนุภาคด้วยกันเอง
Marking Scheme
1. แรงเนื่องจากสนามแม่เหล็กบนประจุ เท่ากับ qvB 0.1 ฟิสิกส์
2
mv
2. แนวคิดความเร่งและสมการแรงเข้าสู่ศูนย์กลาง  qvB 0.2 ฟิสิกส์

3. ระบุหรือแสดงให้เห็นว่า  เป็นรัศมีความโค้งของไดโพล
(ไม่ใช่ของวงแหวน และไม่ได้เขียนสูตรขึ้นมาลอยๆ) อาจดูจากการคานวณ 0.3 ฟิสิกส์
ถัดๆ ไป
D
4. คานวณมุมทีเ่ ปลีย่ นไปเมื่อผ่านไดโพล   0.2 คณิต

5. สมการของมุมเมื่อเคลื่อนที่ครบรอบ N   2 0.3 คณิต
2 Rmv
2
4 Rmv
6. คาตอบสุดท้าย I  หรือ I  0.3 อื่นๆ
0 NDq 0 NDq
รวม 1.4 0.6, 0.5, 0.3
A.4 (0.2 คะแนน) กาหนดให้ความยาวของลวดนากระแสไฟฟ้า D  2.0 m , รัศมีทรงกระบอกสุญญากาศ R  5.0 cm

, จานวน Magnetic Dipole N  10 และความยาวของเส้นรอบวงของวงแหวน  400 m จงหาค่าของ I ในหน่วย
แอมแปร์ (นักเรียนอาจไม่ได้ใช้ตัวแปรทุกตัว)
Marking Scheme
2 2 Rmv
1. คานวณได้ I   1.14  104 A หรือ
0 NDq
0.2 อื่นๆ
4 Rmv
I  7.23 103 A
0 NDq
รวม 0.2 0.0, 0.0 ,0.2
B.1 (1.8 คะแนน) กาหนดให้ลาอนุภาคเริ่มเคลื่อนที่จากตาแหน่ง z  0 โดยมีความเร็วในแนวแกน z คงตัวเท่ากับ v

ในลาอนุภาคมีโปรตอนจานวน n อนุภาคกระจายอย่างสม่าเสมอ รัศมีเริ่มต้น ของลาอนุภาคเท่ากับ r0 จงหาแรง
เนื่องจากสนามไฟฟ้าและแรงเนื่องจากสนามแม่เหล็ก แล้วหาความเร่ง a 0 ในแนวรัศมี ของอนุภาคที่ขอบของลาอนุภาค
ที่ตาแหน่งเริ่มต้น
Marking Scheme
1. หาประจุต่อหน่วยความยาวหรือหาประจุต่อหน่วยปริมาตรเพื่อนาไปใช้กับกฎ
ของเกาส์หรือกฎของแอมแปร์หรือ Biot-Savart หรือเพื่อการแก้ปญ ั หาอื่นๆ 0.1 ฟิสิกส์
ที่สอดคล้องกับโจทย์ (ไม่ใช่ยกสมการขึ้นมาลอยๆ)
2. ใช้กฎของเกาส์ (0.1), เข้าใจการสร้าง Gaussian surface (0.1), หาพื้นที่
ของฟลักซ์ (0.1), หาประจุที่อยู่ข้างใน (0.1) และใช้กฎของเกาส์ได้อย่าง
nq 0.5 ฟิสิกส์
ถูกต้อง จนได้สมการ E  (0.1)
2 0 r
(หรือนักเรียนหาคาตอบด้วยวิธีอื่นจนได้คาตอบที่เทียบเท่า)
3. แรงจากสนามไฟฟ้า FE  qE 0.1 ฟิสิกส์
4. เข้าใจว่าประจุเคลื่อนที่มีกระแสไฟฟ้า (0.1) และหากระแสไฟฟ้าได้
nqv 0.3 ฟิสิกส์
I (0.2)

5. ใช้กฎของแอมแปร์ (01), เข้าใจการสร้าง Amperian loop (0.1), แทน
ค่ากระแส (0.1) และใช้กฎของแอมแปร์ได้อย่างถูกต้อง จนได้สมการ
0 nqv 0.4 ฟิสิกส์
B (0.1)
2 r
(หรือนักเรียนหาคาตอบด้วยวิธีอื่นจนได้คาตอบที่เทียบเท่า)
6. แรงจากสนามแม่เหล็ก ( FB  qvB ) 0.1 ฟิสิกส์
nq 2
7. เข้าใจว่าแรงตรงกันข้าม (0.1) รวม F 
2 0 r
1   0 0v2  (0.1) 0.2 ฟิสิกส์
(ไม่ต้องระบุวา่ แรงลัพธ์ชี้ออก เพราะโจทย์บอกไว้แล้ว)
nq 2
8. ได้คาตอบความเร่งที่ถูกต้อง a0 
2 0 r m
1   0 0v2  0.1 ฟิสิกส์
รวม 1.8 1.8, 0.0, 0.0
1
B.2 (0.4 คะแนน) รัศมีของลาอนุภาคจะเปลีย่ นโดยประมาณไปตามสมการ r  r0   z 2 สาหรับตาแหน่ง z 

โดยที่  เป็นค่าคงตัว จงหาความสัมพันธ์ระหว่าง  , a 0 และ v และคานวณค่า  เป็นตัวเลข กาหนดให้
n  106 , พลังงานจลน์ของอนุภาคเท่ากับ E  4.0 MeV , รัศมีเริม่ ต้น r0  1.0 mm ความยาวของลาอนุภาค
  30 cm
Marking Scheme
1. การเคลื่อนที่ด้วยความเร็วคงตัว z  vt 0.1 ฟิสิกส์
a0
2. หาความเร่งจากสมการรัศมี ได้ความสัมพันธ์   0.2 ฟิสิกส์
2v 2
3. แทนค่าตัวเลขต่างๆ ได้คาตอบ   5.94 107 m-1
0.1 อื่นๆ
(ซึ่งแสดงว่าอนุภาควนไปสองสามรอบก็จะมีรัศมีเพิม่ ขึ้นอย่างมีนัยสาคัญ)
รวม 0.4 0.3, 0.0, 0.1

C.1 (0.3 คะแนน) ให้ลาอนุภาคเคลือ่ นที่ไปทาง z ดังรูปที่ 3.5 และ 3.6 สาหรับอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน x (อยู่
บนระนาบ xz ) นั้น Magnetic Quadrupole ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า และสาหรับอนุภาคที่เคลือ่ นที่ผ่านแกน
y (อยู่บนระนาบ yz ) นั้น Magnetic Quadruple ทาตัวเป็นเลนส์นูนหรือเลนส์เว้า ให้ระบุคาตอบพร้อมเหตุผล
ประกอบในกระดาษสรุปคาตอบ
Marking Scheme
1. มีการพิจารณาแรงหรืออิมพัลซ์ที่กระทากับอนุภาค เพื่อหาทิศการเคลื่อนที่ มี
การอ้างอิงถึงกฎมือขวา หรือคูณกันแบบเวกเตอร์
2. ใช้กฎมือขวาได้ถูกต้อง ได้คาตอบถูกต้อง แกน x เป็นเลนส์นูน (0.1), แกน
y เลนส์เว้า (0.1)
รวม 0.3 0.3, 0.0, 0.0
C.2 (1.8 คะแนน) จงหาค่าของ a และ b เมื่อ x  R และ y  R เขียนคาตอบในรูปของ 0 , R และ I (ไม่
ต้องคานวณเป็นตัวเลข)
Marking Scheme
1. ใช้กฎของแอมแปร์ได้สอดคล้องกับโจทย์ 0.1 ฟิสิกส์
2. ใช้กฎของแอมแปร์หา ขนาด สนามแม่เหล็กบนแกน x (หรือ y )
0 I
จากลวดขวา ขนาด B  (0.1)
2 ( R  x)
0 I
จากลวดซ้าย ขนาด B  (0.1)
2 ( R  x)
0 I
จากลวดบน ขนาด B  (0.1)
2 R 2  x 2
0 I
จากลวดล่าง ขนาด B  (0.1)
2 R 2  x 2
3. แสดงหรือให้เหตุผล ว่าสนามในแนวแกนนอนหักล้างกันทั้งหมด บนแกน x 0.2 คณิต

4. หาขนาดองค์ประกอบเฉพาะในแนวแกนตั้ง (0.1) จากลวดบนและล่างได้ถูกต้อง
0 Ix 0.3 คณิต
B (0.1 x 2)
2 ( R  x )
2 2
5. รวมสนามแม่เหล็กจากลวดทั้งหมด เครื่องหมาย + และ – ที่ถูกต้อง

0 I 0 I 0 Ix 0 Ix 0.2 ฟิสิกส์
B( x)     
2 ( R  x) 2 ( R  x)
2 ( R  x ) 2 ( R  x )
2 2 2 2
2 I
6. จัดรูปและใช้การประมาณสาหรับ x  R ได้ B( x)   02 x 0.2 คณิต
R
2 I
7. ตอบ b   02 0.1 อื่นๆ
R
8. ใช้แนวคิดความสมมาตร หรือพิสูจน์ซ้าอีกครั้งในอีกแกนหนึ่ง (0.2) ตอบ
2 0 I 0.3 ฟิสิกส์
a (0.1)
 R2
รวม 1.8 1.0, 0.7, 0.1
C.3 (1.7 คะแนน) จงหาความยาวโฟกัส f x ของอนุภาคที่เคลื่อนที่ผ่านแกน x และหาความยาวโฟกัส f y ของอนุภาค

ที่เคลื่อนที่ผ่านแกน y ให้ประมาณว่าความเร็วในแนวแกน x และ y มีค่าน้อยเทียบกับความเร็วในแนวแกน z ให้
เขียนคาตอบในรูปของ a , b , d และความเร็ว v ในแนวแกน z ของอนุภาคแต่ละตัวที่มีมวล m ให้ใช้
เครื่องหมาย + สาหรับเลนส์นูน และเครื่องหมาย – สาหรับเลนส์เว้า
Marking Scheme
1. ใช้แนวคิดกับกับ Impulse หรือแนวคิดเกี่ยวกับแรงในการหาโมเมนตัมหรือ
ความเร็วในแนวตั้งฉากกับการเคลือ่ นที่ของลาอนุภาค
2. แสดงความเข้าใจหรือระบุว่า ระยะเวลาที่เคลื่อนที่ผ่าน Quadrupole นั้นน้อย
เทียบกับเวลาของการเคลื่อนทีไ่ ปยังจุดโฟกัส หรือแสดงความเข้าใจมีการเปลี่ยน 0.2 ฟิสิกส์
ตาแหน่งน้อยในแนวตั้งฉากระหว่างที่ยังอยู่ภายใน Quadrupole
d
3. สมการเวลาภายใน Quadrupole, t  0.1 ฟิสิกส์
v
4. ได้สมการ Impulse Px  qvBt
d 2x
หรือ ได้สมการแรง m  bqdx 0.3 ฟิสิกส์
dt 2
d2y
(หรือ ถ้าเริ่มเลนส์เว้าก่อน จะได้ m 2   aqdy )
dt
5. ได้คาตอบของ Impulse, Px  bqdx
qbdx0 0.2 คณิต
หรือ ได้ความเร็วเข้าหาแกนกลาง vx  
m
6. ใช้อัตราส่วน หรือ สามเหลี่ยมที่ถกู ต้องในการหาคาตอบ 0.2 คณิต
mv
7. ได้คาตอบความยาวโฟกัสในแกนแรกที่คานวณ f x   หรือตอบ
bqd
mv 0.2 อื่นๆ
fx   สาหรับนักเรียนที่ได้ค่า a  b ในข้อ A.2
aqd
(ไม่สนใจเครื่องหมาย เพราะถามแล้วในข้อ C.1)
mv
8. ใช้ความสมมาตรหรือทาซ้าอีกครั้งในอีกแกน (0.2) และได้คาตอบ f y  
aqd
mv 0.3 ฟิสิกส์
หรือตอบ f y   สาหรับนักเรียนที่ได้ค่า a  b ในข้อ A.2 (0.1)
bqd
(ไม่สนใจเครื่องหมาย เพราะถามแล้วในข้อ C.1)
รวม 1.7 1.1, 0.4, 0.2
C.4 (1.3 คะแนน) กาหนดให้ขนาด L  f x และขนาด L  f y อนุภาค จงหา f x และ f y เขียนคาตอบในรูปของ m ,

v , q , a , b , d และ L จากคาตอบทีไ่ ด้ ให้นกั เรียนระบุพร้อมแสดงเหตุผลประกอบว่าเลนส์รวมของแต่ละแกน
เป็นเลนส์เว้าหรือเลนส์นูนลงในกระดาษสรุปคาตอบ
Marking Scheme
1. แสดงความเข้าใจหรือระบุว่า การสลับกระแสไฟฟ้าของ Quadrupole อันที่สอง
เป็นการสลับเลนส์เว้าและเลนส์นนู
2. ได้ตาแหน่งวัตถุของเลนส์ตัวที่สองถูกต้อง (0.1) ได้สมการของเลนส์ตัวที่ 2 ที่รวม
1 1 1 0.2 ฟิสิกส์
ค่า L อย่างถูกต้อง   (0.1)
L  f x f x f y
mv  mv 
  L
aqd  bqd  0.2 อื่นๆ
3. ได้คาตอบ และเขียนในรูปของตัวแปรที่กาหนด f x 
L
4. (ตรวจเมื่อคาตอบข้อ 3. ถูกต้อง) แกน x เป็นเลนส์นูน เพราะเมื่อแทนค่าแล้ว
ความยาวโฟกัสรวมเป็นบวก
5. ทาซ้ากับอีกแกนหนึ่งตามแนวทางเดิม หาตาแหน่งวัตถุของตัวที่สองได้ถูกต้อง
(0.1), สมการเลนส์ตัวทีส่ อง (0.1) คาตอบในรูปของตัวแปรที่กาหนด
mv  mv  0.4 ฟิสิกส์
 L
bqd  aqd 
f x  (0.2)
L
6. (ตรวจเมื่อคาตอบข้อ 5. ถูกต้อง) แกน y เป็นเลนส์นูน เพราะเมื่อแทนค่าแล้ว
ความยาวโฟกัสรวมเป็นบวก
รวม 1.3 1.1, 0.0, 0.2
รวมคะแนนข้อที่ 3
ฟิสิกส์ = 6.9 คะแนน Physics

คณิตศาสตร์ = 1.8 คะแนน
Maths
อื่นๆ = 1.3 คะแนน
Others

214513 - Physics สอวน. 2560 ระดับชาติ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

214513 - Physics สอวน. 2560 ระดับชาติ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

การแข่งขันฟิสิกส์โอลิมปิกระดับชาติ ครั้งที่ 16 ข้อสอบภาคทฤษฎี ข้อ 1

มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ เวลาสอบรวม 4 ชั่วโมง

ข้อที่ 1 (มี 3 ข้อย่อย) [10 คะแนน]

1.1 ดาวเคราะห์ชนก้อนหิน [2 คะแนน]

1.2 เครื่องจักรความร้อน [5 คะแนน]

เครื่องจักรความร้อนประหลาดเครื่องหนึ่ง ทางานตามแผนภาพความดัน-ปริมาตร ( PV Diagram) ดัง

1.2.1 (1.2 คะแนน) ช่วง AB, BC และ CA มีความร้อนเข้าหรือออกจากระบบ อธิบายเหตุผลประกอบด้วย

ถ้ากาหนดให้ (ข้อมูลสาหรับข้อ 1.2.2 ถึง 1.2.4)

 ที่จุด A เครื่องจักรมีความดัน 10 atm ปริมาตร 0.4 ลิตร และอุณหภูมิ 400 K

 อัตราส่วนระหว่างปริมาตรสูงสุดต่อปริมาตรต่าสุด คือ 5:1

1.2.2 (0.5 คะแนน) จงหาความดันต่าสุดของเครื่องจักร

1.3 การมองเห็นภาพ [3 คะแนน]

ในการมองจุดสองจุดที่อยู่ติดกัน ถ้าเรามองในระยะใกล้พอ จะเห็นเป็นภาพจุดสองจุดแยกจากกันชัดเจน

1.3.1 (1.0 คะแนน) จงหาขนาดเชิงมุม ที่เล็กที่สุดที่ตามนุษย์สามารถแยกจุดสองจุดออกจากกันได้ (angular

มนุษย์สามารถมองเห็นภาพได้เพราะแสงทีเ่ ข้าตาไปตกลงบน เซลรับแสง (cone cells) จานวนมากที่อยู่

ในการแสดงผลบนจอภาพแบบดิจิทัล เช่น หน้าจอคอมพิวเตอร์ สามารถทาได้โดยการแสดงบนพิกเซล

รูปสาหรับข้อ 1.3.4: รูปซ้าย แสดงถึงภาพแบบต่อเนื่องคมชัด ที่ตาเราไม่สามารถแยกพิกเซลได้

1.3.3 (0.6 คะแนน) ถ้าหน้าจอคอมพิวเตอร์รุ่นหนึ่ง ถูกออกแบบมาเพื่อใช้ห่างจากลูกตาเป็นระยะ 30 cm

1.3.4 (0.4 คะแนน) ถ้าพิจารณาทั้งสองเงื่อนไขในข้อ 1.3.3 แล้วยังต้องการมองเห็นภาพบนหน้าจอเป็นแบบ

************************* จบข้อ 1 *************************

แก้สมการ ได้ v u2 2gR

แปลงกลับมายังกรอบอ้างอิงเดิมจะได้ v' u u2 2gR

แก้สมการ ได้ v u u 2 2gR

ข้อ 1.2.1 (1.2 คะแนน)

ช่วง AB ความดันคงที่ dp 0 และปริมาตรเพิ่มขึ้น dV เป็นบวก ทาให้ dQ 0 ควำมร้อนไหลเข้ำ

ข้อ 1.2.2 (0.5 คะแนน)

ข้อ 1.2.3 (1.8 คะแนน)

ข้อ 1.2.4 (1.5 คะแนน)

ข้อ 1.3 (3 คะแนน)

1.3.2 ถ้ำไม่มีกำรเลี้ยวเบน เราสามารถ resolve ภาพได้ ถ้าภาพจากวัตถุสองอัน ตกลงบนเซลรับแสงที่ต่างกัน

1.3.3 จากระยะทางที่กาหนดให้ คือ 30 cm ระยะระหว่างกึ่งกลางของพิกเซลสองอันที่อยู่ติดกันควรมีค่าเป็น

(ข) พิจารณาจากขนาดของเซลรับแสง เท่านั้น

1.3.4 ขนาดของพิกเซลบนหน้าจอที่ ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้ที่ 30 cm คือ 101 m เพราะขนาดที่ใหญ่

Marking Scheme ข้อ 1

 v2 2uv 2gR 0 (0.2) 0.6

ข้อ 1.2 [4 คะแนน]

W เป็นบวกเพราะ pdV บวก เพราะ p บวก dV Q ncP T ncP TB TA 0.1

W เป็นศูนย์เพราะ dV เป็นศูนย์ Q ncV T ncV TA TC 0.1

ข้อ 1.2.2 [0.5 คะแนน]

ข้อ 1.2.3 [1.8 คะแนน]

หา QCA ถูกต้อง 0.4

ใช้ หรือ หาค่า W ถูกต้อง 0.5

แทนค่าได้คาตอบถูกต้อง e 4.8% (0.1)

ข้อ 1.2.4 [1.5 คะแนน]

ข้อ 1.3 [3 คะแนน]

1.3.1 หำมุมน้อยสุดที่ตำสำมำรถแยกได้ (Diffraction limit) [1.0]

1.3.2 หำมุมน้อยสุดที่ตำสำมำรถแยกได้ (Cone cell limit) [1.0]

หาค่าได้ถูกต้อง ไม่ว่าจะใช้ arclength หรือ tan: cone

1.3.3 หำขนำดของพิกเซลของ แต่ละเงื่อนไข [0.6]

(ก) หาขนาดของพิกเซลที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้เนื่องจาก diffraction limit ( 101 m) 0.3

 ถ้าใช้ = แทน ให้ (0.2)

(ข) หาขนาดของพิกเซลที่ทาให้ตาไม่สามารถ resolve ได้เนื่องจาก ขนาดของ cone cell ( 13 m) 0.3

1.3.4 หำขนำดของพิกเซลของ เมื่อคิดทั้ง 2 เงื่อนไข [0.4]

 บอกได้ว่า ขนาดพิกเซลทีท่ าให้เห็นภาพต่อเนื่อง ต้องเป็นตัวเลขที่มากที่สุด ระหว่างคาตอบจาก 0.4

ข้อที่ 2 Mach-Zehnder Interferometer [10 คะแนน]

รูปที่ 2.1: การจัดอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ เมื่อ B1 และ B4 เป็นตัวแยกแสง (beam splitter)

ตัวแยกแสง สามารถให้แสงส่วนหนึ่งทะลุผ่าน และจะสะท้อนแสงอีกส่วนหนึ่งออกไป ตัวแยกแสงจะมี

รูปที่ 2.2: ลักษณะการสะท้อนและทะลุผ่านของแสงที่เข้าสู่ตัวแยกแสง

กาหนดให้ ดรรชนีหักเห ของแก้ว (บริเวณสีอ่อนในรูปที่ 2.2) คือ nG

คาถามข้อที่ 2.1 จากการจัดอุปกรณ์ดังรูปที่ 2.1 (1.0 คะแนน)

Part II : การใช้อุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ เพื่อศึกษาความเข้มข้นของสารละลายนาตาล

รูปที่ 2.3: การจัดอุปกรณ์แทรกสอดมัคเซนเดอร์ สาหรับศึกษาความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล

กาหนดให้ ดรรชนีหักเหของสารละลายน้าตาล n เป็นฟังก์ชันของความเข้มข้นของสารละลายน้าตาล h ซึง่

* จบข้อ 1 *

* จบข้อ 2 *