POJAM KLASA

Postoje mnoge rasprave među naučnicima, prvenstveno sociolozima i ekonomistima, a i meću

političarima i društvenim radnicima, o tome šta su to društvene klase. Pored raznih tretmana i
pokušaja definisanja klasa, uglavnom su se izrazila dva stanovništva o pojmu klasa: marksističko i
građansko-buržoasko (pozitivistiško i nenaučno gledište).

A) MARKSISTIČKO SHVATANJE KLASA

Karl Marks i Fridrih Engels nisu ostavili celovitu i potpunu definiciju o pojmu klasa, a time se nisu,
izgleda, posebno ni bavili. Marks je, kao što je poznato, tek započeo rad „O klasama“ u 52
(poslednjoj) glavi III toma Kapitala.

Međutim, iz celokupnosti njihovog učenja proizilaze osnovni elementi i shvatanja o naučnoj

teoriji klasne borbe i značaju razvoja klasnih odnosa za razvoj društva. Takođe, u ovom delu
Osamnaesti brimer Luja Bonaparte, Marks daje doprinos i određenost pojma klasa, i kaže
„Ukoliko milioni porodica žive pod ekonomskim uslovima egzistencije, koji njihov način života,
njihove interese i njihovo obrazovanje odvajaju od načina života, interesa i obrazovanja drugih
klasa i njima ih neprijateljski suprotstavljaju, utoliko oni čine klase.“

U ovoj definiciji, koja uglavnom ima opšti karakter, Marks ističe dve osnovne stvari: prvo,
različitost načina života, interesa i obrazovanja klasa i, drugo, da se ta različitost determiniše
ekonomskim uslovima egzistnecije. Proizilazi prema tome, da „ekonomski uslovi egzistencije“
leže u osnovi klasnih razlika, tj. „načina života“, „interesa“, „obrazovanja“ i sl., odnosno znači
materijalnu osnovu klasnih razlika u ostalim oblastima života.

Lenjin je kasnije, na osnovu radova Marksa i Engelsa, a posebno na iskustvu bogate prakse
klasnih odnosa kroz koje se razvijao prolaterijat Evrope (naročito ruski), u borbi za svoju političku
emancipaciju tokomXIX i početkom ovog veka, razrađivao problematiku klasa i klasnih odnosa,
dajući uz to i klasičnu definiciju o pojmu klasa.

U stvari, Lenjin je razrađivao definiciju klasa u nekoliko gradacija upotpunjavajući je novim

saznanjima. Prvo, u svom radu Vulgarni socijalizam i narodnjaštvo koje uskrsavaju socijalisti
revolucionari (1902) Lenjin ističe kao bitno obeležje klasa – njohovo mesto u društvenoj
proizvodnji, tj. njihov odnos prema sredstvima za proizvodnju.. Značaj tog odnosa (prema
sredstvima za proizvodnju), kao osnovnog elementa iz kojeg proističu i svi ostali u definisanju
klasa, Lenjin naročito ističe u svojim raspravama sa Tuganom Baranovskim i kaže: „Uništiti klase –
to znači postaviti sve građane u jednak odnos prema sredstvima za proizvodnju čitavog društva,
to znači – svi građani imaju jednaki dostup ka radu na društvenim sredstvima proizvodnje, na
društvenoj zemlji, na društvenim fabrikama i tako dalje.“ Znači, zavisno od odnosa prema
sredstvima za proizvodnju ljudi se, kao grupa – klasa, nalaze u različitom položaju, a na osnovu
tog „odnosa“ uslovljavaju se i ostali klasni odnosi u koje ljudi stuoaju van i nezavisno od svoje
volje.
Koristeći se iskustvom oktobarske revolucije i naročito klasnih odnosa koji su se u njoj
manifestovali, kao i iskustvom prethodnih ruskih revolucija (1905. godine i februarske revolucije
1917), Lenjin daje najpotpuniju i dod anas neprevaziđenu definiciju klasa u svom radu Velika
inicijativa, u kome kaže:

„Klase se zovu velike grupe ljudi koje se razlikuju po svome mestu u istorijski određenom sistemu
društvene proizvodnje, po svome odmosu (većinom utvrđenom i izraženom u zakonima) prema
sredstvima za proizvodnju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i, prema tome, po načinu
dobivanja i po veličini onog dela društvenog bogatvstva kojim raspolažu. Klase su takve frupe
ljudi od kojih jedna može da prisvaja rad druge zahvaljujući tome što imaju različita mesta u
određenom sistemu društvene privrede.“

Lenjinova definicija izražava ne samo osnovu za podelu društva na klase – prisvajače i one od
kojih se prisvaja (potčinjene i obespravljene) več i sve one osnovne elemente suštinske
određenosti jedne posebno uzete klase na osnovukojih se ona razlikuje od druge klase, a daje i
elemente koji izražavaju odnos jedne klase prema drugoj. Zato Lenjinova definicjia klasa čini i
teorijsku osnovu na kojoj je moguće dalje spoznavati suštinu klasnih odnosa, klasne borbe pa i
mnogovrsne klasne protivrečnosti kroz koje je prolazilo ljudsko društvo tokom svoje klasne
istorije, a takođe i tokom savremenog razvoja.

Zbog tako raznovrsne i suštinske važnosti Lenjinove definicije potrebno je dati izvesnu, makar i
ograničenu analizu svih posebnih elemenata od kojih se ona sastoji, da bi se što potpunije
shvatila njena sadržina i značaj za razumevanje klasa i klasnih odnosa u društvu tokom istorije i
danas.

Lenjinova definicija se sastoji od četiri osnovna elementa.

Prvi element ukazuje na to da su klase „velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mestu u
istorijski određenom sistemu društvene proizvodnje“ (Lenjin). Time se izražava istorijska
uslovljenost mesta i položaja klasa, određenih stepenom razvoja društvene proizvodnje, a to
znači, istorijsku uslovljenost produkcionih odnosau koje ljudi – pripadnici određenih klasa –
stupaju nezavisno od svoje volje, a koji su opet, sa svoje stane, determinisani u krajnoj liniji
stepenom razvoja materijalnih proizvodnja snaga. Na osnovu ovog obeležja, klase su, znači,
istorijska kategorija – nastaju na određenom stepenu razvoja društvene proizvodnje (npr.,
robovlasništvo), odnosno nestaju, takođe, na istorijski određenom stepenu razvoja materijalne
proizvodnje (npr., u komunističkom društvu). Zavisno od karaktera i stepena razvoja društvene
proizvodje, klase se razlikuju i međusobno, naistom polu klasnih odnosa (npr.,ralike između
„savremenog proletera“ i „antičkog roba“ ili razlike između „savremenog buržuja“ i
„robovlasnika“). Te razlike su inače velike s obzirom na objektive istorijske i vremenske
uslovljenosti koje ih razdvajuju.

Drugo obeležje klasa je njihov odnos prema sredstvima za proizvodnju, koji je obično zakonski
određen i utvrđen.

Odnos prema sredstvima za proizvodnju, suštinski se izražava u svojinskom odnosu, tj. u svojini
nad sredstvima za proizvodnju, na osnovu kojih se ljudi (pripadnici određenih klasa) dele na
vlasnike i nevlasnike. A iz vlasništva nad sredstvima za proizvodnju, u klasnoj istoriji društva,
proizilazi i objektivna mogućnost za eksploataciju ljudi, pa se već sa podelom ljudi na vlasnike i
nevlasnike, oni istovremeno dele i na eksploatatore i eksploatisane.

Prethodno obeležje klasa izražava, u stvari, produkcione odnose, odnosno svojinske odnose nad
sredstvima za proizvodnju, u kojima se ljudi nalaze na datoj etapi drustvenog razvitka. Jer
svojinski odnosi, kako kaže Marks u predgovoru za Prilog kritici političke ekonomije, samo su
pravni izraz za određene produkcione odnose.

Međutim, produkcioni odnosi su širi pjam i sadrže izvesnu složenost odnosa. Oni se ne izražavaju
samo u smislu tehnološkog procesa proizvodnje niti usko ekonomističkog, već mnogo šire. U
sociolološkom pogledu, oni znače sve one mnogobrojne odnose u koje ljudi stupaju u procesu
proizvodnje, od kojih su svojinski odnosi najbitniji jer se na osnovu njih koriste određena prava
raspodele, porošnje i raspolaganja onim dobrima koja se stvaraju i prisvajaju svojinom nad
sredstvima za proizvodnju.

Produkcioni odnosi su zato bitni fruštveni odnosi jer su vezani za proizvodnju kao osnovu
egzistencije ljudi i društva kao celine – stoga oni determinišu i zražavaju posledično ostale
društvene odnose. Produkcioni odnosi su u suštini društveni odnosi „u kojima se pojedinci
prizvode“ (Marks). Zato „odnosi proizvodnje čine ono što se zove društveni odnosi...“ (Marks).

Treći element Lenjinove definicije klasa je „uloga ljudi u društvenoj organizaciji rada“.

Ovaj element posledično proizilazi iz prethodna dva i na osnovu njih dalje konkretuje klasne
razlike između ljudi. Već samim tim što se jedna grupa ljudi javlja kao vlasnik sredstava za
proizvodnju, ona je istovremeno i organizator proizvodnje, i obratno. To su dve međusobno
uslovljene funkcije, pri čemu je „organizatorska“ podređena „vlasničkoj“ funkciji. A
„organizatorska“ funkcija dalje prouzrokuje niz ostalih funkcija koje proističu iz vlasničkog prava,
te se organizatori javljaju i kao naredbodavci, gospodari, upravljači. starešine, tj. rukovodioci u
raznovrsnom smislu.

Četvrti element u Lenjinovoj definiciji klasa je razlikovanje ljudi „po načinu dobivanja i po veličini
onoga dela društvenog bogatstva kojim raspolažu“.

Ovaj element je osnova svih intencija i konačan cilj vlasnika – da posredstvom svojine nad
sredstvima za proizvodnju obezbede sebi neprikosnoveno pravo u raspodeli viška rada koji se
stvara u domenu materijalne proizvodnje. Jer svojina nad sredstvima za proizvodnju nije sama
sebi cilj, već preduslov za proizvodnju radi raspodele privrednog bogatstva materijalnih dobara,
odnosno, u krajnjoj liniji, radi podmirenja potreba potrošnje koje su drustveno-istorijski
uslovljene. Sam smisao vlasništva nad sredstvima za proizvodnju ogleda se u proizvodnji
(dobijanju) i prisvajanju rezultata proizvodnje, tj. u raspodeli.

B) VULGARNOMATERIJALISTIČKE TEORIJE O POJMU KLASA

Već više decenija, a naročito poslednjih, u sociološkoj literaturi su se pojavile mnoge teorije i
raznovrsne definicije o klasama i klasnim odnosima.
Osnovna i zajednička njihova karakteristika je u tome da su one jednostrane i nepotpune. Polaze
obično samo od jednog elementa, odnosno obeležja klasa i na osnovu njega određuju pojam
klasa pa čak i klasnih odnosa uopšte.

C) POJAM KLASA U GRAĐANSKOJ SOCIOLOGIJI

U literaturi građanske sociologije pojavile su se razne i konkretne definicije klasa. (Čak se drže i
seminari o pojmu i definiciji klasa)

U građanskoj sociologiji standardne klasne podele savremenog kapitalističkog društva, postoje i

mnoge druge teroije o klasnoj podeli i konkretnoj definiciji i pojmu klasa, koje obično uzimaju
pojedine faktore i, pridajući im snagu odlučujućeg, nastoje da odrede kriterijume za klasnu
podelu kapitalističkog društva uopšte.

Gurvič definiše klasu na sledeći način:

„Društvene klase su veoma velike, posebne grupe koje predstavljaju mikrokozme čije se jedinstvo
zaniva na njihovoj nefunkcionalnosti, njihovom otporu penetraciji globalnog društva, njihovoj
radikalnoj međusobnoj suprotnosti, njihovoj razvijenoj strukturisanosti, koja podrazumeva
preovlađujuću kolektivnu svest i specifične kulturne tvorevine. Ove grupe, koje se pojavljuju
samo u industrijskim globalnim strukturama u kojima su posebno nagalšeni tehnički uzori i
ekonomske funkcije, imaju, sem toga, sledeće crte: to su bjektivne i otvorene grupacije koje
ostaju neorganizovane i raspolažu samo uslovnom prinudom.“

POREKLO I RAZVOJ OSNOVNIH KLASA

Istorijski posmatrano, klase nastaju u procesu raspadanja prvobitne ljudske zajednice i na prelazu
ka robovlasničkom društvenom uređenju. S nastankom klasa počinje istorija eksploatatorskih
društvenih odnosa i klasna istorija društva koja se razvija kroz protivrečne i antagonističke
odnose praćene neravnopravnošću ljudi, podređnoću jednih u odnosu na druge, vlasničkom
gramžljivošću, bedom i bogatstvom, siromaštvom i raskoši. Ove protivrečne strane društvenog
života egzistiraju u društvu istovremeno jedna pored druge.

Klase su nastale u određenim društveno-istorijskim i materijalnim preduslovima, a to su pre

svega: a) nivo razvoja materijalnih proizvodnja snaga; b) društvena podela rada i c) stvaranje
privatne svojine i materijalno diferenciranje ljudi.

OSNOVE KLASA

Kao i o poreklu klasa, tako i o brojnosti klasa u društvu postoje različite teorije. Poslednjih godina
naročito se pojavljuju u građanskojsociologiji razne šeme „viših-nižih“ klasa u koje nastoji da se
utrpa građansko društvo.
Dve osnovne klase – gde je najadekvatniji odraz klasne suštineČ „eksploatatori“ i „eksploatisani“
– prisutne su u svim klasnim društveno-ekonomskim- formacijama. „Eksploatacija“ je sinonim
postojanja klasa. I sve dok postoji eksploatacija, postojaće i klase, makar i ne bile prisutne u
klasičnom smisli. A pošto je eksploatacija moguća samo uz postojanje klase eksploatisanih, to su
jedni eksploatatori zato što su drugi eksploatisani. Prema tome, klase se nalaze u dijametralno
suprotnim odnosima uslovljenim suprotnošću, pre svega, njihovog materijalnog položaja,
odnosno njihovog različitog i protivrečnog odnosa prema sredstvima za prizvodnju i višku rada.

Razvoj osnovnih klasa u kapitalizmu – buržoazije i proletarijata, tekao je u protivrečnom smislu:

buržoazija se degradirala u parazit društva, gubeći sukcesivno tokom svoje istorije nekadašnju
ulogu u društvu, a poletarijat se razvijao iz etape u etapu u sve pozitivnijem smislu, afirmišući se
kao jedino sposobna društvena snaga, koja može najmasovnije da okuplja sve ostale radne
slojeve društva i da se bori naročito poslednjih decenija, kao stvarni nosilac istorijskih promena i
progresivnog razvoja društva.

SPOREDNE ILI SREDNJE KLASE

U klasnoj strukturi svake klasne društveno-ekonomske formacije postoje, pored osnovnih klasa, i
sporedne ili srednje klase, odnosno međuklase ili prelazne klase, društveni slojevi i sl.

Srednje klase egzistiraju paralelno pored ili izneđu osnovnih klasa i u procesu klasnog
diferenciranja proističu iz osnovnih klasa ili se slivaju u njih, fluktuiraju u majnem ili većem
intezitetu u redove osnovnih klasa ili se i same diferenciraju i gube svoju samostalnost i klasni
individualitet. SPoredne klase su više podređene uticaju osnovnih klasa nego što su same sobom
određene. ONe su već samim tim, a i i nače, nestabilne, kako po prirodi egzistencije tako i po
smislu odnosa prema osnovnim klasama. Vezane su raznovrsno za osnovne klase i podređene, u
krajnjoj liniji, onoj snazi odnosa koji se razvijaju između osnovnih klasa.

Specifičnost dručtveno-ekonomskog položaja srednjih klasa je takva da su one nejedinstvene i

nestabilne i pored što kvantitativno mogu biti i najmoćnije od osnovnih klasa. One se definiciraju
bilo usled sopstvene nestabilnosti u društvu ili adekvatno promenama između osnovnih klasa-
eksploatatora i eksploatisanih, kao i njihovim pojedinačnim ili zajedničkim uticajem – na
sporedne ili srednje klase.

Spredne klase u kapitalističkom druđtvu su i raznovrsne i mnogobrojne. Za epohu koja dolazi

neposredno posle buržoasko-demokratskih revolucija, kada se buržoasko društvo izvlači iz
feudalizma, karakteristično je postojanje veleposednika. Oni su, u stvari, „feudalci kapitalizma“,
odnosno ostaci feudalnih klasnih odnosa u krilu kapitalizma. Poseduje ogromne komplekse
zemlje, žive zaostalim seoskim životom i privrženi su svom posedu. Obično se nameću seoskoj
sredini i vrše raznovrstan uticaj na nju, najčešće usled ekonomske zevisnosti te sredine od njih i
njihove ekonomske moći.

Veleposednici se obično povezuju sa gradskom buržoazijom, naročito kada se suprotstavljaju

zajedničkom neprijatelju, tj. radničkoj klasi.
Sitni sopstvenici su, ukratko rečeno, osnovni nosioci sitne robne proizvodnje. U gradu su to
zanatlije, sitni i srednji trgovci, ugostitelji i tzv. „javne“ profesije. Na selu gde je sitnosopstvenička
masa brojnija, nju sačinjavaju: sitni i srednji seljaci, seoske zanatlije i seoski trgovci.

U kapitalističkom društvu (a i inače) sitnosopstveničke mase su vrlo fluidne. Njihov društveno-

ekonomski položaj je nestabilan. One se diferenciraju i raslojavaju, slivajući se u jedenu ili drugu
osnovnu klasu, po pravilu i većinom u proletarijat, a samo izuzetno u buržoaziju.

Zajednička karakteristika sitnih sopstvenika (naročito u kapitalizmu) je u tome što oni žive od
sopstvenog rada, ali uloženog u sopstvena sredstva za proizvodnju i uz odsustvo ili sasvim
ograničene mogućnosti primenjivanja radne snage. To znači da se javljaju istovremeno i kao radni
elementi i kao elementi eksploatatora. Istovremeno su i vlasnici, ali onog nesigurnog i
nedovoljnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju koje im ne omogućuje u većem obimu ni
kontinuirano primenjivanje najamne radne snage, već samo povremeno i u ograničenom broju.
Uz to su i vlasnici sopstvene radne snage, ali je ne unajmljuju već je angažuju u aktiviranju
sopstvenih sredstava za proizvodnju. Po pravilu, oni sami - sa članovima svojih porodica –
privređuju, koristeći se sopstvenim sredstvima za proizvodnju. Intencije i stalna priželjkivanja da
prerastu u kapitaliste proširenjem svojih sredstava za proizvodnju i materijalnim obogaćivanjem
ostaje, po pravilu, iluzija. Pod udarcima nemilosrne konkurente borbe većinom se proletarizuju.

Inteligencija je, u stvari, društveni sloj, koji se od drugih društvenih slojeva i međuklasa razlikuje
po tome što je najtipičniji predstavnik intelektualnog rada, što je izraz podele fizičkog i umnog
rada. Naravno, inteligencija ne monopoliše poravo da se bavi isključivo intelektualnim radom, več
je ona jedini društveni sloj kome je to osnovno zanimanje i profesionalna opredeljenost.

Inteligencija je vrlo heterogen društveni sloj. Sastavljena je od različitih elemenata koji, po prirodi
svog posla i visini prinadležnosti, mogu da razbijaju celinu inteligencije kao sloja i da gravitiraju
drugim društvenim grupacijama, pa i klasama.

Birokratija je stalan pratilac razvoja klasnih društveno-ekonomskih formacija. Već s postojanjem

države, njene organizacije i institucija, ona obezbeđuje svoje mesto, kao proizvod klasnog
sistema u najširem smislu.

U birokratiju spada – u širokom smislu shvaćeno – administrativno osoblje uopšte (činovnici,

službenici, zatim službe organa bezbednosti, javnog reda i sl.). U uslovima kapitalističkog sistema,
onaj deo inteligencije koji verno služi kapitalizmu, aviskoko je kvalifikovan za različite
orifesionalne delatnosti, sačinjava najvažniju masu državne birokratije.

Birokratija živi na osnovu neproduktivnog rada a na račun proizvodnog rada, čijim se rezultatima
koristi i buržoazija preko svoje političke i ekonomske moći i birokratija kao njen sluga.

Kao što je rečeno, birokratija postoji u mnajem ili većem intezitetu već sa prostim postojanjem
države kao klasne tvorevine. Ona je vidni pokazatelj postojanja države.
 Birokratija je danas naročito karakteristična u visokoindustrijalizovanim zemljama, tj. tamo gde je
najviše došlo do podruštvljavanja sredstava za proizvodnju, te time i do koncentracije njene
organizovanosti i ekonomske moći.

Klasna struktura savremenog društva

DRUŠTVENE NEJEDNAKOSTI I DRUŠTVENA STRATIFIKACIJA

15. DRUŠTVENE NEJEDNAKOSTI

I DRUŠTVENA STRATIFIKACIJA
Pitanja društvenih nejednakosti spadaju u važnu i složenu sociološku temu. U svim ljudskim
društvima postoje različiti oblici društvenih nejednakosti, odnosno društvene stratifikacije,
pre svega, u pogledu bogatstva, moći, uticaja ili ugleda. Nejednakosti mogu biti: rasne, polne,
prema talentu i sposobnostima, etničke, starosno-generacijske... Teško je odrediti koji izvor
nejednakosti je najvažniji, ali je možda korisno ukazati na mišljenje Hariet Bredli preka
kojem „ni jedan izvor nejednakosti nema primarnu važnost... svi su podjednako važni...” [1].
Prema M. Popoviću, društvene nejednakosti, pre svega, proizilaze iz nejednakosti u
raspolaganju materijalnim i drugim društvenim dobrima, odnosno u njihovom korišćenju [2].
Podela društva i njegova stratifikacija sastavni su deo života i funkcionisanja društva.
Haralambos, na primer, razlikuje društvenu nejednakost, kojom se potvrđuju brojni oblici
društvenih različitosti i društvenu stratifikaciju, kao poseban oblik društvene nejednakosti koji
se tiče postojanja uočljivih društvenih grupa, rangiranih po principu jedna iznad druge, prema
faktorima kao što su prestiž i bogatstvo [3].
Nejednakosti se tumače i kao rezultat neravnomerne distribucije dobara, prestiža i moći, a kad
se sistem društvene nejednakosti temelji na društvenoj hijerarhiji, govori se o društvenoj
stratifikaciji.
Društvene nejednakosti utemeljene su na tri osnovna socijalna podsistema: ekonomskom,
političkom i kulturnom. Na osnovu ovih elemenata, izdvajaju se i tri ključna kriterijuma
društvenog strukturisanja: društvena moć, svojina (bogatstvo) i obrazovanje. Kao oblik
društvenog strukturisanja, P. Sorokin navodi i raslojavanje prema zanimanjima, odnosno
prema profesiji za koju su se pojedini članovi društva opredelili [4].
Pojam društvene nejednakosti odnosi se na postojanje društveno stvorenih nejednakosti i
pretpostavlja povlastice koje ljudi imaju u odnosu na druge (bogatstvo, moć, ugled). Postoje,
međutim, i stanovišta prema kojima je društvena nejednakost biološki utemeljena kao:
prirodna ili fizička, starosna (generacijska), rasna, duhovna.
Stratifikacija podrazumeva društveno sankcionisanje nejednakosti. Društvena stratifikacija
označava postojanje društvenih grupa koje su rangirane jedna iznad druge, na temelju količine
moći, ugleda i bogatstva njenih članova. Pojedinci su rangirani u skladu sa zajedničkim
sistemom vrednosti, koji je prihvaćen i, prema tome, opravdan, ispravan i prikladan. To su
„grupne predodžbe koje definišu poželjne tipove društvenog sistema” (Parsons, T., Društva,
1991; 161). Društvena stratifikacija znači diferencijaciju stanovništva u hijerarhijski
postavljene klase i ogleda se u postojanju viših i nižih slojeva. Stratifikacija znači i „sistem
strukturisane društvene nejednakosti” (Županov, J., 1983: 65), odnosno nejednakost koja nije
slučajnog karaktera, već se raspoređuje prema određenom obrascu; ona je relativno trajna i
stabilna, čak društveno opravdana i legitimna [5]. U svojim zalaganjima za pravedno društvo,
Pjer Burdije (Signalna svetla, 1999) se izjašnjava za „socijalnu pravdu”. Nejednakosti
predstavljaju „društveno distribuisanje društvene nejednakosti”. Zato je pravedno da društvo
(koje želi da bude pravedno) izvrši re-distribuciju onoga što je nejednako.
Teorije o društvenoj nejednakosti
1
U sociološkim izučavanjima društvenih nejednakosti najuticajnije su dve teorijske
orijentacije: funkcionalistička i marksistička.
Polazno stanovište funkcionalista (T. Parsons, D. Kingsli, V. Mur) zasnovano je na uverenju
da postoje osnove potrebe i funkcionalni preduslovi koje je potrebno zadovoljiti kako bi
društvo preživelo. Pošto je društvo sastavljeno od delova koji čine celinu, među njima treba
uvesti određeni stepen reda i stabilnosti kako bi ono dobro funkcionisalo. Društvena
stratifikacija je neminovnost koja doprinosi održavanju i dobrobiti društva. Odnosi između
pojedinaca i društvenih grupa su odnosi saradnje i zavisnosti, budući da nijedna grupa nije
samodovoljna i ne može sama da zadovolji potrebe svojih pripadnika. Stratifikacija je
rangiranje jedinica u nekom društvenom sistemu u skladu sa zajedničkim sistemom vrednosti.
Društvo, kao delujući mehanizam, mora rasporediti svoje članove, odnosno dati im
odgovarajuće društvene položaje i podstaknuti ih da izvrše dužnosti na tim položajima.
Nejednakost je sredstvo kojim stumuliše pojedince da najvažnije zadatke obavljaju najbolje,
marljivo i odgovorno (D. Kingsli, V. Mur, Neki principi stratifikacije, 1942). Za
funkcionaliste, društvena stratifikacija je samo horizontalna i klasifikuje se prema ulogama i
zadacima, profesijama i institucijama.
Svaka organizacija uključuje centralizaciju i diferencijaciju vođstva i autoriteta, pri čemu se
određuje i njihov status, zavisan od važnosti posla koji obavljaju. Kao i razlike u ugledu,
nejednakost u pogledu moći se, takođe, bazira na zajedničkim vrednostima. Moć se prihvaća
zato što je oni koji su na vlasti koriste u realizaciji zajedničkih ciljeva, izvedenih iz osnovnih
vrednosti društva.
Poznata je funkcionalistička teza o podeli društvenih uloga (rola), kao najvažnijem faktoru
dobrog funkcionisanje društva. Ljudi se razlikuju po svojim sposobnostima i talentima, te se
kroz funkciju stratifikacije, najsposobniji članovi društva povezuju s funkcionalno
najvažnijim položajima. Visoki položaji zaslužuju i visoke nagrade.
Marksizam, kao radikalna društvena teorija, ima suprotna gledišta o društvenoj stratifikaciji, u
odnosu na funkcionalističku teoriju o integrativnoj ulozi društvene stratifikacije. Marksisti
posmatraju stratifikaciju kao strukturu koja ne integriše društvo, već ga deli, pri čemu su niži
socijalni slojevi iskorišćavani. Moć vladajućeg sloja (klase) zasniva se na vlasništvu i kontroli
proizvodnih snaga. Privatno vlasništvo i višak bogatstva čine osnovu za razvoj klasnih
društava. Poznata je marksistička maksima da je „istorija svih klasnih društava istorija klasne
borbe”. Društva ne postoje zbog ugovora ili konsenzusa, već njihovo postojanje karakteriše
stalna borba društvenih grupa Prema Karlu Marksu, kapitalizam je klasni sistem nepodnošljiv
za život i rad čoveka. Iako su vlasnici kapitala i radnici zavisni jedni od drugih – kapitalisti je
potrebna radna snaga, a radniku je potrebna plata: međuzavisnost je veoma neuravnotežena.
Odnos između klasa je eksploatatorski, budući da radnici imaju malo ili nimalo kontrole nad
svojim radom, a poslodavci mogu da ostvare profit prisvajajući proizvode radnikovog rada.
Karl Marks je smatrao da će klasna borba oko ekonomskih resursa biti sve oštrija kako vreme
bude prolazilo.
Klasni sastav zasniva se na stečenom statusu i podrazumeva rangiranje pojedinaca prema
njihovom ekonomskom položaju u društvu. Smatra se da se status pojedinca može menjati u
skladu s promenama njegovog ekonomskog položaja, ali nejednaka distribucija društvenih
dobara postaje trajniji kriterijum razlikovanja klasa. Prema K. Marksu, postoje dve klase:
buržuji i proleteri.
Ropstvo predstavlja najekstremniji oblik društvene nejednakosti: pojedinci raspolažu drugima
kao svojim vlasništvom. Društva sa takvom stratifikacijom 2
moraju imati veoma razvijen sistem prisile i nasilja nad pojedincima, kako bi održali
privilegije vlasnika.
Kaste i staleži pojavljuju se kao određeni oblici klasa, ali od klasa se razlikuju po pravnim i
religijskim karakteristikama, kao i po svojoj izrazitoj zatvorenosti. Jed-na klasa može da
obuhvati više kasta i staleža, kao što i jedan stalež može biti pri-sutan u više klasa.
Staleži i staleški položaj znači pozitivno ili negativno privilegovanje u društvenom pogledu,
zasnovano na načinu života, formalnom načinu obrazovanja, prestižu na osnovu porekla ili na
osnovu zanimanja. Staleži su ka-rakteristični za feudalno društvo, a njihov društveni položaj
je definisan pravnim propisima. Pripadnost pojedinaca konkretnom staležu određena je
rođenjem, a društvene funkcije koje oni vrše su, po pravilu, nasledne. U odnosu na kaste, sta-
leži su otvorenije društvene grupe. Prelaženje iz nižeg u viši ili iz višeg u niži sta-lež bilo je
moguće.
Sloj je posebna društvena grupa u okviru jedne klase, koja se od drugih društvenih slojeva
razlikuje prema veličini materijalnog bogatstva (viši, srednji, niži sloj), ili prema granama
privredne delatnosti (industrija, trgovina, finansije). Društvena slojevitost pokazuje kojoj
grupi, klasi, sloju, stratumu pojedinac pripada, kakve ima privilegije i prava, kakve ima
obaveze i funkcije.
Profesije, odnosno profesionalne društvene grupe rezultat su sve veće i složenije društvene
podele rada i institucionalizacije društvenih odnosa, a samim tim i veli-kog broja profesija,
odnosno zanimanja. Profesinalnu društvenu grupu čine ljudi koji se bave istim zanimanjem.
Pri tome, svaka profesionalna grupa, pored opštih, ima i svoje posebne interese u odnosu na
druge profesionalne grupe, koje nastoji da društveno promoviše [6].
Veberovo stanoviše o društvenoj stratifikaciji
Za razliku od marksizma, Veber ne upotrebljava sintagmu klasna nejednakost, već socijalna
slo-jevitost. Doduše, slično Marksu, on na klase gleda sa stanovišta ekonomije, pre svega
tržišne pri-vrede, u okviru koje postoji takmičenje za ekonomsku dobit, pa je za Vebera
„klasna situacija” isto što i „tržišna situacija”. U sličnim klasnim, odnosno tržišnim
situacijama pojedinci imaju slične životne šanse. Njihov ekonomski položaj ima direktan
uticaj na njihove šanse da steknu sve ono što se u tom društvu smatra poželjnim (visoko
obrazovanje, kvalitetno stanovanje i dr.). Klasna podela, po Veberu, postoji između onih koji
poseduju proizvodne snage i onih koji ih ne-maju (mada ima i onih slojeva koji ne raspolažu
vlasništvom, ali na osnovi visokih prihoda spadaju u „gornju” klasu: menadžeri, razni
stručnjaci, visoki službenici i dr.).
Pojam klase Veber je ograničio na grupu ljudi koji dele sličnu socijalnu sudbinu, nalaze se u
istom klasnom položaju, dok je grupu ljudi koja deli sličan životni stil, bez obzira na klasnu
pripadnost, nazvao statusnom grupom (na primer: poznati pesnik može imati visok društveni
status, ali mu je ekonomski status vrlo nizak). Klasna pripadnost zavisi od distribucije tri
osnovna društvena dobra: političkog statusa ili moći, ekonomskog statusa ili bogatstva i
socijalnog statusa ili prestiža.
Polazeći od toga, Veber razlikuje četiri društvene klase: 1) posedničku gornju klasu; 2) gornju
klasu bez poseda (“beli okovratnici” ili poslovna klasa); 3) društvenu klasu – svi klasni
položaji među kojima je moguća razmena, i to lično ili u nizu generacija; 4) fizičke radnike.
Za razliku od Marksa, Veber smatra da je privatna svojina (imovina, posedovanje) najvažniji
uzrok postojanja klasa, mada ima u vidu i druge elemente. Na primer, on ukazuje na to da
tržišna vrednost nepo-sedničke klase varira, čime se stvaraju mogućnosti za nastanak
različitih društvenih klasa [7].
3
Društveni slojevi i njihov status
Životno je pravilo da oni koji zauzimaju više pozicije u nekoj oblasti obično imaju dobre
pozicije i u drugim oblastima. Ljudi koji pripadaju višim ekonomskim slojevima često su i u
višim političkim i profesionalnim slojevima. Siromašni su, kao po pravilu, lišeni političkih
prava i pripadaju najnižim slojevima profesionalne hijerarhije. Bez obzira na to koju teorijsku
orijentaciju o društvenoj stratifikaciji prihvatili, može se reći da su sva društva, prethodna ili
moderna, diferencirana na različite klase, slojeve ili statuse.
Društveni status se bazira na: načinu života, uobičajenim procesima obrazovanja, društvenom
ugledu stečenom rođenjem ili zanimanjem (u rimskom pravu deklarisana su tri važna statusa:
slobodni građanin – status libertatis; punopravni građanin – status civitas; pripadnik jedne od
rimskih porodica – status familiae). Status pokazuje kojoj grupi, klasi, sloju i stratumu
pojedinac pripada, kakve ima privilegije i prava, kakve ima obaveze i funkcije.
Prema M. Veberu, satus, a ne klasa, čini osnovu za formiranje društvenih grupa iz zajedničkih
interesa i identiteta. Statusna grupa sastoji se od pojedinaca koji imaju slične društvene
pozicije (časti).
U nauci o društvu postoje brojne teorije o društvenoj stratifikaciji i statusnoj diferencijaciji
(zavisno od kriterijuma koji autori ovih teorija uzimaju kao odlučujući). U američkoj
sociologiji, nasuprot marksističkoj teoriji klasa, dominira tzv. teorija socijalne stratifikacije.
Za ovu teoriju je, pored ostalog, karakteristično shvatanje društva kao harmoničnog
organizma i tumačenje pro-mena samo kao evolutivnih i u okvirima datog sistema.
Britanski sociolog Entoni Gidens smatra da u savremenom kapitalizmu postoje tri glavne
klase: gornja klasa, koja se temelji na vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju; srednja klasa,
koja se temelji na posedovanju obrazovnih i tehničkih kvalifikacija; niža radnička klasa koju
karakteriše posedovanje manuelne radne snage.
U najpoznatije teorije društvene stratifikacije spadaju: teorija po izvoru i visini prihoda (H.
Moeller); teorija po zanimanju (Šmoler); teorija po bogatstvu (Biher); teorija po kriterijumu
elite (V. Pareto); teorija po monopolu izvesnih šansi i prestiža (M. Veber); teorija po
društvenim funkcijama (J. Šumpeter); teorija o šest klasa (W. L. Warner). Danas se načešće
primenjuje upravo Vornerova teorija o šest klasa američkog društva (The Social Classes in
America, 1949): viša-viša ili najviša (upper-upper) klasa; niža-viša (lower-uper) klasa; viša-
srednja (upper-middle) klasa; niža-srednja (lower-middle) klasa; viša-niža (upper-lower)klasa;
najniža (lower-lower) klasa.
Prema tzv. organizatorsko-tehničkoj teoriji, društvena stratifikacija zavisi od organizacije
rada, budući da ljudi kroz svoje mesto i ulogu u organizaciji rada, kao i zbog superiornosti
svog posla stiču bolje društvene pozicije i više statuse.
Merenje socijane pripadnosti
Istraživanja društvenih statusa predstavljaju složen sociološki zadatak. Problemi se najčešće
javljaju pri uspostavljanju kriterijuma za određivanje socijalne pripadnosti, kao i visokog
nivoa subjektivnosti ispitanika pri proceni njihovog ekonomskog i ukupnog društvenog
položaja. U ovom tipu istraživanja, sociolozi koriste sledeće metode:
4
1. Reputacijska metoda. Istraživač pita ispitanika kojoj klasi/sloju misli da pripada određeni
pojedinac. Ova metoda se, uglavnom, primenjuje na male zajednice.
2. Subjektivna metoda. Istraživač pita ispitanika kojoj klasi/sloju pripada on sam. Ova metoda
može se primeniti na veliku populaciju, ispitivanjem javnog mnjenja na slučajnom uzorku.
Pokazalo se da mnogi ljudi sebe svrstavaju u višu klasu nego što je to realno, a rezultati u
velikoj meri zavise od načina postavljanja pitanja.
3. Objektivna metoda. Istraživač postavlja ljude u proizvoljan broj klasa/slojeva, na temelju
nekog unapred zadanog kriterijuma (na primer: ukupnog godišnjeg prihoda, visine prihoda po
članu porodice, rangu zanimanja/profesije).
Korisno je ukazati i na nomenklaturu socijalnih statusa i zanimanja koju trenutno koristi
britanska državna radiodifuzna asocijacija BBC u svojim istraživanjima javnog mnjenja i
auditorijuma:
1) gornja srednja klasa: visoki rukovodioci u administraciji i profesije kao što su hirurg i
profesor, viša građanska služba, direktori kompanija sa preko 25 zaposlenih;
2) srednja klasa: srednji rukovodeći sloj u upravi i administraciji, nastavno osoblje, srednji
rukovodioci;
3) niža srednja klasa : a) nadzornici, sveštena lica i mladi rukovodioci u upravi, policijski
narednici, medicinske sestre, studenti i sl.; b) stručna kvalifikovana radnička klasa koju čine
stručni manuelni radnici, trgovci, frizerke, taksi vozači u Londonu;
4) polukvalifikovani i nekvalifikovani manuelni radnici: taksisti izvan Londona, trgovački
putnici „od vrata do vrata”;
5) građani na najnižem nivou egzistencije: državni penzioneri ili udovci bez drugog izvora
prihoda, sezonski radnici i radnici na najnižem nivou na državnoj pomoći.
Društvena pokretljivost (mobilnost)
Problemi društvenih nejednakosti i različitih oblika njihove formalizacije važni su za
razumevanje društvene pokretljivosti ili mobilnosti. Ogist Kont i Herbert Spenser su, po uzoru
na fiziku, pokušali da analiziraju „socijalnu statiku” (opisati socijalne slojeve i kriterijume
njihovog razlikovanja) da bi mogli raspravljati o „socijalnoj dinamici” (način na koji se u
društvu može uspeti ili propasti).
Mnogi sociolozi smatraju da je mobilnost vezana za broj ponuđenih statusa u određenom
društvu. Iz toga zaključuju da je današnje društvo mnogo otvorenije i da su pojedinci
socijalno mobilniji. Treba, međutim, imati u vidu i činjenicu da mobilnost nekog društva ne
zavisi samo od broja statusa, već i o tome da li su ti statusi pripisani (nasledni) ili su stečeni.
Otvaraju se, međutim i druga pitanja: Kako društvo motiviše pojedince na borbu za pozicije?
Kako ih motiviše da obavljaju uloge koje pozicije zahtevaju? Kako funkcioniše sistem
najviših pozicija? Šta su najteži poslovi? Koji poslovi najviše utiču na održavanje društva?
Koji poslovi zahtevaju najveću sposobnost i talente? Kakav je sistem nagrada (prestiž, plata,
slobodno vreme)? Ukoliko nema ko da popuni pojedine društvene položaje, da li se društvo
raspada?
Glavne oblike društvene mobilnosti predstavljaju:
5
a) horizontalna pokretljivost – socijalno kretanje ili premeštanje pojedinca unutar istoga ranga
(na primer, promena radnog mesta, pri čemu pojedinac zadržava isti status); veliki deo te
pokretljivosti motivisan je socijalnom percepcijom novog radnog mesta, koje je u nekom
smislu „više” na društveno-hijerarhijskoj lestvici;
b) vertikalna pokretljivost – kretanje osoba između socijalnih rangova (može biti usmerena
gore ili dole);
c) strukturalna pokretljivost – odnosi se na vertikalnu mobilnost pojedine grupe, klase ili
zanimanja u odnosu na druge grupe u sistemu društvene stratifikacija (važnost vojnog
zapovednika tokom ratnog stanja);
d) intrageneracijska pokretljivost – pokretljivost pojedinaca unutar društveno stratifikovanog
sistema u jednoj generaciji; odnosi se na promene socijalnog položaja tokom života pojedinca
(vozač kamiona postaje visoki političar);
e) intergeneracijska pokretljivost – pokretljivost pojedinaca ili celih slojeva u više generacija;
ovo je tipičniji oblik socijalne pokretljivosti i odnosi se na pokretljivost dece u odnosu na
njihove pretke (dete iz radničke porodice postane lekar).
Vrste i uzroci socijalne pokretljivosti
Ako je tačno da su horizontalno i vertikalno diferenciranje društvenih odnosa i delatnosti dve
osnovne dimenzije socijalne strukture, tada se i glavni oblici društvene pokretljivosti kreću
linijom ovih dimenzija.
Horizontalna pokretljivost se ispoljava uglavnom u promenama profesionalnih delatnosti
(uloga), mesta stanovanja ili nekih drugih oblika društvenog života, pri čemu se ove promene
dešavaju u okviru istog sloja, tako da individue zadržavaju uglavnom isti društveno-
ekonomski status. Ekonomske migracije su naročito čest i značajan oblik horizontalne
pokretljivosti. Kad se radnici, na primer, iz privredno zaostalih oblasti zapošljavaju u
fabrikama u razvijenijim krajevima zemlje..., kad zanatlije otvaraju svoju radnju u novim
naseljima koja se tek podižu, ili kad profesori univerziteta prelaze sa jednog univerziteta na
drugi (što je naročito karakteristično za profesore u SAD) – u tim i sličnim oblicima
manifestuje se horizontalna pokretljivost u društvu. Naravno, težnja da se poboljša materijalni
položaj je obično glavni motiv ove pokretljivosti, mada individue koje su popravile svoj
položaj na ovaj način nisu pri tom bitno promenile svoj društveno-ekonomski status. Ako se
radnik zaposli u drugoj fabrici sa većom zaradom, on ostaje ipak radnik.
Vertikalna pokretljivost se zbiva na taj način što pojedinci bitno menjaju svoj društveno-
ekonomski položaj, tako da prelaze u drugi sloj, viši ili niži. Vertikalna pokretljivost se
manifestuje, dakle, kao društveno napredovanje ili nazadovanje na lestvici socijalne
stratifikacije. Pri tome se ona odigrava kao međugeneracijska ili kao unutargeneracijska
pokretljivost. U prvom slučaju dolazi do promena društveno-ekonomskog statusa između
pripadnika različitih generacija, na primer između oca i sina, dok je u drugom reč o statusnim
promenama koje pojedinac doživljava u toku svog života.
Sa gledišta sociološke teorije, najznačajnija su pitanja socijalnih uzroka, oblika i posledica
vertikalne pokretljivosti. Na pitanja šta izaziva promene u društveno-ekonomskom statusu
dati su različiti odgovori... To su: promene u zahtevima za obavljanjem profesionalnih i
drugih društvenih uloga i „promene u ponudi talenata (sposobnosti)”. Ako, na primer, vršenje
određenih profesionalnih uloga u određenom periodu traži veću stručnost nego ranije, to može
da izazove veće
6
socijalno pomeranje, bilo da oni koji više nisu u stanju da ih vrše napuštaju svoje dužnosti, ili
se javljaju kandidati za njihovo obavljanje iz drugih slojeva. Tipičan i značajan primer ovih
procesa je povlačenje značajnog broja kapitalista sa dužnosti rukovodilaca preduzeća (pri
čemu oni, naravno, zadržavaju svoj status kapitalista koji prisvaja višak vrednosti) i
preuzimanje te uloge od strane profesionalnih menadžera ne-vlasnika, koji se često regrutuju
iz nižih društvenih slojeva.
Popović. M., (1974), Problemi društvene strukture, str. 308–309.
Uz ovaj poznati tekst Mihajla Popovića o društvenoj pokretljivosti, koji zaslužuje da u celosti
bude citiran, dodajmo i to da savremene komparativne međunarodne studije socijalne
pokretljivosti i nejednakosti pokazuju koji su faktori uključeni u prihvatanje novih uloga i
percepciju uspeha. Istraživanja potvrđuju da zemlje s najvećom socijalnom pokretljivošću (u
kojima najbrže raste nejednakost), predstavljaju, istovremeno, ona područja u kojima postoji
najviše imigranata. U ovim državama postoji tradicija velike horizontalne pokretljivosti,
budući da se otvara i najviše novih radnih mesta (na primer, SAD).
Literatura
[1] Haralambos, M., Holborn, M. (2002), Sociologija. Teme i perspektive, Zagreb: Golden
marketing, str. 929.
[2] Popović, M. (1984), Klasno-slojne nejednakosti u jugoslovenskom društvu, Beograd,
Sociologija, br. 3–4.
[3] Haralambos, M. (1996), Uvod u sociologiju – izabrane teme, Novi Sad.
[4] Sorokin, P. A. (1939), Social and Cultural Hability, Glencoe 111, The Free Press, str.
1113.
[5] Bogdanović, M. (1987), Aktuelnost i značaj sociološkog proučavanja društvenih
nejednakosti; u: Društvene nejednakosti, Beograd: Institut za sociološka istraživanja
Filozofskog fakulteta, str. 25.
[6] Đorđević, M. R. (2007), Sociologija, Novi Sad: „CEKOM” – books, str. 186–189.
[7] Veber, M. (1976), Privreda i društvo, 1. tom, Beograd: Prosveta, str. 241.
[8] Popović, M. (1974), Problemi društvene strukture, Beograd: BIGZ.