Di Tren Duong Lon - 988 XD PDF

ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 5
ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN

(Buát kyá vaâ tiïíu luêån
- In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc 1968)

6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
NHÛÄNG SUY NGHÔ

CUÃA MÖÅT NHAÂ VØN NØM 1968
Baác Höì cuãa chuáng ta àêìu nùm 1968 naây coá thú:
Tiïën lïn! Toaân thù’ng ù’t vïì ta!
Chuáng ta phaãi laâm nhiïìu nhêët àïí àoáng goáp cho cuöåc
toaân thù’ng êëy! Vaâ khi gioá lúán toaân thù’ng thöíi lïn vuân
vuåt, buöìm cuãa ta phaãi boåc cho àûúåc gioá lúán êëy àïí bùng
maånh lûúát túái möåt caách rûåc rúä, àaâng hoaâng! Möîi chuáng ta
nhêån phêìn hy sinh, tùng phêìn gù’ng sûác, àïí xûáng àaáng
vúái caái aánh saáng veã vang traân ngêåp Töí quöëc chuáng ta! Vaâ
möîi nhaâ thú, nhaâ vùn phaãi àoáng goáp bùçng aánh saáng!
Nhûäng àiïìu gò töët àeåp ta àaä noái vïì thúâi àaåi cuãa ta
trong hai mûúi nùm nay, - haäy kïí tûâ Thaáng Taám Böën
mûúi nhùm - bêy giúâ àêy laåi phaãi nêng cao lïn hún nûäa,
búãi vò möåt sûå kiïån múái àaä xaãy ra trong hiïån thûåc cuãa thïë
giúái: Nhên dên Viïåt Nam, ngûúâi khöng nhiïìu, àêët khöng
röång, cuãa khöng lù’m, àaä beã gaäy cuöåc têën cöng xêm lûúåc
cuãa àïë quöëc hung haän nhêët thúâi nay, àïë quöëc Myä. Lïnin
vô àaåi trûúác àêy àaä goåi àïë quöëc Myä laâ tïn khöíng löì hai
chên bùçng àêët seát; nhên vêåt Viïåt Nam àaä laâm cho àïë
quöëc Myä.
Thanh thiïn baåch nhêåt roä raâng cho coi

khuyåu hai caái chên àêët seát cuãa noá trïn àêët nûúác mònh!
Möåt nûä vùn sô tiïën böå Thuyå Àiïín àïën thùm nûúác ta,
noái vúái chuáng ta: “Nhúâ caác baån maâ con mù’t cuãa chuáng
töi nhòn àúâi cuäng coá sûå thay àöíi”. Bùçng duäng caãm, hy
sinh, bùçng trñ saáng suöët, loâng tin tûúãng, bùçng nhûäng
chiïën cöng vang döåi thù’ng Myä, cûáu nûúác, nhên dên ta
àaä goáp phêìn lúán lao vaâo tuöíi treã cuãa cuöåc àúâi. Tuöíi treã
cuãa cuöåc àúâi! Chên lyá naây, nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn
nghïå àaä nhêån thûác röìi, laåi phaãi luön luön nhêån thûác trúã
laåi, vaâ caái tuöíi treã cuöåc àúâi êëy àang múái tinh trïn àêët
nûúác bõ bom caây àaån xeá cuãa chuáng ta! - Vûâa röìi, tònh cúâ
cêìm möåt têåp san Têy Êu, töi àaä àoåc möåt baâi thú nöíi tiïëng
cuãa möåt em beá gaái Phaáp taám tuöíi, dõch ra nhû sau:
Cêy
baån cuãa ta úi!
Cêy möåt mònh trú troåi cuãa ta,
Cuäng lûu laåc nhû ta,
Lûu laåc trong trúâi àêët
Lûu laåc giûäa buân lêìy.
Em beá gaái êëy bêy giúâ àaä laâ ngûúâi lúán vaâ àang viïët
vùn, thïë maâ baâi thú em laâm vêîn àûúåc nhù’c laåi àïën bêy
giúâ, nhû laâ möåt hiïån tûúång thêìn àöìng; tûác laâ baâi thú àoá
àûúåc chuá yá, truyïìn tuång, gêy nhiïìu vang hûúãng. Öi! Möåt
em beá ngêy thú taám tuöíi, múái múã mù’t ra trong xaä höåi
tû saãn Phaáp, trong thïë giúái tûå do tû baãn, àaä phaãi thöët ra
caái têm tònh cö àöåc bú vú cuãa mònh! - Haäy yïn lùång, caác
baån úi, maâ nghe àêy sûå xuêët hiïån cuãa sûå söëng tin yïu úã
trïn Traái àêët:
... tiïëng gaâ

tiïëng gaâ
giuåc quaã na
múã mù’t
troân xoe
... giuåc àaân sao
trïn trúâi
chaåy tröën...
goåi öng trúâi
nhö lïn
rûãa mùåt...
Àuáng laâ “tiïëng gaâ vûâa gaáy teã teâ te”! Tiïëng gaâ êëy gaáy
trïn àêët Haãi Dûúng, quï cuãa em beá Trêìn Àùng Khoa taám
tuöíi khi em laâm baâi thú êëy. Öng trúâi nhö lïn rûãa mùåt
trïn söng röång, trïn biïín lúán, öng rûãa mùåt ài cho caâng
saáng hún nûäa, öng úi! - Mùåt cuãa öng trúâi hay laâ mùåt cuãa
chuá thiïëu nhi Viïåt Nam àêëy?
“Àêy khöng chó laâ chuã nghôa anh huâng maâ laâ trñ tuïå
lúán lao cuãa caã möåt dên töåc àaä nù’m vûäng vaâ phaát triïín
möåt caách vö haån nhûäng tû tûúãng múái” - baån trïn nùm
chêu noái vïì dên töåc ta nhû vêåy. Nhûäng tû tûúãng cuãa chuã
nghôa Maác - Lïnin, cuãa Àaãng àûúåc ba mûúi möët triïåu
nhên dên ta aáp duång, phaát huy vaâo thûåc tiïîn, taåo thaânh
möåt cuåc diïån múái laå vö haån, hêët ngaä choãng goång caái xe
Huï Kyâ. Qua nhûäng chiïën cöng hiïín haách hiïån nay cuãa
nhên dên ta, úã trïn nûúác Myä coá möåt ngûúâi phuå nûä tûâng
viïët nhiïìu thú vaâ baâi vïì ta, àaä caãm nghe àûúåc möåt caách
rêët tinh vi qua vaån dùåm rùçng trïn àêët nûúác Viïåt Nam
naây àaä saãn sinh ra möåt tû tûúãng, möåt triïët hoåc vö cuâng
hêëp dêîn, vaâ Saclöt - Pölin tïn ngûúâi phuå nûä Myä êëy -
khùèng àõnh rùçng tû tûúãng triïët hoåc êëy nhêët àõnh seä traân
ngêåp khöng nhûäng toaân böå chêu AÁ, chêu Phi vaâ chêu Myä
la tinh, maâ caã toaân thïë giúái.
Laâ nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn nghïå, nhûäng ngûúâi laâm
cöng taác tû tûúãng, cöng taác têm höìn bùçng vuä khñ vùn
nghïå chuáng ta trûúác hïët caãm nghe nhùåm leå vaâ sêu sù’c
caái chêët lûúång tû tûúãng múái êëy àaä saãn sinh ra trïn àêët
nûúác ta, saãn sinh àïën mûác lay trúâi chuyïín àêët, caái gaánh
veã vang êëy trïn vai dên töåc ta, chuáng ta phaãi biïën thaânh
gaánh veã vang cuãa möîi riïng mònh. - Àöìng chñ Trûúâng
Chinh, khi noái chuyïån vúái àöåi nguä vùn nghïå, coá noái möåt
cêu: “Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi vö uáy”. Mêëy êm thanh
Haán Viïåt, úã àêy laåi rêët khïu gúåi; noá coá möåt caái gò trang
nghiïm, maänh liïåt, vûâa laâ truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa cha
öng! Nhaâ vùn Phaáp Albert Camus coá goåi thïë kyã XX laâ
“thïë kyã cuãa caái súå”; nhûäng ngûúâi àûáng úã möåt goác àöå naâo
àoá nhòn àúâi maâ súå thêåt, súå kyã nguyïn cöång saãn cûá túái
dêìn, súå chiïën tranh nguyïn tûã, súå möåt nïìn vùn minh naâo
àoá - tû saãn - tù’t ài... Nhûng chuáng ta phêët ngoån cúâ vö
uáy! Nhûäng tiïëng “khöng súå” êëy vang goån giûäa höåi trûúâng
nhû möåt traái nöí kyâ diïåu. - Cuäng nhûäng bûác kyá hoåa cuãa
caác hoåa sô miïìn Nam àûúåc in ra êëy, töi àaä nhiïìu lêìn xem,
àaä bao lêìn ngù’m maâ yïu mïën, tuy nhiïn sau khi àoåc
nhûäng lúâi phaát biïíu cuãa Saclöt Pölin, kïët húåp vúái hai
tiïëng “vö uáy” cuãa àöìng chñ Trûúâng Chinh bïn tai haäy coân
vùng vùèng, höm trûúác àêy, trong khi töi cuâng vúái möåt chõ
phoáng viïn nhaâ baáo àúåi lêëy thuöëc úã bïånh viïån Baåch Mai,
chuáng töi ruã nhau àïën xem nhûäng kyá hoåa êëy daán úã trïn
möåt bûác tûúâng, thò lêìn naây töåi laåi khaám phaá nhûäng ba,
nhûäng maá, nhûäng anh trinh saát, nhûäng em giao liïn
miïìn Nam êëy dûúái möåt aánh saáng múái laå hún nûäa. Töi chuá
yá àïën tû tûúãng cuãa hoå, àïën nhûäng con mù’t cuãa hoå. Nhòn
kyá hoaå möåt öng cuå cûúng kiïn, quù’c thûúác, chõ phoáng
viïn treã böîng thöët lïn: “Nhû Vùn Thiïn Tûúâng!”. Chõ úi,
chõ àaä thêëy mùåt Vùn Thiïn Tûúâng bao giúâ chûa? Chõ nhó,
nïëu chuáng ta chûa àûúåc gùåp Vùn Thiïn Tûúâng trong quaá
khûá, thò bêy giúâ chuáng ta gùåp.
Töí quöëc ta, àêët nûúác ta àang laâ àêët cuãa muâa gùåt lúán
lao nhû thïë. Tuy nhiïn, coá àûúåc cùn baãn nhêån thûác êëy röìi,
nïëu khöng viïët, thò cuäng chùèng bao giúâ coá taác phêím. Töi
xin pheáp àûúåc noái têm sûå riïng, khöng phaãi laâ vò töi quan
troång gò, nhûng vò vùn hoåc laâ trûúâng thaânh thêåt, vaâ töi
muöën thêëy vêën àïì möåt caách rêët cuå thïí. Ngûúâi cöng nhên,
ngûúâi nöng dên luön luön phaãi nghô àïën saãn xuêët, àïën
thaânh phêím vaâ nöng phêím; nhaâ thú coá caái lúåi thïë hún laâ
dïî thïì thöët, böåc baåch têëm kiïn trung cuãa mònh vúái Nhên
dên, vúái Àaãng bùçng nhûäng lúâi trûä tònh. Nhûng thïì thöët
röìi, coân phaãi laâm nûäa chûá. Khi maá töi coân söëng, úã Bònh
Àõnh, möîi lêìn töi úã xa vïì thùm maá, thò maá töi mûâng
quyánh, vöìn vaä, nhûng xong röìi maá töi àïí töi noái chuyïån
vúái baâ ngoaåi, cêåu dò, baâ con, coân maá töi thò lùång leä ài chúå,
vïì nêëu cúm cho töi ùn, möåt bûäa ùn ngon laânh maâ àïën nay
töi vêîn coân nhúá. Öi! Dûúâng nhû nhûäng tònh thûúng yïu
lúán trong àúâi thûúâng muöën toã ra bùçng haânh àöång, bùçng sûå
viïåc. Töi nghô nhaâ thú, nhaâ vùn coá têëm loâng son sù’t thò
phaãi àïm àïm ngaây ngaây chùm chùm chuá chuá nghô àïën
haânh àöång cuå thïí cuãa mònh; àoá laâ taác phêím. Khöng saáng
taác cuå thïí, thò ùn sao ngon? Nguã sao Yïn?
Nhûng trong saáng taác cuå thïí, thò töi muöën noái rùçng
riïng caá nhên töi, khi súâ lïn trïn àêìu, àaä thêëy möåt àöëng
tuöíi trïn àoá! Vêng, töi khöng muöën chó noái mïnh möng,
baát ngaát, cho nïn töi phaãi àïëm xóa àïën caái lûåc cuãa mònh.
Ngûúâi àúâi noái: Coá nhûäng luác “lûåc bêët tuây têm”. Têm, vaâ
tû, vaâ chñ giaã thuyïët nhû àaä àuã röìi, thò coân lûåc rêët laâ
quan troång! Töi rêët caãnh giaác, rêët phaãi àïì phoâng vúái lûåc,
vúái sûác viïët cuãa mònh. Nïëu nhû qui naåp àûúåc nhûäng chêët
lûúång cêìn thiïët cho sûå saáng taác vaâo hai truåc chñnh, thò
töi noái: möåt laâ cêìn sûå giaâ dùån cuãa tû tûúãng, hai laâ cêìn
sûå treã trung cuãa caãm xuác. Tû tûúãng phaãi giaâ dùån, nghôa
laâ chñn chù’n, cao vaâ sêu, àoá laåi laâ hònh thaái treã cuãa tû
tûúãng, vò tû tûúãng maâ non thò löëp leáp, oåp eåp; nhûng xuác
caãm cuãa vùn, nhêët laâ cuãa thú thò nhêët àõnh khöng àûúåc
giaâ, maâ phaãi treã luön luön! Caái treã luön luön cuãa xuác
caãm, cuãa yïu thûúng, chñnh laâ lûåc cuãa sûå viïët vùn àoá.
Nhûng taåo vêåt chúi khùm nhaâ thú, chêët tuöíi lïn àêìu anh,
anh tñnh sao àêy? Nhiïìu khi buöåt möìm àuâa vui vúái caác
baån, töi noái: - Naâng vúå chung tònh, chung thuãy vúái chöìng,
chûá naâng thú thò chùèng chung thuãy vúái ai hïët! Nhaâ thú
maâ khöng laâm thú àûúåc nûäa - töi muöën noái laâm thú tûâ
khaá trúã lïn - thò naâng thú boã anh maâ ài ngay (cöë nhiïn
anh laåi laâm thú àûúåc, thò naâng thú seä trúã laåi). Noái cho
quaá quù’t nhû vêåy, àïí maâ chùm lo böìi àù’p tû tûúãng vaâ
chùm lo nuöi dûúäng xuác caãm.
Tû tûúãng khöng gù’n liïìn trûåc tiïëp vúái sûå maånh yïëu
cuãa thên thïí, nhûng xuác caãm gù’n liïìn rêët nhiïìu vúái
thên thïí, búãi vêåy nïn phaãi àïì phoâng vúái tuöíi taác, vaâ búãi
vêåy nhaâ thú phaãi chùm soác cho sûå nhaåy beán lêu daâi cuãa
xuác caãm ngay trong khi noá haäy coân traân àêìy nhêët. Laâm
nghïì gò phaãi lo nghïì êëy, nhaâ thú coá thïí vö têm vúái sûác
xuác caãm cuãa mònh àûúåc sao? Cûá àïí noá tûå nhiïn nhi
nhiïn súám núã töëi taân hay sao? Mitsurin noái vïì cêy cöëi
hoa quaã: Bêy giúâ khöng phaãi laâ chúâ àúåi taåo hoáa ban cho,
maâ phaãi giaânh giêåt lêëy trong tay taåo hoáa. Nhaâ thú nhêån
thûác àûúåc, tri giaác àûúåc vïì sûác treã cuãa vùn minh, thò coá
thïí àêíy luâi sûå taân phai, vaâ choåc thuãng àûúåc sûå bao vêy
cuãa taåo vêåt!
Haäy nhòn àúâi bùçng àöi mù’t xanh non
Haäy àïí treã con noái caái ngon cuãa keåo
Haäy àïí cho baâ noái maá thúm cuãa chaáu
Haäy nghe tuöíi treã ca ngúåi tònh yïu.
Töi khöng hïì daám cho rùçng sûác treã cuãa vùn minh
khöng thïí moân, cho nïn tûâ nùm 1957, àaä tûå viïët chêm
ngön êëy àïí rùn mònh. Nhaâ thú àûâng àûáng yâ möåt chöî bõ
àöång vúái tuöíi, maâ phaãi tòm thïë àûáng di àöång thïë naâo àïí
cho sûå vêåt löì löå caái goác àöå naâo coá lúåi nhêët, treã nhêët, àeåp
nhêët cuãa noá. Caái maá thúm cuãa con nñt chûa phaãi laâ thúm
nhêët àöëi vúái ngûúâi meå àeã ra noá, maâ chñnh laâ thúm tho
tuyïåt vúâi àöëi vúái baâ noá; baâ cuå tuöíi taác nhùn nheo gêìn àêët
xa trúâi, hñt thúã maá chaáu non núát quñ baáu vö cuâng, nhû
möåt traái diïåu kyâ cuãa taåo hoáa! Coân coá caách naâo khaác hún,
húäi caác baån nhaâ thú, nhaâ vùn àaä coá nûãa thïë kyã trúã lïn úã
trïn àêìu? Chó coá caách àûáng vïì phña nhûäng ngûúâi treã,
nhûäng sûå vêåt treã, nhûäng giai cêëp treã, nhûäng dên töåc laâm
caách maång, chó coá caách laâ nhòn tûâ goác àöå luön luön caách
maång cuãa cuöåc àúâi!
Vaâ nïëu coá möåt vaâi vêën àïì naâo àoá chûa tûå giaãi quyïët
àûúåc cuãa tû tûúãng, cuãa nhêån thûác, thò cuäng àûâng vò vêåy
maâ caã àoaân quên cuãa mònh - möîi ngûúâi nïn tûå coi mònh
nhû möåt àoaân quên - sa lêìy úã àoá khöng nhñch àûúåc lïn;
vaâ nïëu giaá nhû daå daây coá bõ loeát, àaåi traâng coá bõ viïm,
thò haäy khoanh vuâng caái bïånh cuãa cú thïí laåi àoá, nhû cù’t
chöî uãng cuãa möåt quaã cam, khöng cho chöî àau chi phöëi
caã möåt sûå söëng! Töi nhúá khi anh Huy Cêån baån töi bù’t
àêìu vaâo laâng thú, möåt öng giaáo daåy anh tûâ cêëp ri-me, sú
hoåc, àaä coá con mù’t xanh àoaán àûúåc khiïëu thú cuãa anh
tûâ nhoã, öng giaáo viïët thû khuyïn ngûúâi hoåc troâ cuä cuãa
mònh àaä thaânh thi sô: - “Troâ haäy thúã thêåt sêu!”. YÁ öng
muöën baão vïå vaâ phaát huy taâi nùng cuãa Huy Cêån, nïn
khuyïn anh nhiïìu àiïìu, trong àoá coá viïåc phaãi biïët thúã
öëc-xy vaâo ngûåc cho töët! - Nhaâ thú phaãi giaânh giêåt sûác
khoãe trong tay taåo vêåt, bùçng thïí duåc; sûác khoãe laâ möåt
nguöìn lúán böìi dûúäng sûác vùn!
*
* *
Cuöåc àúâi cuãa chuáng ta nay àeåp àeä raång ngúâi, àaáng cho
chuáng ta àöí xûúng maáu mònh ra àïí maâ baão vïå. Töi ao
ûúác vaâ ao ûúác. Chó möåt caái viïåc laâm anh keáp, baác xêím veã
vang ài bònh thú têån núi cho nhûäng ngûúâi chiïën àêëu vaâ
lao àöång nghe ngay tûúi söët, cuäng àaáng cho mònh söëng
möåt, hai caái àúâi nûäa! Vïì huyïån Tiïn Hûng, Thaái Bònh,
àêët 5 têën yïu thú àïën laå! Böën ngaây töi àaä laâm saáu cuöåc
bònh thú; saáng höm sau ra ài, huyïån uãy coân noái: “Coá xaä
Hoa Lû mï thú lù’m, muöën anh vïì àoá thïm nûãa ngaây”.
Buöíi phuåc vuå xong, àöìng chñ bñ thû àaãng uãy xaä phaát
biïíu: “Cuöåc bònh thú cuäng bùçng möåt sûå àêìu tû vêåt chêët
vaâo cho xaä”. Töi ao ûúác, ao ûúác muöën viïët àûúåc nhiïìu tiïíu
luêån, vò cöng chuáng múái cuãa ta cêìn chiïëm lônh kho taâng
vùn hoáa, rêët cêìn sûå möi giúái cuãa caác nhaâ vùn. Töi ao ûúác
viïët Thi thoaåi, caái viïåc maâ Tuây Viïn xûa àaä laâm, mònh
vúái ngûúâi àoåc cuäng nhû àöi baån gaác àuâi lïn nhau noái
chuyïån thú xûa nay, thñch chñ vöî àuâi mònh hoáa ra vöî
sang àuâi baån! - Àoåc baáo Nhên dên, töi ao ûúác: Laâm thïë
naâo tûâ nhûäng neát thûåc tïë huâng vô àùng trïn baáo, têåp
trung laåi thaânh vùn, thaânh thú; Thöng têën xaä Giaãi phoáng
kïí laåi trêån tiïu diïåt cùn cûá haåm àöåi Myä trïn söng Haâm
Luöng (àïm 29-12-1967); khöng phaãi caái khöng khñ
Phong tiïu tiïu hïì, Dõch thuãy haân cuãa Kinh Kha nhêåp
Têìn, maâ möåt khöng khñ anh huâng ca maånh saáng laå
thûúâng: “Bêëy giúâ thuãy triïìu àang dêng lïn, gioá tûâ biïín
thöíi vaâo rêët maånh, tûâng lûúån soáng cao bùçng ngöi nhaâ xö
lïn nhû giêån dûä. Caác caánh quên cuãa ta àïìu baáo caáo vïì
ban chó huy: ”Têët caã àaä sùén saâng!". Trûúác àoá, “tiïëng vuä
khñ khua laách caách giûäa àïm khuya laâm tùng thïm khñ
thïë haâo huâng cuãa àoaân quên xuêët trêån”, sau àoá “Nhûäng
tïn giùåc Myä trïn chiïëc taâu la khoác vang caã khuác söng...”,
töi àoåc vûâa vui sûúáng, maâ vûâa êëm ûác, nhaâ vùn phaãi coá
nhiïåm vuå gia cöng thïm vaâo àêy, laâm thaânh caái loaåi vùn
sûã hay vaâ ngù’n goån nhû khù’c vaâo àaá, hoùåc nhaâ thú viïët
thaânh traáng ca...
Töi ao ûúác laâm thïë naâo huát nhuyå mêåt tûâ nhûäng saáng
taác quêìn chuáng hiïån nay àang lïn möåt chêët lûúång cao,
vûúåt bêåc thaânh nhûäng baâi thú thêåt xûáng àaáng vúái tïn êëy!
Töi vûâa múái àûúåc àoåc nhûäng thú, ca dao cuãa Àaåi àoaân
Chiïën thù’ng laâm trong khi haânh quên ngaân dùåm:
Àeâo cao tiïëng saáo laåi caâng cao,

Gaánh nùång àûúâng xa coá nùång naâo.
Döìn dêåp bûúác chên theo nhõp saáo,
Trúâi mêy vi vuát cuäng nao nao...
Thêåt laâ thú böå àöåi cuãa nùm 1967, cao lù’m röìi, àuáng laâ
têm höìn vaâ chñ khñ cuãa quên ta nùm 1967-68, vaâ laâ möåt
àoaân quên rêët treã!
Töi ao ûúác, ao ûúác, maâ àaä ao ûúác thò phaãi heån hoâ, vaâ
heån hoâ laâ möåt caách àïì ra nhiïåm vuå, phaãi gù’ng sûác thûåc
hiïån. Töi sûåc nhúá laåi nhûäng cêu thú khuyïn hoåc troâ,
mònh thuöåc loâng:
Chúá nghe bûúám noå hoang àûúâng
Baån beâ ruã reán kiïëm àûúâng giong chúi.
Ong naây laâ keã lo àúâi,
Túâ múâ àaä thêëy bay ngoaâi trúâi sûúng...
Ai coá ngúâ nhûäng cêu thú hoåc tûâ khi toác coân àïí choãm laåi
coá ñch cho mònh khi àaä coá nûãa thïë kyã úã trïn àêìu! Øn
cuäng àaä tûâng ùn röìi, nguã cuäng àaä tûâng nguã röìi, noái
chuyïån mung lung thiïn àõa cuäng àaä tûâng noái röìi, bêy
giúâ Ong naây laâ keã lo àúâi, tiïët kiïåm thò giúâ, mûúâi caånh àuác
laâm möåt trûå(1) , phaãi nù’m nùm ngoán tay xoâe laåi thaânh
möåt quaã àêëm, phaãi nheâ nheâ maâ thuåi, maâ saáng taác!
Nhaâ vùn noái àïën viïåc chui xuöëng bïëp thò múái coá
nhûäng moán xaâo nêëu cuå thïí, nhûng höìn vêîn luön luön àïí
úã gioá giuåc, mêy vêìn cuãa thúâi àaåi, phaãi luön luön nhêån
thûác caái treã vö song, caái caâng ngaây caâng treã cuãa thúâi àaåi,
maâ thúâi àaåi cuå thïí trïn àêët nûúác Viïåt Nam ta thò treã àïën
tuyïåt vúâi!
Möåt lêìn töi vïì phuåc vuå bònh thú úã xaä An Duåc, huyïån
Phuå Dûåc, Thaái Bònh; baâ con chiïìu höm êëy cuöìn cuöån ài
nghe thú, coá nhûäng baâ àang cêëy giûäa àöìng, cuäng gûúåm
tay, lïn búâ ài nghe thú caái àaä. Hai àöìng chñ úã xaä beân àeâo
nhau xe àaåp àïën nghe thú, möåt anh nhaãy lïn caái àeâo
haâng, möåt anh phoác lïn yïn, hoå lyá thuá quaá nïn rêët cêëp
baách, thïë laâ hai àöìng chñ xaä cuâng ngaä ra giûäa àûúâng
laâng. Hoå ngaä maâ vêîn cûá cûúâi nhû ngö núã, hoaân toaân
(1) Tuåc ngûä úã Nghïå Tônh: mûúâi caånh àuác laâm möåt chûä tiïìn, àoåc
thaânh möåt trûå tiïìn theo löëi àõa phûúng.
khöng àïí yá gò àïën caái sûå lùn kïình êëy, laåi lïn xe àeâo nhau
ài, giûäa nhûäng trêån cûúâi chûa tù’t bao giúâ. Thò ra caái ngaä
êëy do hoå vui maâ múái xaãy ra, vaâ caái ngaä êëy laâm cho hoå
vui thïm. Nûãa nùm röìi, maâ töi vêîn khöng quïn hai caái
nuå cûúâi ngaä xe ài nghe thú êëy. Töi coân coi nhû àoá laâ möåt
sûå têm àù’c, möåt sûå khaám phaá cuãa töi, coá thïí ñch lúåi cho
töi suöët àúâi, vò töi laåi thïm giaác ngöå sêu sù’c vïì sûác söëng
vui cuãa quêìn chuáng nhên dên ta, cuãa dên töåc Viïåt Nam
ta, ngay giûäa nhûäng ngaây bom àaån Myä àï heân gieo toác
tang àöí vúä.
Àoá laâ sûå têm àù’c cuãa loâng yïu, têm àù’c vïì sûác maånh
lúán lao àang tiïën túái, khöng gò ngùn caãn nöíi; sûác maånh
êëy, töi maâ biïët nhêån àûúåc möåt maãnh vaâo têm trñ, cuäng
laâm cho mònh bûâng saáng khoãe vui: Sûác maånh laåc quan
êëy nhêët àõnh dêîn dên töåc ta toaân thù’ng(1).
20-1-1968
(1) Tham luêån úã Àaåi höåi Vùn nghïå lêìn thûá IV

HOÂA BÒNH GØÆN VÚÁI ÀÖÅC LÊÅP TÛÅ DO
Gûãi caác baån trñ thûác miïìn

Nam úã caác àö thõ thên mïën.
Höm nay, thaáng taám êm lõch coá trung thu cöí truyïìn
vûâa hïët, thò àaä sang thaáng chñn chñn hoa quaã, vêîn laâ
trong muâa thu muön àúâi êëy, muâa thu àeåp cuãa nûúác Viïåt
ta, nù’ng vaâng nhû mêåt ong; töi laâ möåt ngûúâi vöën quï úã
miïìn Trung, cha Haâ Tônh, maá Qui Nhún, maâ mï caái muâa
thu xûá Bù’c vö haån, muâa thu höìng cöëm, muâa thu chuöëi
trûáng cuöëc, muâ thu voã bûúãi vaâng boác thúm mûúâi àêìu
ngoán tay... Chao öi! Caác baån trñ thûác úã miïìn Nam thên
mïën! Töi chó múái vûâa nhù’c àïën coá chûâng êëy, maâ mù’t töi
àaä höì nhû ûúát lïå! Traái tim chuáng ta coá löî tai, noá nghe
möåt caách kyâ diïåu nhûäng àeåp àeä, vaâ caã nhûäng sung sûúáng
nûäa cuãa àêët nûúác quï ta. Töi biïët ùn ngon, töi nghe caã
caái thi võ cuãa àôa öëc muâa thu voã aánh dûúái trùng, laá gûâng
thúm phûác! Tuy nhiïn, nïëu maâ miïång töi coá nhai ngon
ngoåt, thò cöí töi cuäng nuöët ngheån ngaâo! Búãi vò sûå vêåt moác
xñch lêîn nhau, töi khöng thïí bûng taách caái àôa öëc ngon
cuãa quï ta ra khoãi àêët nûúác naây àïí maâ thûúãng thûác! Vò
vêåy maâ, vûâa múái thiïët tha noái àïën caãnh vêåt muâa thu
Viïåt àeåp, hoa quaã vaâ thûác ùn muâa thu Viïåt ngon, caái àeåp
vaâ caái ngon êëy rêët lúán lao! Thò àaä àuång ngay túái möåt nöîi
àau àúán giêån húân uêët ûác lúán lao khaác. Nguyïîn Àònh
Chiïíu noái, bùçng lúâi cuãa öng giaâ chuã quaán: Búãi chûng hay
gheát cuäng laâ hay thûúng; thûúng àïën àêu, thò lêåp tûác
gheát àïën àoá, thûúng caâng cao, thò gheát laåi caâng sêu. Traái
tim ta taåo ra àïí yïu thûúng, nhûng nhûäng keã thuâ cuãa sûå
söëng bù’t ta phaãi cùm gheát. Töí tiïn chuáng ta tûâ ngaân
nùm xûa baão vïå àêët nûúác àaä phaãi laâm nhû vêåy, con chaáu
laâ chuáng ta ngaây nay baão vïå àêët nûúác cuäng khöng thïí
laâm khaác àûúåc.
Öi! Hoâa bònh! Hoâa bònh.
Hoâa bònh xanh biïëc vaâ son àoã
Nûúác ngoåt vúái trúâi trong,
Nhaâ maáy múái dûång xong
Luáa vûâa àöng sûäa ngoåt;
Meå hiïìn ru thaánh thoát,
Vúå treã ngûåc sinh söi,
Chöìng khoãe maånh caây vui,
Treã tûúi cûúâi mù’t thoã...
Chuáng ta ai maâ chùèng nhaåy caãm àöëi vúái nhûäng haånh
phuác cuãa Hoâa bònh! Nguyïîn Traäi, sau khi cuöåc Khaáng
chiïën mûúâi nùm chöëng xêm lûúåc nûúác ngoaâi thù’ng lúåi,
têu vúái vua:
- “Hoâa bònh laâ göëc cuãa nhaåc; muöën cho nïìn nhaåc úã
trong nûúác àûúåc phêën chêën, cêìn phaãi laâm cho dên aáo êëm
cúm no...”. Dên töåc Viïåt Nam coá truyïìn thöëng yïu chuöång
Hoâa bònh.
Bêy giúâ giùåc àïë quöëc Myä laåi lïn lúáp cho nhên dên ta
vïì loâng yïu Hoâa bònh; Giön-búác Huï Kyâ úã Liïn húåp quöëc
laåi laâm nhû chòa baân tay hoâa bònh ra cho chuáng ta bù’t!
Chuáng noá múã möåt chiïën dõch hoâa bònh; hïët àúåt cuä sang
àúåt múái, vaâ lêìn naây caâng tha thiïët hún nhûäng lêìn trûúác,
nhûäng con choá soái rùng nanh laåi ngûúác mù’t lïn trúâi ra
veã hiïìn hêåu, lêëy baân chên coá moáng àêåp vaâo traái tim, thïì
thöët thiïån chñ hoâa bònh!
Caác baån trñ thûác miïìn Nam thên mïën! Coân ai yïu quñ
Hoâa bònh hún chuáng ta? Coân gò Hoâa bònh cho bùçng
nhûäng laâng maåc Viïåt Nam ta haâng raâo tre loâa xoâa tûúi
töët, biïëc xanh maát mù’t, laåi keäo keåt vùån mònh khi coá gioá
thöíi! Nhên dên Viïåt Nam ta cuäng Hoâa bònh nhû cêy tre
Viïåt Nam êëy. Noá yïn bònh nhû vêåy àoá, nhûng àûâng coá
àuång vaâo noá, àûâng coá hoâng khuêët phuåc noá!
Tre khi bõ beã cong
Uöën mònh maâ quêåt maånh!
Gai choåc thuãng mùåt thuâ,
Tre thaânh chöng coá ngaånh!
Treã ken daây luäy chù’c,

Cûúáp vö, gêåy àaánh queâ!
Nhûng bù’c thang, dûång cöåt,
Àan gioã: Laåi hiïìn tre.
Cêy tre laâm gêåy têìm vöng, laâm chöng coá ngaånh,
chöëng thuâ möåt caách ghï gúám cuäng laâ cêy tre àan raá vo
gaåo hoâa bònh, vaâ ngûúåc laåi, nïëu cêìn thiïët!
Hún hai mûúi nùm nay, bù’t àêìu tûâ ngaây 23-9-1945
Nam böå àûáng lïn khaáng chiïën, chuáng ta khöng laâm gò
khaác hún laâ giaânh lêëy möåt cuöåc söëng àöåc lêåp, tûå do, haånh
phuác trong Hoâa bònh. Nhûng cêy muöën lùång, gioá chùèng
ngûâng! Cuöåc àúâi naây haäy àang coân boån àïë quöëc thûåc dên,
bay giúâ laâ àïë quöëc Huï Kyâ thûåc dên kiïíu múái caâng taân
aác daä man hún boån naâo hïët! Thûa caác baån thên mïën! Coá
ai ngúâ àïën ngêìn naây tuöíi àêìu, töi múái nhêån thêëy ra caái
caãnh con hön meå, meå hön con! Höm êëy töi àïën thùm nhaâ
möåt chõ baån gaái cuãa töi, àïën ngöìi möåt luác thò chõ ài cöng
taác vûâa vïì; àûáa con trai àaä taám tuöíi chaåy àïën nhaãy lïn
loâng chõ; thïë laâ àaä xaãy ra möåt sûå diïåu kyâ trong vuä truå;
hai meå con hoå öm lêëy nhau, àûáa beá röëi rñt reo vang, noá
vuâi àêìu vaâo loâng meå, noá goåi “meå úi!” “meå úi!”; chao öi!
Thò ra con gùåp meå, meå gùåp con coá thïí sung sûúáng àïën
thïë êëy! Ba nùm röìi, töi vêîn nhúá maäi caái hiïån tûúång möåt
töëi höm êëy, noá giaác ngöå töi thïm vïì sûå söëng! Töi nghô:
Khöng coá gò cao hún sûå söëng. Duy chó coá möåt àiïìu cao
hún sûå söëng: laâ khi sûå söëng bõ àe doåa, xuác phaåm, thò vò
sûå söëng maâ hi sinh. - Chên lyá úã àoá, úã meå nûång con, con
hön meå, úã vúå chöìng mûâng rúä gùåp nhau, úã baâ thúm chaáu,
úã baån tri kyã uöëng taách nûúác traâ cuâng nhau têm sûå. Haånh
phuác rêët àún giaãn, rêët phaãi leä, maâ cúá sao khoá thûåc hiïån
vêåy, húã caác baån? Khoá thûåc hiïån cho nhiïìu ngûúâi, cho têët
caã moåi ngûúâi! Àoái thò phaãi àûúåc ùn àïí no, chên lyá àoá treã
con cuäng biïët! Thïë maâ sao àïën bêy giúâ möåt phêìn lúán
nhên loaåi vêîn chûa àûúåc hûúãng caái chên lyá êëy? Nhaâ thú
Petöphi úã giûäa thïë kyã 19 hoãi: “Àêët húäi! Sao maây uöëng
nhiïìu maáu con ngûúâi nhû thïë? Ngêìn êëy chûa àuã sao?”.
Taåi ai? Taåi ai, húäi caác baån? - Cêu traã lúâi àaä roä nhû
ban ngaây! Taåi coá nhûäng boån söëng bùçng aáp bûác boác löåt,
nhûäng boån söëng vò chiïën tranh. Chuáng noá xêy caái pheâ
phúän, caái thõnh vûúång cuãa chuáng trïn sûå chia lòa, trïn
caái àoái, trïn caái chïët cuãa ngûúâi khaác. Àïë quöëc Myä àûâng
coá neám hoãa muâ! Caác ngûúâi úã têån bïn àöng Thaái Bònh
Dûúng, xa tñt khúi, coân nûúác Viïåt Nam ta úã têy Thaái
Bònh Dûúng cúá gò àem trïn ba mûúi vaån quên sang nûúác
ta bù’n giïët, àöët phaá? Keã xêm lûúåc phaãi chêëm dûát xêm
lûúåc, khöng coá thïí san bùçng boån cûúáp nûúác vúái ngûúâi baão
vïå Töí quöëc. Boån xêm lûúåc khöng coá quyïìn àoâi hoãi ngûúâi
bõ xêm lûúåc gò caã! - Hay laâ àïë quöëc Myä cûá noái chuyïån phi
lyá, búãi cêåy mònh coá caái lyá cuãa keã maånh? Thò àïë quöëc Myä
khöng phaãi laâ keã maånh nûäa röìi. Tïn khöíng löì coá hai
chên bùçng àêët seát. Nhên dên Viïåt Nam ta àaä àaánh vaâo
hai caái chên àêët seát êëy röìi; Myä àaä bêët lûåc trong êm mûu
giaânh laåi thïë chuã àöång vaâ laâm thay àöíi cuåc diïån chiïën
tranh, búãi chuáng ta coá sûác maånh vö àõch cuãa chiïën tranh
nhên dên maâ sûác saáng taåo àang phaát huy àïën cao àöå.
Nhûng chuáng vêîn cöë xoay xúã àïën cuâng, chuáng giúã troâ bõp
búåm “tiïën cöng hoâa bònh”, àaâm phaán hoâa bònh, trong luác
chuáng chuêín bõ nhûäng bûúác leo thang nghiïm troång hún
nûäa, trong khi Myä coá nhûäng haânh àöång xêm lûúåc úã vô
tuyïën 17 vaâ vêîn tiïëp tuåc taân saát nhên dên ta.
Y taá Trêìn Xuên Àêåu úã moåt bïånh viïån miïìn Bù’c haâng
chuåc lêìn tiïëp húi thúã cho möåt em beá àaä chïët ngêët vaâ cûáu
àûúåc em söëng laåi. Ai yïu sûå söëng hún chuáng ta? Chuáng ta
tûâng li, tûâng tñ vun àù’p cho maáu xûúng da thõt con ngûúâi,
maâ àïë quöëc Myä thò maáy bay B52, chêët àöåc vaâ húi ngaåt giïët
ngûúâi haâng loaåt! Vêng, chuáng ta yïu hoâa bònh, nhûng hoâa
bònh gù’n liïìn vúái àöåc lêåp tûå do; chuáng ta khöng thïí söëng
trong möåt thûá hoâa bònh quyâ göëi! Vò thïë maâ nhên dên ta hy
sinh xûúng maáu hún hai mûúi nùm nay!
Nhaâ thú Taãn Àaâ trûúác àêy noái:
Cuãa thiïng ai baán maâ mua,
Ai cho maâ lêëy, ai thûâa maâ xin!
Khöng coá gò quyá hún àöåc lêåp tûå do, vaâ àöåc lêåp tûå do
êëy khöng àïë quöëc Huï Kyâ naâo coá thïí böë thñ cho ta àûúåc,
maâ chuáng ta phaãi giaânh giêåt lêëy. Àïë quöëc Myä haäy ngûâng
neám bom úã miïìn Bù’c, ruát quên ra khoãi miïìn Nam, laâ
tûác khù’c coá hoâa bònh. Àïë quöëc Myä khöng chõu nhû thïë,
thò sûác maånh cuãa dên töåc ta tûâ Bù’c chñ Nam seä bù’t àïë
quöëc Myä phaãi chõu nhû thïë!
Möåt nghòn nùm trùm maáy bay giùåc Myä àaä rúi trïn
miïìn Bù’c. Nhûäng chiïëc tûâ khoaãng 1350 gò àoá àïën 1500
àaä rúi trong muâa thu vaâng àeåp cuãa nûúác ta, vaâ maáy bay
Myä coân rúi nûäa cho àïën hïët muâa thu, vaâ coân rúi nhiïìu
nûäa trong nhûäng muâa chuáng xêm lûúåc. Chuáng noá khöng
thïí ngùn àûúåc thaáng Chñn chñn hoa quaã cuãa àêët nûúác ta!
Nhên dên ta àang vûúåt lïn muön vaân gian khöí hy sinh
àïí giaânh lêëy hoâa bònh, àöåc lêåp, tûå do chên chñnh. Dên
töåc ta khöng nhûäng chiïën àêëu cho baãn thên mònh, maâ
coân chiïën àêëu cho hoâa bònh, cho tûå do cuãa toaân thïí nhên
loaåi. Toaân thïí loaâi ngûúâi tiïën böå thêëy roä caái chñnh nghôa
lúán lao êëy. Vaâ nhûäng Bertrand Russel, nhûäng Jean-Paul
Sartre, Simone de Beauvoir..., nhûäng ngûúâi trñ thûác yïu
chuöång leä phaãi trïn thïë giúái àoâi lêåp toâa aán nhên loaåi xûã
boån töåi phaåm chiïën tranh Myä àöëi vúái Viïåt Nam.
Hoâa bònh quyá baáu! Hoâa bònh chên chñnh trong àöåc lêåp
tûå do, hoâa bònh cuãa nhûäng ngûúâi àûáng thùèng àöåi trúâi àaåp
àêët úã àúâi! Nhûäng ngûúâi trñ thûác Viïåt Nam chên chñnh,
Nam cuäng nhû Bù’c, bêët kyâ úã àêu, nguyïån phêën àêëu cho
haånh phuác êëy, cho nhûäng “ngaây mai ca haát” êëy.
15-10-1966
MÖÅT BUÖÍI SAÁNG

TRONG VÛÚÂN HOA THÖËNG NHÊËT
Gûãi caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô

miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën.
Caách àêy mêëy höm, möåt buöíi saáng töi vaâo thùm Vûúân
hoa Thöëng Nhêët. Ngoát mêëy thaáng nay töi khöng vaâo chúi
vûúân naây; höm nay àïën, töi laåi nhû nhòn thêëy lêìn àêìu
caái vûúân hoa êëy.
Thêåt laâ möåt buöíi saáng rêët àeåp! Nùm nay reát muöån
lù’m, nïn khi àaä reát thò reát liïìn thêåt daâi ngaây vaâ reát rêët
gay gù’t. Nhûng sau mêëy àúåt laånh buöët chên coáng tay,
saáng nay mùåt höì Thöëng Nhêët saáng suãa nhû möåt gûúng
mùåt xinh tûúi. Caái reát àaä dõu ài trong gioá, àuã àaánh vaâo
kñch thñch da thõt cho maáu chaåy thïm hùng; töi phúi phúái
caãm thêëy muâa xuên àang àïën. Möåt chiïëc cêìu bù’c qua
nûúác höì ài vaâo chiïëc àaão nhoã; chung quanh búâ àaão laâ liïîu
xanh vaâ dûâa, dûâa àang ra traái non. Höì Thöëng Nhêët naây
trûúác kia laâ höì Baãy Mêîu boã àêëy hoang vu, töi àaä tûâng
cuâng vúái baån beâ goáp möì höi mònh àù’p chûäa höì cuä thaânh
ra höì múái. Nay bïn höì Thöëng Nhêët, töi àûúåc hûúãng möåt
buöíi saáng trúâi nûúác coã hoa thêåt laâ thuá võ, phúi phúái nhû
mònh cuäng laâ muâa xuên!
Vaâo giûäa chiïëc àaão, töi giêåt mònh gùåp möåt böìn lúán hoa
höìng nhung, bïn caånh bûác thïu bùçng coã hai maâu viïët
mêëy chûä “Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân”. Maãi mï viïët laách,
maãi ài vïì caác àõa phûúng bònh thú cho baâ con nghe,
chöëng Myä cûáu nûúác ngûúâi thú cuäng nhû moåi ngûúâi, ai maâ
chùèng khêín trûúng laâm viïåc hïët sûác mònh; höm nay àûúåc
möåt bûäa tiïåc hoa hûúng, töi thêåt laâ khoan khoaái; aáng tiïåc
hoa höìng dûúái trúâi trïn nûúác úã giûäa coã cêy, àaä àùåt têm
höìn töi àuáng vaâo giûäa yá nghôa cuãa cuöåc àúâi! Phuát chöëc
töi nhúá àïën têåp thú Vûúân höìng cuãa Saaài, nhaâ thú cöí
àiïín trûá danh AÃ-rêåp; phuát chöëc töi nghô àïën “vûúân höìng
chi daám ngùn raâo chim xanh”, cêu thú yïu mïën laâm sao!
Cuãa Nguyïîn Du; phuát chöëc töi nghô àïën baâi thú “Hoa
höìng Saaài” cuãa nûä thi sô Marceline Desbordes-Valmore:
“- Em muöën àem hoa höìng vïì tùång anh, em tham quaá
àûång àêìy caã vaåt aáo, thù’t nuát khöng kheáo, caã möåt vaåt hoa
nûát tung rúi bay toãa khù’p ra trúâi, ra biïín ài têët caã, thöi
anh haäy hñt thúã aáng hûúng höìng àaä ûúáp laåi trong höìn
em!”.
Caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö
thõ thên mïën!
Gioá xuên cuãa àêët nûúác àaä nhêån cho töi gûãi vaâo àïën
caác baån hûúng höìng nhung ngaâo ngaåt cuãa Vûúân hoa
Thöëng Nhêët àêy röìi; caác baån úi! Àïm àïm ngaây ngaây hoa
trïn àaão giûäa höì Thöëng Nhêët hïët àoáa naây núã àïën àoáa
khaác núã, vêîn ûúáp hûúng doâng chûä coã thïu “Haâ Nöåi - Huïë
- Saâi Goân” taåi núi àêy; phaãi chùng àêy laâ möåt caái baân
thúâ cuãa têm höìn ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta úã giûäa “nghòn
nùm vùn vêåt àêët Thùng Long”, úã giûäa thuã àö nghòn cöí
Thùng Long - Àöng Àö - Haâ Nöåi? Muön nghòn yá nghô xö
àïën trong töi luác êëy; tûâ caái àiïím àeåp böìn hoa höìng
nhung ngaâo ngaåt saáng höm êëy, maâ töi nghô àïën yá nghôa
cuãa cuöåc àúâi. YÁ nghôa cuãa cuöåc àúâi laâ “baánh mò vaâ hoa
höìng cho têët caã moåi ngûúâi”, nhû möåt nhaâ triïët hoåc caách
maång àaä noái, hoùåc laâ “cúm vaâ hoa höìng cho têët caã moåi
ngûúâi”.
Àoá laâ chöî ài túái cuãa caách maång: moåi ngûúâi àïìu coá baâ
chuáa hoa cù’m úã trong phoâng nhaâ xinh xù’n, coá àûúåc buång
no àïí maâ khoãi nghô túái caái àoái múái coá thïí nghô túái ngù’m
hoa, vaâ coá àûúåc thò giúâ nghó ngúi múái ngù’m hoa àûúåc.
Trong luác töi coân thêín thú qua laåi cho hûúng höìng ài vaâo
thêëm têån moåi ngoä neão cuãa têm höìn mònh, thò nhûäng
ngûúâi thúå laâm vûúân vêîn àang coân cù’t tóa caác búâ coã biïëc,
queát doån caác löëi ài, laâm caái cöng viïåc cuãa Nhaâ nûúác Viïåt
Nam dên chuã cöång hoâa giao cho. Con trai, con gaái choån
goác àöå àûáng bïn haâng dûâa xanh chuåp aãnh. Töi biïët lù’m,
nhûäng ngûúâi dên Thuã àö àem hïët sûác mònh laâm viïåc àïí
chöëng Myä cûáu nûúác, gùåp ngaây nghó hoùåc ngoaâi giúâ ca kñp,
laåi ra höì Thöëng Nhêët xinh àeåp maâ ài dûúäng têm tònh;
nhûäng cùåp vúå chöìng, nhûäng àöi tònh nhên trûúác höm ra
ài hai neão àaánh Myä, laåi lûu niïåm vúái nhau úã àêy, cuâng
vïì gùåp nhau mêëy höm, laåi muöën sum hoåp nhau giûäa
caãnh höì àeåp; caác tónh, caác miïìn vïì cuäng vaâo giûäa àaão
thùm böìn hoa Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân! Do àoá böìn hoa
höìng nhung thúm phûác nhû hûúng mêåt cuãa cuöåc àúâi
cuäng àang yïu nûúác chöëng Myä, yïu nûúác vò hoa cuäng coá
möåt töí quöëc!
Töi khöng nghô túái sao àûúåc, giùåc Huï Kyâ xêm lûúåc
khöng muöën “cúm vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi”,
tuöìng chi laâ giöëng höi tanh, sao chuáng noá phaãn vùn
minh, phaãn chñnh nghôa, phaãn sûå söëng, “phaãn-hoa-höìng”
àïën caái mûác êëy! Möåt khöng khñ xuên vïì phaãng phêët ngay
trong gioá haäy coân reát, töi nghô àïën tïët cöí truyïìn cuãa dên
töåc, tûâ Nam chñ Bù’c cuâng ùn möåt caái tïët “thõt múä dûa
haânh cêu àöëi àoã - nïu cao phaáo nöí baánh chûng xanh” thò
êëm cuáng biïët bao! Hònh thûác cuãa chiïëc baánh khöng quan
troång, miïìn Nam khöng goái baánh chûng maâ goái baánh teát,
thò caác dên töåc vuâng nuái úã miïìn Bù’c cuäng goái baánh teát,
nhûng hoå goåi tiïëng dên töåc laâ baánh taây; thûåc chêët vêîn laâ
nïëp, nhên àöî thõt, vaâ goái laá, nêëu àïm ba mûúi... Chñnh
vò àöåc lêåp cuãa töí quöëc, tûå do cuãa nhên dên vaâ cuäng chñnh
vò “thõt múä dûa haânh cêu àöëi àoã” ngaây Tïët cho têët caã moåi
ngûúâi, maâ bao nhiïu chiïën sô àaä vaâ àang hy sinh xûúng
maáu, thûåc chêët cuãa caách maång laâ nhû vêåy!
Caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö
thõ thên mïën.
Chung quanh böìn höìng nhung ngaâo ngaåt vaâ bûäa cúm
coá thõt cho nhên dên, chung quanh caái giaá trõ laâm ngûúâi
cho têët caã moåi ngûúâi, maâ xaãy ra möåt cuöåc àêëu tranh àïën
quyïët liïåt nhû thïë; giùåc Huï Kyâ àaä tûâng neám bom xuöëng
thuã àö Haâ Nöåi; trúâi cuãa chuáng ta khöng nhûäng chó coá
nûúác rúi xuöëng luác trúâi mûa, hay chó coá sao bùng àöíi ngöi
cho mù’t nhòn ban àïm tuyïåt àeåp, maâ coân coá bom àaån
Myä rúi xuöëng gieo chïët choác. Höm nay sang nùm múái, töi
khöng muöën laåi “duâng nhûäng cêu thú Viïåt Nam maâ noái
nhûäng töåi aác cuãa Huï Kyâ”, nhûäng chûä “Myä” àï heân êëy
laâm xêëu caã ngön ngûä Viïåt Nam! Töi coá noái, töi phaãi noái
àïën giùåc xêm lûúåc Myä chûá, nhûng chó noái dûúái goác àöå àeåp
àeä vö cuâng cuãa nhûäng ngûúâi àaánh Myä, thù’ng Myä. - Ngaây
Tïët noái chuyïån chiïën thù’ng quên xêm lûúåc, àoá chùèng
phaãi laâ caái truyïìn thöëng Quang Trung hay sao? Trong
möåt höåi nghõ quöëc tïë cuãa caác nhaâ vùn thïë giúái uãng höå
Viïåt Nam, baãn tuyïn ngön coá viïët cêu naây: “... Trûúác
mù’t chuáng ta cuäng àang diïîn ra möåt trong nhûäng chiïën
cöng vô àaåi nhêët trong lõch sûã loaâi ngûúâi”; chiïën cöng cuãa
nhûäng con chaáu cuãa Lyá Thûúâng Kiïåt, Trêìn Hûng Àaåo,
Lï Lúåi, Quang Trung úã thúâi nay àaánh khuyåu tïn àïë quöëc
àêìu soã Myä, àûúåc liïåt vaâo haâng nhûäng chiïën thù’ng quên
sûå lúán lao nhêët cuãa suöët lõch sûã nhên loaåi! Bïn caånh
nhûäng lúâi sang saãng ca ngúåi dên töåc Viïåt Nam anh huâng
chuáng ta, laâm cùng ngûåc moåi ngûúâi dên Viïåt, coân biïët
bao lúâi têm tònh thêëm thña vaâ sêu sù’c. Möåt nûä vùn sô
Thuyå Àiïín sang thùm nûúác ta, noái: “Viïåt Nam laâ traái tim
cuãa nhên loaåi”. Nûä thi sô Blaga Àimitröva tûâ Bungari
sang thùm Viïåt Nam àaä laâm möåt chuâm thú 31 baâi vïì
chuáng ta. Chõ noái: “Tûâ goác trúâi xa, sang trúâi möåt goác, àïën
Viïåt Nam, töi àaä ngêìm súå phaãi àûa caái nhòn vaâo möåt
giïëng sêu ù’p traân nûúác mù’t, trong àoá thêëy nhûäng mù’t
àêìy chïët choác; nhûng àïën àêy, töi àaä gùåp gúä vúái nuå cûúâi!
Qua nuå cûúâi cuãa ngûúâi Viïåt Nam hiïån nay, töi nhòn ra
àûúåc caã nöîi àúán àau, vúái niïìm thûúng mïën, vaâ sûác huâng
maånh!”. Chõ laåi noái: “Töi àaä tòm thêëy sûå yïn tônh bïn
trong, - úã giûäa xûá naây khoái lûãa... Lûúng têm yïn tônh laå
luâng - úã giûäa trêån cuöìng phong, baäo taáp”.
Nûä vùn sô Phaáp Madeleine Riffaud àaä ài thùm vuâng

giaãi phoáng miïìn Nam, laåi tûâ Pari ài möåt chuyïën sang
thùm miïìn Bù’c; chõ xuöëng Haãi Phoâng vaâo höm àïë quöëc
Myä neám bom úã Caãng, bùng thu êm cuãa chõ àaä ghi nhûäng
tiïëng bom töåi aác cuãa Myä úã Haãi Phoâng; nhûng àiïìu kyâ laå
laâ úã àêy, trong luác Myä dêåm doåa trúån mù’t phuâng mang
gieo chïët choác nhû thïë, thò taåi khaách saån Caát Bi, núi chõ
úã, caác nûä tûå vïå öm suáng chaåy túái võ trñ bù’n maáy bay, vûâa
chaåy vûâa khuác khñch cûúâi.
Nghe tiïëng cûúâi cuãa thúâi gian khuác khñch.
Tiïëng cûúâi Viïåt Nam êëy àaä vaâo maáy thu êm cuâng vúái
tiïëng bom Myä, àïí nhaâ baáo quöëc tïë àûa vïì phaát thanh cho
khù’p böën biïín, nùm chêu nghe! Thúâi gian khuác khñch
búãi thúâi gian uãng höå chuáng ta, vò chuáng ta ài thuêån chiïìu
lõch sûã!
Bònh tônh, dên töåc Viïåt Nam ta tuyïåt vúâi bònh tônh
trong cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä vô àaåi naây, búãi chuáng
ta rêët mûåc saáng suöët, nù’m chù’c chiïën thù’ng! Trong luác
àïë quöëc Myä hoåp höåi nghõ Hönölulu vúái chû hêìu vaâ nguyå,
thò thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng giûäa trùm cöng ngaân viïåc
cêëp thiïët, vêîn àïën hoåp vúái caác nhaâ vùn vaâ caác nhaâ
nghiïn cûáu baân vïì viïåc “Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëng
Viïåt”. Thuã tûúáng múã àêìu noái: “Caác àöìng chñ cuäng biïët
rùçng mêëy höm nay àïë quöëc Myä àang hoåp úã Hönölulu àïí
baân kïë àaánh chuáng ta maånh hún nûäa, nhûng chuáng ta
vêîn coá möåt cuöåc hoåp vïì tiïëng Viïåt. Viïåc naây coá caái àaåo
lyá cuãa noá...”. Àuáng nhû vêåy, chuáng ta vêîn cûá lo phaát huy
caái àeåp àeä cuãa tiïëng Viïåt àïí laåi cho con chaáu trùm àúâi
vïì sau!
Vaâ sûå söëng cêët cao tiïëng haát hún bao giúâ hïët. Giûäa
nhûäng luác nhû úã Bïën Suác, giùåc Myä xoáa möåt thõ trêën mêët
khoãi baãn àöì, cho xe uãi àêët Huï Kyâ tröån nhaâ cûãa vaâo àêët
vúái cêy coã, döìn mêëy ngaân àöìng baâo ta vaâo traåi têåp trung
Phuá Cûúâng, giûäa luác baåo lûåc tung hoaânh trïn möåt àõa
àiïím naâo àoá, thò lêëy gò phên biïåt chïët vúái söëng àêy? -
Lêëy traái tim maâ phên biïåt. Traái tim chó coá möåt chûác
nùng laâ yïu thûúng sûå söëng, traái tim cùm thuâ giùåc Myä
àïën khöng àöåi trúâi chung vúái noá, cuäng laâ vò yïu thûúng
sûå söëng. Trñ oác, trñ tuïå quñ baáu vö cuâng, noá saãn sinh ra
àûúåc khoa hoåc, nhûng khoa hoåc giaãi phoáng cho con ngûúâi
maâ cuäng coá thïí giïët ngûúâi àïën têån cuâng daä man, nhû àïë
quöëc Myä àaä sûã duång noá. Coân traái tim thò khöng nhêìm
möåt chuát naâo khi phên biïåt caái söëng vaâ caái chïët; caái gò
thuêån vúái tònh yïu thûúng laâ söëng, caái gò phaãn vúái tònh
yïu thûúng laâ chïët; nhûäng tïn Myä àang àiïìu khiïín
nhûäng caái maáy giïët ngûúâi, chuáng laâ nhûäng thùçng chïët,
mùåc dêìu àang cûåa quêåy hung hùng; coân nhûäng Nguyïîn
Vùn Tröîi, Nguyïîn Vùn Beá cuãa ta hy sinh röìi vêîn tûúi roi
roái nhû sûå söëng. Àöìng baâo Bïën Suác bõ Myä löi ài, hoå ài
túái àêu laâ àem quï hûúng laâng phöë Bïën Suác túái àoá; ngaån
ngûä Êu têy noái: “Keã naâo cûúâi àûúåc cuöëi cuâng múái tha höì
cûúâi”; boån Myä ngay bêy giúâ mùåt àaä nhùn nhû caái bõ,
nhûäng thùçng chïët êëy chùèng bao giúâ chiïën thù’ng! Ta noái
vúái nhau: “Chuáng ta yïu sûå söëng”. Ta noái vúái Myä: “Chuáng
ta laâ sûå söëng!”, sûå söëng laâ ngûúâi chiïën thù’ng cuöëi cuâng.
Dên töåc ta daám söëng, biïët söëng, söëng maäi. Nhûäng
ngûúâi àaánh Myä, thù’ng Myä àûáng vïì phña baánh mò, cúm
vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi. Àoá laâ tin xuên súám
suãa caách àêy mêëy höm töi nhêån àûúåc úã vûúân hoa Thöëng
Nhêët!
Chuác cho hûúng hoa höìng tûâ giûäa höì Thöëng Nhêët taåi
Haâ Nöåi theo gioá xuên vaâo àûa tin xêy dûång vaâ thù’ng Myä
cuãa miïìn Bù’c cho caác baån úã Huïë - Saâi Goân! Nhû trong
Àaåi höåi anh huâng chiïën sô thi àua chöëng Myä cûáu nûúác
nhûäng ngaây àêìu nùm 1967 vûâa röìi àaä hoåp taåi Thuã àö,
caác anh huâng chiïën sô möîi ngûúâi caâi möåt hoa höìng rûåc
àoã lúán vaâ thù’m úã trûúác ngûåc, nhên dên ta hùng haái àaánh
Myä tûâ Bù’c chñ Nam seä caâi lïn ngûåc mònh nhûäng hoa
höìng khaãi hoaân chiïën thù’ng!
22-1-1967
CUÂNG XÛÚNG THÕT VÚÁI NHÊN DÊN
Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi. Möîi voâng
baánh xe àaåp lùn, möîi bûúác chên ài böå cuãa töi úã Nghïå An,
Thanh Hoáa noái vúái töi àiïìu àoá, lêìn naây caâng nhoån sù’c
hún bao nhiïu lêìn. Töi laåi gùåp mònh ài trïn nhûäng neão
àûúâng khaáng chiïën, trûúác àêy chöëng thûåc dên Phaáp, nay
chöëng àïë quöëc Myä. Cuäng nhûäng maãnh àêët mûúâi lùm nùm
trûúác êëy, tuy nhiïn mù’t bêy giúâ nhòn thêëy traãi ra röång
hún, xuyïn vaâo sêu hún; tuöíi töi thïm trïn àêìu, nhûng
tû tûúãng thïm vaâo trong oác, thúâi gian khöng taân phaá
àûúåc tû tûúãng; vêîn laâ caái àïm thêìn diïåu cuãa chuáng ta
khaáng chiïën, nhûng lêìn naây töi biïët nhòn hún, nïn nhòn
caâng toã hún, saáng hún: thêåt ra, chñnh baãn thên caái àïm
trong khaách quan cuäng saáng toã hún kia maâ.
Öi àêët nûúác! Sau mûúâi nùm xêy dûång trong hoâa bònh,
mù’t say vúái aánh àiïån do nhûäng tay ngûúâi lao àöång laâm
ra, bêy giúâ ta laåi coá dõp trong mûúâi àïm, hai mûúi àïm,
ba mûúi àïm liïìn, nhòn ngûúâi trong boáng töëi, ta nhòn
ngûúâi àêët nûúác úi, trong luác chên àaåp xe ài, töi nhòn
ngûúâi. Töí quöëc úi, trong nhûäng àïm lêëy laâm ngaây nhû
thïë! Nhû hai mùåt cuãa möåt trang giêëy dñnh chùåt nhau, töi
lêåt nhûäng trang ngaây raång rúä aánh saáng mùåt trúâi, töi laåi
lêåt nhûäng trang àïm múâ toã... Töi àaä ài àïën vaâi chuåc àïm
nhû vêåy, tûâ Thanh Hoáa àïën Nghïå An, tûâ Vinh àïën Nam
Àaân, Thanh Chûúng, Àö Lûúng, Tên Kyâ, Nghôa Àaân laåi
trúã vïì Cêìu Giaát, ra Thanh àïën caác xaä Quaãng Tûúâng,
Quaãng Tiïën, vïì caác huyïån Àöng Sún, Hoùçng Hoáa... Vaâ
caái kyâ diïåu àaä naãy ra trong traái tim töi. Nhû àûáa treã
mù’t àaä no nhòn mùåt meå thûúng yïu, noá nhù’m mù’t àûa
hai baân tay lïn súâ mùåt meå, noá caâng thïm thûúng yïu meå
vö ngêìn; dûúái boáng sao, dûúái boáng trùng, dûúái caã boáng
mêy àen kõt, phêìn lúán thêëy lúâ múâ, coá khi thêëy khaá roä,
nhiïìu khi nhû ài trong biïín mûåc, töi coá caãm giaác nhû
chuã yïëu laâ hai tay töi àaä àûúåc súâ lïn nhûäng neát mùåt cuãa
Töí quöëc thûúng yïu, traái tim bêëy giúâ nhaåy beán lù’m,
khöng nhòn, töi cuäng biïët laâ meå... Àaä mêëy khi töi thûác
troån vúái nuái söng nhû nhûäng luác haânh quên àïm naây, tûâ
Haâm Röìng àïën Hoaâng Mai, tûâ thaânh phöë Vinh àûáng
lûâng lûäng úã àêìu soáng ngoån gioá àïën xaä Nghôa Myä thên
mêåt bïn àûúâng, tûâ söng Lam ài ngûúåc lïn sang söng Vûåc
Löì, tûâ nuái Cheåt àïën nuái Chung Sún(1) , qua nhûäng cêìu
Àöìi, cêìu Höí, nhûäng Tônh Gia trúã ra phaâ Gheáp, vaâ biïín
Sêìm Sún... Töi biïët nhûäng khoaãng toã múâ gêìn xa trong
àïm kia laâm gò, nghô gò, êëp uã chuêín bõ nhûäng gò. Töi
thêëy hïët trong àïm, búãi traái tim töi saáng.
*
* *
Thêëy trong àïm, töi thêëy roä trong ngaây. Hai thaáng
vaâo cöng taác úã Thanh, Nghïå, maáy bay giùåc Myä vúái bom
àaån, bù’n phaá, giïët choác cuãa noá laâ möåt hoaân caãnh phaãi
(1) Nuái Cheåt úã Thanh Hoáa; nuái Chung Sún úã quï hûúng Höì Chuã tõch.
lo liïåu, àöëi phoá haâng ngaây; úã núi hoãa tuyïën êëy, töi laåi tòm
hiïíu, tòm yïu caái àêët nûúác trïn bao lún Thaái Bònh Dûúng
naây, àau khöí lù’m, anh huâng vö haån; töi laåi tòm hiïíu, tòm
yïu nhên dên vö têån, nhên dên àang àau àúán trong
xûúng thõt, nhûng thên thïí trûúâng töìn laânh maånh, haâng
triïåu ngûúâi vûúåt moåi thûã thaách; àêët nûúác êëy laâ cuãa töi,
nhên dên êëy laâ cuãa töi. Töi cuâng möåt xûúng thõt vúái nhên
dên, vúái àêët nûúác.
Töi ài sang phaâ Gheáp lêìn àêìu, khöng khoãi höìi höåp;
nhûng tûâng chùång doåc àûúâng, khuya àïën àêu, dên quên
cuäng àaä thù’p nhûäng ngoån àeân beâ baån, baáo hiïåu cho xe
húi vaâ xe àaåp biïët àûúâng coá thïí ài àûúåc hay àang baáo
àöång. Tûâ xa, nhên viïn àaä baán veá phaâ cho khaách; caái êën
tûúång àêìu tiïn vúái töi àïm êëy, laâ caác àöìng chñ chúã phaâ
tñnh tûâng giêy cho ngûúâi sang söng, hoå muöën möåt thûã
thaách ngù’n nhêët cho böå haânh, nhûng coân baãn thên
mònh? - Caác àöìng chñ xûáng àaáng möåt baãn tuyïn dûúng
thûúâng trûåc!
Töi àaåp xe ài vïì phña Nam vúái vùng vùèng bïn tai lúâi
ên cêìn giuåc sang phaâ êëy. Nùm ngaây úã Vinh, thaânh phöë
àûáng muäi chõu saâo, quêåt laåi cho maáy bay Myä nhûäng àoân
àñch àaáng, bù’n rúi chiïëc maáy bay Myä thûá 300; töi àaä úã
Vinh höm 5 thaáng 8 nùm 1964, khi lêìn àêìu tiïn àaån cao
xaå cuãa ta nöí toaã trïn trúâi moác maáy bay Myä xuöëng; Vinh
bêy giúâ caâng gan goác, lêìm lò, bïìn bó, nhûäng toâa nhaâ têìng
àûúåc cêët sau mêëy vuå chaáy àiïím maâu ngoái tûúi coân múái
lïn nïìn trúâi xanh; töi vïì caãng Bïën Thuãy phuåc vuå haâng
ngaân cöng nhên nhaâ maáy göî; caái höm giùåc Myä neám bom
phaá nhaâ maáy àiïån, maáy nûúác, maâ àïm àïën, nhûäng cöng
nhên, caán böå ty Bûu àiïån truyïìn thanh Nghïå An, sau
möåt ngaây chiïën àêëu dûä döåi, vêîn tïì tûåu haâng trùm ngûúâi
yïu cêìu nghe noái chuyïån thú; thêåt laâ möåt sûå bònh tônh
vaâ möåt loâng yïu vùn hoåc àïën kyâ laå.
Töi àaä thùm möåt dêy caác huyïån lyå tónh Nghïå An,
Nam Àaân coá möåt khöng khñ vùn vaåt; nhûäng ngöi nhaâ nhoã
cuäng coá sên gaåch, coá tûúâng hoa giaãn dõ, coá daân thiïn lyá
vaâ tröìng nhiïìu chanh; àöìng chñ caán böå huyïån àöåi dêîn töi
ài trïn nhûäng haâo vaâ nhûäng uå suáng àaâo úã thõ trêën; möåt
phêìn nhoã cuãa hïå thöëng ba trùm cêy söë chiïën haâo vaâ
nhûäng cöng sûå laâm suöët ngaây àïm. Haâng nghòn thanh
niïn Nam Àaân toâng quên; ba nghòn ngûúâi laâm úã cöng
trûúâng thuãy lúåi Möå Àûác; caác meå, caác chõ úã nhaâ laâm viïåc
suöët ngaây àïm; vuå chiïm gùåt xong súám hún nùm ngaây,
vuå luáa thu cùn baãn hoaân thaânh, tùng 500 mêîu; nhiïìu
öng cuå àûa con àïën cho böå àöåi; àöìng baâo xaä Nam Liïn
goáp tre laâm cöng sûå, coá cuå àûa tre àïën haäy coân nhoã, xin
àûúåc buâ thïm tiïìn.
Thõ trêën Thanh Chûúng coân phö nhûäng vïët thûúng
taân phaá; khöng bùçng loâng chùåt cêy dûúái göëc, giùåc Myä àaä
töën oác nghô ra nhûäng thûá bom oaái oùm nöí lûng chûâng
phaåt ngang thên cêy; nhûäng truå súã cú quan bõ sêåp àöí,
nhûäng böå xûúng nhaâ maáy coân àûáng trïn àöìi, töë caáo töåi
aác cuãa àõch. Töi àaä ài trong caác haâo úã àêy, àêët àoã rù’n
àaâo töën cöng, nhûng cöng sûå rêët chù’c; núi chiïën trûúâng
naây, ba ngûúâi tûâ ba núi khaác nhau àaä coá duyïn tao ngöå:
Nguyïîn Àûác Vùn, thûúång sô, phuå traách khêíu trung liïn
cuãa huyïån àöåi, Nguyïîn Vùn Xuyïën, caán böå dên quên xaä
Thanh Chi lïn huyïån cöng taác, vaâ Trêìn Chiïën Thuêåt 19
tuöíi, tûâ xaä Thanh Tai lïn huyïån toâng quên, ba ngûúâi
chûa quen biïët nhau àaä rêët nhanh töí chûác laåi thaânh töí
trung liïn, hoå bù’n maáy bay Myä liïn tuåc hai tiïëng àöìng
höì, khöng hïì tù’c möåt viïn àaån! Baâ meå cuãa Thuêåt höm
êëy ài tiïîn con lïn huyïån àaä bõ thûúng; Thuêåt chaåy àïën
thùm, thò meå giuåc con cûá trúã vïì chöî chiïën àêëu. Cuäng trïn
àöìi Thanh Chûúng, hònh tûúång Nguyïîn Thïë Tû, cöng
nhên xûúãng nöng cuå Quyïët Thù’ng, tûå vïå, hy sinh vò bõ
sêåp àêët chiïën haâo, luác àaâo lïn, anh vêîn coân y nguyïn
trong tû thïë ngù’m bù’n àõch, nhû pho tûúång sinh àöång
àiïín hònh cuãa tinh thêìn chiïën àêëu.
Àö Lûúng vaâo luác taám giúâ töëi, cûãa haâng mêåu dõch ùn
uöëng, ngûúâi ra vaâo têëp nêåp, khêín trûúng; dûúái boáng
trùng, lúâ múâ nûúác söng Lûúâng chaãy qua àêåp, tiïëng aâo aâo
nhû rêìm röå khöng ngúát; núi àêåp nûúác naây, àöåi phoâng
khöng cuãa ta gòn giûä möåt caách gay gù’t, àaä nhiïìu lêìn haå
maáy bay Myä beán maãng túái àêy. Àïm êëy, chuáng töi àaåp
xe ài luön lïn Tên Kyâ. Mûa nuái àaä giöåi raâo raâo trïn aáo
ni-löng khöng kñn cuãa chuáng töi, mûa laåi nñn, nñn laåi
mûa, chuáng töi laâ böën anh baån xe thöì vùn hoáa, ngaåo
nghïî löåi trong nûúác chaãy trïn àûúâng; àûúâng khaáng chiïën,
khoaãng vù’ng veã, ài phaãi tñnh cûä trûúác, khöng thïí nghó
troå bêët thêìn giûäa chùång, chuáng töi tranh thuã tûâng phuát
dûúái mûa.
Huyïån múái Tên Kyâ nhû mùng treã àang lïn; núi caái
luäng röång naây, maâu nuái, maâu coã xanh um, caác nhaâ cú
quan xinh xù’n múái dûång, àiïím nhûäng maâu tûúâng trù’ng
ngoái àoã cûãa xanh nhû möåt núi nghó maát; giùåc Myä àem
maáy bay àïën bù’n phaá, caác cú quan phên taán, thõ trêën
àang moåc phaãi taåm ngûâng laåi. Nhûng cöng taác khöng hïì
vò cöng viïåc chuyïín àõa àiïím maâ ngûâng!
Thõ trêën Nghôa Àaân vûâa coá tïn àùng trong cöng baáo,
àûúåc Chñnh phuã cöng nhêån thaânh möåt thõ trêën nöng
trûúâng vúái hai nöng trûúâng Àöng vaâ Têy söng Hiïëu, vúái
xûúãng 250, vúái thuãy vùn, mêåu dõch, bûu àiïån vaâ nhiïìu
cú quan khaác, vúái haâng nghòn cöng nhên nöng nghiïåp,
lêm nghiïåp, cöng nghiïåp. Nghôa Àaân àang naãy núã maånh
meä, thò bom àaån Myä àïën taân phaá gêy möåt töåi aác nùång
nïì. Nhûng cêy àaä tröìng vêîn tiïëp tuåc moåc! Höm êëy sau
mûa, caái giöëng àêët àoã vuâng muái bïët chùåt vaâo xe khöng
àêíy ài àûúåc nûäa, möåt chiïëc xe boâ àaä chúã böën xe àaåp, vaâ
chuáng töi tiïëp tuåc haânh trònh dûúái mûúâi cêy söë rûâng caâ
phï tröìng xanh um, àang núã hoa trù’ng toaát thúm lûâng!
Khi trúã ra Thanh, töi àaä vïì Quaãng Tûúâng, Quaãng
Tiïën, hai xaä coá phong traâo dên quên khaá nhêët tónh
Thanh Hoáa. Baâ chuã tõch xaä Quaãng Tiïën, chõ Khûúng, àûa
chuáng töi ài thùm xaä; nhûäng haâng phi lao, nhûäng ruöång
kï chñn trôu xuöëng haâng chuâm, nhaâ san saát úã xoám Haãi
Thön doåc theo cûãa Lõch chaãy ra biïín; xûa, baâ con xoám
Thaânh lêåp möåt chiïëc thuyïìn con àaánh boáng(1) cua, keáo
ruåi trong söng, “chöìng chaâi thò vúå cuäng chaâi - laâm sao coá
caá baán mai thò laâm”, ngheâo khöí quaá, coá khi con caái nhoã
chïët, hoå vûát xuöëng söng tröi, möåt chiïëc mui thuyïìn chöëng
mêëy cöåt úã; nay nhaâ ngoái, giïëng vöi, möåt lao àöång àûúåc
hún ba têën caá möåt nùm, dên quên xaä coá 250 cêy maác laâo,
lûúäi nhoån nhû laá truác, àöìng chñ xaä àöåi trûúãng, quên nhên
phuåc viïn, khi laâm nghïì àaánh lûúái nhûäng con ruöëc thò ài
caâ kheo dûúái nûúác sêu doåc theo búâ biïín, lïn böå thò àöåi
möåt chiïëc muä sù’t, nhanh nheån têåp húåp, àiïìu khiïín dên
quên; coá maáy bay àõch àïën gêìn, anh chõ em dên quên ra
cöng sûå chúâ noá bay thêëp laâ haå, anh dên quên miïìn biïín
vaác khêíu trung liïn khoãe nhû möåt tûúång àöìng àen.
(1) Boáng: Caái löìng uáp cua.

Quaãng Tûúâng laâ möåt xaä meáp nûúác, úã ngay bïn biïín:
Laâ laá cúâ àêìu trong phong traâo dên quên toaân tónh hai
nùm 1963, 1964; tûâ luác coá maáy bay Myä, cuäng nhû Quaãng
Tiïën, Quaãng Tûúâng laåi laâm àûúåc nhiïìu caá hún moåi nùm,
múái saáu thaáng àaä baán àûúåc cho Nhaâ nûúác 90% töíng söë
caá trong nùm, àêíy maånh nghïì löång, phaát triïín nghïì
khúi; trïn biïín Sêìm Sún, mùåc cho maáy bay Myä tûâ biïín
vaâo hoùåc bay trúã ra biïín, nhûäng buöìm thuyïìn ài laâm vêîn
phêët phúái trïn söng. Àaãng uãy Quaãng Tûúâng àaä cûã ngûúâi
lïn miïìn nuái Lang Chaánh khai thaác 2000 cêy tre, vïì raâo
laâng, xêy dûång laâng chiïën àêëu; khi biïín lùång, baån chaâi
ài hai ngaây múái vïì, nïn xaä àaä töí chûác laäo dên quên, nûä
dên quên vaâ caã thiïëu sinh quên, àïí àaãm nhiïåm viïåc
canh phoâng. Töi àaä ài thùm dên quên “trûåc chiïën” canh
giûä búâ biïín ban àïm; lúâ múâ trùng biïín liïìn vúái mêy trúâi
möåt maâu xaám àuåc, boáng mêëy chiïëc maãng trïn caát, vaâ
tiïëng hö doäng daåc “Ai? Àûáng laåi!” cuãa dên quên miïìn
biïín chen trong tiïëng soáng.
*
* *
Töi àaä nùçm trong luáa ngoaâi àöìng caách thõ trêën Cêìu
Giaát dùm trùm thûúác nhòn maáy bay phaãn lûåc Myä bù’n
röëc-keát phuåt ra nhûäng laân lûãa; töi rêët quen thêëy chuáng
noá löng löån rïn ruá nhû hoáa àiïn hoáa daåi trïn trúâi, thêëy
xaác mêëy chiïëc ö tö bõ bù’n chaáy trïn möåt vaâi con àûúâng,
cuäng nhû töi àaä mêëy lêìn chûáng kiïën chuáng noá truáng àaån
cuãa ta, höåc khoái trïn trúâi Thanh Hoáa, chaåy thaáo ra biïín;
úã xaä Quaãng Tiïën töi àaä thêëy hai thuâng dêìu cuãa maáy bay
Myä cêët chêåt möåt gian àïìn xûa vaâ caánh maáy bay Myä nhúâ
nhaâ àöìng baâo giûä höå; thêëy nhûäng maãnh vuån maáy bay Myä
maâ àöìng baâo Vinh nhùåt nhû laá ruång; vaâ thêëy úã Vinh caã
möåt nhaâ xaác maáy bay Myä naát vúä, vùån queåo, löån pheâo,
riïng xaác maáy bay Myä thûá 300 bõ bù’n rúi chiïëm möåt
gian, phêìn baây tïnh hïnh trïn baân, phêìn nùçm duám dûúái
àêët. Coá höm úã vuâng biïín Thanh Hoáa, thêëy maáy bay àõch
lûúån lung thiïn, thò ra chuáng ài tòm xaác chiïëc maáy bay
khöng ngûúâi laái ta àaä bù’n rúi.
Töi cuäng àaä nhòn têån caái mùåt daâi, têån caái àêìu huái troåc
cuãa möåt tïn phi cöng Myä vûâa bõ ta bù’t möåt höm trûúác
rúi úã Yïn Thaânh (Nghïå An). Àoá laâ möåt con cuá nhòn ban
ngaây, chuáng noá chó ngöí ngaáo vêy vo khi coá maáy moác,
cöng cuå giïët ngûúâi trong tay; tûúác caái chöî dûåa àï heân cuãa
noá ài, tïn phi cöng Myä coân trêìn truåi laâ möåt cuåc ngu xuêín
súå chïët, khöng coá lêëy möåt chuát hiïn ngang. Caái vùn minh
cuãa àïë quöëc Myä àaä àaâo taåo ra nhûäng loaåi ngûúâi nhû thïë.
Nhûng töi nhúá maäi caái trêån àõa cao xaå phaáo töi àûúåc
túái thùm, nhúá trúâi röång in boáng nhûäng noâng suáng lúán cao,
caái caãm giaác sung sûúáng chuáng ta coá sûác maånh keâm theo
vúái chñnh nghôa; núi àêy rêët khoaáng àaåt, úã möåt maãnh àêët
cuãa Khu 4 naây, dõch gêìn vúái miïìn Nam hún, chuáng töi
coá úã trïn trúâi àïm sao Bù’c àêíu vúái caã sao Nam taâo rêët
roä; hai chuâm sao Nam Bù’c àöëi chiïëu nhau treo trïn trêån
àõa, ngang nhiïn saáng toã, nhû mang möåt yá nghôa tûúång
trûng cho hai miïìn nûúác ta. Caác àöìng chñ cao xaå phaáo
treã thù’m nhû ngoån lûãa; coá nhûäng anh mûúâi taám, mûúâi
chñn tuöíi múái vaâo böå àöåi àûúåc mêëy thaáng àaä nù’m vûäng
kyä thuêåt; caác àöìng chñ àïm ngaây trûåc trïn mêm phaáo,
mûa nù’ng àïìu úã ngoaâi trúâi, yïu quyá tûâng cöî suáng, saáng
lau sûúng, chiïìu lau buåi, vaâ giaáng cho maáy bay Myä
nhûäng sêëm seát tûâ dûúái àêët lïn.
*
* *
Hai thaáng cöng taác vaâo Khu 4 cho töi möåt thu hoaåch
sêu sù’c: nïëu khöng àöìng cam cöång khöí vúái nhên dên trïn
àûúâng lûãa, thò ta seä duâng buát thïë naâo àêy? Ta seä lêëy vöën
trung thûåc úã àêu cho têm höìn mònh àïí maâ viïët? Trïn
àûúâng tûâ Nghïå ra Thanh, khoaãng cêìu Khoa Trûúâng, töi àaä
gùåp nhûäng ngûúâi bïånh cuãa traåi chûäa phong Quyânh Lêåp
vûâa bõ àïë quöëc Myä neám bom, hoå lûäng thûäng, im lùång dúâi
ài möåt núi khaác; dûúái boáng trùng múâ, töi nhû thêëy chên hoå
tï daåi àau àúán. Töi cuäng àaä qua Ngaä ba Möi vûâa bõ bom
ban ngaây, traåi an dûúäng cuãa caác cuå giaâ bõ bù’n phaá, möåt cuå
giaâ hay laâm thú töi gùåp úã Sêìm Sún, khöng biïët coá coân söëng
khöng? Xûúng thõt töi cuâng àau vúái nhûäng vïët thûúng
chung. Nhûng cuäng úã Ngaä ba Möi, ngay àïm êëy dên quên
têëp nêåp chûäa àù’p laåi àûúâng; ài àûúâng daâi, khaát, chûa tòm
àûúåc nûúác uöëng, may quaá töi vaâo gùåp nöìi nûúác cuãa hoå;
àöìng chñ caán böå xaä àöåi vui veã baáo cho töi biïët: àûúâng àaä
qua àûúåc röìi. Chuáng noá cöë neám tûâng chiïëc cêìn nhoã, bom
trêåt xuöëng àûúâng, núi thò ngûúâi gaánh àêët, núi thò xe cam
nhöng chúã àaá túái, chuáng ta haân gù’n àûúâng laåi trong möåt
àïm. Rúâi Nam Àaân ra ài, chuáng töi trïn möåt daäy àöìi nhòn
xuöëng dûúái ruöång, baâ con àang caây têåp thïí dûúái trùng,
tiïëng chên trêu bò boäm, xa xa möåt baån caây naâo cêët lïn möåt
gioång vñ Nghïå rêët thanh thoaát tûå nhiïn nhû laâ tiïëng haát
cuãa àêët. ÚÃ xaä Nghôa Khaánh, maáy bay àõch lûúån gù’t gao,
möåt anh caán böå quï Bònh Àõnh khoe vúái chuáng töi tinh
thêìn lao àöång cuãa xaä naây, nhûäng em nhoã nguyå trang caã
cho trêu, dù’t ài ùn coã ban ngaây, àöìng baâo àaä quyïët gùåt
haái, caây cêëy trûúác thúâi haån. Trïn àûúâng, caác baån laái xe
bònh tônh àúåi sang phaâ; tiïëng chuyïån troâ, thónh thoaãng coá
tiïëng huyát saáo, tiïëng haát. ÚÃ Thanh Chûúng, àïm xuöëng,
Tuêën ba tuöíi àang voâi meå, meå nghe coá tiïëng uâ uâ, baão con:
“Giönxún àêëy con aå!” - baâ con úã vuâng naây goåi maáy bay Myä
nhû thïë. Tuêën àang khoác ngon laânh, böîng lù’ng tai vaâ caäi
laåi meå bùçng möåt gioång Nghïå nguyïn chêët: “ö tö!”. Thò ra ö
tö cuãa ta thêåt. Vaâ Tuêën nhên àêëy cuäng boã luön viïåc khoác.
Nhên dên anh huâng, àêët nûúác thò àeåp àïën khiïën
ngûúâi phaãi xuyát xoa. Duâ ài khêín trûúng àïí baão àaãm àöå
àûúâng, chuáng töi cuäng lùång ngûúâi ài, trûúác caái caãnh men
búâ nuái Raång trong àïm trùng nhòn xuöëng söng Lam,
röång, thanh, maâ huâng, tiïëp theo laâ hai rùång long naäo cao
lúán, laá lao xao nhû rung aánh trùng thaânh tiïëng. Nhûäng
raänh boâ caây trïn àêët caát biïín xaä Quaãng Tûúâng coá möåt
daáng àiïåu rêët cöí sú, maå xanh non, phi lao nhû àêåm xanh
nhúâ coá chêët muöëi. Àêët Hoùçng Hoáa (Thanh Hoáa) dûâa
tröìng san saát, xa xa gêìn gêìn, xanh rûúâi rûúåi, trûúâng hoåc
cho con em chuáng ta tûúâng vöi trù’ng maát, möîi bûúác chên
ài laâ möåt ngaåc nhiïn trûúác nhûäng xoám xanh truâ mêåt. Coá
khaáng chiïën múái ài kyä nhû thïë naây, nhûng àêët nûúác
caâng àeåp, möåt niïìm uêët ûác nhû traâo lïn cheån lêëy cöí anh;
baån töi trong àoaân möîi khi xuác àöång laåi noái rêët àún giaãn:
- “Cùm thêåt! Chuáng noá bïn Myä tha höì daåo chúi, àêët nûúác
mònh maâ chuáng tûå àêu àïën taân phaá”. Caác em nhoã taám
chñn tuöíi úã Hoùçng Hoáa àaä phaãi tûå lêåp dù’t nhau ngöìi sùén
möåt chuâm trïn meáp haâo giao thöng, nhûäng con mù’t thoã
múã to quan saát maáy bay àõch àang bù’n phaá trúã laåi cêìu
Àoâ Leân, miïång liïën thoù’ng baân chuyïån maáy bay bom
àaån! Töi cuäng khöng quïn àûúåc möåt chiïëc nöi mêy úã
Nghôa Àaân àùåt trïn miïång hêìm. Chuáng ta phaãi phaát huy
caái khoa hoåc cuãa sûå cùm thuâ; cuöåc söëng bõ àe doåa àïën
mûác phaãi vuä trang baão vïå cuöåc söëng. Chó coá nhên dên laâ
bêët tûã! Möîi ngûúâi tûåa vaâo nhên dên, vaâo dên töåc maâ
chiïën àêëu.
Àöìng baâo Thanh Hoáa rêët caãnh giaác, treã em thêëy
ngûúâi laå mùåt laâ theo doäi, hoãi vùån; caác baâ àang laâm dûúái
ruöång húåp taác xaä, hoãi chuáng töi: - “Caác anh úã mö àïën
àêy?” vaâ nûãa thêåt nûãa àuâa:
- Khöng àuã giêëy túâ, bêìy tui bù’t àêëy!
- Chuáng töi ài coá cöng taác. Bù’t thò caác meå phaãi nuöi
chuáng töi.
- Bêìy tui nuöi röìi cûúái vúå cho!
Tiïëng cûúâi, niïìm vui khöng rúâi nhên dên ta trong bêët
cûá hoaân caãnh naâo.
7-1965
SÛÁC ÊËM VAÂ SÛÁC SAÁNG
Nùm nay, chuáng ta vui sûúáng chaâo mûâng kyã niïåm

ngaây thaânh lêåp Àaãng trong khi caã nûúác “chöëng Myä hai
miïìn àïìu àaánh gioãi” (thú Höì Chuã tõch). Trong luác cuöåc
Khaáng chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác bûúác vaâo möåt giai àoaån
quyïët liïåt, àöìng thúâi cuäng hûáa heån nhûäng chiïën thù’ng
caâng lúán lao, chuáng ta caâng thêëy vûäng daå êëm loâng nghô
àïën Àaãng cuãa chuáng ta. Ra àúâi àaä 37 nùm, Àaãng ta höm
nay caâng rûåc rúä choái loåi trong baäo taáp khaáng chiïën lêìn thûá
hai chöëng àïë quöëc Myä xêm lûúåc. Trïn àêët nûúác naây cuãa töí
tiïn ta ngaân àúâi àïí laåi, ngoån rau têëc coã, daäy nuái caánh
àöìng, con trêu maái nhaâ, chiïëc xe cöî maáy. .. nhûäng gò ta coá,
ta yïu höm nay àïìu gù’n liïìn vúái loâng chuáng ta yïu mïën
Àaãng, giûä gòn vun àù’p vaâo Àaãng nhû caái vöën vô àaåi nhêët
hiïån nay cuãa nhên dên ta. Àaãng laâ àaãng cuãa giai cêëp cöng
nhên, cuãa nhên dên lao àöång vaâ cuãa dên töåc. Àaãng, nhên
dên, dên töåc, caái khöëi laâ - möåt êëy coá thïí dúâi nuái lêëp biïín,
coá thïí chiïën thù’ng bêët cûá möåt keã thuâ hung baåo naâo, coá
thïí xêy dûång moåi caái töët àeåp úã trïn àúâi. Giùåc xêm lûúåc Myä
gêìm ruá bùçng tiïëng maáy bay, uyânh oaâng bùçng tiïëng àaåi
baác, xò xõt moåi thûá húi àöåc hoáa hoåc; àêët nûúác vaâ nhên dên
ta bõ nhûäng töín thûúng biïët bao àau àúán, nhûng caái khöëi
laâ - möåt êëy vûäng nhû daäy nuái Trûúâng Sún, giùåc Myä nhêët
àõnh thua, tûâng bûúác chù’c chù’n, Àaãng àûa chiïën thù’ng
cuöëi cuâng ngaây möåt àïën gêìn.
Nhên dên laâ sûác maånh cuãa Àaãng, Àaãng laâ aánh saáng
cuãa nhên dên. Coá nhên dên anh huâng êëy, úã Vônh Linh,
úã Cuã Chi, úã khù’p moåi chiïën trûúâng, coá àêët nûúác saãn sinh
ra nhûäng àöåi quên toác daâi vaâ trong tay khöng cêìm vuä
khñ, haâng vaån ngûúâi, vúái khñ thïë soáng biïín traân ngêåp keã
àõch, khuêët phuåc uy vuä cuãa noá, bù’t noá phaãi thua, thò coá
Àaãng anh huâng êëy. Coá Àaãng do àöìng chñ Höì Chñ Minh
saáng lêåp vaâ xêy dûång, vúái nhûäng laänh tuå àêìu tiïn hy
sinh duäng kiïåt, Trêìn Phuá, Ngö Gia Tûå, Lï Höìng Phong...
vúái nhûäng laänh tuå kïë tiïëp möåt loâng lo nûúác, yïu nhên
dên, vúái haâng vaån àaãng viïn “lo trûúác thiïn haå, sûúáng
sau thiïn haå”, ài àêìu vaâo khoá khùn vaâ caã chïët choác, thò
coá nhên dên anh huâng êëy. Xa hún nûäa, coá lõch sûã möåt
dên töåc mêëy nghòn nùm baão vïå àöåc lêåp cuãa nûúác nhaâ
chöëng laåi xêm lûúåc, tiïu biïíu rúä raâng nhêët laâ Trêìn Hûng
Àaåo, Lï Lúåi, Quang Trung, vaâ coân biïët bao töí tiïn anh
huâng yïu nûúác: Nguyïîn Biïíu bõ keã thuâ maånh hún buöåc
phaãi ngöìi trûúác möåt bûäa cöî àêìu ngûúâi àïí thûã gan xem coá
daám ùn khöng, Nguyïîn Biïíu ung dung ngêm thú: “Nem
cöng chaã phûúång coân thua beáo”; vò yïu Töí quöëc, Nguyïîn
Biïíu phaãi lêëy àuäa khoeát mù’t àêìu ngûúâi maâ nuöët. Àùång
Dung chöëng laåi vúái quên xêm lûúåc àang maånh, trûúác luác
hy sinh, viïët:
Vai khiïng traái àêët mong phoâ nûúác,
Giaáp göåt söng trúâi khoá vaåch mêy;
- “AÁo giaáp töi vêëy maáu quên cûúáp nûúác höi tanh, töi
khöng muöën giùåt úã söng thûúâng, maâ muöën lïn göåt úã söng
Ngên Haâ, nhûng vêån nûúác coân hiïím ngheâo, khoá vaåch
mêy maâ lïn”; caái chñnh khñ trung trinh cuãa bao nhiïu
tiïn liïåt êëy truyïìn laåi àïën cho con chaáu laâ chuáng ta bêy
giúâ. Truyïìn thöëng kiïn cûúâng, bêët khuêët êëy cuãa dên töåc
kïët húåp vúái truyïìn thöëng veã vang cuãa Àaãng 37 nùm nay
luön luön phêën àêëu anh duäng, tuyïåt vúâi trung thaânh vúái
lúåi ñch cuãa giai cêëp cöng nhên, nhên dên lao àöång vaâ cuãa
Töí quöëc, taåo thaânh sûác maånh khöng gò thù’ng nöíi cuãa
dên töåc ta, nhên dên ta ngaây nay.
Àaãng laâ ngûúâi huy àöång, ngûúâi töí chûác vaâ ngûúâi caãi
taåo; Àaãng laâ nhaâ giaáo duåc thêìn tònh. Tûâ khi nûúác Viïåt
Nam dên chuã cöång hoâa ra àúâi, àêët nûúác ta tûâ Bù’c chñ
Nam biïën àöíi dûúái sûå saáng taåo cuãa Àaãng, cuãa tû tûúãng
Àaãng. Nhûng muöën lêëy möåt àiïím têåp trung hún caã, laâ
Àaãng ta hún 20 nùm coá chñnh quyïìn àaä saáng taåo ra
nhûäng con ngûúâi. “Ngûúâi laâ caái vöën quyá nhêët”, thò nhûäng
con ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta taåo theo gûúng mêîu, hònh
aãnh Höì Chuã tõch, àeåp biïët bao! Vaâ hiïån nay àûáng trïn
tuyïën àêìu cuãa thïë giúái chöëng Myä, caâng àeåp biïët bao! Caái
phêím chêët cao quyá cuãa ngûúâi Viïåt Nam coá Àaãng lao àöång
Viïåt Nam, àoáng goáp thïm cho nhên loaåi àuáng nhû lúâi
Mùcxim Goocki: “Con ngûúâi! Hai tiïëng êëy vang lïn kiïu
haänh!”.
Muöën thêëy sûác êëm vaâ sûác saáng cuãa mùåt trúâi, haäy
hûúáng nhòn vaâo muön caãnh, vaån vêåt sinh söëng töët tûúi
saáng suãa, hoa núã, traái àêåu, chim bay! Haäy nhòn nhûäng
ngûúâi con do Àaãng vaâ Baác Höì àaâo taåo ra, vaâ haäy tûå haâo
cùng àêìy löìng ngûåc! Àaåi höåi anh huâng, chiïën sô thi àua
chöëng Myä, cûáu nûúác àêìu thaáng giïng 1967 laâ àónh kïët
tinh cao nhêët trong 20 nùm qua cuãa chuã nghôa anh huâng
caách maång Viïåt Nam; 45 àún võ vaâ 111 caá nhên àûúåc
tùång danh hiïåu anh huâng, nhûng cuäng laâ àaåi diïån cho
bao têåp thïí vaâ con ngûúâi xûáng àaáng nûäa. Noái àïën nhûäng
àûác tñnh vaâ thaânh tñch àeåp àeä cuãa bao nhiïu ngûúâi êëy laâ
noái àïën caái chêët saáng trong cuãa tû tûúãng Àaãng; hoå phong
phuá nhû sûå söëng, muön hònh ngaân veã, vaån hoaân caãnh,
trûúâng húåp, nhûng vêîn laâ möåt chêët trung vúái nûúác, hiïëu
vúái dên, vò nhên dên quïn mònh; hoå laâ tû tûúãng cuãa
Àaãng biïën thaânh haânh àöång caách maång.
ÚÃ húåp taác xaä Vônh Kim (Vônh Linh) ngaây xûa, àöìng
baâo thûúâng àuâa hoùåc tûå móa mai mònh laâ “ùn cúm bûäa
diïëp, nghôa laâ ùn cúm höm naão höm nao, tûác laâ buång àoái.
ÚÃ húåp taác xaä Àaåi Phong ngaây trûúác, ruöång luác naâo cuäng
mïnh möng nhû nûúác biïín, ài cêëy phaãi uöëng nûúác mù’m
vaâ ngêåm gûâng, cêëy xong möåt vuå, caác baâ, caác chõ ngoeåo caã
cöí... Tûâ nhûäng hoaân caãnh nhû vêåy vaâ coân nhiïìu caãnh
khöí cûåc hún nûäa, nhûäng ngûúâi coá tû tûúãng cöång saãn àaä
phêën àêëu kñch caã cuöåc àúâi lïn, lêëy tû tûúãng cuãa Àaãng
laâm àoân xeo, lêëy nhên dên laâm chöî tûåa vaâ àöång lûåc.
Trûúác Caách maång, Anh huâng quên àöåi laái xe Trêìn Minh
Khêm, cha meå chïët súám, ài úã, ngûúâi ta toaân goåi ”thùçng
Khêm", khöng ai goåi bùçng “anh”; tûâ khi vaâo böå àöåi,
Khêm múái àûúåc goåi laâ “àöìng chñ”, àûúåc tön lïn trúã laåi laâm
möåt ngûúâi, hún nûäa, möåt ngûúâi coá chêët anh huâng. Tiïëng
“àöìng chñ” do Àaãng saáng taåo, vaâo traái tim anh Khêm, àaä
dêìn dêìn biïën anh thaânh möåt anh huâng thêåt sûå.
Ngûúâi ta chó coá thïí ûáa nûúác mù’t, gioåt nûúác mù’t kiïíu
múái toaát ra tûâ nhûäng caãm nghô cao àeåp, huâng maånh, khi
thêëy àaåo àûác chñ cöng vö tû cuãa Baác Höì, cuãa Àaãng àaä
thaânh sûå giaânh nhau cuãa nhûäng ngûúâi cuâng möåt nhiïåm
vuå, hoå tranh lêëy sûå hy sinh vïì phêìn mònh. ÚÃ cöng trûúâng
X, laâm àûúâng núi hoãa tuyïën, tiïíu àöåi trûúãng Hai, quï
miïìn Nam, vaâ tiïíu àöåi phoá Lên, quï miïìn Bù’c, tranh
nhau mònh laâ ngûúâi ài phaá möåt quaã bom nöí chêåm thêåt
nguy hiïím. Tiïíu àöåi cuãa nûä anh huâng thanh niïn xung
phong Kim Huïë, göìm 16 cö gaái, tranh nhau úã laåi, khöng
ai chõu vïì nghó duâ öëm mïåt, àïí phaá baãy quaã bom nöí chêåm
coân laåi; hoå tranh nhau vúái böå àöåi cho àûúåc nhiïåm vuå vïì
phêìn mònh; khi àaä chia thaânh ba nhoám, nhoám noå laåi
tranh phêìn viïåc nguy hiïím vúái nhoám kia. Cuäng úã cöng
trûúâng êëy, trong möåt àún võ cöng nhên, àang thiïëu rau
xanh nghiïm troång, chõ cêëp dûúäng baán vúái chõ y taá lêëy
möåt thûá cêy rûâng chûa ùn bao giúâ vïì nêëu thûã. Y taá noái:
“Em laâ y taá, em ùn trûúác”. Cêëp dûúäng giêåt lêëy baát canh:
“Caái naây laâ em tòm ra chûá”. Sau hai ngûúâi cuâng ùn, vaâ
àaä tòm ra àûúåc möåt thûá canh rêët maát ruöåt cho nhûäng thúå
àûúâng. - Àoá laâ nhûäng têm höìn bùçng ngoåc!
Khaáng chiïën lêìn trûúác, Höì Chuã tõch daåy: “Tñn têm,
quyïët têm”, àaánh Myä lêìn naây, loâng tin tûúãng vaâ chñ kiïn
quyïët caâng nêng lïn cao àöå. Trêìn Minh Khêm laái xe
quên àöåi ài trïn bom nöí chêåm khöng biïët bao nhiïu lêìn;
anh noái: “Àõch caâng àiïn cuöìng, thò saáng kiïën cuãa chuáng
töi caâng lù’m, caâng quyïët têm cao”. Trêìn Vùn Thi laái xe,
xe cuä àûa cho anh, caâng chaåy laåi caâng töët. Nguyïîn Vùn
Tyá, thúå haân úã khu gang theáp Thaái Nguyïn, àau tay phaãi,
têåp haân tay traái, coá kïët quaã; anh noái: “Ngûúâi thúå haân
trong chïë àöå ta coá caánh tay daâi gêëp àöi”. Cuâ Chñnh Lan
coân möåt húi thúã vêîn àaánh xe tùng cuãa thûåc dên Phaáp,
laâm naãy sinh Nguyïîn Vùn Beá naát möåt thên mònh laâm
tan haâng daäy xe boåc theáp cuãa Myä. Möåt Bïë Vùn Àaân hy
sinh àaä laâm xuêët hiïån bao ngûúâi lêëy thên mònh laâm giaá
suáng bù’n Myä hiïån nay. La Vùn Cêìu tûå chùåt möåt caánh
tay bõ thûúng úã trêån Àöng Khï, nay àaä coá bao chiïën sô
naát möåt chên vêîn khöng rúâi mêm phaáo, vaâ nhûäng àöìng
chñ bõ thûúng möåt tay coân möåt tay vêîn laái xe vïì àïën núi
an toaân...
*
* *
Möåt hònh aãnh töi àûúåc nghe möåt àöìng chñ kïí laåi, luön
luön vêîn àoã rûåc trong têm trñ töi. ÚÃ cùn cûá àõa Viïåt Bù’c,
lêìn khaáng chiïën trûúác, Höì Chuã tõch ngöìi trong möåt nïëp
nhaâ coá àöët möåt àöëng lûãa cuãi rûâng to, möåt tay Baác cúâi lûãa.
Mûa, nhaâ döåt, nûúác loåt xuöëng vaâo túái àöëng lûãa, nhûng
cuãi rûâng to vêîn cûá chaáy bûâng bûâng. Höì Chuã tõch chó vaâo
àöëng lûãa, noái vúái mêëy ngûúâi chung quanh: “Cuäng nhû
phong traâo caách maång, khi xêy dûång àûúåc vûäng chù’c, lúán
maånh, thò khöng súå moåi sûå phaá hoaåi cuãa àõch”. - Mêíu
chuyïån êëy àïí êën tûúång trong oác töi: Baác Höì ngöìi nhen
nhoám möåt bïëp lûãa, lûãa cuãa Baác laâ tñn têm, quyïët têm,
lûãa caách maång êëy 37 nùm caâng ngaây caâng rûåc thù’m. Vaâ
úã núi nhaâ Baác giûäa cêy rûâng àaá thaác, Baác coá möåt ngoån
àeân dêìu hoãa laâm viïåc ban àïm; töi àûúåc nghe kïí laåi: Möîi
lêìn ài ra sên hñt thúã khöng khñ, Baác laåi vùån nhoã àeân
xuöëng, vaâo, laåi vùån àeân lïn. Ngûúâi nhoám lûãa cuäng laâ
ngûúâi traánh laäng phñ dêìu; àöi ngoán tay Baác chuá yá vùån
bêëc àeân, mêëy gioåt dêìu hoãa Baác tiïët kiïåm cho chuáng ta coá
möåt yá nghôa yïu thûúng nhên dên lúán lao vö haån. Tûâ Höì
Chuã tõch, tûâ caác laänh tuå kñnh mïën cuãa chuáng ta, nhiïåt
tònh caách maång vaâ khoa hoåc caách maång, chuã nghôa nhên
àaåo cöång saãn vaâ khñ tiïët ngûúâi chiïën sô cöång saãn toãa àïën
khù’p moåi àaãng viïn vaâ nhên dên, laâm thaânh tñnh ûu tuá
cuãa Àaãng ta, cuãa dên töåc ta.
Trong trêån chiïën àêëu gay go quyïët liïåt chöëng giùåc Myä
xêm lûúåc, chuáng ta caâng àoaân kïët chung quanh Àaãng
laänh àaåo. Giùåc Myä caâng hung baåo, caâng thi thöë caái taâi
giïët choác cuãa noá, ta caâng quyïët tiïu diïåt chuáng, vaâ caâng
tûå haâo laâ ngûúâi Viïåt Nam chên chñnh, caâng tûå haâo àûáng
dûúái laá cúâ cuãa Àaãng Maác - Lïnin, vaâ Àaãng Maác - Lïnin
cuãa chuáng ta gù’n liïìn vúái chuã nghôa quöëc tïë vö saãn;
chuáng ta laâ möåt vúái caái chñ khñ cöång saãn trïn thïë giúái.
Nùm 1942, khi Àûác Hñtle àaä chiïëm Tiïåp Khù’c, àöìng chñ
Phuxñch àaä cho in bñ mêåt vaâ phaát ài baâi “Dûúái laá cúâ cöång
saãn chuã nghôa”. Phuxñch nhù’c laåi lúâi cuãa Xtalin noái vïì
nhûäng ngûúâi cöång saãn: “Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi àûúåc
àuác töi àùåc biïåt”, vaâ viïët: “Vêng, vò chuáng ta laâ nhûäng
con ngûúâi; chuáng ta, nhûäng ngûúâi cöång saãn, chuáng ta yïu
àúâi. Vaâ chñnh vò thïë, maâ chuáng ta khöng do dûå hy sinh
àúâi söëng cuãa baãn thên chuáng ta, àïí chiïën thù’ng vaâ múã
àûúâng cho möåt àúâi söëng thêåt, möåt àúâi söëng tûå do, àêìy àuã
vaâ tûúi vui, möåt àúâi söëng xûáng àaáng vúái tïn cuãa noá...”.
Trong caác nhaâ tuâ cuãa Myä - nguyå úã miïìn Nam hiïån
nay, biïët bao chiïën sô cuãa nhên dên, àaãng viïn hay
khöng, vêîn giûä vûäng caái khñ tiïët cöång saãn. Àöìng chñ
Nguyïîn Àûác Thuêån àaä úã trong “chuöìng coåp” cuãa chuáng
noá, ngoaâi àaão khúi Cön Lön; àêy laâ caái “saáng taåo” giam
cêìm vaâ àêìy àoåa múái nhêët cuãa chuáng; Myä - nguåy bêy giúâ
muöën sang troång thù’ng chuáng ta caã vïì tû tûúãng, muöën
nhûäng ngûúâi cöång saãn phaãi àêìu haâng chuáng vïì tû tûúãng.
Cuöåc àêëu tranh naây giûäa àõch vaâ ta aác liïåt vö cuâng úã
trong caái “chuöìng coåp” nhöët ngûúâi. Nhûng àöìng chñ
Nguyïîn Àûác Thuêån àaä hoaân toaân àaánh baåi chuáng noá vaâ
trúã vïì chiïën thù’ng; àöìng chñ àaä khöng möåt phuát naâo lòa
xa caái mùåt trúâi tû tûúãng cuãa Àaãng.
Laâm caách maång laâ con àûúâng vêët vaã, gian nguy
nhûng laåi laâ con àûúâng nhanh nhêët àïën haånh phuác;
ngoaâi ra con àûúâng tù’t naâo khaác àïí ài túái haånh phuác laâ
hûúãng trïn lûng ngûúâi khaác. Sûác êëm, tûác laâ sûác yïu; sûác
saáng, tûác laâ sûác nghô; tûác laâ traái tim vaâ khöëi oác cuãa Àaãng
luön luön úã vúái chuáng ta . Àaãng ta àaä nhòn thêëy trûúác
àúâi söëng ngaây mai muön vaân töët àeåp cuãa nhên dên ta tûâ
Bù’c chñ Nam. Chuáng ta rêët coi troång àúâi söëng vêåt chêët,
Àaãng ta lo nghô àïën tûâ caái kim súåi chó cuãa nhên dên,
huöëng chi cúm aáo, caá thõt, nhaâ cûãa, xe cöå, saách vúã...; tuy
nhiïn chuáng ta khöng thuêìn chó noái laâ coá bao nhiïu
than, bao nhiïu àiïån, bao nhiïu theáp, khöng chó noái bûäa
cúm coá bao nhiïu thõt. Nïëu chó kïí nhû thïë, thò Myä “vùn
minh” nhêët, traái laåi, con quyã vaâng êëy bêìn tiïån nhêët.
Trïn möåt àúâi söëng no êëm, khoãe maånh, tiïån lúåi, töët àeåp,
phong phuá, chuáng ta rêët coi troång vùn hoáa, tinh thêìn;
chuáng ta seä xêy dûång möåt àúâi söëng chên chñnh vùn minh,
trong àoá quan hïå xaä höåi ngûúâi vúái ngûúâi laâ àöìng chñ, laâ
anh em, rêët bònh àùèng, rêët thên aái; àúâi söëng êëy seä biïíu
hiïån nhûäng gò cao quyá nhêët cuãa con ngûúâi, nhûäng àûác
tñnh maâ trong cuöåc chiïën àêëu thêìn thaánh chöëng Myä, cûáu
nûúác ta àaä maâi giuäa, reân àuác thïm nhû möåt caái vöën
ngûúâi quyá baáu nhêët.
Vaâ bêy giúâ thò chuáng ta chöëng Myä, àaánh àïë quöëc Myä
cho àïën thù’ng lúåi hoaân toaân.
1-2-1967
ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN
Trïn con Àûúâng Lúán, hai mûúi nùm! Anh ài trïn

àûúâng, anh söëng vúái con àûúâng noá laâ leä söëng cuãa anh,
àïën cêy söë Hai mûúi - kïí tûâ thaáng Taám Böën mûúi nhùm
- anh kheä dûâng bûúác àûáng laåi ngù’m àêët tröng trúâi... Cêy
söë Hai mûúi: Möåt traåm thúâi gian trïn àûúâng Lõch sûã, anh
dûâng chên núi traåm khöng phaãi àïí nghó, maâ àïí “tröng
Bù’c, tröng Nùm, tröng khù’p àõa cêìu”, hai mûúi nùm àaä
qua, hai mûúi nùm seä túái, con mù’t cuãa Lõch sûã chêåp vaâo
àöi mù’t cuãa anh; chao öi, möåt niïìm yïu lúán quêåt quaä
trong ngûåc cuãa anh.
Chuáng ta kyã niïåm hai mûúi tuöíi nûúác Viïåt Nam dên
chuã cöång hoâa nùm nay, trong luác tïn khöíng löí hai chên
bùçng àêët seát têën cöng nûúác ta tûâ Nam chñ Bù’c, tïn nö
lïå cuãa Vaâng êëy laåi hoâng bù’t nhên dên caác nûúác laâm nö
lïå cho noá, nhûng khöng may noá àaä choån nhêìm nûúác Viïåt
Nam laâm thñ àiïím àiïín hònh àïí cho noá thi thöë cuöåc
“trûâng phaåt” ra gûúng. Nhên dên miïìn Nam trûúác tiïn,
röìi bêy giúâ nhên dên caã hai miïìn Nam Bù’c àaä nù’n vaâ
ào hai caái chên àêët seát cuãa àïë quöëc Myä, àöí nûúác vaâo cho
raä, lêëy suáng choaãng cho khuyåu, àùåt hêìm chöng àêm naát
baân chên, vaâ chûáng minh nhaän tiïìn trûúác nhên dên thïë
giúái sûå àuáng àù’n vö cuâng cuãa lúâi noái Lïnin; àûâng coá súå
tïn khöíng löì naây, hai chên noá àñch thõ nùån bùçng àêët seát!
ÚÃ miïìn Bù’c, chuáng ta àang chöëng Myä, cûáu nûúác, baão
vïå nhûäng thaânh quaã hai mûúi nùm cuãa Chïë àöå ta. Caái
phaãn diïån daám vaác mùåt àïën trúån mù’t phöìng mang dûúái
hònh thûác maáy bay phaãn lûåc vaâ bom àaån, röëc keát, con muå
Thêìn chïët nghïìu ngaâo quúâ quaång maá vaåc àïën xûúng,
mù’t sêu trön baát àeo cúâ Huï Kyâ, luâng lûúån kiïëm ùn, caái
daä man aác thuá xöíng chuöìng tûâ Nhaâ Trù’ng vaâ Lêìu nùm
Goác, nhûäng thûá àen töëi àiïn cuöìng êëy caâng laâm nöíi bêåt
lïn hònh aãnh tûúi saáng chñnh diïån cuãa nûúác Viïåt Nam
dên chuã cöång hoâa. Meå cuãa meå chuáng ta, Höìn cuãa höìn
chuáng ta, àeåp àeä rûåc rúä hún bao giúâ hïët! Haâng triïåu ngûåc
cuãa chuáng ta nhû nhûäng taãng àaá xêy thaânh gòn giûä Töí
quöëc, nhû nhûäng caái khiïn kïët laåi baão vïå Chïë àöå, vaâ
nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa töët tûúi trong saáng cuãa
chuáng ta coân vûäng hún vaách theáp thaânh àöìng.
Hai mûúi nùm lõch sûã! Khöng laâ thúå thuyïìn, dên caây,
chó úã caái lúáp “thûúâng thûúâng bêåc trung”, töi cuäng àaä rúån
mònh nhúá laåi caái xaä höåi cuä maâ Thaáng Taám caách maång àaä
àaánh àöí. Töi cuäng àaä àûúåc thoaát kiïëp àöíi àúâi!
Moåi nùm, töi chûa àïí yá àïën, böîng nhiïn nùm nay tûâ
quaá khûá xa xöi vúä ra möåt maãng àau àúán, coá phaãi vò chuã
nghôa nhên àaåo cöång saãn àaä thêëm sêu vaâo trong töi hún
moåi nùm chùng? Tûâ trong thaânh phöë Qui Nhún cuãa trñ
nhúá töi, böîng lêíy bêåt ra caái daäy nhaâ nùm cùn cuãa öng
nhaâ giaâu Saáu Cûúãng cho thuï; vúái caái giaá nùm àöìng baåc
Àöng Dûúng möåt thaáng, thêìy töi àaä thuï àûúåc möåt gian
trong cuâng, àoá cuäng laâ möåt thûá ûu tiïn tònh nghôa cho
öng Tuá hoå Ngö. Tûâ cöíng voâi ài vaâo, coá möåt caái giïëng vaâ
möåt khoaãnh àêët boã tröëng vêët vûúãng, meå töi (baâ vúå caã cuãa
thaây töi) àaä cêìn cuâ tröìng troåt möåt luöëng mña voi, mêëy
luöëng caâ chua, chöî naâo xêëu lù’m thò tröìng cuã mò (sù’n),
töi vêîn gaánh nûúác tûúái, khi caâ chua ra nhiïìu laá quaá,
muöën cho nhûåa noá döìn thaânh quaã, töi àaä lêëy mêëy ngoán
tay ngù’t búát laá ài, coân nhúá maäi caái muâi cêy caâ chua hùng
hù’c cho àïën bêy giúâ.
Cuöëi maãnh àêët laâ hai gian nhaâ xñ. Vò úã àûúåc gian
cuöëi, nïn thûâa möåt daãi àêët, thêìy töi dûång mêëy caái cöåt
tre, laâm möåt gian chaái, nhû thïë laâ öng Tuá Thoå phong lûu
nhêët röìi. Meå töi thöíi cúm thaáng, töi ài hoåc àip-löm. Meå
töi nguã caái buöìng con trong nhaâ, coân ngoaâi chaái, thò töi
(1)
vêîn nhúá coá möåt ngoån àeân “höåt võt” , caã nhaâ töi: thêìy töi,
töi vaâ ba em, chêët lïn trïn caái phaãn mûúån cuãa öng Saáu
Cûúãng. - Nhûng vúä ra hún hïët trong trñ nhúá töi nùm nay,
laâ nhûäng laáng giïìng trong caái xoám nùm gian, thên phêån
nùm àöìng baåc tiïìn nhaâ vúái nhau, nïn nhaâ töi àaä úã chung
vúái möåt xaä höåi àau àúán, maâ trûúác kia mù’t töi khöng nhòn
thêëy roä. Coá anh cuãa öng Saáu Cûúãng, nghiïån nùång, úã möåt
gian, vö nghïì nghiïåp, söëng bùçng tiïìn xin cuãa em; saát
naách nhaâ töi coá hoåa sô truyïìn thêìn Phi Long Phi Huâng
chi àoá, mï möåt cö laâng haát àêu ngoaâi Bù’c vaâo, biïët ngêm
sa maåc, thûúâng ài cêìm quêìn aáo cuãa chöìng àïí tiïu; gian
giûäa, möåt lñnh Têy ngheâo thuï laâm chöî úã cho chûa àûúåc
möåt me Têy, maâ möåt chõ àô khaá hiïìn laânh, coá luác tïn Têy
ghen, noá döîi nhû treã con, chõ kia laåi döî, noá laåi döîi bùçng
tiïëng Phaáp; ngoaâi cuâng laâ con meå Bñnh buön ngûúâi, gêy
nhû que cuãi, traán caåo sù’c leãm, anh chöìng thûúâng àau
mù’t, àeo kñnh rêm, coá leä cuäng laâ àïí che búát maâu sù’c cuãa
(1) Àeân dêìu hoãa, boáng àeân to bùçng quaã trûáng võt.
sûå àúâi; möåt höm töi thêëy con muå tuám xoù’n chùåt ghòm
àêìu àaánh möåt chõ toác rêët daâi úã gian nhaâ thûá hai, biïët ca
Huïë; nhaâ thûá hai coá möåt ngûúâi úã gaái cuäng noái tiïëng Huïë,
tröng xinh, cö thuåt lûúäi nïn noái êëp uáng; khöng biïët muå
Bñnh mûu kïë laâm sao maâ mêëy thaáng sau cö úã gaái bù’t
àêìu ài laâm nghïì! Nhûng khoá quïn hún caã, laâ möåt ngaây
kia muå Bñnh caåo traán, caåo löng maây sù’c thïm, àaánh
phêën thoa son, vaâ àeo kiïìng vaâng, chaãi toác vêën rêët mûúåt,
khöng biïët àïí giùng bêîy tiïëp ai? Àïën nöîi thêìy töi nhaâ
nho daåy chûä Haán maâ cuäng naãy ra oác traâo phuáng khi thêëy
con muå ma lem trang àiïím àïën caái kiïíu nhû thïë! ÚÃ möåt
caái bïëp boã khöng, laâ gia àònh möåt anh phu xe keáo, che
phïn chùçng àuåp, coá möåt chaáu trai rêët khaáu khónh àùåt
tïn laâ Choá con, noá laâ gioåt aánh saáng trong caái múá xaám xõt
nùm gian naây!
Ngaây kyã niïåm Caách maång àaä lay têm trñ töi, vaâ laâm
vúä ra möåt maãng xoát xa cuãa xaä höåi nhû thïë, trong àoá töi
àaä söëng. Chung quanh caái giïëng gaåch coân roä trong kyá ûác
töi, laâ möåt ung nhoåt, maâ böîng nhiïn nhúá laåi, töi ruâng
mònh!
Tûâ àoá àïën bêy giúâ, con àûúâng ài àaä rêët xa. AÁnh saáng
höm nay gioåi töi chan hoâa! Saáng trong àúâi, saáng trong
töi, caái saáng khöng thïí cûúäng laåi àûúåc, saáng tûâ qui luêåt
tiïën lïn cuãa Lõch sûã! Tûâ ngaây 5 thaáng Taám 1964, giùåc
Myä àem boáng töëi àïën têën cöng miïìn Bù’c nûúác ta, noá
caâng thuác àêíy nhanh thïm, sêu thïm sûå nhêån thûác vïì
aánh saáng cuãa Àaãng, cuãa chuã nghôa xaä höåi. Chuáng ta ài
trïn Àûúâng Lúán. Moåi con àûúâng àïí phaãi dêîn túái con
Àûúâng Lúán cuãa lõch sûã maâ ta àaä choån, àaä ài: - Thónh
thoaãng, trïn baáo chûúng, trong nhûäng cêu chuyïån khi ài
vïì cú súã, töi laåi nhùåt àûúåc nhûäng hònh tûúång àiïín hònh
cuãa caái khöí xûa, vaâ tûå nhiïn bù’t töi àem àöëi chiïëu vúái
àúâi múái. ÚÃ thön Buâi, xûa kia àöìng baâo àaä nêëu nûúác vo
gaåo laâm canh, thön Buâi naâo? Töi àoåc baáo röìi quïn mêët,
- úã têët caã nhûäng thön Buâi. Àöìng baâo nöng thön Hûng
Yïn nay múã àûúâng trong xaä cho ö tö ài, coân nhù’c laåi
nhûäng àûúâng laâng hai ngûúâi gùåp nhau khöng coá chöî
traánh, nñu lêëy nhau àõnh nhûúâng bûúác nhûng laåi cuâng rúi
xuöëng chöî lêìy! Àöìng baâo Yïn Khaánh (Ninh Bònh) noái: -
Cêìu quaá cheo leo, phaãi cúãi quêìn daâi quaâng vai maâ löåi.
Àöìng baâo Yïn Laåc (möåt xaä) noái: - Ngheâo àoái quaá, phaãi
baán con ài xa tûâ nhoã; àïën khi meå chïët, con ài qua hoãi: -
Chön ai? Möåt chõ úã laâng Coâng, Thanh Hoáa, kïí vúái töi
trong giaãm tö: - Boån àõa chuã thõt thaâ pheâ phúän, coân töi
thò “maây ngö, àuöi caâ”. Töi khöng sao laåi tûâ söí tay cuãa
töi ra àêy baãng “So saánh hai cuöåc àúâi” viïët chûä xanh àoã
trïn nhûäng tûúâng nhaâ xaä Xuên Khï nöíi tiïëng thuãy lúåi úã
Haâ Nam, chó xin kïí hai muåc chùn maân (tûâ 167 caái lïn
1.683) vaâ giaây deáp (tûâ 141 àöi lïn 1.208). Ngûúâi àûúåc
söëng thoãa, loaâi vêåt cuäng àûúåc nhúâ. ÚÃ huyïån Duy Tiïn,
treã em möåt xaä may aáo bao taãi cho trêu àúä reát, may göëi
rúm cho trêu chöëng cùçm nhai laåi ban àïm àúä moãi, haâng
tuêìn caác em múã tiïåc khao trêu (taåi sao nhaâ thú khöng
nhên dõp naây maâ laâm möåt baâi thú vïì coã: Coã dêìy, coã gaâ,
coã lûúäi rù’n, coã vaåc...?).
Ài trïn Àûúâng Lúán, ngûúâi vùn thú àöìng cam cöång khöí
vúái nhên dên; tuy nhiïn trong trùm nghòn caái vui sûúáng,
töi caãm ún Àaãng vö cuâng àaä cho toi caái haånh phuác naây:
Hai mûúi nùm nay àaä taåo ra trong nhên dên vô àaåi möåt
cöng chuáng lúán lao: Coá hùçng haâ sa söë nhûäng ngûúâi yïu
vùn yïu thú khù’p caác neão àûúâng àêët nûúác, àoá laâ nhûäng
ngûúâi chuã múái cuãa vùn hoåc, nhûäng Maånh Thûúâng Quên,
nhûäng Chung Tûã Kyâ cuãa vùn hoåc; anh sung sûúáng àïën
mûác naâo khi trïn phöë, möåt thúå chûäa àiïån hai mûúi tuöíi,
möåt cö baán hoa biïët vaâ bònh luêån àïën taác phêím cuãa anh?
Àûúåc thïë, anh àaä coá muön têm höìn úã trong ngûåc, úã trong
àêìu! Caái maåch vùn cuãa anh úã àêu ra? Nïëu khöng phaãi
tûâ nhûäng traái tim, trñ oác cuãa haâng vaån ngûúâi thên quñ êëy
truyïìn maáu sang cho anh? Ai seä nuöi cho vùn anh khöng
giaâ, khöng caån? Nïëu khöng phaãi laâ haâng triïåu ngûúâi lao
àöång yïu vùn thú, hoå laâ tinh hoa cuãa Töí quöëc?
Thùçng giù’c Myä xêm phaåm àïën tñnh maång cuãa anh,
tñnh maång cú thïí, tñnh maång tinh thêìn cuãa anh, noá bù’n
giïët thõt cuãa thõt anh, maáu cuãa maáu anh laâ nhên dên.
Anh coá möåt têm höìn nghïå sô, anh yïu àïën caã coã hoa xinh
àeåp, nhûng trûúác nhêët laâ anh yïu nhûäng con ngûúâi. Möåt
caái gò laâ hònh aãnh cuãa haånh phuác tûác khù’c nhoái vaâo tim
anh: Coân giùåc Myä, khöng thïí coá yïn vui, haånh phuác. Möåt
caái gò laâ chñnh diïån tûác khù’c nhù’c anh phaãi tiïu diïåt caái
phaãn diïån: Giùåc Myä! Nhên dên ta têët caã lïn àûúâng, möîi
gia àònh, möîi àöi baån, chuáng ta hy sinh khöng àïëm kïí,
àïí möîi ngûúâi lïn võ trñ chiïën àêëu hiïåu quaã nhêët cuãa
mònh! Hai mûúi nùm cuãa Chïë àöå ta laâ kho taâng, vöën quñ
cuãa ta, laâ chöî tò, àoân bêíy cuãa ta àïí tiïëp tuåc xêy dûång àêët
nûúác, caãi taåo thïë giúái. Hai mûúi nùm êëy, möåt hoân chò ghï
gúám kyâ diïåu àùåt thïm lïn têët caã nhûäng baân cên, hoân chò
laå luâng naây thïm troång lûúång vaâo cho möîi haåt thoác tùng
gia, möîi con lúån chùn nuöi, möîi haåt àûúâng kïët tinh, möîi
meát vaãi dïåt àûúåc. Àùåt àêìu muäi suáng, Hai mûúi nùm êëy
laái cho àuáng hûúáng; àùåt trong viïn àaån, Hai mûúi nùm
êëy chù’p caánh cho àaån bay; Hai mûúi nùm êëy úã ngoaâi
Bù’c, Hai mûúi nùm êëy úã trong Nam, noá vöën laâ möåt sûác
maånh tinh thêìn, noá àaä thaânh möåt sûác maånh vêåt chêët!
Chuáng ta yïn lù’ng lùång leä trêìm mùåc maâ nhòn xem
nhûäng khuön mùåt ngûúâi Viïåt Nam ta sau Hai mûúi nùm
taåc theo hònh aãnh Baác Höì vaâ ài trïn Àûúâng Lúán; trong
lûãa àaån, nhûäng khuön mùåt êëy caâng saáng tònh nhên àaåo;
thïë giúái goåi àêy laâ nhûäng khuön mùåt cuãa anh huâng!
Thöi töi khöng thïí noái cho hïët vïì nhûäng ngûúâi thûúng
yïu àoá nûäa. Ta phaãi quay trúã laåi noái àïën giùåc Myä, laâ caái
hiïån thûåc khaách quan maâ ta phaãi àöëi phoá haâng ngaây.
Noái khöng xiïët, höm nay töi hùéng chó noái àïën möåt voä
cöng veã vang nhêët sau Cöìn Coã: Àoá laâ voä cöng Nam Ngaån
- Haâm Röìng, têåp trung àiïín hònh àûúåc cho chiïën tranh
nhên dên cuãa ta.
Töi àaä nhiïìu lêìn qua cêìu Haâm Röìng. Ai qua cêìu úã
àêy maâ khöng ngaã noán, cêët muä tröng cêìu, àïí chaâo cêìu
qua söng Maä cuãa ta vaâ cuäng àïí hoáng gioá úã trïn cêìu, xö
vaâo toác rêët maát, vò söng thò söng röång, nûúác thò nûúác sêu,
cêìu thò cêìu cao, vaâ úã àêy khöng xa búâ biïín, nïn thêåt ra
cuäng khöng chia àûúåc goá söng hay laâ gioá biïín. Tûâ ngaây
3 thaáng 4 nùm 1965, Nam Ngaån - Haâm Röìng àaä vaâo lõch
sûã nhû möåt baãn anh huâng ca chöëng giùåc àïë quöëc Myä.
Vûâa qua, vïì cöng taác úã Hoùçng Hoáa, Sêìm Sún, Quaãng
Tûúâng, Quaãng Tiïën, töi àaä bao nhiïu lêìn thêëy maáy bay
Myä àïën àaánh Haâm Röìng; chuáng noá coá möåt thûá cùm thuâ
trúã ngûúåc: àoá laâ hùçn thuâ cuãa aác thuá àöëi vúái con ngûúâi,
hùçn thuâ cuãa boån cûúáp ngaây àöëi vúái ngûúâi thiïån chñ;
nhûäng taâu bay quùçn queâo rñt ruá nhaâo löån cuãa chuáng nhû
hònh tûúång möåt keã thêët voång àiïn röì bûát àêìu bûát tai, suâi
boåt meáp, rúi nûúác daäi, têët caã naâo bom caác loaåi, àaån caác
cúä, röëc keát vaâ tïn lûãa, laâ chó vò àïë quöëc Myä oaán giêån àúâi
söëng, hùçn thuâ tiïën böå, súå cêìu bù’c qua söng, súå khiïëp vña
chuã nghôa xaä höåi thù’ng lúåi trïn miïìn Bù’c nûúác ta!
Nhûng töi cuäng àaä thêëy dûúái trúâi Thanh Hoáa, chung
quanh vuâng Nam Ngaån (Haâm Röìng) cuäng nhûäng maáy
bay luác àêìu huâng höí êëy cù’p àuöi vaäi khoái chuöìn vïì phña
biïín, möåt phuát möåt sa àoaå xuöëng gêìn àêët xa trúâi!
Nhûäng hònh tûúång chiïën àêëu tuyïåt vúâi nöíi lïn giûäa
möåt tinh thêìn anh huâng têåp thïí rêët cao. Bom àõch nöí
tung lïn tûâng taãng àaá to nhû thuáng caái bay qua àêìu caác
xaå thuã cuãa ta; nhûäng moãm àaá àùåt uå suáng tûâ maâu àen
chuyïín thaânh maâu trù’ng, coã non dûúái chên caác chiïën sô
chaáy truåi. Nhûng lûãa chiïën àêëu vò Töí quöëc àaä biïën caác
chiïën sô cuãa ta thaânh nhûäng thaánh thêìn! Noâng suáng bù’n
àïën àoã au, suáng bõ tù’c, àöìng chñ Thuêën gheá rùng cù’n
chùåt lêëy chiïëc àinh öëc, cho àöìng àöåi xoay suáng thay noâng.
Àaån lûãa noá bù’n chaáy aáo trïn lûng àöìng chñ Khiïìn. Khiïìn
cúãi aáo quùèng ra xa, xoay trêìn quêìn nhau vúái giùåc, caái muä
chuåp trïn àêìu bay mêët luác naâo cuäng khöng biïët. Àöìng
chñ Chûúãng trïn mêm phaáo àang bù’n àõch, thò chiïëc muä
trïn àêìu bêåt tung vïì phña sau, maáu traâo ra; anh bõ
thûúng úã traán, àûúåc bùng, laåi tiïëp tuåc bù’n; suáng hoãng,
anh chaåy phù’t sang khêíu àöåi baån, nhûng laåi bõ thûúng
úã chên; Chûúãng lêëy tay cheån vïët thûúng, buöåc taåm cho
maäu àúä chaãy, laåi chaåy tiïëp àïën nhaãy lïn mêm phaáo baån,
chûa kõp ngöìi lïn ghïë söë 1 àaä nù’m chù’c tay quay, àûa
nhanh noâng suáng, nhaã àaån! Caác àöìng chñ bõ bom nöí hêët
tung ra khoãi cöng sûå, vuâi kñn ngûúâi, àûúåc moi lïn, vêîn
khöng rúâi tuyïën lûãa... - Quên anh huâng, dên quên cuäng
anh huâng, úã giûäa nhên dên anh huâng. Nguyïîn Thõ Hùçng,
Ngö Thõ Tuyïín, ai cuäng biïët chiïën cöng, thaânh tñch cuãa
hai cö gaái Nam Ngaån. Anh thanh niïn Viïîn 18 tuöíi, àöåi
viïn àöåi thuãy lúåi húåp taác xaä, àaä bùng qua söng röång bùçng
möåt chiïëc thuyïìn con giûäa nhûäng cöåt nûúác do bom nöí
tung cao àïí laâm nhiïåm vuå; anh thúå reân Haå lao xuöëng
giûäa söng cûáu möåt chiïëc thuyïìn gaåo bõ àûát dêy, tröi, vaâ
laâm trúã ngaåi cho haãi quên ta. Chõ dên quên xeá vaåt aáo,
xeá sang tay aáo mònh àïí lau àaån, coân thiïëu gieã, chõ cúãi caã
aáo loát, àaån vêîn cêìn gêëp, chõ xeá caã öëng quêìn cuãa mònh àïí
lau àaån. Cöë Dû, chiïëc quaán haâng nûúác bïn àûúâng, cuäng
mang caã múá cheâ möìng nùm ngon nhêët cuãa mònh nêëu
nûúác cho böå àöåi vaâ dên quên; caác em trai thoùn thoù’t
leo lïn haái dûâa, cuäng àïí cho caác anh êëy àúä khaát trong
khi chiïën àêëu. Sû baâ cuäng khöng thïí ngöìi yïn àûúåc, xöng
ra nêëu cúm, tiïëp tïë... - Chñnh vò haâng ngaân nhûäng gûúng
anh duäng vaâ quïn mònh àoá, maâ 51 maáy bay Myä caác kiïíu
àaä rúi xuöëng bùçng moåi hònh thaái trïn vuâng àêët thiïng
liïng Nam Ngaån - Haâm Röìng naây. Àêìu, caánh, cöí, laái,
thuâng xùng cuãa chuáng vûúng vaäi khù’p núi. Coá nhûäng
xaác maáy bay luát sêu dûúái àêët lêìy haâng chuåc thûúác, coá leä
àïí cho con chaáu ta vïì sau tòm thêëy vaâ ngaåc nhiïn. Nhiïìu
núi, àöìng baâo khöng laâm sao thu nhùåt hïët xaác chuáng, cûá
àïí mùåc cho chuáng nùçm àoá, coân bêån cöng ùn viïåc laâm. Vò
àuáng laâ “tay suáng tay caây”, àaánh Myä laâ chuyïån haâng
ngaây, nïn saãn xuêët khöng thïí trò hoaän, maâ laåi caâng phaãi
khêín trûúng.
Sûå söëng cuãa ta maånh hún caái chïët cuãa noá. Nhûäng
tiïëng cuãa sûå söëng, tiïëng hoâ trêu boâ caây ruöång, tiïëng reân,
tiïëng buáa, tiïëng lûãa úã loâ cao, tiïëng chöìng baão vúå, tiïëng
meå ru con, khöng êìm êìm maâ vêîn cûá maånh hún tiïëng gaâo
ruá cuãa “ma trúâi”, “thêìn sêëm” Myä! Coã cuäng maånh hún àaåi
baác cuãa giùåc cûúáp nûúác, biïët bao suáng lúán cuãa nhûäng boån
dûä túån nhû Hñt-le àaä bõ coã chön vuâi! Töi àaä thêëy nhûäng
chiïëc xe tùng nùång cuãa giùåc Phaáp mù’c lêìy úã nhûäng chöî
xa tñt tù’p trïn caánh àöìng Àiïån Biïn Phuã, bõ sûå söëng àeâ
lïn! Thùçng giùåc Myä thua treã con Nam Ngaån, caác em
gaánh laá àïën cho böå àöåi nguyå trang suáng, nêëu nûúác, taãi
àaån, vaâ vêîn leo lïn caânh xoan thùm töí saáo. Haâng nghòn
têën bom cuãa chuáng noá thua hai nghòn quaã dûâa trong
vûúân ûúm cuãa húåp taác xaä Nam Ngaån ta àang naãy laá non
maånh meä, thua maáy tuöët luáa chaåy raâo raâo, thua tiïëng
bùm beâo cuãa chõ Dung, bom vûâa taåm dûát àaä chaåy vïì traåi
chùn nuöi cho lúån ùn kõp bûäa; thua, thua, thua caânh hoa
múái caâi trïn toác caác o dên quên söng Maä búâ Nam.
Hoan hö chiïën cöng Nam Ngaån - Haâm Röìng, töi hoan
hö têët caã caác chiïën cöng lúán nhoã diïåt Myä, cûáu nûúác. Töi
ca ngúåi têët caã nhûäng thaânh tñch saãn xuêët, cöng trònh taåo
taác, cöng lao suy nghô nhên ngaây kyã niïåm thiïng liïng
Hai mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa!
Töi ca ngúåi muön muön lêìn nûúác Viïåt Nam dên chuã
cöång hoâa tûúi àeåp lúán maånh cuãa chuáng ta trïn con Àûúâng
Lúán!
29-8-1965
THÚ VÚÁI CUÖÅC SÖËNG, THÚ VAÂ THÛÅC TÏË
Nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa cuãa chuáng ta hai
mûúi tuöíi. Hai mûúi nùm àûúåc söëng vúái Chïë àöå ta. Dûúái
sûå laänh àaåo cuãa Àaãng, töi muöën ön laåi nhûäng sûå àöíi
thay, vaâ sûå chuyïín biïën cuãa têm höìn, trñ tuïå möåt ngûúâi
laâm thú, viïët vùn. Thêåt ra, nhòn möåt khoaãng hai mûúi
nùm thò thêëy mònh àaä àöíi khaác hùèn röìi, nhûng muöën ön
laåi quaá trònh chuyïín biïën ra sao, thò laåi khöng phaãi laâ
dïî, maâ coá tûå giaác ön laåi, thò múái thêëm thña sêu sù’c hún
caái tònh duyïn cuãa têm trñ mònh vúái Caách maång, caái ên
huïå cuãa Caách maång.
Nùm 1959, möåt túâ baáo Êu chêu (Phaáp) giúái thiïåu möåt
nhaâ thú YÁ, Salvator Quasimodo, àûúåc giaãi thûúãng Nöben
(1959); töi àoåc baâi thú ba doâng naây, maâ cûá baâng hoaâng:
CHÛA CHI CHIÏÌU ÀAÄ TØÆT
Möîi ngûúâi àûáng cö àún trïn traái tim Traái àêët

Loâng xuyïn qua möåt tia nù’ng mùåt trúâi
Vaâ chûa chi chiïìu àaä tù’t.
Kïí ra thú ba doâng maâ viïët nhû thïë laâ sêu. Tuy nhiïn,
duâng caái sêu sù’c àïí noái möåt thïë giúái buöìn baä; baâi thú
laâm nùm 1930, àïën nùm 1959 àûúåc àùng laåi trong möåt
chuâm thú nhû laâ tuyïín. Sau ba mûúi nùm, taác giaã
Quasimodo àaä àöíi khaác, lõch sûã thïë giúái 30 nùm vuä baäo
vûâa qua àaä àûa têm höìn thi sô àöíi thay sang vïì vúái cuöåc
söëng vaâ àêëu tranh; Quasimodo àaä laâ möåt nhaâ thú khaáng
chiïën YÁ, vaâ vïì sau chuã trûúng “laâm laåi con ngûúâi”, rùçng
“Nhûäng tònh caãm cuãa con ngûúâi, yá cuãa con ngûúâi muöën
tûå do vaâ muöën ra khoãi cö àún, àoá laâ nhûäng nöåi dung múái”
cuãa thú. Viïët nùm 1930, ba doâng thú trïn àêy nhû möåt
di chó kïí laåi giai àoaån vùn hoáa àaä qua cuãa loaâi ngûúâi.
Vúái ta thò àaä qua, maâ vúái möåt söë nûúác, möåt söë ngûúâi thò
chûa qua! Ba doâng thú êëy noái rêët àuáng caái têm traång cuãa
con ngûúâi caá thïí chó thêëy möåt àiïìu mònh laâ caá thïí, möåt
con ngûúâi bõ cêìm tuâ, tûå cêìm tuâ trong phaåm vi triïët lyá
Caái Riïng; möåt caái nhaâ tuâ rêët dõu ïm, coá song the, coá thú
möång, trong àoá ngöìi möåt naâng cöng chuáa àeåp àöåi muä
phûúång; nhûng naâng cöng chuáa heáo hù’t ruång taân, bõ
giam trong löìng kñnh pha lï, khöng giao thöng àûúåc vúái
bïn ngoaâi, vaâ cûá nhû thïë maâ chïët..."Loâng xuyïn qua möåt
tia nù’ng mùåt trúâi“, àoá khöng phaãi laâ möåt traái tim vö tri,
tia nù’ng mùåt trúâi xuyïn qua laâm cho traái tim ngên vang
tha thiïët, nhûng àöìng thúâi cuäng laâ möåt muäi tïn laâm cho
traái tim bõ thûúng möåt caách naâo àoá: thûá vïët thûúng nöåi
taåi nhû möåt àõnh mïånh, vïët thûúng cuãa nhûäng xaä höåi coá
giai cêëp, cuãa nhûäng têm höìn chûa giaác ngöå àêëu tranh
giai cêëp, nhûäng têm höìn khöng ài vúái thúâi àaåi, nïn cûá
coân sêìu nhû vêîn àang úã khoaãng thúâi gian trong truyïån
Höìng lêu möång, dûúâng nhû lõch sûã chûa ài túái àêu! ”Vaâ
chûa chi chiïìu àaä tù’t“, buöìn biïët chûâng naâo! noái nhû
Taãn Àaâ, ”thú nghô chûa ra, giaâ àaä túái", böën bïì hiu hù’t,
möåt tiïëng laá rúi àûúåc nhên lïn nhû tiïëng sêëm nöí, àïm
àúâi àaä túái, maâ vêîn möåt mònh thöi...
Khöng phaãi tûå nhiïn maâ töi taán trïn ba cêu thú,
nhûng ba cêu thú àiïín hònh êëy giuáp cho ta thêëy roä möåt
lêìn nûäa caái múái vaâ caái cuä. Nïëu giaã sûã ta chûa coá möåt chöî
àûáng vûäng chaäi, möåt phûúng hûúáng chù’c chù’n, thò ta
cuäng haäy coân xoay chong choáng vúái ba cêu thú. Nhûng
thúâi gian àaä bûúác ài. Töi àaä hai mûúi nùm söëng trong
nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa.
Dõp naây, töi muöën “ön cuä biïët múái”, lêëy cuä roä múái, möåt
phûúng phaáp laâm àuáng luác, thò rêët böí ñch. Thïë naâo maâ
möåt têm höìn thi sô caãm thûúng àaä chuyïín thaânh möåt têm
höìn thi sô tham gia caãi taåo thïë giúái? Töi coân nhúá mònh
trûúác àêy hai mûúi nùm chó toaân diïîn taã “têm tû” kia maâ,
sao bêy giúâ laåi coá thïí diïîn taã àûúåc àúâi söëng? Trûúác chó tûå
quay nhòn vaâo trong, bêy giúâ nhòn àûúåc hiïån thûåc bïn
ngoaâi? Trûúác khöng chõu nhòn, vaâ coá nhòn, múã mù’t cuäng
khöng thêëy. Nhúá laåi ngaây xûa, sao maâ laåi coá thïí muâ nhû
thïë àûúåc? Trong trûúâng Quy Nhún, töi cuäng khöng biïët
nhòn ngay caã nhûäng baån hoåc troâ cuâng möåt lúáp vúái mònh
nûäa kia, chó theo caãm tònh thñch ngûúâi naây khöng thñch
ngûúâi noå, cêåu naây töët, àûáa kia xêëu, anh naây con nhaâ quan
lúán úã Huïë, rêët gioãi àaân nguyïåt, möîi súám chuã nhêåt ùn mùåc
nhû möåt cöng tûã böåt sûäa, xûác nûúác hoa thúm xa möåt trùm
meát, vaâo nhaâ thúâ liïëc gaái; cêåu kia nhaâ ngheâo chùm hoåc,
guöëc àaä moân hïët goát vêîn coân ài... ÖÌ maâ laå thêåt! sao mònh
xûa kia laåi coá thïí nhòn “khaách quan” àïën thïë, trûâ möåt söë
àùåc biïåt mïën hay rêët khöng ûa, coân thò hai con mù’t cûá
nhòn baån hoåc nhû möåt caái maáy aãnh, hoå ùn mùåc thïë naâo thò
chuåp aãnh thïë êëy, khöng coá yá kiïën ûa vúái khöng ûa gò caã,
chuã yïëu laâ mònh ài trong caái thïë giúái cuãa mònh thïë thöi, úã
êín ngay trong trûúâng hoåc! Bêy giúâ kiïím àiïím laåi, thò hoáa
ra khöng tûå giaác, maâ nhûäng hoåc troâ cuãa lúáp töi àaä têåp húåp
ûa mïën chúi búâi vúái nhau theo giai cêëp cuãa hoå, thò ra chûa
coá yá thûác, nhûng nhûäng baån töi thên thûúng ngaây trûúác
cuäng laâ tiïíu tû saãn nhû töi.
Chûa noái àïën chuyïån “lûãa cú àöët ruöåt, dao haân cù’t da”
cuãa cöng nöng, töi hùéng chó noái àïën caái súå maâ nhûäng ngûúâi
trong têìng lúáp cuãa töi àaä traãi trûúác Caách maång thaáng
Taám. Töí tiïn ta bao nhiïu àúâi anh duäng chöëng ngoaåi xêm,
duäng caãm khai phaá àêët nûúác, vaâ möåt trùm nùm Phaáp
thuöåc laâ möåt thïë kyã ngûúâi trûúác ngaä, ngûúâi sau àûáng lïn
tranh àêëu; tuy nhiïn, trong caái khñ hêåu “cöng khai húåp
phaáp” dûúái thúâi Phaáp thuöåc, thò caái truyïìn thöëng àoá bõ
chòm. Chïë àöå phong kiïën àaä duâng caái súå àïí aáp àaão ngûúâi
dên, caã möåt hïå thöëng súå vêy raáp ngûúâi ta, tûâ mûúâi cûãa
àiïån tra têën tuâng xeão cuãa Diïm vûúng, veä trïn tranh, taåc
úã chuâa, àïën caái mùåt meáo xïåch, con mù’t trúån trûâng cuãa
nhûäng öng höå phaáp bùçng àêët; “cha meå noái oan, quan sang
noái hiïëp” àûúåc coi laâ leä thûúâng, trai gaái yïu nhau cuäng súå;
àoá laâ caái thïë hïå cuãa chõ Böën töi, chaáu goåi maá töi bùçng dò,
hún töi mûúâi lùm tuöíi:
Em thûúng anh khöng daám noái ra,
Súå meå bùçng àêët, súå cha bùçng trúâi,
Súå vûâng mêy baåc trïn trúâi mau tan.
Chõ Böën töi cha meå chïët súám, baâ ngoaåi töi nuöi, súå baâ
ngoaåi, súå cuöåc àúâi biïín dêu, loâng ngûúâi phaãn trù’c; em súå
caã anh nûäa, vò anh laâ àaân öng, anh coá quyïìn chñnh thûác
lêëy nùm lêëy baãy. Chöìng lïn trïn caái khuãng böë phong
kiïën, laâ caái khuãng böë thuöåc àõa. Lúáp chuáng töi sinh ra
àaä mêët nûúác, àaä phaãi úã trong caái lûúái súå cuãa xaä höåi Phaáp
thuöåc. Töë Hûäu ngay tûâ beá boãng nùçm co trong loâng meå,
àaä thêëy caái “súå” noá àïën:
Öi nhûäng àïm xûa töëi mõt muâng,
Con nùçm bïn meå êëm troân lûng;
Ngoaâi hiïn nghe tiïëng giaây ài roãn,
Meå bêëm con “im, chuáng noá luâng!”
Nhûäng baâ meå sinh ra lûáa chuáng töi hêìu hïët giöëng nhû
baâ meå cuãa Töë Hûäu, trùm dêu àöí àêìu tùçm, trùm caái khöí
àöí lïn àêìu phuå nûä: “Meå úi! àúâi meå buöìn lo maäi - Thù’t
ruöåt, moân gan, heáo caã tim”. Àùåc biïåt hoaân caãnh riïng töi,
töi múái biïët khön laâ àaä phaãi súå baâ vúå caã cuãa thêìy töi -
maá töi laâ vúå beá. Chao öi! Khöng khui ra thò thöi, vuâi lêëp
ài úã trong quaá khûá thò hêìu nhû khöng coá gò caã, moåi vêåt
tûå nhiïn nhi nhiïn, khù’c coá caái àúâi söëng múái hiïån nay
thöi! Nhûng höì múái khui ra thò àaä àöång túái têìng têìng lúáp
lúáp àúâi söëng cuä; töi sûåc nhúá laåi: töi trûúác kia hoaân toaân
khöng àûúåc chuát naâo nhû bêy giúâ. Caái boáng cuãa baâ meå
caã àaä laâm tuöíi nhoã töi khiïëp haäi, baâ baão töi: “Tao ho möåt
tiïëng, maây cuäng phaãi súå”. Lúán lïn ài hoåc trûúâng Quy
Nhún, súå caác thêìy giaáo; thêìy giaáo lúáp nhò dûä quaá, hai
mù’t trúån lïn, àoã hoe, caã lúáp súå khiïëp; möåt öng “àöëc”, tûác
laâ töët nghiïåp úã trûúâng Cao àùèng Sû phaåm Àöng Dûúng,
daåy Phaáp vùn úã lúáp nhêët mï cúâ baåc, caã nùm khöng chõu
chêëm baâi luêån tiïëng Phaáp cho hoåc troâ, möîi lêìn giêån thò
neám viïn phêën xuöëng àêët, àöi mù’t xanh nhúåt ài, caã lúáp
lùång khiïëp, nghe roä tiïëng ruöìi bay! Nhûng súå nhêët, laâ
chuáng töi coân nhoã thïë, maâ cûá khaáo thêìm vúái nhau: - Öng
àöëc têy Àaiàï möîi lêìn taát tai hoåc sinh, thò ngoán tay in
lïn maá hoåc troâ ba ngaây chûa lùån, maâ möîi ngoán tay löng
laá cuãa hù’n coá vûâa chi, to bùçng quaã chuöëi!
Caái xaä höåi cuä böën chuåc nùm vïì trûúác, ngoaâi nhûäng
hûúng lyá, chaánh phoá töíng, nhûäng quan nhoã quan lúán,
nhûäng bang taá, öng cêím öng coâ, öng têy, quan têy trong
àúâi söëng coân rêët nhiïìu “öng” nûäa: baâ ngoaåi töi, maá töi, caác
dò, múå töi úã Bònh Àõnh phaãi chaâo hoãi kiïng nïí nhûäng àöì
àaåc àaä ñt nhiïìu thêëp cao hoáa thaânh thêìn tûúång, chûác sù’c;
sao trong nhaâ cûãa, bïëp nuác laåi nhiïìu “öng” thïë; ba öng taáo
àaä àaânh, coân öng cöëi xay, öng hoãa loâ luác vúä àûúåc àùåt úã göëc
cêy àa to, öng bïî loâ reân, öng che eáp mña; laå thêåt! àïën nhû
öng bònh vöi thò coá quyïìn lûåc gò maâ cuäng phaãi kiïng súå, hay
taåi caái miïång öng ta cûá huát vöi maäi vaâo, vïu ra? Bïn caånh
caác öng àöì àaåc, coân coá caác öng suác vêåt: öng coåp, öng voi, caá
öng, öng raái caá, khi töi coân nhoã, ngûúâi ta coân cuáng öng tyá,
tûác laâ cuáng öng chuöåt; töi goåi laâ “con chuöåt” thò maá töi coân
baão àûâng goåi thïë maâ “öng” baáo thuâ, àïm àïën “öng” cù’n
raách hïët quêìn aáo, phaãi goåi laâ “öng” tyá! Caái thuúã töi coân
nhoã, goâ maã coá ma, trïn nhûäng ngoån tre, coá ma, ma xoäa toác
daâi tûâ trïn àêìu tre xuöëng; bïën söng coá “ma gia” keáo chên
ngûúâi dòm xuöëng nûúác; trûa troân boáng, trïn cêy cao boáng
maát coá ma; treã con chuáng töi trúån con mù’t kïí cho nhau
nghe naâo ma le, leâ lûúäi rêët daâi, ma àuån, ma xoá, ma choá, ma
meâo, nïëu trïn mònh böîng nhiïn thêëy maáu àoång laåi möåt chöë
tñm bêìm, thò àoá laâ ma choá noá cù’n; maäi àïën nùm
1941-1942, töi àaä thaânh ngûúâi lúán röìi, maâ tuêìn baáo tû saãn
Trung Bù’c coân chöå ma caâ röìng úã trïn àûúâng ngûúåc, thïë maâ
lù’m ngûúâi coân tin! - Bêy giúâ ta kïí laåi chuyïån cuä thò treã con
cuäng bêåt cûúâi, êëy thïë maâ trûúác Caách maång, àoá laâ chuyïån lo
êu khiïëp súå cuãa haâng lúáp ngûúâi. Khöng coá Caách maång,
khöng coá Àaãng dûång chuáng ta àûáng thùèng xûúng söëng dêåy,
tûå haâo truyïìn thöëng dên töåc anh huâng, khöng coá Àaãng daåy
cho ta àûáng vûäng nhû tröìng trïn hai chên lêåp trûúâng giai
cêëp vö saãn, thò chûa noái àïën àoái reát, caái àïm “súå” daâi kia
coân keáo àïën àêu? Töë Hûäu laâ möåt trong nhûäng thanh niïn
àaä súám ài theo Àaãng, tûâ chuá beá “meå bêëm con im, chuáng noá
luâng”, àaä súám xeá toaåc toaâng toang caái lûúái súå buãa vêy möåt
lúáp ngûúâi; tûâ nhûäng àöåt phaá khêíu maâ nhûäng ngûúâi cöång
saãn lúáp trûúác àaä múã ra trïn nhûäng bûác trûúâng thaânh cuãa
àïë quöëc vaâ phong kiïën aáp bûác vêåt chêët vúái tinh thêìn, haâng
nghòn vaån ngûúâi àaä xö vaâo, múã röång ra; àïën bêy giúâ Khaáng
chiïën lêìn thûá hai chöëng giùåc Myä, thò Àaãng àaä giaáo duåc, töí
chûác caã möåt dên töåc ba mûúi möët triïåu ngûúâi hiïn ngang
àûáng àaåp àêìu thuâ, duâ laâ keã thuâ hung haän nhêët, nhiïìu vuä
khñ töëi tên nhêët!
*
* *
Trúã vïì trong àõa haåt cuãa vùn chûúng, töi nghô àïën
möåt quaá trònh cuãa nhûäng höìn thú tûâ mêët xûúng thõt cuãa
àúâi söëng àaä nhúâ Caách maång höìi phuåc coá laåi xûúng thõt
cuãa àúâi söëng, nhûäng höìn thú mêët maáu àoã cuãa cuöåc àúâi
àaä trúã laåi höìng sù’c mùåt; nhûäng höìn thú noái sûå chïët dúã,
“söëng moân” àaä trúã vïì noái haânh àöång, hoaåt àöång, lao àöång,
caãi taåo thïë giúái! Caái quaá trònh “thú trúã vïì vúái àúâi söëng”
laâ möåt quaá trònh rêët tinh vi, dêìn daâ, nhêîn naåi, coá thïí
noái laâ tûâ lûúång biïën thaânh chêët; phên tñch àûúåc möåt quaá
trònh nhû vêåy laâ möåt viïåc lyá thuá vaâ böí ñch; nhûng àïën
höm nay, vïì phêìn töi cuäng chûa laâm àûúåc caái viïåc êëy maâ
töi rêët muöën laâm. Nùm nay, trong khi toaân dên ta tûâ
Bù’c chñ Nam hùng haái àaánh Myä, cûáu nûúác, kyã niïåm hai
mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, töi hùéng noái
sûác taái sinh kyâ diïåu cuãa Caách maång àöëi vúái têm höìn
nhûäng nhaâ thú trûúác Caách maång. Töi khöng noái “Nhûäng
bûúác àûúâng tû tûúãng”(1) cuãa mònh 20 nùm trûúác Caách
maång nûäa, maâ chñnh yïëu noái 20 nùm sau Caách maång
thaáng Taám. Phûúng ngön Êu Têy noái: “Chúá nïn thïì thöët
trûúác gò caã” Trûúác àêy, möåt thi sô Phaáp úã thïë kyã 19 nhû
Lamactin àaä tûâng khùèng àõnh nhû dao cheám xuöëng àaá,
raå cheám xuöëng àêët: “Têm höìn töi buöìn maäi cho àïën khi
chïët”. Àoá cuäng laâ möåt lúâi oang oang tuyïn böë, vúái möåt
thûá kiïu haänh. Thöi khöng noái chuyïån möåt thïë kyã trûúác;
noái khoaãng nhûäng nùm 1920, nhaâ thú Taãn Àaâ khöng
hiïíu caái sêìu lêín quêët tûå àêu àïën: “Tûâ vaâo thu àïën nay,
ngaây cuäng coá luác sêìu, àïm cuäng coá luác sêìu... Sêìu khöng
coá möëi, cù’t sao cho àûát; sêìu khöng coá khöëi, àêåp sao cho
tan...”. Chaâng Möång Haâ trong Tuyïët höìng lïå sûã thò sêìu
röìi àem rûúåu ra uöëng, uöëng xong thò têm höìn traãi qua
ba bûúác: “Ngaâ ngaâ maâ say, ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu
rêìu maâ khoác”. Nùçm trong hïå tû tûúãng vaâ hïå vùn hoåc cuãa
xaä höåi cuä, möåt lúáp thi sô chuáng töi nhûäng nùm 1932-1945
trûúác Caách maång cuäng àaä tûâng noái:
Haäy àïí chiïëc sao bùng, bùng maäi
Àïí loâng buöìn buöìn maäi khöng thöi.
Maâ caái “buöìn, buöìn maäi” êëy khöng phaãi laâ khöng hêëp
dêîn. Chuáng töi àaä buöìn, laåi coân àïì lïn àïën nguyïn tù’c,
(1) Trong tiïíu luêån Nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng cuãa töi, viïët nùm
1957, chuã yïëu laâ noái vïì thúâi kyâ trûúác Caách maång thaáng Taám.
nêng lïn àïën thiïn lyá: Baãn chêët cuãa cuöåc àúâi laâ buöìn; dô
nhiïn laâ cuöåc àúâi buöìn. Röìi khöng noái àïën cuöåc àúâi nûäa,
têm höìn tûå xeát lêëy noá vaâ àïì lïn nguyïn lyá: Baãn tñnh têm
höìn laâ buöìn, dô nhiïn laâ têm höìn ta buöìn. - Öi! anh thi
sô trong xaä höåi cuä sao maâ ngêy thú àïën thïë! Höi hay
thúm laâ taåi muâi bïn ngoaâi àûa vaâo muäi, nhûng bõ maäi
muâi höi hay àûúåc maäi muâi thúm keáo daâi lêu quaá, anh ta
àem vêån vaâo mònh maâ noái: baãn tñnh caái muäi töi laâ höi,
hay baãn tñnh caái muäi töi laâ thúm! Caác anh thi sô xûa vaâ
trûúác úi! töi rêët yïu, rêët thûúng caác anh, nhûng nhûäng
anh naâo noái thïë thò daåi quaá. Nhûäng anh thi sô xûa àaä
mêët, vaâ nhûäng anh thi sô trûúác àaä caãi taåo röìi; cöë nhiïn
töi rêët may mù’n coân söëng àïën bêy giúâ vaâ àûúåc Àaãng giaác
ngöå cho, nïn töi múái thêëy àûúåc ra mònh àaä daåi. Sûå thêåt
laâ töi cao hûáng noái vêåy, chûá nhûäng thi sô ûu tuá ngaây xûa
cuäng laâm thïë naâo thoaát ra khoãi caái haån chïë cuãa thúâi àaåi
hoå, àöëi vúái hoå, töi chuã yïëu ngaã muä chaâo; coân nhûäng thi
sô ngaây trûúác vúái nhau, nhêån thûác àûúåc caái daåi cuä, thò
chuáng ta
Cuâng nhau tröng mùåt caã cûúâi
vaâ biïët ún Caách maång àaä laâm cho chuáng ta khön.
Thúâi gian uãng höå chuáng ta khi chuáng ta ài thuêån
chiïìu cuãa noá, tûác laâ thuêån chiïìu lõch sûã. Nhûäng ngaây
Caách maång thaáng Taám múái thaânh cöng, nhûäng thi sô lêëy
cuöåc caách maång cuãa dên töåc, cuãa giai cêëp laâm cuöåc caách
maång cuãa mònh, chuáng töi chó biïët caái chiïìu hûúáng àuáng,
töët, àeåp mònh àang ài lïn, chûá àêu coá lûúâng àûúåc hïët sûå
tûúi thù’m nêíy núã höm hay? - Caái buöìn maâ chuáng töi àaä
nghô nhû cö Kiïìu laâ “teã vui thöi cuäng tñnh trúâi biïët sao”,
thûåc ra noá nùçm trong xaä höåi thuöåc àõa vaâ nûãa phong
kiïën, trong hïå thöëng xaä höåi tû baãn chuã nghôa; nhûäng
ngûúâi “àa tònh àa caãm” thò caãm thêëy noá nhaåy hún ai,
khöng vui vúái nhûäng keã quyïìn quyá giaâu sang, nhûng laåi
buöìn möåt caách bõ àöång, khöng cêët mònh ra àûúåc khoãi
doâng nûúác thò vêîn bõ doâng nûúác cuöën ài. Xaä höåi múái, hònh
thaânh tûâ thaáng Taám 1945, khöng khñ caách maång, phong
traâo caách maång vaâ khaáng chiïën caâng ngaây caâng cao, dêìn
daâ têíy àöåc cho têm trñ chuáng töi. Àoá laâ möåt sûå giaác ngöå
dêìn dêìn, khöng nhûäng úã tû tûúãng, bùçng lyá luêån, qua hoåc
têåp, maâ àöìng thúâi vaâ rêët quan troång, laâ giaác ngöå búãi caái
thûåc tïë múái cuãa quêìn chuáng. Phaãi caãi taåo mònh àïí maâ
caãi taåo thïë giúái, vaâ mùåt khaác, caái thïë giúái àûúåc caãi taåo
êëy, hûúáng túái laâ do ta vaåch cho noá ài, nhûng mûác àöå, töëc
àöå nêíy núã cuãa noá coá nhûäng gia töëc bêët ngúâ, caái thïë giúái
khöng ngûâng àöíi múái êëy quay trúã laåi caãi taåo con ngûúâi.
Thúâi gian àêìu, lù’m khi trñ tuïå àaä xoay chuyïín, maâ traái
tim nghïå sô coân nhû naâng Bao Tûå ngêåm miïång khöng
chõu cûúâi, do sûác yâ, do quaán tñnh cuä, laåi coá luác ngêåm chùåt
miïång laåi nûäa kia, do cûáng àêìu! Nhûng cuâng laâm luång,
cöng taác, àöìng cam cöång khöí vúái nhên dên, ngaây laåi
ngaây, caái buöìn cuãa xaä höåi cuä coân lêín quêët trong traái tim
dêìn daâ töëng khûá ài luác naâo khöng biïët, nhû kïnh raåch
xeã àêët laâm tröi chêët pheân cuãa Àöìng Thaáp Mûúâi ra biïín!
Cuöåc söëng múái hiïån lïn, tûå mònh suy nghô trïn cú súã thûåc
tïë múái, nhûäng quan niïåm cuä vúä ài tûâng maãng úã bïn trong
têm trñ, tûå mònh duâng phûúng phaáp phï bònh cuãa chuã
nghôa Maác maâ nghiïåm lêëy chên lyá laâ úã àêu. Lù’m luác cûá
nghô ra maâ buöìn cûúâi möåt mònh, maâ thêëm thña tûå mònh
biïët ún Caách maång. Chiïm nghiïåm nhiïìu lêìn, röìi vïì sau
gùåp möåt söë trûúâng húåp, mònh cuäng laâ baác sô hiïíu àûúåc
bïånh cuãa têm höìn. Luác àêìu Khaáng chiïën, vaâo Thanh
Hoáa, töi gùåp chi H.C., ca Huïë rêët hay, coá sù’c, trûúác Caách
maång cuäng laâ möåt ngûúâi úã xoám yïn hoa. Chõ ta cûá thñch
laâm cho rêët nhiïìu caán böå mï chõ, thûâa ngûúâi mï chõ. Möîi
khi haát baâi tûá àaåi caãnh “Öi cuäng möåt kiïëp hoa” bù’t
nhiïìu vêìn “a” rêët taâi tònh, chõ H.C. laåi kïu buöìn! Àuáng
laâ möåt kyä nûä úã àêu thúâi naâo rúát laåi. Vïì sau töi hiïíu cùn
bïånh cuãa caái buöìn êëy. Chõ H.C. khöng thoaát àûúåc, khöng
muöën thoaát caái kiïëp hoa àeåp tû kyã cuãa chõ, nïn cûá ngöìi
soi gûúng kñnh vaâ soi gûúng höìn maâ thúã than. Hai nùm
sau, tûâ Viïåt Bù’c vïì Thanh, töi laåi gùåp chõ H.C. ca Huïë
vêîn hay, sù’c àaä keám nhiïìu, vaâ chõ àaä chaåy haâng xaách úã
chúå Rûâng Thöng, khöng kheáo àaä buön lêåu. Khöng thïí cao
àaåo vúái “nghïå sô” àûúåc, chõ àaä xuöëng laâm con buön. Vïì
sau chõ ta àaä vaâo thaânh vaâ phiïu baåt àêu khöng biïët.
Chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn vaâ lyá luêån caách maång
àaä traã laåi vai troâ quyïët àõnh lõch sûã, chuã nhên thïë giúái
cho quêìn chuáng; chûa noái àïën thúå thuyïìn vaâ dên caây,
múái nghô àïën caái àúâi “nhûäng ngûúâi nho nhoã” bõ caái xaä höåi
cuä khinh miïåt - nhûäng ngûúâi naây dñnh lñu vúái tiïíu tû
saãn, trong hoå coá mònh - cuäng àaä thêëy hù’t hiu khöng chõu
àûúåc nûäa: nhûäng öng giaáo daåy trûúâng laâng phong lûu
ngheâo khöí, nhúä tay höì lú caái quêìn chuác bêu xanh quaá bõ
chïë laâ “giaáo höì lú”, nhûäng cöng chûác nhoã bõ goåi laâ “caåo
giêëy”, maâi moân àuäng quêìn trïn ghïë, maâi moân tay aáo trïn
baân, nhûäng thêìy kyá ga xeáp..., khaái niïåm vïì nhûäng ngûúâi
êëy ài àöi vúái khaái niïåm trûúâng lúáp ba úã laâng, ga nhoã
miïìn ngûúåc, baân giêëy haång beát, chúå quï, xoám nhoã...
ngheâo ngheâo, töåi töåi, goåi hoå nhû vêåy laâ so vúái tiïu chuêín
giaâu coá quyïìn quyá maâ goåi. Chûa àïën caái thïë giúái cuãa àoái
reát, múái caái thïë giúái trung gian haång thêëp maâ àaä toaát ra
möåt sûå ngöåt ngaåt àeâ lïn ngûåc, lïn têm höìn, möåt thûá hù’t
hiu trûúác àêy nhûäng thi sô thñch triïìn miïn trong àoá maâ
laâm thú, bêy giúâ thò khöng taâi naâo maâ chõu àûúåc caái
sûúng baâng baåc thï lûúng àoá nûäa. Möåt nhên vêåt phong
kiïën xûa coá thöët: “Laâm trai, nïëu khöng àïí àûúåc tiïëng
thúm laåi muön àúâi, thò cuäng nïn àïí tiïëng xêëu laåi muön
thuúã.” YÁ kiïën àoá chûáng toã trong xaä höåi cuä, bù’t àêìu cêìm
quyïín saách ài hoåc laâ àaä khöng muöën trúã vïì laâm quêìn
chuáng nûäa, phaãi lêåp cöng danh, “khöng cöng danh thò
naát vúái coã cêy”, phaãi laâm caá nhên anh huâng, khöng anh
huâng töët thò “anh huâng” xêëu, aác; theo nhên vêåt phong
kiïën noå, noái möåt caách tuåc tùçn, thò khöng àïí àûúåc tiïëng
thúm, cuäng nïn... àaánh möåt caái rù’m thêåt thöëi vaâo trong
lõch sûã, miïîn laâ àïí àûúåc êën tûúång trong àúâi! Caâng nghô
caâng thêëy Caách maång laâ cuöåc giaãi phoáng vô àaåi, thêìn kyâ
cuãa quêìn chuáng, tûâ chöî bõ coi laâ naát vúái cêy coã, hoå laâ thú
cuãa muön baâi thú, nhaåc cuãa muön khuác nhaåc!
Lêëy àöi mù’t àaä coá àûúåc lêåp trûúâng giai cêëp, quan àiïím
quêìn chuáng, töi nhòn laåi sûå vêåt maâ cûúâi nhoeãn möåt mònh
nhû thïë. Töi rêët thñch tinh vi, nhûng cuäng caãnh giaác vúái
möåt thûá tinh vi naâo àoá laâm xa lòa mònh vúái phêìn lúán
ngûúâi. Trûúác kia töi rêët phuåc möåt truyïån ngù’n nhoã cuãa
Øngàecxen: Naâng cöng chuáa trïn haåt àêåu. Möåt baâ hoaâng
hêåu keán vúå cho hoaâng tûã, muöën tòm cho àûúåc möåt cöng
nûúng chñnh cöëng, khöng nhûäng chó laâ con vua thò àûúåc
goåi laâ cöng chuáa, maâ phaãi laâ cöng chuáa trong caã thïí xaác,
têm höìn. Möåt àïm coá ngûúâi thiïëu nûä àïën vaâ nguã laåi.
Hoaâng hêåu cho chöìng mêëy lúáp àïåm rêët daây, vaâ dûúái chiïëc
àïåm cuöëi baâ ta àùåt möåt haåt àêåu tñ xñu. Nhûng ngûúâi thiïëu
nûä suöët àïm bõ haåt àêåu dûúái mêëy lúáp àïåm cöåm àau quaá,
trùçn troåc maäi khöng nguã àûúåc! Saáng mai hoaâng hêåu biïët
àêy laâ möåt cöng chuáa chñnh töng, vaâ lêëy cho hoaâng tûã. -
Thõt da tinh tïë àïën thïë laâ cuâng! Bêy giúâ thò töi phuåc caái
taâi cuãa Øngàecxen úã trong truyïån, nhûng laåi súå nhûäng loaåi
cöng nûúng nhû thïë! Vïì chñnh trõ, vïì nhûäng tònh caãm lúán,
quêìn chuáng rêët tinh vi! Luác àêìu Khaáng chiïën, qua möåt
laâng úã Haãi Hêåu, Nam Àõnh, töi thêëy möåt baác xêím öm möåt
cêy àaân nguyïåt göî àaä moân haát nhûäng baâi vïì Nam Böå àaánh
thûåc dên Phaáp, ngûúâi xuám àöng laåi nghe rêët haâo hûáng.
Chúá nïn chó thêëy möåt mùåt rùçng ngûúâi haát chûa hay vaâ
ngûúâi nghe chûa saânh; sao khöng lêåt ngûúåc trúã laåi, nhòn
thêëy caái khña caånh sêu sù’c naây: mùåc duâ ngûúâi haát chûa
hay nhûng têm höìn quêìn chuáng vêîn rêët nhaåy vúái nhûäng
tònh caãm lúán lao, hoå khöng chúâ àúåi phaãi tuyïn truyïìn àïën
daä nûúác boåt múái chõu ài laâm nhûäng nhiïåm vuå lõch sûã cuãa
thúâi àaåi. Chñnh caái phong phuá trong têm höìn quêìn chuáng
laâ nïìn taãng cho muön nghïå thuêåt röìi. Töi coân nhúá caái tinh
vi cuãa möåt baâ chuã nhaâ luác töi coân úã troå ài hoåc; caái baâ beáo
chïîm chïå theo kiïíu “trïn ghïë baâ àêìm ngoi àñt võt” êëy rêët
tinh vi, ai cuäng khen baâ hïî coá möåt con rïåp meán naâo nhoã
àïën àêu trong caái ghïë cù’n, laâ baâ ta biïët ngay, vaâ bù’t cho
kyâ àûúåc. Da thõt thò gioãi nghe rïåp cù’n àïën thïë, nhûng têm
höìn thò nùång hún trêu, baâ ta boác löåt tö trïn haâng trùm
mêîu ruöång.
*
* *
Vaâo trong Caách maång, töi dêìn daâ thêëm thña, tri kyã
tri êm vúái chuã nghôa hiïån thûåc. Chuã nghôa hiïån thûåc
khöng chöåp lêëy chuåp aãnh, nhû chuã nghôa tûå nhiïn, maâ
noá choån lûåa, maâ noá saáng taåo àiïín hònh; chuã nghôa hiïån
thûåc dûång nhûäng nhên vêåt anh huâng. Thú hiïån thûåc laâ
thú trong àoá thi sô khöng tûå núã nhû trûúác kia, maâ baám
vaâo thûåc tïë maâ núã, tûå núã thò coá thïí núã möåt caách àöìng
boáng, bêët chêëp quy luêåt xaä höåi, baám vaâo thûåc tïë maâ núã
thò cuâng núã vúái thûåc tïë, vaâ coá thïí núã lêu daâi maäi àûúåc.
Thú hiïån thûåc laâ thú coá tû tûúãng vaâ chuã nghôa anh huâng.
Tû tûúãng khöng phaãi laâ cuãa möåt ngûúâi, maâ cuãa möåt
nhoám ngûúâi; tû tûúãng laâm söëng chuã nghôa hiïån thûåc laâ
tû tûúãng cuãa giai cêëp . Chñnh giai cêëp sinh ra yá nghô,
khúi nïn tònh caãm, thuác àêíy haânh àöång, gúåi thaânh taác
phêím. Tuây theo tñnh chêët nhûäng giai cêëp khaác nhau maâ
yá nghô, tònh caãm, haânh àöång vaâ taác phêím cao thûúång hay
laâ bó öíi.
Hai giaác ngöå lúán laâm truåc cho têm trñ töi laâ àêëu tranh
giai cêëp vaâ quêìn chuáng. Hiïíu biïët àêëu tranh giai cêëp thò
múái coá nghõ lûåc, coá voä trang, kñnh yïu quêìn chuáng thò
múái coá tònh caãm. Giùåc Myä hiïån giúâ têën cöng caã nûúác ta,
noá noái vúái chuáng ta rùçng: àêëu tranh giai cêëp laâ quyïët
liïåt, khöng khoan nhûúång; noá khöng ngêìn ngaåi trûúác möåt
töåi aác naâo; chuáng ta kiïn quyïët ra tiïìn tuyïën àaánh Myä,
lïn chiïën tuyïën chöëng Myä, cûáu nûúác!
Muöën nhòn mùåt trúâi, haäy nhòn aánh saáng gioåi trïn vaån
vêåt; muöën nhòn Àaãng Maác - Lïnin, haäy nhòn thaânh tûåu
úã trong quêìn chuáng. Chñnh “tûâ chên trúâi cuãa möåt ngûúâi
àïën chên trúâi cuãa triïåu ngûúâi”, chñnh nhúâ Àaãng daåy cho
töi tòm sûác lûåc úã trong quêìn chuáng, maâ tûâ möåt thi sô cuãa
“têm tû”, töi àaä biïët gù’n thú vúái àúâi söëng, àúâi söëng thûåc
tïë. Nhùçm nhûäng núi tiïìn tiïën, àïën vúái nhûäng ngûúâi tiïìn
tiïën, töi àaä thêëy chuã nghôa xaä höåi tûúi töët nhû cêy tröìng
àaä chõu àêët; khöng coá chuã nghôa xaä höåi thò cuäng khöng
coá caái rñu rñt rêåm rêåt cuãa Hûng Yïn, Nam Àõnh, Phuá
Thoå..; töi àaä thêëy cuöåc söëng múái xaä höåi chuã nghôa, chñnh
trõ, kinh tïë, vùn hoáa àang nhû löng mùng trïn traái àaâo
tú, coá möåt caái gò rêët treã baáo hiïåu möåt ngaây laåi hún lïn
maäi. “Thú vaâ àúâi söëng” laâ thïë àêëy, coá àûúåc möåt khúãi sù’c
naâo trong hònh tûúång, trong vêìn àiïåu, möåt sûå trúã laåi treã
trung naâo trong thú mònh laâ do sûác söëng khoãi sù’c trong
nhên dên. - Trong rûâng Quyâ Chêu, vaâo thïë giúái cuãa cêy,
töi muöën möåt thïí thú phoáng sûå, noái thi võ, àùåc àiïím cuãa
möîi loaåi cêy, noái caái nïn thú cuãa haåt giöëng bay tòm xa
xùm trong gioá. Vïì àaão Cö Tö, töi muöën bûúác àêìu àûa caái
thïë giúái cuãa biïín, soáng, àaão, thuyïìn, caá, dên chaâi vaâo thú.
Lïn àûáng trïn àeâo Maä Phñ Leâng (Söëng muäi ngûåa), trïn
möåt noác cao cuãa nhaâ Töí quöëc, töi laåi muöën àûa àaá, nuái,
àeâo, buáa, chooâng, mòn, dêy vaâ nhûäng ngûúâi múã àûúâng
qua àaá hoa cûúng thaânh möåt àöëi tûúång diïîn taã. Coân vïì
Haâ Nam thò laåi laâ xûá súã cuãa àöìng chiïm truäng, ngûúâi ta
cêu haâng trùm cêy söë àûúâng bùçng phùèng, ö tö ài àûúåc,
tûâ dûúái nûúác lïn, bùçng nghõ lûåc, bùçng “àaâo moâ böëc lùån”.
Àïën nhû Höì Suöëi Hai dûúái chên nuái Ba Vò, thò laåi laâ caái
ùm ù’p bùçng lùång cuãa höì àêìy, àêy laâ anh huâng ca cuãa
thuãy lúåi. Khi coân nhoã àoåc saách, thêëy noái Tûã Trûúâng (Maä
Tû Thiïn) trûúác khi viïët vùn Sûã kyá, thò àaä ài nhiïìu núi
Nam Bù’c cuãa Trung Quöëc xûa, àïën khi viïët, thò vùn coá
caái veã, caái húi, caái tiïëng cuãa söng röång, thaác cao, höì
àeåp...; vùn chûúng cuãa Tûã Trûúâng do lõch laäm maâ hay.
Mònh àûúåc Àaãng cho ài, àùång chiïëm lônh àêët nûúác, thêm
nhêåp nhên dên, hoãi coân thúâi cú naâo töët quyá hún nûäa, sao
laåi chùèng thïí nghiïåm caái baâi hoåc cuãa Tûã Trûúâng?
Nguöìn söng Lö, nuái Sa Pa, nhûäng thaác söng Àaâ: thaác
Búâ sêu sù’c dûä túån, thaác ÖÍ Gaâ cûá caån nhû khöng maâ laåi
rêët dûä; möåt doåc caác àöìn cöng an vuä trang úã Cao - Bù’c -
Laång; möåt luöìng caác cöng trûúâng laâm àûúâng trïn caác àeâo
Möåc Chêu, Pha Àin, Cúâlavö ài Sún La, Lai Chêu; caác
cöng trûúâng thuãy lúåi Cöí Àam, Neo - Buâi Hoâa; huyïån thò
nhû Yïn Khaánh, saáng suãa nhû möåt vûâng traán thöng
minh, nhû Kim Sún, maáy keáo vïì caây rêåm rûåc (Ninh
Bònh); xaä thò nhû Hiïåp An, àêët heåp maâ thoác no àuã, Höìng
Thaái; cêy tröìng laâm cho dên giaâu (Haãi Dûúng); cuâng
xanh töët biïëc rúân nhû nhau maâ Thanh Nga (Phuá Thoå)
nhû àaân chim xanh muön caái àuöi xoâe laâ taâu laá coå, coân
Thuêån Vi (Thaái Bònh) thò nhû mêm hoa quaã: cam, na,
roi, öíi, trïn mêm laåi raãi chñn vaâng hoa ngêu!
Nhûng caái àöång lûåc, caái trñ tuïå, têm höìn cuãa nhûäng
caãnh noái kia laâ quêìn chuáng. Veã vang thay nhên dên lao
àöång coá pheáp tiïn úã trong tay! Àïën núi àêu, töi laåi giaâu núi
àoá, töi laåi coá núi êëy; töi nghe baâ con khoe cuãa caãi lao àöång;
töi thêëy xaä Xuên La (Haâ Nam) ghi söë cuãa trûúác vaâ sau
Caách maång trïn tûúâng nhaâ bïn àûúâng qua laåi; töi thñch
nhêët laâ àûúåc hêìu chuyïån thú cho caác öng cuå, baâ cuå, baâ meå,
baác gaái coá con moån; nhûäng ngûúâi naây maâ chõu àïën ngöìi
nghe mònh phuåc vuå, laåi khöng boã vïì nûãa cuöåc, thò laâ möåt
vinh dûå cho ngûúâi thú! Töi chùèng phaãi tham ùn, nhûng töi
rêët quyá nhûäng bûäa töi “ùn chûåc” cuãa àöìng baâo,
Haåt cúm ùn cuãa baâ con
Laâ tònh, laâ nghôa, laâ ún thêëm nhuêìn!
Sao caái viïåc àöìng baâo ùn maâ laåi coá thïí laâm saáng rûåc
têm höìn töi nhû thïë! ÚÃ Haâ Giang, trong phiïn chúå Àöìng
Vùn, chúå àeåp lù’m, àaâo, lï, mêån, nhûäng chaão lúán xaáng cöë,
nêëu baán thõt boâ, dï, trêu; quêìn aáo miïìn nuái nhiïìu maâu,
rûåc rúä nhêët laâ cuãa caác chõ U-nñ; caác àaân öng Meâo ngöìi
ngoaâi trúâi ruöëng rûúåu cuãa àöìng baâo nêëu trong nhûäng caái
baát; trúâi nù’ng maâ maát cuãa cao nguyïn. Nhûng chúå àaä
vaän dêìn; luác bêëy giúâ, trong nhûäng gian chúå lúåp ngoái,
quanh nhûäng baân göî, möåt caãnh tûúång hiïån ra vúái töi: Caác
baâ cuå Meâo ngöìi ùn, caác baâ xeá nhûäng chiïëc baánh ngö àûúåc
cho men vaâo xöëp lïn vaâ nûúáng trïn than àoã. Caác baâ àeo
hoa tai baåc luãng lùèng, mùåc vaáy xoâe gai trù’ng, toác buái
dûång trïn àêìu, mùåt raám nù’ng, da deã nhùn nheo khoãe
maånh, chên deão dai, vaâ caác baâ cuå Meâo ùn rêët khoãe, huáp
nûúác xaáng cöë bùçng nhûäng caái thòa göî. Caác xaä höåi “vùn
minh”, caác giai cêëp trïn thûúâng cho àöång taác ùn laâ dung
tuåc; töi höm àoá, thêëy bûäa ùn cuãa caác baâ cuå Meâo trong
quaán chúå, thò loâng laåi traân àêìy möëi tònh giai cêëp, tònh
àöìng baâo, tònh nhên loaåi mïnh möng, töi thöng caãm vö
haån túái bûäa ùn. Øn àïí maâ caác baâ cuå Meâo sù’p sûãa àûúâng
vïì leo nuái! Töi khöng thêëy dung tuåc tñ naâo caã, maâ laåi
thêëy ùn uöëng lúán lao nhû laâ caây ruöång, dïåt vaãi, cuäng àêìy
tònh ngûúâi. Thûåc tònh töi muöën noái vúái caác baâ cuå Meâo: -
“Thïë con xin meå cho con ùn möåt miïëng vúái coá àûúåc
khöng?”. Töi laåi liïn hïå nhúá túái Bònh Àõnh, khi töi coân
nhoã, nhûäng ngaây phiïn chúå Goâ Böìi buöíi trûa, bïn caånh
nhaâ baâ ngoaåi töi, àöìng baâo tûâ xa àïën, ài chúå xong ngöìi
ùn vúái nhau, hoå beã baánh traáng nûúáng (baánh àa) röm röëp,
hoå caåp nhûäng bù’p ngö àoã nêëu nhûâ. Øn, àöëi vúái bònh dên
laâ dûå trûä àïí sau àoá, laâm luång.
Ngûúâi thi sô àûúåc giaáo duåc cuãa Àaãng, mïën thûúng ài
vaâo quêìn chuáng, thò quêìn chuáng cuäng ài vaâo thú cuãa
anh, àúâi söëng, sinh khñ, sinh lûåc ài vaâo thú anh, chuã
àöång, laåc quan ài vaâo thú anh. Phuâ sa böìi maäi, dêìn daâ,
röìi sau àêët cuä thaânh ra àêët múái, cuöëi cuâng àêët múái laâ
Àêët, möåt caách rêët tûå nhiïn, àún giaãn.
Trïn àêy töi ön laåi nhûäng núi cuãa cuöåc söëng múái, àêët
nûúác múái maâ töi àaä thùm vaâi nùm laåi àêy. Hiïån nay, giùåc
àïë quöëc Myä àaä àem maáy bay vúái bom àaån têën cöng miïìn
Bù’c, àúâi söëng tûâ hoâa bònh chuyïín sang khaáng chiïën
chöëng Myä; mêëy tuêìn ài vaâo Vônh Linh, Àöìng Húái vaâ hai
thaáng ài vaâo hoãa tuyïën úã Nghïå An, Thanh Hoáa, qua
nhiïìu huyïån tûâ Nam Àaân àïën Nghôa Àaân (Nghïå) vïì
nhiïìu xaä úã Tônh Gia, Quaãng Xûúng, Hoùçng Hoáa (Thanh),
töi laåi nhêån cuãa nhên dên caái khñ thïë chiïën àêëu quyïët
liïåt; àûa xûúng thõt cuãa mònh lïn trïn cuâng möåt tuyïën
lûãa vúái nhên dên, töi thêëy têm höìn mònh laåi trûúãng
thaânh thïm möåt mûác; àúâi söëng khaáng chiïën chöëng Myä laåi
caâng vaâo sêu trong thú, thú laåi caâng tin tûúãng vaâ chiïën
àêëu, quêìn chuáng laåi vêîn laâ caái nguöìn say mï cöí voä lúán
nhêët cho töi. Lêìn ài thûåc tïë vûâa qua, töi thêm nhêåp
ngaânh Bûu àiïån, àïën Vinh töi àaä vinh dûå phuåc vuå cho
haâng trùm chiïën sô bûu àiïån àaä tûâng ngaåo bom àaån ngöìi
trûåc maáy noái hay ài nöëi àûúâng dêy àiïån thoaåi, ài vêån taãi
theo xe thû. Nhûng böën höm say, ngaây 4-6-65, giùåc Myä
laåi àïën oanh taåc nùång, laâm hoãng àiïån, nûúác. Vinh caã möåt
ngaây chiïën àêëu hiïím nguy cùng thùèng; àïën töëi, dûúái möåt
aánh àeân dêìu hoãa, chuáng töi àang chuêín bõ xe àaåp khuya
ài Nam Àaân, thò coá hai ngûúâi bêëm àeân pin àïën tòm toâi:
- “Anh em àang chúâ anh àïën phuåc vuå thú”. Töi àïën höåi
trûúâng: haâng trùm ngûúâi àaä ngöìi sùén úã àoá; mùåc bom àaån
ban ngaây vaâ duâ cho cöng taác àang bïì böån, hoå àoâi hoãi moán
ùn tinh thêìn! - Thêåt laâ möåt sûå bònh tônh vaâ möåt loâng yïu
thú àïën kyâ laå! - Vaâ àoá laâ möåt phêìn thûúãng vö giaá cho
têm höìn töi.
Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi
Cuâng àöí möì höi, cuâng söi gioåt maáu
Töi söëng vúái cuöåc àúâi chiïën àêëu
Cuãa triïåu ngûúâi yïu dêëu gian lao...
II
Trong caái vêën àïì lúán Cuöåc söëng vaâo vùn thú, töi muöën
noái thù’t laåi chùåt hún möåt vêën àïì: thú vaâ thûåc tïë. Diïîn
àaåt caái têm höìn cöång saãn cuãa mònh, cuäng laâ Cuöåc söëng
vaâo trong thú, nhûng tiïëp theo àêy, töi muöën laãy ra möåt
vêën àïì quan troång, trung têm: cuöåc phêën àêëu àïí laâm
nhûäng baâi thú hiïån thûåc, àïí diïîn àaåt thûåc tïë caách maång.
Töi khöng noái trúã laåi nûäa caái chên lyá àaä phöí biïën: Àúâi
söëng, thûåc tïë vaâ quêìn chuáng laâ kho vö têån, laâ nguöìn böìi
dûúäng vö haån cho nhaâ thú. Àûúåc böìi dûúäng têm höìn röìi,
coân phaãi laâm ra thú thò múái coá taác duång cuãa thi sô, múái
coá vùn hoåc, cho nïn úã àêy töi khöng noái vïì höìn thú nûäa
(nhû phêìn trïn), maâ noái sang cuöåc phêën àêëu trong loå
mûåc: noái sang baâi thú.
Thú laâ loåc lêëy tinh chêët, laâ sûå vêåt àûúåc phaãn aánh vaâo
trong têm tònh. Nhûng têm tònh, têm tû úã àêy khöng
taách khoãi hiïån thûåc. Chuã nghôa xaä höåi coá cú súã vêåt chêët
vaâ kyä thuêåt cuãa mònh, thò höìn thú cuäng coá möåt têëm thên
vêåt chêët, caái thên àoá laâ hiïån thûåc, thûåc taåi, sûå vêåt. Tñnh
chêët anh huâng cuãa thúâi àaåi chuáng ta cêìn coá nhûäng baãn
anh huâng ca múái, nhûäng sûã thi múái, sûã thi thò phaãi coá
chuyïån, coá viïåc. Thú vúái àúâi, möång vúái thûåc khöng taách
rúâi nhau nûäa, àúâi nïn thú, thûåc chûáa möång, cho nïn thú
hiïån nay phaãi múã röång vaâ àoán nhûäng vêåt vaâ nhûäng sûå
cuãa cuöåc söëng múái. Cöë nhiïn khöng phaãi àûa vaâo têët caã
àïí àïën nöîi bûâa böån, ngöín ngang trùm thûá trong baâi, thò
cuäng khoá maâ nïn cêu tuyïåt diïåu, vaâ àûâng àûa vaâo möåt
caách löåc cöåc, êëm aách nhû ngûúâi ùn maâ khöng tiïu. Àûa
möåt caách naâo àoá, thoaãi maái, nhûng nïn àûa sûå vêåt vaâo
thú. Töi nghô: nhûäng thú thuêìn chêët, nùång khai thaác
phña têm tû, têm tònh (múái) thò ta bao giúâ cuäng vêîn laâm
kia maâ; vaâ cuäng phaãi cöng nhêån rùçng loaåi êëy rêët àûúåc
cöng chuáng ûa thñch, búãi sûå vêåt àaä kinh qua möåt lêìn tiïu
hoáa cuãa têm höìn nhaâ thú. Nhûng cêìn phaãi múã röång möåt
caánh thú nûäa: thú trûä tònh diïîn àaåt thûåc taåi.
Viïåc naây, trong thú cöí àiïín àaä laâm. Bay böíng, tung
hûáng, xuêët saáo, ngang taâng nhû Lyá Baåch, “Lyá Baåch laâ
con röìng trong thú”, àoá laâ sûå kiïån khöng phaãi múâ hay haå
thêëp àûúåc; cuâng vúái Lyá Baåch chuáng ta cêìn phaãi tùng
cûúâng hoåc têåp Àöî Phuã, nhaâ thú thiïn taâi noái vïì hiïån thûåc
cuãa xaä höåi, àaä àûa aâo aåt thûåc tïë vaâo thú, àaä laâm nhûäng
cêu thú hiïån thûåc rêët súám trong vùn hoåc thïë giúái.
Thûúâng sang vùåt tröåm taáo ngoaâi sên
Baâ êëy khöng con chùèng coá ùn... (dõch)
Múã àêìu möåt baâi thêët ngön baát cuá bùçng hai cêu thú
nhû vêåy, vúái möåt con mù’t khöng xanh, seä hoãi - Àêu laâ
myä lïå hoáa? àêu laâ du dûúng? thú chi maâ têìm thûúâng thïë!
- Nhûng àoá laâ hai cêu múã àêìu hay trong möåt baâi thú hay
cuãa Àöî Phuã, noái tònh caãnh baâ cuå giaâ úã laáng giïìng mònh
vò thuïë maá nùång nïn ngheâo àoái, Àöî Phuã biïët baâ cuå sang
choåc taáo nhaâ mònh, nhûng vêîn àïí yïn; noá xuêët saáo àöëi
vúái quan niïåm thöng thûúâng vïì thú laâ phaãi àeo nûä trang
vaâ noái mung lung thiïn àõa; rêët giaãn dõ, noá àïí cho sûå vêåt
noái; nhûng rêët thêm thuáy, thi sô àaä àùåt tònh caãm cuãa
mònh vaâo.
Viïët vïì thi haâo Vichto Huygö, nhaâ thú Aragöng àaä
noái: Con àûúâng daâi cuãa Huygö laâ con àûúâng ài túái chuã
nghôa hiïån thûåc. Huygö àaä dêìn dêìn trúã thaânh nhaâ thú
àêìu tiïn thûåc sûå laâ hiïån thûåc cuãa nïìn thú Phaáp. Thú
Huygö khöng nhûäng hiïån thûåc vïì nöåi dung: Huygö àaä
saáng lêåp ra thú chñnh trõ trong vùn hoåc Phaáp, thú Huygö
laâ thú tû tûúãng, nhûäng yá tûúãng àoá khöng phaãi laâ nhûäng
aánh quaái àaãn trong têm höìn maâ laâ nhûäng yá tûúãng cuãa
nhên dên Phaáp trong quaá trònh caách maång; maâ Huygö
coân laâ nhaâ thú hiïån thûåc búãi àaä laâm ra nhûäng cêu thú
hiïån thûåc.
Huygö chöëng laåi löëi noái vùn hoa cuãa thú, laâ nhaâ thú
àêìu tiïn àûa lúâi noái thöng thûúâng vaâo thú, Huygö khùèng
àõnh rùçng thú phaãi noái tûå nhiïn, lúâi leä phaãi thûåc, ngön
ngûä thú phaãi laâ ngön ngûä àûúåc àöíi thay, xaáo tröån laåi do
cuöåc söëng. - Do möåt cuöåc phêën àêëu, lao àöång lêu daâi, maâ
sau cuâng, trong têåp Trûâng phaåt, têåp thú trûä tònh lúán àaã
kñch tïn hoaâng àïë Napölïöng III thoaán võ cuãa nhên dên,
Huygö àaä duâng àûúåc cêu thú hiïån thûåc thïí nghiïåm reân
luyïån trong ba mûúi nùm àïí phuåc vuå rêët khúáp muåc àñch
chñnh trõ; tûâ chöî àiïìu muöën noái hoaân toaân ùn yá vúái lúâi
noái, maâ nêíy ra “caái cöng cuå kyâ laå vaâ múái: cêu thú hiïån
thûåc cuãa Vichto Huygö”.
Phêën àêëu àïí reân luyïån cho àûúåc cêu thú hiïån thûåc ,
möåt cöng cuå taâi tònh öm gêìn àûúåc thûåc tïë, chuáng ta laâm
trúã laåi cêu thú cuãa Àöî Phuã, nhûng cêu thú hiïån thûåc cuãa
Àöî Phuã àïí noái àau khöí xoát xa, coân cêu thú hiïån thûåc cuãa
ta àïí noái xêy dûång tûúi saáng. - Cêu thú hiïån thûåc cuãa
Viïåt Nam ta trûúác àêy thûúâng úã trong thú kïí truyïån,
truyïån thú, hún laâ trong thú trûä tònh; úã Truyïån Kiïìu, úã
Vùn chiïu höìn Nguyïîn Du laâ nhaâ thú hiïån thûåc lúán vaâ
laäng maån lúán. Theo yá töi, caái cêu thú hiïån thûåc söë möåt
cuãa Nguyïîn Du laâ “Trïn aán sùén coá con dao”; Nguyïîn Du
lêìn duy nhêët, chõu laâm möåt cêu thú luåc trong luåc baát
khöng phaãi cù’t theo nhõp 3 + 3 maâ chûä thûá hai laåi “trù’c”
nhû thïë. Coá ngûúâi súå tiïëng trù’c choåc vaâo löî tai, àaä chûäa
laâ “Trïn yïn sùén coá con dao”, thïë thò coân ra caái gò nûäa!
Huöëng chi caái aán thû àêu coá phaãi laâ caái yïn ngûåa! Töi
khöng hiïíu cêìn phaãi noái thïë naâo cho du dûúng vùn veã
nûäa kia chûá? ÚÃ àêy, caách noái hay nhêët laâ noái theo löëi tûå
nhiïn, thöng thûúâng: Trïn aán sùén coá con dao, cêu thú
phaá thïí bùçng trù’c, nhû vùn xuöi úã giûäa vùn vêìn, laåi xuêët
saáo nhû möåt sûå xeá raách, möåt sûå àêm cheám vúái hai dêëu
sù’c: trïn aán sùén coá, cuäng coá thïí noái thïm rùçng noá chûáa
àûång möåt caái quù’c mù’c, möåt àöång taác cêìm lêëy con dao,
vúái yá àõnh phaãn àöëi quyïët liïåt àïën tuyïåt voång; coá caái tûác
töëi trïn aán sùén coá bïn trïn, thò bïn dûúái múái coá tiïëng
khoác uêët ûác:
Thûúng öi! taâi sù’c bêåc nay,
Möåt dao oan nghiïåt dûát dêy phong trêìn!
Höì Chuã tõch noái úã têåp Nhêåt kyá trong tuâ:
Nay úã trong thú nïn coá theáp.
Àûa theáp vaâo thú laâ möåt viïåc rêët khoá, rêët múái, búãi phêìn
lúán trong thú vïì trûúác laâ nhiïìu kinh nghiïåm àûa phong
hoa tuyïët nguyïåt, nûúác biïëc non xanh, giai nhên taâi tûã...
chûá coân kinh nghiïåm àûa theáp vaâo thú thò àaä àûúåc bao
nhiïu! Àûa lao àöång vaâo trong thú cuäng khoá nhû thïë. Noái
röång hún, àûa thûåc tïë vaâo thú, gùåp phaãi möåt sûå cûúäng laåi
rêët maånh cuãa chêët liïåu, dêîu sao àûa hoa, àûa tònh caãm
vaâo thú cuäng nheå nhaâng hún. Töën cöng sûác hún caã laâ laâm
nhûäng cêu thú hiïån thûåc.
Trúã laåi vúái cêu thú hiïån thûåc cuãa Vichto Huygö. Caái
àún giaãn hiïån thûåc trong cêu thú, khi noá thaânh cöng, laâ
àiïìu kyâ laå nhêët trong thú, àiïìu khoá àaåt nhêët. Aragöng
dêîn chûáng baâi thú Kyã niïåm àïm möìng böën cuãa Huygö;
baâi thú nhùçm àaã kñch Napölïöng III, kïí laåi möåt em beá bõ
lñnh cuãa tïn hoaâng àïë cön àöì bù’n chïët.
... Baâ cuå kïu: - Coá naäo ruöåt hay khöng...
Chaáu noá chûa àêìy taám tuöíi, thûa öng
Noá ài hoåc, caác thêìy àïìu mïën lù’m...
. . . . .
Súám nay noá coân chúi kia, trûúác cûãa...
Em ài qua phöë, chuáng bù’n vaâo em...
Nhûäng neát giaãn dõ àöí vaâo nhau nhû nhûäng gioåt nûúác
roã vaâo möåt caái bònh, cûá roã khöng coá baân luêån, àïën möåt
luác bònh àêìy, tûác nûúác, muöën vúä! Nhaâ thú àaä cöë yá choån
lêëy möåt söë chi tiïët hiïån thûåc, chñnh caái chi tiïët rêët thûåc
êëy tùng sûác chên thêåt vaâ do àoá sûác thuyïët phuåc cuãa sûå
vêåt. Em beá vö töåi chïët, chïët búãi boån lñnh Napölïöng III.
Hai tay buöng nhû kiïëm chöî tûåa nhúâ,
Coân trong tuái: con quay bùçng göî öíi(1).
(1) ÚÃ Bù’c goåi con quay, úã Nghïå Tônh goåi caái cuâ, úã Khu Nùm goåi laâ
caái vuå (toupie). Nguyïn vùn tiïëng Phaáp: con quay bùçng göî cêy
Buis; töi taåm lêëy möåt cêy göî Viïåt Nam thay vaâo; treã con ta
thûúâng tiïån con quay bùçng göî chêín, göî mñt, hoùåc göî öíi; göî öíi töët
hún caã.
Baâ giaâ ngheâo khöí “Thûúâng sang vùåt tröåm taáo ngoaâi sên”
cuãa Àöî Phuã, vúái em beá chïët non “Coân trong tuái con quay
bùçng göî öíi” cuãa Vichto Huygö chùèng phaãi àaä ngoaáy vaâo
loâng ta, gêy thûúng xoát vaâ gêy cùm giêån? Nhûäng nhaâ thú
nïn tòm nhûäng neát hiïån thûåc vaâ àiïín hònh cuãa sûå vêåt àïí
gêy trong têm höìn ngûúâi àoåc caái tònh caãm maâ mònh chúâ
àúåi; àoá laâ buát phaáp lúán.
Reân lêëy cho mònh cêu thú hiïån thûåc, duâng laâm cöng
cuå àùång maâ diïîn àaåt thûåc tïë. Coân thûåc tïë naâo coá yá nghôa
lõch sûã hún caái thûåc tïë chiïën àêëu hoaân thaânh giaãi phoáng
dên töåc úã miïìn Nam vaâ xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã
miïìn Bù’c nûúác ta? Noái àûúåc thûåc tïë êëy trong thú, noái maâ
baão àaãm àûúåc caã tñnh thûåc tïë vaâ tñnh thú, àoá cuäng laâ
cuöåc phêën àêëu veã vang trong caái khoá khùn cuãa noá, möåt
cuöåc thûã thaách múái rêët say sûa; ngûúâi thi sô phaãi chûáng
toã loâng yïu Àaãng, yïu Nhên dên trong sûå lao àöång cuå
thïí naây.
*
* *
Ngûúâi thi sô cêìn phaãi luön luön tñch luäy yá nghô vaâ
tònh caãm, cêìn coá möåt niïìm yïu thûúng vaâ say mï thûúâng
trûåc, phaãi chùng têëm loâng thú trong ngûúâi êëy nhû möåt
thûãa ruöång àaä caây bûâa sùén, àaä tuác trûåc caã “nûúác, phên,
cêìn” àúåi hïî “giöëng” gieo vaâo thò coá thïí naãy cêy, khai hoa
kïët quaã? Vaâ sûå nhên “giöëng” naây phaãi rêët nhaåy; giöëng
reo rù’c, giöëng cêëy ûúm àaä àaânh, maâ giöëng bay, giöëng gioá
tûâ xa thöíi àïën cuäng nhùåm leå giûä lêëy ngay, phaát triïín cho
noá möåt chuâm rïî àùång moåc vaâo àêët. Thûåc tïë caách maång
cuãa quêìn chuáng laâ haåt giöëng àêëy, khöng coá giöëng thò laâm
gò coá cêy, àoá laâ àiïìu kiïån têët yïëu. Tuy nhiïn khöng nïn
nghô rùçng àoá laâ àiïìu kiïån duy nhêët: naãy núã, thuå thai hay
khöng coân úã àêët nûäa, cho nïn caái xuác caãm cuãa “àêët” cuäng
quyïët àõnh sûå àeã. Vaâ khi töi noái xuác caãm, töi khöng chó
noái rung àöång tònh caãm maâ thöi; búãi vò ngûúâi ta coá thïí
rung àöång rêët nhiïìu, thiïët tha chên thaânh àïën ûáa lïå,
nhûng ra nûúác mù’t chûa hùèn àaä ra thú; khi töi noái xuác
caãm, laâ töi noái rung àöång tònh caãm cöång vúái àöìng thúâi
vúái möåt cún rung àöång vïì vêìn àiïåu, hònh tûúång êm
thanh, möåt hûáng thuá saáng taåo vêåy.
Noái cho àuã caác yïëu töë sinh ra taác phêím thú nhû thïë
röìi, àïí khoãi phiïën diïån, àïí cho thêåt khoa hoåc; nhûng mùåt
khaác, ta cuäng phaãi thêëy caái phêìn taác àöång bêët ngúâ cuãa
“haåt giöëng”, cuãa thûåc tïë. Coá nhûäng khi thûåc tïë aâo àïën
nhû möåt trêån gioá quyá, àûa haâo hûáng laåi cho têm trñ, nhû
ngûúâi àeåp túái laâm xaãy àïën tònh yïu, vò vêåy nïn thûåc tïë
khöng nhûäng laâ möåt àiïìu kiïån têët yïëu, maâ coân laâ caái
àiïìu kiïån tiïn quyïët.
Sau khi àaä túái hiïån trûúâng, têm höìn vaâo khöng khñ
lao àöång, vaâo chêët saáng taåo, hoâa mònh trong nhûäng ngûúâi
lao àöång, sau khi àaä thêëy, nghe, caãm, àaä nhû möåt maãnh
sù’t úã trong tûâ trûúâng àûúåc doâng àiïån lao àöång saáng taåo
chaåy qua, luác àoá nhûäng baáo caáo, nhûäng töíng kïët, nhûäng
höì sú nûäa, coá thïí cung cêëp khöng chó nhûäng taâi liïåu, maâ
caã chêët liïåu thú cho thi sô. Luác àoá nhûäng àiïìu ghi cheáp
rêët nhanh cho kõp vúái ngûúâi noái, khi trúã vïì nhaâ àoåc laåi,
böîng saáng lïn. Luác àoá ngûúâi thi sô coá thïí ruát möåt baâi thú
ra tûâ múá taâi liïåu.
Luác têm höìn bûâng saáng, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp nhû
tûå töí chûác laåi, vaâ coá nhûäng cêu ghi cheáp naãy lïn, thoaát
ra khoãi söí tay, thaânh nhûäng cêu thú:
Phaãi böën hoân àêët chòm

Múái möåt hoân àêët nöíi.
Möåt con àûúâng àöìng chiïm
Bùçng baãy àûúâng àöìng baäi.
Àêy laâ cöng cuöåc àù’p àûúâng àöìng chiïm tûâ dûúái nûúác
lïn, úã xaä Nhên Myä, huyïån Lyá Nhên, Haâ Nam. Vûát böën
hoân àêët xuöëng nûúác, múái àûúåc möåt hoân thaânh àûúâng ài;
àöìng baâo noái nhû trïn laâ saát thûåc tïë lù’m, vaâ diïîn taã rêët
gioãi.
Töi nghô rùçng trong viïåc laâm möåt baâi thú, khoá ai maâ
noái trûúác àûúåc rùçng mònh taâi gioãi. Khöng coá àõnh mïånh,
laâm gò coá àõnh mïånh! Nhûng trong luác laâm thú, töi
nghiïåm thêëy, cuäng nhû úã trong àúâi, coá nhûäng cuöåc tònh
duyïn gùåp gúä nhau thò kïët, nhû hai caái döëc àöí döìn nûúác
xuöëng, kïët nhanh maâ laåi sêu, chùåt, bïìn; cuäng nhû coá
nhûäng cuöåc tònh duyïn yâ aåch “tòm hiïíu” àïën vaâi nùm maâ
vêîn cûá chúân vúân, khöng dêën lïn àûúåc nûäa; (nghiïåm thêëy
nhû vêåy khöng coá gò mêu thuêîn vúái lúâi khuyïn cuãa
Nguyïîn Du: “Trùm nùm tñnh cuöåc vuöng troân, Phaãi doâ
cho àïën ngoån nguöìn laåch söng”). Ta cûá xöng vaâo biïín
thûåc taåi, laâ nguöìn meå cuãa têët caã nhûäng baâi thú, vaâ doâ
nhû laâ doâ àõa chêët; trong cuöåc tòm kiïëm àoá, ta seä thêëy
coá nhûäng trûúâng húåp, baâi thú nhû àaä nùçm sùén trong thûåc
taåi röìi, ngûúâi thi sô vúá àûúåc nhû vúá àûúåc möåt vóa kim loaåi
quyá, cûá lêìn theo maåch êëy maâ ruát baâi thú ra; thêåt àuáng
nhû danh tûâ ngûúâi ta noái “àaâo àûúåc moã” vêåy. Gùåp nhûäng
baâi thú hay nùçm sùén trong thûåc taåi, thò thú laâm khöng ò
aåch, vêîn phaãi lao àöång cêåt lûåc chûá, nhûng thoaãi maái, maâ
kïët quaã laåi lúán. Nhaåc sô Glinka noái: “Nhên dên saáng taåo
ra nhaåc, vaâ töi sù’p xïëp”. ÚÃ àeâo Maä Pñ Leâng (Söëng muäi
ngûåa) kia, chùèng phaãi àaä coá sùén möåt sûå cheo leo àiïín
hònh trong thiïn nhiïn hay sao, caái ngêîu nhiïn trong
trúâi àêët thêåt àaä ûu àaäi ngûúâi nghïå sô ài tòm hònh tûúång;
àûúâng quanh queáo àïën hai àúåt, àúåt àêìu àaä quêìn 11 chûä
chi, àúåt sau laåi khöng quêìn 12 hay 13 chûä chi nûäa, maâ
laåi quêìn àuáng con söë 11 chûä chi y nhû àúåt trûúác! Caái thuá
võ trong thiïn nhiïn êëy laâm cho hònh tûúång thú cên àöëi
nhau rêët sûúáng.
Àûúâng ài bao chùång nuái non ghen
Bêåc nhêët cheo leo Maä Pñ Leâng!
Löëi cuä ngûåa thöì àûúâng tûác ngûåc,
Mûúâi möåt chûä chi quanh quêët liïìn!
Àûúåc möåt àoaån bùçng chûa kõp thúã,
Mûúâi möåt chûä chi quêìn, laåi lïn!
Khi bònh àoaån thú naây trûúác cöng chuáng, töi thêëy àöìng
baâo úã Laång Sún cûúâi úã àoaån naây nhiïìu hún àöìng baâo caác
núi khaác; xin caãm ún caác võ tri kyã úã Laång Sún! Àöìng chñ
chó huy cöng trûúâng Maä Pñ Leâng baáo caáo: “Nuái àaá cao
100o. Phaãi vaåt nuái nhû muä öng cöng”; thêëy chuáng töi
chûa hiïíu, anh laåi noái thïm: “nhû tiïån khêíu mña böí ra
laâm àöi, lêëy möåt nûãa. Coá núi phaãi phaåt tûâ trïn cao 48
meát xuöëng”. Nhûäng ngûúâi múã àûúâng saáng taåo ra chêët
anh huâng ca lao àöång, ngûúâi thi sô xin sù’p xïëp:
Tûâ mùm chuåc thûúác cao, ta bûãa,

Buáa àêåp xuöëng chooâng, chooâng naãy lûãa.
Vaåt nuái ài nhû muä öng cöng,
Nhû khêíu mña böí laâm hai nûãa,
Taåo cho àûúâng múái hiïån ra dêìn,
Phùèng tûåa baân tay ta múã ngûãa!
Hai cêu “vaåt nuái ài” vaâ “nhû khêíu mña” laâ lêëy gêìn y nhû
lúâi noái cuãa àöìng chñ phuå traách cöng trûúâng; tuy nhiïn
ngûúâi laâm thú phaãi hûäu yá àùåt noá vaâo giûäa àoaån, coá tiïìn
hö laâ “nùm chuåc thûúác cao”, vaâ hêåu uãng laâ “phùèng tûåa
baân tay”, thò noá múái nöíi bêåt hún, vaâ múái taåo thaânh möåt
àoaån thú nhû möåt àún võ chùåt cheä trong toaân thïí baâi thú.
Àûáng trïn nuái cao nhòn xuöëng dûúái kia laâ söng Nho Quïë
uöën khuác, tai töi nghe laâo xaâo, löëp böëp nhûäng hoân àaá böí
ra àûúåc cöng nhên gaåt cho lùn xuöëng vûåc, dêìn dêìn trïn
àûúâng lùn, àaá gùåp nhau, va phaãi nhau, löi nhau theo dêy
chuyïìn; töi nghô àïën hiïån tûúång àaá lùn, àaá àöí úã Têy
Nguyïn, quï hûúng anh huâng Nuáp; cuäng chó coá thûåc tïë
mù’t thêëy vaâ nhêët laâ tai nghe êm thanh àaá rúi múái cho
ngûúâi laâm thú viïët:
Àaá nhoã múái rúi coân löåp böåp
Sau löi àaá lúán àöí rêìm rêìm.
Hai cêu nûäa tiïëp ngay caái thïë àaá àöí êëy:
Tuöåt thöi lùn xuöëng haâng trùm thûúác,
Cêy böën ngûúâi öm cuäng vuån tùm!
Laâ vò coá trûúâng húåp bêíy möåt hoân àaá coân gùm trong
tûúâng nuái thò noá xö xuöëng maâ laåi keáo caã möåt loaåt àaá
khaác, keáo caã anh cöng nhên, xaãy ra tai naån, laåi coá cêy
to ba ngûúâi öm lùn xuöëng, caânh bõ vuån tan; töi laâm thú,
muöën caách àiïåu hoáa thïm, nïn nêng sûå vêåt lïn möåt cêëp:
cêy to àïën böën ngûúâi öm, vaâ khöng nhûäng naát vuån nhû
que cuãi, maâ naát biïën nhû tùm xóa rùng vêåy! - Baâi Maä Pñ
Leâng coá thïí noái laâ möåt baâi thú coá sùén caã baâi úã trong thûåc
tïë, maâ töi àïën àaä may mù’n vúá àûúåc, ruát ra.
Nhên dên saáng taåo ra ngön ngûä, ra hònh tûúång nghïå
thuêåt. Möåt lêìn töi àïën Khu Gang theáp Thaái Nguyïn,
thêëy möåt caái höåp göî àïì chûä: “Nhùåt nhaånh tûâng maãnh sù’t
vuån, tûâng caái àinh àïí xêy dûång chuã nghôa xaä höåi”; liïn
hïå àïën caái höåp êëy, töi cûá suy nghô maâ móm cûúâi möåt
mònh: Nhên dên laâ vö têån, nhiïìu khi hoå vö têm nhû taåo
vêåt thöi, saáng taåo ra caã nhûäng cêu thú röìi tung ra giûäa
trúâi àêët. - Nhên dên coá thïí vö têm nhû biïín lúán, nhûng
ngûúâi nghïå sô cuãa nhên dên thò khöng thïí vö têm, maâ
phaãi rêët hûäu yá; àaä ài vaâo thûåc tïë phaãi hûäu tònh thu nhùåt
nhûäng saáng taåo thú cuãa quêìn chuáng; nhiïìu khi töi bù’t
gùåp nhûäng cêu thú tûå nhiïn nhû vêåy, maâ hay; taác giaã àaä
noái ra maâ khöng tûå biïët, thò töi xin lêëy vaâo trong baâi thú
cuãa töi vêåy chûá sao; khöng phaãi töi tham cuãa ngûúâi,
nhûng vò chùèng biïët laâm thïë naâo maâ traã laåi cho tûâng
ngûúâi àûúåc.
Nùm 1962, nhên dõp chónh huêën muâa xuên, töi àûúåc
cuâng vúái caác nhaâ vùn vïì thùm thuãy lúåi thù’ng lúåi cuãa Hûng
Yïn; möåt àöìng chñ thûúâng vuå tónh uãy dù’t chuáng töi ài, kïí
chuyïån tónh nhaâ xûa kia liïìn 18 nùm àï vúä, kïí nöîi haån
haán, haån beâo caån àïën àaáy ao, haån àïën caái mûác möåt con àóa
àang búi, hïët nûúác, phaãi vù’t qua mö àêët maâ chïët. “Con
àóa vù’t qua mö àêët chïët”, khoá maâ coá möåt hònh tûúång àiïín
hònh hún vïì haån haán, beâo múái chó laâ thûåc vêåt, khöng sinh
àöång bùçng àóa laâ sinh vêåt, àóa àang búi, àang coá àöång taác,
maâ haån chúáp nhoaáng bêët chúåt noá phaãi khö, noá chïët töët,
mònh haäy coân vù’t qua mö àêët! Cêu thú êëy laâ cuãa àöìng chñ
tónh uãy, töi thñch lù’m, nhêím àïën luön, maäi àïën nùm
1964, múái coá dõp cho àûúåc vaâo möåt baâi thú thuãy lúåi:
Xûa nhòn nöîi maå chaáy maâ àau;
Hïët caãnh khö beâo caån àaáy ao,
“Con àóa vù’t qua mö àêët chïët”,
Vaâ ngûúâi ngûãa mùåt ngoáng trúâi cao!
Nùm 1964, töi cuâng anh baån thú vïì thùm húåp taác xaä
Yïn Duyïn, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi; chuáng töi ài thùm
nhûäng kïnh múái àaâo song song vúái möåt con àûúâng múái
àù’p, tröìng cêy; möåt caái choâi canh cù’m böën coåc trïn àaám
ruöång sêu; choâi chêåt, chó anh baån töi chui àûúåc vaâo, troâ
chuyïån vúái cuå laäo nöng trong êëy. Cuå laäo nöng noái chuyïån
múã mang tröìng troåt, coân töi bïn ngoaâi àang ngù’m trïn
búâ kïnh cûá möåt cêy xoan laåi möåt cêy nhaän, thò böîng
nhiïn töi nghe cuå nöng dên noái tûâ trong choâi voåt ra:
Khi àùén xoan röìi, nhaän túái nhau!"
Àuáng laâ möåt cêu thú, möåt cêu thú hay; xoan, nhaän
cuâng lúán, nhûng xoan lúán nhanh, lúán trûúác, xoan phaát
triïín chiïìu cao, nhaän phaát triïín bïì ngang, luác xoan àaä
thaânh cêy chùåt duâng àûúåc, thò bêy giúâ hai taân cêy nhaän àaä
túái nhau, xaáp gêìn nhau röìi, nhaän seä möåt mònh chiïëm moåc
trïn búâ kïnh. Cêu thú àeåp naây, ngay anh baån thi sô cuãa töi
cuäng khöng àïí yá nhêån thêëy, chó coá töi hûäu tònh thu hoaåch
àûúåc; töi cêët àêëy, seä coá dõp duâng vaâo möåt baâi thú mai sau.
Laåi möåt lêìn nûäa töi vïì thùm möåt bïën phaâ Thia trïn
söng Àaâ, àûúâng Hoâa Bònh ài Phuá Thoå; àêy laâ lêìn vïì
thùm thûá hai; lêìn vïì trûúác, thu àöng, nûúác yïn trong
vù’t, lêìn naây muâa nûúác luä lúán, chaãy xiïët, àuåc ngêìu, anh
thuãy thuã thanh niïn mûâng quaá, chaâo töi möåt caách àöåt
ngöåt: - “Anh lïn lêìn trûúác thò nûúác söng xanh, anh lïn
lêìn naây thò nêëu cúm nûúác àoã”; thêåt ra, töi àaä coá caái tñnh
nghïì nghiïåp chöåp lêëy nhûäng cêu thú khi noá xuêët sinh,
nïn vûâa mûâng rúä anh thuãy thuã, töi vûâa nhêím ngay lêëy
hai cêu thú cuãa anh; töi chó cêìn boã hai chûä “thò”, thïm
vaâo möåt chûä “uöëng”;
Anh lïn lêìn trûúác uöëng nûúác söng xanh
Anh lïn lêìn naây nêëu cúm nûúác àoã.
Àêy laâ hai cêu thú khaá hún caã, gúåi khöng khñ hún caã
trong baâi thú Trïn bïën phaâ Thia cuãa töi.
Coân coá nhûäng kinh nghiïåm khoá khùn nûäa. Nhû trïn
àaä noái, diïîn àaåt lao àöång, cöng ùn viïåc laâm, khoá lù’m
thay! Trong baâi Nuái Ba Vò vúái Höì Suöëi Hai, taã caái höì
thuãy lúåi nhên taåo tinh sûúng thûác dêåy lúâ múâ sûúng phuã,
lêëy vêìn duyïn daáng hai lêìn khöng phaãi laâ khoá (mai vúái
hai, tú vúái mú):
Möåt súám mai Höì Suöëi Hai thûác dêåy
Chuát ñt sûúng tú coân haäy mú maâng.
Gioá hiu hiu thöíi àïën nhõp nhaâng.
Nûúác gúân gúån lùn tùn. Maát quaá!
Taã cö gaái Höì mú maâng thûác dêåy àiïím phêën soi gûúng,
viïåc êëy àaä thaânh nïëp trong thú ca. Khoá nhêët laâ khi àöìng
chñ chó huy cöng trûúâng baáo caáo: - “Caác anh thêëy caái àêåp
àöí hai nghòn thûúác khöëi bï töng naây àaä xêy xong; nïëu
cûá àïí tûå nhiïn maâ thaáo nûúác vaâo thaânh höì, thò nûúác seä
thêëm dûúái chên àêåp, dêìn daâ xuyïn dûúái chên àêåp maâ
thêëm qua búâ bïn kia, cuöëi cuâng nûúác seä phaá vúä tung caã
caái àêåp daây chù’c. Nïn chuáng töi àaä phaãi gúä àêët thûúâng
dûúái àaáy höì, thay vaâo bùçng àêët seát luyïån, röìi xêy laát àaá
lïn trïn, cuöëi cuâng múái thaáo nûúác vaâo, thaânh höì”. Chao
öi, chñnh chöî naây múái khoá! Ngûúâi thi sô àûáng trûúác hai
thaái àöå. Möåt laâ thêëy khoá nhaá thò traánh ài. Traánh ài thò
àúä töën cöng, ngûúâi àoåc coá biïët àêëy vaâo àêu! Nhûng cûá caái
gò khoá cuäng vûát ài, thò vûát vûâa hïët, vaâ vïì sau ngûúâi àoåc
cuäng nhêån thêëy laâ baâi thú thûa thúát, “nheå” quaá. (Cöë
nhiïn nïëu löåc cöåc quaá, nhiïìu nhûäng bï töng cöët sù’t,
phûúng aán, phûúng trònh, àöì biïíu, thò cuäng khöng nïn
àûa vaâo maâ nùång baâi thú). Thaái àöå thûá hai: laâ mònh coá
àõnh cöë gù’ng lïn laâm anh huâng ca lao àöång hay khöng?
Maâ àaä goåi anh huâng ca lao àöång, thò khöng phaãi chó taã
caái höì nhên taåo luác àaä hoaân thaânh:
Nheå buöng möåt chiïëc thuyïìn con
Chúã anh caán böå Thanh Sún nghó heâ...
... Höì tia trùm neão nûúác vaâo,
Cheâo ta búi giûäa ngaåt ngaâo thiïn nhiïn.
Caá höì nuöi seä lúán lïn,
Cêy quanh höì seä rûúâm chen, boáng löìng.
maâ phaãi noái luác àang coân lao àöång. Noái hay laâ khöng noái?
Noái thò phaãi chõu möåt caái nguy cú coá thïí xaãy àïën: laâ löåc
cöåc! Nhûng baâi thú nïëu khöng coá caái phêìn lao àöång àaâo
àù’p dûång xêy úã giûäa, nïëu chó coá phêìn múã àêìu höì àeåp thûác
dêåy, phêìn cuöëi muâa haå du höì, thiïëu caái mònh lao àöång, tò
baâi thú hoáa ra chúi búâi ngay! Àêu laâ möì höi, thêåm chñ nûúác
mù’t àaä qua, àïí coá caái nuå cûúâi bêy giúâ? Ngûúâi thi sô chó àïën
caái luác ùn cöî liïn hoan mûâng thù’ng lúåi hay sao? Laâm cöng
trònh naây xong, coân nai lûng khoá nhoåc laâm nhûäng cöng
trònh lúán lao khaác nûäa chûá! - Cho nïn töi cöë gù’ng noái caái
chöî baáo caáo thûåc tïë trïn àêy cuãa àöìng chñ chó huy cöng
trûúâng. Thûa caác baån thên mïën! Taã sún thanh thuãy tuá, thò
ngoâi buát coá thïí tung vêîy, dû ba:
Nuái söng àaä àeåp lù’m thay,
Non höì thïm möåt veã hay khaác thûúâng.
Höì laâ mù’t àù’m soi gûúng,
Laåi laâ nöi biïëc ru vúân boáng non...
laâm ñt töën cöng, ñt töën thò giúâ, maâ kïët quaã ngûúâi àoåc laåi
ûa thñch - chuyïån àúâi coá nhûäng àiïím bêët cöng nhû thïë -.
Töi nùån oác loay hoay tòm bao nhiïu caách noái, ûúám thûã
vêìn “inh”:
Muöën ngùn nûúác àêåp phaá cöng trònh,
vùn xuöi quaá, khöng àûúåc. Ûúám sang vêìn “ong:”

Tûúâng nghiïng thoai thoaãi phña bïn trong,
röìi sao nûäa? Bñ. Töi chuyïín sang vêìn “ïn”:
Bïn trong chên àêåp muöën cho bïìn
cuäng laåi vùn xuöi quaá nhû vêìn “inh”. Cuöëi cuâng, giûä vêìn
“ïn”, “uyïn”, vaâ taåm ngûâng úã daång thaái böën cêu thú:
Bïn trong thoai thoaãi mùåt tûúâng nghiïng,
Chên àêåp cêìn ngùn nûúác thêëm xuyïn:
Phaãi gúä àêët mïìm, thay àêët seát,
Röìi xêy laát àaá, nûúác truâm lïn.
Töi biïët mêëy cêu vïì höì-con-mù’t vaâ höì-chiïëc-nöi hay hún,
nhûng töi tha thiïët vúái mêëy cêu chûä haäy coân loåc coåc trïn
àêy, àûáng vïì nöåi têm cuãa möåt ngûúâi lao àöång nghïå
thuêåt!
Töíng kïët vïì khoá khùn, cuäng khöng thïí cûáng nhù’c.
Laâm thú maâ gùåp bñ, theo kinh nghiïåm cuãa töi, trûúác hïët
laâ bñ böåt laâm baánh chûá khöng phaãi laâ caách nùån baánh,
trûúác hïët laâ bñ trong baãn thên chêët liïåu thú. Cho nïn caái
cöng sûác lúán nhêët phaãi boã ra trûúác tiïn, laâ laâm thïë naâo
vúá cho àûúåc caái “moã” thú phong phuá, tiïëp xuác cho àûúåc
caái maåch thú àêìy dêîy trong thûåc tïë. - Möåt lêìn töi vïì
thùm moã Traâng Kïnh, núi lêëy àaá vïì cho nhaâ maáy xi
mùng; úã àêy cuäng coá sûå nöî lûåc cuãa cöng nhên, sûå hy sinh
cuãa hoå, nhûäng vêën àïì khoá khùn vaâ nhûäng thù’ng lúåi lúán
cuãa hoå, nhû úã moåi núi saãn xuêët; nhûng töi laâm maäi chó
àûúåc möåt cêu thú:
Gioá söng gioá biïín löång Traâng Kïnh
Moã àaá Traâng Kïnh phúi phúái nùçm trong gioá soáng, gioá
biïín, nghô àûúåc cêu thú àoá röìi, töi chõu khöng thïm àûúåc
möåt cêu naâo nûäa; töi àõnh chó laâm möåt baâi tûá tuyïåt thöi
vêåy, nhûng sau mêëy thaáng cuäng chó nghô thïm àûúåc möåt
cêu, yá noái àaá Traâng Kïnh “Khi hoáa xi mùng cuäng nùång
tònh”; cêu thú naây gûúång gaåo, taåi töi chûá àêu coá phaãi taåi
thûåc tïë! töi khöng vúá àûúåc.
Töi àaä ba lêìn vïì cöng trûúâng Nhaâ maáy Phên àaåm
Bù’c Giang (Haâ Bù’c), caã àûúåc phuåc vuå cöng nhên úã àêy,
möåt nghòn cöng nhên nghe thú, thñch thêåt! Töi cuäng noái
chuyïån, ghi cheáp, veä caã sú àöì vaâo söí thú... nhûng laâm
àûúåc ba àoaån thú 6 cêu, röìi khöng biïët thïë naâo maâ noái
àûúåc caái cöng trûúâng khöíng löì:
Duâ anh múái ngoá chûa quen mù’t,
Tûúãng nhû sù’t gaåch coân ngöín ngang;
Hay anh lïn cao nhòn trúã xuöëng,
Hiïån tûâng khu nhûäng neát roä raâng;
Hoùåc:
Hai thuâng àûång khñ sún coân àoã,
Mêíu chuyïån trao vúái anh thúå haân...
Viïët àûúåc 18 cêu, töi ngûâng, vò biïët rùçng caâng viïët nûäa,
töi caâng thêët baåi. Taåi töi, chûá àêu coá phaãi taåi thûåc tïë,
töi khöng öm nöíi voi. - Töi vêîn cûá kïí ra àêy, àïí thêëy
phaãi vêåt löån àïën thïë naâo múái laâm àûúåc nhûäng cêu thú
vïì thûåc tïë.
Cuäng laâ laâm hai baâi thú vïì thuãy lúåi, nhûng Nuái Ba
Vò vúái Höì Suöëi Hai, töi viïët dïî daâng, maâ Con kïnh, con
maáng, con mûúng thò viïët rêët khoá khùn. Vò baâi trïn coá
möåt hònh tûúång Nuái vúái Höì trûúác mùåt, dûåa vaâo thûåc tïë
maâ nêng cao lïn cuå thïí, roä raâng, lêëy caái riïng àïí noái caái
chung, nïn dïî viïët hún, xong trong vaâi thaáng. Baâi dûúái
xuêët phaát bùçng khaái niïåm kïnh maáng chung chung, nïn
baâng baåc, khöng coá chöî tûåa, khoá viïët. Baâi dûúái múã àêìu
lúåi duång cêu ca dao cöí: “Con coâ, con vaåc, con nöng, Ba
con cuâng beáo, vùåt löng con naâo?” chuyïín thaânh möåt cêu
hoãi múái:
Con kïnh, con maáng, con mûúng,
Ba con cuâng chaãy, anh thûúng con naâo?
tiïëp àïën hai àoaån tûá tuyïåt vïì con kïnh, thò hïët tûá; baãy
thaáng sau vïì Haâ Tônh, caái tónh coá truyïìn thöëng haån tûâ
cöí, gùåp luác àöìng àang nûát khö, múái naãy ra thïm tûá noái
vïì haån haán (Con àóa vù’t qua mö àêët chïët), thïë laâ àûúåc
thïm böën cêu. Vaâ tiïëp àoá, phaãi ài thùm traåm búm àiïån
Linh Caãm, àûáng trïn thûåc àõa nhòn nhûäng kïnh àaâo múái,
múái laåi naãy thïm tûá laâm àûúåc àoaån cuöëi. Têët caã mêët taám
thaáng, vaâ phaãi giaãi quyïët bùçng ài thûåc tïë.
Laâm thú laâ loåc lêëy tinh chêët, lêëy caái höìn sûå vêåt; tuy
nhiïn, khöng coá xaác thò laâm gò coá höìn, vaâ nïn àïì phoâng
chó chuyïn lêëy tinh chêët, chó chuá vïì xuác caãm, àïën nöîi baâi
thú nhû con chim khöng coá chöî àêåu nûäa, thïë laâ bay ài
mêët tùm. Nhên dûå höåi nghõ tröìng laåi àöìi troåc úã Vônh
Phuác, töi theo àöìng chñ Töíng Cuåc trûúãng Lêm nghiïåp gheá
vïì thùm thön Ngoåc Long, nöíi tiïëng tröìng xoan, giaâu àeåp
nhúâ xoan. Vïì vaâi tiïëng àöìng höì, caãm tûúãng rêët laâ thñch,
àûa vïì möåt möëi thiïån caãm daâo daåt, nhû laâ àûúåc möåt baâi
thú mang vïì. Caãm tònh tûúi, thù’m, maát êëy vêîn giûä àïën
mêëy thaáng sau, nhûng àùåt buát laâm thú thò khöng ra
àûúåc. Trûúâng húåp naây roä raâng laâ thú bñ khöng phaãi búãi
thiïëu caái têm höìn cuãa sûå vêåt, maâ chñnh laâ vò thiïëu caái
thên thïí cuãa sûå vêåt. Chùèng leä chó noái trong thú: “Töi
thñch lù’m, töi yïu lù’m, öì caãm tûúãng àeåp lù’m”, röìi khoa
hai baân tay rung àöång trûúác mùåt maâ àaä thaânh àûúåc baâi
thú? Töi khöng ghi cheáp gò caã, cuäng khöng hoãi lyá lõch,
tiïíu sûã cuãa laâng xoám, chó cêåy mònh huát àûúåc caái tinh
chêët cuãa caãnh cêy xoan, cêy khoai tûâ, cêy àiïìn thanh...
thaânh ra luác vïì muöën laâm thú, khöng biïët noái thïë naâo,
chó nhúá àaä àûúåc uöëng nûúác cheâ àûúâng kñnh trïn hai caái
baân göî xoan múái àoáng, trong caái nhaâ ngoái truå súã múái xêy
dûång, bùçng göî xoan. Vaâ nhû thïë laâ chõu chïët! Phaãi coá
tònh yïu múái coá hön nhên, nhûng nhiïìu khi chó àöåc nhêët
coá tònh yïu, thò hön nhên cuäng khöng thaânh; maâ baâi thú
laâ taác phêím, taác phêím laâ möåt cuöåc hön nhên; úã àêy töi
muöën laâm möåt baâi thú vïì thön Ngoåc Long chûá khöng
phaãi möåt baâi thú vïì tûúng tû hay húân döîi. Trong baâi thú
phaãi coá caái thên thïí cuãa thön Ngoåc Long, trïn cú súã àoá
caãm tònh daâo daåt vúái Ngoåc Long múái coá chöî àêåu. Thiïëu
nhûäng taâi liïåu, chêët liïåu vïì Ngoåc Long, cho nïn baâi thú
cuãa töi cûá úã tònh traång “àe haâng töíng”, maâ chùèng thêëy
“àöî öng ngheâ”. Töi biïët ùn noái laâm sao vúái àöìng chñ Töíng
Cuåc trûúãng àaä àaánh xe cho töi túái tham quan?
May mù’n, trong möåt cuöåc noái chuyïån vúái vùn nghïå
sô, àöìng chñ Töë Hûäu àaä noái rêët lyá thuá vaâ khaá cuå thïí vïì
thön Ngoåc Long, nhû laâ möåt caán böå àaä tûâng laâm phaát
àöång giaãm tö vaâ caãi caách ruöång àêët úã àoá vêåy; cuöåc noái
chuyïån vïì sau viïët thaânh baâi àùng taåp chñ Hoåc têåp. Töi
àaä gùåp nhûäng chêët liïåu maâ töi àang cêìn thiïët! Thò ra,
theo Töë Hûäu cho biïët, Ngoåc Long trûúác kia goåi laâ Cöë Taá,
vò laâ núi úã cuãa cöë nöng, taá àiïìn; caái àùåc àiïím vïì tïn laâng
naây khöng thïí khöng biïët, khöng thïí boã qua. Nhûäng neát
vïì àúâi cuä cuãa Ngoåc Long àïìu do Töë Hûäu cung cêëp; töi àaä
lêëy möåt söë lúâi trong baâi noái cuãa Töë Hûäu laâm thaânh cêu
thú, nhû:
Coång rúm laá chuöëi che trïn maái, v.v.
Vò töi chó chuá têm, àõnh kiïën viïët vïì xoan, nïn àïën núi,
töi chó ài thùm xoan, chûá khöng thùm àïën baäi dêu, baäi
ngö, àïën luác caái thïë baâi thú àoâi hoãi phaãi noái röång hún,
toaân diïån hún, töi laåi phaãi mûúån úã baâi noái chuyïån cuãa Töë
Hûäu:
... AÊm ù’p dêu xanh, luáa phúãn phú.
Boáng laá chuöëi lay, nhaâ saáng suãa;
Tûâng ngö non moåc, muáp chên boâ.
Àêy laâ möåt baâi hoåc khaá sêu sù’c cho töi vïì sûå cêìn
thiïët phaãi ghi cheáp, lêëy taâi liïåu, duâ laâ laâm thú. Tûâ àoá vïì
sau, töi chõu khoá ghi cheáp hún; khi laâm baâi thú, chó dûåa
vaâo möåt phêìn rêët nhoã, nhoã lù’m cuãa taâi liïåu, nhûng biïët
vêîn coá ñch, vaâ laåi cêìn biïët kyä, biïët sêu àïí lêëy chêët söëng;
khi lêm sûå, trïn trang giêëy saáng taác cêìn àïën möåt söë neát
khöng lûúâng àûúåc trûúác, chùèng leä böîng chöëc laåi ài lêëy
thïm taâi liïåu? Chúá nghô rùçng àõnh viïët vïì xoan Ngoåc
Long thò chùèng ài thùm dêu, thùm ngö.
*
* *
Qua trûúâng húåp trïn àêy, caái giaác ngöå chñnh cuãa töi
coân ài xa hún vêën àïì lêëy taâi liïåu, noá laâ möåt sûå àiïìu chónh
cuãa töi trong quan niïåm laâm baâi thú. Coá leä töi àaä “giaâ”
röìi chùng? Töi khöng thñch noái “trûä tònh” theo löëi bö hö
ba ha nûäa; mùåc dêìu möåt söë baån àoåc vêîn thñch caái löëi
“römùngtñch”, thuyïët nhiïìu, noái nhiïìu phanh phui tònh
caãm, vaâ àêy laâ möåt aáp lûåc rêët lúán àöëi vúái ngûúâi saáng taác
- töi muöën phên thú cuãa töi laâm hai löëi, tuây theo àïì taâi,
chuã àïì chêët liïåu: möåt löëi vêîn diïîn àaåt trûåc tiïëp tònh caãm,
nhûng cuäng khöng nïn taán nhiïìu lúâi quaá, noái nhiïìu quaá
thò húã hûúng bay hïët; möåt löëi nûäa, nïn àïí sûå vêåt noái
nhiïìu hún thi sô, nïn choån nhûäng neát hiïån thûåc noá noái
tònh caãm; noái chung, khöng nïn rûúâm raâ taán tónh, nhûäng
thú nhû thïë khöng söëng lêu àûúåc.
Trong vùn hoåc cöí Trung Quöëc, Viïåt Nam coá hai loaåi
vùn lúán: thú vaâ phuá. “Thú diïîn àaåt tònh caãm nïn cêìn àeåp;
Phuá miïu taã sûå viïåc nïn cêìn saáng suãa”(1). Coá chöî laåi noái:
“Phuá vaâ tûâ khaác nhau chuã yïëu laâ úã chöî phuá thiïn vïì
miïu taã röång raäi”. Àoåc laåi caác taác phêím vïì trûúác, ta thêëy
khi cêìn diïîn taã sûå vêåt, taã möåt kinh kyâ, möåt thù’ng caãnh,
hay noái möåt sûå kiïån lúán, hay noái vïì möåt nhên vêåt lõch
sûã, khi cêìn öm truâm bao quaát sûå vêåt, ngûúâi ta àaä duâng
thïí phuá (Phuá nöm coá: Trûúng lûu hêìu phuá cuãa Nguyïîn
Hûäu Chónh, Haân nho phong võ phuá cuãa Nguyïîn Cöng
Trûá, Taâi tûã àa cuâng phuá cuãa Cao Baá Quaát, Tuång Têy höì
phuá, Baåch Àùçng giang phuá, Ngaä ba Haåc phuá, Cöí Gia
Àõnh phuá...). Thïí Phuá àaáp ûáng möåt yïu cêìu cuãa vùn hoåc
vïì nöåi dung, laâ yïu cêìu hiïån thûåc, vïì hònh thûác, laâ yïu
cêìu múã röång kñch thûúác cuãa aáng vùn, àïí coá thïí chûáa
àûång nhiïìu hún. Àuáng nhû thïë, möåt yïu cêìu lúán cuãa vùn
hoåc tûâ xûa laâ yïu cêìu hiïån thûåc: hiïån thûåc cuãa tònh caãm,
têm tònh, têm tû khöng àuã nûäa, maâ hiïån thûåc cuãa phong
caãnh, cuãa sûå vêåt, cuãa lõch sûã, cuãa xaä höåi; caái yïu cêìu cêìn
hiïån thûåc cuäng àöìng thúâi laâ yïu cêìu cuãa trñ tuïå, khöng
nhûäng xaãm xuác nhû thú, maâ coân phaãi nhòn ngoá, hiïíu
biïët, phên tñch, öm truâm nhû phuá; töi cûá nghô àïën caái
thïë giúái kyâ laå cuãa nhûäng baâi phuá xûa; chûa biïët Cao
àûúâng phuá cuãa Töëng Ngoåc, Tûã hû phuá, Trûúâng mön phuá
(1) Lúâi cuãa Luåc Cú (261-303) àúâi Têën, Trung Quöëc.

cuãa Tû Maä Tûúng Nhû hay àïën thïë naâo, chûá àoåc Tuång
Têy höì phuá cuãa Nguyïîn Huy Lûúång cuäng àaä thñch lù’m,
phuåc con mù’t röång raäi maâ kyä caâng cuãa taác giaã nhòn Höì
Têy dûúái thúâi Têy Sún. Phuá xûa àaä chûáa àûång nhûäng
àiïìu maâ thú xûa khöng chûáa àûång àûúåc. Nay chuáng ta
khöng thïí laâm thïí phuá; thïí loaåi êëy, vïì hònh thûác nghïå
thuêåt, khöng húåp vúái bêy giúâ nûäa, noá àöëi àaáp mêët nhiïìu
cöng phu, noá kïình caâng, khoá àoåc khoá nhúá hún thú, xûa
kia nhûäng ngûúâi coá möåt trònh àöå trñ tuïå naâo múái thñch
àûúåc phuá. Nhûng caái nöåi dung cuãa phuá, ta boã ài hay sao?
Bêy giúâ ta cho nöåi dung êëy vaâo vùn xuöi; nhûng nhû thïë
cuäng khöng hoaân toaân thoãa àaáng, vò phuá laâ möåt loaåi vùn
vêìn, coá nhõp àiïåu cuãa cêu, coá êm nhaåc cuãa ngön ngûä,
duâng nhiïìu hònh tûúång, coá kiïën truác tinh vi cuãa toaân baâi,
búãi vêåy, phêìn naâo cuãa phuá cho àûúåc vaâo vùn xuöi thò cho,
phêìn naâo nûäa cuãa phuá, caái phêìn öm truâm, röång raäi, caái
yïu cêìu mö taã, tûå sûå, caái àoâi hoãi hiïån thûåc vaâ trñ tuïå cuãa
phuá, maâ laåi myä lïå hoáa, ta nïn cho vaâo thú!
Chuáng ta thûúâng chuã trûúng cöí vuä möåt loaåi thú röång
raäi, khoaáng àaåt, bao truâm, möåt loaåi thú öm àûúåc caãnh,
tònh, sûå, vêåt, àoá laâ chûa noái tñnh chêët anh huâng ca cuãa
thú thúâi àaåi; nhûng trong thûåc tïë cuãa sûå thêím myä, cuãa
caái gu(1), thò caái daå daây thú cuãa ta vêîn thiïn vïì sûå khaãnh
ùn, vaâ thñch ùn quen möåt vaâi moán, möåt vaâi löëi nêëu. Theo
töi nghô, caái thñch “trûä tònh nguyïn chêët” laâ chñnh àaáng,
nhûng heåp hoâi; töi chûa àûáng vïì tñnh hiïån àaåi maâ noái,
múái chó nhòn vïì tñnh truyïìn thöëng, thò cuäng thêëy: trong
vöën vùn hoåc xûa, cuäng àaä coá möåt sûå múã röång röìi; sao
hiïån nay mònh laåi thûúãng thûác thú möåt caách co heåp laåi?
(1) Gu (goût): khiïëu thêím myä.

- Dûúái àêy laâ möåt àoaån nhoã trong caã baâi phuá lúán vïì Höì
Têy xûa; caái húi vùn röång raäi êëy, ta nïn àûa vaâo trong
thú hiïån àaåi:
... Loâ Thaåch Khöëi khoái tuön nghi nguát,
Ghïình Nhêåt Chiïu soáng giêåt yâ öì.
Rêåp rïình cuöëi baäi Àuöi nheo, thuyïìn thûúng
khaách haäy chen buöìm bûúm bûúám - Thanh laãnh
àêìu goâ Cöí ngûåa, thaáp Cao Tùng coân heá cûãa toâ voâ.
Chaây Yïn Thaái nïån trong sûúng chïính choaãng;
Lûúái Nghi Taâm ngùn ngoån nûúác quanh co.
Liïîu búâ kia bay tú biïëc phêët phú, thoi oanh gheåo
hai phûúâng dïåt gêëm - Sen vuäng noå naãy tiïìn xanh
laác àaác, lûãa àoám ghen Nùm xaä gêy loâ...
Vaâ àêy laâ àoaån taã àêìm Vên Möång trong Tûã hû phuá;
àêìm Vên Möång vuöng chñn trùm dùåm, trong àêìm coá nuái;
Lyá Baåch àúâi Àûúâng àoåc Tûã hû phuá àúâi Haán, bõ vùn Tû
Maä Tûúng Nhû löi cuöën, nïn mïën caãnh Vên Möång, àïën
êín cû úã àoá.
Taã nuái:
Mêëy giaãi quanh co, ngoeáo ngoù’t,
Lúãm lúãm chúãm, cao cao ngêët;
Lö nhö àûáng sûäng mêëy tûâng,
Che caã mùåt trúâi, mùåt trùng.
Ngoån nuái xoù’n xñt giao quanh,
Lûng trúâi ngùn lúáp mêy xanh,
Chên nuái thoai thoaãi ra xa,
Tiïëp giaáp söng Giang, söng Haâ.
(dõch)
Baâi phuá taã caã caác loaåi àêët, taã caác loaåi ngoåc àaá, taã caác thûá
cêy cöëi úã phña àöng, taã àöìng nöåi, chêìm vuäng úã phña nam;
chêët rêët nhiïìu tïn àêët, tïn àaá, tïn cêy, cho möåt caãm
tûúãng lö xö laå kyâ phong phuá, àêu coá phaãi caái “gu” chó
khaãnh ùn! - Vïì caác loaåi àêët:
Son, xanh, àoã, trù’ng, àuã thûá,
Laåi coân nhiïìu chêët kïët tinh:
Naây thû hoaâng, naây baåch phuå,
Baåc, vaâng, saáp trù’ng, àaá xanh;
Moåi sù’c maâu, tröng rúån mù’t
Nhû nhûäng vêíy röìng long lanh.
(dõch)
Töi muöën àûa caái phong phuá cuãa phuá êëy vaâo trong
thú hiïån àaåi cuãa chuáng ta. Súã dô töi noái húi daâi vïì àoaån
naây, vaâ tòm baån àöìng minh têån àúâi xûa, laâ vò töi caãm
thêëy möåt yïu cêìu lúán cuãa thú chuáng ta hiïån nay: quay
trúã vïì baâi Xoan Ngoåc Long, töi laåi noái àïën thên thïí cuãa
sûå vêåt, coá möåt thên thïí röìi múái coá àûúåc möåt têm höìn;
miïîn laâ thên thïí êëy àûâng coåc cach, yâ ra, ngöín ngang,
lù’m thûá theo kiïíu thöëng kï, vaâ phaãi nhúá laâm cho têm
höìn thoaát àûúåc ra, mûúån thên thïí àïí noái têm höìn. Vñ duå:
ta vïì thùm cûãa biïín vaâ caãng Haãi Phoâng; taâu beâ vaâo ra.
Saáu Kho chêåt nñch haâng hoáa, böëc vaác bùçng nûãa cú khñ,
coân laåi chuát ñt böëc vaác thuã cöng, cúâ caác nûúác ban ngaây,
àeân àiïån ban àïm, tiïëng taâu, tiïëng coâi, tiïëng xe, tiïëng
maáy, nhûäng ngûúâi cöng nhên giaãn dõ, thanh àaåm, nhûng
khöng nhêån nhûäng chiïëc àöìng höì laâm quaâ, traã laåi nhûäng
tiïìn ngoaåi quöëc; vaâ kia! nhûäng noâng suáng cao xaå cuãa tûå
vïå Caãng trûåc bù’n maáy bay Myä... Cêìn phaãi gaån loåc,
nhûng cuäng àûâng quaá súå khöng daám àûa nhiïìu thûá vaâo
thú, theo töi nïn tòm viïån trúå úã phuá, nïn hoåc kinh
nghiïåm cöí truyïìn cuãa phuá, àem phuá aáp duång, caãi tiïën
vaâo thú; phuá trûúác àaä daám àûa thûåc tïë vaâo, thò thú nay
phaãi tòm caách àûa thûåc tïë vaâo coân hay hún phuá nûäa!
Baâi phuá Cöí Gia Àõnh, trong phêìn ûu àiïím cuãa noá,
cho ta möåt caãm tûúãng ngöìn ngöån cuãa phöë phûúâng, caãnh
trñ Gia Àõnh, tûâ nöåi thaânh àïën ngoaåi ö, naâo lêu àaâi, àïìn
chuâa, chúå buáa, cêìu quaán, laåi taã àuã caác haång ngûúâi tûâ
quan quên, hoåc troâ, ngûúâi buön baán, ngûúâi laâm thúå,
ngûúâi laâm ruöång, ngûúâi ùn chúi, keã duâ voäng ngûåa xe,
ngûúâi cêìn cuâ vêët vaã...
... Vaâo chúå Quaán, ra bïën Ngheá;
Xuöëng Nhaâ Beâ, lïn Àöìng Nai...
... Cûáng coãi bêëy, thûá àaân baâ xûá Goâ Vêëp;
Thanh tao thay, öng hoâa thûúång chuâa Cêy Mai.
Giïëng Haâng Xaáo muác lao xao, keã chúã thuyïìn,
ngûúâi chuyïn böå;
Xoám Cöëi Xay laâm laåc chaåc, chöìng àuåc hoång,
vúå tröí tai(1)
Trong cêìu Àûúâng chuöëc - ngoát ngoåt ngon, àuã
àûúâng caát, àûúâng haå, àûúâng pheân, àûúâng phöíi; -
Ngoaâi xoám Böåt phúi phong trù’ng daä; nhûäng böåt
mò, böåt loåc, böåt àêåu, böåt khoai...
... Trûúác phöë phûúâng baây haâng baây hoáa;
Sau nhaâ quï tröìng bù’p tröìng khoai...
Möåt baâi phuá cöí noái vïì thõ thaânh sinh àöång muön veã
nhû thïë; thïì phuá bao haâm thïí thú vùn xuöi, töi khöng chuã
trûúng phaãi àûa vùn xuöi vaâo thú, nhûng muöën chuáng ta
tiïëp nhêån sûác öm truâm thûåc tïë cuãa phuá, chùèng haån nhû
(1) Giïëng nûúác töët, nïn ngûúâi àïën chúã nûúác vïì bùçng àûúâng thuãy,
ngûúâi àïën gaánh trïn böå - Chöìng àuåc hoång cöëi xay, vúå àuåc (chaåm
tröí) tai cöëi xay.
khi viïët möåt baâi thú vïì Cûãa biïín vaâ Caãng Haãi Phoâng xaä
höåi chuã nghôa cuãa ta hiïån nay. - Caái thên thïí cuãa sûå vêåt
rêët laâ hay, noá thoaã maän trñ tuïå hiïíu biïët cuãa ta, thú cêìn
phaãi chuá troång àïën caái thên thïí êëy hún nûäa miïîn laâ tûâ àoá
laâm toaát ra möåt sûác söëng, möåt tû tûúãng, vaâ trong thúâi àaåi
chuáng ta, laâm toaát möåt chêët anh huâng ca.
*
* *
Nùm nay kyã niïåm hai mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên
chuã cöång hoâa yïu quyá cuãa chuáng ta laåi vaâo luác àïë quöëc
Myä àïën àaánh Nûúác ta, bõ chuáng ta àaánh laåi cho xiïíng
liïíng úã miïìn Nam, bù’n rúi hún 400 maáy bay úã miïìn Bù’c.
Höìi tûúãng laåi thu àöng nùm 1951, giùåc Phaáp vûâa öì aåt lïn
àaánh chiïëm Hoâa Bònh, cù’t àûúâng cuãa ta ài vaâo Khu Böën,
töi àïën thùm anh baån thên thiïët, úã trong ban chó huy
Trung àoaân X, àang àoáng úã Thaái Ninh, Phuá Thoå. Thuá
thêåt trong loâng töi luác êëy coá phêìn lo ngaåi, nhûng gùåp
baån, anh ta noái rêët tûå nhiïn: “Röìi laåi khöng cù’p àñt maâ
chaåy aâ!”. Cêu hoãi cuãa anh nhû sù’t, xuêët tûâ sûå ào lûúâng
chñnh xaác thïë vaâ lûåc cuãa àõch, cuãa ta. Töi nhúá maäi sûå
chïnh lïåch giûäa têm traång töi vaâ têm traång baån, vaâ tûâ
luác àoá ruát ra möåt baâi hoåc lêu daâi. Hiïån nay ta baão vïå Töí
quöëc, chöëng àïë quöëc Myä; chuáng ta nhêët àõnh seä laâ ngûúâi
chiïën thù’ng cuöëi cuâng. Biïët bao hy sinh, phêën àêëu! Töi
ài hai thaáng vaâo Khu Böën, vïì thò möåt ngûúâi em àaä ài ba
sùén saâng röìi, vaâo böå àöåi, viïët thû vïì noái àang ngöìi trïn
mêm phaáo bù’n maáy bay Myä. Vïì nhaâ àûúåc mêëy höm, möåt
chuá em nuöi tûâ Khaáng chiïën lêìn trûúác, laâ nhên viïn kyä
thuêåt nhaâ maáy Cú khñ, laåi ài ba sùén saâng; noá àïën chöî
têåp húåp chiïìu höm trûúác, chiïìu höm sau noá haânh quên
ài qua nhaâ, goåi tïn töi möåt tiïëng, vaâ neám goái quêìn aáo
thûúâng phuåc vaâo. Töi vöåi vaâng mùåc quêìn aáo, lêëy xe àaåp
àuöíi theo àoaân quên, ài keâm bïn caånh chuá em ra àïën ga.
Chûa bao giúâ töi thêëy noá àeåp nhû thïë, em töi hùm ba
tuöíi àaä trûúãng thaânh, àaâng hoaâng trong böå quên phuåc
múái maâu àêët lêîn maâu laá cêy. Miïång noá cûúâi, tay noá vêîy,
vaâ dô nhiïn laâ mù’t noá quyïën luyïën. Hai em töi ài chiïën
àêëu cho töi. - Möåt lêìn bònh thú trûúác cöng chuáng úã Sún
La, töi noái: “Àïm nay nghe thú, chù’c cuäng coá nhûäng cùåp
vúå chöìng cuâng àïën dûå. Töi mûâng cho nhûäng àöi anh chõ
naâo nhû thïë. Nhûng xin anh, xin chõ chúá nghô: töi muöën
gêìn vúå töi, töi viïët thû, laâ vúå töi sù’p xïëp lïn thùm töi,
hay lïn úã luön vúái töi; àêu coá phaãi chó tûå yá cuãa hai ngûúâi.
Biïët bao àöi lûáa coân xa
Nhûúâng cho àöi lûáa chuáng ta àûúåc gêìn!
Trong hoaân caãnh nûúác ta khaáng chiïën chöëng Myä hiïån
nay, anh chõ àûúåc söëng bïn nhau, laâ haâng nghòn vúå
chöìng khaác nhûúâng cho anh chõ àêëy chûá! Caâng àûúåc gêìn
nhau, vúå chöìng caâng phaãi laâm viïåc khöng nhûäng bùçng
böën, maâ bùçng taám ngûúâi...".
Töi phaãi huy àöång thú töi, buát töi, lúâi noái chuyïån cuãa
töi chöëng Myä, cûáu nûúác. Trûúác àêy töi àõnh laâm möåt têåp
thú noái loâng cha meå, öng baâ, cö baác thûúng con chaáu beá,
möåt têåp thú laâm cho ngûúâi lúán chûá khöng phaãi cho treã
nhoã. Giùåc Myä àaä khiïën töi phaãi taåm hoaän àïì taâi êëy, töi
taåm hoaän möåt söë àïì taâi khaác nûäa; cöët nhêët bêy giúâ laâ
laâm thú thïë naâo chöëng àûúåc luä Myä giùåc nûúác! Möîi buöíi
chiïìu, möîi buöíi súám, möîi vûúân hoa, möîi bïånh viïån, ... cûá
yïu thûúng àïën àêu laâ tûác khù’c cùm thuâ Myä àïën àoá, gùåp
möåt àöi nam nûä ngöìi trïn möåt ghïë àaá, laâ töi nghô hoå
àang dùån doâ nhau, trûúác khi ài, hoùåc tranh thuã gùåp
nhau sau möåt àúåt xa caách. Hún bao giúâ hïët, töi thêëy
nhên dên laâ àaáng yïu, àaáng kñnh vö ngêìn.
Vinh quang thuöåc vïì muäi suáng, lûúäi lï, baân tay àaánh
giùåc!
Töi muöën cuái xuöëng muön lêìn hön Àêët!
Töi muöën hön triïåu nghòn neát mùåt Nhên dên!
Vinh quang thuöåc vïì Àaãng laänh àaåo cuãa ta!
Vinh quang thuöåc vïì Cha Höì kñnh mïën!
Vinh quang thuöåc vïì aánh saáng cuãa hai mûúi nùm
Nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoaâ!
Haâ Nöåi, 7-1965
MÖÅT NGÛÚÂI LAÂM THÚ TRONG XAÄ HÖÅI MÚÁI
Gûãi caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô

miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën.
Töi rêët caãm kñch àûúåc biïët möåt söë baån úã caác àö thõ
miïìn Nam vêîn nghe Àaâi Tiïëng noái Viïåt Nam ngoã yá hoãi
thùm töi, muöën biïët Xuên Diïåu söëng ra sao, laâm thú ra
sao. Ngaây trûúác, cuå Phan Böåi Chêu bõ boån cai trõ Phaáp
cêìm tuâ úã Bïën Ngûå, Huïë, àaä lêåp Möång du thi xaä, àïí nhúâ
àùng thú, hoåa thú trïn baáo chñ maâ trao àöíi têm höìn vúái
nhûäng baån têm huyïët böën phûúng. Hiïån giúâ, vò nhûäng
caãnh ngöå khaác nhau naâo àoá, nhiïìu àöìng baâo àang coân
phaãi úã trong voâng caác àö thõ miïìn Nam do Myä vaâ nguyå
kiïím soaát. Caác baån úã thò úã, nhûng loâng vêîn ài, khöng ai
coá thïí cêìm tuâ àûúåc tû tûúãng; ngûúâi thi nhên baån cuãa têm
höìn caác baån trûúác àêy hai, ba chuåc nùm höm nay chuyïån
troâ cuâng caác baån, khöng phaãi bùçng “möång du thi xaä” nûäa,
maâ bùçng laân soáng cuãa Àaâi Tiïëng noái Viïåt Nam cuãa xûá súã
àêët nûúác chuáng ta.
Nguyïîn Du noái: “Cöë nhên àaä dïî mêëy khi baân hoaân”,
nhûng chûä “cöë nhên” höm nay chó coá nghôa thên thûúng
tri kyã, maâ khöng coân caái khöng khñ buâi nguâi quaá khûá.
Hùèn caác baån cuäng mûâng cho ngûúâi baån cuä thi nhên cuãa
caác baån khöng coân laâ con chim cö leã haát tiïëng àau
thûúng, maâ caánh àaä cuâng caã àaân àêåp vúái gioá vúái baäo, cöí
àaä hoát giûäa trúâi röång bao la. Nùm 1939, Töë Hûäu úã trong
lao Thûâa Thiïn coá viïët baâo thú “Têm tû trong tuâ”:
... Töi chiïìu nay giam cêëm hêån trong loâng
Chó laâ möåt giûäa loaâi ngûúâi àau khöí
Töi chó möåt con chim non beá nhoã
Vûát trong löìng con giûäa chiïëc löìng to...
Ngûúâi hoåc sinh hoaåt àöång caách maång luác êëy, lêìn àêìu
tiïn úã tuâ àïë quöëc, àaä saáng taåo möåt hònh tûúång thú rêët
lúán: “Töi dêy àêu coá phaãi chó úã trong möåt lêìn tuâ, maâ töi
úã trong hai lêìn tuâ; baãn thên caái nhaâ tuâ Thûâa Thiïn noá
giam töi laåi nùçm trong möåt caái nhaâ tuâ röång lúán vö cuâng,
àoá laâ caái löìng giam Töí quöëc Viïåt Nam töi nö lïå.
Vûát trong löìng con giûäa chiïëc löìng to...
Öi tûå do! tûå do! thïë naâo laâ tûå do? Àûúåc ài tûâ àêìu phöë
àïën cuöëi thaânh, ài tûâ àö thaânh naây àïën thaânh phöë noå
chûa phaãi laâ àaä tûå do, úã àêu coân chûa coá àöåc lêåp thò úã
àoá àêët nûúác vaâ nhûäng con ngûúâi haäy coân bõ úã trong möåt
nhaâ tuâ to lúán.
Maâ vò vêåy cho nïn sau khi Caách maång thaáng Taám beã
gaäy nhûäng xiïìng xñch trùm nùm nö lïå, thò töi cûá nhû con
chim söí löìng say aánh saáng, say trúâi tûå do! Vaâ tûâ àoá laâ caã
möåt quaá trònh múã röång têm höìn “tûâ chên trúâ cuãa möåt
ngûúâi àïën chên trúâi cuãa têët caã moåi ngûúâi”, vêën àïì sûúáng
vui àau khöí cuãa têm höìn töi àùåt trong söë phêån cuãa dên
töåc töi, cuãa caã nhên loaåi. Àoá laâ ài trïn àûúâng lúán; àûúâng
lúán, àûúâng àuáng thò caâng ài caâng röång, caâng ngaây caâng múã
ra, duâ trïn àûúâng coá nhûäng chùång àûúâng chöng gai gian
khöí. Noái laâm sao àêy 21 nùm höìn thú töi múã röång, höìn thú
töi söëng àêìy àuã, traân trïì? Coá möåt ñt ngûúâi úã trong nhûäng
àö thõ miïìn Nam coân cûá thûúng tiïëc cho möåt ngûúâi goåi laâ
“Xuên Diïåu chên chñnh” cuãa gioá, mêy, trùng, chiïìu, muâa
thu, tònh aái... Phêìn àeåp àeä cuãa nhûäng caái êëy úã trong töi coá
bao giúâ mêët, maâ phaãi tiïëc thûúng? coân caái phêìn naâo trong
nhûäng caái êëy maâ bõ luyå theo kiïíu Möång Haâ trong truyïån
Tuyïët Höìng lïå sûã “ngaâ ngaâ maâ say, ngêy ngêy maâ sêìu, röìi
laåi rêìu rêìu maâ khoác”, boã noá ài laâ nheå cho mònh, thò sao laåi
phaãi thûúng tiïëc? Trûúác Caách maång thaáng Taám, töi xeá
loâng maâ viïët caái nöîi buöìn trong xaä höåi nûãa phong kiïën vaâ
thûåc dên, buöìn cho àïën nöîi
Chiïìu àöng laånh, Chuáa buöìn trïn thaánh giaá
Àûúâng thanh quang ïm aã nöîi buöìn cêy
Nöîi buöìn nhaâ hiu hù’t nöîi buöìn mêy
Àöng taånh raáo nhòn xa, ngêy nù’ng nhaåt...
Sao maâ tiïu tao dûúâng êëy!
Viïët ra nhû vêåy, nghe ra cuäng “hay”! Laâ vò luác àoá, chûa
thêëy àûúåc rùçng coân coá caái hay khaác “chên chñnh” hún, tûác
laâ khöng phaãi ngöìi buâi nguâi ru dõu vïët thûúng, maâ àûáng
dêåy chûäa vïët thûúng cho laânh, vaâ hún nûäa sinh söi nêíy núã
vaâ nhûäng da thõt laânh lùån, thúm tho, tûúi töët khaác. Vêën àïì
laâ úã àoá. Chuã tõch Höì Chñ Minh, taác giaã têåp thú Nhêåt kyá
trong tuâ, vaåch möåt con àûúâng múái cho thú:
Nay úã trong thú nïn coá theáp
Nhaâ thú cuäng phaãi biïët xung phong.
Con chim höìn thú àûúåc giaãi phoáng àêåp caánh tung bay
dûúái trúâi caách maång, ngay sau thaáng 8-1945, töi viïët
traáng khuác Ngoån quöëc kyâ ca ngúåi laá cúâ àoã sao vaâng múã
ra kyã nguyïn àöåc lêåp múái cuãa nûúác Viïåt Nam ta:
Vaâng huy hoaâng sinh giûäa thù’m hêy hêy,

Thù’m löång lêîy núã quanh vaâng rûåc rúä,
Têët caã vaãi laâ möåt cûúâi thù’m àoã
Têët caã cúâ laâ möåt tiïåc triïu dûúng.
Liïìn àoá, töi viïët traáng khuác Höåi nghõ non söng, bïnh
vûåc cöí àöång cho cuöåc Töíng tuyïín cûã àêìu tiïn cuãa nûúác
Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa ngaây 6 thaáng giïng 1946,
möåt Höåi nghõ Diïn Höìng cuãa thúâi múái, to taát vaâ sêu sù’c
hún xûa, möåt Quöëc höåi coá àuã caác tónh caác miïìn vïì, nhû
nuái söng vïì hoåp nhau àïí chöëng thûåc dên xêm lûúåc Phaáp.
Trong hai baâi thú daâi trïn àêy, lêìn thûá nhêët trong àúâi
töi, töi muöën coá húi thú anh huâng ca, àïí àaáp ûáng vúái thúâi
àaåi anh huâng naây. Trong cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác, töi
àaä ra ba têåp thú: Dûúái sao vaâng, Saáng, vaâ Meå con; “Dûúái
sao vaâng” laâ muöën toã mònh dûát khoaát àûáng dûúái aánh gioåi
cuãa àoáa Sao vaâng dên töåc. Sau ngaây Hiïåp nghõ Giúnevú,
töi àaä ra têåp thú Ngöi sao vaâ tûâ 1960 àïën 1964, àaä ra
caác têåp thú: Riïng chung, àùåt vêën àïì caái riïng goáp phêìn
vaâo caái chung, caái chung böìi dûúäng cho caái riïng; Muäi Caâ
Mau laâ chuâm thú 20 baâi àêëu tranh thöëng nhêët, in liïìn
cuâng möåt têåp vúái Cêìm tay, laâ möåt chuâm 31 baâi thú tònh:
Möåt khöëi höìng, yá muöën noái traái tim thùm àoã, laâ möåt têåp
thú chuã yïëu noái vïì xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã miïìn
Bù’c, trong nùm chuåc baâi cuäng coá mûúâi baâi thú tònh yïu.
Maãnh àêët cuä àûúåc phuâ sa böìi maäi dêìn daâ, röìi sau àêët
cuä thaânh ra àêët múái. Höìn thú töi cuäng vêåy, höìn thú cuä
mêët thõt xûúng cuãa àúâi söëng, tûå mònh àau khöí, tûå vñ
mònh “nhû tùçm xuên ruát ruöåt àïí giam thên”, laåi tûå vñ
mònh nhû con ve voä vaâng leáp keåp, “dûúái göëc naâo àêu
thêëy xaác ve - thïë maâ ve àaä tù’t theo heâ”; vaâo Caách maång,
höìn thú töi lêëy laåi maáu thõt cuãa àúâi söëng, moåi vêåt cuâng
vúái höìn mònh tûúi thù’m trúã laåi. Àïën möåt gioåt nûúác mù’t
cuäng thay àöíi, tûâ nhûäng gioåt lïå cuä:
Ruång laá trïn cêy, nhaåt nù’ng trong chiïìu,
Khoác coâi taâu àem khuêët mêët ngûúâi yïu,
Khoác vúái nhaåc sêìu biïåt ngûúâi chñn suöëi...
... Khoác laâ ngön ngûä àïí toã yïu àûúng...
böîng dêìn dêìn chuyïín sinh ra nhûäng gioåt lïå múái:
Möåt nguöìn lïå tûâ bao la vô àaåi
Tûâ nghôa lúán cuãa nhên quêìn söng nuái
Tûâ tûúng lai, tûâ phúi phúái trïn cao,
AÂo aåt túái nhû muâa xuên àöí suöëi,
Sûúng súám mai trïn mùåt thù’m hoa àaâo!
àoá laâ thûá nûúác mù’t kyâ laå ûáa ra khi caãm thêëy möåt caái gò
lúán lao, khi àûáng giûäa haâng vaån ngûúâi cuâng möåt tònh
caãm daâo daåt to taát nhû mònh; “Xûa lïå sa, ta oaán hêån àêët
trúâi - Nay lïå hoâa, ta laåi thêëy àúâi tûúi”.
Caách maång àöíi thay con ngûúâi, àïën nûúác mù’t cuäng
khöng bi luyå nûäa, nûúác mù’t cuäng lúán lao vaâ laåc quan!
Àêët nûúác tûå do cuãa ta êëy, hai chên cuå thïí haäy ào doåc ào
ngang. Khöng phaãi laâ ài giang höì nhû xûa, caâng ài caâng
thêëy “thiïëu quï hûúng” vaâ caâng thêëy bú vú quaånh queä,
maâ giúâ àêy ài túái àêu laâ thêëy bûâng saáng úã àoá. Caách maång
àaä traã laåi cho Töí quöëc, laåi coân gúä maâng mù’t cho töi biïët
nhòn thêëy nhên dên, nhên dên lao àöång vöën coá tûå muön
àúâi, nhûng trûúác khi töi chûa nhêån thûác àûúåc, vaã laåi
trong caái thúâi cuä “Hoaâng kim hù’c thïë têm” êëy, töi
Ài trong àúâi nhû keã bõ löåt da,
Raách àau thûúng úã giûäa boån gian taâ.
Öi! caái cuöåc xûã lùng trò cuãa ngûúâi thi sô söëng trong xaä
höåi cuä ngaây ngaây phuát phuát luön luön àau khöí úã giûäa
boån taân aác vaâ trù’ng trúån. Nhûäng ngûúâi lao àöång chên
tay vaâ trñ oác, nhûäng ngûúâi saãn xuêët ra têët caã, tûâ cúm taåo,
quêìn aáo, nhaâ cûãa àïën saách vúã, thú nhaåc... nhaâ thú khaám
phaá ra hoå, laâ nhû con suöëi àaä chaãy ra àaåi dûúng; àaä söëng
àûúåc trong vaån triïåu ngûúâi khaác röìi. Vaâ caái anh hoåc sinh
trûúâng Phaáp - Viïåt xûa, öng giaáo goåi lïn baãng laâ àoã mùåt,
toaát möì höi vaâ noái êëp uáng, caái ngûúâi tûâ nùm 1940 àïën
1943 ài laâm tham taá - coâm mi nhaâ Àoan thûúng chaánh
úã taåi Myä Tho (Nam Böå) súå tïn chuã sûå rúxúvú Phaáp nhû
coåp, caái anh thi sô cuä böëi röëi àûáng trûúác àöng ngûúâi, coá
ai ngúâ Caách maång àaä taåo àûúåc thaânh möåt ngûúâi ài bònh
thú úã trûúác haâng ngaân cöng chuáng! Àoá laâ haâo khñ cuãa töi,
öm cêy àaân thú ài trïn khù’p caác neão àûúâng àêët nûúác,
trong hai mûúi möët nùm àaä phuåc vuå biïët laâ mêëy trùm
cuöåc bònh thú, riïng trong nùm 1965 kyã niïåm Nguyïîn Du
àaä 35 cuöåc noái; nïëu töi coá ra veã khoe, thò cuäng laâ cöë nhên
khoe cuâng tri kyã, khoe töi laâ anh keáp, baác xêím veã vang,
àûúåc Caách maång taåo àiïìu kiïån cho ài noái thú khù’p tûâ
giúái tuyïën Vônh Linh àïën choáp nuái Haâ Giang, àïën núi nghó
maát Sa Pa, tûâ Sún La, Lai Chêu úã nuái rûâng Têy Bù’c àïën
Quaãng Yïn, Hoân Gai, Haãi Ninh úã búâ biïín Àöng Bù’c, ra
àaão Cö Tö laåi vïì vúái àöìng bùçng Thaái Bònh, Hûng Yïn,
Haãi Dûúng; vïì Khu Böën Thanh - Nghïå - Tônh laåi àïën vúái
àêët àöìi Vônh Yïn, Bù’c Giang, Phuá Thoå... vûâa thûa chuyïån
vúái àöìng baâo vïì nhûäng baâi thú khaá nhêët mònh àaä laâm,
vûâa laâm ra nhûäng baâi thú múái, rêët nhiïìu phen laâm xong
laâ àûa nhûäng àûáa con thú ra trònh diïån vúái chñnh nhûäng
ngûúâi àaä cho mònh caái chêët nguyïn göëc àïí laâm thú.
Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö
thõ thên mïën!
Tûâ sau Hiïåp nghõ Giúnevú, àêët nûúác ta taåm thúâi chia
laâm hai miïìn, thò möåt nûãa traái tim cuãa thú Viïåt Nam laâ
àïí úã miïìn Nam yïu dêëu! “Nûãa traái tim” cuäng chó laâ möåt
caách noái, àuáng hún laâ ta nhúá ngûúâi thûúng yïu nhêët nhû
nûãa ngûúâi cuãa mònh bùçng têët caã traái tim ta! Töi xin trûúác
nhêët noái möåt söë vêìn thú cuãa mònh viïët vïì àêëu tranh
thöëng nhêët. Miïìn Nam úi!
Húäi mònh, nhûäng nuái Chû Lêy,
Uöën quanh Traâ Khuác, tuön àêìy Cûãu Long,
Söng Hûúng hûúng nûúác thanh trong,
Trùng lam Àeâo Caã, mêy höìng Haãi Vên,
Húäi mònh, biïín àeåp vö ngêìn
Soáng xanh nhû àïën dûâng chên Sa Huyânh;
Nhûäng àöìng Nam Böå, húäi mònh,
Maãnh vûúân Sa Àeác, con kïnh Thaáp Mûúâi!
Bònh Àõnh laâ quï maá, quï ngoaåi cuãa töi, töi “Cha
àaâng ngoaâi, meå úã àaâng trong”, öng àöì nho ngheâo xûá Nghïå
trûúác àêy hún nùm chuåc nùm ài vaâo miïìn Nam daåy hoåc,
àaä lêëy möåt cö thúå laâm nûúác mù’m úã caái vaån Goâ Böìi. Sinh
ra lai Bù’c lai Nam nhû vêåy, töi caâng gù’n boá vúái caái àêët
chön nhau cù’t röën cuãa töi. Thaáng 10 nùm 1946, töi tûâ
Haâ Nöåi vaâo thùm mùåt trêån khaáng Phaáp úã Àeâo Caã, Cung
Sún, luác trúã ra Thuã àö àûúåc vaâi tuêìn thò buâng nöí Khaáng
chiïën caã nûúác, thïë laâ hún hai chuåc nùm röìi, töi chûa thêëy
laåi quï maá, húäi caác baån úã miïìn Nam mïën thûúng úi! Muäi
Caâ Mau lêëy àùåt tïn cho têåp thú àêëu tranh thöëng nhêët
cuãa töi, búãi caái múm àêët úã cuöëi quï hûúng ta êëy laâ möåt
muäi gûúm àêm thùèng vaâo ngûåc keã thuâ; nûúác ta daâi 3.000
cêy söë búâ biïín.
...Töí quöëc töi nhû möåt con taâu,
Muäi thuyïìn ta àoá, muäi Caâ Mau.
Nhûäng doâng söng röång hún ngaân thûúác

Truâng àiïåp möåt maâu xanh laá àûúác
Àûúác thên cao vuát rïî ngang mònh
Tröí xuöëng nghòn tay öm àêët nûúác.
... Nù’ng mûa coá thïí àöíi trùm maâu
Loâng khöng rúâi hûúáng muäi Caâ Mau!
Caách maång àaä cho töi vuä khñ cêìm trong tay, laâ ngoâi
buát. Tûâ ngoâi buát cuä tûå àêm vaâo loâng mònh maâ phanh
phui möí xeã, nay àaä chôa ra àêm àûúåc keã thuâ möåt caách
quyïët liïåt lúåi haåi, laåi chùèng sûúáng sao! Thú àêëu tranh
thöëng nhêët laâ thú àaánh quên Myä cûúáp nûúác vaâ boån nguyå
baán nûúác. Öi! àêu coân coá phaãi caái hònh tûúång xûa “anh
hoåc troâ troái gaâ khöng chùåt” hay laâ chaâng thi sô thò cuäng
thïë, töi àûáng trûúác chiïën luäy cuâng vúái toaân dên, caãm
thêëy baân tay cuãa töi maånh lù’m, caãm thêëy buát cuãa töi
cêìm cuäng maånh lù’m, búãi noá laâ Baân tay ta, baân tay lao
àöång saáng taåo ra têët caã vaâ baân tay chiïën àêëu caãi taåo
àûúåc têët caã. Caã àêët nûúác ta chñnh cuäng laâ caái baân tay êëy!
Baâi thú “Baân tay ta” laâm thaáng 5-1961 sau khi Mùåt trêån
dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam ra àúâi, luác êëy àang coân tïn
Ngö töíng thöëng; chñnh nhên dên miïìn Nam àöìng khúãi,
laåi bao vêy àõch vaâ nguyå trúã laåi.
Tïn luân Ngö chaåy quanh loâng chaão
Caâng chaåy caâng luân, caâng luán sêu àiïn àaão.
luân, luán laâ ngûúâi laâm thú duâng êm thanh maâ gñ, gñ caái
àêìu tïn baán nûúác xuöëng. Chuáng bay lêm thúâi coá thïí
cheám giïët, nhûng luä bay coá thïí chúã àêët cuãa miïìn Nam
ài àêu àûúåc chùng? àêët êëy laâ cuãa nhên dên chuáng ta, têët
caã nhûäng gò úã trïn àêët êëy súám muöån cuäng thuöåc vïì baân
tay cuãa chuáng ta!
Baân tay ta laâ àêët nûúác non söng

Laâ phöë xaá Saâi Goân, laâ àöìn àiïìn úã Köng Tum,
Bay coá luác giong xe ngoåc vaâng traân ngêåp,
Lïn xuöëng nhûäng cêìu thang, ra vaâo
Dinh Àöåc lêåp,
Tûúãng nhû nhaâ cûãa, ruöång àêët, trúâi mêy,
Baát àôa, mêm baân, laâ cuãa chuáng bay.
Nhûng caã non söng laâ möåt baân tay,
Hïët chúå thò quï, bïën thuyïìn, àûúâng saá,
Ba gaåc trïn cêy, hêìm trong keä àaá,
Möåt viïn gaåch trong dinh, möåt àinh öëc dûúái cêìu,
Xe úã ga ra, göëi úã trïn lêìu,
Têët, têët caã dñnh liïìn vaâo göëc àêët
Vô àaåi baân tay, Mï Köng laâ maáu uêët.
Con söng Cûãu Long giang cuöìn cuöån êëy vêîn laâ doâng maáu
cuãa Nam Böå, cuãa miïìn Nam, khi maáu êëy khöng uêët nûäa,
khi nhên dên miïìn Nam àaä àöìng khúãi, thò seä tröi phùng
ra biïín Àöng têët caã boån nguyå vaâ chuã thêìy Myä cuãa chuáng.
II
thõ thên mïën,
Coá ngûúâi hoãi: Xuên Diïåu coá àûúåc tûå do saáng taác hay
khöng? Goåi laâ xaä höåi “com mùng”, àùåt haâng nhaâ thú laâ
nhû thïë naâo? Àaä laâm theo “àún àùåt haâng” thò coân gò laâ
caãm xuác?
- Thûa caác baån, töi xin traã lúâi bùçng chûä “phaãi”. Chûä
“phaãi” cuãa Viïåt Nam ta vûâa coá nghôa laâ “cêìn thiïët”, nhû
noái: phaãi laâm phaãi ùn, vûâa coá nghôa laâ “àuáng”, nhû leä
phaãi, “thuêån”, nhû tay phaãi, thïm coá nghôa laâ “húåp”, nhû
cêu thú “Phaãi duyïn hûúng lûãa cuâng nhau - Xe dï loå rù’c
laá dêu múái vaâo” trong Cung oaán ngêm khuác. Tûå do saáng
taác cuãa nhaâ thú nhû chûä “phaãi” êëy cuãa tiïëng Viïåt. Töi
“phaãi” viïët vò àïì taâi êëy húåp vúái leä phaãi, lûúng têm töi kïu
goåi töi viïët, töi viïët bùçng tay phaãi, vaâ viïët nhû vêåy laâ
phaãi duyïn; nhûng khöng ai bù’t buöåc töi phaãi viïët ngay,
töi nhêån thûác àûúåc röìi, thò dêìn dêìn tûâ trñ tuïå, tûâ lûúng
têm thêëm túái têm höìn, chuyïín túái ngoâi buát.
Cuäng nhû xaä höåi “àùåt haâng” cho thi sô, thò cuäng nhû
ca dao úã Nam Ngaäi Bònh Phuá noái: “Coân duyïn keã àoán
ngûúâi àûa, Hïët duyïn ài súám vïì trûa möåt mònh!” - àoá laâ
vò xaä höåi sùn àoán thi sô, muöën thi sô coá thú vïì nhûäng vêën
àïì lúán lao hoùåc cêìn thiïët cuãa xaä höåi. “Giùåc àïën nhaâ àaân
baâ phaãi àaánh”, tûâ baâ Triïåu, baâ Trûng, tûâ thúâi àaåi Trêìn
Hûng Àaåo, Lï Lúåi, Quang Trung, àaân baâ cuäng àaä àaánh
giùåc nhû vêåy, nhaâ thú khöng àaánh giùåc hay sao? - vaâ têët
yïëu laâ luác àêìu chûa quen vúái nhûäng àïì taâi chiïën àêëu,
viïët chûa àûúåc sêu, vïì sau nhuyïîn dêìn vaâ thaânh thaåo.
Than öi! caái lûáa thi sô chuáng töi sinh ra thò àaä mêët nûúác,
vaâ bõ chñnh phuã Àöng Dûúng kiïím duyïåt vùn baâi, chó àïí
cho ngoâi buát cöng khai chaåy aâo möåt chöî gioá, mêy, trùng
vaâ tònh aái, cho nïn trong xaä höåi cuä, múái khöng biïët laâm
thú chiïën àêëu; chûá coân möåt Vichto Huygö söëng úã thïë kyã
19, trong möåt xaä höåi tû saãn, maâ vêîn oang oang àaánh
Napölïöng III, Petöphi, thi haâo dên töåc Hungari, laâm
caách maång tû saãn dên quyïìn nùm 1848, maâ àêìy vêìn thú
theáp. Petöphi àaä àùåt möåt tûúng quan rêët àuáng, rêët àeåp:
Tûå do vaâ aái tònh,

Vò caác ngûúi ta söëng.
Vò tònh yïu löìng löång
Töi xin hiïën àúâi töi.

Vò tûå do muön ngûúâi
Töi hy sinh tònh aái!
Tònh yïu àêu coá phaãi chó laâ chùn göëi, tònh yïu chñnh
coân laâ möång tûúãng cuãa möåt têm höìn ngûúâi; vò vêåy nïn
Petöphi xin hiïën caã àúâi mònh cho tònh yïu. Tuy nhiïn,
caái khaác nhau giûäa têm höìn thêåt àeåp vaâ têm höìn khöng
àeåp, laâ nïëu àöåc lêåp cuãa dên töåc, tûå do cuãa nhên dên maâ
cêìn àïën, thò nhaâ thú hy sinh caã tònh yïu maâ anh quyá vö
cuâng êëy. - Töi rêët yïu saáu cêu thú àoá cuãa Petöphi.
Têm höìn töi àûúåc múã röång àïën chên trúâi cuãa dên töåc,
cuãa nhên dên, cuãa nhên loaåi. Nhûäng dêy àaân múái àûúåc
thïm vaâo cêy àaân thú cuãa töi. Töi laâm thú vïì höì vaâ biïín,
vïì àaão vaâ nuái, maâ laåi ca ngúåi nhûäng cöng trònh saáng taåo
lao àöång cuãa nhên dên.
Trûúác kia töi yïu thiïn nhiïn söng nuái chung chung,
chuá yá àïën thúâi tiïët sûúng sa gioá thöíi, àïën coã hoa, chim
choác, chuá yá àïën cuåc böå hún laâ caã nhûäng toaân caãnh lúán
lao. Thûa caác baån, trong nhûäng nùm hoâa bònh, nhên dên
ta úã miïìn Bù’c àaä taåo ra bao nhiïu kyâ vô múái. Thi sô
Nguyïîn Khù’c Hiïëu trûúác àêy àaä tûå lêëy hiïåu laâ Taãn Àaâ,
vúái caái caãnh nghòn cöí “Nûúác gúån söng Àaâ con caá nhaãy,
Mêy truâm non Taãn caái diïìu bay”; nay thò khöng nhûäng
chó coá böå hai nuái vaâ söng xûa, maâ àaä coá möåt böå ba laâ
nuái, söng vaâ höì, búãi dûúái chên nuái Ba Vò, nhên dên àaä
taåo höì chûáa nûúác Suöëi Hai àûång 48 triïåu thûúác khöëi
nûúác. Ngûúâi ta hoãi, vaâ nuái Taãn Viïn traã lúâi:
- Anh tûâ àónh lúán anh coi
Nûúác gûúng hai mùåt, anh soi mùåt naâo?
- Anh soi bïn lûåu bïn àaâo,

Ngaân xûa anh vêîn soi vaâo Àaâ Giang
Söng Àaâ phña trûúác hiïn ngang
Soi tûâ lêåp àõa taåo thiïn àïën giúâ;
Phña sau suöëi àöí - ai ngúâ
Ngaây nay anh böîng soi Höì Suöëi Hai.
Àïën khi nûúác nhaâ thöëng nhêët, caác baån ra thùm laåi
àêët cöí töí tiïn, seä thêëy Höì Suöëi Hai tuyïåt myä êëy; töi àaä
tûâng du höì trïn àoá, “Höì xanh chên nuái, trong ghï!”, coá
thïí noái coân àeåp vaâ thêìn tiïn hún Höì Têy nhiïìu.
Vaâ àêy laâ trïn biïín; töi àaä ra thùm “Choâm Cö Tö 17

àaão xanh”, thuöåc tónh Quaãng Ninh, mûåc khö nûúáng rêët
ngon maâ trûúác àêy ta goåi laâ mûåc Bù’c Haãi, vöën thêåt laâ
caá mûåc cuãa àaão Cö Tö êëy. - Ai àaä baão laâ vaâo caách maång
thò thú khö caån? Phêìn töi, töi thêëy trong caách maång haäy
chó noái vïì phong caãnh, thò thú vïì phong caãnh cuäng phong
phuá thïm lïn. ÚÃ àaão Thanh Lên trong choâm Cö Tö, àöìng
baâo tröìng rêët nhiïìu chanh, àïën nöîi gioá thöíi qua àoá: “Gioá
thúm muâi hoa cam laá chanh”, vaâ nhûäng ngûúâi dên chaâi
úã Cö Tö ài ra khúi: “Thuyïìn caây bïí biïëc sinh thïm soáng”.
Nhûäng thi sô trong Caách maång laåi caâng ên tònh sêu
sù’c vúái phong caãnh; tuy nhiïn khöng phaãi laâ thanh nhaân
du ngoaån, vaâ trong du ngoaån àoá laåi tõch mõch xa vù’ng
nhû úã caãnh Thiïn thai naâo; caãnh úã àêy rñu rñt tònh ngûúâi
vaâ xön xao lao àöång. ÚÃ choâm àaão naây,
Àaä mêëy núi naâo nhû Cö Tö

Àöìi möìi cuäng coá, laåi san hö;
Thaã dï trïn àaão Cö Tö tûã,
Núi haãi sêm nuöi, tûåa caãnh höì...
Mûåc öëng mang nhêìm tïn Bù’c Haãi,

Caá höìng àûúåc chuyïën, kñp phúi khö.
Vaâ àêy laâ trïn àónh Haâ Giang, taåi caái àeâo cao Maä Pñ
Leâng, tiïëng àöìng baâo Meâo nghôa laâ Söëng-muäi-ngûåa, búãi
caái àeâo naây döëc àûáng, thùèng quaá! Tûâ xûa, thú taã chim,
hoa, laá, taã gioá, mêy, trùng ïm àïìm mïìm maåi, thò dêîu sao
cuäng tûúng àöëi dïî; ngûúâi thi sô muöën goáp sûác mònh caãi
taåo thïë giúái cêìn phaãi hoåc taã caã gian nan vaâ lao àöång;
trong viïåc diïîn àaåt naây, thú caách maång vêîn coân hoåc àûúåc
úã Àöî Phuã hoùåc úã húi thú Lyá Baåch trong baâi Thuåc àaåo
nan, àïí noái viïåc laâm con àûúâng múái cheo leo trïn nuái àaá
hoa cûúng ài qua Cöíng trúâi.
... Döëc nhû thaânh vaåi khöng núi baám,
Riïng tuyïín àöåi “Thanh niïn duäng caãm”
Taåo möåt àûúâng lûãng giûäa sûúân non
Lêëy chöî àùåt chên röìi lêën, haäm;
Àuåc àaá, tra mòn, àöët - chaáy mòn!
Trïn traán möì höi coân lêëm têëm...
Yïu höì, biïín, àaão, nuái, töi coân yïu nhûäng vûúân cuãa
xaä Thuêån Vi, Thaái Bònh
Àaä xanh ngêu mûúåt caânh chi chñt,
Laåi biïëc dêu tú nhaánh dêåy thò.
Vaâ töi laåi yïu nhûäng caãnh xêy dûång: mûúâi möåt nùm
nay, trong loâng töi vêîn cûá rò rêìm caái khuác nhaåc “Ngoái
múái” thù’m àoã, tûâ thaânh thõ àïën thön quï têëp nêåp xêy
dûång, “maái nhaâ maáy múái, maái nhaâ thûúng - maái chúå xum
xuï, laåi maái trûúâng”... giùåc Myä leo thang neám bom ra
miïìn Bù’c, caâng gêy cùm thuâ chaáy boãng trong loâng moåi
ngûúâi.
... Töi ài trïn àêët nûúác thên yïu

Khöng biïët bao nhiïu, chó biïët nhiïìu
Ngoái múái!
Muöën truâm haånh phuác dûúái trúâi xanh
Coá leä loâng töi cuäng hoáa thaânh
Ngoái múái!
Loâng ngûúâi laâm thú múã àoán cuöåc söëng múái nhû vêåy
àoá, têm trñ, lïn cao vúái nhûäng ngûúâi xêy öëng khoái nhaâ
maáy, tröìng cêy ngaây tïët vúái àöìng baâo, ài lïn reão cao daåy
hoåc vúái caác “thêìy giaáo Phuång”, vaâo rûâng Quyâ Chêu xem
khai thaác göî, v.v... Caái haâo hûáng êëy múã röång ra àïën
nhûäng thaânh tûåu kyâ cöng cuãa caác nûúác xaä höåi chuã nghôa
laâ lûåc lûúång quyïët àõnh úã thúâi nay cho sûå phaát triïín cuãa
loaâi ngûúâi; giúái thi sô laâ nhûäng chuyïn gia cuãa mú möång
tûå ngaây xûa, “Trùng, vuá möång àaä muön àúâi thi sô - Giú
hai tay mún trúán veã troân àêìy”, töi phaãi haâo hûáng àïën bao
nhiïu khi lêìn àêìu tiïn, Liïn Xö àûa tïn lûãa àùåt quöëc huy
buáa liïìm lïn mùåt trùng! Höì Xuên Hûúng ngaây trûúác noái:
“Möåt traái trùng thu chñn moäm moâm”, hùèn àoá laâ traái dûa
hêëu chñn, vêåy thò bêy giúâ
Ta nhòn trùng nhû möåt quaã dûa trúâi
Ta àaä bêëm dêëu moáng tay lïn àoá!
Ngûúâi àaä phoáng baân tay vaâo vuä truå
Bù’t àûúåc trùng röìi. Trùng húäi, bù’t tay!
Vaâ caã tònh yïu nûäa, àïì taâi maâ ngûúâi ta goåi laâ “súã
trûúâng” cuãa taác giaã Xuên Diïåu, tònh yïu bêy giúâ àêu coá
keám phêìn thù’m thiïët hún trûúác? duy khöng phaãi laâ hai
ngûúâi treã nhoã àún àöåc ruã nhau chúi uá tim trong vûúân vuä
truå möåt caách mï say, maâ sûå say àù’m cuãa tònh yïu àûúåc
nùçm trong niïìm uãng höå chúã che cuãa möåt xaä höåi hûng
thõnh àang xêy tûúng lai trûúâng cûãu cho nhûäng cùåp con
caái cuãa mònh:
Anh àaä ài vúái em trïn àêët nûúác
Deáp ta gêìn àöi luác giêîm vaâo nhau
Nhûäng chuâa àeåp gúåi cuâng ta thuúã trûúác
Nhûäng cöng trûúâng nhaâ maáy ngoá vïì sau!
Haäy lêëy vñ duå möåt baâi thú tònh laâm nùm 1952: Biïín.
Con ngûúâi ngaây cuä àûáng trûúác biïín thò chó caãm thêëy
mònh bú vú nhoã beá so vúái taåo vêåt, “chuát thên beâo boåt” -
“daä traâng xe caát biïín àöng”; thi sô Huy Cêån trûúác kia noái
höìn mònh nhû àaão bõ boã, “Thuyïìn khöng giao nöëi dêy
qua àoá, Vaån thuúã chúâ mong möåt caánh buöìm”, thi sô Phaåm
Hêìu àûáng úã Voång Haãi Àaâi trïn Nguä Haânh Sún (Àaâ
Nùéng) thêëy chñnh traái tim mònh àang nhû thuyïìn bõ
àù’m. “Giú tay ta vêîy ngoaâi vö têån - Chùèng biïët xa loâng
coá nhûäng ai?”. Phaãi coá Caách maång múái cho töi möåt vuä truå
quan úã àoá con ngûúâi laâ chuã, thò biïín múái trúã thaânh êëm
cuáng; con ngûúâi du haânh vuä truå àaä bay quanh Traái àêët,
caã Traái àêët coân nùçm trong têm trñ cuãa con ngûúâi, nûäa laâ
biïín! Biïín àöëi vúái töi nay trúã thaânh hònh tûúång cuãa tònh
yïu, biïín yïu búâ, vöî búâ, hön búâ maäi maäi!
Anh khöng xûáng laâ biïín xanh
Nhûng anh muöën em laâ búâ caát trù’ng
Búâ caát daâi phùèng lùång
Soi aánh nù’ng pha lï.
Öi! em-búâ-biïín, em àeåp àeä laâm sao! Böën vêìn aâng vúái
böën dêëu huyïìn nùçm trong böën cêu nguä ngön, nhû böën
àúåt soáng vöî búâ, aâo aâo tiïëng soáng:
Búâ àeåp àeä caát vaâng
Thoai thoaãi haâng thöng àûáng
Nhû lùång leä mú maâng

Suöët ngaân nùm bïn soáng.
Em laâ búâ biïín àeåp, thò anh seä xin laâm soáng hön búâ:
Anh xin laâm soáng biïëc
Hön maäi caát vaâng em
Hön thêåt kheä, thêåt ïm
Hön ïm àïìm maäi maäi.
Maâ khi biïín àaä hön búâ, thò biïín hön theo löëi khöíng löì:
Àaä hön röìi, hön laåi
Cho àïën maäi muön àúâi
Àïën lan caã àêët trúâi
Anh múái thöi daâo daåt.
Cuäng coá khi aâo aåt

Nhû nghiïën naát búâ em
Laâ luác triïìu yïu mïën
Ngêåp bïën cuãa ngaây àïm.
Nhûäng tònh nhên khöng “chung kiïëp daå traâng” nûäa,

maâ tònh yïu cuãa hoå àûúåc hoáa thaânh vônh viïîn cuâng vuä
truå; soáng àïën vöî búâ, tung boåt soáng lïn trù’ng xoáa, gioá tûâ
khúi àïën bay àûa boåt êëy vaâo àêët liïìn, böë caáo cuâng nhên
loaåi, àûa lïn trïn trúâi, trònh baây cuâng vuä truå:
Anh khöng xûáng laâ biïín xanh
Nhûng cuäng xin laâm bïí biïëc
Àïí haát maäi bïn gaânh
Möåt tònh chung khöng hïët,
Àïí nhûäng khi boåt tung trù’ng xoáa

Vaâ gioá vïì bay toãa núi núi,
Nhû hön maäi ngaân nùm khöng thoãa,

Búãi yïu búâ lù’m lù’m, em úi!
Sûå say àù’m naây coân cao hún khi taác giaã baâi thú haäy
coân treã tuöíi! Baâi Biïín àaä àùng baáo Vùn hoåc vaâ xuêët baãn
vaâo têåp thú Cêìm tay, chûáng toã trong Caách maång, tònh
yïu khöng hïì bõ khö caån.
III
thõ thên mïën,
“Phuâ sa böìi maäi àêët höìng”, phuâ sa caách maång böìi cho
têm höìn têët caã caác nhaâ thú tûâ xaä höåi cuä chuyïín sang xaä
höåi múái. Chuáng töi cuâng ài khaáng chiïën chöëng thûåc dên
Phaáp lêìn thûá nhêët, chuáng töi hiïån nay laåi cuâng vúái nhau
khaáng chiïën chöëng àïë quöëc Myä xêm lûúåc.
Caác baån thú cuãa töi cuâng möåt lûáa cuãa thúâi kyâ “Thú
múái 1932-1945", möîi ngûúâi möîi veã, cuâng àoáng goáp vaâo
baãn húåp têëu thú hai mûúi möët nùm nay trong nûúác Viïåt
Nam dên chuã cöång hoâa. Huy Cêån vêîn àiïåu thú suy tûúãng
êëy, nhûng khöng siïu hònh nûäa, vïì Hoân Gai, Cêím Phaã,
laâm chuâm thú ”Vuâng moã" rêët àûúåc hoan nghïnh, trûúác
thú buöìn nay thú laåi thù’m. Chñnh Huy Cêån, ngûúâi laâm
baâi thú Buöìn àïm mûa cuä
Àïm mûa laâm nhúá khöng gian
Loâng run thïm laånh nöîi haân bao la...
nay laåi viïët: “Lûa thûa mûa nhoã êëm chên trúâi”, vaâ ngûúâi
thi sô viïët nhiïìu vïì mûa töíng kïët:
Mûa xûa rúâi raåc têìn ngêìn

Mûa nay rñu rñt nhên quêìn tiïëng vang
Gioåt mûa cuä öë vaâng thú phuá
Triïìu thú nay àoaân tuå luáa xanh.
Lûu Troång Lû, quï Quaãng Bònh, àùåc biïåt viïët nhiïìu
vïì hai búâ Bù’c Nam trïn Cûãa Tuâng vúái söng Hiïìn Lûúng
giúái tuyïën, gêìn àêy àaä viïët vïì möåt cuöåc chiïën àêëu cuãa
haãi quên àaánh maáy bay Myä trïn söng Gianh.
Chïë Lan Viïn xûa than khoác Àiïu taân cuãa xaä höåi, nay
àûáng trïn tuyïën àêìu àaánh giùåc Myä, ca ngúåi “Caái hêìm
chöng giaãn dõ” maâ ghï gúám cuãa àöìng baâo miïìn Nam; Tïë
Hanh vêîn àiïåu thú thêëm thña nhû trûúác, maâ noái “Loâng
miïìn Nam”, “Gûãi miïìn Bù’c”, thïm möåt khña caånh àùåc
biïåt cuãa têm tònh nhûäng ngûúâi têåp kïët; thaåc sô Huy
Thöng vù’ng laâm thú àaä lêu, vûâa röìi viïët baãn thú daâi “Caái
eán” tûác laâ chim eán baáo hiïåu muâa xuên úã miïìn Nam
thù’ng lúåi; nûä thi sô Anh Thú vêîn laâm thú àïìu maäi cho
àïën nay, khöng chó hoåa nhûäng “bûác tranh quï” nûäa, maâ
noái nhûäng tònh ngûúâi; hai nhaâ thú vûâa àaä qua àúâi
Nguyïîn Bñnh vaâ Vên Àaâi vêîn laâm thú vïì cuöåc höìi sinh
cuãa cuöåc àúâi cho àïën khi mêët; Àoaân Vùn Cûâ súã trûúâng
vïì nhûäng caãnh quï vúái nhûäng maâu sù’c dên gian nhû
trong tranh gaâ lúån, nay nhòn nhûäng xoám laâng húåp taác àöíi
múái caâng vui tûúi... Trong caác nhaâ thú traâo phuáng, laäo
tûúáng Tuá Múä àaä lêåp nhiïìu chiïën cöng àaánh giùåc Phaáp
trïn mùåt trêån tuyïn truyïìn, röìi laåi tiïëp tuåc àaánh Myä -
Diïåm, Myä - Khaánh, àïën nay 68 tuöíi, vêîn coân doäng daåc
àùng thú àaánh Myä trïn baáo.
Töi hoâa tiïëng haát vúái nhûäng baån thú êëy, vúái nhûäng
nhaâ thú hún töi mûúâi tuöíi hoùåc traåc tuöíi vúái töi, vaâ vúái
caác baån thú treã hiïån nay keám töi hai, ba mûúi tuöíi, caãm
thêëy êëm cuáng, vui sûúáng laå thûúâng! Chuáng töi laâ nhûäng
ngûúâi coá ñch cho xaä höåi, àûúåc xaä höåi quyá troång, àöìng baâo
yïu thûúng.
Möåt söë baån coân muöën biïët Xuên Diïåu söëng ra sao?
Loâng quaá mïën thûúng cuãa caác baån êëy khiïën töi böëi röëi noái
àïën mònh. Thûa caác baån, coân phaãi noái laåi nûäa hay sao, caái
àúâi cûåc xûa cuãa caác thi sô! Xaä höåi cuä, ai coá tiïìn cuãa, chûác
võ, sung sûúáng nhûäng ai àêu, chûá thi sô xûa thò sûúáng caái
gò! Nùm 1938-39, úã caái nhaâ 40 Haâng Than trïn gaác thò thi
sô Xuên Diïåu luác àoá àaä ra Thú thú, ài daåy hoåc tû, úã vúái thi
sô Huy Cêån, luác àoá sù’p ra Lûãa thiïng, hoåc trûúâng Cao
àùèng Canh nöng; têìng dûúái laâ thi sô Lûu Troång Lû, taác giaã
Tiïëng Thu, viïët truyïån baán haâng thaáng cho möåt nhaâ xuêët
baãn; chñnh töi luác àoá àaä thöët lïn tiïëng kïu:
“Nöîi àúâi cay cûåc àang giú vuöët
Cúm aáo khöng àuâa vúái khaách thú”.
Caái phöë Haâng Than naây ngheâo ngheâo, trú truåi khöng
cêy, Huy Cêån baão: “Phöë khöng cêy thöi sêìu biïët bao
chûâng!”, nhaâ trûúác mùåt laâ haâng cúm cho caác phu xe keáo,
tiïëng ùn uöëng, noái chuyïån keáo daâi maäi suöët àïm, thónh
thoaãng coá tiïëng cai xe àang àïm ài bù’t phu xe àïí lêëy
tiïìn. Chõ Lûu Troång Lû baây mêëy chai rûúåu dêu Quaãng
Bònh, baán kiïëm thïm chuát hoa höìng àïí àúä gaánh cho anh
Lûu Troång Lû. Nhûäng cöng chûác ngaây xûa, tiïëng Phaáp
coân goåi laâ dên vö saãn coá àeo cöí giaã vaâ ca vaát, chûá coân
thi sô chuáng töi xûa laâ nhûäng dên ngheâo thaânh thõ cuäng
khöng coá caã cöí giaã vaâ ca vaát nûäa kia.
Ngaây xûa Thú Thú cuãa töi in lêìn àêìu chó àûúåc 1.000
quyïín. Nay Riïng Chung in 6.000 quyïín, caác têåp thú
khaác cuäng in böën nùm nghòn trúã lïn. Moåi ngûúâi àïìu yïu
thú, àoåc thú, mua thú. Vaâ töi laåi coá lûúng caán böå cuãa Nhaâ
nûúác. Töi söëng àaâng hoaâng hún öng coâm-mi Diïåu úã Myä
Tho nhiïìu, “Nhaâ töi 24 Cöåt Cúâ - Ai yïu thò àïën, hûäng húâ
thò qua”, töi laåi úã cuâng möåt nhaâ vúái baån thú Huy Cêån,
töi têìng dûúái, baån töi têìng trïn, vaâ àûúâng Cöåt Cúâ nay coá
tïn múái laâ àûúâng Àiïån Biïn Phuã! Chuáng töi laâ nhûäng thi
sô cuãa àêët nûúác, cuãa nhên dên.
Nhûng noái vïì àúâi söëng vêåt chêët laâ àïí cho biïët thïë
thöi, búãi möåt söë baån quaá yïu muöën ài vaâo àïën àúâi söëng
thên mêåt. Chûá coân caái cuãa caãi vö ngêìn cuãa töi, chñnh laâ
loâng yïu cuãa baån àoåc.
Vùn haâo Lïöng Tönxtöi úã nûúác Nga cuä cuãa Sa hoaâng
cuäng khöng thïí coá nhûäng baån àoåc nhû trong nûúác Viïåt
Nam dên chuã cöång hoâa. Töi laâ anh keáp, anh xêím veã vang
ài bònh thú cho ngûúâi lao àöång nghe kia maâ! Cho nïn töi
àûúåc quêìn chuáng mïën thûúng ban cho nhûäng ên huïå maâ
khöng möåt Maånh thûúâng quên, möåt vua Lu-y thûá 14 naâo
coá thïí saánh àûúåc. Khi ngöìi viïët úã nhaâ mïåt oác, töi ài bònh
thú úã caác tónh, röìi àïën caác huyïån. Àïën nay thò àaä àïën mûác
caác xaä lïn Haâ Nöåi, yïu cêìu anh thi sô ài vïì xaä noái chuyïån
thú. ÚÃ möåt xaä thuöåc Bù’c Ninh, àöìng baâo àïën nghe haâng
nghòn ngûúâi, hoå àaä mù’c micrö àùång thi sô noái kyã niïåm 200
nùm taác giaã Truyïån Kiïìu cho hoå nghe. Tïët nùm kia, töi vïì
ùn tïët Thaái Bònh, möìng hai Tïët, bònh thú úã xaä, möåt thanh
niïn gùåp töi: - “Chaâo baác, chaáu àaä àûúåc nghe baác noái
chuyïån thú úã Lai Chêu”. Thò ra chaâng thanh niïn àaä lïn
khai hoang trïn Têy Bù’c, nay vïì thùm quï nhaâ.
Möåt lêìn, àïën mua hoa trûúác cûãa chúå Àöìng Xuên, caái
anh thi sô khoá tñnh vïì myä thuêåt vaâ taåo hònh, chï boá hoa
ladún mònh àang choån laâ: - “Hoa khöng àûúåc múái, baâ
haâng aå”. Baâ baán hoa khöng phêåt yá, maâ laåi coân tûúi tù’n
noái: “Hoa múái chûá baác, hoa múái, ngoái múái”. Töi khöng
hiïíu ra laâm sao: - “Sao laåi hoa múái ngoái múái húã baâ?” -
“Ngoái múái” baác bònh thú úã Vùn Miïëu êëy!". Thò ra laâ baâ
baán hoa, nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng vêîn haâng
ngaân ngûúâi dûå caác buöíi thú úã Vùn Miïëu coá caác thi sô
tham gia! - Cuäng nhû ài mua hoa úã Búâ Höì, quêìy haâng
mêåu dõch, haâng hoa vöën khöng cho choån, nhûng vúái
ngûúâi thi sô, chñnh caác chõ baán hoa laåi choån cho mònh.
Röìi: “Baác bònh thú cho nghe ài!”. Töi phuåc vuå taåi chöî
ngay cho nhûäng phuå nûä êëy, àoåc:
Em choaâng lûúái muä cho anh
AÁo anh em nhuöåm maâu xanh laá rûâng
Chiïëc ba lö cuä àaä duâng,
Tuy em kheáo leáo chûäa tûâng àûúâng kim
Goån gaâng tuái buöåc gaåo àem,
Muöën hön nghòn bêån tay em àêåm àaâ...
Àêy laâ baâi thú “Vúå chuêín bõ haânh trang cho chöìng
vaâo hoãa tuyïën” töi àaä laâm nùm 1965, khi sù’p sûãa ài qua
phaâ Gheáp. Caác chõ baán hoa lêëy buát chò cheáp cheáp vaâo söí
tay. Àoá laâ phêìn thûúãng vö giaá cho möåt ngûúâi thi sô söëng
trong Chïë àöå múái. Búãi vò ngûúâi thi sô noái höå têm traång
cho haâng vaån ngûúâi hiïån nay:
Giùåc Myä! Giùåc Myä phaá àúâi chuáng ta!
Anh caách em xa àöi ta àaánh giùåc"
nhûäng cùåp vúå chöìng, nhûäng cùåp tònh nhên noái vúái nhau
nhû thïë. Tûâ ngaây 5-8-1961, giùåc Myä àaä xêm lûúåc miïìn
Nam, coân tiïën haânh chiïën tranh phaá hoaåi miïìn Bù’c. Caác
nhaâ thú àaä lïn àûúâng vaâo hoãa tuyïën Khu Böën cuä, vaâ bêy
giúâ hoå coá mùåt úã têët caã caác núi coá chiïën àêëu cùng thùèng.
Vïì phêìn töi, sau khi ài vaâo Àöìng Húái vaâ Vônh Linh, töi
laåi thêm nhêåp ngaânh bûu àiïån vaâ truyïìn thanh, tûâ Vinh
lïn caác huyïån Nam Àaân, Thanh Chûúng, Àö Lûúng, Tên
Kyâ, Nghôa Àaân vaâ trúã ra Thanh Hoáa, trong hai thaáng:
chñnh nhûäng luác nïëm gian khöí, vaâ traãi qua nhûäng khi coá
thïí nguy hiïím àïën tñnh maång, nhûäng “àïm haânh quên”
laâ nhûäng khi thú voåt ra tûâ nhûäng chöî sêu sù’c nhêët cuãa
têm höìn!
... Àaä mêëy khi töi thûác vúái non söng
Haâng chuåc àïm roâng mù’t chong chên bûúác
Àïm haânh quên thaã têm höìn ài trûúác
Yïu vúái cùm, Hai àúåt soáng aâo aâo
Vöî bïn loâng, döåi maäi túái trùng sao...
Tûâ nhûäng cêu thú naây, maâ töi àaä lêy ra mêëy chûä Hai
àúåt soáng, laâm tïn têåp thú múái nhêët cuãa töi vúái chuã àïì
chöëng Myä, cûáu nûúác. Hai àúåt soáng êëy laâ yïu nûúác vaâ cùm
thuâ: àêy laâ tònh caãm múái cuãa thúâi àaåi caách maång quyïët
liïåt, chiïën thù’ng veã vang, têën cöng vaâo nhûäng àöìn luäy
cuöëi cuâng cuãa chuã nghôa àïë quöëc, maâ tiïu biïíu nhêët laâ
àïë quöëc Huï Kyâ. Tuy nhiïn yïu nûúác, cùm thuâ vöën vêîn
laâ truyïìn thöëng haâng nghòn nùm chöëng ngoaåi xêm cuãa
dên töåc Viïåt Nam ta. Cuå Àöì Chiïíu möå hiïån nay úã Ba Tri
àaä noái chñ lyá trong Luåc Vên Tiïn: “Búãi chûng hay gheát
cuäng laâ hay thûúng!”.
Ngûúâi thi sô hiïån nay tha höì phaát huy saáng taåo, tòm
toâi kyä thuêåt àïí maâ noái anh duäng vö song cuãa nhên dên
ta, noái caái töåt cuâng àï maåt cuãa Myä cûúáp nûúác, vaâ noái
chuáng ta àang trïn àaâ chiïën thù’ng vô àaåi. Töi àaä töíng
húåp rêët nhiïìu lêìn xem xaác maáy bay Myä trong baâi “Ài
thùm baäi tha ma taâu bay giùåc Myä”. Àaánh Myä, ngûúâi laâm
thú doäng daåc àaánh noá bùçng tû tûúãng, vaâ coân coá caái vui
thuá àaánh noá bùçng vêìn, bùçng nghïì thú cuãa mònh. Töi àaä
têån duång hai vêìn e vaâ eo cuãa ngön ngûä Viïåt Nam ta àïí
triïåt àïí noái caái thaãm haåi cuãa nhûäng xaác chïët taâu bay Myä,
dêën caái “uy lûåc khöng quên Myä” xuöëng buân. Vêìn e laâ gheâ
lïn, àeâ beåp, chuáng ta giêîm xuöëng dûúái chên:
Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñ,
vaâ vêìn eo laåi hiïím hoác hún gúåi vù’ng teo, hù’t heo, chaán
pheâo, möëc meo:
Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñ,
Nhûäng thên hònh ma quyã Myä nùçm queo,
Thêëy tro than tûúãng nghe tiïëng chaáy xeâo
Vïët seåo lûãa haäy coân àeo trïn caánh!
Bao nhïu tïn ghï gúám, huïnh hoang, hoùåc dêåm doåa
cuãa taâu bay Myä àïìu trúã thaânh mai móa:
Àêìu, cöí, caánh chia ra tan vaån maãnh,
Nhùåt vïì àêy cuâng so saánh tai ûúng!
Ma cuãa “con ma” kinh àaån suáng trûúâng;
“Giùåc nhaâ trúâi” chó coân xûúng möåt nù’m;
Im lùång ngù’t chùèng thêëy oai “Thêìn sêëm”;
“Thaáp tûå quên” tiïëc maäi caái thên giaâ
Àaä boã mònh vò Àûác chuáa Àö la!
Haâng ngaân chiïën cöng cuãa nhên dên, böå àöåi ta, may
lù’m ngûúâi thi sô múái noái àûúåc möåt! biïët sûå chïnh lïåch
àoá, nïn töi cöë gù’ng ñt ra cuäng noái caái chiïën cöng gòn giûä
Cêìu Haâm Röìng nöíi tiïëng úã Thanh Hoáa trïn söng Maä; -
Mù’c Namara thaáng 7-1965 tûâ haâng khöng mêîu haåm
Independence àñch thên ra lïånh cho 18 maáy bay Myä ài
neám bom cêìu Haâm Röìng, nhûng tûâ trêån àêìu tiïn êëy cho
àïën haâng trùm trêån vïì sau cuãa chuáng noá, cho àïën höm
nay àïìu àaä bõ beã gaäy; úã àêìu cêìu phña búâ Nam, coá Nguyïîn
Thõ Hùçng, khu àöåi trûúãng dên quên, àaä nöíi tiïëng trong
nûúác vaâ trïn thïë giúái:
Àaån suáng trûúâng vïët thûúng khoá chûäa

Maáy bay thuâ súå lûãa dên quên
Suáng trung liïn tiïëp liïìn cao xaå
Chiïën tranh nhên dên, chiïën tranh thiïn thêìn
...
... Thûâa gan daå, gaái maâ lûåc lûúäng
Chõ Hùçng töi khöng úã cung trùng
ÚÃ Nam Ngaån laâm khu àöåi trûúãng,
Khi chó huy bònh tônh ai bùçng!
Dên töåc Viïåt Nam ta chiïën àêëu khöng àún àöåc.

Cuå Bertrand Russel, nhaâ triïët hoåc Anh nöíi tiïëng thïë
giúái àaä xuác tiïën möåt Toâa aán nhên dên thïë giúái xûã töåi
nhûäng tïn truâm töåi phaåm chiïën tranh úã Viïåt Nam:
Johnson, Mac Namara, Dean Rask...; àêy laâ tiïëng noái
cuãa chñnh nghôa, cuãa loaâi ngûúâi tiïën böå uãng höå Viïåt Nam:
... - “Ta laâ baäo goáp tûâ muön triïåu tiïëng
Coá tiïëng coân e êëp khúãi àêìu thöi,
Coá tiïëng àaä löi ngaân tiïëng àaáp lúâi,
Coá tiïëng nhû mùåt trúâi lïn àónh ngoå,
Tiïëng tha thiïët caãm ún! tiïëng rêìm rêìm uãng höå,
Coá tiïëng ngheån ngaâo lïå xuöëng ûúát möi;
Nhûäng tiïëng xin tònh nguyïån suáng trïn vai,
Tiïëng ca ngúåi Viïåt Nam tuyïåt vúâi duäng caãm;
Têët caã giêån cùm àaä thaânh baãn aán,
Vêng chñnh ta, tiïëng noái cuãa loaâi ngûúâi!
Toâa aán nhên dên thïë giúái àêy röìi,
Ta: Chên lyá! Ta: Àêët trúâi! Ta: Chñnh nghôa!
- Giön-xún! maây àaä giïët bao nhiïu con treã?
Cúá sao maây laåi xeá, nhûäng aáo baâ ba?

Chêët àöåc tûâ ruöåt thöëi cuãa maây ra,
Sao vung vêíy trïn ruöång, rûâng nûúác Viïåt?”
Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô úã caác àö thõ miïìn
Nam thên mïën!
Noái chuyïån cuöåc söëng vaâ viïåc laâm thú cuãa baãn thên
töi, hay chó laâ têm sûå cuãa möåt trong nhûäng ngûúâi lao
àöång nghïå thuêåt trong 21 nùm qua dûúái chïë àöå Viïåt Nam
dên chuã cöång hoâa; caái “töi” khöng coá gò quan troång, quan
troång laâ lyá tûúãng töi phuåc vuå, nhên dên töi kñnh yïu vaâ
nghïå thuêåt töi say mï. Töi viïët baâi naây troâ chuyïån vúái
caác baån, khi giùåc Myä àaä àïën neám bom xuöëng Haâ Nöåi, thuã
àö chung cuãa chuáng ta, traái tim khöëi oác cuãa àêët nûúác ta
tûâ bao àúâi. Nhên dên Haâ Nöåi tuyïåt vúâi duäng caãm, bù’n
ruång haâng trùm maáy bay Myä, bùng boá vïët thûúng cuãa
mònh vaâ bònh tônh lao àöång nhû thûúâng ngaây. Noái àïën
traái tim vaâ khöëi oác cuãa àêët nûúác, thò ngûúâi thi sô caâng
chaáy boãng yïu Thuã àö vaâ cùm thuâ giùåc Myä; viïåc gêìn guäi
saát xûúng cuãa töi trong Khaáng chiïën chöëng thûåc dên
Phaáp lêìn trûúác, töi àaä chaáy möåt tuã saách haâng 15 nùm
xêy dûång, lêìn naây giùåc Myä neám bom, bù’n röëc keát vaâo Haâ
Nöåi, töi laåi phaãi lo sú taán nhûäng baãn thaão Thú thú, Phêën
thöng vaâng, Gûãi hûúng cho gioá, Ngoån quöëc kyâ, Höåi nghõ
non söng, vaâ saách cöng trònh lao àöång ba mûúi nùm cuãa
mònh. Caái lyá do riïng àoá thïm vaâo lyá do chung khiïën töi
caâng cùm thuâ giùåc Myä!
Thûa caác baån, chuyïån têm sûå lêu ngaây àaä khaá daâi,
nhûng naâo coá hïët. Thên aái bù’t tay nhau qua khöng gian!
Chuáng ta chuác nhau lêìn sau taái kiïën, taái kiïën têån choát
muäi Caâ Mau.
28-12-1966
MÖÅT CHUÁT TÊM SÛÅ VÏÌ LAÂM THÚ CHIÏËN ÀÊËU
Höm nay töi khöng phaát biïíu vïì phong traâo chung
thú hiïån nay àang phêën àêëu úã haâng àêìu chöëng Myä, cûáu
nûúác, àêëu tranh thöëng nhêët, xêy dûång chuã nghôa xaä höåi.
Töi chó xin pheáp trònh baây laåi vaâi yá nghô cuãa töi mêëy
tuêìn gêìn àêy, trong trûúâng húåp caá biïåt vaâ cuå thïí vûâa
qua xong möåt trêån öëm, ngöìi nghô riïng cho mònh. Thaânh
thêåt noái, töëi àaä nghô: - “Àïën caái tuöíi naây cuãa mònh, laâm
sao àêy, àïí coân coá àûúåc thú chöëng Myä, cûáu nûúác, coá thú
chiïën àêëu úã trïn muäi nhoån cuãa thúâi àaåi?”. Chuáng ta
khöng thïí noái àïën traách nhiïåm têåp thïí àöëi vúái vùn hoåc,
àöëi vúái moán ùn tinh thêìn cuãa nhên dên, maâ khöng noái
àïën traách nhiïåm cuãa riïng tûâng ngûúâi saáng taác möåt àöëi
vúái vêën àïì naây. Caái núå veã vang chung phaãi thaânh ra caái
núå thù’t buöåc riïng cuãa möîi ngûúâi laâm thú, nïëu khöng thò
seä chùèng coá ai traã núå caã! - Thûúâng ài bònh thú phuåc vuå,
nhiïìu lêìn töi àaä têm sûå vui vui trûúác cöng chuáng: - Böåc
baåch caái loâng trung thaânh cuãa mònh vúái Àaãng, vúái Chïë
àöå, caái êëy rêët quyá, tuy nhiïn, khöng phaãi laâ maäi maäi cûá
thïì thöët, duâ laâ thïì thöët thaânh thêåt; ngay giûäa vúå chöìng
vúái nhau, thónh thoaãng laåi ön laåi nhûäng lúâi thïì heån cuäng
laâ möåt caách cuãng cöë tònh yïu, nhûng caái chñnh laâ phaãi
chûáng toã tònh yïu da diïët bùçng cû xûã, bùçng viïåc laâm möîi
ngaây. Ngûúâi thi sô phaãi chûáng toã “möåt khöë höìng” cuãa traái
tòm mònh vúái Àaãng, vúái Nhên dên bùçng lao àöång nghïå
thuêåt, tûác laâ saãn xuêët chiïën àêëu cuãa anh êëy. Khöng thïí
naâo thiïët tha vúái chuã nghôa xaä höåi maâ tuêìn trûúác anh êëy
àùng thú lïn baáo ca ngúåi:
Chïë àöå ta thêåt laâ ûu viïåt!
Mêëy tuêìn sau laåi thêëy anh àùng möåt baâi thú khaác lïn
baáo ca ngúåi:
Ûu viïåt thay chïë àöå chuáng ta!
Nïëu laâm thú nhû vêåy thò coá tha thiïët cuäng cêìm bùçng
nhû khöng tha thiïët. Àoá laâ töi giaã thuyïët ra àïí laâm vui
vúái cöng chuáng.
Vêåy töi vûâa múái tûå hoãi mònh caái cêu hoãi rêët gay go;
töi àaä qua möåt cuöåc tûå döìn mònh àïën chên tûúâng:
Trùm nùm biïët coá thú gò nûäa khöng?
Xin caác baån àûâng cûúâi caái àúåt tûå ti vûâa röìi cuãa töi!
Sûå vêåt phaát triïín theo laân soáng, cho nïn thónh thoaãng
töi laåi tûå ti nhû vêåy. Luác àoá töi àaä phaãi tûå choåc thuãng
caái àúåt sûúng muâ tûå ngúâ vûåc, möåt caách rêët kiïn nhêîn,
chên thûåc, khöng huïnh hoang dïî daâng. Töi laåi thêëy nhû
tûâ zïrö maâ ài (vò nïëu giaã nhû töi khöng laâm thú chiïën
àêëu àûúåc nûäa, thò àûáng vïì cuöåc sinh àeã naây maâ noái, töi
laåi zïrö thöi!). Trong têm tû mònh vúái mònh, töi àaä giaãi
quyïët trûúác hïët bùçng nhêån thûác:
Cêìn phaãi nhêån thûác, nhêån thûác, nhêån thûác; àaä nhêån
thûác röìi cêìn phaãi nhêån thûác trúã laåi rùçng chuáng ta àang
söëng möåt thúâi àaåi ghï gúám. “Chaâo Saáu möët, àónh cao
muön trûúång”, cêu thú Töë Hûäu êëy noái möåt sûå thêåt cuã thúâi
àaåi baãn lïì maâ ta àang söëng, rùçng nùm sau laåi döìn chûáa
cao hún nùm trûúác, Caách maång laåi tñch luäy àûúåc thïm lûåc
lûúång, àöìng thúâi khoa hoåc laâm caách maång cuãa chuáng ta
caâng hiïåu quaã, caâng nù’m chù’c thaânh cöng. Muâa thu
1966 naây àaä cao thïm möåt chiïën thù’ng Muâa khö vô àaåi.
Mùåt khaác, sûå löìng löån cuãa giùåc Myä caâng dûä döåi hún cho
àïën möåt àiïím cao nhêët; cuöåc giaäy àaânh àaåch êëy cuãa àõch
laâm ta phaãi àöí vúä nhiïìu hún, rung chuyïín àïën caã àêët
nûúác ta! Noái nhû trïn àêy, cuäng haäy àang coân trûâu
tûúång. ÚÃ ngûúâi thi sô, nhêån thûác vaâ xuác caãm gù’n liïìn.
Trong möîi bûäa ùn cuãa ta, möîi khuác àûúâng ài, möîi cuöåc
chia tay, sum hoåp, coá cuöåc vêåt löån quyïët liïåt giûäa ta vaâ
àõch. Chung quanh ta biïët cú man naâo laâ sûå kiïån; hùçng
ngaây àoåc baáo, möîi viïåc àïìu lúán lao; nïëu vò nhiïìu quaá maâ
khiïën cho sûå xuác caãm nhuåt ài, thò phaãi khaám phaá trúã laåi!
Töi noái vêåy, vò nïëu hùéng chó kïí möåt thaáng úã trong bïånh
viïån, töi cuäng àaä coá thïí thu thêåp biïët bao taâi liïåu cuãa
nhûäng ngûúâi chiïën àêëu lêm thúâi túái àêy àiïìu trõ; mù’t töi
nhòn thêëy, tim töi phaãi caãm thêëy, chûá úã àêu xa. Töi cûá
traách mònh boã qua biïët bao laâ sûå kiïån coá thïí thaânh thú
àûúåc.
Haäy nhòn àúâi bùçng àöi mù’t xanh non! Kïí chi caái tuöíi
noá cûá chöìng lïn úã trïn àêìu! Vaâo cuöåc khaáng chiïën chöëng
Myä, cûáu nûúác naây, söë tuöíi töi khöng ñt nhû khi vaâo cuöåc
Khaáng chiïën lêìn trûúác; bêy giúâ laâm thïë naâo? Anh khöng
thïí àoâi hoãi ruöåt giaâ cuãa anh noá töët maäi, noá àûâng “viïm
àaåi traâng”; trïn caái vöën tïë baâo vaâ luåc phuã nguä taång cuå
thïí cuãa anh, anh phaãi chöëng han gó cuãa têm höìn vaâ xuác
caãm. Anh phaãi luön luön khaám phaá caái thûåc taåi nhên
dên ta àang àaánh Myä möåt caách ghï gúám, lúán lao, nhû
anh khaám phaá ngûúâi yïu hay khaám phaá àûáa con yïu.
Yïu, thò luön luön thêëy àöëi tûúång mònh yïu laâ múái maäi,
thò xuác caãm khöng bao giúâ tï liïåt, thò khöng bao giúâ “coi
thûúâng”! - Àiïìu kiïån quyïët àõnh trûúác hïët cuãa sûå saáng
taác, laâ laâm cho chuã quan cuãa mònh phuâ húåp vúái khaách
quan; caái chòa khoáa úã àoá.
Töi àoåc chuyïån Baâ maá Búâi Lúâi trïn baáo Nhên dên;
haâng ngaân baâ maá miïìn Nam cuäng duäng caãm nhû thïë;
chñnh vò vêåy maâ rêët nïn lêëy möåt Baâ maá àïí noái àïën bao
nhiïu baâ maá; ngoaâi nhûäng sûå viïåc úã àêy laâm cho töi chuá
yá, töi coân chuá yá àïën sûác gúåi caãm cuãa êm thanh, hai êm
a (Baâ maá), laåi hai êm úi (Búâi Lúâi), nïëu ngûúâi laâm thú biïët
àiïín hònh hoáa sûå viïåc lïn, thò caái lúåi thïë cuãa êm thanh
naây cuäng àoáng goáp thïm cho baâi thú àûúåc dïî nhúá trong
loâng ngûúâi àoåc.
Bao nhiïu baâ meå trïn àúâi
Caãm thûúng Baâ maá Búâi Lúâi Viïåt Nam...
Múã àêìu nhû thïë: röìi sao nûäa? Àoá coân laâ phaãi phêën
àêëu...
Noái àïën viïåc cêìn laâm cho nhêån thûác vaâ xuác caãm àaánh
giùåc Myä luön luön nhoån sù’c, töi laåi nghiïåm thêëy möåt
àiïìu:
Nhaâ thú phaãi thûúâng trûåc tù’m mònh trong thûåc tiïîn
àaánh Myä, chûá khöng phaãi “thuác ài, hoâ àûáng”, khöng phaãi
aâo aâo aåt aåt keáo nhau ài, sau àoá röì laåi im vù’ng; nhûng
mùåt nûäa, töi coá kinh nghiïåm baãn thên, laâ trong luác ài
vaâo thûåc tïë thaânh möåt chiïën dõch, nhû chuyïën vaâo hoãa
tuyïën Khu Böën cuöëi nùm 1965, thò böën anh em töí nhaâ
vùn chuáng töi xuác caãm maånh hún, êën tûúång rêët sêu. Vò
ài möåt caách chuã àöång, mù’t tai röång múã, sùn àoán sûå viïåc,
têm tû rêët têåp trung vaâ phaãi phêën àêëu gay go, cho nïn
xuác caãm rêët nhaåy beán, nhoån sù’c. Nhûäng thu hoaåch trong
chiïën dõch ài hai thaáng êëy vaâo nhiïìu huyïån tónh Nghïå
An, nhiïìu xaä tónh Thanh Hoáa àöëi vúái töi àïën nay vêîn
chûa duâng hïët, vaâ laâ möåt caái vöën àêìu rêët quyá, maâ nhûäng
cuöåc ài sau cûá thïm vaâo. - Caái thuyïët cuãa vùn nghïå
chuáng ta, thûåc hiïån trong hún hai mûúi nùm nay tûâ sau
Caách maång thaáng Taám: ài vaâo muäi nhoån cuãa cuöåc söëng,
laâ möåt thuyïët maäi maäi töët àeåp vaâ coá hiïåu quaã.
*
* *
Tin xin noái sang möåt àiïím khaác. Laâm thïë naâo àïí sinh
ra àûúåc nhûäng baâi thú khaá? - töi chûa daám noái àïën chûä
“hay”, vò àeã thú hay khoá lù’m. ÚÃ àiïím naây, töi cuäng chó
noái möåt khña caånh. Möåt kinh nghiïåm luön luön giuáp àúä
töi, laâ cêu chêm ngön: “thêët baåi laâ meå thaânh cöng”. Noái
nhû vêåy khöng phaãi anh nùçm yâ, thoãa thuï trïn sûå thêët
baåi, vaâ anh coi thûúâng thêët baåi. Nhûng khi úã trong bïëp
nûúác cuãa viïåc laâm thú, maâ anh bõ chuã nghôa thaânh tñch,
thò anh khoá maâ àùåt buát. Anh phaãi coá gan nhêån trûúác sûå
thêët baåi, anh àûâng súå laâm nhûäng baâi thú trung bònh.
Theo töi nghô, khöng coá nhûäng baâi thú trung bònh thò
cuäng khöng coá nhûäng baâi thú hay, nhûäng baâi thú trung
bònh laâ nhûäng ngûúâi lñnh töët trong àoaân quên trïn cú súã
trung bònh töët múái naãy ra nhûäng àöåt xuêët, nhûäng kiïåt
xuêët. Töi thûúâng nghô àïën Vichto Huygö; coá leä trïn àúâi,
ñt coá nhûäng thi sô naâo laâm nhiïìu baâi thú trung bònh töët
nhû Huygö, nhûng cuäng ñt coá nhûäng thi sô naâo trong vùn
hoåc Phaáp coá àûúåc nhiïìu baâi thú thaânh tûåu hún Vichto
Huygö; nïëu cêìn kïí nhaâ thú lúán nhêët cuãa vùn hoåc Phaáp,
thò phaãi àïí Vichto Huygö. Gêëm laâ trïn möåt caái nïìn dïåt
bùçng nhûäng súåi tú quyá maâ kïët nïn nhûäng àoáa hoa rêët
àeåp; ngûúâi biïët yïu gêëm, laâ ngûúâi thñch nhûäng hoa àeåp
cuãa gêëm àöìng thúâi vúái caái nïìn kia, chûá khöng phaãi muöën
toã ra rùçng ta saânh, maâ chó nhùåt riïng nhûäng caái hoa
thïu cuãa gêëm! Àöëi vúái caác taác phêím cuãa möåt thi sô trong
vùn hoåc cuäng vêåy. Vêën àïì khöng phaãi laâ vùn cuãa möåt taác
giaã coá nhûäng nhûúåc àiïím, maâ vêën àïì úã chöî vùn êëy coá
nhûäng ûu tuá gò lêën aát nhûäng nhûúåc àiïím; coá nhûäng nhaâ
dõch vùn coá taâi vêîn than phiïìn vïì nhûäng nhûúåc àiïím lúán
cuãa vùn Sïchpia; coá ngûúâi àaä noái àuâa rùçng Uytman
(Whalt Whitman) àaä nuöët vaâo buång caã möåt pho tûâ àiïín,
taåi vò nhûäng luác öng kïí vïì àõa lyá, vïì nghïì nghiïåp, vïì giao
thöng, vïì thûåc tiïîn, v.v... thò öng àûa ra caã nhûäng traâng
danh tûâ.
“Vùn ön, voä luyïån”, cêìn phaãi luyïån buát thú luön, àûâng
súå laâm nhûäng baâi thú trung bònh, nhûng vúái àiïìu kiïån
khöng nïn quïn, laâ laâng nhaâng hoùåc trung bònh non, thò
anh àïí trong bïëp thú baãn thaão cuãa anh maâ duâng riïng
thöi; coân trung bònh khaá trúã lïn thò haäy àûa ra àùng baáo.
Nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú cuãa ta cêìn phaãi àöång buát nhiïìu
hún nûäa; caác “nhaâ maáy thú” phaãi saãn xuêët nhiïìu hún
nûäa! Chöî vûát ài seä rêët nhiïìu, nhûng chöî coân laåi cuäng seä
khaá nhiïìu. - Vûâa qua töi vïì thùm Coåc Saáu úã moã than
Höìng Gai Cêím Phaã, vaâ töi àaä nhêån àûúåc Baâi hoåc than
Coåc Saáu, àõnh laâm thaânh möåt baâi thú lêëy tïn nhû thïë. ÚÃ
àoá, trong saáu triïåu têën than àaâo lïn, thò múái loåc àûúåc
möåt triïåu têën than, coá khi phaãi baãy àêët múái àûúåc möåt
than; than nùçm tûâng vóa, daây nhêët 15 meát, moãng nhêët
4 meát, cuäng coá nhûäng vóa döëi chó 10 phên, 20 phên; coá
möåt caái baäi thaãi rêët to, àïí thaãi àêët! Möîi nhaâ thú cuäng
phaãi coá möåt “baäi thaãi” nhû thïë, chó coá khaác laâ àïí noá úã
trong baãn thaão (chûá khöng nïn àûa ra löå thiïn trïn caác
mùåt baáo!). - Phaãi boã rêët nhiïìu baâi thú xoaâng, múái coá àûúåc
möåt baâi thú hay; vaâ, muöën coá nhiïìu baâi thú xoaâng àïí boã
ài, thò phaãi biïët nhiïìu!
ÚÃ trong thú, caái say mï chuã quan rêët laâ quan troång.
Sûå söëng súã dô coá àûúåc, vò coá tñnh nùng àöång chuã quan bïn
trong cuãa vêåt chêët. Tuöíi treã àaáng quyá vö haån laâ vò thïë,
vò sûác söëng cuãa noá! Möåt traái xoaâi xanh, hai haâm rùng treã
- Cù’n phêåp vö, ai thêëy cuäng phaãi theâm! Nïëu khöng coá
hai haâm rùng treã nhû vêåy, sao goåi laâ thi sô? - Töi vêîn
noái vúái anh baån töi Huy Cêån laâ phaãi laâm nhiïìu thú hún
nûäa vaâ seä thêët baåi nhiïìu hún nûäa, nhûng àoá laâ taåo àiïìu
kiïån cho sûå thaânh cöng. Töi coá quen möåt anh cöng nhên
àiïån úã Viïåt Trò, anh têåp viïët vùn coân keám lù’m, nhûng
nïëu so caái trònh àöå keám cuãa vùn anh vúái loâng say mï viïët
vùn cuãa anh, thò coá thïí noái laâ rêët àaáng ngaåc nhiïn vaâ
khêm phuåc. Sao möåt ngûúâi viïët yïëu nhû thïë, maâ cûá viïët
nùm baãy baâi, möîi baâi hai mûúi trang. Ñt nhêët chuáng ta
cuäng phaãi hoåc caái hùm húã, caái tñnh nùng àöång chuã quan
êëy cuãa anh thúå àiïån treã; sao nhûäng nhaâ thú coá nùng
khiïëu laåi khöng say mï viïët nhû anh?
Nïëu àûúåc pheáp têm sûå riïng, thò töi xin kïí laåi rùçng
töi thûúâng duâng àïën caái phûúng phaáp sau àêy. Töi tûå
bù’t buöåc mònh phaãi laâm. Khi laâm möåt baâi thú cêìn thiïët,
töi hoåc têåp tinh thêìn Bïë Vùn Àaân lêëy thên laâm giaá suáng,
hoùåc Trêìn Hûng Àaåo chùåt cêìu; trong khi àaánh quên
Nguyïn xêm lûúåc nûúác ta, coá lêìn Trêìn Hûng Àaåo àem
quên qua cêìu sang söng àïí lïn mùåt trêån, Hûng Àaåo cuâng
vúái ba quên thïì: möåt laâ chïët, hai laâ thù’ng giùåc trúã vïì:
vaâ Hûng Àaåo cho chùåt cêìu sau khi àaä qua söng, khöng
coân con àûúâng ruát lui naâo nûäa, phaãi chiïën thù’ng vaâ trúã
vïì trïn möåt chiïëc cêìu bù’c laåi múái toanh!
Coá lêìn mêëy àöìng chñ àïën yïu cêìu töi laâm möåt baâi thú
ca ngúåi chiïën cöng Nam Ngaån - Haâm Röìng vaâ cho töi
haån hai ngaây hai àïm. Thêëy caác àöìng chñ àïën têån nhaâ
mònh trao caái “àún àùåt haâng cuãa xaä höåi”, töi rêët caãm
àöång. Khöng coá caách tûâ nan naâo khaác, töi beân noái nûãa
àuâa nûãa thêåt: - “Caác àöìng chñ àaä tñn nhiïåm töi, thò thïë
naâo töi cuäng phaãi laâm baâi thú êëy, söëng chïët gò töi cuäng
phaãi laâm cho coá baâi thú. Thaâ laâm ra, dúã, maâ vûát ài khöng
àùng, chûá khöng àûúåc khöng laâm!”. Vaâ nhû thïë laâ töi
hêìu nhû khoáa traái cûãa phoâng laåi, tûå nhöët mònh trong cuäi,
nhêët quyïët laâm cho ra baâi thú Haâm Röìng. Chñnh caái yá
“thaâ thú dúã maâ vûát ài khöng àùng” laåi laâ möåt chöî dûåa
vûäng chù’c cho töi phêën àêëu; mêët thò töi chó mêët cöng lao
àöång, maâ àûúåc thò töi àûúåc möåt baâi thú; duâ coá thêët baåi,
nhûng töi àaä laâm, nhû vêåy töi rêët yïn vúái lûúng têm. Töi
cöë hïët sûác ñt nhêët cuäng sinh ra hònh haâi möåt baâi thú,
hònh haâi êëy coá thïí khöng söëng, nhûng cuäng coá thïí söëng,
coá têm höìn, coá caánh! Haån 48 giúâ cûá tröi ài dêìn dêìn, töi
bûát toác bûát tai, vêåt löån vúái saáng taác; khöng thïí gia haån
hún nûäa, vò baáo khöng thïí chúâ! Lêìn êëy, may sao töi àaä
xong baâi thú Nam Ngaån - Haâm Röìng chûa hïët 48 tiïëng.
- Àöëi vúái vuå giùåc Myä neám bom giïët caác em hoåc sinh úã
Hûúng Khï, töi cuäng laâm thú theo caách “chùåt cêìu ruát lui”
nhû thïë. Khi ta haå àuáng 1.000 maáy bay giùåc Myä, töi
cuäng laâm möåt baâi thú theo löëi khêín trûúng nhû vêåy; lêìn
naây thò àuáng laâ “thaâ dúã maâ vûát ài khöng àùng”. Töi àaä
laâm gêìn xong möåt baâi thú chñn àoaån cho baáo, nhûng thêëy
noá keám vaâ thêëy baån töi Huy Cêån laâm àûúåc möåt baâi khaá
hún, töi àûa baâi cuãa töi vaâo “baäi thaãi”...
Vò muöën coá caái vui sûúáng lúán lao thöng qua quêìn
chuáng àoåc thú maâ taác àöång coá kïët quaã àïën möåt mûác naâo
vaâo cöng cuöåc laâm nïn lõch sûã, cho nïn ngûúâi thi sô múái
lao têm khöí tûá kheáp mònh vaâo möåt kyã luêåt lao àöång nghïå
thuêåt gù’t gao, chûá nïëu khöng thò ài chúi phöë thuá hún laâ
khoáa traái cûãa phoâng mònh maâ vêåt löån vúái trang giêëy! Baån
Vônh Mai chó àöìng yá coá möåt nûãa vúái caái viïåc “Chùåt cêìu
ruát lui cuãa Trêìn Hûng Àaåo” vaâ noái: “Thûåc tïë töi cho laâ
phaãi deâ chûâng caái löëi thú àùåt haâng cuãa caác baáo... Nhûng
caái khöí laâ thêëy khöng laâm àûúåc, thêëy mònh khöng coá caãm
xuác maâ cûá phaãi laâm vò àaä troát nhêån lúâi... Baâi thú hay laâ
baâi thú àaä chñn àoã trong têm höìn nhaâ thú”.
Theo töi nghô, “nhaâ thú” phaãi tûå traách mònh chûá àûâng
traách caác baáo àùåt haâng. Caác baáo phaãn aánh caái àoâi hoãi cuãa
xaä höåi; vò tin cêåy vaâ quyá troång thú vúái nhaâ thú, maâ xaä
höåi ta múái àoâi hoãi vuä khñ thú trïn chiïën tuyïën. Mùåt khaác,
nhûäng nhaâ thú böën mûúi tuöíi trúã lïn àaä coá caái vöën hún
hai mûúi nùm söëng trong Chïë àöå ta chûá khöng phaãi múái
ngaây möåt ngaây hai! Vaâ xaä höåi ta àaä àùåt haâng nhû thïë
hún hai mûúi nùm röìi, nhaâ thú vêîn chûa quen sao? Baâi
thú hay laâ baâi thú àaä chñn àoã trong têm höìn, àoá laâ chên
lyá vônh cûãu, nhûng taåi sao maäi maâ thú cuãa nhaâ thú vêîn
chûa chñn? baån Vônh Mai nïn noái cho taách baåch, chñnh
xaác hún. Coá thïí tûâng àïì taâi möåt, thò chûa chñn vúái àïì taâi
múái quaá, bêët ngúâ, vñ duå nhû nhaâ thú lêu nay chûa chuá yá
àïën vêën àïì bûu àiïån, thu mua lûúng thûåc, gûãi tiïìn tiïët
kiïåm, v.v... Nhûng àöëi vúái xaä höåi ta, thûåc tiïîn ta, lêåp
trûúâng giûäa ta vaâ àõch, thò hai mûúi nùm àaä khaá chñn
röìi! Lêëy caái nïìn taãng chñn àoá maâ laâm vöën àïí viïån trúå cho
nhûäng àïì taâi chûa chñn. Saáng taác thú cuäng nhû trong
tònh yïu; thúâi gian coá möåt sûác rêët lúán, tuy nhiïn caái chñn
cuãa tònh khöng hoaân toaân phuå thuöåc vaâo thúâi gian! Phaãi
duyïn hûúng lûãa cuâng nhau, gùåp nhau laâ gù’n boá, kïët
nhau.
Coân möåt àiïím nûäa, laâ nïëu nhaâ thú naây chûa laâm àûúåc
vïì àïì taâi naây thò cuäng coá nhaâ thú khaác laâm àûúåc. Hai
mûúi möët nùm röìi!
Thú àaánh giùåc laâ thú bù’n suáng, khöng thïí trò hoaän
maâ phaãi taác àöång àuáng luác vaâo thúâi gian. Nhûäng àïì taâi
êëy rêët khoá; phaãi coá gan nhêån trûúác lêëy thêët baåi; thêët baåi
thò giûä riïng cho baãn thên mònh, thaânh àaåt thò xin hiïën
cho cöng chuáng thên yïu. - Coân cöë nhiïn trong khi laâm
thú thò têët caã danh dûå cuãa mònh laâ cöë gù’ng laâm cho hay
nhêët.
*
* *
Bêy giúâ töi xin noái linh tinh chuát ñt vïì caái cöng viïåc
laâm thú àaánh giùåc, vïì “nhûäng vêën àïì cuãa saãn xuêët”. Töi
xin têm sûå vïì nhûäng khoá khùn, nhûäng dang dúã.
Cuöëi thaáng 5 nùm 1965, trïn àûúâng vaâo hoãa tuyïën
Khu Böën, töi àaä dûâng laåi úã phoâng bûu àiïån Sêìm Sún,
trûúác khi qua phaâ Gheáp. Luác naây, töi àaä viïët baâi luåc baát
noái vúå chuêín bõ haânh trang cho chöìng ài vaâo tuyïën lûãa,
coá cêu thú “Möåt ngûúâi chiïën àêëu vúá hai têm höìn”... Àöìng
thúâi, töi viïët baâi thú Cöìn coã. Cöìn Coã laâ chiïën cöng àêìu,
chiïën cöng bêåc nhêët cuãa miïìn Bù’c, danh vang caã nûúác,
danh vang thïë giúái. Töi rêët caãm àöång àoåc nhûäng baâi àêìu
tiïn vïì Cöìn Coã àùng trïn baáo Nhên dên vaâ trïn baáo Tiïìn
phong. Töi loåc cheáp vaâo baãn thaão thú nhûäng neát hay
nhêët, àïí ghi nhúá cho àúä bïì böån, vaâ cho dïî nhêåp têm; töi
ghi caã vaâo söí laâm thú caái caãm tûúãng khi xem aãnh böën
chiïën sô Cöìn Coã àùng trïn baáo, tûâ traái sang phaãi:
“AÃnh rêët tûúi tù’n, saáng suãa, caã böën àïìu cûúâi.
“- Nguyïîn Vùn Taão, thanh niïn lao àöång, phaáo thuã söë
1, àaä chiïën àêëu 30 trêån.
“- Nguyïîn Vùn Dinh, thanh niïn lao àöång, khêíu àöåi
trûúãng, àaä chó huy gan daå.
“- Buâi Thanh Phong, phaáo thuã söë 1, àaä chiïën àêëu 40
trêån.
“- Nguyïîn Hûäu Cêìu, thanh niïn lao àöång, phaáo thuã
söë 1, àaä chiïën àêëu 37 trêån...”
(Àoá laâ taâi liïåu thaáng 5-1965, àïën nay thò khöng biïët
bao nhiïu trêån). Töi ghi vïì caác chiïën sô nhû thïë, vò con
ngûúâi laâ höìn cuãa sûå vêåt. Vaâ baâi thú Cöìn Coã cuãa töi bù’t
àêìu:
Cöìn Coã! Cöìn Coã! Böën cêy söë vuöng,
Beá haåt tiïu trïn vúâi biïín caã...
Coã trïn cöìn vêîy gioá àaåi dûúng,
Àaá chïnh vïnh rúåp taân àu àuã...
Möåt chiïën thuyïìn thaã neo bêët dõch,

Möåt phaáo àaâi vöî muön truâng.
Giùåc hoác phaãi maãnh cöìn vö àõch,
Khi yïu thûúng àaä hoáa theáp, àöìng!
Khi àêët nûúác tin vaâo Cöìn Coã

Nhû mù’t mònh canh ngoá àaåi dûúng;
Khi con mù’t ngaây àïm àaão nhoã
Doäi àêët liïìn, dûåa caã non söng.
Thaái Vùn A! Maãnh bom vaâo giûäa thõt...
Àûúåc ba àoaån, àïën bù’t àêìu àoaån thûá tû, laâ baâi thú töi
loay hoay sa lêìy. Noá sa lêìy tûâ àoá cho àïën bêy giúâ
(7-1966). Nay töi nhòn laåi, sau möåt nùm hai thaáng ngù’c
ngûá, thò thêëy rùçng baâi thú sa lêìy khi töi bù’t àêìu tûå sûå...
Thaái Vùn A! Maãnh bom vaâo giûäa thõt
Àêët dûúái chên àaä nghiïng ngaã, troâng traânh,
Anh vêîn àûáng, vûäng cao, nhòn thùèng àõch
Saáng mù’t, tai, vò àöåi phaáo cêìn anh...
Bù’t àêìu tûå sûå, thò sûå viïåc aâo àïën nhiïìu quaá; vö tònh
maâ töi àaä múã röång khöí thú, tûâ 7 chûä àaä sang 8 chûä luác
naâo khöng biïët! Rêët cêìn thú tûå sûå; chuáng ta àang cêìn
thú sûã thi; tuy nhiïn, cuäng tûâ gaåo, nhûng laâ chaáo, laâ
cúm, hay laâ buân, laâ baánh àuác... möîi caách chïë biïën coá
pheáp tù’c, hûúng võ riïng cuãa noá. Möåt laâ bù’t àêìu vaâo tûå
sûå thò khöng biïët choån sûå kiïån naâo, boã sûå kiïån naâo, böëi
röëi phên vên; hai laâ hûúng võ àoaån thú tûå sûå (thûá tû)
khöng húåp vúái hûúng võ ba àoaån thú trïn, laâ loaåi thú töíng
húåp, ruát lêëy tinh chêët; thaânh ra böën àoaån thú kia khöng
coá chung möåt àaáng àiïåu thöëng nhêët chi phöëi toaân baâi! Tû
tûúãng àaä coá, nhiïåt tònh rêët coá, taâi liïåu cuäng coá, nhûng
taác phêím thú coân coá quy luêåt nöåi taåi cuãa noá nûäa; viïët
àïën àoaån thú thûá tû, töi caãm thêëy dûúái ngoâi buát khöng
öín, vaâ caãm thêëy nïëu cûá laâm nûäa nhû àoaån thûá tû, thò
baâi thú hûáa heån seä daâi! Maâ àaä daâi röìi, thò seä laâm thïë naâo
àïí quay vïì vúái buát phaáp cuãa ba àoaån múã àêìu? - Töi coá
thïí tung hö lïn trûúác caã thïë giúái niïìm kñnh phuåc thûúng
yïu vö haån cuãa töi àöëi vúái Cöín Coã, nhûng baâi thú cuãa töi
vêîn chûa xong! Vaâ hiïån nay, töi àaä àoåc thïm saách múái
vïì Cöìn Coã cuãa Nguyïîn Khaãi, cuãa Höì Phûúng, caã baâi baáo
cuãa Thaái Vùn A nûäa, töi àang tñnh laâm thïë naâo àïí cho
ra baâi thú Cöìn Coã. - Coá leä khi àoåc xong nhiïìu caác taâi liïåu
nûäa, töi seä noái caái caãm nghô chung cuãa töi trong 8 hay
10 àoaån böën cêu; coá leä laâm caách êëy thò múái xong baâi thú;
tuy nhiïn, caách êëy laåi laâ möåt caách töën sûác suy nghô, sûác
tiïu hoáa hún caã!
Möåt vñ duå nûäa laâ baâi thú Nhûäng àïm haânh quên. Cuâng
möåt nguöìn tû tûúãng, caãm xuác cuãa chuyïën hai thaáng ài hoãa
tuyïën Thanh - Nghïå, maâ chaãy ra hai suöëi. Thoaåt àêìu,
trong luác àaåp xe trïn àûúâng, àaä ra böën cêu thú:
Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi,
Cuâng àöí möì höi, cuâng söi gioåt maáu
Töi söëng vúái cuöåc àúâi chiïën àêëu
Cuãa triïåu ngûúâi yïu dêëu gian lao...
Nhûng laâm thú khoá, nïn trong khi chúâ àúåi, töi àaä viïët
baâi buát kyá Cuâng xûúng thõt vúái nhên dên. Mêët ba tuêìn,
baâi vùn àaä xong, maâ sau àoá töi coân tiïëp tuåc kyâ khu vúái
baâi thú, tûâ thaáng taám 1965 àïën thaáng nùm 1966. Laåi
cuäng nhû trûúâng húåp baâi Cöìn Coã, töi khöng biïët lêëy neát
gò boã neát gò cuãa thûåc taåi àaä thu lûúåm àûúåc vaâ caãm xuác
vaâo. Àïën thaáng 5 vûâa röìi, laâm xong àûúåc baâi thú, laâ do
àaä choån àûúåc nhûäng neát chñnh vaâ coá gan boã ài nhûäng neát
chûa phaãi laâ chñnh; caã nhûäng sûå kiïån kïí àïën trong baâi
vùn xuöi daâi, chó loåc ra coá vaâi chuåc cêu thú.
Hiïån nay töi coân hai moán núå: Baâi thú Cöìn Coã vaâ baâi
thú Haãi Phoâng. Nhûäng haåt giöëng àêìu tiïn cuãa baâi Haãi
Phoâng gieo vaâo loâng töi tûâ thaáng 5-1965 khi ài thùm
Caãng vaâ theo taâu hoa tiïu ài ra Cûãa biïín. Sao maâ töi
mang núå, àïí núå lêu àïën thïë vúái Cûãa biïín! Tuy nhiïn, bêy
giúâ töi cuäng húi thêëy ra rùçng, töi àaä sa lêìy úã àêy, búãi vò
töi àaä tham àïën nhûäng Saáu Kho, töi àaä nuöi möåt yá muöën
noái àïën nhiïìu sûå kiïån quaá, töi húi nhêìm lêîn vùn xuöi vaâ
thú! Chûa giaãi quyïët àûúåc cuå thïí, nïn baâi thú vêîn chûa
hoaân thaânh.
Àaåi khaái, töi coá mêëy yá kiïën nhû thïë trong buöíi troâ
chuyïån höm nay. Thónh thoaãng tûå ti vïì mònh, nhû
chuyïën vûâa qua, töi laåi phaãi nhêîn naåi tûå xuêët phaát tûâ
möåt caái gò àaä san bùçng, tûâ àoá laåi xêy dûång trúã laåi möåt
caách rêët vêët vaã, vaâ khöng súå töën maáu tim, khöng súå töën
möì höi oác! Coá leä laâm thú cuäng giöëng nhû trong tònh yïu;
tònh yïu khöng chõu yïn nghó, thónh thoaãng laåi nghi ngúâ
ghen tûác nhû khöng àûúåc yïu laåi hoùåc bõ tònh phuå, do
vêåy maâ laåi yïu hùng say nhû khi múái bù’t àêìu! - Höm
nay töi nhên möåt àúåt tûå ti maâ phaát biïíu vïì caái khña caånh
gian khöí cuãa lao àöång nghïå thuêåt; chûá coân nghïå thuêåt
laâ tröëng giong cúâ múã, têën cöng àõch, ca ngúåi ta, laâ say
sûa phúi phúái - cuäng nhû tònh yïu. Muöën diïîn àaåt àûúåc
raânh maåch, chñnh xaác yá mònh hún, töi àaä viïët laåi nhûäng
lúâi phaát biïíu ra thaânh möåt baâi vùn viïët.
9-6 - 25-7-1966
BAÃN ANH HUÂNG CA GIAO THÖNG
Nhûäng ngûúâi yïu nhau thûúâng nhù’c àïën caái ngaây

àêìu tiïn hoå gùåp gúä, möåt ngaây bûâng saáng lïn àöëi vúái hoå,
moåi vêåt nhû kyâ diïåu ra tûâ àoá; cha öng ta khöng muöën
chó noái möåt chûä: “tònh” maâ noái àïën hai chûä: “ên tònh”,
yïu nhau cuäng laâ àûa ên huïå àïën cho nhau. - Töi caãm
ún möåt ngaây thaáng 7 nùm 1964, àúâi ngûúâi cuãa töi àûúåc
núái röång thïm ra möåt gian hay möåt toa, thêåt ra laâ àûúåc
böìi àù’p thïm möåt thïë giúái; tûâ thaáng êëy, nùm êëy, àúâi töi
vaâ têm trñ töi àûúåc giaâu thïm caái thïë giúái cuãa ÀÛÚÂNG
ÀI.
Àûúâng ài muön dùåm, “Àûúâng lïn haånh phuác röång
thïnh thïnh”, “Àûúâng Caách maång daâi thïm Khaáng
chiïën”, ngaä ba àûúâng caái, “hai con àûúâng”, àûúâng röång löëi
daâi, àûúâng ngang ngoä tù’t, àûúâng chaåy, àûúâng bay... thêåt
ñt coá nhûäng khaái niïåm naâo laåi phong phuá nhû khaái niïåm
ÀÛÚÂNG ÀI; coá thïí àêìu tû haâng trùm baâi thú, cêu thú
vaâo àoá... Nhûng töi muöën noái heåp laåi höm nay laâ àûúâng
cuãa Böå Giao thöng quaãn lyá, con àûúâng bùçng da bùçng thõt
cuãa àêët, bùçng xûúng cuãa àaá, bùçng maáu muã cuãa nhûåa,
chên coá thïí ài, xe coá thïí chaåy trïn êëy; tuy vêåy, chó haån
chïë laåi nhû thïë, nhûäng con àûúâng vêåt chêët vaâ cuå thïí êëy
vêîn cûá múã ra, vêîn cûá xùm xùm, vêîn cûá baát ngaát, vêîn cûá
cûåa quêåy uöën khuác vuåt chaåy ra xa, nhû vaâo caã trong coäi
tinh thêìn!
“Anh àaä ài vúái em trïn àêët nûúác”, trïn àúâi naây, ai maâ
chùèng ài àûúâng; àúâi töi cuäng àaä ài rêët nhiïìu àûúâng röìi
chûá, tuy vêåy, àïën thaáng 7 nùm 1964, töi múái ài àûúâng
vúái Böå Giao thöng, ài nhûäng con àûúâng cuãa Böå Giao
thöng; vaâ sûå kiïån êëy múái múã ra cho töi caã möåt thïë giúái.
Trûúác kia vaâ xûa kia, töi àaä ài àûúâng nhû möåt khaách qua
àûúâng, lú laáo, vö tònh, giêîm hai chên thõt lïn trïn caái
àûúâng ài, naâo coá biïët gò bïn trong vaâ úã dûúái! - Húäi anh
ài àûúâng caái quan. Dûâng chên àûáng laåi em than àöi lúâi,
cêu ca dao ngaây xûa con gaái haát gheåo con trai àêëy,
nhûng sao cuäng buöìn thïë, anh ài àûúâng caái quan vö tònh
lù’m anh úi! vaâ àûúâng caái quan buöìn lù’m anh úi! àûúâng
caái quan nha sai ta phaãi àù’p, caái roi ngûåa quêët lïn caái
lûng ngûúâi; vaâ taåi sao maâ em laåi phaãi than àöi lúâi? vò
thên phêån em thò buöìn, maâ con àûúâng caái quan thò thùm
thùèm, hun huát, chùèng biïët noá ài àïën àêu?...
Trong àúâi möîi ngûúâi, vêîn coân coá nhûäng maãng quan
liïu àöëi vúái sûå vêåt; thúâi gian àaä chêët lïn àêìu töi haâng
múá tuöíi, maâ vêîn chûa khaám phaá ra caái thïë giúái cuãa
nhûäng con àûúâng. Ngaây xûa, söëng trong caái xaä höåi cuåt
àûúâng khöng löëi thoaát, ngûúâi thi sô thûúâng “nhúá nhung
vïì àûáng ngaä ba”, àûáng úã ngaä ba àïí maâ thêëy bêng
khuêng hún úã àêu hïët, vaâ con àûúâng laâ àûúâng vö traách
nhiïåm nïn töi cuäng khöng buöìn biïët ai laâm ra noá; tuy
nhiïn, dûúái thúâi Nhêåt thuöåc, thò töi coân nhúá rêët roä laâ
àûúâng Haâ Nöåi vaâ àûúâng ra caác tónh rêët nhiïìu öí gaâ, chiïëc
xe àaåp cuãa töi vöìng lïn nhaãy xuöëng caâ rõch caâ tang xoác
töi àïën nöîi bêy giúâ töi vêîn chûa quïn, hònh aãnh cuãa möåt
xaä höåi raách naát, cú khöí. - Tûâ ngaây Caách maång, con àûúâng
laâ àûúâng cuãa chuáng ta, tuy vêåy, ngoaâi caái khaái niïåm laâm
chuã vaâ tûå haâo chung chung àoá, töi vêîn coân àûáng úã trïn
voã con àûúâng cuãa ta. Búãi vêåy nïn töi rêët caãm ún caái
duyïn möåt ngaây thaáng 7 nùm 1964, töi àûúåc caác àöìng chñ
Giao thöng cho vaâo trong nhaâ cûãa bïëp nuác cuãa con
àûúâng, töi àaä nhòn àûúâng bùçng con mù’t cuãa nhûäng ngûúâi
sinh ra noá, vaâ àoá laâ caách nhòn àuáng nhêët, tung thêm
nhêët àöëi vúái sûå vêåt. Maâ sûå vêåt cuãa nhûäng con àûúâng
chuáng ta thò huâng thêåt, hay thêåt, daåt daâo quêën quyïån;
nhûäng con àûúâng giao thöng vêån taãi! àêìy chiïën cöng, àêìy
trñ tuïå vaâ tònh nghôa, möåt cú súã vêåt chêët khöíng löì cuãa
chuã nghôa xaä höåi àang xuên!
*
* *
Xin löîi vúái trùm nghòn sûå viïåc rêët hay cuãa Giao thöng
maâ töi àaä àûúåc chûáng kiïën, xin löîi vúái haâng mêëy chuåc
maãnh àêët àïìu yïu quyá maâ Giao thöng àaä cho töi àïën thùm,
töi coân núå ên tònh nhiïìu lù’m lù’m, cho töi traã dêìn maâ chûa
chù’c àaä hïët - nhûng xin cho töi ûu tiïn viïët vïì hai chûúng
anh huâng ca nhû àöi cêu àöëi trïn nuái dûúái nûúác rêët xûáng
nhau trong baãn Anh huâng ca Giao thöng vô àaåi.
Chûúng anh huâng ca thûá nhêët diïîn ra úã trïn tónh Haâ
Giang. Khi chuáng töi àïën thò con Àûúâng Haånh Phuác,
nhòn lïn baãn àöì thêëy cao choát voát àaä laâm xong, nhûng
“haäy coân thoang thoaãng hûúng trêìm chûa phai”, tiïëng
thúm lao àöång vêîn coân. Caânh trïn êëy ngûúâi ta khoá quïn,
tûâ Haâ Giang àïën huyïån Àöìng Vùn, möîi caãnh àeåp laåi gù’n
liïìn vúái chiïën cöng laâm àûúâng, nhûäng chiïëc bia múái haäy
coân ghi taåc. Vò àûúâng nuái cao cao quaá, coá nhûäng chöî cao
àïën 1300 thûúác trïn mùåt biïín, nïn möåt khöng khñ reát
hoùåc maát thûúâng trûåc phaã vaâo mùåt anh, kñch thñch trïn
mùåt caác tïë baâo cuãa anh, taåo möåt caãm giaác phúi phúái,
ngûúâi ta lïn àêy thêëy möåt caái gò nheå nhoäm, nhû möåt caái
gò múã, múã ra trong têm höìn, töi cho àoá laâ möåt laåc thuá
lúán cuãa reão cao maâ úã dûúái thêëp khöng bao giúâ coá àûúåc!
Con àûúâng lïn Àöìng Vùn cûá chaåy ngûúåc lïn trúâi, coá luác
mêy vaâ xe cuâng song song àua nhau vûúåt lïn; böën “Cöíng
trúâi” nöíi tiïëng cuãa Haâ Giang nay àïìu ngoã cûãa, trûúác kia
thò thöí phó quanh nùm chiïëm cûá, “kheáp cöíng trúâi” àïí
quêëy nhiïîu nhên dên. Coá choãm cao nhòn xuöëng thêëy möåt
biïín nuái lö nhö, àoá laâ võnh Haå Long nöíi; coá rêët nhiïìu chöî
nhòn xuöëng thêëy baãn laâng múâ mõt trong möåt maâu luåc
sêîm rûâng giaâ; coá nhûäng chöî mêy vúái nuái öm êëp lêîn nhau
gêìn xa àêåm nhaåt; coá nhûäng àoaån daâi xe chaåy cuâng möåt
hûúáng, maâ con àûúâng ngoùçn ngoeâo men theo dûúái nuái, cûá
ngúä laâ xe chaåy ngûúåc chiïìu nhau. Àeåp nhêët coá leä laâ khi
xuöëng hïët Cöíng trúâi, dûâng chên laåi nhòn Quaãn Baå úã bïn
dûúái kia, nù’ng chiïìu vaâng nhû mêåt ong gioåi nghiïng
nghiïng, tûâng ngöi nhaâ maái raå vaâng, tûâng khoám nûáa
thanh thuá xanh biïëc, tûâng con àûúâng nhoã àïìu roä möìn
möåt, hònh khöëi maâu sù’c nhû coá ai tö nöíi thïm, cao
nguyïn Quaãn Baå nhû triïìn miïn quïn caã boáng chiïìu,
khöng gian yïn lùång maâ coá caãm tûúãng nhû möåt tiïëng saáo
nöíi lïn thaánh thoát veáo von, àoá laâ nhaåc khuác, nhaåc caãnh
cuãa àêët nûúác xinh xù’n laå luâng! Ài xuöëng gêìn nûäa, thò
caãm giaác àaä àöíi keám röìi, caâng chûáng toã caái thïë àõa àiïím
“àûáng tûåa Cöíng trúâi nhòn Quaãn Baå” thêåt laâ coá möåt khöng
hai vêåy!
Trûúác khi khaánh thaânh con Àûúâng Haånh Phuác, thò
gêìn taám vaån àöìng baâo vuâng cao Haâ Giang chûa hïì thêëy
ö tö; nay thò thêëy röìi, súâ vaâ ngöìi lïn röìi. Àûúâng Haånh
Phuác ài trïn 66 cêy söë àaá xanh, 59 cêy söë àaá sñt, 29 cêy
söë àêët, nghôa laâ phaãi àaâo phaá ài chûâng 60 vaån thûúác àaä,
2 triïåu thûúác khöëi àêët, àöìng baâo caác dên töåc àaä àöí vaâo
hai triïåu ngaây cöng! Vù’n tù’t kïí laåi: Mòn duâng 25 têën,
chó coá möåt maáy khoan àaá, ngoaâi ra: toaân tay; khöng coá ö
tö vêån taãi. Toaân àeâo döëc, ài chûä chi, möåt bïn nuái cao,
möåt bïn vûåc sêu, suöëi; caâng lïn cao thò reát; tûâ àöng sang
xuên, rêët thiïëu nûúác; àaá thaåch anh cûáng ghï gúám; àõa
àiïím laâm laán khoá, laán phaãi úã xen dûúái sêu, vêåt liïåu laâm
laán cuäng gay, trïn cao toaân nuái àaá, khöng coá cêy! - Thiïëu
gò cho bùçng thiïëu nûúác: möåt phuå nûä möåt tuêìn lïî chó phên
phöëi àûúåc ba ca nûúác duâng riïng; nûúác lêëy úã khe àaá nuái
ró tûâng gioåt, àùåt chaão tûâ chiïìu trûúác, saáng sau múái coá
nûúác nêëu cúm. ÚÃ döëc Caán Tyã, dên phaãi xuöëng söng
Traâng Kòm, ài döëc taám cêy söë àïí lêëy mêëy öëng bûúng nûúác
àùåt vaâo caái àõu “quêíy têëu”. ÚÃ Luâng Taáo, döëc khöng coá
chöî nghó, àaä gaánh thò phaãi ài luön; Luäng Cêím khöng coá
nûúác. Thaái Phò Teãng khöng coá nûúác; àïën Xaâ Phòn muöën
lêëy nûúác phaãi vïì Yïn Minh xa 40 cêy söë; coá khi veát úã höëc
àaä gaánh vïì xanh leâ, tanh, coá khi coân ñt nûúác rïu cuäng
queát vïì, lêëy vaãi maân loåc, möåt thuâng nûúác coá àïën möåt baát
noâng noåc...
Caâng lïn caâng khoá. Döëc Thêím Maä ba khoanh; döëc

Laán Xò reát nhêët; quaäng Luäng Hoâa 40 thûúác, caã möåt àaåi
àöåi Cao Bùçng phaãi vaåt nuái ba thaáng: gêìn àïën Xaâ Phòn,
thaânh àaá dûång phaãi treo ngûúâi maâ laâm; noáng rêët noáng,
laånh rêët laånh; tûâ Phoá Caáo lïn, nûúác àoáng vaáng, túâ múâ
sûúng coân muâ, ba böën thûúác khöng thêëy nhau; ùn cúm
rêët súám, ài laâm liïìn taám tiïëng. Mêëy nùm gêìn àêy, ngoaâi
cöî tuá lú khú, rêët hiu quaånh; caã tónh chó coá vaâi àöåi chiïëu
boáng, hai thaáng múái àïën cöng trûúâng möåt lêìn. Nhû thïë,
nhû thïë, maâ chûúng anh huâng ca Àûúâng Haånh Phuác vêîn
laâm xong! Ngaây höåi thöng xe (9-9-1963) caã miïìn Bù’c, caã
nûúác nhaâ cuâng mûâng rúä vúái tónh Haâ Giang. - Trûúác, caánh
àöìng Phoá Caáo vaâ Luäng Cêím baát ngaát thuöëc phiïån, nay
ngö lay cúâ. Huyïån Àöìng Vùn thanh toaán àûúåc naån thiïëu
ùn. Phuå nûä Meâo ài ra Phoá Baãng khaái thai; böåt D.T.T.
àûa vïì phun chöëng söët reát; thuãy lúåi töët; xaä naâo cuäng coá
trûúâng cêëp 1, giaáo viïn xuöi lïn, thaåo tiïëng Meâo.
Vaâ chûúng anh huâng ca trïn àaá nuái êëy coá chõu dûâng
àêu, húåp têëu lao àöång laåi tröîi lïn, àïën möåt cao traâo
tûúãng nhû bao nhiïu dêy àaân phaãi àûát! Maä Pñ Leâng, Maä
Pñ Leâng! nhû möåt noác nhaâ cheo leo cuãa Töí quöëc, chiïëc
àeâo Söëng Muäi Ngûåa naây àûáng thùèng 90 àöå, bao nhiïu
khoá khùn àaä tûâng diïîn trïn àûúâng Haâ Giang - Àöìng Vùn
thò bêy giúâ hêìu nhû têåp trung trïn caái quaäng àeâo danh
bêët hû truyïìn naây cuãa àûúâng Àöìng Vùn - Meâo Vaåc.
Chuáng töi àïën ngay úã chöî cao àöå naây, möåt cêy söë núi
khaác thûúâng mêët 4.000 cöng, thò möåt cêy söë úã Maä Pñ
Leâng mêët tûâ 14,000 àïën 19.000 cöng, coá cêy söë töën
33.000 cöng! Taáng giïng, thaáng hai sa muâ nhû möåt biïín
húi; giûäa bao nhiïu tïn tiïëng Meâo úã trïn cao böîng loåt möåt
tiïëng Kinh úã dûúái vûåc thùèm: àoá laâ con söng Nho Quïë,
nghe hiïìn laânh nho nhaä laâm sao! Àaá gan trêu cûáng lù’m,
chûäa mûúâi hai lêìn múái àûúåc möåt löî mòn; thûúâng meã, chuân
chooâng, coá khi gaäy; coá nhûäng muäi chooâng bõ hoác luön
trong löî àaá! - Phaãi boã hoaân toaân àûúâng ngûåa thöì cuä, taåo
möåt con àûúâng múái, lûãng trïn sûúân nuái; phaãi laâm nhûäng
chöî àûáng cho chuã lûåc sau naây thi cöng; nhûng àûúâng
múái, khi bù’n mòn khöng coá chöî chaåy! Phaãi töí chûác möåt
söë khoãe, khaám tûâng ngûúâi nhû tuyïín böå àöåi, àïí khi nöí
mòn thò chaåy àûúåc. Haâng trùm laá àún xin vaâo, vaâ “Àöåi
thanh niïn duäng caãm” ra àúâi. Ngoâi mòn phaãi daâi hai
thûúác rûúäi, cùng dêy thêåt vûäng chù’c, truåt dêy xuöëng, àöët
mòn, laåi keáo dêy leo lïn, chaåy mòn!
Con ngûúâi sù’t chiïën àêëu vúái caã böën muâa, nù’ng thò
daäi nù’ng, mûa thò dêìm mûa. Gùng tay möåt thaáng raách
möåt àöi; mûúâi lùm ngaây phaãi thay thûâng. Àöåi “Thanh
niïn duäng caãm” ba mûúi ngûúâi, ba chuåc ngaây chó àuåc
àûúåc ba mûúi meát! - Döëc thùèng, nïëu tuöåt thò lùn haâng
trùm thûúác; mûa àaánh rúi hoân àaá to bùçng caái baân.
Chuáng töi àïën àoá, gùåp luác mòn nöí, haâng trùm phaát
nhû àaåi baác rïìn nuái rung àaá, nghe thêåt lúán lao! Àeåp thay
nhûäng ngûúâi thanh niïn úã àêy, thù’t nõt da úã lûng, buöåc
mònh vaâo nuái vaâ quyïët àùåt cho àûúåc con àûúâng daâi vaâo
giûäa miïång nuái àaá hoa cûúng, nhû tra khúáp sù’t vaâo
miïång con ngûåa loâng lïn hêët àêìu! Nhêët àõnh, nhêët àõnh
hoå laâm àûúåc. Vaâ con àûúâng Àöìng Vùn ài Meâo Vaåc, con
àûúâng nöíi soáng nöíi gioá úã giûäa loâng àaá rù’n êëy, seä lùång
yïn bònh tônh uöën khuác nhû söng àaä ïm, hoaân thaânh möåt
traáng khuác múã àûúâng trïn nuái cao cho Töí quöëc!
*
* *
Chûúng anh huâng ca thûá hai diïîn ra úã tónh Haâ Nam
àöìng chiïm, tónh ngheâo àaä àeã ra nhaâ thú Nguyïîn
Khuyïën.
Nam Àõnh, Ninh Bònh cuäng coá nhûäng chiïën cöng veã
vang laâm àûúâng àöìng chiïm, nhûng àiïín hònh hún caã coá
leä laâ Haâ Nam, sao maâ mêëy huyïån chòm ngêåp dûúái nûúác
vaâ dûúái ngheâo:
Nam Xang uáng thuãy lù’m öëc nhöìi,
Bònh Luåc phò pheâo huát thuöëc höi...
Ngûúâi ta coân kïí laåi nhûäng caãnh ngoi ngoáp xûa trïn
àêët Haâ Nam naây; möåt àiïåp khuác lùåp ài lùåp laåi: “tûá cöë àaåi
haâ”, àöìng trù’ng nûúác trong, rau rong cua kïình, hoa beâo
hoa suáng: dêåp dïình con àoâ nhoã, chiïëc thuyïìn thuáng; muâi
nûúác tanh, tiïëng soáng àöìng vöî ò oùåp vaâo nhûäng búâ laâng
nöíi nïnh êím ûúát... Ngûúâi cuãa xûá àöìng chiïm naây boã laâng
ra ài, cuäng chùèng coá möåt con àûúâng àïí nhúá löëi vïì. Laâng
maåc nhû àaão hoang, con choá, con chuöåt, con lúån úã àêy búi
cuäng phaãi gioãi, con trêu con boâ úã àêy, bõ buöåc maäi trïn
goâ, moäm rûát rïî coã ùn àïën rúám maáu. Àöìng suåt, nûúác
thuáng phên àöåi àêìu chaãy ró xuöëng caái mo cau loát àaáy,
chaãy xuöëng tai xuöëng mù’t, vêîn phaãi bêëm ngoán chên ài
dûúái nûúác maâ doâ. Vaäi phên cuäng vaäi húâ úã trïn mùåt nûúác.
Dên khöng thñch caây cêëy chöî xa, ngaåi gùåt vïì phaãi gaánh,
khi cêët gaánh luáa lïn, nhòn àêu cuäng chó thêëy baát ngaát,
laåi phaãi löåi buân; gùåt khöí quaá, thúå gùåt tröën.
Chûä töåi vúái chûä löåi möåt vêìn, nhûäng nöng nöîi êëy diïîn
maäi haâng trùm, ngaân nùm!
Tûâ caái àêët söëng ngêm da chïët ngêm xûúng, baãn Anh
huâng ca cuãa Giao thöng nöíi lïn, vaâ lêìn naây, nöíi tûâ dûúái
nûúác.
Phaãi böën hoân àêët chòm
Múái möåt hoân àêët nöíi.
Möåt con àûúâng àöìng chiïm
Bùçng baãy àûúâng àöìng baäi.
Nhên dên Haâ Nam àaä lêëy haâng trùm, haâng trùm cêy
söë àûúâng tûâ dûúái àaáy nûúác lïn, bùçng àaâo àù’p, bùçng “àaâo
moâ, böëc lùån”. Möåt con àûúâng truåc cuãa huyïån Lyá Nhên daâi
79 cêy söë, àaâo àù’p gêìn 47 vaån thûúác khöëi àêët, hïët ngoát
20 vaån ngaây cöng; àûúâng truåc cuãa xaä, àûúâng tûâ thön xoám
ra àöìng cuäng vö vaân cöng ngûúâi vaâ thûúác àêët nhû thïë.
Huyïån Thanh Liïm ba thaáng laâm con àûúâng tûâ phöë Caâ
ài phöë Àöng, 20 cêy söë bùng qua àöìng chiïm truäng mïnh
möng; àûúâng xûa hoãng, lúã, ngêåp, àïën vuå nûúác to soáng
àaánh, coá àoaån mùåt àûúâng böën thûúác, sau vuå nûúác chó coân
laåi hai mûúi phên. Ngay àïën khi àûúâng àaä laâm röìi, maâ
gùåp ngaây gioá to, soáng baåc àêìu tûâ xa xö vïì, truâm qua mùåt
àûúâng, ngûúâi ngöìi trong ö tö nhû àang böìng bïình trïn
chiïëc thuyïìn giûäa biïín àöìng chiïm, boåt nûúác tung vaâo
thên xe raâo raâo nhû soáng vöî; thêåt laâ möåt caãnh kyâ laå.
Kïí sao cho xiïët cöng cuãa xaä Khaã Phong ba nùm lêëy
àaá Quyïín Sún, vêån àaá höåc vïì, chûäa nhûäng con àûúâng
trêu ài naát beát, àûúâng thêëp hún ruöång, biïën nhûäng búâ
lêìy löåi thaânh nhûäng àûúâng phùèng phiu mùåt röång raãi àaá,
xe ö tö chaåy àûúåc, chñnh vaâ phuå coá àïën 57 cêy söë àûúâng
giaãi phoáng àöi vai. - Thön Têng úã xaä Thanh Hûúng tûâ
thûúång cöí chó cêëy möåt vuå, àaä àù’p con àï, con àûúâng ÊËp
Bù’c daâi hún nghòn thûúác, khoanh vuâng nùçm giûäa hai
doâng nûúác, cêëy àûúåc 160 mêîu muâa, thaã àûúåc möåt trùm
mêîu caá.
Böîng cún baäo söë 11! Caánh àöìng mïnh möng toaân
trù’ng, gioá may giêåt maånh, soáng àöìng tûâng àúåt vöî cao.
Tröëng àaánh liïn höìi hïët xoám naây saáng xoám khaác: ài cûáu
àï! Dên quên, thanh niïn àöí ra, caác cuå giaâ cuäng nhaãy
xuöëng nûúác, rêu xoäa trïn soáng. Caác chõ phuå nûä löåi xuöëng
nûúác sêu, böëc àêët lïn àù’p. Mûúâi giúâ àïm, baäo to, àï ÊËp
Bù’c gêìn vúä. Khöng thïí àïí àûúâng bõ soáng baåc àêìu cuöën
mêët! Haâng chuåc chõ em nhaãy xuöëng doâng nûúác àang êìm
êìm àaánh vöî, quaâng vai khoaác tay nhau laâm bûác tûúâng
chù’n soáng. Chuöëi àang tröí buöìng, tre sù’p laâm nhaâ, caánh
cûãa, haâng trùm laá coát cuäng tûå nguyïån àûa ra, gheáp vaâo
búâ, êëp uã cho con àûúâng àûâng lúã möåt hoân àêët. Ngûúâi ài
phaãi boâ trïn àï; àeân baäo xaách ài tra xeát nhûäng chöî doâ,
ró. Ba trùm chiïëc gêìu cuäng àûúåc àem ra taát. Tûâng àúåt
tiïëng aâo aâo àïm ngaây taát nûúác. Coá nhûäng ngûúâi reát coáng
phaãi àûa vïì sûúãi, quêìn aáo ûúát suöët ngaây àïm. - Trêån
chiïën àêëu vúái thiïn nhiïn, nhên dên thön Têng àaä ca
khuác khaãi hoaân trïn con àï vaâ con àûúâng àöìng chiïm
khoanh nûúác laâm àûúåc hai muâa, goåi laâ ÊËp Bù’c. Ngûúâi
hïët phaãi nhêån luáa cûáu tïë, maâ con trêu cuäng coá coã búâ àï
maâ ùn, noá khöng phaãi löåi, khöng phaãi dòm mònh, khöng
öëm, khöng chïët.
Vaâ caái àoaån rêët àiïín hònh trong thiïn anh huâng ca
laâm àûúâng dûúái nûúác, coá leä laâ trûúâng húåp xaä Nhên Myä.
Nhên Myä laâ àöìng chiïm truäng nhêët cuãa huyïån Lyá Nhên
rêët truäng, noá laâ caái röën cuãa huyïån Lyá Nhên, chó cao saáu
têëc trïn mùåt biïín. Nïëu àaâi khñ tûúång baáo trêån mûa vûâa
qua laâ 200 ly, thò chù’c chù’n nûúác ngoaâi àöìng cuãa Nhên
Myä àaä dêng lïn 400 ly! Öi xûa kia “mïnh möng bïí Súã”,
laâng nöíi cheo veo! Khöí nhêët laâng Thöng, laâng Gia, laâng
Böì. “Trùm caái töåi khöng bùçng caái löåi Long Xuyïn”, caái löåi
úã chúå Chanh. “Chúá gùåt àöìng Thöng, baåi höng coá ngaây!”.
Möåt nùm phaãi ài thuyïìn saáu thaáng, coá ngûúâi àù’m àoâ
maâ chïët. Ruöång chòm nghóm dûúái nûúác, phaãi àoáng coåc lim
böën goác, röìi lêìn moâ ruöång maâ caây cêëy. Laâm maå tûâ thûúång
cöí, phaãi àêëu nûúác àïí gieo maå; taát möåt vuâng maå hïët
thaáng trúâi. Àöìng suåt, gaánh phên thò queát lï vaâo luáa, nïn
phaãi àöåi phên ài haâng hai ba cêy söë.
Xaä Nhên Myä àaä tûâ caái caãnh lûu truyïìn nghòn cöí êëy
laâm möåt cuöåc biïën àöíi laå kyâ, cho nûúác chaãy ra söng Long
Xuyïn vaâ söng Chêu Giang, laâm möåt con àûúâng nöíi trïn
nûúác, ö tö chaåy àûúåc. Möîi nùm hai phêìn ba cöng laâ saãn
xuêët, möåt phêìn ba cöng laâ àaâo àù’p. Àûúâng phaãi àù’p ba
lêìn, lêìn trûúác luán, lêìn sau cuäng luán; àaâo möåt bïn khöng
àuã àêët, nïn phaãi àaâo hai bïn. Phaãi gheáp àêët, lêëy tûâ dûúái
nûúác lïn, xïëp nhû xïëp gaåch, mêìu ra ngoaâi, göëc vaâo bïn
trong. Phaãi chön nhûäng taãng àêët xuöëng möåt thûúác rûúäi
dûúái buân, thò àûúâng múái chù’c.
Xûa, àaân öng trong xaä phêìn lúán ài laâm thúå möåc, nay
söë lúán nam giúái cuäng ra ài, phuå nûä úã nhaâ laâm têët, tûâ àaâo
huyïåt àûa àaám ma àïën laâm àûúâng àöìng chiïm. Caác cö
gaái treã tuöíi vaâ daáng dêëp hoåc troâ trong töí “àaâo moâ, böëc
lùån”, möåt chiïëc thuyïìn vúái möåt chiïëc mai beán, huåp lùån
suöët ngaây; mêëy cö mùåt ngûãa lïn trúâi, chên lêìn theo maáy
xù’n àêët, mêëy cö khaác toác buái ngûúåc dûång àûáng, lùån
xuöëng nûúác thêåt nhanh, böëc àêët thêåt nhanh bï lïn
thuyïìn; moâ àûúåc nhûäng cuåc àêët lúán, nhûng cuäng coá luác
chó nhùåt àûúåc nhûäng cuåc àêët nhoã; àêët bûng àûúåc lïn tay,
soáng coân xö vaâo àaánh vúä; nhûng cûá kiïn trò xïëp cho àêìy
thuyïìn, caách xa con àûúâng àang àù’p haâng trùm thûúác.
Ngêm nhû thïë suöët ngaây trong nûúác àuåc ngêìu, da taái
meát, toác bïët chùåt, nûúác ngêëm vaâo löî tai! Möåt kiïån tûúáng
nhû cö Thanh cuäng chó àaâo àûúåc hún hai thûúác khöëi àêët
möåt ngaây. ÊËy thïë maâ huyïån Lyá Nhên àaä vûåc úã dûúái nûúác
lïn 500 kilömeát àûúâng xaä, thön, xoám! Thiïn anh huâng ca
àöi bïn nûúác baåc, úã giûäa àûúâng vaâng, àûúâng möîi têëc àêët
laâ möåt têëc vaâng lao àöång, vö vaân laâ möì höi àaä chaãy
xuöëng àêët, nhûng kyâ diïåu thay! möì höi caâng thêëm, thò
àûúâng caâng cao àeåp raáo khö!
ÚÃ Haâ Nam, xe ö tö chuáng töi àaä qua chiïëc cêìu tre
chõu àûúåc taám têën cuãa xaä Thanh Nguyïn. Chuáng töi àaä
lùn baánh xe trïn con àûúâng 63, núi àêìu tiïn tòm ra caách
raãi cûáng mùåt àûúâng cho maáy keáo chaåy, cho trêu ài maâ
khöng naát: tröån caác thûá xó vöi, gaåch vuån, caát... vaâo vúái
àêët vaâ laâm mui luyïån vúái raãnh thoaát nûúác àïí nûúác döëc
ài. Tûâ con àûúâng 63 naây, kinh nghiïåm seä vïì giuáp cho
nöng thön ta thù’ng nhûäng con àûúâng nghòn cöí gêåp
ghïình söëng trêu, ngaây mûa thò hoáa ra buân vaâ trún nhû
múä. Chuáng töi àaä vïì xaä Liïm Trûåc, khi caái tïn thön Lêìy
úã xaä naây àaä hoaân toaân mêët hïët yá nghôa cuä. Thiïn anh
huâng ca Giao thöng úã àêët àöìng chiïm, caâng roä rïåt möîi
hoân àêët coá taác duång àuã nùm mùåt: àêët laâ àûúâng, laâ
mûúng, laâ cêy, laâ búâ vuâng ngùn nûúác, laâ búâ vuâng thaã caá!
Baãn Anh huâng ca Giao thöng cuäng laâ baãn traáng ca thuãy
lúåi, laâ traáng khuác vêån taãi. Nhûäng caánh àöìng àaä ruát hïët
nûúác, töi ài giûäa böën bïì luáa xanh rúân rúån; luáa, luáa, biïët
laâ luáa múái múái vïì, ngûúâi ta muöën lùn mònh trïn luáa
xanh, cuöën luáa vaâo ngûúâi nhû möåt têëm thaãm kyâ diïåu,
cho boä nghòn nùm àau khöí búãi àöìng luåt nûúác dïình. Vaâ
giûäa luáa laâ àûúâng múái àaä ài, röång, thùèng, vaâ bùçng; trïn
àoá reng reng tiïëng chuöng xe àaåp, tiïëng noái cûúâi cuãa
ngûúâi àêíy xe caãi tiïën, tiïëng baánh xe sù’t, göî, cao su, lêu
lêu vang coâi ö tö, vaâ treã con nhòn àûúâng, goåi nhûäng hùçn
baánh xe ö tö laâ hoa löëp. Vaâ ngûúâi ta kïí laåi nhûäng chuyïån
luác àêìu coân nhû thûåc nhû hû, àûúâng múái nöíi lïn tûâ àaáy
nûúác: coá baâ Viïåt kiïìu xa quï mêëy chuåc nùm, nay vïì thùm
laâng nûúác, chên laåi àùåt lïn caái bïën àoâ cuä khi mònh coân
laâ cö con gaái khöí cûåc ra ài; luác êëy, àïm àaä muöån, trúâi
töëi, baâ tûúãng nhû soáng àöìng coân vöî, beân cêët tiïëng goåi
“àoâ!” úã möåt núi àöìng luáa àaä chñn vaâng öm meáp möåt con
àûúâng tûâ lêu khö raáo. Laåi chuyïån anh böå àöåi hai nùm
múái vïì pheáp, vïì túái caái cöëng Vuâa, àûáng sûäng laåi nhû bõ
ai àaä laâm pheáp biïën mêët caái chöî löåi chúå Chanh quen
thuöåc quaá thaânh möåt con àûúâng trûúác mùåt thïnh thang.
Vaâ coân chuyïån àöìng chñ chuã nhiïåm húåp taác kia bõ caái
doâng nûúác ngêëp ngheá ngang cöíng nhaâ tûâ àúâi öng àïën àúâi
böë àïën àúâi mònh êën tûúång quaá sêu, nïn mêëy höm àêìu
nguã dêåy vêîn quen xù’n quêìn lïn àïën göëi röìi múái ra ngoä!
*
* *
Nhûäng chuyïën ài coá töí chûác àaä giuáp töi ài, nghe, nhòn
nhûäng con àûúâng nhû laâ ngûúâi cuãa Giao thöng. Khöng
noái têët caã nhûäng àûúâng mònh àaä ài, maâ chó noái trong
chûâng mûåc nhûäng chuyïën ài vúái Giao thöng êëy, töi cuäng
àaä thu hoaåch bao laâ kho taâng giaâu maånh cuãa àêët nûúác,
cuãa nhên dên; vïì úã Haâ Nöåi, chöî traái tim maâ caác maåch
àûúâng döìn vïì, töi laåi cho têm trñ töi theo caác maåch àûúâng
àaä ài maâ toãa ra mûúâi hûúáng. Baãn Anh huâng ca Giao
thöng, tûâ nuái túái àöìng, treâo nuái bùng söng. Nhûäng con
àûúâng ngang doåc, daâi ngù’n, àaá àêët, thùèng cong têìng
têìng lúáp lúáp àuã caác thûá thêëp cao so vúái mùåt bïí, ai coá ngúâ
nhûäng con àûúâng vúái nhûäng cöåt cêy söë àïì àuã tïn tónh,
thaânh, huyïån, nhûäng tïn àêët Bù’c, nhûäng tïn àêët Nam,
nhûäng con àûúâng vúái caác thûá biïín chó dêîn, giaãi thñch khi
qua àeâo, qua cêìu, qua chúå, vúái nhûäng cöåt queát vöi trù’ng,
àêìu sún àoã cêín thêån àûáng gaác luác quanh co, ai coá ngúâ
nhûäng con àûúâng ban ngaây àeåp nhû tranh, ban àïm hiïån
dûúái àeân pha vúái nhûäng haâng cêy huyïìn aão, nhûäng con
àûúâng thiïn hònh vaån traång êëy laåi àûa töi àïën nhûäng con
ngûúâi!
Trûúác hïët, nhûäng con ngûúâi cuãa Giao thöng. Caác àöìng
chñ úã caác ty, röìi caác àoaån, caác haåt, caác cung, möåt thïë giúái
àûúâng saá vaâ con ngûúâi múã ra vúái töi; töi coân nhúá neát mùåt
gên guöëc cuãa hoå, nhúá caã rêu trïn meáp, kñnh trûúác mù’t
cuãa mêëy àöìng chñ trûúãng, phoá ty, nhúá caái mònh dai dùèng
deão dai nhû thên cêy öíi cuãa hai caán böå cêìu àûúâng miïìn
nuái ba mûúi nhùm tuöíi, da ngùm, mù’t àen aánh, bù’t tay
hoå nhû nù’m tay nù’ng gioá phúi phúái trïn cao, súâ da tay
hoå tûúãng súâ nhûäng mùåt àûúâng... Trûúác kia, töi hoaân toaân
khöng biïët rùçng trïn nhûäng thiïn lyá àûúâng ài, duâ àûúâng
àeâo heo huát gioá xa lù’c mêëy truâng, cuäng khöng ai boã
àûúâng ra àêëy cho thiïn cho àõa, cho tûå nhiïn nhi nhiïn.
Chïë àöå ta khöng coá nhûäng con “àûúâng hoang”, maâ àûúâng
Nhaâ nûúác àaä sinh, thò duâ trïn nhûäng thûá àeâo “moá daái
giúâi” reát àïën nûát àaá, cuäng vêîn coá ngûúâi lo nuöi àûúâng,
chùm àûúâng.
Tûâ ngaây töi khaám phaá ra thïë giúái caác cung, caát haåt
giao thöng, töi khöng qua àûúâng nhû möåt “khaách qua
àûúâng” nûäa; ài cöng taác khaác, möîi lêìn xe chaåy nhanh
qua caái biïín chûä àïì: Cung X... haåt Y... laâ töi móm cûúâi
gêåt àêìu chaâo, cho duâ khöng thêëy ai. Thïë laâ töi baão àaãm
coá bêìu baån, coá thên quen trïn nghòn vaån dùåm àûúâng
trûúâng. Chó vò úã Tuyïn Quang, töi àaä àïën thùm haåt Yïn
Sún, thêëy nhaâ úã, vûúân rau, luöëng hoa, chuöìng lúån cuãa caác
anh caác chõ baão dûúäng ngùn nù’p cêìn cuâ, sinh söi naãy núã,
chó vò thuöåc haåt Yïn Sún, töi cuäng àaä xuöëng thùm möåt
cung, phña trûúác coá ao nuöi caá, phña sau tröìng haâng àöìi
cheâ, haâng nghòn cêy nhaän “lêëy àûúâng nuöi àûúâng”, tùng
gia thêåt sûå nhû laâ möåt nöng trûúâng nho nhoã naâo vêåy (vaâ
taåi sao caác anh, chõ laåi cù’t tùång chuáng töi möåt boá hoa?
caác anh, chõ yïu vùn hoåc lù’m; chuáng töi nhêån möåt goái
laåc boác voã cuãa Ty Giao thöng Tuyïn Quang trao, àoá laâ
quaâ tröìng troåt cuãa nhûäng anh, chõ baão dûúäng àûúâng trïn
truåc Bònh Ca - Àeâo Khïë gûãi vïì tùång vùn nghïå sô), chó vò
tònh caãm quyá baáu cuãa nhûäng ngûúâi giao thöng Tuyïn
Quang àöëi vúái chuáng töi, maâ töi àaä nhên caái tònh êëy lïn
cho vaån cung nghòn haåt trïn àûúâng.
Naâo àêu laâ nhûäng “phu luåc löå” trïn nhûäng àûúâng töëi
tùm chïë àöå cuä! Naâo àêu nhûäng àûúâng tuâ laâm, nhûäng
àûúâng trïn rûâng do maáu xûúng chñnh trõ phaåm àù’p nïn,
“Möîi hoân àaá àoá bao hoân huyïët - Möåt khuác cêìu àêy mêëy
khuác thêy!”. Chó thêëy tûúi saáng nhûäng ngûúâi lao àöång.
Chó thêëy baãn Anh huâng ca Giao thöng xaä höåi chuã nghôa.
Vúái caái ki xuác caát, àaá dùm, tay cêìm nù’m nhûäng cuöëc,
xeãng, xaâ beng, buáa taå, buáa con, cuöëc baân, nhûäng ngûúâi
thúå àûúâng úã caác cung, haåt chùm soác cho mùåt àûúâng töët
àeåp, vaá da àûúâng raách, thay xûúng thõt múái cho nhûäng
àûúâng nghiïìn naát! coá khaác gò hoå chùm con moån, chöî naây
tu böí vûâa xong, chöî kia àaä àoâi sûãa chûäa... - Trïn àónh
àeâo Pùc Xum, úã cêy söë 31 àûúâng Haâ Giang ài Àöìng Vùn,
coá möåt ngöi nhaâ
Maái cao, sên röång, haâng hiïn thoaáng
Phña sau àaâo biïëc moåc rûúâm raâ.
Àoá laâ Cung 31; àûúåc nhû vêåy, nhúâ chõ Phaâ, cung trûúãng,
chõ Nhêåt, cung phoá, cuâng mêëy nûä àaä ài àêìu lïn rûâng àùén
khiïng cöåt nùång vïì dûång; hai chõ àaä phaá caái tuåc lïå cuä
khöng cho phuå nûä leo lïn lúåp nhaâ. Vò àûúâng lïn döëc
xuöëng döëc nhiïìu, nïn Cung 31 chó phuå traách taám cêy söë;
thïë maâ bao nhiïu cöng viïåc! Ngaây thûúâng, giûä gòn mûúng
raänh, tiïu diïåt öí gaâ; àûúâng lïåch thò laâ cho bùçng, söëng
àûúâng cao thò gaåt sang hai bïn; chöî trún quaá thò cuöëc
lïn, cho àaá dùm vaâo (goåi laâ àaá 46); ngaây xûa gioá baäo luä,
gùåp àaá àöí xuöëng thò bêîy, khöng bêîy àûúåc thò phaá mòn;
gùåp cêìu hoãng: chûäa ngay! chùåt cêy, xeã vaán thay! gùåp àêët
suåt thò caåo ài cho xuöëng vûåc; ûúát mònh trong mûa, löåi
nûúác luä bò boäm, nguy cú àaá lùn cêy àöí luön luön àe doåa,
laâm tûâ saáng thêåt súám àïën giûäa töëi chûa vïì, vaâ haâng tuêìn
nhû vêåy. Coân möåt giúâ tù’c àûúâng, coân chaáy ruöåt nhûäng
ngûúâi gòn giûä àûúâng.
Möîi cêy söë àûúâng khöng nhûäng laâ tiïìn kho cuãa ngên
saách Nhaâ nûúác, khöng nhûäng sinh ra àûúâng khoá khùn
nhû ta àaä thêëy, maâ nuöi dûúäng àûúâng cuäng laåi laâ vêët vaã
gian lao. Töi thêëy rêët hay cêu noái cuãa möåt cöng nhên
giao thöng: “Khöng nhûäng mûa tröi luä xoái laâm cho chuáng
töi xoát xa, maâ nù’ng hanh, möîi chiïëc ö tö chaåy vuåt qua,
gioá cuöën buåi bay ài nhû baâo mêët möåt phêìn da thõt cuãa
àûúâng, chuáng töi cuäng böìi höìi tiïng tiïëc...”.
Trong hònh thïë chöëng Myä hiïån nay, caác cung caác haåt
giao thöng baão vïå àûúâng, laâ baão vïå Töí quöëc chöëng vúái
quên thuâ. Caác cung úã miïìn nuái ngaây àïm tuêìn àûúâng
gaác cêìu; coá haåt úã Quaãng Bònh àaä bù’t àûúåc biïåt kñch;
Cung Khe Sanh àaä bù’t söëng àûúåc phi cöng Thaái Lan.
Taåi Quaãng Bònh, giùåc Myä neám bom nöí chêåm trïn àûúâng;
bêët kïí nguy hiïím, mêëy cöng nhên úã möåt cung gêìn àoá àaä
ra bom bom nöí chêåm dúâi ài caách xa mùåt àûúâng; khi bom
nöí, àûúâng àaä khöng bõ hoãng, vaâ ngûúâi ài cuäng traánh àûúåc
tai naån. - Giùåc Myä hiïån giúâ cöë sûác neám bom phaá àûúâng,
phaá cêìu cuãa ta, thò nhûäng ngûúâi giao thöng vúái quêìn
chuáng nhên dên laåi thi gan vúái chuáng, quyïët baão àaãm
cho caác huyïët maåch àûúâng saá vêîn cûá nöëi liïìn thöng suöët!
Nhûäng con àûúâng àaä àûa töi àïën nhûäng con ngûúâi.
Trïn doåc àûúâng ài lïn Sún La, Lai Chêu, trïn nhûäng àeâo
Möåc Chêu, àeâo Cúlavö, àeâo Pha Àin, töi àaä àïën thùm, ùn
nguã, hêìu chuyïån thú úã caác cöng trûúâng laâm àûúâng, chûäa
àûúâng. Àûúâng Têy Bù’c maâ múã röång an toaân nhû bêy giúâ,
hïët caái caãnh cheo leo àûúâng heåp bïn meáp vûåc thùèm
chïnh vïnh, trïn xe nhòn xuöëng maâ laånh toác gaáy, àoá laâ
nhúâ baãn Anh huâng ca Giao thöng. Nhúâ nhiïìu cöng
trûúâng, trong àoá coá cöng trûúâng Saáu khöíng löì goåt nuái,
vaåt nuái àïí chöëng suåt lúã, maâu xanh coã mêët ài, maâu àêët
hiïån ra nêu xaám trïn nhûäng khoaãn lúán lao, xe uãi àêët
hung hùng maâ cêìn mêîn, huâng huåc tiïën lui, nöí maáy
phaânh phaåch, suöët ngaây noá búi trïn biïín àêët úã trïn döìn
xuöëng, xûã trñ vúái caái ngöín ngang àêët êëy, laâm thaânh ra
nhûäng khoaãng röång bùçng phùèng àïí àûúâng àaâng hoaâng
chaåy lïn. Tiïëp xuác vúái nhûäng ngûúâi thúå àûúâng treã trung
(bao göìm caã nhûäng kyä sû) trong nhûäng laán, dûå möåt àaám
cûúái cuãa hoå, liïn hoan thú vúái hoå, úã nhûäng núi àêy cuäng
nhû úã Maä Pñ Leâng, nhûäng thanh niïn nam nûä daåt daâo
sûác lao àöång, sûác vùn hoáa, trong têm höìn hoå chaáy ngoån
lûãa Nguyïîn Vùn Tröîi, aát caã sûúng sa gioá laånh, aâo aåt caã
nuái vù’ng rûâng xanh!
Nhûäng con àûúâng giao thöng àaä àûa töi àïën nhûäng
con ngûúâi, nhûäng con ngûúâi quêìn chuáng laâm giao thöng
nhên dên khöng chuyïn nghiïåp maâ taác duång ghï goám.
Chñnh phuã laâm truåc chñnh, nhên dên laâm chên rïët vïì
nöng thön. Töi àaä vaâo vúái baãn Anh huâng ca Giao thöng
úã huyïån YÁ Yïn, huyïån Nghôa Hûng, Nam Àõnh, huyïån

Yïn Sún, huyïån Yïn Khaánh, Ninh Bònh, huyïn Hoaâng
Xu Phò Haâ Giang, xaä Quang Minh giaáp giúái giûäa Tuyïn
Haâ: núi naâo cuäng àaáng noái, àaáng ca! Àûúâng vaâo caái àêët
Hoaâng Xu Phò khaáng chiïën nöíi tiïëng, laåi khöng nhiïìu
chiïën cöng hay sao? con àûúâng qua nhiïìu àaá nuái, mòn nöí
àaä vùng chùåt truåi caã cêy, con àûúâng cöng sûác êëy cuãa caác
dên töåc miïìn nuái cuäng laâ möåt con “àûúâng cheâ”, cheâ Phòn
Höì. Caái xaä Quang Minh, trûúác àöìng baâo qua laåi phaãi
chui luöìn buåi cao cêy rêåm, coá daám mùåc böå quêìn aáo chaâm
múái nhuöåm maâ ài chúå aâ, mùåc vïì thò bêín hïët, nay ö tö
vaâo àïën têån nhaâ saân; maâ caác thûá nûúác ao, nûúác moã lêìn,
nûúác traân, nûúác giaä gaåo, nûúác tù’m úã àêy laâm cho chung
quanh nhaâ saân xinh àeåp laå! Xaä Nghôa Àöìng haâng trùm,
haâng trùm “xe àaåp” göî, thöì phên, thöì maå ung dung trïn
àûúâng röång ra àöìng; xaä Nghôa Höìng giaâu coái, giaâu thoác
gaåo, giaâu cam, àïìu tûâ giao thöng thuãy lúåi maâ ra, daân
nhaåc keân àöìng vaâng choáe thöíi lïn, ca ngúåi Chïë àöå ta àûa
haånh phuác àïën cho àöìng baâo cöng giaáo. Huyïån Kim Sún
trõ thuãy gioãi, do àoá maâ lúåi giao thöng, coá nhûäng con söng
Phuå nûä, hoaân toaân do tay phuå nûä àaâo, coá àûúâng röång,
chù’c, àoán xñch caây maáy vïì caây, àûúåc nhiïìu diïån tñch.
Yïn Khaánh, caái huyïån êëm aáp tònh ngûúâi, khöng nhûäng
“àûúâng Yïn Khaánh lù’m caát dïî ài” maâ àêët nûúác coá caái
saáng suãa aánh lïn cuãa trñ tuïå; núi àêy nùm 1961-62 àaä
giêåt laá cúâ àêìu thuãy lúåi giao thöng toaân miïìn Bù’c, chñnh
núi àêy laâ xuêët phaát phong traâo giao thöng nöng thön,
vúái nùng suêët cao; söng chúå Caát trûúác xù’n quêìn löåi qua,
nay àaâo sêu, to, nù’n thùèng, trïn àûúâng nùm meát mùåt,
truåc chñnh cho maáy caây ài vaâ vêån taãi thuãy, laâm mûúâi
baãy ngaây...
*
* *
Nhûäng àoaån àûúâng ài vúái Böå Giao thöng, vúái caái caách
nhòn tûâ trong ra êëy, giuáp cho töi möåt caái chòa khoáa àïí
múã têët caã nhûäng kho taâng àûúâng saá cuãa nhên dên. Ài
àêu, àïën àêu, hai chên giêîm tûâng bûúác àûúâng, hai baánh
xe àaåp lùn, hay ngöìi trïn ö tö böën baánh phoáng, töi seä suy
xa nghô röång àïën têëc àaá têëc vaâng, àïën caái nghôa àaá vaâng
cuãa Giao thöng vêån taãi, töi seä nghiïng tai lù’ng nghe baãn
Anh huâng ca Giao thöng vô àaåi, hay vaâ àeåp khöng bao
giúâ dûát. Duâ nù’ng súám múái lïn hay taâ taâ boáng ngaã, duâ
trûa noáng boãng hay khuya im lòm, con àûúâng bao giúâ
cuäng nïn thú; thú lïn àûúâng, thú dûâng nghó, thú vûâa ài
vûâa suy nghô, thú àûúâng trûúâng, thú nhòn nhanh chêåm
hai bïn, thú hûáa heån núi seä àïën. Àûúâng caái úi! vaâ caã
nhûäng àûúâng con nûäa! hïët àûúâng caái quan maâ laâ àûúâng
caái dên, hïët töåi, hïët löåi, boã göìng gaánh, àõu bïë, trïn vai,
trïn lûng, trïn àêìu, àûúâng caái ta ài ta haát, vaån nghòn
chuyïn chúã, muön vaån hiïíu biïët, ài möåt quaäng àaâng hoåc
möåt saáng khön, ài cho àïën núi, vïì cho àïën chöën, àûúâng
coá thïí ngoùçn ngoeâo khuêët khuác, loâng daå bao giúâ cuäng
àuáng àù’n thùèng ngay! Nhûäng con àûúâng múã ra! ài ta ài!
Mùåt trúâi hûáa heån nhûäng chên trúâi àeåp múái!
Haâ Nöåi, 17-3-1965
THAÂNH PHÖË LÏNIN ANH HUÂNG
ÚÃ àêy “mûúâi ngaây àaä rung àöång thïë giúái”(1); úã àêy,

lêìn àêìu trong lõch sûã nhên loaåi, “Chõ nöíi dêåy höìng höìng
trïn tuyïët trù’ng”(2) ; úã àêy, lêìn àêìu tiïn trïn sù’c maáu
cuãa cöng nhên ngûúâi ta àùåt möåt cùåp buáa liïìm vúái möåt
ngöi sao. Saáu mûúi saáu con söng, doâng kïnh quanh quêët
qua àêy, laâm thaânh möåt trùm linh möåt hoân àaão, nöëi liïìn
bùçng saáu trùm hai mûúi chiïëc cêìu. Cung àiïån, lêu àaâi,
vaâng ngoåc, cheá sûá, àöåc bònh, ngai vua, thûúång lêm ngûå
uyïín, trùm nghòn pho tûúång, nhûäng muäi tïn giaát vaâng
cao vuát choái loåi trïn nhûäng noác thaáp, nhûäng àaåi löå thïnh
thang ài qua phöë xaá vûúân tûúåc, nhûäng cûâ àaá hoa cûúng
chaåy theo söng daâi vaâ coá bêåc lïn xuöëng... ngaây 26 thaáng
Mûúâi nùm 1917, lêìn àêìu tiïn trïn Traái àêët àaä thêåt sûå
vaâo tay nhûäng ngûúâi àoái ngheâo lao khöí.
Tûâ maãnh àêët thaânh phöë diïîm lïå naây, múã àêìu caái lûåc
lûúång quyïët àõnh söë phêån cuãa loaâi ngûúâi trong thúâi àaåi
chuáng ta: chuã nghôa xaä höåi. Ai ài túái àêy laâ ngûúâi cuãa
caác giai cêëp, caác dên töåc bõ aáp bûác maâ khöng söëng laåi
(1) Quyïín saách cuãa John Reeds, kyá sûå vïì Caách maång thaáng Mûúâi,
àûúåc Lïnin khen.
(2) Cêu thú cuãa Töë Hûäu trong baâi “Nhúá ngûúâi Chõ phûúng Bù’c”.
trong têm höìn nhûäng ngaây chuyïín àêët, cöng nhên

Pïtrögúrat voä trang töíng khúãi nghôa thaânh cöng, lêåp
chñnh quyïìn xö viïët úã nûúác Nga, mùåc dêìu viïåc àoá àaä lêu
ngoát nùm mûúi nùm röìi! - Lïningúrat àeåp, àeåp lù’m, laâ
möåt thaânh phöë àêìu tiïn (khöng kïí Vecxêy vaâ möåt söë
ngoaåi ö cuãa mêëy thuã àö Êu chêu) àaä àûúåc kiïën truác theo
möåt quy hoaåch àõnh trûúác, àûúâng neát roä raâng saáng suãa
laâm cho khaách àïën chuá yá ngay, coá rêët nhiïìu cêy xanh,
àûúâng röång, vaâ vûúân tûúåc chiïëm möåt phêìn nùm diïån tñch.
Thi haâo Puskin ngaây trûúác cuäng àaä tûâng ca ngúåi nhûäng
veã àeåp naây:
... Ngöìi viïët trong nhaâ, ta khöng thù’p nïën
Àïm mú möång khöng vûâng trùng hiïín hiïån
Maâ cûá saáng nhû trong vù’t hoaâng hön.
Ta nhòn ra thêëy roä nhû in,
Nhûäng àûúâng phöë röång thïnh thang,
Àaâi Haãi quên ngoån tïn vaâng lêëp laánh...
Nhûäng kiïën truác sû trûá danh àaä nöëi nhau ngoát ba thïë
kyã nghô taåo ra nhûäng khu cöng trònh hoâa húåp; haâng vaån
nöng dên bõ bù’t àïën trïn hai búâ söng Neva àaâo kïnh,
múã àûúâng, khuên àaá hoa cûúng xêy cûâ daâi dùçng dùåc,
àoáng haâng muön coåc trong àêët sònh lêìy; baân tay lao àöång
kheáo leáo ba trùm nùm laâm cho lêu àaâi nhû muáa dûång
traãi ra trong khung trúâi, nûúác, àêët; bêy giúâ laá cêy xanh
thêëp thoaáng che lêu àaâi êín hiïån, coã biïëc mûúåt traãi dûúái
chên lêìu; cöåt cêím thaåch trù’ng, cöåt trù’ng cêím thaåch song
song chaåy thùèng úã mùåt tiïìn nhaâ hay chaåy troân, chaåy
vuöng trïn àónh vuát cao... nhûng àeåp nhêët laâ gûúng daâi
doâng söng, gûúng ngù’n kïnh raåch soi boáng lêìu àiïån.
Lïningúrat xûáng àaáng àûúåc coi nhû möåt trong nhûäng
thaânh phöë àeåp nhêët thïë giúái. Tuy nhiïn chuáng ta khöng
phaãi laâ thûá khaách du lõch ài tòm caái àeåp baâng quan.
Trong nhûäng ngaây àau àúán thaáng giïng 1924, khi nhên
loaåi khoác thûúng caái chïët cuãa Lïnin, thò thaânh
Pïtrögúrat àûúåc nhêån caái tïn vinh quang hiïån giúâ! Ngûúâi
naâo àaä söëng maäi giûäa Lïningúrat cuäng khöng thïí naâo
nhêìm àûúåc vúái nhûäng di tñch Caách maång thaáng Mûúâi lúán
lao úã àêy, huöëng chi töi thaânh têm thaânh yá àùåt chên lêìn
àêìu tiïn trïn àêët thaánh cuãa Caách maång vö saãn. Coân nhúá
giûäa rûâng khaáng chiïën Viïåt Bù’c cuâng vúái lúáp hoåc böën
trùm caán böå, töi àûúåc nghe chõ Nguyïîn Thõ Chiïn nùm
1953 ài Liïn Xö vïì kïí chuyïån àïën Lïningúrat thùm chiïën
haåm Raång Àöng, thùm höì Radúlip coá caái lïìu coã cuãa Lïnin
úã naáu thên, caãi trang laâm thúå cù’t coã, vúái hai khuác cêy
cûa ra möåt laâm baân, möåt laâm ghïë... Tûâ nùm êëy lùång nghe
àaä sung sûúáng lù’m röìi. Nay caái chiïën haåm múã ra bònh
minh thaã neo trûúác mùåt.
Tûâ nhiïìu nùm, hònh aãnh Lïnin ngöìi laâm viïåc trïn
nhûäng chiïëc ghïë boåc vaãi trù’ng trong àiïån Smönny àaä
thuöåc loâng; tuy nhiïn, trong bûác tranh hoåa sô veä, mêëy caái
ghïë êëy vêîn to quaá; nhûäng caái ghïë thêåt trûúác mùåt töi coân
giaãn dõ hún, têìm thûúác hún; möåt caái baân hònh bêìu duåc,
mêëy ghïë dûåa, möåt baân giêëy nhoã phuã daå xanh coá chiïëc
maáy noái kiïíu cuä... sau möåt tûúâng ngùn bùçng vaán vaâ thêëp,
laâ núi nguã: möåt tuã aáo, hai caái giûúâng sù’t nhoã, chen giûäa
laâ möåt baân con trïn coá möåt caái gûúng; têët caã laâ caái vô àaåi
laå luâng cuãa sûå àún giaãn kyâ diïåu!
Lïningúrat mang trïn mònh nhûäng vïët tñch cuãa
Lïnin, cuäng àöìng thúâi laâ nhûäng bûúác ài cuãa lõch sûã kyã
nguyïn múái. Nùm 1895, Lïnin bõ bù’t giam mûúâi böën
thaáng, Ngûúâi viïët saách trong xaâ lim, duâng sûäa laâm mûåc,
lêëy ruöåt baánh nùån thaânh loå con àûång thûá mûåc àùåc biïåt
êëy, nghe möåt tiïëng àöång nhoã khaã nghi úã núi cûãa mù’t caáo
laâ Lïnin nuöët ài ngay. Trong möåt bûác thû gûãi ra ngoaâi,
Lïnin àaä àuâa: “Höm nay töi àaä nuöët saáu loå mûåc!”.
Chuáng ta vêîn haäy nhû coân nghe tiïëng aâo aåt caái àïm
3 thaáng tû nùm 1917 êëy, Lïnin úã Phêìn Lan vïì nûúác. 11
giúâ 10 àïm. Lïnin, chung quanh coá baån hûäu giûúng cao
cúâ àoã, vûâa hiïån ra trûúác cûãa ga, thò haâng nghòn thúå
thuyïìn, binh lñnh, thuãy quên “hoan hö” thaânh möåt tiïëng
nhû soáng gêìm, nhûäng chiïëc muä tung lïn trúâi, nhaåc keân
àöìng nöíi dêåy vang, vaâ ngûúâi ta gaâo àïën vúä ngûåc: “Lïnin
muön nùm!”, “Chaâo ngûúâi laänh àaåo giai cêëp cöng nhên!”.
Liïìn àoá thúå thuyïìn cöng kïnh Lïnin lïn möåt chiïëc xe boåc
sù’t. Tûâ trïn cao diïîn àaân bêët ngúâ êëy, Lïnin hö haâo giai
cêëp vö saãn thaânh phöë Pïtrögúraát vaâ kïu goåi tiïën haânh
caách maång xaä höåi chuã nghôa. Chiïëc xe boåc sù’t êëy bêy giúâ
àûáng trong vônh cûãu, trûúác Viïån baão taãng Caách maång lúán
xaä höåi chuã nghôa thaáng Mûúâi, vaâ trïn mònh coân àïì: “Keã
thuâ cuãa tû baãn”.
Nhûäng thïë kyã coá thïí tröi qua, caác thïë hïå àïën muön
àúâi coân kïí laåi nhûäng àïm thûác suöët saáng cuãa Lïnin.
Ngûúâi àïën àiïån Smönny, trûåc tiïëp chó huy UÃy ban Quên
sûå caách maång; àïm 25 thaáng Mûúâi, khuya lù’m, Àaåi höåi
caác Xö viïët nûúác Nga khai maåc trong phoâng khaánh tiïët
àiïån Smönny maâ Lïnin khöng àïën dûå àûúåc, vò cuöåc khúãi
nghôa àang lïn àïën àiïím cao nhêët. Böën giúâ saáng, caác àaåi
biïíu nhiïåt liïåt hoan hö tin baáo àïën: Cung àiïån Muâa Àöng
àaä bõ chiïëm vaâ Chñnh phuã lêm thúâi bõ bù’t. Lïnin, sau
roâng raä suöët hai ngaây hai àïm laâm viïåc, vïì nghó möåt
chuát úã nhaâ möåt àöìng chñ bönsúvich giaâ. Laäo àöìng chñ
nhêët àõnh khuyïn múâi Lïnin nguã trong möåt phoâng nhoã
riïng. Caã nhaâ ài nùçm, Lïnin cuäng tù’t àeân. Nhûng chùèng
àûúåc lêu. Biïët chù’c caã nhaâ àaä nguã röìi, Lïnin trúã dêåy rêët
kheä, àoáng kñn cûãa phoâng, thù’p laåi aánh saáng, lêìn àïën baân
vaâ laåi mï maãi laâm viïåc. Maäi gêìn saáng, Ngûúâi tù’t àeân ài
nùçm. Möåt luác sau, Ngûúâi bûúác vaâo buöìng ùn, daáng rêët
nheå nhaâng tûúi tónh, vaâ chuác mûâng caã nhaâ: “Chuáng ta
hiïån àang úã vaâo ngaây thûá nhêët cuãa Caách maång xaä höåi
chuã nghôa”. Khi moåi ngûúâi ngöìi vaâo baân uöëng nûúác traâ,
Lïnin ruát trong tuái ra mêëy túâ giêëy viïët chûä nù’n noát, vaâ
àoåc baãn Sù’c lïånh vïì ruöång àêët trûá danh Ngûúâi àaä thaão
trong àïm qua.
ÚÃ Lïningúrat àêy, töi àûúåc hûúãng laåi trong baãn thên
mònh caái nguöìn vui sûúáng àêìu tiïn úã trïn àõa cêìu cuãa ba
vaån gia àònh thúå thuyïìn, ngay nhûäng ngaây àêìu tiïëp theo
Caách maång thaáng Mûúâi, àaä àûúåc rúâi boã nhûäng nhaâ hang
chuöåt, vïì úã nhûäng nhaâ bïìn töët cuãa khu trung têm, vaâ
nhûäng dinh cöng hêìu, lêìu öng hoaâng baâ chuáa àaä thaânh
nhaâ nghó ngúi, núi giaãi trñ cuãa dên-ài-chên-àêët. Töi coân
tûúãng nghe thêëy tröëng giong cúâ múã, thaáng nùm nùm
1918, nhoám ngûúâi lao àöång àêìu tiïn àïën thùm Pïtchúp,
möåt lêu àaâi cuãa Nga hoaâng, vaâ sau àoá nhiïìu lêìu àiïån cuä
vua Nga biïën thaânh núi cuãa cöng chuáa. - Töi àûúåc lêìn
lïn lõch sûã, nghe nhûäng êm thanh vang àöång àêìu tiïn
àùåt cho caái khoaãng röång úã gêìn àiïån Xmönny: noá mang
tïn laâ quaãng trûúâng Chuyïn chñnh vö saãn: Àùåt tïn múái
meã, kyâ laå nhû vêåy cho caác khoaãng röång, chùèng phaãi cuäng
àöåt ngöåt nhû tiïëng àaåi baác nöí àêìu cuãa chiïën haåm Raång
Àöng bù’n vaâo chïë àöå cuä hay sao; àoá laâ nhûäng thûá tïn
àaánh thoát run bêìn bêåt cho têët caã nhûäng boån aáp bûác boác
löåt. Töi chiïm ngûúäng tûúãng nghe nhûäng tiïëng vö tuyïën
àiïån tûâ chiïën haåm naây àaánh ài lúâi kïu goåi cuãa Lïnin:
“Húäi dên Nga!” baáo tin thaânh cöng Caách maång thaáng
Mûúâi; chó trong nùm 1961, gêìn hai mûúi vaån ngûúâi àaä
lïn thùm Chiïën haåm, trong söë àoá böën vaån ngûúâi àaä ài
àïën tûâ 89 nûúác. Coá Quaãng trûúâng Àònh Cöng, àùåt tïn êëy
do àêëu tranh caách maång cuãa thúå thuyïìn trong khu phöë.
Trïn quaãng trûúâng, chen giûäa àaá laát maâu xaám, coá nhûäng
khoaãng lúán laát àaá hoa cûúng àoã, àêy khöng phaãi laâ àaäng
trñ, maâ àêy laâ ghi laåi nhûäng chöî cöng nhên àaä àöí tûúái
maáu mònh xuöëng àêët vaâ ngaä guåc ngaây 9 thaáng giïng
1905 trûúác muäi suáng cuãa lñnh Nga hoaâng. Töi daåo trïn
Quaãng trûúâng Macxú thïnh thang, coã tröìng àeåp àeä, lêu
àaâi böën xung quanh bao boåc, maâ coân tûúãng tûâ hai thïë kyã
trûúác, khoaãng röång naây boã lùn loác chó coá àêët truåi, chùèng
löëi ài, khöng cêy coã chuát gò, thónh thoaãng gioá löëc muâa heâ
xoaáy troân caát buåi. Tûâ sau khi Sa hoaâng suåp àöí, àêy laâ
núi mñt tinh, biïíu tònh cuãa thúå thuyïìn Pïtrögúrat chöëng
chiïën tranh àïë quöëc vaâ Chñnh phuã lêm thúâi. Taåi àêy,
nhûäng liïåt sô àaä ngaä xuöëng vò Caách maång. Taåi àêy, nùm
1919, àaä àûúåc dûång lïn àaâi liïåt sô caách maång, khù’c
nhûäng doâng thú cuãa Lunatsacski:
Do yá quên baåo chuáa
Caác dên töåc xeá nhau;
Pïtecbua lao khöí,
Ngûúâi àûáng lïn lêìn àêìu!...
Vaâ vaâo dõp kyã niïåm 40 nùm Caách maång lúán thaáng
Mûúâi, úã giûäa möåt taãng àaá hoa cûúng vuöng, ngûúâi ta àaä
àöët lïn möåt ngoån lûãa khöng bao giúâ tù’t.
*
* *
Lïningúrat khöng coá “ngoaåi ö” hiïíu theo caái nghôa

thöng thûúâng: ngoaåi ö thúå thuyïìn thò nhaâ cûãa phaãi vaá
vñu tuây tiïån. Tûâ phña Mascúva àïën, vaâo thaânh phöë àaä
thêëy ngay nhûäng toâa nhaâ taám chñn têìng múã àêìu cho
nhûäng khu nhaâ cao, goån, saáng suãa, vaâ àaåi löå thò röång saáu
mûúi thûúác.
Töi àaä àïën thùm nhaâ möåt cöng nhên tiïn tiïën cuãa
nhaâ maáy Kiröp. Khu phöë naây göìm bùçng nhûäng khöëi nhaâ
múái, xêy bùçng gaåch xilicaát, chöëng mûa, chöëng êím, nïn
tûúâng xêy xong khöng cêìn phaãi traát vûäa, queát vöi, gaåch
cûá àïí tûå nhiïn nhû tûúâng chuâa Têy Phûúng bïn ta; úã
giûäa khoám nhaâ laâ vûúân chúi cuã treã con, úã möîi khu coá nhaâ
trûúâng, treã con khoãi phaãi bùng qua phöë maâ ài hoåc; ngûúâi
ta àang tñnh chuyïån dúâi àûúâng xe lûãa qua àêy ài xa hún
nûäa àïí khu phöë khoãi bõ öìn aâo. Treã con xum xñt àêåp
nhûäng viïn nöí, nghe nhû phaáo tïët àöët úã bïn ta. Töi bûúác
vaâo sûå êëm cuáng cuãa gia àònh ngûúâi cöng nhên àaä laâm 35
nùm, àaä tham gia tûâ khi phong traâo thi àua lao àöång
Stakhanövit, vaâ tûâ 1962 àaä àûúåc danh hiïåu laâ “ngûúâi thúå
cöång saãn”. Nhaâ maáy cuãa anh trûúác tïn laâ nhaâ maáy
Putilöp, thaáng hai nùm 1917 àaä àònh cöng trûúác nhêët,
múã maân cho cuöåc töíng àònh cöng dêîn àïën Caách maång
thaáng Hai. Thúå thuyïìn nhaâ maáy Putilöp àaä vaâo Tûå vïå
Àoã, dûå phêìn têën cöng Cung àiïån Muâa Àöng. Trong caác
kïë hoaåch nùm nùm àêìu tiïn, nhaâ maáy laâm maáy tuyïëcbin,
laâm mötú cho maáy gùåt àêåp; khi Lïningúrat bõ bao vêy,
nhaâ maáy Kiröp úã ngay núi tiïìn tuyïën vaâ cûá saãn xuêët cho
mùåt trêån, dûúái laân bom àaån. Cöng nhên Nhaâ maáy Kiröp
àaä trao cúâ cho möåt àún võ xe tùng, yïu cêìu àûa ài cù’m
trïn Cûãa Búrùngàúbua (Brandebourg) taåi Baá Linh. YÁ
nguyïån êëy àaä àûúåc thûåc hiïån, vaâ vïì sau Höìng quên laåi
trao laåi cúâ cho Nhaâ maáy. Hiïån nay Nhaâ maáy Kiröp saãn
xuêët maáy phaát àiïån vaâ caác loaåi maáy àiïån. Cêu laåc böå coá
19 vaån quyïín saách, 1300 veá ài nghe nhaåc, cöng nhên chó
mua nhoù’ng möåt luác hïët.
Töi nhúá maäi àöi mù’t saáng vaâ hiïìn sau kñnh trù’ng,
trïn khuön mùåt nhoã neát, höìng haâo, toác huái ngù’n cuãa
Oscar Felsing, àöìng chñ cöng nhên 52 tuöíi. Caác gia àònh
xö viïët rêët àön hêåu, tñnh àön hêåu caâng roä úã möåt gia àònh
cöng nhên. Chöìng thúå vúå thuyïìn, nhaâ àaä coá chiïëc xe ö tö
Mötcövñch ngaây nghó tûå laái lêëy xe vaâo rûâng haái nêëm, möåt
chaáu trai duy nhêët 12 tuöíi, hoåc lúáp 5; toâa nhaâ cêët àaä ba
nùm, do nhaâ maáy boã tiïìn, gia àònh Felsing àûúåc trao cho
ba buöìng, coá bïëp. Baån nhaâ vùn cuâng ài vúái töi cho biïët:
baãn thên nhaâ vùn cuäng àûúåc ba buöìng nhû thïë, vaâ lûúng
cuãa vúå anh laâ kyä sû, chó bùçng nûãa lûúng ngûúâi thúå
Felsing.
Hai vúå chöìng cöng nhên chuã nhaâ nhêët àõnh àaäi ngûúâi
baån Viïåt Nam baánh keåo, rûúåu nho, vaâ hoa quaã; chõ phiïn
dõch tiïëng Phaáp coá caái tïn Tatiana nhû trong vúã kõch thú
Epnïghi Önïghin cuãa Puskin; ngûúâi cöng nhên khoe laåi
nhûäng cuöåc triïín laäm vïì Viïåt Nam maâ mònh àaä dûå, kïí
laåi nhûäng tïn, nhûäng chuyïån vïì Viïåt Nam àaánh Myä maâ
mònh nhû àaä thuöåc; töi nhêëc möåt quaã taáo, noái: “Àêy laâ
quaã cuãa taåo vêåt, vaâ àêy cuäng laâ thaânh quaã lao àöång cuãa
caác baån” - chuá thiïëu niïn quaâng khùn àoã laåi cûá nhêët àõnh
àoáng vai troâ chuã nhaâ quyá khaách, yïu Viïåt Nam, tiïëp moåi
thûá cho töi. Trong caái khöng khñ thên mïën hiïìn laânh,
chuyïån laåi trúã vïì thiïn anh huâng ca thaânh phöë Lïnin
chiïën àêëu:
- “Ngaây 10 thaáng chñn 1941, quên Àûác bù’t àêìu bao

vêy Lïningúrat; töi úã àïën thaáng taám 1942. Hai nùm êëy
khöí nhêët. Caã thaânh phöë nhû chïët: chó nhûäng ngûúâi ài böå
àïën núi laâm viïåc; khöng coá àiïån; ài lêëy nûúác úã giïëng àuåc
thuãng xuöëng bùng söng Nïva; khêíu phêìn 125 gam baánh
möåt ngaây laâm bùçng maåt cûa, goåi laâ ”baánh mò trong cuöåc
bao vêy". Böë, chõ: mêët. Cö, baâ, anh: mêët. Trong nhaâ,
mûúâi ngûúâi qua àúâi. Muâa xuên àïën, àûa nhûäng xaác ngûúâi
chïët lïn xe, cûáng nhû cuãi. Vúå töi úã tuyïën àêìu cuãa mùåt
trêån, laâm nhên viïn raàiö. Töi ài àïën söng Vönga, laâm
àöì àiïån cho maáy bay oanh taåc; tñnh ra, mûúâi ngûúâi dên
ài laâm àïí trang bõ cho möåt ngûúâi lñnh. Nùm 1945, töi laåi
trúã vïì Lïningúrat, vïì laåi nhaâ maáy Putilöp. Baâ chõ vúå töi
chöìng chïët, chó coân möåt con gaái, úã chung vúái töi. Chaáu
gaái laâm thúå àiïån...".
Ngûúâi xö viïët tñnh tònh rêët cúãi múã, höìn nhiïn, hoå khoe
maâ khöng phaãi khoe khoang, khoe möåt caách thêåt thaâ,
nhû chia seã vúái mònh. Khoe thaânh tñch lao àöång, bùçng
khen, khoe caác chuyïën ài, aãnh àaä chuåp. Ngûúâi cöng nhên
xö viïët tùång töi caái aãnh möå Tönxtöi anh àaä laái xe nhaâ ài
àïën thùm vaâ chuåp lêëy, vaâ kïí cho töi biïët mêíu chuyïån töi
chûa biïët bao giúâ. Khi coân nhoã, hai anh em Tönxtöi àaä
chùåt vaâ khù’c dêëu vaâo möåt caânh cêy trong rûâng Tula,
nguyïån thïì söëng seä laâm viïåc cho àúâi; cêy gêåy àoá, Tönxtöi
chön xuöëng àêët; khi chïët, Tönxtöi dùån seä chön mònh úã caái
núi trong rûâng Tula àaä vuâi cêy gêåy ûúác thïì kia.
Lïningúrat àûúåc tùång danh hiïåu Thaânh phöë anh
huâng. Laâm Caách maång thaáng Mûúâi nùm 1917, vaâ phaá
cuöåc bao vêy 900 ngaây cuãa quên phaát xñt Àûác tûâ thaáng
taám 1941 àïën thaáng giïng 1943, trïn lõch sûã ñt coá nhûäng
thaânh phöë naâo hai lêìn veã vang cúä Lïningúrat. Töi biïët
lù’m, nhûäng huy hoaâng traáng lïå höm nay thaânh phöë
Lïningúrat àaä àûúåc höìi phuåc laåi sau möåt cuöåc taân phaá
kinh khuãng. Möåt vaån toâa nhaâ bõ sêåp naát hoùåc hoãng nùång,
chuáng noá àaä chùåt àöí mûúâi vaån cêy cöí thuå, caác quaãng
trûúâng xinh àeåp àaä cuöëc lïn tröìng khoai, chung quanh
Cung àiïån Muâa Àöng coã àaä moåc nhû rûâng, cêìy caáo khoeát
hang úã... - Möîi gia àònh vêîn coân nhúá thiïn anh huâng ca
nhoã cuãa mònh. Chuáng töi ùn bûäa töëi úã gia àònh nhaâ vùn
Juöcba, taác giaã truyïån anh huâng Matúröxöëp lêëy mònh lêëp
löî chêu mai, àaä àûúåc Nhaâ xuêët baãn Quên àöåi nhên dên
dõch ra tiïëng Viïåt. Tay xuác moán “xaâ laách Nga” àaä thaânh
möåt danh tûâ thïë giúái, miïång nhêëp cöëc rûúåu bêìu baån, maâ
khöng sao khoãi nhúá nhûäng ngaây ghï gúám cuãa thaânh phöë
mònh àang úã, chiïëc ghïë mònh àang ngöìi àùåt trïn möåt
miïëng àêët hy sinh coá möåt vaâ duäng caãm tuyïåt vúâi! Nhaâ
vùn 70 höìi tûúãng: - “Töi úã mùåt trêån; vúå töi laâm höë choáng
xe tùng. Con töi hiïån laâm kyä sû thò coân nhoã xñu úã vúái baâ.
Hai vúå chöìng töi àaä chiïën àêëu... Töi nay öëm nhiïìu bïånh
laâ coá lyá do. Khöng hiïíu laâm sao chuáng töi laåi söëng soát
àûúåc. Ngaây coá àïën möåt nghòn ngûúâi chïët, khù’p núi.
Chuyïån khöng vui, nhûng töi cuäng kïí. Khi quên Àûác àïën
gêìn, sû àoaân cuãa töi bõ bao vêy, baãy sû àoaân àõch vêy
möåt sû àoaân xö viïët. Quên àöåi Liïn Xö têåp trung chung
quanh Lïningúrat àïí sau phaãn cöng. Nhûng rêët khoá cöë
àõnh mùåt trêån, vò coá nhûäng àún võ bõ quên Àûác bao vêy.
Rêët nhiïìu baäi sònh lêìy. Chung quanh Lïningúrat cêìn
phaãi cûáu lêëy caác khêíu troång phaáo. Àún võ töi ài 22 ngaây,
thiïëu lûúng thûåc, phaãi ùn ngûåa, cöë tiïën gêìn àïën
Lïningúrat. Khöng thïí àûa xe tùng, àaåi baác qua nhûäng
àêìm lêìy. Phaãi chùåt cêy loát àûúâng àïí àûa àaåi baác ài. Ngaây
bom àaån, maáy bay Àûác dïî tröng thêëy; àïm suáng noá bù’n
tûâng ö vuöng. Noá neám truyïìn àún lêîn vúái bom: ”Caác
ngûúâi laâ nhûäng thùçng àiïn! Caác ngûúâi haâng ài! Nïëu
khöng, caác ngûúâi seä bõ tröån vaâo vúái àêët". Chuáng àaä tröån
chuáng töi vúái àêët thêåt àêëy. Nhûng mùåc duâ têët caã, nhûäng
ngûúâi chuáng töi cûá tiïëp tuåc, vaâ àaä choåc thuãng àûúåc voâng
vêy, vaâo Lïningúrat. - Hitle àaä in sùén giêëy múâi chiïu àaäi
thù’ng trêån Lïningúrat taåi khaách saån Astorias sang nhêët
thaânh phöë. Nhûng thaáng giïng 1943 chuáng töi àaä phaá
vêy; khi quyïët phaá voâng vêy, thò troång phaáo cuãa chuáng
töi bù’n rêët dûä, àïën lûúåt chuáng töi tröån lêîn chuáng vaâo vúái
àêët! Reát! Ba mûúi àöå dûúái khöng. Reát ghï! Phaãi uöëng
rûúåu vöëtka àuåc goåi laâ “rûúåu gaäy haâm”; cêëm thù’p lûãa ban
àïm àïí sûúãi; vaã laåi khöng àûúåc pheáp say, vò sù’p têën
cöng. Ngûúâi nguã trïn tuyïët, khöng dêåy nöíi, vò quêìn aáo
dñnh vaâo bùng. Thaáng giïng 1944 thò àuöíi hùèn quên Àûác;
àïën lûúåt chuáng töi vêy noá, àaánh laåi noá. Matúrúxöp nùm
1943 àaä lêëy mònh bõt löî chêu mai àõch, nhûng coá möåt
ngûúâi thúå úã Lïningúrat àaä laâm nhû thïë trûúác Matúrúxöp
möåt thaáng. Trong chiïën àêëu, möåt thanh niïn cöång saãn bõ
gaäy khêíu tiïíu liïn, coân liïn thanh Àûác thò vêîn nhaã àaån;
anh àaä xöng túái trûúác, àaån thuãng ngûåc, nhûng coá àuã thò
giúâ boáp cöí chïët tïn lñnh Àûác, vaâ anh hy sinh. Coá thïí kïí
nhiïìu chuyïån nhû thïë".
Baâ Juöcba nhû möåt ngûúâi chõ hiïìn laânh, luön luön baâ
chuã nhaâ aáy naáy thêëy khaách ùn ñt: “Laâm thïë naâo àïí caác
anh ùn?”; ngûúâi phuå nûä àiïìm àaåm lêëy laâm ngûúång khi
chuáng töi hoãi vaâ phaãi noái àïën baãn thên mònh:
- “Töi àaä laâm nhû moåi ngûúâi thöi, töi goáp phêìn vaâo
chöëng giûä Lïningúrat. Nhûng coá nhûäng ngûúâi thêåt laâ ghï
gúám, thêåt laâ anh duäng. Trong nhaâ chuáng töi úã trûúác coá
22 höå, maâ chó coân söëng coá hai ngûúâi”.
Laäo àöìng chñ Juöcba àúä lúâi vúå:
- “Muâa àöng 1941-42 thêåt àaä gay go! Xuên àïën, töi vïì
thùm vúå úã Lïningúrat; coá leä vúå töi quïn rùçng luác àoá àaä
cho töi ùn thûác gò. Möåt àôa coá möåt caái gò xanh xanh.
- “Gò thïë?” - “Rau pissenlit”. Thò töi cho anh ùn thûác
gò töi kiïëm àûúåc!" - Thónh thoaãng töi tûâ mùåt trêån àûa vïì
chuát ñt baánh mò".
Anh Nguyïîn Àònh Thi noái: “Phuå nûä coá möåt vai troâ
thêåt lúán lao!”. Phoâng ùn coá àaân pianö, coá maáy vö tuyïën
truyïìn hònh. Bûäa ùn coá traái ö liu, coá nhiïìu thûá gioâ lúån,
coá trûáng caá cavia. Baâ Juöcba kïí tiïëp:
- “Töi luác àêìu ài laâm cöng sûå, àaâo nhûäng höë chöëng xe
tùng, xêy nhûäng cûá àiïím phoâng ngûå; chó coá àaân baâ laâm,
àaân öng ra mùåt trêån. Chuáng töi laâm àïm laâm ngaây; khi
bõ bao vêy, thò laâm cöng sûå úã trong Lïningúrat. Vïì sau
töi vaâo giuáp viïåc úã bïånh viïån.”
Nhaâ Vùn Juöcba noái: “- Nïëu töi treã hún, töi muöën ài
thùm Viïåt Nam. Trûúác kia, töi laâm phu chùn cûâu. Töi àaä
dûå ba cuöåc chiïën tranh. Caã hoå Juöcba nhaâ töi, chó coá töi
laâ ngûúâi duy nhêët hoåc xong àaåi hoåc, chó coá chñnh quyïìn
Xö viïët múái cho töi àûúåc nhû thïë.”. Töi muöën tiïëp lúâi
ngûúâi anh thên mïën: “Cuäng chó coá dûúái chñnh quyïìn Xö
viïët, anh múái trúã thaânh möåt nhaâ vùn.”
Töi khöng muön vaân mïën yïu gia àònh naây sao àûúåc,
khi maâ ngûúâi con trai àöåc nhêët cuãa öng cuå baãy mûúi tuöíi
naây àaä sang Viïåt Nam laâm chuyïn gia moã úã Uöng Bñ, àïí
laåi hai chaáu nhoã cho öng baâ nuöi, vò vúå anh àaä chïët; vaâ
hai chaáu thiïëu meå, nïn àaä goåi baâ nöåi laâ mama (meå).
*
* *
Lïningúrat hiïån nay àoáng taâu, laâm caác maáy cú khñ,

maáy chñnh xaác, maáy àiïån tûã, àaä àoáng chiïëc taâu phaá bùng
“Lïnin” chaåy bùçng nguyïn tûã, laâm tuyïëcbin thuãy àiïån
khöíng löì, laâm nhûäng maáy baâo, maáy phay tûå àöång, coá
chiïëc cao bùçng möåt nhaâ ba têìng; laåi laâ möåt trung têm
vùn hoáa lúán lao.
Thaânh phöë Lïnin, thaânh phöë anh huâng! Buöíi saáng êëy
thêåt laâ trong saáng, chuáng töi àïën thùm nghôa àõa
Pitcarepcöi (Piscarepcöie). Khöng phaãi chuyïån thûúâng,
maâ núi àêy àaä chön saáu mûúi vaån thûúâng dên hy sinh
trong khi chöëng giûä Lïningúrat. Baát ngaát nhûäng khu àêët
phùèng hònh chûä nhêåt moåc coã xanh, lùång leä trang nghiïm:
àoá laâ nhûäng möì têåp thïí; tûúång Baâ meå Töí quöëc àûáng cao,
àùm chiïu maånh meä, hay tay nêng caânh laá vinh quang;
khung caãnh thêåt trêìm huâng, maâ khöng coá möåt chuát boáng
töëi. Thú khù’c vaâo àaá, nhûäng cêu thú vùn xuöi nhõp àiïåu
daâi rêët húåp úã àêy:
“... Thêìn chïët súå chuáng ta! Chuáng ta khöng súå caái
”chïët..."
“... Nhûäng chiïën cöng diïåu kyâ, caác àöìng chñ àaä laâm
nïn möåt caách giaãn dõ, möåt caách xûáng àaáng; cuâng vúái Töí
quöëc, caác àöìng chñ àaä àem chiïën thù’ng vïì.”
“Trïn khoaãng àöìng buöìn thûúng trang nghiïm naây,
nghiïng nhûäng thên cúâ, nghiïng mònh Töí quöëc.”
Kalinin noái, khù’c vaâo àaá: “Nhûäng thïë kyã seä ài qua,
nhûng chiïën cöng Lïningúrat seä coân maäi maäi.” Möåt ngoån
lûãa bêët diïåt thù’p giûäa àaá hoa cûúng.
Caái hònh aãnh lúán lao cuãa sûå hy sinh vô àaåi naây khöng
xa têm trñ töi maâ luön chen lêîn vaâo trùm nghòn caãnh
söëng, caãnh àeåp cuãa Lïningúrat huy hoaâng, kiïìu diïîm.
Khi chuáng töi troâ chuyïån bùçng tiïëng Viïåt Nam vúái möåt
söë sinh viïn ngoaåi ngûä xö viïët, thò ngoaâi cûãa kñnh chim
haãi êu tûâ biïín vaâo àêåp caánh trù’ng trïn söng Nïva; rûâng
thu, cêy thu cuãa xûá laånh vaâng rûåc laå luâng, nhûäng vûúân
tûúåc röång raäi rêët thú cuãa Lïningúrat traãi muön àiïåu laá
àoã vaâng maâ trong àúâi töi bêy giúâ múái thêëy àûúåc, tûúãng
nhû boáng daáng thi haâo Puskin möåt tay àuát dûúái aáo àùåt
lïn ngûåc coân baách böå suy nghô àêu dûúái aánh laá vaâng naây;
viïån baão taâng ÚÃ ÊÍn , caái vöën nguyïn thuãy cuãa noá (nùm
1764) laâ taâi saãn riïng cuãa nûä hoaâng Catúrin thûá hai, muå
àaä viïët trong thû gûãi ài: “Chó coá ta vaâ luä chuöåt laâ coá thïí
ngù’m nghña têët caã nhûäng caái naây.”; bêy giúâ cuãa caãi nghïå
thuêåt cuãa nhên dên xö viïët trûng baây la liïåt trong 340
phoâng, göìm hún hai triïåu thûá, töi àaä laåc möåt caách say
mï trong möåt phêìn nhoã cuãa kho taâng vùn hoáa êëy; töi àaä
àïën thùm haäng àiïån aãnh lúán Len film; töi àaä ài trïn lïì
àaåi löå Nepski, chen chuác vúái nhûäng ngûúâi dên Lïningúrat
hoâa nhaä... vaâ luön luön töi biïët caái giaá rêët àù’t cuãa möåt
ngaây haånh phuác noá laâ kïët quaã cuãa chiïën àêëu hy sinh.
Khi töi bay trïn biïín Bantich vaâo luác chiïìu taâ, rúâi
thaânh phöë Lïnin úã cûåc bù’c xuöëng Öàetxa phûúng Nam,
khi mùåt trúâi chòm möåt nûãa àoã xuöëng biïín vaâ hoaâng hön
keáo daâi, chên trúâi trïn biïín cûá raáng àoã luön vaâ caâng xa
töi, töi laåi nhúá hònh aãnh baâ cuå qua àûúâng úã Lïningúrat
höm êëy tuyïët xuöëng. Töi vaâ anh Nguyïîn Tuên cûá ao ûúác
nhòn cho àûúåc tuyïët trong àúâi. Chuáng töi àang úã trong
phoâng khaách saån, böîng anh Nguyïîn Àònh Thi úã têìng
trïn goåi dêy noái baáo tin cho chuáng töi: “Nhòn ra cûãa ài!
Tuyïët xuöëng àêëy.” Phña ngoaâi cûãa kñnh, böng tuyïët nhaãy
nhoát loaån bay, nhû mûa, nhû coá gioá nheå thöíi, nhû böåt
rù’c, nhû hoa tung, lao xao caã khöng gian. Thêåt laâ möåt
nhaåc-vuä-khuác im lùång, möåt nhaåc-vuä-khuác cho con mù’t,
cho têm tònh. Tuyïët bay, tuyïët bay nheå nhaâng. Töi xuöëng
khoãi khaách saån ài ra àûúâng, vui tuyïët múái; töi coá noái cêu
naâo àêu, nhûng möåt baâ cuå qua àûúâng nhòn thêëy töi toác
àen, mù’t àen, biïët ngûúâi úã xûá mùåt trúâi àïën, baâ cuå àaáp
laåi caái cêu noái thêìm trong aánh mù’t töi ngaåc nhiïn, bêy
giúâ baâ cuå vûâa ài qua vûâa gêåt àêìu vúái töi, vaâ noái nhû ca
lïn: “Tuyïët trù’ng!” Àoá laâ möåt ngûúâi dên Lïningúrat.
9-2-1966
GØÅP NHÛÄNG CON NGÛÚÂI XÖ VIÏËT
Sûác giaâu maånh cuãa Liïn bang Xö viïët laâ dûåa trïn
nhûäng baân tay, nhûäng trñ tuïå cuãa haâng trùm triïåu ngûúâi,
nhûäng con ngûúâi àaä àûúåc àaâo taåo ra tûâ Caách maång thaáng
Mûúâi Nga vô àaåi. Nhûäng con ngûúâi êëy, töi àaä àûúåc nhòn
haâng nghòn, haâng nghòn úã nhûäng thaânh phöë, haâng trùm,
haâng trùm úã möåt nöng thön, tuy nhiïn trong thúâi gian
ngù’n nguãi nùm tuêìn lïî thùm Liïn xö (thaáng 10-1965) töi
cuäng chó àûúåc troâ chuyïån, gêìn guäi vúái möåt söë rêët ñt, dùm
chuåc ngûúâi chùng? Cuâng ùn möåt baân laåi ñt hún nûäa;
nhûng nhûäng ngûúâi töi àaä gùåp àoá àïìu coá mang möîi ngûúâi
möåt caách caái tñnh chêët khöng pha lêîn àûúåc, caái àùåc àiïím
àaä laâm cho Börit Pölïvöi àùåt tïn möåt quyïín saách cuãa
mònh: “Nhûäng ngûúâi xö viïët chuáng töi”.
Àûáng trong loâng cuãa àêåp thuãy àiïån lúán nhêët thïë giúái
Búratscú (Braskt), daâi 1500 meát, cao 120 meát tûâ àaáy söng
lïn, sûâng sûäng khöíng löì, àang laâm tó kilövat giúâ àiïån thûá
13 (trong thaáng 10/65), töi nhòn xuöëng söng Ønggara
nûúác xoaáy cuöån sau khi àaä chaãy qua caác tuyïëc bin; lúâi
noái thiïn taâi cuãa Lïnin; “Chuã nghôa cöång saãn laâ chñnh
quyïìn xö viïët cöång vúái àiïån khñ hoáa toaân quöëc” taåc vaâo
bï töng toãa aánh saáng rûåc rúä trïn àêìu töi; töi thêëy mònh
nhû cuäng àang thù’ng thiïn nhiïn möåt caách veã vang,
thêëy mònh nhû vöëc trong tay möåt thaác àiïån; nhûng töi
nhòn quanh mònh, chó thêëy chó huy têët caã laâ möåt kyä sû
trûúãng, tröng coi têët caã laâ möåt söë ñt cöng nhên, hoå coá möåt
caái baân ping-pong trong cêu laåc böå; nhûäng ngûúâi êëy àún
giaãn hiïìn laânh biïët bao! biïët chuáng töi laâ nhûäng nhaâ vùn
Viïåt Nam, hoå vui veã giaãng cho chuáng töi, vui loâng àûa
chuáng töi ài xem khù’p chöën. Nhûng töi biïët möåt nhuám
ngûúâi ñt oãi àoá coá caái sûác maånh ghï gúám cuãa haâng triïåu
ngûúâi àaä chiïëm lônh khoa hoåc kyä thuêåt tiïn tiïën; töi
tûúãng tûúång baãy taám nùm vïì trûúác, khi quanh àêy rûâng
tai ga haäy coân laâm chuã vaâ nhûäng con muöîi chên daâi vaâ
nhoã àöët rêët àau, nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àïën cùng lïìu vaãi
úã, xua gêëu vaâo rûâng, nhûäng chuyïn nguyïn liïåu àêìu tiïn
chúã theo àûúâng söng, vên vên... röìi töi laåi nhòn nhûäng aáo
sú mi giaãn dõ trïn löìng ngûåc cùng ûúän cuãa nhûäng cöng
nhên úã àêy; têët caã aánh saáng cuãa àêåp Búratscú naây àaä
vaâo trong mù’t cuãa hoå. Vaâ töi quyá biïët bao caái cûã chó cuãa
ngûúâi cöng an voä trang phuå nûä àaä nghiïm trang kiïím tra
cêín thêån giêëy pheáp cuãa nhûäng ngûúâi vaâo thùm; chõ êëy
khöng àuâa vúái viïåc baão vïå thaânh quaã lao àöång naây, noá laâ
taâi saãn cuãa toaân dên xö viïët.
Trûa höm êëy chuáng töi vaâo thùm gia àònh cuãa ngûúâi
chõ anh laái xe cho chuáng töi úã Búratscú; chöìng ngûúâi chõ
êëy laâ möåt kyä sû, nay laâm caán böå kinh tïë; anh àaä úã Xibïri
hai chuåc nùm; anh noái: “Gùåp gêëu, töi goåi bùçng cêåu”. Anh
kïí trúã laåi baãn anh huâng ca úã Búratscú vaâ tùång chuáng töi
nhûäng chiïëc aãnh khi àêåp àang coân xêy dûång. Tònh cúâ
höm àoá laåi àuáng vaâo ngaây mûâng sinh nhêåt cuãa anh.
Nhêët kiïën, caã gia àònh àaä bù’t chuáng töi ngöìi vaâo caái baân
ùn troân, nhû baån thên tûâ lêu lù’m; töi múái biïët tñnh hiïëu
khaách cöí truyïìn cuãa ngûúâi Nga, maâ bêy giúâ laâ ngûúâi Nga
xö viïët, laâ “danh bêët hû truyïìn”.
Maá töi laâ möåt ngûúâi miïìn Nam, Viïåt Nam, töi coá maáu
miïìn Nam úã trong möåt nûãa ngûúâi, vaâ dûúâng nhû caác
miïìn Nam cuãa caác nûúác vêîn coá möåt caái gò giöëng nhau,
duâ úã chêu Êu hay chêu AÁ; nhûäng ngûúâi miïìn Nam coá
nhiïìu mùåt trúâi úã trong maáu vaâ trong tñnh tònh. - Caãng
Öàetxa úã trïn Hù’c Haãi buöíi chiïìu thêåt laâ àeåp. Àûáng trïn
choát cuâng cuãa nhûäng bêåc tam cêëp nöíi tiïëng, goåi laâ nhûäng
bêåc tam cêëp Pötemkin, thêåt cao, töi nhòn ra biïín: caác taâu
àaä bù’t àêìu lïn àeân, trïn mùåt biïín coá nhûäng thaânh phöë
nöíi, nhûäng choâm sao...
Nhûng àaáng thñch hún, laâ buöíi saáng trïn Caãng, cöng
cuöåc lao àöång chuyïn chúã thêåt laâ têëp nêåp. Ngûúâi hûúáng
dêîn chuáng töi laâ phoá giaám àöëc Caãng, trûúác àêy laâ möåt
thuãy quên àaánh böå, vaâo giaãi phoáng Öàetxa röìi úã luön àêy
20 nùm. Chuáng töi ài giûäa nhûäng cöåt chúm chúãm cuãa 85
cêìn truåc, caái lúán nhêët laâ 120 têën; mù’t chuáng töi nhòn
nhûäng taâu caác nûúác cêåp bïën; 98% cöng viïåc úã àêy àaä cú
khñ hoaá. 7000 ngûúâi laâm viïåc úã àêy; nhaâ ùn sún xanh cho
Caãng vui mù’t; nhûäng kho chûáa haâng àêìy ù’p; nhaâ maáy
ûúáp laånh àang xêy; taâu ài Batumi, taâu ài Leát-töni, taâu
ài ra ngoaåi quöëc; biïín maâu nûúác sêîm, cho nïn àùåt tïn
Hù’c Haãi tûúng phaãn vúái nhûäng caánh chim haãi êu bay
liïång trù’ng phau... Àöìng chñ giaám àöëc Caãng vöën quï úã
Atstrakhùng coá nhiïìu caá esturgeon vaâ trûáng cavia rêët
quñ, coá con laâm thúå maáy taâu thuãy, àaä coá möåt chaáu, àaä
nhiïìu chuyïën ài Cuba, àaä tûâng phuå traách chiïëc taâu
“Lïningúrat” chúã dêìu hoãa sang Viïåt Nam, àaä gheá caác bïën
Thûúång Haãi, Xanhgapo, àaä nhiïìu chuyïën ài trïn biïín
Bù’c cûåc gùåp nhûäng nuái bùng rêët laâ nguy hiïím: con “soái
biïín” 53 tuöíi êëy coá möåt têm höìn laäng maän caách maång.
Anh noái: - “Sau chiïën tranh, caãng Öàetxa bõ phaá hoaåi
têët caã, chuáng töi phaãi laâm laåi. Cuäng nhû úã bïn nûúác Viïåt
Nam cuãa caác àöìng chñ, chuáng töi àaä vûâa xêy dûång Caãng
vûâa khai thaác. Hiïån nay caãng Öàetxa coá hai triïåu rûúäi
haânh khaách ài taâu trong möåt nùm, coá nhiïìu khaách du
lõch. Hai nùm nûäa, múâi caác anh trúã laåi àêy! Caác anh seä
thêëy möåt cêìu taâu ba têìng; têìng dûúái laâ kho haâng, têìng
giûäa laâ trõ sûå vaâ khaách saån; coân têìng trïn laâ tiïåm ùn.
Khöng úã àêu coá möåt nhaâ ga nhû vêåy, ga cho khaách ài
taâu thuãy, ga chung quanh coá biïín! Hai nùm nûäa, caác anh
trúã laåi àêy, ngöìi trïn têìng thûúång, uöëng vúái töi möåt li
rûúåu cö nhù’c! Vïì phêìn töi, töi luön sùén saâng ài Viïåt
Nam laâm thuãy thuã, laâm lñnh trïn ngû löi haåm, trïn diïåt
ngû löi haåm. ...”.
Töi tûúãng hiïëm maâ coá möåt ngûúâi giaám àöëc Caãng nhòn
thêëy roä tûúng laåi nhû thïë; khöng! ài 50 kilömeát, àïën
Ilisöëp, töi laåi gùåp möåt öng giaám àöëc Caãng vúái maâu sù’c
vaâ caá tñnh khaác, nhûng cuäng àêìy laäng maån caách maång
nhû con “soái-bïí” Öàetxa.
Caãng Ilisöp laâ lêëy tïn cuãa Lïnin (Ilisú). Öàetxa àaä
174 tuöíi, Ilisöp múái coá 9 tuöíi, nhûng Ilisöp seä coân lúán hún
caái caãng lúán Öàetxa. - “Seä thïë naây. .. seä thïë kia...”, àöìng
chñ giaám àöëc Caãng úã àêy noái vúái rêët nhiïìu chûä “seä”;
khöng phaãi laâ möåt tûúng lai ûúác voång mú maâng, maâ möåt
tûúng lai àaä àùåt trong kïë hoaåch, nghôa laâ nhêët àõnh seä
thûåc hiïån. Vaâ laåi coân thûåc hiïån vûúåt mûác! - “Ilisöp hiïån
giúâ coá ba vaån dên, seä coá mûúâi vaån dên. Ba mûúi nûúác àaä
coá taâu àïën àêy, seä coân nhiïìu nûúác nûäa àïën; àêy laâ cûãa
xuêët caãng maáy lúán nhêët cuãa Liïn Xö...”. Vêng, Maä Lai,
Nam Dûúng chúã cao-su àïën àêy, ÊËn Àöå chúã àay, Ai Cêåp
chúã böng, Tuynidi chúã dêìu dûâa, Viïåt Nam chúã vaán saân
àïën àêy. Töi lïn thùm chiïëc taâu Àöåi tiïn phong cuãa
Lïnin úã Viïåt Nam vïì; töi sung sûúáng thêëy qua bao nhiïu
àûúâng bïí, trong buöìng trûúãng taâu àûúåc trang hoaâng vúái
nhûäng àöì myä nghïå cuãa nûúác ta. Ngûúâi giaám àöëc Caãng
Ilisöp naây nuå cûúâi cúãi múã trïn chiïëc cùçm hai ngêën, cha
meå trûúác kia àïìu laâm thúå, nhaâ ngheâo, 14 tuöíi àaä ài kiïëm
viïåc; nay 49 tuöíi, coá möåt con trai cuäng laâm nghïì biïín,
àang hoåc úã möåt viïån haâng haãi. Töî rêët caãm àöång khi nghe
ngûúâi nghïì biïín êëy toã ra hiïíu vaâ quñ nghïì vùn: “ - Töi
yïu nhûäng nhaâ vùn. Hoå daåy tònh mïën thûúng, tònh bêìu
baån, tònh yïu nûúác, ca ngúåi nhûäng àiïìu töët nhêët trïn àúâi,
àaã kñch nhûäng caái xêëu. Möåt ngûúâi lñnh, möåt võ tûúáng, nïëu
àoåc hoå, seä nhêån aãnh hûúãng cuãa hoå. Nghïì viïët vùn khoá
lù’m. Nhûng laâm Caãng cuäng khoá!”
*
* *
Laâng “Suöët Lúán” úã trïn àûúâng tûâ thaânh phöë lïccut ài

àïën höì Baican, caách höì 14 kilömeát. Trûúác úã núi khaác, sau
do laâm thuãy àiïån, nûúác dêng lïn, laâng àaä dúâi àïën úã núi
naây. Möåt laâng cuãa Xibïri coá suöëi, coá cêìu göî bù’c ngang,
coá àûúâng ài ra búâ söng, coá nhûäng ngöi nhaâ göî bïn söng,
nghôa laâ rêët nïn thú. Ba giúâ chiïìu, gaâ gaáy. Boâ khoang
àang gùåm coã. Chim böì cêu àêåu trïn cöåt àiïån göî. Cuãi chêët
thaânh nhûäng àöëng, chao! cuãi tûác laâ êëm aáp, bïëp nûúác, sûúãi
àöët, laâ tònh nhaâ cûãa gia àònh. Trïn nhûäng maái nhaâ, laâ
cöåt raàiö vaâ cöåt vö tuyïën truyïìn hònh. Laá thu vaâng kïu
laåp xaåp dûúái chên. Dï trù’ng. Ngûåa keáo xe, caái aách thêåt
cong, rêët àiïín hònh cuãa xûá súã naây.
Àöìng chñ bñ thû Chi höåi Nhaâ vùn Xibïri àûa chuáng
töi ài thùm höì Baican vïì, chuáng töi ngoã yá muöën dûâng laåi
thùm laâng, thùm möåt gia àònh nöng dên xö viïët, thò àöìng
chñ àaä khöng choån lûåa, àûa chuáng töi vaâo möåt ngöi nhaâ
göî nhoã rêët khiïm töën. Àoá laâ gia àònh Búrukhanöp. Nhaâ
hai buöìng àún giaãn vaâ êëm cuáng, böå baân ghïë göî mêëy caái
giûúâng heåp, chiïëc maáy raàiö, khêíu suáng ài sùn cuãa öng
cuå treo trïn tûúâng, bûác hònh Àûác Chuáa Baâ (icöne) nhuöåm
maâu thúâi gian àùåt trïn kïå. Trong maãnh vûúân nhoã, tröìng
khoai têy.
Àêy laâ nhaâ hai öng baâ cuå àaä vïì hûu. Chuã nhaâ xin löîi
nhaâ cûãa luöåm thuöåm vò àang nhúâ laáng giïìng laâm laåi maái
nhaâ múái. Baâ cuå nhanh nheån, öng cuå ñt noái. Lûúng hûu
hai cuå cöång àûúåc 80 ruáp möåt thaáng. AÁo quêìn cuãa ngûúâi
lao àöång. Thuöëc laá múâi khaách laâ thuöëc laá bònh dên. Anh
baån nhaâ vùn Xibïri àaä khöng böë trñ lïn khung gò caã, cûá
àïí chuáng töi tiïëp xuác vúái sûå thêåt. Nhûng êën tûúång àöëi
vúái töi thêåt laâ sêu sù’c. Àêy laâ àêët, àêy laâ nhûäng ngûúâi
àûáng lïn tûâ àêët, hai tay da möìi haäy coân vùån veåo nhûäng
àûúâng gên lao àöång. Öng baâ àïìu 70 tuöíi. Öng cuå trûúác
kia laâm úã nhaâ maáy àoáng taâu nhoã àaánh caá. Nay ài àaánh
caá thïm. Baâ cuå trûúác coá ài àaánh caá, nhûäng nùm chöìng
vaâ con ài àaánh trêån.
Dô nhiïn, biïët chuáng töi laâ ngûúâi Viïåt Nam thò hai cuå
chuã nhaâ hoãi ngay tin tûác cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä. Baâ
cuå nghe, rúm rúám nûúác mù’t, noái rêët ngù’n:
- “Àaánh möåt caái cho noá chïët!”.
Öng cuå noái:
- “Boån Myä khöng cho ngûúâi ta söëng bònh yïn!”

Öng cuå àaä úã 12 nùm trong quên àöåi, àaä dûå Chiïën
tranh 1914 - 1918, àaä tham gia Nöåi chiïën, vaâ àaä dûå suöët
cuöåc Chiïën tranh vïå quöëc. Öng baâ cuå coá hai con trai, möåt
hy sinh úã mùåt trêån, möåt 22 tuöíi, chïët úã trïn söng vò cûâu
ngûúâi.
- “Caác anh cho biïët thïm tin tûác chiïën trêån, vaâ söëng
thïë naâo.” Coân möåt ñt sûác cuãa ngûúâi giaâ, hai cuå cuäng cûá
toã ra quù’c thûúác: - “Chuáng töi chöëng chiïën tranh ùn
cûúáp!”. Öng cuå noái: “Trûúác àêy chuáng töi cuäng àaä haå àûúåc
maáy bay quöëc xaä bùçng suáng trûúâng.” Baâ cuå noái: “Trong
chiïën tranh, chuáng töi àaä phaãi ùn theo khêíu phêìn àêëy.”.
Cêu chuyïån chuyïín sang hoãi thùm nhau vïì tònh hònh
gia àònh. Hai cuå coân laåi möåt gaái lêëy chöìng úã lïccut, laâ phi
cöng; coá hai chên, möåt lúáp 9, möåt lúáp 7. Baâ cuå hoãi vaâ ghi
àõa chó cuãa chuáng töi. Vaån thuãy thiïn sún, biïët bao giúâ múái
gùåp nhau trúã laåi! Nhûng loâng ên cêìn tha thiïët vêîn cûá
tûúãng nhû seä viïët thû thùm hoãi nhau. Öng cuå khen vúå:
- Baâ nhaâ töi gioãi vùn hoáa lù’m àêëy!
Baâ cuå ngûúång nghõu:
- Tay töi viïët àaä run run röìi.
Chuáng töi nhòn lïn tûúâng: AÃnh ngûúâi con trai àaä hy
sinh vò Töí quöëc. Anh baån nhaâ vùn Xibïri noái vúái töi:
- “Vaâo gia àònh naâo, cuäng thêëy nhû vêåy: aãnh ngûúâi
treâo úã chöî quñ nhêët, vaâ àïì ngaây hy sinh.”
Khi chuáng töi tûâ giaä ra vïì, ài ra cûãa, thò nhòn thêëy
àoáng cuãi böí tûâng thanh xïëp ngay thùèng, gúåi khöng khñ
muâa àöng sù’p túái. Trong chuöìng, möåt con lúån àang uåt õt.
Khoai têy trong vûúân khöng töët, lêëy cho lúån. Lúån to muâa
àöng seä thõt.
Hai öng baâ cuå xö viïët cöång 140 tuöíi gûãi lúâi chaâo thùm
nhên dên Viïåt Nam anh huâng, vaâ haäy coân aáy naáy maäi:
- “Nïëu khöng chûäa nhaâ, thò...”
*
* *
Töi àaä coá dõp viïët vïì thaânh phöë Lïnin anh huâng ghï
gúám, chiïën thù’ng àûúåc cuöåc bao vêy 900 ngaây cuãa quên
Hitle, vïì nhûäng con ngûúâi xö viïët töi àaä gùåp úã àoá. Nay
töi chó xin thïm möåt àiïìu chûa viïët: möåt ngûúâi cuãa thúâi
àaåi chuáng ta, möåt nhaâ baác hoåc múái 35 tuöíi, àaä coá tiïëng
trïn quöëc tïë. Nhû úã nûúác ta noái, anh êëy “hiïìn nhû Buåt”.
ÊËn tûúång àoá khöng phai trong oác töi: neát mùåt hiïìn nhû
haåt cúm cuãa nhaâ vêåt lyá thanh niïn, àöi löng maây rêåm
laâm cho mù’t sêu sù’c thïm, möåt nuå cûúâi höìn hêåu nhû
treã nhoã, vaâ möåt gioång noái dõu nheå nhû thuã thó, caã ngûúâi
khiïm töën laå luâng.
- “Töi chó laâ möåt ngûúâi ûúác nguyïån laâm möåt nhaâ khoa
hoåc thöi... Hiïån nay, tuöíi trung bònh cuãa caác nhaâ baác hoåc
àaä thêëp xuöëng. Töi rêët thiïëu thò giúâ. ÚÃ trong phoâng
khaách saån naâo, töi cuäng coá thïí tranh thuã laâm viïåc àûúåc.
- Tûâ luác ñt tuöíi, töi àaä coá nhûäng têåp quaán laâm viïåc khoa
hoåc. Nghïì gò cuäng vêåy. Muöën thaânh kyä sû khöng àuã, maâ
phaãi thûåc sûå trúã thaânh kyä sû.”
Anh Borit coá möåt con; anh laâm úã Viïån vêåt lyá, nghiïn
cûáu vïì thuyïët hêëp dêîn trong vuä truå; vúå anh laâm úã Viïån
quang phöí. Anh noái chuyïån vïì Viïån Àupna trïn söng
Vonga, “Töi coá àïën àoá möåt tuêìn, thñch lù’m. Töi àaä dûå
möåt cuöåc toåa àaâm úã trung têm Xibïri cuãa Viïån Haân lêm
khoa hoåc...”, vaâ trong khi anh noái vïì viïåc ngûúâi ta nghiïn
cûáu tûâ trûúâng, cuãa sao Kim thò thêëy rùçng sao Kim khöng
coá tûâ trûúâng, noái vïì cöng cuöåc àaâo taåo, choån loåc nhûäng
ngûúâi nghiïn cûáu vêåt lyá xuêët sù’c, tuöíi cuãa loaåi caán böå
naây chó múái 27, thò töi nhòn caái sú-mi caâi cöí khöng ca vaát
cuãa anh, nhòn múá toác àïí tûå nhiïn chaãi bùçng ngoán tay,
dûúâng nhû anh khöng chuá yá àïën viïåc gò ngoaâi khoa hoåc.
Coá chûá, coân chuát ñt thò giúâ naâo thò anh àaânh nghe hoâa
nhaåc, àoá laâ niïìm say mï cuãa anh. - “Töi rêët sung sûúáng
höm nay vò gùåp nhûäng àöìng chñ Viïåt Nam”, anh noái
chuyïån vïì thúâi àaåi cuãa chuáng ta: - “Töi khöng nghô rùçng
thúâi àaåi naây chaán lù’m, nhû coá ngûúâi úã phûúng Têy coân
noái” - vaâ trong khi anh têm sûå rêët hiïìn hêåu, thò töi thêëy
nhû böå quêìn aáo len khöng sang troång cuãa anh toaát ra
möåt àûác àöå, vaâ mù’t töi cûá nhòn caái àöìng höì bònh dên
trïn tay cuãa nhaâ baác hoåc treã naây.
*
* *
Trong caác thaânh phöë töi àïën thùm, thò àaä coá ba laâ
nhûäng Thaânh phöë - anh huâng: Lïningraát, Öàetxa vaâ
Mascúva. Mascúva mïnh möng biïín ngûúâi, ban ngaây
thïnh thang àûúâng röång, ban àïm rûåc rúä aánh àiïån, töi
chûa quen vúái nhõp söëng röån rõp cuãa thuã àö nïn choáng
mïåt, nhûng Mascúva coá möåt sûác söëng rêët löi cuöën.
Chuáng töi àaä àïën thùm Sû àoaân cêån vïå Taman, möåt
sû àoaân xe tùng baão vïå Mascúva. Höm êëy chuã nhêåt maâ
buöíi chiïìu coá àïën haâng nùm trùm höìng quên àïën dûå buöíi
hoåp chaâo mûâng caác àaåi biïíu Viïåt Nam. Sû àoaân coá 33
anh huâng toaân Liïn Xö, haâng vaån chiïën sô coá huên
chûúng vaâ huy chûúng; sû àoaân àaä diïåt haâng vaån quên
quöëc xaä. Chuáng töi àaä lïn àûáng trïn xe boåc theáp coá thïí
búi qua söng, vaâ xe diïîu ài. Tha höì maâ gùåp gúä nhûäng
chiïën sô xe tùng! Trong cuöåc mñt tinh, ngûúâi lïn phaát
biïíu laâ möåt chiïën sô mùåt rêët treã vaâ hiïìn laânh; ngûúâi höìng
quên êëy cho biïët caã trung àoaân àaä ghi tïn tònh nguyïån
sang chiïën àêëu úã Viïåt Nam. - Vaâ trong khi ài thùm
doanh traåi, núi ùn chöën úã cuãa chiïën sô, töi khöng quïn
àûúåc caái caách cuãa quên àöåi xö viïët tûúãng nhúá nhûäng liïåt
sô anh huâng. Töi ghi nhúá maäi möåt chiïëc giûúâng àún giaãn
cuãa ngûúâi lñnh àùåt giûäa haâng trùm chiïëc giûúâng khaác,
chùn àïåm goån gaâng nhû úã àêy vêîn coá ngûúâi nguã, nhûng
trïn giûúâng treo möåt bûác aãnh, möåt laá cúâ àoã, vaâ huên
chûúng saáng rûåc. Tïn ngûúâi hy sinh: Josif LAAR sinh
nùm 1905, mêët nùm 1943, àaä lêëy mònh lêëp löî chêu mai,
doån àûúâng cho chiïën thù’ng quên àõch. Tûâ luác àún võ vïì
úã chöî cöë àõnh, giûúâng cuãa liïåt sô LAAR laåi àûúåc xïëp àùåt
chùn àïåm tûúm têët nhû khi coân söëng, vaâ bïn giûúâng,
luên phiïn coá chiïën sô àïën nùçm nguã gaác danh dûå. Hai
con trai cuãa LAAR lêìn lûúåt ài nghôa vuå quên sûå, laåi vaâo
àaåi àöåi cuãa böë, vaâ hïët anh àïën em, àïm àïën àaä laâm
ngûúâi gaác danh dûå bïn giûúâng cuãa böë. Àún võ luön liïn
hïå giuáp àúä ngûúâi vúå cuãa liïåt sô; hai con hïët haån nghôa vuå
laåi ài cöng taác, maâ chiïëc giûúâng cuãa ngûúâi anh huâng lêëp
löî chêu mai LAAR hún hai mûúi nùm sau, coá thïí noái nhû
laâ khöng bao giúâ àïí cho hûúng taân khoái laånh, àoá laâ möåt
caách tûúãng nhúá liïåt sô thêåt laâ thêëm thña, chñ tònh!
Höm êëy laâ chuã nhêåt àêìu tiïn chuáng töi àïën Mascúva;
chuáng töi àïën thùm khu Baão taâng nhaâ tu viïån cuä
Novodeávitcho; saát liïìn àoá, laâ möåt nghôa àõa coá möå Gogol,
Tcheákov... Töi àaä xuác àöång rêët maånh khi thêëy ngûúâi Nga,
ngûúâi xö viïët, ngûúâi Mötcövit chùm soác cho ngûúâi chïët
nhû thïë naâo. Nûúác mù’t töi bêët giaác ûáa ra, khi thêëy möåt
ngûúâi con mang àïën möåt têëm vaãi trù’ng rêët to, öm
choaâng lêëy möå, lêëy bia vaâo loâng, lau möå lau bia cho cha
saåch khöng coân möåt haåt buåi, àaá cêím thaåch boáng lïn aánh
nûúác! Cuöëi thu röìi, maâ trong nghôa àõa nhiïìu hoa tûúi
àeåp hún bêët cûá úã núi naâo. Ngûúâi ta nhòn thêëy têëm loâng
chung thuãy cuãa möåt dên töåc.
ÚÃ Mascúva, chuáng töi tiïëp xuác nhiïìu vúái nhûäng nhaâ
vùn; maâ khöng thïí taách nhaâ vùn - con ngûúâi vúái nhaâ vùn
- taác phêím. Chuáng töi àïën thùm nhaâ riïng cuãa taác giaã
Nhûäng ngaây vaâ nhûäng àïm Stalingúrat úã ngoaåi ö trong
möåt khung caãnh yïn tônh dûúâng nhû laâ thön quï. Nhaâ
vùn xö viïët toác àaä baåc nhûng daáng mùåt, tinh thêìn vêîn
treã trung, nuå cûúâi coá àûác àöå, àöi mù’t hiïíu thêëu nhûäng
gò sêu sù’c cuãa têm höìn ngûúâi. Bûäa cúm thên mêåt àaä vïì
cuöëi. Ngûúâi con trai treã tuöíi cuãa nhaâ vùn rêu àïí quanh,
daâi xuöëng dûúái cùçm; töi chûa quen vúái kiïíu rêu êëy, thoaåt
nhòn thò thêëy nhû laâ túån; nhòn kyä, ngûúâi thanh niïn gêìn
hai mûúi saáu tuöíi êëy coá têm höìn trong saáng nhû möåt treã
con; anh ta àaä guåc àêìu trïn baân nguã thiïëp; mùåc duâ anh
àaä lúán, söëng bùçng nghïì biïn têåp viïn nhaâ xuêët baãn, vúái
lûúng riïng, nhûng trûúác mùåt cha, anh höìn nhiïn nhû
haäy coân nhoã. Nhaâ vùn xö viïët laäo luyïån thêëy con nguã,
kheä ra hiïåu múâi khaách ruát sang phoâng bïn caånh tiïëp tuåc
troâ chuyïån vúái chuã; chuáng töi nheå nhaâng lûúát chên, chia
seã nöîi loâng thûúng mïën cuãa ngûúâi cha hiïìn tûâ nêng niu
giêëc nguã cuãa con. Töi hiïíu röìi: chñnh nhûäng taác phêím ûu
tuá cuãa nhaâ vùn êëy laâ do traái tim xuác caãm yïu thûúng
nhûäng con ngûúâi, trong àoá têëm loâng cha chiïëm möåt phêìn
quan troång...
ÚÃ têët caã nhûäng núi töi àaä àïën thùm, laâ möåt ngûúâi
nûúác ngoaâi, töi tiïëp xuác nhiïìu vúái nhûäng laái xe. Àoá laâ
anh laái xe úã Búratscú, àaä tûâng laâ höìng quên sang àïën
têån Baá-linh; àoá laâ baác laái xe ngoát 50 tuöíi, àaä tûâng cöång
taác úã Triïìu Tiïn, Trung Quöëc, baác muöën sang Viïåt Nam
giuáp ta àaánh Myä... Vaâ nhûäng baâ, nhûäng chõ phuå nûä úã caác
khaách saån, hoå coá truyïìn thöëng cuãa ngûúâi phuå nûä úã Nga,
kñnh nïí khaách, nhûng maâ che chúã khaách nhû möåt ngûúâi
chõ möåt ngûúâi meå. Vaâ nhûäng ngûúâi phuå nûä àûáng baán
haâng, ngöìi úã quyä, sao múái thêëy ngûúâi Viïåt Nam, nghe
mù’t àaä àoã, duâ chó laâ gùåp nhau trong phuát giêy, giûäa
cöng viïåc bêån bõu.
“Nhûäng con ngûúâi xö viïët”! Àoá laâ kyã niïåm sêu sù’c
nhêët cuãa töi, sau khi ài thùm Liïn bang xö-viïët vïì... -
Höm êëy laåi lïccut, thuã phuã Xibïri, töi gùåp möåt cêy buát
treã xö viïët; anh thanh niïn naây thñch viïët kõch; anh tûâ
Növöxibiïëc, têån àùçng àöng Xibïri, vïì thùm dêåp Búratscú,
thïë laâ cuâng ài vúái chuáng töi. Chuáng töi rêët choáng thên
nhau. Anh àoáng hoaåt kõch taâi lù’m, chó cêìn cêìm möåt caái
ö, àem cùåp naách, vaâ thay àöíi neát mùåt nhanh choáng, anh
àaä giöëng hïåt nhû möåt hïì xiïëc. Àïën Búratscú, anh chaåy
tòm àuã caác thûá aãnh àem biïëu chuáng töi, anh mua quaâ
baánh cho chuáng töi; vò tònh quöëc tïë, maâ anh hoáa nhû
ngûúâi cêìn vuå cho chuáng töi vêåy! Anh kïí chuyïån mònh;
vöën laâ thanh niïn Lïningrat, theo tiïëng goåi cuãa Àoaân, ài
khai thaác Xibïri. Àaä coá vúå, möåt con; vúå cuäng ài trïn
chuyïën taâu tiïën vïì Xibïri, anh vö yá àaåp vaâo giaây cuãa chõ.
Vúå chöìng rêët yïu nhau, nhûng thónh thoaãng coá caäi coå;
nhûäng luác êëy thò caã hai àïìu höëi: - Biïët thïë thò höm êëy
àûâng giêîm lïn chên nhau!
Anh buát treã xö - viïët thêåt hiïìn laânh. Möåt àïm thanh
tõnh, anh thuã thó bïn tai chuáng töi: - “Caác àöìng chñ vïì
nûúác, coá cêìn gò, viïët thû sang cho töi. Töi muöën tùång caác
àöìng chñ möåt ñt thuöëc men, khöng phaãi vúái danh nghôa
gò, maâ chó laâ nhên danh möåt con ngûúâi”. Tuöíi anh treã,
têëm loâng höìn nhiïn, nhûng suy nghô chñn chù’n. Thêëm
thoù’t àaä hïët ba ngaây, anh phaãi trúã vïì Növöxibiïëc. Anh
àïën phoâng töi, chaâo tûâ biïåt, maâ töi böîng baâng hoaâng
hoaãng lïn vò phaãi xa nhau. Chuáng töi cöë noái cho nhau
hiïíu. Töi baão bùçng tiïëng Anh bêåp boäm: “You veáry good
man! Anh laâ ngûúâi töët lù’m!” Anh êëy khöng biïët noái gò
hún, cuäng baão töi: “You veáry good man!”. Töi xuöëng
khaách saån, ra àïën ö-tö buyát tiïîn anh, quyïën luyïën laå
luâng vaâ xoát xa tûâ biïåt. Xe anh ài röìi, maâ töi vêîn tûå lù’ng
laåi lúâi cuöëi cuâng töi àaä noái vúái anh khöng biïët mêëy lêìn:
- You veáry good man!
26-10-1965
HÖÌN THÚ TUÖÍI TREÃ LÛÁA HAI MÛÚI
Töi coá duyïn lù’m múái àûúåc hai niïìm vui treã trung
àïën cho mònh cuâng möåt buöíi saáng: Sau khi ài dûå “Àaåi
höåi thi àua caác àöåi thanh niïn xung phong chöëng Myä,
cûáu nûúác” toaân miïìn Bù’c vïì, töi àaä àûúåc möåt baån tûâng
cöng taác nhiïìu vúái thanh niïn xung phong kïí cho nghe
nhûäng neát söëng vïì nhûäng ngûúâi “khöng coá viïåc gò khoá”
êëy, àöìng thúâi töi laåi àûúåc Toâa soaån baáo Tiïìn phong àûa
àïën cho xem möåt cuöån thú cuãa baån treã khù’p núi gûãi vïì,
maâ phêìn lúán laâ cuãa thanh niïn xung phong. Chùèng
duyïn chûa dïî vaâo tay ai cêìm, trong têm höìn töi chen
lêîn nhûäng chiïën cöng thù’ng Myä cuãa thanh niïn xung
phong cuâng vúái nhûäng tiïëng haát cuãa hoå; höm nay töi
khöng àiïím thú, khöng phï bònh thú möåt caách nghïì
nghiïåp, maâ töi chó muöën haát theo höìn thú tuöíi treã cuãa
lûáa hai mûúi hiïån nay...
Trûúác àêy khoaãng ba mûúi nùm, töi ca ngúåi tuöíi treã:
Gaánh hai mûúi tuöíi, nheå nhaâng sao!
àoá laâ ca ngúåi tuöíi treã chung chung cuãa àúâi ngûúâi, coân
thêåt ra, lûáa hai mûúi tuöíi trûúác thaáng Taám 1945, nïëu hoå
khöng àûúåc giaác ngöå caách maång, thò têm höìn hoå laâ möåt
gaánh nùång nïì, u uêët, tuöíi àúâi phêy phêy vûâa múái tung
caánh hoå lïn, thò caái löìng cuäi cuãa àïë quöëc cûúáp nûúác laåi
uáp chuåp ngay hoå laåi.
Chó coá thanh niïn tûâ sau Caách maång thaáng Taám múái
thêåt laâ treã, tuöíi treã àúâi cuãa hoå gùåp tuöíi treã höìi sinh cuãa
Töí quöëc, trong muâa xuên taái sinh cuãa loaâi ngûúâi coá chuã
nghôa xaä höåi.
Vaâ àiïím cao nhêët cuãa niïìm treã trung hên hoan êëy laâ
lûáa thanh niïn trong ngoaâi 20 tuöíi höm nay, hoå laâ thïë
hïå sinh ra cuâng vúái nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa;
lõch sûã coá nhûäng nùm thaáng diïåu kyâ, khöng phaãi luác naâo
ngûúâi ta cuäng àûúåc sinh ra cuâng vúái möåt thaáng ngaây nhû
Caách maång thaáng Taám! Lûáa tuöíi hai mûúi êëy hiïån nay
àaä toã ra mònh ngang têìm vúái lõch sûã, xûáng àaáng vúái cha
öng anh huâng. Baác Höì tûå haâo coá nhûäng ngûúâi chaáu anh
huâng nhû lûáa tuöíi hai mûúi hiïån nay. Töi àaä tûâng àûúåc
chûáng kiïën caái muâa xuên têm höìn cuãa anh böå àöåi nhûäng
nùm 1949 - 1950 trong Khaáng chiïën lêìn thûá nhêët; haânh
quên giûäa rûâng lïn àaánh nhûäng àöìn Àaåi Buåc, Àaåi Phaác,
Phöë Raâng trong chiïën dõch söng Thao, anh êëy haát:
Nù’ng vaâng suöëi chaãy trong xanh
Gioá hiu hiu thöíi trïn caânh nguyå trang.
Anh böå àöåi baão vïå cùn cûá àõa trung ûúng khi chûäa möåt
maái àònh döåt naát thaânh möåt nïëp àònh êëm cuáng xong, noái
vúái con chim"
Chim úi maây úã núi nao?
Vò chûa coá chöî thò vaâo úã chung.
cuäng laâ anh böå àöåi àïm khuya trong chiïën dõch Lï Höìng
Phong (àaánh Phöë Lu) noái vúái cêy suáng:
Nùçm àêy böë trñ bïn nhau.

Suáng úi coá reát chui àêìu vaâo chùn!
Ba cêu thú luác baát lêëy úã ba núi, ba luác khaác nhau, àùåt
gêìn nhau laâm thaânh baâi thú cuãa möåt muâa xuên têm höìn:
lûáa nhûäng ngûúâi hai chñn, àöi mûúi nhûäng nùm 1949 -
1950. Nay hoå àaä thaânh caái khung caán böå vûäng vaâng cho
nhûäng ngûúâi khi êëy múái àûúåc böën, nùm tuöíi; nhûäng
ngûúâi khi êëy dùm tuöíi thò bêy giúâ àaä laâ àöìng chñ böå àöåi
tên binh, anh vaâ chõ thanh niïn xung phong chöëng Myä,
cûáu nûúác. Töi laåi àûúåc chûáng kiïën möåt muâa xuên têm
höìn cuãa lûáa treã múái meã bêy giúâ. Muâa xuên cuãa hoå bêåt
tung núã röå möåt caách diïåu kyâ! Búãi ai coá ngúâ cún baäo taáp
ghï gúám vô àaåi chöëng giùåc Myä xêm lûúåc laåi laâ möåt muâa
xuên súm thuác nhûäng chöìi nuå taâi nùng àaåo àûác cuãa hoå
ngaåo nghïî ra giûäa gioá sûúng, vaâ phaát huy tûúi àeåp laå
thûúâng. Cha meå sinh hoå ra, nuöi dûúäng hoå khön lúán, cho
hoå ài laâm chaáu Höì Chuã tõch, cuäng khöng ngúâ àûúåc hïët
rùçng chó sau möåt thúâi gian ngù’n úã àún võ, úã àöåi nguä,
nhûäng bûác thû hoå viïët vïì têm höìn àaä saáng àeåp lïn biïët
bao! Nhûäng thaânh tñch hoå baáo vïì thêåt nûác loâng; coá nhûäng
bêåc cha meå gioång run run maách tin vúái baâ con, baån beâ,
cuâng con cuãa hoå úã xa vûâa múái àûúåc kïët naåp vaâo Àaãng.
Dô nhiïn höm nay töi phaá vúä àï cuãa ngön ngûä àïí cho
doâng têm tû tònh caãm cuãa lûáa tuöíi hai mûúi höìn nhiïn
daâo daåt tan chaãy vaâo têm höìn töi; coá thïí noái àïí cho phuâ
sa cuãa lûáa tuöíi hoå böìi böí cho miïëng àêët cuãa tuöíi töi
khöng kheáo maâ dïî cöîi cùçn; nhû àöëi vúái muâa xuên têm
höìn cuãa lûáa treã trûúác àêy, töi laåi nghe lûáa hai mûúi tuöíi
khaáng chiïën àaánh Myä naây bùçng lù’ng tai tri kyã nhêët; khi
àaä àõnh hiïíu nhau hún caã ngön ngûä nûäa, thò cêu nïå úã
lúâi, úã chûä, úã vêìn, úã bùçng bùçng trù’c trù’c laåi hoáa ra khöng
phaãi caách. Töi hiïíu hïët nhûäng lúâi muâa xuên cuãa hoå:
XUÊN VÏÌ
Xuên àaä àïën bïn töi ngûúâi lñnh múái,

Mûúâi chñn tuöíi àúâi thïm möåt tuöíi quên.
Töi reo ca vúái nù’ng súám muâa xuên,
Maâ tay suáng sùn gên nù’m chùåt.
Töi àûáng àêy nuái naâo cao nhêët,
Bù’n tan hoang chim sù’t trïn trúâi
Xuên vïì àûa töi àïën biïín khúi
Àöi haãi àùng mùåt biïín saáng ngúâi
Suöët àïm ngaây tay suáng khöng lúi
Laâm ngûúâi lñnh söëng núi haãi àaão.
Xuên bûúác nheå trïn loâng phaâ mêm phaáo
Nhû tiïëng meå ru bïn voäng höìi naâo
Töi say sûa vúái noâng suáng giûúng cao
Höìn töi saáng nhû sao trong àïm töëi...
Àöî Xuên Thuêën

(HT 6419 BTG.)
Gùåp möåt gioång thú nhû nhûäng àoaån trïn àêy, böîng
nhiïn töi àaä choån lûåa vaâ thûúãng thûác theo phaåm truâ vùn
hoåc dên gian; cuäng nhû höåi hoåa dên gian khöng phaãi cao
hún hay laâ thêëp hún höåi hoåa nghïå sô, maâ laâ möåt khöng
khñ riïng, möåt nhaåc àiïåu riïng, coá úã trong khöng khñ êëy,
nhaåc àiïåu êëy thò múái xuác caãm àûúåc vúái têm höìn cuãa taác
phêím; nhûng àoaån thú nhû trïn àang ài trïn àûúâng tûâ
hònh thaái tûå nhiïn àïën hònh thaái trau chuöët vaâ rêët àaáng
yïu.
Nhûäng vêìn thú àêìu tiïn cuãa Töë Hûäu cho àïën höm nay
vêîn khöng mêët caái löng tú mûúåt non quñ giaá cuãa tuöíi treã:
Xuên bûúác nheå trïn caânh non laá múái
Baån àúâi úi, vui chuát vúái trúâi höìng...
Caái löng tú trïn maá tuöíi xuên êëy, töi thêëy trúã laåi trong
thú caác baån treã höm nay. Lúâi chûa coá gò múái, nhûng sao
töi vêîn caãm àûúåc caái rêët múái úã trong traái tim hoå:
Cuöåc àúâi töi, möåt con taâu rúâi bïën
Lûúát soáng xö mùåc gioá biïín gêìm reo
Vêîn bûúác ài mùåc vaách nuái tai meâo
Töi vêîn vûúåt mùåc àeâo cao vûåc thùèm...
Coá leä töi àaä bõ nam chêm cuãa têm höìn hoå huát töi, nïn
töi xuác caãm vúái nhûäng lúâi bònh thûúâng - maâ töi thêëy rung
àöång. Taác giaã böën cêu trïn àêy viïët tiïëp:
Xuên àaä vïì röìi, gioá luâa khe cûãa
Thïm möåt muâa xuên nûäa àïën vúái töi
Noái laâm sao hïët caãm xuác böìi höìi
Cuãa töi, àöëi vúái muâa xuên àêìy yá nghôa...
Laåi Phuá
(àún võ Q.T.)
Möåt baån viïët Muâa xuên thanh niïn àïí “mïën tùång caác baån
àoaân viïn thanh niïn nhên bûúác sang nùm cöng taác,
chiïën àêëu múái”:
Àêìu caânh àaâo núã mêëy böng
Phaãng phêët hûúng bay nù’ng höìng mûa buåi
Öi muâa xuên àaä túái!
Tuöíi thanh xuên nhû caánh eán ngang trúâi
Mûúâi taám, àöi mûúi
AÁo chûa súân àaä chêåt
Ûúác mú daâi vö têån

Chiïën cöng vûúåt tuöíi àúâi
Hoa núã trïn möi, gian khöí àêíy luâi
Sau lyá tûúãng vaâ thiïët tha chên lyá. ..
Baâi thú kïët thuác, àuáng laâ löìng löång nhû tuöíi thanh
niïn:
Vò khöng gian laâ cuãa chuáng ta

Vò thúâi gian laâ cuãa chuáng ta
Tuöíi treã bûúác ài
Tû thïë àaâng hoaâng nhûäng ngûúâi chiïën thù’ng!
Thaái Quyânh
(TH. 31472 OK.)
Nhûäng lúâi phúi phúái, giaá trûúác kia ngûúâi ta cuäng coá
thïí cho laâ bay bûúám, nhûng hiïån giúâ chuáng ta thêëy chù’c
chù’n nhû rûåa cheám xuöëng àaá, búãi àoá laâ lúâi tûâ nhûäng
chiïën trûúâng, cöng trûúâng chöëng Myä gûãi vïì. Thú naây toaát
ra tûâ cuöåc àúâi chiïën àêëu. Anh baån sau àêy chuá thñch cuöëi
baâi thú Xuên tuöíi treã: “Vò töi múái têåp viïët, xin yïu cêìu
toâa soaån goáp yá kiïën!”; anh thaânh thêåt noái thïë, nhûng anh
àaä xöng pha biïët bao nhiïu trïn nhûäng chùång àûúâng bom
àaån, àïën nöîi “Nhûäng tïn phaâ, tïn bïën, tïn söng - Trong
ta àaä trúã thaânh nhõp thúã”, anh àaä chûáng kiïën bao sûå hy
sinh cuãa àöìng àöåi, àöìng chñ:
Coá chõ hai haâm rùng nghiïën chùåt

Öm xaác baån mònh, nûúác mù’t voâng quanh
Cúãi aáo laânh loát thõt da chaáy seám,
Vuöët laåi maái àêìu, lau saåch tûâng vïët maáu,
Ngoån lûãa cùm thuâ chûáa chêåt mù’t böì cêu!
Vò anh àaä chiïën àêëu, nïn caái “múái têåp” cuãa anh vêîn chûáa
àûång húi söëng, húi rñu rñt ûúác mú, vaâ húi anh huâng:
Quïn sao àûúåc, nhûäng àoaân taâu höëi haã,
Ngaây laåi ngaây súám töëi siïng nùng,
Chúã nùång nhûäng muâa xuên hoâ heån
Laân gioá àûa hûúng, nhûäng aánh trùng rùçm.
Quïn àûúåc sao, nhûäng gooâng taâu àïm

chuyïín àaá,
Mûa àêìy trúâi - buöët nhûác àöi vai,
Giûäa biïín muâ sûúng ta àaä thêëy chên trúâi
Nhûäng vûúân hoa böën muâa rûåc rúä
Nhûäng öëng khoái, cöng viïn, maái trûúâng,
àaåi löå...
Öi! Khöng thú naâo noái hïët àûúåc ngaây mai.
Coá ngûúâi hoãi: - Sao caác anh, anh huâng thïë,
Vêîn hiïn ngang ca haát trûúác àaån bom?
Hoå àïìu ngaåc nhiïn vaâ traã lúâi ngù’n goån:
- Rêët bònh thûúâng nhû ta thúã, ta ùn!...
Quöëc Àöng
(N. 81-2-P.37)
Möåt baån gaái nhû laâ noái höå cho tiïíu àöåi 6 (àaåi àöåi 759)
cuãa nûä anh huâng thanh niïn xung phong Nguyïîn Thõ
Kim Huïë, göìm mûúâi saáu cö gaái tûâ 16 àïën 22 tuöíi, xeã nuái
chûäa àûúâng trong bom àaån maâ hêìu nhû khöng caãm thêëy
gian khöí, nguy hiïím, rêët laåc quan, rêët tûúi; coá khaác
chùng laâ trong thú coân chïnh, vêîn chûa bùçng caái hiïån
thûåc trong àúâi:
Bom nöí ngaây àïm, lûãa àaån quaãn gò
Àûúâng chuáng em àù’p phùèng lò xe chaåy
Àaån röëc - keát, bom giúâ... nùçm àêëy

Coá tay em múã lêëy thuöëc laâm mòn
Thay phaáo xuên phaá àaá àuåc lïn
Àûúâng ra mùåt trêån múã thïm muön ngaã
Xuên thù’ng giùåc Myä! xanh trúâi xanh laá
Xanh maái toác em, soãi àaá cuäng thay maâu
Xanh sù’n khoai... rûâng sêu chim goåi baån.
Vaâ, em ài!
Suáng khoaác vai, noâng lïn sùén àaån
Xuöíng, cuöëc bïn mònh vui àoán xuên sang...
Nguyïîn Thõ Quïë Hûúng
Ngûúâi xêy dûång, sûãa chûäa àûúâng cuãa tiïìn tuyïën “Têët
caã göëc gai ta thûâa sûác àaåp bùçng”, thò Ngûúâi gaác àûúâng
trong àïm xuên àaä bao àïm khöng nguã, “Àïm nay xuên
vïì nghe àöng ài cuöën gioá”, laåi chong àeân bïìn bó vúái niïìm
tin:
Àïm nay ngûúâi gaác àûúâng chong àeân trûúác gioá
Àïí loâng reo vúái vaån chuyïën xe ài
Mù’t saáng long lanh, mùåt ngûúâi raång rúä
Chó löëi cho xe chaåy giûäa àïm xuên
Nhûäng àoaân xe ài, tiïëng voång rò rêìm
Nhû àang noái cuâng anh ngaân lúâi têm sûå:
- Àaä bao chuyïën xe röìi, àöìng chñ úi coá nhúá?
Möîi möåt chuyïën xe töi chúã möåt chiïën cöng
Ngûúâi gaác àûúâng vui - vui tûå àaáy loâng
Khi chuyïën xe qua, anh thêëy chiïën cöng mònh
àang núã,
Xe chaåy nghe vui, giao thûâa khöng àöî
Nhûäng àoaân xe daâi àoán xuên khöng nguã.
Ngûúâi gaác àûúâng chong àeân
Thûác cuâng xe ài,

Gûãi theo xe phêìn chiïën cöng diïåt Myä.
Trêìn Höìng Dûúng
(Tuyïn Quang)
Caác baån treã àaä laâm nhiïìu baâi thú vïì Baác Höì; Baác àaä
cho hoå nhûäng cêu thú “àaâo nuái vaâ lêëp biïín - coá chñ ù’t
laâm nïn”, hiïån nay hoå quêåt giùåc Myä vúái caái khñ thïë cuãa
nhûäng cêu thú êëy. Àoåc Thû Baác, àöëi vúái hoå laâ möåt vui
sûúáng vö haån:
Öi lúâi Baác êëm tûâng húi thúã
Baác úã xa maâ töi tûúãng rêët gêìn...
... Thû àoåc bao lêìn maâ nghe chûa àuã,
Muöën nuöët tûâng lúâi, muöën nhù’c tûâng cêu.
Cho duâ khoá nhoåc gian lao

Àúâi ta coá Baác daåt daâo niïìm vui.
Khoá khùn ta quyïët àêíy luâi,
Quên thuâ ta quyïët chön vuâi dûúái chên.
Ngoåc Lûúng
(HT. 4491 - NE)
Àöëi vúái Àaãng cuäng nhû thïë. Trong nhûäng Àïm haânh
quên, ngûúâi thanh niïn “Coäng maáy trïn lûng vûúåt chùång
àûúâng daâi - Vai tï buöët àöi baân chên nhûác nhöëi” vêîn
nghô rùçng mònh àang theo Baác, theo Àaãng lïn chiïëm lônh
nhûäng àónh cao choát voát: Ngaây mai!
Khi boáng töëi phuã àêìy lïn vai aáo
Àïm khuya dêìn, sûúng thêëm ûúát baân chên
Töi maãi bù’t muåc tiïu trong kñnh ngù’m
Böîng lïånh truyïìn: thu maáy haânh quên...
... Àúâi böå àöåi ài biïët bao àûúâng àêët

Vûúåt suöëi treâo àeâo, göåi gioá sûúng àïm
Nhûng nöîi bêån haânh quên thïm vûäng bûúác
Àúâi töi àang àûúåc Àaãng giuäa reân
Ngoåc Lûúng
Nhaâ thú Exïnhin sau Caách maång thaáng Mûúâi àaä laâm
thú noái:
- “Töi muöën vûát giaây ài chên àêët chaåy theo nhûäng
àoaân viïn thanh niïn cöång saãn”. Àoá laâ caách maång vö saãn
àêìu tiïn trïn Traái Àêët, khöng chaåy theo maâ kõp àûúåc
sao! Baån nhaâ vùn lûáa vúái töi, nhûäng Nguyïîn Àònh Thi,
Nguyïn Höìng, Buâi Hiïín... àaä coá con ài böå àöåi. “Con hún
cha laâ nhaâ coá phuác”, con theo truyïìn thöëng töët àeåp maâ
cha àaä tiïëp nhêån, vaâ cha cuäng hûúáng theo con, vò àoá laâ
tûúng lai. Riïng töi, tûâng lûáa tuöíi treã lúán lïn, töi laåi hoåc
têåp muâa xuên têm höìn cuãa hoå, hñt thúã sûác söëng múái vaâo
cùng löìng ngûåc mònh!
Àêy, trang sûã cuãa Àöåi thanh niïn xung phong chöëng
Myä cûáu nûúác, àöåi quên lao àöång caách maång, “Húäi anh böå
àöåi khöng sao!”. Hoå àang viïët lõch sûã, töi àoåc maâ vui
sûúáng, thêëm thña, caãm thêëy haâo khñ cuãa dên töåc! Àïí laâm
vöën cho tûúng lai, Àaãng àaä vaâ àang àaâo taåo möåt mêîu
mûåc thanh niïn vò nhên dên quïn mònh, khöng tñnh toaán
lúåi ñch caá nhên, töi luyïån úã nhûäng núi khoá khùn gian khöí
nhêët, àöìng thúâi lao àöång vúái nùng suêët cao nhêët, coá kyä
thuêåt vaâ saáng taåo. Nhûäng ngûúâi êëy baão àaãm giao thöng
vêån taãi ra mùåt trêån, laâm cêìu gioãi nhû cöng nhên, kñch,
keáo, haân, taán; biïët caác nghïì cuãa cêìu: nguöåi, sù’t, nhûäng
ngûúâi êëy laâm àûúâng xe lûãa: àeäo taâ veåt, raãi taâ veåt, xeã àaá,
àùåt àûúâng ray, cheân àûúâng; nhûäng ngûúâi êëy phaá bom nöí
chêåm gan daå phi thûúâng, gùåp caãn trúã do àõch gêy nïn thò
laâm àûúâng ngêìm, àûúâng traánh, àûúâng nhaánh, hoùåc laâm
hùèn àûúâng múái. Àaåi àöåi 759 àaä àûúåc tuyïn dûúng laâ möåt
têåp thïí anh huâng; maáy bay giùåc Myä àaánh dûä döåi cöë giïët
cöng nhên, noá cöë tònh laâm coã hai bïn àûúâng, nhûng
nhûäng cöng trûúâng cuãa àaåi àöåi 759 laâ “Cöìn Coã trïn àêët
liïìn”, “Cuã Chi cuãa miïìn Bù’c”, khöng nhûäng ta vêîn laâm
àûúâng, chûäa àûúâng, khöng hïì àïí tù’c xe quaá 24 tiïëng, maâ
anh chõ em coân sinh hoaåt vui veã.
Àiïím töi muöën noái laâ caái kyâ diïåu cuãa têm höìn thanh
niïn; nhûäng ngûúâi tuöíi treã úã àêy hy sinh, laåc quan, vaâ
saáng taåo. Hoå tranh nhau lônh lêëy möåt nhiïåm vuå coá thïí
nguy àïën tñnh maång. Tiïíu àöåi trûúãng Phaåm Minh Hai,
quï úã miïìn Nam, àûúåc phên cöng ài phaá bom nöí chêåm
trïn mùåt àûúâng; tiïíu àöåi phoá laâ Lï Viïët Lên giaânh lêëy
àoâi ài phaá. Hai ngûúâi thûúng nhau nhû ruöåt thõt; meå cuãa
Lên gûãi khoai luöåc phúi khö tûâ Quaãng Bònh àïën, thò Lên
chia cho Hai, Hai ài hoåp àûúåc chiïëc keåo thò àem vïì cho
Lên. Hai baão Lên: “Lên khöng tin mònh sao?”
Lên baáo caáo vúái caác thuã trûúãng: -"Töi luác trûúác saãn
xuêët àaá, bù’n mòn thaåo, nïn àaä quen". Hai caäi: “Töi cuäng
quen!”. Hai ngûúâi tranh nhau; àaåi àöåi trûúãng noái: “Lên
vûâa ài cöng taác vïì, haäy coân mïåt”. Lên beân àûa ra lyá leä
cuöëi cuâng: “Hai quï úã miïìn Nam hùçng ngaây tha thiïët
muöën thêëy laåi quï hûúng. Coân töi quï úã àêy, töi sùén saâng
hy sinh ngaây trïn àêët quï hûúng töi”. Caác thuã trûúãng höåi
yá laåi, vaâ giao viïåc cho Lên. Lên öm chêìm lêëy Hai: “Cêåu
àûâng giêån mònh nheá!”. Lên cúãi luön chiïëc aáo múái cho Hai,
àûa muä cho Hai. Bñ thû chi böå àûa bêåt lûãa cho Lên, noái:
“Àaãng tin cêåy úã àöìng chñ.”. Lên àaáp: “Töi tin tûúãng seä trúã
vïì tiïëp tuåc chiïën àêëu vúái caác àöìng chñ.”
Vaâ Lên ài, rûát dêy rûâng àïí buöåc böåc phaá vaâo bom,
bom rêët lúán, ngöìi xuöëng bïn caånh noá thò khöng thêëy gò
bïn kia. Sù’p àöët mòn, Lên chúåt nhúá: Nïëu noá nöí thò seä
haåi mùåt àûúâng, laåi cúãi böåc phaá ra, ruát coåc laâm bêîy xeo
bom ra vïå àûúâng, laåi buöåc böåc phaá vaâo bom, chêm lûãa
vaâo dêy ngoâi, chaåy thong thaã vûâa ngoaái àêìu xem lûãa àaä
beán chûa.
Xin löîi caác baån, töi sù’p sûãa laåc àïì, búãi cêu chuyïån
Lên vaâ Hai tranh nhau sûå hy sinh, vô àaåi quaá, laâm töi
ûáa nhûäng gioåt nûúác mù’t thiïng liïng vaâ laâm töi mï
mêín... Nhûng möåt mêíu chuyïån naây trong bao nhiïu
chuyïån anh duäng, àaä noái àïën cao àöå têm höìn àeåp àeä vö
haån cuãa lûáa tuöíi hai mûúi. Àoá laâ nguöìn thú, àoá laâ nguöìn
vui cuãa hoå! Hoå àùåt nhiïìu cêu hoâ giûäa laâm luång:
Nhòn lïn mùåt cêìu maâ loâng ta cùm giêån
Ngoá xuöëng mùåt àûúâng, uêët hêån biïët bao!
Nhanh tay ta cuöëc, ta caâo
Àïí àûúâng nöëi laåi xe vaâo xe ra.
Vaâ nïëu caác baån cho pheáp, thò töi xin kïí möåt chuyïån
vui chên thêåt bùçng ca dao. Chñnh laâ úã trong tiïíu àöåi
mûúâi saáu cö gaái anh duäng cuãa nûä anh huâng Kim Huïë.
Coi thûúâng khoá khùn nguy hiïím, hoå àuâa nhû moåi thanh
niïn. Möåt àoaân xe böå àöåi ài qua, caác anh àaä quen vúái
tiïíu àöåi 6 naây, hoãi: “Caác cö coá thûúng böå àöåi khöng? Coá
thûúng laái xe khöng?” Traã lúâi: “Coá lù’m. Nhûng thûúng
àöìng baâo miïìn Nam hún”. Möåt anh böå àöåi hoâ:
Bao giúâ thöëng nhêët nûúác nhaâ
Thò anh seä lêëy vúå “ba sùén saâng”!
Cö gaái tinh nghõch nhêët trong tiïíu àöåi hoâ laåi:

Töåi gò maâ lêëy laái xe,
Ài ba cêy söë coân nghe muâi dêìu!
Hoå coá àöìng chñ vúái nhau thò múái daám noái àuâa maâ khöng
súå chaåm tûå aái nhû thïë; vaâ ta phaãi nhêån laâ cêu ca dao
rêët lûu loaát! Chõ Huïë mù’ng baån: “Àêy laâ böå àöåi laái xe.
Àûâng coá hoâ nhaãm!” vaâ chñnh Kim Huïë hoâ chûäa möåt cêu
àaáp laåi cêu xûúáng bïn nam luác àêìu:
Töåi gò maâ lêëy “sùén saâng”,
Ba nùm thöëng nhêët lêëy naâng vùn cöng!
Vùn cöng laâ àaåi diïån cho ngûúâi àeåp; cêu naây laâ möåt caách
noái maát rêët thên mïën.
Nhûäng ngûúâi àûáng trïn bom nöí chêåm, bù’t noá haâng
phuåc, hoå vui àuâa höìn nhiïn nhû thïë. Têm höìn hoå lúán lao
vö cuâng. Töi khöng laåc àïì àêu; coá möåt súåi dêy khùng khñt
giûäa chiïën cöng, àaåo àûác cuãa thanh niïn xung phong
chöëng Myä, cûáu nûúác vaâ nhûäng vêìn thú trong saáng thêåt
àaáng yïu cuãa tuöíi treã. Muâa xuên têm höìn êëy, dûúái hai
mùåt: haânh àöång vaâ saáng taác laâ möåt muâa xuên cuãa dên
töåc Viïåt Nam ta. Töi hoaân toaân mïën yïu vaâ kñnh phuåc
caác “cö”, caác “chuá” em töi, nhûäng thanh niïn thïë hïå Höì
Chñ Minh; súã dô coá baâi naây, cuäng laâ do loâng yïu kñnh àoá;
vùèng bïn tai töi tiïëng caác cö, caác chuá ca haát khù’p trïn
nhûäng neão àûúâng chöëng Myä:
Nù’ng êëm lïn röìi muön laá nguyå trang reo
Àoaân ta ài xanh ngaát caã mêy chiïìu...
25-7-1967
CAÁC NHAÂ THÚ HOÅC NHÛÄNG GÒ ÚÃ CA DAO?
Chuáng ta bêy giúâ àang àaánh Myä, cûáu nûúác, cuäng höm
nay chuáng ta laåi thaânh lêåp Höåi vùn nghïå dên gian, trong
àoá coá vùn hoåc dên gian, coá ca dao. Àêy laâ möåt haânh àöång
yïu Töí quöëc, nghôa laâ möåt haânh àöång chöëng àïë quöëc xêm
lûúåc Myä. Coá thïí noái, àöìng thúâi vúái suáng àaån, lûúäi lï,
chuáng ta lêëy ca dao neám vúä àaâu giùåc Myä. Chuáng ta
cûúng quyïët diïåt giùåc Myä búãi chuáng ta yïu vö cuâng àêët
nûúác quï hûúng, yïu nhên dên àöìng baâo. Nhûäng cêu ca
dao tûå nghòn àúâi töí tiïn àïí laåi xoaáy vaâo ruöåt raâ cuãa ta,
laâm àöång túái niïìm yïu thûúng sêu sù’c lúán lao. Caác àöìng
chñ giaãi phoáng quên, böå àöåi, caác baån du kñch, dên quên!
Cho töi xin nûãa tiïëng àöìng höì noái ca dao Viïåt Nam cho
caác baån nghe, cho töi noái “Anh ài anh nhúá quï nhaâ, nhúá
canh rau muöëng, nhúá caâ dêìm tûúng”, cho töi noái “Con úi
nhúá lêëy cêu naây, cûúáp àïm laâ giùåc, cûúáp ngaây laâ quan”;
cho töi noái “Em nghe anh àau àêìu chûa khaá - Em bùng
àöìng chó saá haái ngoån laá cho anh xöng...” cuãa Bònh Trõ
Thiïn; cho töi noái “Súám mai anh xaách caái thoäng ra àöìng
- Em bù’t con cua em boã vö trong caái thoäng - Noá kïu caái
roãng, noá kïu caái raãnh, noá kïu: Chaâng úi!” cuãa Nam,
Ngaäi, Bònh, Phuá; cho töi noái “Nûúác chaãy liu riu - Löåc
bònh tröi riu rñu...” cuãa Nam böå; vaâ nhiïìu, nhiïìu nhûäng
cêu khaác nûäa tûâ Nam chñ Bù’c, nhû coá àêët, nhû coá nûúác,
nhû coá caát, coá biïín, nhû coá möì höi ngûúâi; caác àöìng chñ seä
caãm thêëy dêìn dêìn tuå laåi núi khoáe mù’t möåt gioåt ûúát saáng
ngúâi, àoá laâ möåt gioåt tinh tuáy chù’t ra tûâ ruöåt cuãa non
söng! Chñnh caái aánh ca dao trïn mù’t àoá cuäng laâ möåt
àöång lûåc ghï gúám thuác àêíy caác àöìng chñ quyïët liïåt bù’n
truáng giùåc Myä.
Caác nhaâ thú hoåc àûúåc nhûäng gò úã ca dao? - Hoåc àûúåc
nhiïìu lù’m.
Riïng töi, tûâ hún ba chuåc nùm nay töi àaä hoåc. Laâm
nghïì gò, lo nghïì gò. Laâm thú, maâ khöng hûäu yá nghe, hoåc
ca dao tûâ thuúã múái biïët khön, thò, nhû lúâi Khöíng Tûã:
“Khöng hoåc Kinh Thi lêëy gò maâ noái?”, khöng hoåc ca dao
tûâ nhoã, thò laâm sao cho gioãi àûúåc thú? Nguyïîn Du àaä ài
hoåc trûúâng cuãa cö Uy, cö Saå, Trûúâng lûu nhõ nûä, àaä trûúác
tiïn hoåc trûúâng haát vñ cuãa caác cö gaái phûúâng vaãi, thò múái
coá húi thú Kiïìu; Puskin vúä loâng àaä hoåc trûúâng vùn hoåc
dên gian cuãa Nga, cuãa baâ nhuä mêîu. Nay töi chó kïí
nhûäng kyã niïåm trïn àûúâng Khaáng chiïën lêìn trûúác cuãa
mònh. Tuöíi trïn ba mûúi, laåi mang sùén yá thûác gùåp ca dao
hay ai àaánh rúi thò nhùåt lêëy ngay vïì maâ cêët, töi àaä àûúåc
nhûäng caái sung sûúáng thêåt thuá võ cuãa thú. Àoá laâ trïn
Àûúâng cheâ úã Phuá Thoå tûâ Thaái Ninh ra Chên Möång, trong
àoaân gaánh cheâ, coá möåt öng cuå coân khoãe maånh tay àaánh
xa, chên deão chaåy, rêu ngù’n lêët phêët, miïång àang àaâ
chuyïån böîng thöët:
Xuïình xoaâng àaánh baån xuïình xoaâng,
Treã vui baån treã, giaâ “choang” baån giaâ!
Öng cuå êëy ài qua àaä lêu, maâ töi àïën nay coân nghô: àêy
laâ möåt vñ duå rêët àiïín hònh cho caác baån múái laâm thú thêëy
sûå ñch lúåi cuãa caái vêìn. Nhúâ coá vêìn “xoaâng”, maâ ca dao àaä
haå àûúåc möåt chûä choang lyá thuá; “giaâ choang baån giaâ” àöëi
vúái treã vui baån treã, “choang” àêy ùn khúáp biïët bao, nhû
hai vêåt gùåp nhau àaánh “choang”, nhû aánh saáng saáng
“choang”.
Möåt lêìn khaác, töi úã Àaåi Tûâ ài àïën phöë Ba Giùng coá
caâ phï Ly rêët ngon, thò nghe thêëy möåt baâ cuå baán haâng
àang nöíi möåt cún ngoa ngoù’t; höm êëy baâ cuå noái nhiïìu
lù’m, oãm caã tai haâng xoám, böîng nhiïn trong caái àaám chûä
döîi húân xóa xoái, aánh lïn möåt cêu ca dao:
Baâ giaâ soáng saánh nhû baát nûúác cheâ!
Baâ cuå coân noái: “mùåt thò röî tuïëch, laåi queâ möåt chên”,
nhûng töi vûát caái cêu dûúái thö kïåch kia ài, maâ chó àoán
ngay lêëy caái cêu trïn hay quaá; chao öi, caãm ún baâ cuå tûå
döîi caái thên mònh giaâ, maâ àaä biïëu töi möåt hònh tûúång
thêåt laâ sinh àöång; töi chùèng coân nhúá baâ cuå giêån húân úã
àêu nûäa caã, töi chó thêëy hònh aãnh maá yïu thûúng gêìn
guäi cuãa töi, tuöíi giaâ soáng saánh nhû baát nûúác cheâ, sao ca
dao taã tuöíi giaâ àuáng thïë! Maá töi tay bûng khöng vûäng
lù’m nûäa, miïång nhai khöng àuã rùng nûäa, caác phaãn xaå
khöng hoaân toaân chñnh xaác, nhû möåt baát nûúác cheâ àêìy
bõ chao ài chao laåi, hònh tûúång soáng saánh thêåt laâ hay!
Laåi möåt lêìn nûäa vïì khu Tû, khoaãng Thanh Hoáa ài
vaâo Nghïå An, mêëy baâ vûâa gaánh caá biïín ài thêåt nhanh
àïí giûä lêëy tûúi àem àïën chúå, vûâa chuyïån gioân giaä; bùçng
caái gioång Thanh Hoáa maâ töi caãm nhû truyïìn laåi tûâ àúâi
Baâ Triïåu, möåt baâ àûáng tuöíi vûâa chaåy vûâa noái, töi tûúãng
nhû baâ daåy cho chñnh töi:
Sûå àúâi nûúác mù’t soi gûúng,
Caâng yïu mïën lù’m, caâng thûúng nhúá nhiïìu!
Möåt cêu ca dao noái: “Trúâi sinh con mù’t laâ gûúng” cuäng
àaä hay; nhûng cêu naây coân hay hún nhiïìu. Trong caái xaä
höåi cuä àau àúán kia, sûå àúâi nûúác mù’t soi gûúng, anh, chõ
khoác ra nûúác mù’t, röìi anh, chõ laåi soi mònh trong caái
khoaãng nûúác mù’t êëy! Trong thûåc taåi vêåt chêët, coá ai soi
nûúác mù’t bao giúâ, nhûng trong thûåc tïë tinh thêìn, caâng
yïu mïën lù’m, thò caâng thûúng nhúá nhiïìu, chûä nûúác mù’t
soi gûúng thêëm thña, sêu sù’c biïët bao! Maâ cuäng triïët lyá
dûúâng bao!
Töi muöën noái coá saách maách coá chûáng, àïí taåo möåt
khöng khñ thöng caãm chung quanh, thò cêu ca dao múái
nöíi bêåt, chûá khöng thò coá thïí bay ài mêët thöi! Nùm 1954,
töi ài cù’t amiàan vúái àöìng chñ Töë Hûäu úã bïånh viïån
khaáng chiïën cuãa baác sô Trêìn Hûäu Tûúác; cù’t xong vui
sûúáng sù’p bònh phuåc, töi ngöìi taán chuyïån ca dao vúái mêëy
anh böå àöåi; möåt anh böå àöåi coân treã noái gioång xûá Nghïå
beân goáp:
- “Khi coân úã quï töi, töi coá nghe möåt cêu nhû thïë naây:
Treâo àeâo hai maái chên vên,
Loâng vïì Haâ Tônh, daå aái ên Quaãng Bònh!"
Anh àoåc laåi rêët höìn nhiïn, coá biïët àêu rùçng anh àaä cho
töi möåt viïn ngoåc! Thêåt àuáng têm traång caái ngûúâi Haâ
Tônh vö úã, vö yïu Quaãng Bònh - hai tónh êëy nhû möi vúái
rùng, ra vö nhiïìu lù’m - àïí laåi möëi tònh úã àêu cêìu Rooân,
Ba Àöìn chi àoá, chên bûúác lïn àeâo Ngang; túái àónh àeâo
röìi, möåt chên àùåt úã maái vïì Haâ Tônh, möåt chên àùåt úã maái
laåi Quaãng Bònh, Treâo àeâo hai maái chên vên, chên vên laâ
tiïëng múái do hoaân caãnh maâ tûå saáng taåo ra, noá töíng húåp
chûä chïnh vïnh laâ àeâo vúái chûä phên vên laâ daå! Maâ noá laåi
chên laâ úã baân chên, tuå tònh caãm! Loâng vïì quï hûúng Haâ
Tônh, nhûng daå laåi úã vúái aái ên Quaãng Bònh! Nïëu baây ra
möåt caãnh nhû trïn úã sên khêëu, àûáng cao trïn àeâo, hai
chên hai maái, mù’t tröng hai phña, maâ haát cêu ca dao
naây thaânh möåt àiïåu haát nam, thò nöíi bêåt biïët bao nhiïu!
Àoá chó laâ múái lêëy coá ba vñ duå baãn thên töi hoåc ca dao!
vïì saáng taåo vêìn, vïì saáng taåo hònh tûúång, vïì saáng taåo
tiïëng, chûä. Möåt vñ duå thûá tû nûäa cuäng cûá nïn lêëy, xin
quñ võ nghe àïën cuäng nïn phoáng têm cho, laâ töi àaä sûu
têìm úã laâng Coâng, trong àúåt ài phaát àöång giaãm tö nùm
1952, huyïån Vônh Löåc, Thanh Hoáa. Baâ Bûå, chùn boâ thuï
cho caã laâng Coâng, ngheâo nhêët xoám maâ cuäng röång buång
nhêët laâng, thuêåt laåi vúái töi cêu chuyïån cuãa hai vúå chöìng
hiïån nay àïì huïì coá böën con, khúãi àêìu laâ chó taåi trïu tûác
nhau bùçng ca dao. Hai anh chõ nöng dên àang xuên,
giûäa caã boån haát àöëi haát àaáp, anh con trai nhùçm vaâo chõ
con gaái xinh nhêët laâng maâ haát möåt caách úäm úâ:
Hoa kia tûúi töët rûúâm raâ
Tuy rùçng tûúi töët, khi maâ chêm ong.
“e coá khi maâ chêm ong”, noái tù’t thaânh “khi maâ chêm
ong”. Noá ong chêm khöng hiïím bùçng noái chêm ong;
“chêm ong” coá bao göìm chûä “bõ” hiïíu ngêìm trong êëy. Bõ
têën cöng aác vaâ bêët ngúâ nhû thïë, nïëu khöng phaãi laâ möåt
cö gaái coá baãn lônh vaâ coá taâi ngön ngûä, thò ù’t laâ bõ teän
maâ ù’ng miïång. Nhûng cö gaái laâng Coâng, thêåt laâ bêët ngúâ
vaâ kyâ laå, böëp chaát traã lúâi àûúåc ngay anh con trai:
- Anh úã trong êëy anh ra?
Cúá sao anh biïët vûúân hoa chõ taân?
Thïë àaä hay lù’m röìi, nhûng cö gaái coân böìi thïm cho
möåt têìng nûäa:
Hoa taân nhûng nhõ chûa taân,

Muöën xem chõ veán bûác maân cho xem!
Coá thïí noái laâ anh con trai àaä bõ haå “nöëc ao” nùçm ào vaán,
trong caái trêån àoå ca dao naây! ÊËy vò thïë maâ vïì sau hoå
thaânh vúå chöìng! Vaâ töi nghô caái vñ duå naây laâ möåt àónh
cao àöå cuãa sûå àöëi àaáp giûäa con gaái, con trai.
*
* *
Caái àïm höm êëy àïm gò!

Boáng trùng löìng “boáng thuyïìn” ài trêåp truâng!
Caái àïm khaáng chiïën coá trùng êëy, töi vúái Huy Cêån vaâ
mêëy anh baån úã Böå Kinh tïë ài thuyïìn doåc tûâ Nam Àaân
vïì Àö Lûúng
Nûúác söng Lûúâng ai lù’ng maâ trong,
Duyïn chaâng ai taåc, cho loâng em say?
Baâ cheâo àoâ haát nhû thïë; thò ra àêy laâ trïn söng Lûúâng,
vaâ Àö Lûúng vöën tïn laâ Àö Lûúâng, taåi Têy noá viïët trïn
baãn àöì nhû thïë, noá àoåc ra Àö Lûúng, vaâ töi àaä nhêìm
theo. Töi cûá oaán giêån töi maäi, taåi töi khöng biïët viïët töëc
kyá, taåi töi khöng biïët chong möåt ngoån àeân maâ cheáp, hay
laâ giaá Khaáng chiïën lêìn trûúác maâ coá àûúåc möåt caái maáy
thu tiïëng vaâo giêy; 1948, àïën bêy giúâ àaä laâ 18 nùm röìi
chûá ñt gò, thïë maâ töi cûá nhúá maäi, êën tûúång sêu sù’c laå
luâng! Töi caãm thêëy nhû mònh khöng nhúá àûúåc lêëy möåt
phêìn trùm cuãa caái bûäa tiïåc ca dao maâ baâ cheâo àoá cho
chuáng töi tûúãng.
Boáng trùng em tûúãng boáng àeân
Boáng cêy em tûúãng boáng thuyïìn anh sang.
Àêët söng laåi àöí xuöëng söng

Khöng ai chúâ baån nhû cöng ta chúâ...
Thêåt laâ nhûäng cêu cuãa nhûäng ngûúâi söëng trïn söng nûúác.
Baâ cheâo àoâ àïm êëy bao nhiïu tuöíi? Cuäng phaãi àïën böën
mûúi nhùm. Àïm trùng saáng àeåp trong ngêìn tiïëng maái
cheâo vöî vaâo aánh trùng nhû vang ngên maäi trong khöng
gian pha lï, giûäa caãnh non söng thanh tuá, nùm ngûúâi
ngöìi trong loâng thuyïìn vaâ hai ngûúâi cheâo thuyïìn úã muäi,
úã laái àïìu hoáa thaânh thi sô têët caã. Baác gaái Nghïå An haát
hïët cêu naây sang cêu khaác, lúâi ca dao trïn söng Lûúâng
sao maâ trong thïë! Chuáng töi phuåc nhûäng cêu vùn hay,
àeåp, coá leä möåt phêìn vò nhûäng ca dao êëy àoåc lïn trong
khung caãnh naây, thò giaá trõ vùn hoåc àûúåc tön lïn, chuáng
töi hoãi baâ cheâo àoâ: - ÚÃ àêu maâ baác biïët nhiïìu cêu nhû
thïë?
- ÚÃ núi mui êëy, chûá úã àêu!
Baác êëy baão laâ úã núi möi baác maâ ra. Nghôa laâ baác coá
thïí àùåt lêëy bao nhiïu cuäng àûúåc! Baâ cheâo àoâ laåi cho
chuáng töi biïët:
- “Thûúâng thûúâng, thuyïìn gùåp nhau trïn söng, nam
haát, nûä haát, àêìu höm múái gùåp thò haát àöë, haát àöëi, giûäa
àïm thò haát kïët, cuöëi àïm thò haát traách”.
Bù’t àêìu thò thûã taâi ûáng àöëi, choåi trñ thöng minh, haát
chaâo nhau, haát àöë nhau bù’t traã lúâi. Vaän caái nhöån nhõp
àêìu höm, àïm sêu dêìn, hai búâ vù’ng veã, laâng maåc àöi bïn
nhû dêìn dêìn nguã hïët, luác àoá xem nhûäng cêu ên tònh ra
maâ haát, haát kïët, “àöi ta nhû thïí con baâi, àaä àaánh thò kïët,
chúá naâi thêëp cao”. Naâo àaä yïu chi nhau dêu, nhûng caái
thïë vùn chûúng noá àêíy ài nhû thïë, möîi ngûúâi nhû àoáng
möåt vai ên tònh, àoá laâ ngûúâi nam noái chung kïí tònh vúái
ngûúâi nûä noái chung, hay ngûúâi con trai muön àúâi noái vúái
ngûúâi con gaái muön thuúã... Baâ cheâo àoâ haát:
Nghe lúâi baån noái àêåm àaâ
Chöìng con chùèng phaãi, rûáa maâ em thûúng
Möåt cêu sêu sù’c chñ tònh:
Cúm ùn möîi bûäa möåt lûng
Nûúác uöëng cêìm chûâng, àïí daå thûúng anh.
Möåt cêu nhû veä cho thêëy thêåt trûúác mù’t, maâ rêët coá
duyïn:
Vúå chöìng nhû àöi cu cu
Chöìng thò ài trûúác, vúå gêåt guâ theo sau.
Àïën nhû cêu sau naây thò thêåt múái laå; thûúâng tònh thò
trong xaä höåi, ngûúâi àaân öng cûá giaânh lêëy maâ noái anh yïu
em àïën mûác naây mûác noå, chûá trong vùn hoåc thïë giúái,
nhêët laâ úã AÁ àöng, coá mêëy khi thêëy ngûúâi phuå nûä noái em
yïu anh àïën nöîi noå möîi kia. Ca dao noái:
Em thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi
Choái chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao.
Thêåt laâ nhû Pheâdre múái thoaåt thêëy Hippolite trong vúã
kõch cuãa Racine; yïu anh maâ thêëy choái caã mù’t, àuáng
ngûúâi àaân öng laâ mùåt trúâi, àuáng laâ vêìng dûúng, aánh cuãa
khñ dûúng.
Trïn söng, àöi àoâ, caâng haát laåi caâng kïët. Nam Böå coá
cêu haát vïì hai chiïëc àoâ:
Búá chiïëc ghe sau, cheâo mau anh àúåi!
Keão khuác söng naây búâ buåi töëi tùm.
Àoá laâ tònh yïu cuãa hai ngûúâi lao àöång, Búâ chiïëc ghe
sau! Chao! Thûúng yïu biïët chûâng naâo! Cheâo mau anh
àúåi, ngûúâi maâ laåi xûng “anh” vúái möåt chiïëc thuyïìn. Àêy
laâ trûúâng húåp kïët cuãa hai chiïëc thuyïìn! Maâ àaä kïët röìi,
thò sù’p xa nhau, àïm gêìn taân.
Nûúác chaãy xuöi con caá buöi noá löåi ngûúåc
Nûúác chaãy ngûúåc con caá vûúåc noá löåi ngang.
“Gùåp nhau coân biïët trïn söng bïën naâo”, phaãi xa nhau
thò tiïëc, thò ûác, thò tûác, cho nïn theo baâ cheâo àoâ noái thò
àoaån cuöëi cuâng cuãa cuöåc haát laâ haát traách. Traách anh,
traách em, thêåt ra laâ traách hoaân caãnh, traách tònh thïë.
Traách maâ àïën nhû cêu ca dao naây àïm êëy trïn söng
Lûúâng:
Gioá sao gioá maát sau lûng
Daå sao daå nhúá thûúng dûng thïë naây.
thò töi cho laâ möåt trong nhûäng cêu thú hay nhêët trïn àúâi!
Ngûúâi cheâo thuyïìn lêëy viïåc cuå thïí khöng thêëy gioá maát
trûúác mùåt, maâ mònh àûáng cheâo chó thêëy gioá maát sau
lûng, àùång maâ liïn hïå giêån cho caái traái tim cuãa mònh
thûúng nhúá laâm chi caái keã khöng yïu mònh! Caái ngûúâi
dûng maâ mònh khöng thïí dûãng dûng àûúåc!
*
* *
Nhûäng nhaâ thú hoåc nhûäng gò úã ca dao?

Hoåc nhû moåi ngûúâi, thu hoaåch nhû têët caã moåi ngûúâi
thu hoaåch cuãa ca dao; hoåc tñnh giai cêëp trong àoá, hoåc lêåp
trûúâng cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång, hoåc caái hiïån thûåc cuãa
viïåc àúâi qua mêëy nghòn nùm trong àoá, hoåc caác tûúng
quan xaä höåi, hoåc caái tûúng quan nam nûä trong caác chïë
àöå cuä, hoåc tïn àêët tïn nûúác, tïn sao, tïn caá, tïn chim
muöng, tïn hoa coã..., hoåc maáu vaâ möì höi, nûúác mù’t vaâ
nuå cûúâi cuãa nhûäng con ngûúâi... Nhûng noái heåp hún, caác
nhaâ thú hoåc àûúåc thú úã trong ca dao.
Hoåc caái ngù’n cuãa ca dao. Ve veã veâ ve, caái veâ thò daâi,
nhûng tuyïåt àaåi àa söë cuãa ca dao laâ ngù’n, chuã yïëu laâ
möåt àöi saáu taám. Noái ngù’n thêåt! Goån thêåt! Hai cêu 14
chûä laâ giaãi quyïët.
Thûá nhêët laâ höí mang hoa,
Thûá nhò Trêìn Taán, thûá ba Buâi Baânh.
Àoá laâ möåt cêu thú kïí rù’n rïët hay laâ kïí quan laåi taân
aác? Chùèng theâm noái daâi, noái nhû taåc lúâi vaâo bia àaáá, bia
lûu xuá ö danh muön thuúã, cùm húân muöën àaánh cho chïët
rù’n cuäng nguå luön úã trong cêu. Thú Nhêåt Baãn coá ba cêu
ngù’n cuäng goåi laâ möåt baâi hai kai; thûåc tïë möîi cêu ca dao
Viïåt Nam saáu taám àûáng riïng, laâ möåt baâi thú 14 chûä.
Töíng kïët möåt maãng kinh nghiïåm úã àúâi, thaânh möåt thûá
chêm ngön cuåc böå thò ngù’n goån àaä àaânh:
Rûúåu ngon bêët luêån ve saânh
Raách maâ kheáo vaá hún laânh vuång may.
Tònh caãm daåt daâo nhû soáng toãa, cuäng ngù’n goån 14
chûä:
Chiïìu chiïìu ra àûáng ngoä sau,
Ngoá vïì quï meå ruöåt àau chñn chòu
Chó 14 chûä thöi, nïn phaãi choån neát naâo àiïín hònh
nhêët, phaãi ra àûáng ngoä sau chûá khöng àûáng ngoä trûúác,
ngoä sau múái tröng ra caánh àöìng hiu hiu vù’ng veã, phaãi
laâ chiïìu chiïìu, cöng viïåc, cúm nûúác xong thò múái quaånh
hiu; maâ phaãi noái möåt caách nöíi bêåt nhêët; ruöåt àau chñn
chòu, êm thanh ài vúái chiïìu chiïìu, rêët gúåi caãm. Töi nghô
ca dao truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam cuäng nhû Kinh Thi
cuãa Trung Quöëc (dõch theo nguyïn àiïåu):
Gêåp ghïình goâ cao
Ngûåa nhoåc xiïët bao!
Thöi ta roát cheán rûúåu àaâo,
Loâng thûúng hoa laäng xao!
*
* *
Haái rau quyïín nhô

Gioã nghiïng chùèng àêìy;
Àùåt bïn àûúâng caái,
Nhúá ngûúâi khöng khuêy!
Ca dao nûúác naâo cuäng coá caái hay khoá noái cho hïët
àûúåc!
Caác nhaâ thú hoåc caái tñnh lûu truyïìn cuãa ca dao. Chúá
nhúá rùçng: cao dao cêu naâo cuäng hay. Thêåt ra cêu naâo coân
lûu truyïìn àûúåc àïën ngaây nay laâ àaä traãi qua möåt cuöåc
àaâo thaãi tûå nhiïn gù’t gao, khe khù’t. Tûâ khi coá chûä viïët,
vaâ nhêët laâ tûâ luác coá maáy in, thò túâ giêëy cûá nhù’m mù’t
laåi maâ giûä nhûäng gò àûúåc viïët, in úã trïn giêëy, vùn dúã
cuäng nhû vùn hay (cöë nhiïn laâ giûä thïë thöi, chûá vùn dúã
cuäng khöng thïí truyïín ài àûúåc); nhûng trûúác khi coá chûä
viïët, hoùåc laâ khi coá chûä viïët röìi, maâ chûä viïët chó àïí cheáp
nhûäng vùn khoa cûã, baác hoåc vaâ chuyïn nghiïåp, chùèng
cheáp vùn bònh dên, nghôa laâ coá chûä cuäng nhû khöng àöëi
vúái vùn bònh dên, thò vùn bònh dên, ca dao chó truyïìn ài
bùçng miïång, maâ caái miïång thò vùn dúã noá khöng chõu chúã
nhû túâ giêëy vö tri; vò caái miïång gù’n liïìn vúái trñ nhúá, coá
nhúá coá thuöåc múái truyïìn, vaâ trñ nhúá thò noá raát choån lûåa,
tûác laâ boã nhûäng rûúâm raâ vö ñch, giûä lêëy caái chñnh, coá chêët
lûúång. Noái nhû vêåy khöng phaãi laâ nhûäng ca dao naâo coân
laåi àïën bêy giúâ àïìu laâ hay; coân phaãi tiïëp tuåc gaån loåc cao
hún nûäa. Nhûng coá möåt sûå thêåt, laâ haâng nghòn, nghòn,
haâng vaån, vaån cêu ca dao àaä bõ chïët doåc àûúâng thúâi gian
nhûäng nghòn nùm lõch sûã cuãa dên töåc ta; cêu naâo thñch
ûáng àûúåc múái söëng laåi vaâ lûu truyïìn. Nhûäng ngûúâi laâm
thú nïn hoåc têåp nhûäng cêu ca dao hay coân truyïìn laåi,
nghiïn cûáu xem taåi sao vûúåt àûúåc nhûäng nghòn nùm?
Bay àûúåc tûâ miïång naây sang miïång khaác, ài àûúåc suöët tûâ
Bù’c chñ Nam daâi dùåc, vaâ cöë gù’ng cho thú mònh cuäng
àûúåc nhû thïë (khoá lù’m!). Möåt cêu ca dao nhû cêu àûúåc
haát úã nhûäng ngaây höåi Àïìn Huâng haâng nùm:
Naây lïn! Naây lïn! Naây lïn!
Lïn non Cöí tñch, lïn àïìn Huâng vûúng.
Nhûäng ngûúâi àu trïn chiïëc àu tiïn haát nhû thïë; Cöí
tñch laâ thön Cöí tñch thuöåc huyïån Lêm Thao, Phuá Thoå, caái
tïn laâng naây àaä coá tûâ bao ngaân nùm? Vaâ cêu ca dao àùåc
biïåt kia coá thïí noá lûu truyïìn tûâ nhûäng ngaây höìi giöî töí
àêìu tiïn, qua mêëy nghòn nùm cuä! Noá lûu truyïìn àûúåc búãi
noá coá àùåc tñnh laâ cho ngûúâi ta ngúâm ngúåp möåt caách khoaái
traá nhû luác àaánh àu, ba àúåt lùåp laåi “Naây lïn”, lïn! Lïn!
Lïn! Bay nhû àu böíng!
Ca dao hay lûu truyïìn laåi àûúåc, vò nöåi dung thiïët cöët
àïën ngûúâi ta, böí ñch cho ngûúâi ta; ca dao sinh ra laâ do
thúâi sûå, do phuát giêy, ngaây thaáng höm àoá cêìn thiïët,
nhûng laåi noái àûúåc chuyïån lêu daâi, phöí biïën àûúåc trong
thúâi gian vaâ khöng gian, vaâ hònh thûác thò giaãn dõ khöng
cêìu kyâ rù’c röëi, maâ laåi coá neát àùåc biïåt àiïín hònh.
Caác nhaâ thú hoåc àûúåc úã ca dao tñnh àa daång: nhiïìu veã,
nhiïìu mùåt, nhiïìu bïì. Vò laâ cuãa haâng vaån taác giaã úã khù’p
moåi núi (khöng àïí tïn laåi), möîi ngûúâi, tûâ caái hiïån thûåc maâ
mònh nhêån thêëy, thöët lïn möåt baâi ca dao nïn hoåp ca dao
cuãa vaån nhaâ êëy, thò thêåt laâ phong phuá vö haån. Àoåc ài, àoåc
ca dao ài! Ca dao úã Bù’c Böå cho àïën Nghïå Tônh, àûúåc biïët
àïën nhiïìu röìi; ca dao Nam Trung böå cuäng àaä àûúåc in
thaânh hai quyïín saách, baãn thên töi cuäng àaä àûúåc nghiïn
cûáu àïën; coân ca dao Bònh Trõ Thiïn thò haäy àang coân in(1) ,
vaâ riïng töi, thò töi múái thûåc sûå khaám phaá, nïn höm nay
töi àùåc biïåt lêëy vñ duå trïn maãnh àêët múái naây. Nhiïìu daång
biïët bao! Àaáng yïu quñ biïët bao!
Lïn non àoán gioá lêëy trêìm
Xui ong lêëy mêåt, xui tùçm nhaã tú.
Caái anh, caái chõ thi sô naâo àêy, tûâ bao giúâ àaä laâm caái
viïåc xuái giuåc rêët saáng taåo êëy! Dûúâng nhû trñ nhúá töi chûa
thêëy coá thi sô chuyïn nghiïåp naâo xûa nay trong vùn hoåc
thïë giúái àaä xui ong lêëy mêåt! Xui gò maâ xui hay, xui àeåp
thïë. Vaâ àoán gioá lêëy trêìm: ngûúâi lïn rûâng àoán tòm cho
àûúåc cêy gioá àaä lêu nùm, khö laåi, trong loäi cêy àaä thaânh
trêìm hûúng.
Coá duyïn àûáng ngaái(2) cuäng mï!
Àoá laâ chên lyá phöí biïën, nhûng ca dao noái lïn àûúåc,
cuäng laâ möåt sûå khaám phaá.
Con thûúng thêìy meå khöng nghe,
Àaá àeâ trïn coã, heâ heâ! Nhêëc ài.
(1) Sau baãn tham luêån naây, àaä xuêët baãn.

(2) Ngaái: xa.
Cuäng laâ möåt chên lyá nûäa, chên lyá cuãa tranh àêëu, cuãa
caái phaãi vûúåt qua caái traái; cêu naây khöng nhûäng mang
mêìm möëng cho luêåt hön nhên vaâ gia àònh cuãa xaä höåi ta
hiïån nay, maâ heâ heâ nhêëc ài, coân röång ra àïën moåi cuöåc
“caách caái maång”!
Tûúãng rùçng troån thuãy troån chung

Khöng hay nhû phaáo nöí àuâng ngang lûng.
Quan saát rêët gioãi vïì caái phaáo nöí, noá nöí ngang lûng,
ai àêu coá ngúâ noá laåi nöí ngang ngûãa nhû thïë, àem vñ phaáo
nöí vúái ngûúâi nûãa chûâng tïå baåc.
Cao dao Bònh Trõ Thiïn àêy thêåt laâ àa daång khi noái
nhûäng khña caånh tinh vi cuãa tònh aái, tònh caãm àaä tinh
vi, maâ caách noái cuäng tinh vi, noái moác moái nheå nhaâng
thêëu gan thêëu ruöåt ngûúâi ta. Traách ngûúâi choáng quïn:
“Lêu ngaây nhù’c laåi keão phai, Vñ dêìu baån coá nghe ai
cuäng àaânh”; “Úi ngûúâi baån cuä kia úi, Àaä lêu chó mêëy maâ
nguöi têëm loâng!” Traách ngûúâi hay nguã: - “Àïm khuya
àùång gioá thanh trúâi, Khuyïn chaâng búát nguã nghe lúâi em
than”. Anh àûâng nïn noái rùçng anh coá nhúá thûúng em maâ
anh sêìu, sêìu chi anh! “Sêìu chi daå àoá, kïu van! Sêìu em
chñn chiïëc ghe loan chúã àaây”. Ngûúâi úã xa túái thêåt laâ àaáng
súå! “Àûúâng xa úi húäi àûúâng xa, Àem sêìu túái boã cho ta maâ
vïì.” - “Khöng nïn tònh cuäng xûa nay, ÚÃ chi sêëp mùåt xêy
maây rûáa anh!” cêu traách àoá laâ nùång. Cêu traách naây thò
nheå hún, nhûng cuäng àuã chïët ngûúâi: “ÚÃ chi hai daå ba
loâng, Daå cam thò ngoåt, daå boâng thò chua”; coân cêu traách
àêy thò nheå lù’m: “Cùn duyïn chùng àoá húäi trúâi? Gioá nam
phaãng phêët maát röìi laåi khöng!”, nhûng ngêîm kyä, chùèng
thêëm thña hay sao?
Caái gioång noái Huïë, quï meå cuãa nhaâ thú Töë Hûäu, töi
tûúãng nghe noá bïn tai, dïî thûúng maâ da diïët trong
nhûäng cêu naây: “Vò ai kim, cuác phên li, Nghôa nhên giaán
àoaån chó vò taåi anh” - “Trùm nùm khöng boã nghôa ài, Sao
maâ chaâng cûá höì nghi rûáa hoaâi”. Gioång noái “mö, naâo” àaä
hay, maâ tònh caãm trong cêu laåi caâng àaáng yïu hún nûäa:
“Chöìng con mö coá anh naâo! Em coân lûång àûång vûúân àaâo
súám trûa”.
Ca dao úã àêy àa daång, khi noái nhûäng caãnh vêåt àêët
nûúác “Àïm khuya trùng lïåch trúâi trong”, “Àïm khuya
trùng gioåi thïìm àònh”, “Saáng trùng laåi saáng múâ múâ” , khi
saáng kiïën ra nhûäng cêu saáu àïí lêëy vêìn cho cêu taám: Vúái
tay vin noã àïën rui... Vúái tay vin noã àïën keâo... Vúái tay vñt
ngoån tre coâng, Hoãi thùm anh thûã trong loâng thûúng ai“,
khi saáng taåo nhûäng caách noái vïì ”hai ta": “Hai ta nhû
rûúåu vúái men, Àang say ngêy ngêët ai deâm chúá xa”; àa
daång khi noái, àêy laâ ngêy thú thêåt hay laâ vui àuâa yá nhõ:
“Thûúng anh buång saát têån da, Anh thò khöng biïët, tûúãng
laâ àoái cúm”; khi taã caãnh xaä höåi: “Lêëy chöìng mûúâi chñn
muå o, Hai mûúi öng chuá nhoåc lo thïm buöìn”, khi taã caãnh
ngheâo khöí: “Lêëy chi tröng cêåy tûâng giúâ, Ba con rêån àoái
ngöìi chúâ nûúác söi!”.
Nhû Nguyïîn Du noái “Sen taân cuác laåi núã hoa, Sêìu daâi
ngaây ngù’n àöng àaâ sang xuên”, ca dao úã àêy laåi noái:
Chúâ chaâng xuên maän heâ qua
Böng lau àaä núã sao maâ vù’ng tin.
Theo con mù’t cuãa ca dao, böng lau böng sêåy laâ hoa
cuãa muâa thu hún caã hoa cuác.
Noái laâ lêëy úã ca dao Bònh Trõ Thiïn, nhûng thêåt ra,
caác vñ duå trïn àêy, töi chó múái lêëy trong haát ru em
Quaãng Bònh. Coân dûúái àêy, töi chó lêëy möåt vñ duå duy
nhêët trong hoâ maái nhò, maái àêíy Bònh Trõ Thiïn noái
chung:
Thiïëp nhúá chaâng têëm phïn hû, nuöåc laåt àûát
Chaâng nhúá thiïëp khi àù’ng nûúác ngheån cúm
Ba trùng laâ mêëy mûúi höm
Mai nam vù’ng trûúác, chiïìu nöìm quaånh sau.
Hai cêu thêët biïën thïí àuáng laâ nhúá thûúng gù’n liïìn
vúái lao àöång; khi thêëy têëm phïn hû, nuöåc laåt àûát, thò nhúá
ngûúâi àaân öng àaä tûâng sûãa sang trong nhaâ; khi àù’ng
nûúác ngheån cúm, thò nhúá ngûúâi àaân baâ àaä tûâng nêëu
nûúáng, chùm soác cho mònh cún àau öëm; coân hai cêu saáu
taám, thò laâ trung têm cuãa sûå trau chuöët: súám mai thöíi
gioá nam thò thêëy vù’ng anh àùçng trûúác, ban chiïìu gioá
nöìm thöíi thò thêëy quaånh chaâng úã àùçng sau; mai chiïìu,
nam nöìm, vù’ng quaånh, trûúác sau, àaä böë trñ rêët cö àuác,
rêët tûå nhiïn vaâ thêåt khïu gúåi. Gioá nam gioá nöìm thúâi tiïët
gù’n liïìn vúái cûãa nhaâ laâm ùn thûúng nhúá, töi nghô rùçng
truyïån Kiïìu cuäng khöng coá möåt cêu nhû vêåy.
Thu heåp trong phaåm vi ca dao Bònh Trõ Thiïn, chñnh
laâ vò chûa coá thïí töíng húåp nöíi vïì ca dao caã nûúác tûâ Bù’c
chñ Nam, búãi viïåc sûu têìm àaä phaát triïín ra khaá röång!
Gêìn àêy trong caái phong phuá cuãa ca dao Nam Trung böå,
cöng viïåc sûu têìm laåi tiïëp tuåc ài sêu, vaâ dêìn dêìn hònh
thaânh caái phong phuá riïng cuãa ca dao Bònh Àõnh; àoá
cuäng laâ möåt àiïìu àaáng mûâng.
Mêëy lúâi em noái

Anh hong khoái àïí bïìn,
Dêìu trùm nùm nûäa, khöng quïn lúâi naâo!
Noái gaác bïëp hay hong khoái àïí daânh lúâi noái cuãa em, laâ
noái vui vui, nhûng cuäng toaát ra caái khöng khñ ùn ham
chù’c, mùåc ham bïìn, khöng khñ laâm ùn bïìn chùåt, yïu
thûúng bïìn chùåt.
Nïëu tiïën túái caác tónh àïìu ài sêu sûu têìm àûúåc ca dao
trïn maãnh àêët cuãa mònh, thò chù’c laâ khöng nhûäng caác
nhaâ thú, maâ moåi ngûúâi coân hoåc àûúåc nhiïìu ca dao hay,
múái phaát hiïån.
Àïën àêy, sù’p àïën luác ngûâng lúâi, töi böîng giêåt thoát
trong loâng vaâ nghe dêëy lïn möåt nöîi kñnh yïu veån toaân
àöëi vúái ca dao Bù’c Böå, núi quï cha àêët töí cuãa dên töåc
Viïåt Nam ta! Töi khöng thïí lùång im àûúåc, trûúác khi laãy
ra duâ chó laâ möåt cêu cuãa ca dao àêët Bù’c. Lêëy cêu naâo
àêy trong caái kho taâng göëc gaác, caái kho meå cuãa ca dao,
àêìy vaâng ngoåc? Töi xin lêëy cêu naây, dûúái khña caånh laâ
noá rêët khön, rêët saáng, noá àaåi diïån àûúåc cho phûúng phaáp
tû tûúãng, phûúng phaáp nhêån xeát, thïí nghiïåm vaâ töíng kïët
rêët sinh àöång cuãa dên töåc ta:
Àöi ta nhû baån xe thûâng,
Trùm àûát nghòn nöëi, xin àûâng quïn nhau!
Cêu ca dao naây Bù’c möåt trùm phêìn trùm, búãi Bù’c
múái goåi laâ thûâng, chûá Trung vaâ Nam thò goåi laâ dêy,
khöng coá tiïëng thûâng. Cêu êëy laâ phûúng phaáp suy nghô
biïån chûáng, thöëng nhêët caác mêu thuêîn vaâ àêíy cho sûå vêåt
tiïën lïn. Nghe vùn thò tûúãng cuäng hay vûâa thöi, nhûng
caâng nghô caâng thêëy àuáng, thêëy triïët lyá. Möåt cêy nïën
chaáy saáng khöng phaãi laâ möåt ngoån nïën y nguyïn, maâ laâ
haâng trùm, haâng ngaân ngoån àeân nïën kïë tiïëp nhau rêët
nhanh, möåt phêìn aánh chïët ài laåi coá möåt phêìn aánh múái
chaáy tûâ chêët múä, cho àïën luác taân caã cêy nïën; möåt cú thïí
söëng laâ bao göìm caái chïët cuãa haâng triïåu tïë baâo cuä vaâ sûå
sinh ra cuãa haâng triïåu tïë baâo múái; pheáp biïån chûáng coá
trong giúái tûå nhiïn àoá cuäng coá trong thïë giúái cuãa têm
höìn. Caác baån thanh niïn nùång vïì phûúng phaáp tû tûúãng
chuã quan, hùng say thûúâng muöën trong tònh yïu, coá laâ
coá caã, mêët laâ mêët hïët, àoá laâ caái thuá võ mï túi cuãa caái tuöíi
khöng bao giúâ trúã laåi êëy. Nhûng caâng vaâo àúâi, hoå caâng
thêëy rùçng: trong tònh yïu, àoâi hoãi tuyïåt àöëi laâ leä thûúâng
tònh, tuy nhiïn nïëu cûá àöång àûát möåt tñ maâ àaä vûát caã caái
dêy tú höìng, thò cuöëi cuâng chùèng coá caái dêy tú höìng naâo
laâ töìn taåi àûúåc! Öi! Caái mêìu nhiïåm cuãa sûå àúâi chñnh laâ
úã chöî àûát möåt tñ maâ laåi nöëi nhiïìu tñt, raách möåt chuát maâ
laåi vaá nhiïìu chuát, àöi ta nhû baån xe thûâng, trùm àûát
nghòn nöëi xin àûâng quïn nhau. Chung thuãy khöng phaãi
laâ möåt caái gò trúâi cho, maâ laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc àêëu
tranh chöëng nhûäng khaã nùng khöng chung thuãy; chung
thuãy laâ do sûå xêy dûång, sûå vun àù’p àeåp àeä biïët bao cuãa
con ngûúâi! Xe thûâng! Àoá laâ àöång taác chuã àaåo cuãa viïåc àúâi,
cuãa sûå lêåp chñ, bïån nghòn súåi ngù’n thaânh möåt dêy daâi,
xe trùm dêy nhoã thaânh möåt thûâng to buöåc àûúåc chiïëc
thuyïìn buöìm soáng àaánh! Àûát nöëi! àoá laâ àöång taác, laâ thaái
àöå chuã àaåo trong tònh yïu. Töi xin tùång cêu ca dao Bù’c
Böå sêu sù’c kia cho têët caã nhûäng baån treã, hoå nïn hoåc
thuöåc loâng àïí tûå trang bõ cho mònh ài möåt con àûúâng daâi
trùm nùm cuãa tònh yïu.
*
* *
Chuáng ta höm nay thaânh lêåp Höåi vùn nghïå dên gian
laâ möåt hònh thûác rêët tinh vi chöëng Myä, cûáu nûúác. Chuáng
ta biïët rùçng chñnh Caác Maác vaâ Fïàïrich Øngghen àaä sûu
têìm dên ca, ca dao Àûác, nhûäng ca dao trïn söng Ranh
(Rhin), giûäa haâng trùm cêu khaác, coá nhûäng cêu nhû:
Nïëu anh hoãi giûäa muâa àöng
Laâm sao tòm thêëy böng höìng àoã tûúi?
- Haäy theo àûúâng êëy anh úi
Con àûúâng cuãa traái tim ngûúâi anh yïu.
Àoá laâ do Mac sûu têìm. Chuáng ta nay ài trïn con
àûúâng cuãa Mac, cuãa Maxim Gorki àöëi vúái vùn hoåc dên
gian. Con àûúâng êëy lúán, quanh minh, chñnh àaåi. Con
àûúâng vùn nghïå dên gian Viïåt Nam, con àûúâng ca dao
Viïåt Nam mêëy nghòn nùm àaä tûâng xeáo xaác cuãa nhûäng
quên thuâ xêm lûúåc, coá chiïën thù’ng àûúåc quên cûúáp nûúác
múái coân àûúåc vùn nghïå, ca dao cuãa Töí quöëc. Con àûúâng
ngaân xûa êëy trong lõch sûã dên töåc ta hiïån àang xeáo xaác
àïë quöëc Huï kyâ xêm lûúåc, xeáo thêåt nhiïìu caâng töët, àöí
chuáng ra biïín Àöng, àùång cho trïn möåt àêët nûúác thöëng
nhêët, àöåc lêåp, tûå do, raång rúä vùn nghïå dên gian Viïåt
Nam, dûúái Chïë àöå ta àaä thaânh vùn nghïå nhên dên Viïåt
Nam.
21-11-1966
CAÃM NGHÔ ÀOÅC “BÊËT KHUÊËT”
Àöìng chñ Nguyïîn Àûác Thuêån àûáng àeân. Taåi sao caãnh
tra têën àoá laåi àïí êën tûúång sêu àïën thïë. Bêët giaác ngûúâi
ta nghô àïën trong truyïån “Hoaâng Trûâu” cöí truyïìn coá
caãnh ngûúâi phuå nûä ài tòm chöìng bõ lûu laåc, laâm àêìy túá
cho möåt baâ chuáa, bõ nghi oan vaâ bõ hònh phaåt:
Phoâng khi khaách àïën chúi nhaâ,

Chuáa truyïìn cêy thõt kia ra àöåi àeân,
Möåt khi laâ möåt lêìn truyïìn
Àöí dêìu, àöët lûãa, àöåi lïn trïn àêìu
Möåt tay trûúác; möåt tay sau;
Àöåi xong möåt bûäa cúm chêìu múái thöi.
Caái caãnh “cêy thõt àöåi àeân” chûa phaãi mûác töåt àöå taân
aác, thïë maâ àaä in maäi trong trñ nhúá ngûúâi àoåc haâng trùm
nùm, vò noá bù’t möåt con ngûúâi phaãi laâm möåt caái giaá göî.
Àïën caái caãnh ngûúâi cöång saãn Nguyïîn Àûác Thuêån chõu
nhuåc hònh àûáng àeân cuãa boån Myä - nguyå taåi Viïåt Nam úã
nûãa sau thïë kyã 20, thò ghï gúám biïët àïën mêëy vaån lêìn
hún? Hai ngoån àeân möîi ngoån maånh àïën 500 oaát bêåt chaáy
úã caách gaáy anh Thuêån chûâng möåt gang. AÁnh àeân nhû
khoan gioåi tun huát, nhû phanh phui moi búái oác töi. Àêìu
töi luác ong ong, luác êm u, luác co thñt, luác núã giaän, luác
àöng àùåc, luác chaãy loaäng.
... Hai ngoån àeân tûåa höì àaä huát khö hïët têët caã nhûäng
haåch tiïët nûúác úã trong ngûúâi töi... Töi ngúä mònh àang
àûáng nhúâ trïn hai chiïëc coåc lung lay, hai chiïëc coåc êëy
xuyïn dêìn lïn ngûåc töi, xuyïn ngûúåc maäi lïn vaâ sù’p
xuyïn túái oác...
Töi khöng thïí cheáp laåi hïët caã nhûäng trang vùn viïët
vïì hai àúåt àûáng àeân, àúåt thûá nhêët hai ngaây ba àïm, àúåt
thûá hai àuáng chñn ngaây chñn àïm. Àúåt sau dûúái hai boáng
àeân maånh möîi ngoån möåt nghòn oaát!
Anh Nguyïîn Àûác Thuêån àûáng, vaâ trïn àêìu anh laâ
aánh saáng choái loâa. AÁnh saáng noáng nhû thiïu, noá vûâa laâ
aánh saáng vûâa laâ thûá tia giïët ngûúâi, nhûng vò anh Thuêån
àaä chiïën thù’ng hai àúåt àûáng àeân, nïn aánh saáng êëy trúã
thaânh yá nghôa haâo quang trïn àêìu ngûúâi cöång saãn! Nguä
Tûã Tû thuúã xûa lo nghô möåt àïm maâ saáng dêåy àêìu baåc
hïët, àïën nöîi ài qua cûãa aãi maâ nhûäng ngûúâi giûä aãi àang
tòm bù’t öng laåi khöng nhêån ra öng, Nguyïîn Àûác Thuêån
sau möåt ngaây möåt àïm àûáng àeân, toác àang àen böîng
trù’ng gêìn hïët.
Trong àúåt chñn ngaây chñn àïm daâi dùçng dùåc êëy, coá ba
ngaây àïm hoaân toaân khöng ùn khöng uöëng, hoaân toaân
àûáng chöëng tay vaâo tûúâng, thêìn kinh bõ caác cêu hoãi liïn
tiïëp döìn dêåp túái róa roái. “Àûáng àeân” laâ möåt chûúng coá giaá
trõ möåt àiïín hònh.
Súã dô chûúng êëy nöíi bêåt lïn vaâ in sêu vaâo trñ nhúá
ngûúâi àoåc, theo töi nghô, laâ vò bïn caånh nöåi dung cuãa sûå
viïåc, trong vùn hoåc coân coá quy luêåt nöåi taåi cuãa hònh
tûúång. Kinh nghiïåm àaä qua vïì nhûäng thú vùn viïët nhûäng
nöîi khöí cuãa nöng dên vaâ nhûäng töåi aác cuãa giai cêëp àõa
chuã trûúác àêy, cho ta thêëy rùçng: khöng thïí phaãi hïî cûá
mûác àöå cuãa töåi aác thêåt nùång, thò hònh tûúång nghïå thuêåt
àïí laåi àaä thêåt sêu, nhiïìu khi töåi aác quaá daä man, ngûúâi
àoåc ghï túãm, ngaán ngêím, sûå quaá xuác caãm hêìu nhû trúã
thaânh khöng coân xuác caãm àûúåc nûäa, vaâ töåi aác thuöåc vïì
phaåm vò toâa aán; ta thûúâng noái: mùån àù’ng, mùån chaát,
quaá mûác mùån thò chùèng coân ra laâ mùån nûäa, maâ trúã
thaânh àù’ng, chaát, àoá laâ quy luêåt cuãa sinh lyá, cuãa xuác
caãm. Do àoá maâ nhiïìu khi nhûäng hònh tûúång töåi aác àïën
cuâng cûåc, khuãng khiïëp, nhû tuâng xeão, bùm vùçm... laâm
cho sûå xuác caãm cuãa ngûúâi àoåc chaát ài, nhû mûåc àen àöí
lïn giêëy, khoá àïí laåi hònh thuâ maâu sù’c gò nûäa. Vaâ cuäng
vò vêåy maâ hònh tûúång tra têën àûáng àeân trúã thaânh rêët
àiïín hònh, rêët êën tûúång: noá daä man taân aác möåt caách rêët
tinh vi, maâ noá laåi laâ nhuåc hònh bùçng aánh saáng, vûâa vêåt
chêët laåi vûâa tinh thêìn, ngûúâi tuâ caách maång úã trong möåt
tònh thïë, möåt tû thïë àûáng thùèng, sûác chõu àûång vaâ chöëng
àúä cuãa thêìn kinh thêåt laâ kyâ diïåu, möîi giúâ khù’c, ngaây
àïm ài qua cùng thùèng laå luâng, vaâ têët caã àaä xaãy ra trong
möåt aánh saáng saáng àïën kinh khuãng! Caãnh huöëng naây coá
thïí dûång thaânh maân kõch hoùåc phöí thaânh baãn thú anh
huâng ca: “Ngûúâi cöång saãn chñn ngaây àïm àûáng àeân,
thù’ng lúåi”.
*
* *
Trong giai àoaån cuãa caách maång thïë giúái hiïån nay, àïë
quöëc Myä vaâ boån nguyå úã miïìn Nam Viïåt Nam khöng thïí
chúi sang núái tay, “àöå lûúång” gò hïët àöëi vúái nhûäng ngûúâi
caách maång bõ chuáng bù’t cêìm tuâ. Chñnh búãi vò caách maång
hiïån nay úã nhûäng võ trñ rêët maånh, maâ chuáng noá úã trïn thïë
suy yïëu. Quaå naâo thò cuäng laâ àen, tuy nhiïn nhûäng nhaâ tuâ
cuãa thûåc dên Phaáp trûúác àêy bõ nhûäng nhaâ tuâ cuãa Myä -
nguyå vïì sau naây vûúåt xa vïì taân aác. Búãi lõch sûã caâng tiïën
túái, Myä - nguyå caâng hoaãng höët trûúác thïë chiïën thù’ng cuãa
caách maång hiïån nay. “Chuöìng coåp”! àoá laâ saáng taåo cao
nhêët cuãa chuáng noá. Trong khi chuáng ta saáng taåo ngaây
caâng cao àeåp vïì loâng duäng caãm, vïì gûúng chiïën àêëu, vïì trñ
xêy dûång, thò chuáng noá tùng cûúâng àen töëi, vùån oác töí chûác
ra nhûäng chuöìng coåp “múái”, trûúác kia thûåc dên Phaáp chûáa
hai ngûúâi, thò nay chuáng chûáa nùm, saáu ngûúâi, nghô ra
nhûäng kiïíu àaánh múái, àaánh luác ngûúâi tuâ úã chuöìng coåp ra
ài lêëy cúm, àaánh luác ngûúâi tuâ ùn xong buång no, mûúâi
thùçng àaánh möåt ngûúâi tuâ, àoá laâ tó lïå töëi thiïíu àaä àûúåc qui
àõnh; nhûäng tïn aác ön bù’c ghïë vaãi nùçm trïn trïn chuöìng
coåp, mûúâi phuát laåi àaão quanh möåt lûúåt nhòn thöng xuöëng
trong chuöìng; noá bù’t gùåp mù’t ta nhòn lïn thò noá àêm súå:
- “Maây nhêån mùåt tao àïí sau naây traã thuâ sao?”, röìi noá
àaánh cho túái khi naâo hïët cún súå haäi cuãa noá.
Bõ chi phöëi búãi caái súå, nhûng boån Myä - nguyå laåi muöën
thù’ng ngûúâi tuâ caách maång ngay chñnh trong tû tûúãng
cuãa hoå, vïì àiïìu naây thò chuáng laåi “chúi sang”, àoâi hoãi
phaãi àêìu haâng chuáng vïì tû tûúãng kia, trûúâng kyâ truy bûác
tû tûúãng àïën cuâng, döìn ngûúâi tuâ chaåy quanh caái chïët, vaâ
chûâa möåt caánh cûãa “söëng”, àoá laâ ly khai. - Vaâ chñnh úã
trïn maãnh àêët naây, diïîn ra cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt
giûäa àõch vaâ ta, cuöåc chiïën àêëu khöíng löì cuãa nhûäng
ngûúâi bêët khuêët, àïm àïm ngaây ngaây tûâng giêy tûâng
phuát chiïën àêëu chöëng “ly khai”. Àïë quöëc Myä ruát tûâ
nhûäng kinh nghiïåm chöëng cöång saãn trïn toaân thïë giúái
maâ nhêët quyïët phaãi bù’t ngûúâi tuâ caách maång khuêët phuåc
chuáng tûâ trong tim, trong oác; chuáng noá coá lûng chûâng
àêu, chuáng noá àùåt vêën àïì tû tûúãng rêët cao; chuáng noá
muöën àûáng rêët vûäng chaäi trïn caái lêåp trûúâng phaãn caách
maång cuãa chuáng! Vaâ nhûäng ngûúâi cöång saãn chên chñnh
úã trong tuâ nhêët àõnh coá quyïët têm ngûúåc laåi; àêy laâ möåt
mùåt trêån ghï gúám, giaânh giêåt nhau vúái àõch möåt caái gò
àoá tûúãng nhû laâ vö hònh; chuáng noá noái: “Öng aå, öng kyá
giêëy ”ly khai" maâ buång öng khöng “ly khai” thò ai laâm gò
àûúåc öng. Chùèng leä cêu nïå möåt chuát thuã tuåc giêëy túâ maâ
caác öng àaânh chõu chïët, boã dúã cuöåc àêëu tranh aâ.."
Nguyïîn Àûác Thuêån àaä phaãi muön vaân caãnh giaác àöëi
vúái baãn thên mònh, töí chûác têët caã tû tûúãng, tònh caãm cuãa
mònh hûúáng vaâo chó möåt chêëm saáng: giûä troân khñ tiïët;
söëng cho veã vang, chïët cuäng veã vang, söëng cuäng chiïën
thù’ng, bõ baân têåt cuäng chiïën thù’ng, maâ chïët cuäng chiïën
thù’ng.
Caái nguöìn göëc cuãa têët caã nhûäng voä cöng, nhûäng
thaânh tñch kyâ laå, nhûäng chiïën thù’ng lúán lao cuãa ngûúâi
cöång saãn trûúác hïët laâ úã tûâ tim oác mònh maâ ra, úã loâ lûãa
àoã tuå laåi giûäa têm trñ. Nguyïîn Àûác Thuêån àaä têm niïåm:
“Khöng luyïën tiïëc bêët cûá caái gò trïn àúâi naây, chó möåt loâng
hûúáng vïì vúái Àaãng, vúái dên, têët caã caác caái khaác àïìu laâ
vö nghôa...”. Xuêët phaát tûâ tònh yïu, yïu nhên dên, yïu
giai cêëp, yïu àoaân thïí hún yïu caá nhên mònh. Chó coá
xuêët phaát tûâ phaáo àaâi àoá, thò múái coá sûác maånh giûä àûúåc
trêån àõa.
Coá luác tûúãng chûâng nhû phaát àiïn, anh Thuêån têåp hö
khêíu hiïåu trûúác ài, khi coân tónh, cho nhêåp têm thaânh ra
quaán tñnh ài, àïí khi àiïn àûâng noái laãm nhaãm coá haåi cho
uy tñn cuãa Àaãng. Töi thêëy Nguyïîn Àûác Thuêån àaä chuyïín
tû tûúãng, chñ khñ thaânh ra tònh caãm möåt caách rêët thêìn
tònh: “... möîi súåi toác, möîi maãng thõt, möîi gioåt maáu trïn
ngûúâi töi àêu coá coân laâ cuãa töi. Bù’t àêìu tûâ luác naây, töi
caâng nhêån roä möîi yá nghô, möîi caãm giaác, möîi kyá ûác àêu
coá coân laâ cuãa töi nûäa. Têët caã töi àaä thuöåc vïì caách maång.
Caách maång trao cho töi vaâ töi nguyïån laâm ngûúâi quaãn lyá
trung thaânh, quyïët giûä gòn troån veån taâi saãn cuãa caách
maång”.
*
* *
Boån chuáng noá nghiïën rùng laåi khi noái àïën mêëy chûä
“cöång saãn”. Thúâi gian luön luön diïîn biïën vaâ sinh ra caái
múái. Keã thuâ giai cêëp khöng àûáng yïn, maâ cöë hïët sûác coå
quêåy trong thúâi gian. Ngûúâi caách maång laäo luyïån nù’m
trûúác àûúåc quy luêåt gù’ng sûác êëy cuãa àõch vaâ chuêín bõ
àöëi phoá. Anh Thuêån baão: - “Caách tra têën cuãa boån Myä -
Diïåm cuäng khaác hùèn caách cuãa boån thûåc dên Phaáp. Khöng
thïí kïí hïët caác kiïíu tra têën cuãa chuáng”.
Caái duâi cui cuãa Myä cuäng khaác cuãa Phaáp, àiïím trang
sún chûä “diïåt cöång”, hoùåc “khai thò söëng, khöng khai thò
chïët”, caái duâi cui thaânh ra coá höìn, höìn phaãn àöång! - Mùåt
naå Myä àïí tra têën, àù’p hai maãnh lïn mùåt ngûúâi tuâ röìi
vùån öëc úã hai bïn thaái dûúng, mang nhaän hiïåu U.S.A... -
Xaâ - lim Myä heåp möîi bïì chûâng möåt meát hai, bûúác xeáo goác
múái àûúåc àuáng ba bûúác, cûãa sù’t daây nùm ly!
Chuáng noá “saáng taåo” lù’m chûá, biïët huy àöång caã sûå im
lùång àïí chöëng cöång saãn, möåt mònh ngûúâi tuâ vúái caái buöìng
im lùång triïåt àïí, nûúác muöëi thêëm vaâo trêìn, vaâo tûúâng
nhúáp nhuáa, choåc tûác thêìn kinh ngûúâi tuâ möåt caách ghï
rúån. Chuáng laåi khöng cho nguã, ngûúâi tuâ sù’p thiu thiu thò
chuáng àêåp cûãa cho dêåy vaâ nhû thïë liïìn haâng nûãa thaáng.
Bùçng sûác maånh taåm thúâi cuãa chuáng trïn möåt àõa
àiïím, trong möåt thúâi gian, boån àõch taåo ra möåt caái tûâ
trûúâng, möåt caái tûâ trûúâng maånh. ÚÃ vaâo trong caái tûâ
trûúâng àoá, sinh ra lù’m thûá ùn laâm àöëi xûã, tuây theo tñnh
giai cêëp vaâ tuây theo caá tñnh; coá nhûäng con ngûúâi vaâ rêët
nhiïìu con ngúåm, nhûäng keã àaä biïën thaânh ra suác vêåt. Ghï
gúám thêåt. Dûúái caái chñnh quyïìn cuãa àõch saãn sinh ra boån
phaãn - ngûúâi àaä nêng sûå tra têën lïn àïën haâng nghïå
thuêåt. Boån àõch úã Öma - Töíng nha cöng an caãnh saát
trung ûúng - coá möåt caái buáa kïìn, möåt höåp àinh hai phên
àïìu rêët àeåp; chuáng lim dim mù’t keán tûâng chiïëc àinh, gaåi
gaåi àêìu xem coá nhoån khöng, röìi bêët thêìn àaánh phêåp rêët
ngoåt giûäa moáng tay tuâ.
Thaãm haåi vaâ buöìn cûúâi nhêët - haäy lêëy möåt caãnh anh
Nguyïîn Àûác Thuêån àïën Cön Àaão laâm vñ duå - laâ khi
chuáng noá chûng diïån.
Àõch bù’t tuâ ngöìi xïëp haâng nùm röìi chuáng ài àïëm söë.
Lñnh baão an quêìn aáo vaâng kheâ gaác àêìy böën phña. Boån sô
quan, lon, dêy, mïì àay luãng liïíng, hêìm hêìm ài laåi. Cuäng
lon, cuäng mïì àay, vaâ rêët nhiïìu dêy trïn ngûåc, thò ra
chuáng noá cöë töí chûác thaânh ra möåt quöëc gia buâ nhòn thêåt.
Cuäng cúâ, cuäng biïín, cuäng cên àai,

Cuäng goåi öng Ngheâ coá keám ai!
Vúái têët caã caái nghi vïå cuãa möåt “quöëc gia”. Vaâ cuäng trong
caái tûâ trûúâng êëy, coá caã boån tuâ tay sai lùng xùng quaát
thaáo, luä tuâ tay sai “ngoaåc möìm ra hö uãng höå caái naây, àaã
àaão caái kia”.
Trong caái tûâ trûúâng êëy, giûäa saát khñ àùçng àùçng cuãa
àõch, thò ngûúâi àaãng viïn cöång saãn chên chñnh öm lêëy khñ
tiïët “nhû böng hoa trûúác ngûåc, hûúng thúm muön thuúã”,
caái tûúng phaãn êëy àeåp àeä biïët dûúâng naâo!
*
* *
Phaãi hïët sûác caãnh giaác vúái sûå phaát triïín cuãa caái xêëu
trong con ngûúâi. Khi nhòn thêëy caái xêëu xa êëy phaát triïín
trong boån àõch àïën mûác laå kyâ, quaái gúã cuäng laâ möåt caái
gûúng phaãn diïån nhaän tiïìn cho ta caãnh giaác tûâ xa.
Thùçng thûúång sô Lûu, trûúãng lao baão an úã Cön Àaão,
laâ möåt aác quó ai cuäng biïët tiïëng. Boån töi túá cho àõch
thaânh aác quó, aác ön khöng phaãi laâ ñt. Chuáng noá tra têën,
àaánh giïët, nhöí vùåt rêu caác cuå giaâ, chúâ vaâ hoãi: rêu àaä ra
daâi chûa, àïí cho tao bûát, vên vên... laâ chuyïån thûúâng;
nhûng sao laåi àïën mûác thùçng thûúång sô Lûu “àaä nhiïìu
lêìn cù’n cöí tuâ, cù’n röìi nhay nhay cho àïën àûát nhû choá
cù’n...”? Sao thùçng Lûu laåi phaãi tûå laâm mònh cho nhû hïåt
möåt con choá ngao cù’n cöí? Sao noá laåi coá caái nhu cêìu bù’t
chûúác thi vúái choá beácgiï? Con ngûúâi, khi àaä sa àoåa maâ
khöng baám àûúåc vaâo àêu àïí aách laåi caái àaâ xuöëng döëc, thò
seä lùn tuöåt xuöëng khöng biïët àïën àêu maâ lûúâng. Leáp
Tönxtöi, trong tiïíu thuyïët cuãa mònh, coá taã möåt tïn quñ
töåc chui xuöëng baân boâ böën cùèng tòm möåt vêåt gò àoá, coá
ngûúâi àaá nhêìm vaâo mònh noá, noá lêëy laâm thñch nhû böîng
àaä biïën thaânh möåt con choá, vaâ yïu cêìu: àaá thïm nûäa ài!
Leáp Tönxtöi biïët thêåt àaä sêu sù’c caái àaáy thùèm cuãa möåt
söë, thûá, haång ngûúâi. Trong caái xaä höåi giai cêëp, khöng coá
sûå giuáp àúä cuãa têåp thïí, khi möåt ngûúâi àaä úã dûúái buân vaâ
khöng huy àöång nöíi möåt nghõ lûåc naâo àïí tûå cêët mònh ra
khoãi, thò ngûúâi êëy coá khuynh hûúáng vuåc sêu nûäa xuöëng
buân, maâ àaä vuåc sêu röìi, thò thñch vuåc sêu thïm, thêåm
chñ ûa caái muâi tanh cuãa buân. Thùçng Lûu ài àïën caái chöî
maâ noá àaä túái, theo caái lögñch oaái oùm, bïånh hoaån cuãa caái
xaä höåi àaân aáp boác löåt.
*
* *
Nguyïîn Àûác Thuêån laâ Phan Troång Bònh, laâ öng giaâ
Ngoåc, laâ em Mûúâi, laâ chõ Trinh... laâ nhûäng ngûúâi àaä lêåp
nïn miïëng àêët xaä höåi chuã nghôa, dûång nïn phaáo àaâi xaä
höåi chuã nghôa ngay trong nhaâ tuâ cuãa àõch. Anh Thuêån
rêët thûúng yïu vaâ luön kñnh troång nhûäng ngûúâi êëy. Saách
Bêët khuêët cuãa anh laâ anh viïët höå, viïët thay cho bao
nhiïu àöìng chñ cûúng kiïn. Anh Thuêån ca ngúåi àöi con
mù’t cuãa anh Hiïëu, tuy àaä ngoaâi nùm mûúi tuöíi nhûng
àöi mù’t “vêîn àeåp laå thûúâng, trong xanh, khöng chuát vêín
àuåc.” “Hònh nhû caái xêëu xa khöng loåt vaâo àûúåc àöi mù’t
cuãa anh.” Anh Hiïëu thêåt thaâ, giaãn dõ, höìn hêåu cho àïën
khi chïët.
Àöi mù’t trong xanh cuãa anh Hiïëu laâm töi liïn hïå vúái
aánh trùng trong cuãa têm höìn anh Bònh. Nhûäng àöìng chñ
êëy “vêîn yïu cuöåc söëng, vêîn muöën söëng, vêîn tranh thuã
söëng, àöìng thúâi laåi sùén saâng chïët, quyïët chïët. Nïëu khöng
yïu cuöåc söëng thò hoáa ra möåt luä liïìu maång hay sao?”.
Trong chuöìng coåp, anh Bònh thaáng naâo cuäng daânh mêëy
àïm ngù’m trùng, qua möåt chöî ngoái húã trïn maái chuöìng
coåp; anh tñnh ngaây naâo laâ mûúâi böën, rùçm, vaâ mûúâi saáu,
ruát kinh nghiïåm giúâ naâo cuãa ngaây naâo thò trùng moåc àïën
àêu, àïí luác àoá thûác dêåy maâ xem trùng; chó coá anh Bònh
múái kyâ cöng “bù’t” àûúåc trùng nhû vêåy. AÁnh trùng trong
saáng biïët chûâng naâo, trong hoaân caãnh êëy! Vaâ têm höìn
ngù’m trùng êëy àeåp biïët chûâng naâo!
*
* *
Töi àaä àûúåc mêëy lêìn gùåp anh Nguyïîn Àûác Thuêån,
àûúåc coá lêìn nghe anh phaát biïíu ngù’n vïì kyã niïåm
Chuöìng coåp, nhûng chûa àûúåc lêìn naâo chuyïån troâ vúái
anh. Töi thêëy anh Thuêån rêët hiïìn, mùåt anh laâ khuön
mùåt àûác hêåu. Toác anh vêîn coân baåc kia trïn àêìu, àoá laâ
caái baåc toác àûáng àeân. Vaâ töi cûá suy nghô maäi: thïë maâ anh
Thuêån coá con mù’t cûåc kyâ sù’c saão, àoåc àûúåc qua caái voã
soå cuãa àõch, coá böå oác cûåc kyâ mûu lûúåc, xeát trûúác àûúåc
tûâng bûúác êm mûu cuãa àõch, tñnh toaán àöëi lêåp vúái àõch
khöng àïí möåt keä húã, anh àaä quù’c mù’t mù’ng thùçng Lam
Sún àïën nöîi tïn phaãn böåi mùåt thiïët bò, mù’t leá êëy súå quaá,
xaám ngoeát caã mùåt laåi.
Nhûäng ngûúâi caách maång lêu nùm rêët loäi àúâi, khoá lêëy
vaãi thûa maâ che mù’t hoå, möåt anh Thuêån, möåt anh Bònh
khöng phaãi laâ “tay vûâa”. Nhûng cuäng nhûäng ngûúâi ngöìi
trïn àêìu àõch êëy - vïì lêåp trûúâng laâ leä dô nhiïn röìi, töi
muöën noái vïì khön ngoan kia, nhûäng ngûúâi êëy coá möåt traái
tim rêët hiïìn, möåt höìn ngûúâi trong saáng. Caái Tïët hoaâ bònh
àêìu tiïn nùm 1955, “ngaây naâo, ba vïì nhaâ gùåp con úã chên
thang lêìu, ba dang hai tay ra àuâa con: ”Ba bù’t con! Ba
bù’t con!", con chaåy lon ton lïn lêìu, mûâng rñu lûúäi: “Maá
úi! Ba vïì, maá úi! Ba vïì! Ba bù’t con...”, nhûäng ngûúâi êëy
biïët laâm cha, laâm chöìng, biïët laâm con hiïëu chaáu thaão,
laâm àöìng chñ thaânh têm. Chó cêìn vaâi trang lûa thûa úã
cuöëi saách laâ àaä khïu gúåi àûúåc caã möåt chiïën khu tûúi
saáng; niïìm yïu thûúng; yïu Àaãng ta, yïu dên mònh vöën
àaä lù’ng rêët sêu laâm àaáy cuãa loâng, nïn chó vaâi neát phaác
hoåa àuã dûång lïn baãn chêët cuãa xaä höåi chuáng ta.
*
* *
Ngûúâi viïët Bêët khuêët nïëu chó kïí möåt caái cöng nhúá laåi,
laâm söëng laåi nhûäng caãnh tònh trong trñ àïí ghi lïn trang
giêëy, thò cuäng àaä laâ möåt cöng traång lúán röìi. Bêët khuêët coá
tñnh khoa hoåc, coá tñnh àuác kïët kinh nghiïåm trao laåi cho
nhûäng chiïën sô vïì sau, cho nhûäng ngûúâi tiïëp tuåc sûå
nghiïåp caách maång; nhûäng kinh nghiïåm quyá vö haån, àöìng
thúâi rêët caãm àöång loâng ngûúâi. “Bõ àaánh maâ quêìn aáo raách,
da thõt dñnh xuöëng saân xi mùng thò àau lù’m... - Lyá tûúãng
nhêët laâ chó bao xi mùng. Cuãa êëy bïån dêy khöng thûá naâo
àõch nöíi. - Nùçm liïåt haâng thaáng, muöën trúã mònh, phaãi tûâ
tûâ ruát caánh tay quùåp dûúái buång ra àûa lïn àúä lêëy maá,
laâm nhû caái göëi. Chên traái tûâ tûâ duöîi ra, àöìng thúâi tay
traái chöëng xuöëng saân...”.
Bêët khuêët àûúåc viïët vúái tñnh caách vùn hoåc, luön luön
chuá yá àïën tñnh xuác caãm vaâ tñnh cuå thïí laâm cho ngûúâi àoåc
nhû thêëy hiïån lïn nhên vêåt, caãnh vêåt, sûå vêåt. Tiïu biïíu
laâ nhûäng trang viïët vïì trúã laåi Cön Àaão sau mûúâi saáu
nùm, tònh caãm daåt daâo, phên tñch sêu sù’c. “Chao! Caãnh
vêåt hïåt xûa, cuäng bûác tûúâng êëy, maái nhaâ àoã êëy, cuäng
ngoån cêy vaâ hònh nhû cuäng caã àaám mêy êëy nûäa...”.
... “Nûúác caån, cêìu cao, leo rêët chêåt vêåt. Riïng töi, khi
baám nhûäng phiïën àaá höåc cuãa cêìu taâu, laåi nhúá àïën biïët
bao kyã niïåm...” Ài vïì naây nhûäng chöën naây nùm xûa,
ngûúâi tuâ caách maång tuöíi treã vaâ tuöíi trung niïn àïìu laâ ài
àaây úã Àaão.
Nhûäng chûúng nhû chûúng àêëu tranh bêët khuêët
chöëng ly khai úã chuöìng coåp, thêåt laâ quyïët liïåt, cùng
thùèng, kyâ laå, anh huâng.
Tuy nhiïn töi khöng hoaân toaân àöìng yá vúái yá kiïën noái:
“Khöng ai àoåc Bêët khuêët laåi nghô trûúác tiïn àïën chuyïån
”vùn chûúng" vaâ àem nguyïn tù’c vïì böë cuåc, vïì xêy dûång
nhên vêåt àïí phên tñch, bònh giaá taác phêím". Khöng nïn
trûúác tiïn laåi nghô àïën “vùn chûúng”, böë cuåc, xêy dûång...
nhûng duâ muöën, duâ khöng muöën, cuöëi cuâng ngûúâi ta vêîn
cûá nghô àïën nhûäng nguyïn tù’c cuãa vùn hoåc. Theo töi
nghô, hiïån giúâ, trònh àöå viïët cuäng nhû trònh àöå cuãa ngûúâi
àoåc cho pheáp vaâ yïu cêìu ta nghô àïën nhûäng nguyïn tù’c
àoá; laâ vò, sau thúâi kyâ quen húi beán tiïëng, höì húãi àoán
mûâng luác àêìu, thò vúái sûå lù’ng laåi cuãa thúâi gian vñ duå laâ
tûâ möåt nùm trúã ài sau luác saách xuêët baãn, ngûúâi ta nhêån
thêëy rùçng caác “nguyïn tù’c” vùn hoåc êëy vêîn cûá taác àöång
vaâo sûå nöíi nhiïìu hay nöíi ñt, lù’ng nhiïìu hay lù’ng ñt cuãa
quyïín saách. Vaâ duâ tûå giaác hay khöng tûå giaác, ngûúâi àoåc
khöng nhûäng àoâi hoãi tñnh vùn hoåc cuãa möåt aáng vùn, maâ
nêng sûå àoâi hoãi êëy lïn àïën tñnh taác phêím, nghôa laâ vúái
thúâi gian hoå muöën quyïín saách thaânh möåt taác phêím, tûác
laâ coá möåt giaá trõ vùn hoåc lêu daâi.
Chñnh vò töi yïu mïën vaâ quñ troång Bêët khuêët , chñnh vò
töi àaánh giaá cao Bêët khuêët trong traång thaái nhû hiïån nay
àaä viïët, maâ töi àoâi hoãi thïm, chûá khöng phaãi gaác hùèn laåi
caác thûá àoâi hoãi thò múái laâ yïu kñnh. Töi àaä àoåc Bêët khuêët
tûâ thaáng 10-1967 (vaâ trûúác nûäa, àaä àoåc àùng trïn baáo),
khi àem saách ài theo mònh bïn búâ Hù’c Haãi, thïë nhûng
àïën höm nay múái daám viïët möåt söë yá nghô haäy coân rúâi raåc,
laâ vò töi muöën àïí cho quyïín saách coá thò giúâ chao lïn chao
xuöëng trong têm höìn töi, nhû möåt chiïëc thuyïìn múái haå
thuãy cêìn coá möåt thò giúâ öín àõnh trïn soáng nûúác. Töi àaä àoåc
Bêët khuêët maâ rêët yïu mïën, töi gaåch dûúái nhûäng doâng töi
thñch, àïën gêìn àùåc möåt söë àoaån, söë trang; tuy nhiïn traãi
qua möåt söë thaáng ngêîm ài ngêîm laåi, töi caãm thêëy cûá coân
coá möåt caái gò vûúáng vûúáng trong sûå ûa thñch cuãa töi, noái vïì
taác phêím. - Bêy giúâ thò thúâi gian àaä giuáp töi tröng thêëy
àûúåc roä caái vûúáng êëy tûâ àêu túái. Khi Bêët khuêët àûúåc taái
baãn, coá leä taác giaã nïn nghô àïën tñnh taác phêím cuãa quyïín
saách hún nûäa; laâm möåt viïåc gò cuäng coá hy sinh, viïët vùn
cuäng phaãi coá hy sinh, khöng hy sinh thò khoá maâ viïn maän
àûúåc taác phêím. Trong caái daång ban àêìu cuãa saách àûúåc in
ra, ngûúâi viïët lêëy sûå khöi phuåc laåi sûå viïåc laâ chñnh; sau caái
àoâi hoãi àêìu tiïn êëy, ngûúâi viïët, theo yá töi, cêìn hy sinh vïì
phêìn taâi liïåu, maâ chuá yá nhiïìu hún àïën quy luêåt tiïëp nhêån
cuãa têm trñ ngûúâi àoåc; cêìn phaãi tûúác búát taâi liïåu ài, àïí
traánh truâng àiïåp, àïí giuáp ngûúâi àoåc dïî nhúá hún, coá dïî nhúá
hún thò múái thêëy hay hún; viïët höìi kyá thò khöng thïm,
nhûng nhêët àõnh coá thïí búát, maånh daån tûúác búát àïí nöíi bêåt
lïn nhûäng neát chñnh, àúä bïì böån, chñnh vò bïì böån vaâ truâng
àiïåp (vñ duå caác nhaâ tuâ truâng àiïåp nhau) maâ gêy nïn caái
vûúáng trong sûå ûa thñch maâ töi noái trïn àêy. Thêëy röìi thò
rêët àún giaãn. ÊËy thïë maâ khi chûa thêëy thò cêìn phaãi coá thúâi
gian múái hiïån roä.
*
* *
Àoåc Bêët khuêët àaä lêu, maâ àïën bêy giúâ, vaâ coá leä laâ àïën
maäi maäi, töi khöng hïët bêng khuêng vêån vaâo mònh.
Trûúác kia, úã caái thúâi kyâ haäy coân uâ uâ caåc caåc söëng baãn
nùng vaâ tû kyã, thò ngûúâi ta söëng möåt caách trúâi cho; caâng
ngaây àûúåc lúán lïn vïì têm trñ, töi caâng quñ troång sûå söëng;
khöng phaãi chó möåt caách hûúãng thuå: àûúåc söëng thò quñ
biïët bao, nhûng búãi khña caånh chñnh yïëu, cùn baãn naây:
mònh àûúåc söëng laâ vò coá ngûúâi khaác hy sinh cho mònh,
Biïët bao àöi lûáa coân xa
Nhûúâng cho àöi lûáa chuáng ta àûúåc gêìn.
khi yá nghô àaä cuöën àûúåc vaâo trong caái guöìng êëy röìi, thò
traái tim trúã nïn nùång àöìng cên; söëng cho phaãi leä húåp tònh,
chûá khöng phaãi söëng tûå phaát nhû trong xaä höåi tû baãn chuã
nghôa. Trïn àúâi naây coân chuã nghôa àïë quöëc vaâ coân nhûäng
giai cêëp phaãn àöång nù’m quyïìn, thò àêu àoá trïn Traái àêët,
gêìn ta hay xa tñt tù’p, vêîn coá ngûúâi vò àöåc lêåp, tûå do, vò
chñnh nghôa maâ bõ tuâ àaây tra têën. Huöëng chi khi möåt nûãa
nûúác coân coá boån Myä - nguyå lêm thúâi hoaânh haânh. Khöng,
anh khöng thïí cuái mùåt xuöëng maâ ùn, quù’p lêëy göëi maâ
nguã, nhûäng ngûúâi hy sinh àang thao thûác maäi úã trong
anh! Nhûäng ngoån àeân möåt nghòn oaát àang coá ai phaãi àûáng
úã dûúái, tiïëp theo nhûäng Nguyïîn Àûác Thuêån? Anh Thuêån
nhúá laåi nhûäng chûä HY SINH BÊËT KHUÊËT mònh àaä viïët
trong xaâ lim, tûå hoãi: - “Hiïån nay khöng biïët ai àang nhòn
doâng chûä êëy?”. Möåt ngaây àöåi trúâi àaåp àêët úã àúâi laâ liïn
quan túái bao nhiïu cûåc hònh cuãa chiïën sô caách maång àang
chõu trong nhaâ tuâ phaãn àöång. “Ngay caái àaåp àêìu tiïn, anh
Phan Troång Bònh gaäy liïìn ba xûúng xûúân bïn traái, caái àaåp
thûá hai anh gaäy möåt àöët xûúng söëng”, ngûåc anh vöën bõ loäm
bïn phaãi tûâ trêån àoân ra lêëy cúm nùm 1959, laåi coân cao hún
phña bïn traái múái gaäy ba xûúng sûúân. Anh Thuêån cuäng
gaäy möåt xûúng sûúân bïn traái, trong trêån àoân 27 thaáng 3
êëy. - Nhûäng lêìn töi gùåp anh Thuêån bêy giúâ, töi vêîn tûå hoãi
vïì caái löî röîng trong ngûåc anh Thuêån; trong têm trñ töi,
ngûúâi àoåc Bêët khuêët, caái gò giöëng möåt gioåt nûúác oåc oåc chaåy
qua chaåy laåi, möåt gioåt maáu gò àoång laåi àang len loãi, lùn ài
lùn vïì trong ngûåc anh Thuêån, vêîn cûá coân lùn, búãi sûác
maånh diïîn taã cuãa vùn hoåc, búãi giaá trõ àiïín hònh àau àúán
cuãa caái gioåt êëy. Sûå söëng quaã laâ vö cuâng quñ giaá, búãi noá úã
trong töi laâ do àûúåc chuöåc bùçng muön vaån cûåc hònh cuãa
nhûäng ngûúâi àaáng kñnh àaáng yïu trong truyïån Bêët khuêët,
chó möåt gioåt maáu àau àúán cuãa hoå trong àõa nguåc cuãa Myä -
nguyå cuäng àuã laâm cho kinh ngaåc caã thïë gian! Tûâ hoå àïën
nhûäng keã chó biïët söëng àïí maâ “àúáp”, thïë naâo cuäng àûúåc,
miïîn laâ baão àaãm möîi ngaây coá mêëy laång thõt boâ ngon laâm
bñt tïët, cuäng àaä xa quaá röìi.
Bêët khuêët laâ möåt höìi kyá quñ giaá, möåt kho chêët liïåu
àùåc biïåt, ta coá thïí hoåc têåp àûúåc trong àoá bao nhiïu kinh
nghiïåm, bao nhiïu hiïíu biïët vïì àõch vaâ ta; noá àaánh dêëu
möåt bûúác quan troång trong viïåc viïët höìi kyá tranh àêëu.
Phaãi söëng vúái caái triïët lyá söëng cuãa Àaãng ta, àaä àûúåc
diïîn àaåt têåp trung trong Bêët khuêët; moåi triïët lyá söëng
lûng chûâng naâo khaác àïìu laâ nhaåt nheäo, àïìu laâ vö nghôa,
àïìu laâ àaáng xêëu höí.
28-6-1968

Di Tren Duong Lon - 988 XD PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Di Tren Duong Lon - 988 XD PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Di Tren Duong Lon - 988 XD PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 5

ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN

- In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc 1968)

NHÛÄNG SUY NGHÔ

Thanh thiïn baåch nhêåt roä raâng cho coi

... tiïëng gaâ

Àeâo cao tiïëng saáo laåi caâng cao,

(1) Tham luêån úã Àaåi höåi Vùn nghïå lêìn thûá IV

HOÂA BÒNH GØÆN VÚÁI ÀÖÅC LÊÅP TÛÅ DO

Gûãi caác baån trñ thûác miïìn

Treã ken daây luäy chù’c,

MÖÅT BUÖÍI SAÁNG

Gûãi caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô

Nûä vùn sô Phaáp Madeleine Riffaud àaä ài thùm vuâng

CUÂNG XÛÚNG THÕT VÚÁI NHÊN DÊN

(1) Boáng: Caái löìng uáp cua.

SÛÁC ÊËM VAÂ SÛÁC SAÁNG

Nùm nay, chuáng ta vui sûúáng chaâo mûâng kyã niïåm

ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN

Trïn con Àûúâng Lúán, hai mûúi nùm! Anh ài trïn

THÚ VÚÁI CUÖÅC SÖËNG, THÚ VAÂ THÛÅC TÏË

CHÛA CHI CHIÏÌU ÀAÄ TØÆT

Möîi ngûúâi àûáng cö àún trïn traái tim Traái àêët

Phaãi böën hoân àêët chòm

Tûâ mùm chuåc thûúác cao, ta bûãa,

vùn xuöi quaá, khöng àûúåc. Ûúám sang vêìn “ong:”

(1) Lúâi cuãa Luåc Cú (261-303) àúâi Têën, Trung Quöëc.

(1) Gu (goût): khiïëu thêím myä.

MÖÅT NGÛÚÂI LAÂM THÚ TRONG XAÄ HÖÅI MÚÁI

Gûãi caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô

Vaâng huy hoaâng sinh giûäa thù’m hêy hêy,

Nhûäng doâng söng röång hún ngaân thûúác

Baân tay ta laâ àêët nûúác non söng

Tûå do vaâ aái tònh,

Töi xin hiïën àúâi töi.

- Anh soi bïn lûåu bïn àaâo,

Vaâ àêy laâ trïn biïín; töi àaä ra thùm “Choâm Cö Tö 17

Àaä mêëy núi naâo nhû Cö Tö

Mûåc öëng mang nhêìm tïn Bù’c Haãi,

... Töi ài trïn àêët nûúác thên yïu

Nhû lùång leä mú maâng

Cuäng coá khi aâo aåt

Nhûäng tònh nhên khöng “chung kiïëp daå traâng” nûäa,

Àïí nhûäng khi boåt tung trù’ng xoáa

Nhû hön maäi ngaân nùm khöng thoãa,

Mûa xûa rúâi raåc têìn ngêìn

Àaån suáng trûúâng vïët thûúng khoá chûäa

Dên töåc Viïåt Nam ta chiïën àêëu khöng àún àöåc.

Cúá sao maây laåi xeá, nhûäng aáo baâ ba?

MÖÅT CHUÁT TÊM SÛÅ VÏÌ LAÂM THÚ CHIÏËN ÀÊËU

Möåt chiïën thuyïìn thaã neo bêët dõch,

Khi àêët nûúác tin vaâo Cöìn Coã

BAÃN ANH HUÂNG CA GIAO THÖNG

Nhûäng ngûúâi yïu nhau thûúâng nhù’c àïën caái ngaây

Caâng lïn caâng khoá. Döëc Thêím Maä ba khoanh; döëc

úã huyïån YÁ Yïn, huyïån Nghôa Hûng, Nam Àõnh, huyïån

THAÂNH PHÖË LÏNIN ANH HUÂNG

ÚÃ àêy “mûúâi ngaây àaä rung àöång thïë giúái”(1); úã àêy,