Hid Ro Elektra Ne

Projektovanje malih hidroelektrana
1. UVOD
1.1. Opšte o elektranama

Elektroenergetski sistem (EES) je skup elemenata ( generatori,
transformatori, vodovi), međusobno povezanih tako da čine jednu cjelinu.
slika.1.1.1. Blok dijagrama elektroenergetskog sistema
Kao što se vidi sa blok dijagrama da bi jedan elektroenergetski sistem

postojao i funkcionisao neophodno je obezbijediti pouzdanu proizvodnju
električne energije. Za proizvodnju električne energije grade se specijalna
postrojenja koja se nazivaju elektrane.
Električna energija, kao prelazni oblik, ima dvije bitne osobine: može se
proizvoditi samo u trenutku korišćenja i obratno, mora se isporučivati u strogo
utvrđenim granicama kvaliteta (napon, frekvencija). Iz ovih osobina slijedi
ključni postulat za funkcionisanje elektroenergetskog sistema (EES): u svakom
trenutku vremena mora biti zadovoljena jednakost: proizvodnja električne
energije = potrošnja + gubici u prenosu.
Gornja jednakost ostvaruje se u složenim uslovima, prije svega zato što
je potrošnja slučajna veličina i nestacionarna u vremenu. Postoji i
neuslkađenost između potrošnje energije i pogodnosti uslova za njenu
proizvodnju. Konačno, niz slučajnih događaja iznenada narušavaju ključni
navedeni postulat, a vrijeme do ponovnog uspostavljanja je reda nekoliko
sekundi.
Znači, elektrane u mješovitom EES moraju da proizvedu tačno određenu
količinu zahtijevane energije, a da se pritom ne zna koliki je taj zahtjev (u
količinskom smislu). EES mora da bude sposoban za neutralizaciju svih
slučajnih poremećaja u domenu proizvodnje, prenosa i potrošnje.
Primarnu funkciju za planiranje, dimenzionisanje i uklapanje elektrana u
elektroenergetski sitem ima dijagram opterećenja. U opštem slučaju dijagram
opterećenja je funkcija promjene snage tokom vremena. Dijagram dnevnog
opterećenja defniše promjenu opterećenja tokom dana. Može se definisati i kao
dijagram dnevnog opterećenja potrošnje ili kao dijagram na pragu elektrane
koji je pogodniji za analizu jer uključuje sve gubitke u elektroenergetskom
sistemu.
Kao i dnevni dijagram opterećenja tako se rade i nedeljni i mjesečni
dijagrami opterećenja uz razgraničavanje energije na konstantnu i varijabilnu.
Godišnje opterećenje varira zbog superponiranja dva uticaja: porasta potrošnje
zbog razvoja konzuma i sezonske varijacije potrošnje.
1
slika 1.1.2. Dijagram dnevnog opterećenja
Svi navedeni dijagrami opterećenja služe za planiranje rada

elektroenergetskog sistema: uklapanje elektrana u EES, planiranje remonta,
rezervi, dimenzionisanje elektrana i dr.
1.2. Podjela elektrana

Prema vrsti energije koju pretvaraju u električnu može se izvršiti sledeća
podjela elektrane:
1. Elektrane koje koriste energiju vode – hidroelektrane,

2. Elektrane koje koriste hemijsku energiju organskih goriva (ugalj, gas,
nafta) – termoelektrane,
3. Elektrane koje koriste nuklearna goriva (uran, plutonijum) – atomske ili
nuklearne elektrane,
4. Elektrane koje koriste energiju sunca, vjetra, geotermalnih izvora itd.
Na osnovu ovoga može se izvršti i podjela izvora energije i to na

obnovljive (vjetar, voda, sunce) i na neobnovljive (ugalj, nafta, gas, nuklearna
goriva).
Na slici 1.2.1. dat je prikaz koliko koja elektrana učestvuje u ukupnoj
proizvodnji električne energije.
U savremenih elektroenergeskim sistemima rade različiti tipovi

elektrana:protočne i akumulacine hidroelektrane, termoelektrane u okviru
fabrika (energane), atomske elektrane i pumpno – akumulacine reverzibilne
hidroelektrane. Sve elektrane po svojim karakteristikama imaju svoje posebno
mjestu u dijagramima opterećenja.
2
slika 1.2.1. Procentualno korišćenje prirodnih energenata u proizvodnji

električne energije
Termoelektrane i nuklearne elektrane karakteriše inercija u pogledu

tehničkih mogućnosti i ekonomske svrsishodnosti brzog podizanja i spuštanja
opterećenja, kao i u pogledu dosta visokih tehničkih minimuma sa kojima
moraju i noću da rade kako bi ujutru primile zahtijevano opterećenje. Zbog
toga se ti objekti smještaju u bazni (konstantni) dio dijagrama dnevnog
opterećenja, na taj način što se najprije smjeste svi tehnički minimumi, dok se
ostala opterećenja koja zalaze u varijabilni dio dijagrama dnevnog opterećenja
raspoređuju tako da prioritet u pokrivanju dijagrama imaju specifično
ekonomičnije termoelektrane.
Protočne hidroelektrane, kod kojih je raspoloživa snaga jednaka snazi
vodotoka smještaju se u baznom dijelu dijagrama dnevnog opterećenja da bi se
izbjeglo prelivanje.
Akumulacione hidroelektrane se mogu vrlo fleksibilno prilagođavati
potrebama konzuma, varirajući opterećenja od minimalnih ka maksimalno
mogućim u funkciji samo trenutnog pada, usled čega im se povjerava
varijabilni dio dijagrama opterećenja.
Reverzibilne hidroelektrane su namjenski planirane da pokrivaju sami
vrh dijagrama dnevnog opterećenja.
Generalna tendencija u pokrivanju dijagrama dnevnog opterećenja u
mješovitom elektroenergetskom sistemu pokazana je na sledećoj strani na
slici.1.2.2.
Da bi elektroenergetski sistem mogao da funkcioniše u uslovima brzih
promjena opterećenja i slučajnih događaja mora da raspolaže rezervnom
snagom.
Ovu rezervu čine za proizvodnju sasvim spremne, ali trenutno
neangažovane snage agregata elektrana. Razlikuju se dvije vrste neophodne
rezerve snage: rotirajuća rezerva i hladna rezerva sistema.
Rotirajuća rezerva je suma trenutno neangažovane snage agregata u
pogonu. Predstavlja razliku između trenutne snage koju razvijaju agregati koji
su u proizvodnji i maksimalne snage koju mogu da preuzmu ukoliko se pojavi
potreba za većom snagom. Postoje dvije komponente rotirajuće rezerve:
3
slika 1.2.2.Načelo pokrivanja dijagrama dnevnog opterećenja jednog

potrošačkog područja
a) havarijska rezerva koja treba da prihvati veoma brzo opterećenje u

slučaju naglog ispada iz pogona nekog agregata,
b) regulaciona rezerva, namijenjena regulaciji frekvencije u uslovima
fluktuacije tražene energije.
Hladna rezerva je snaga potpuno spremnih agregata koji trenutno ne
rade. Prevode se u pogon u slučaju ispada agregata koji su bili u pogonu radi
ponovnog ostvarenja neophodne rotirajuće energije u slučaju nepredvidivog
opterećenja, u slučaju kvarova i popravki agregata koji su bili u pogonu.
Najpogodnije za obezbeđenje hladne rezerve su hidroelektrane, jer se najbrže
mogu prevesti u pogon.
4
2.HIDROELEKTRANE
2.1. Tipovi hidroelektrana

Osnovna funkcija hidroelektrane je pretvaranje energije vodotoka u
električnu energiju uz što bolje iskorišćenje.
Način izgradnje hidroelektrane zavisi od sledećih uslova:
 kompletnog iskorišćenja vodotoka sa aspekta hidroenergije
 vodosnadbijebanja
 navodnjavanja
 topografskih i geografskih uslova
 ekonomskih uslova
 ekoloških uslova
 pogonskih uslova
Generalno sve hidroelektrane se prema načinu rada mogu podijeliti na
dvije vrste i to:
 protočne hidroelektrane,
 akumulacione hidroelektrane
U sklopu akumulacionih hidroelektrana mogu se izgraditi pumpno –
akumulacione ili reverzibilne hidroelektrane (RHE), a sve u cilju što potpunijeg
iskorišćenja potencijala.
Uopšteno, tip hidroelektrane se može odrediti na osnovu dvije podjele:
 prema načinu stvaranja pada,
 prema položaju i konstrukciji mašinske zgrade.
2.1.1.Podjela prema načinu stvaranja pada
Postoji sledeća mogućnost koncentracije pada, odnoso sledeća podjela:
1. Pribranska šema, kada se pad realizuje isključivo branom,

2. Čista derivaciona šema, kada se pad koncentriše samo sa
dovodnom i odvodnom derivacijom,
3. Kombinovana šema, kada se pad postiže branom i derivacijom
4. Kombinovana šema, kada se pad postiže uz spuštanje donje vode
u zoni elektrane.
1) Pribranska šema se primjenjuje po pravilu kod vodotoka sa većim

protokom i malim produženim padovima, odnosno kada su sužene mogućnosti
za izvršenje derivacije. Opseg padova je od 2m pa sve do gornjih granica
visokih brana. Moguća su dva rešenja: sa mašinskom zgradom u sastavu brane
i sa mašinskom zgradom koja je neposredno uz branu, ali kao izdvojeni
konstruktivni elemenat koji ne prima hidrostatičko opterećenje.
2) Čista derivaciona šema, kod nje se koncentracija pada ostvaruje
samo na račun dovodne i odvodne derivacije. Skretanje rijeke se ostvaruje
niskim zahvatnim pragom, a zatim se derivacija vodi dovodom i odvodom sa
5
slobodnim tečenjem ili pod pritiskom. Kod postrojanja ovog tipa razlikuju se
zahvatni čvor, dovodna derivacija, elektrana i odvod.
3) Kombinovana šema, kod nje se koncentracija ostvaruje branom i
derivacijom, iskoristivi pad postrojenja čine padovi formirani branom i
derivacijom, umanjeni za gubitak pada u zoni uspora i na dovodnoj derivaciji.
4) Kombinacija sa spuštanjem donje vode, u kombinaciji sa nekom od
navedenih mogućnosti, pad se može koncentrisati i spuštanjem donje vode,
vještačkom intervencijom u koritu. Ukoliko se nekim tehničkim mjerama obori
kota donje vode, tada je iskoristivi pad na tom postrojenju povećan za to
pomjeranje. U nekim okolnostima, kod rijeka sa sitnim aluvijalnim
materijalom, dolazi do prirodne erozije korita i spuštanja nivoa donje vode, sa
čime se mora računati i u fazi projektovanja, kako bi se kota obrtnog kola
postavila na nivo kojim će se i nakon erozije stvarati bezbjedan pad, bez pojave
kavitacije.
2.1.2. Podjela prema položaju i konstrukciji mašinske zgrade
Prema ovoj podjeli moguće su dvije osnovne grupe:

1. hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada u sastavu hidročvora
brane
2. hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada nezavisna od brane
1.Hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada u sastavu hidročvora brane
Riječne hidroelektrane primjenjuju se pri padovima do 35m. Kod njih

je mašinska zgrada konsrukcijski tako riješena da predstavlja sastavni dio
brane, izložena punom hidrostatičkom pritisku. Zbog toga je i ograničen pad na
35m, jer se preko te denivelacije mašinska zgrade ne može realizovati kao dio
brane. Hidroelektrane riječnog tipa najčešće moraju da propuštaju vrlo velike
količine vode, kao i plivajući led. Zbog velikih protoka po agregatu, dovod i
spirala se realizuju u betonu, zahvtana građevina se štiti grubom i finom
rešetkom, a predviđa se čistilica, zbog zašite od zagušenja plivajućim
predmetima. Primjeri takvih hidroelektrana kod nas su Đerdap na Dunavu i
Potpeć na Limu.
Da bi se otklonili neki specifični problemi razvijeni su i posebni tipovi
ovih hidroelektrana:
Prelivne hidroelektrane se primjenjuu onda kada su teški uslovi za
evakuaciju velikih voda. Osobenost toga tipa je da se iznad cijele mašinske
zgrade postavljaju evakuacioni organi i mašinska zgrada povezuje u jednu
nedeljivu cjelinu. Kod ovog tipa hidroelektrane padovi su u opsegu od 8 do
130m.
Stubne hidroelektrane su posebna varijanta postrojenja niskog pritiska,
koja se koristi za padove do 20m. Agregati su smješteni u stubovima, i to po
jedan agregat u stubu dok se između stubova uspor održava ustavama. Taj tip je
pogodan na rijekama sa dosta nanosa i leda, mali su gubici na dovodu, sa
povoljnom hidrauličkom slikom u zoni donje vode. Najpoznatija takve
hidroelektrana je na rijeci Dravi u Austriji.
6
Elektrana ugrađena u tijelu gravitacione ili lučno gravitacione
brane je varijanta riječne hidroelektrane za slučaj otežane evakuacije velikih
voda, kada je neophodno čitav proticajni profil iskoristiti za formiranje preliva.
Mašinska zgrada se nalazi u vidu kaverne u tijelu betonske brane. Činjenica da
mora da se oslabi presjek brane ograničava primjenu ovog tipa hidroelektrane
na padove veće od 50m.
Pribranska postrojenja srednjeg i visokog pritiska, u slučaju da se na
brani koncentriše pad veći od 35m, ne može se mašinskoj zgradi povjeriti uloga
dijela brane, već se ona povlači na nizvodni dio brane, pretvarajući se u zasebni
elemenat hidročvora. U tim dispozicjama mašinska zgrada ne prima
hidrostatičko opterećenje od uspora, što je vrlo bitna razlika u odnosu na
riječne hidroelektrane. U dubokim kanjonima, kod postrojenja visokog prtiska,
mašinska zgrada se može smjestiti pod zemljom, kao što je učinjeno na
hidroelektrani Piva. Kompaktna dispozicija, sa kratkim čeličnim dovodima, bez
vodostaja daje tom postrojenju sve osobenosti pribranskog postrojenja, mada su
mašinska zgrada, transformatori pa čak i razvod smješteni pod zemljom u
neposrednoj blizini brane.
2.Hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada nije dio hidročvora brane
U raznim dispozicijama derivacionih hidroelektrana, mašinska zgrada ne

ulazi u sastav hidročvora, već se rešava potpuno nezavisno od brane. Kod ovih
hidroelektrana postoje sledeći karakteristični tipovi:
Derivacija tunelom i cjevovodima sa nadzemnom mašinskom
zgradom. U ovoj dispoziciji karakteristične su zatvaračnice koje kontrolišu
čitavu derivaciju, a obavezan element je vodostan sa vodostanskim zatvaračem.
Primjer ovakve hidroelektrane je HE Bistrica.
Podzemne derivacione hidroelektrane. Vodostan na dovodnoj
derivaciji je obavezan u dispoziciji tog tipa, dok je donji vodostan obavezan
kod onih postrojenja kod kojih se odvod realizuje tunelom pod pritiskom. U
šemama sa vodostanom na odvodnoj derivaciji najčešće se jedan vodostan
predviđa za dva do tri agregata. Zbog geotehničkih i ekonomskih razloga,
mašinska zgrada ovih hidroelektrana se maksimalno sažima. Da bi se smanjile
dimenzije mašinske zgrade, bira se i odgovarajuća oprema, turbine veće
brzohodnosti, sa manjim gabaritom čitavog agregata, dotur opreme u
djelovima, sve zbog smanjena visine hale za montažu. Primjeri takvih elektrana
su HE Dubrovnik, Hrvatska i HE Trebješnica, Republika Srpska.
3.Pumpno – akumulacione (reverzibilne) hidroelektrane
Pumpno – akumulacione hidroeletrane ili reverzibilne hidroelektrane

su ona postrojenja u kojima se za proizvodnju električne energije koristi
potencijal ostvaren prethodnim pumpanjem vode iz donjeg u gornji
akumulacini basen. Imajući u vidu hidrauličke gubitke pada na derivaciji, kao i
koeficijent korisnog dejstva pri pumpanju u turbinskom režimu rada
hidroelektrane, na 1kWh proizvedene energije utroši se oko 1,3 do 1,35 kWh
energije za pumpanje. Dakle, reverzibilne elektrane su u bilansnom smislu
potrošač električne energije, čiji je smisao da omoguće prebacivanje energije iz
7
perioda kada je ima suviše u periodu kada je otežana njena proizvodnja u
mješovitom elektroenergetskom sistemu.
Ciljevi reverzibilne hidroelektrane u mješovitom elektroenergetskom sistemu:
 Smanjuju neravnomjernost dijagrama, plasirajući energiju u sam

vrh dijagrama dnevnog opterećenja, a pumpajući u periodima minimuma
opterećenja.
 Učestvuju u pokrivanju viših djelova aktivnog opterećenja.
 Učestvuju u regulisanju snage i frekvencije, naročito u periodima
brzog podizanja ili skidanja opterećenja.
 Služe kao visokomanevarska rezerva snaga u elektroenergetskom
sistemu.
 Pumpnim radom u periodima najmanjih opterećenja otklanjaju
prelive protočnih hidroelektrana i poboljšavaju režime rada termoelektrana.
 Proizvode po potrebi reaktivnu energiju, koriste se kao sinhroni
kompenzatori u elektroenergetskom sistemu, radi optimizacije ukupne
proizvodnje aktivne i reaktivne energije.
 Služe kao rezerva opterećenja elektroenergetskog sistema, što
poboljšava rad elektroenergetskog sistema pri havarijskom skidanju
opterećenja.
Prema načinu korišćenja protoka reverzibilne hidroelektrane mogu se
podijeliti na:
Recirkulacione reverzibilne hidroelektrane koje nemaju ni najmanji

prirodni dotok u gornji basen. To znači da one rade na čistom prepumpavanju
vode u gornji basen. Gornji basen je vještački rezervoar, a donji basen može
biti jezero, usporeni vodotok ili vještački rezervoar.
Reverzibilne hidroelektrane sa spoljnim dotokom u gornji basen,
kod ovih elektrana dio voda koji se turbinama dotiče prirodnim putem u gornji
basen. Na taj način, u ukupnom bilansu turbinirana voda je veća od količine
koje se prepumpava u gornji basen, što bitno uvećava energetske i ekonomske
karakteristike tog postrojenja. Primjer takve elektrane je HE Bajina Bašta.
PAP – pumpno – akumulaciono postrojenje. To su postrojenja za
povećanje vodnog bilansa klasičnih hidroelektrana, pumpanjem vode u gornji
basen sa nižih horizonata.
2.2. Glavni elementi hidroelektrane

Glavni elementi svake hidroelektrane su:
 Brana,
 Vodozahvat,
 Cjevovod,
 Vodostan,
 Dovodi na turbine
 Turbine
8
Principijelna skica jednog sistema hidroelektrane, sa svim elementima
izgleda kao na sledećoj slici:
slika 2.2.1. Elementi hidroelektrane
2.2.1. Brane
Građevine koje pregrađuju rečno korito ili dolinu, radi podizanja nivoa
vode i stvaranja akumulacije, nazivaju se vodojaže ili brane.
Brane su dio kompleksne naučne oblasti koja egzistira pod opštim
nazivom: hidrotehničke konstrukcije.
Brane spadaju među najvažnije, a često i među najskuplje objekte nekog
hidrosistema. Zajedničko svim branama je da su izložene velikim
opterećenjima, pa se prilikom projektovanja brana, njihova stabilnost postavlja
kao primarni zadatak.
Brane se mogu klasifikovati na više načina:
 prema namjeni,
 prema vrsti materijala za izgradnju,
 prema visini
 prema konstruktivnim karakteristikama sistema
 prema evakuaciji voda
Prema namjeni. Namjena brana je različita: za skretanje vodotoka,
usporavanje vode pri izradi vodozahvata, za stvaranje akumulacionih basena i
višenamjensko korišćenje vode u vodoprivredne svrhe.
Prema vrsti materijala, od kojih je izgrađeno njihovo tijelo, brane
mogu biti, zemljane, kamene, betonske, armiranobetonske, metalne, drvene i
kombinovane brane. U odnosu na primjenu materijala za izgradnju brana na
prvom mjestu su nasute brane.
Prema visini, postoje različite klasifikacije i određene su određenim
pravilima i normama.
Prema evakuaciji voda. Prema tome da li se preko brane evakuiše
suvišna voda iz akumulacije ili ne, one mogu biti prelivne ili neprelivne
Prema konstruktivnim osobinama, brane se klasifikuju prema načinu
na koji primaju opterećenja od vode i prenose ga na tlo. To su četri grupe
brana:
 gravitacione,
 lučne,
9
 lučno – gravitacione,
 kontraforne ili olakšane brane.
Gravitacione betonske brane grade se uglavnom u širokim riječnim
dolinama, i u slučaju dobrog tla za fundiranje. Osnovna karakteristika tih brana
je da, posredstvom svoje težine i vertikalnih opterećenja, koja na njih djeluju,
obezbeđuju prenošenje horizontalnih opterećenja na podlogu – tlo.
Lučne brane su zidane, betonske ili armirano – betonske konstrukcije,
konveksne prema uzvodnoj strani, a optrećenja primaju i prenose na tlo kao
prostorne površinske konstrukcije. Rade se u uzanim dolinama i kanjonima
gdje je obezbijeđeno fundiranje na solidnom stjenovitom tlu.
2.2.2. Vodozahvat
Vodozahvati su građevine koje služe za zahvatanje vode iz akumulacije

ili vodotoka i njihovo uvođenje u dovod prema postrojenju hidroelektrane.
Postoje dva tipa vodozahvata:
 zahvati u akumulacijama,
 riječni vodozahvati.
Razlika je u sledećem: kod zahvata u akumulacijama nanos nije

odlučujući na dispoziciju zahvata, dok je kod rječnih vodozahvata to jedan od
ključnih problema kako sa gledišta izvora mjesta, tako i u pogledu izbora
osnovne dispozicije vodozahvta.
Zahvati u akumulacijama sadrže rešetku na ulazu, osnovni i pomoćni
zatvarač, aeracioni otvor, čistilicu kod manjih zahvata, uređaj za pokretanje
zatvarača. Prema mjestu postavljenja mogu biti: zahvati u sastavu brana,
zahvati na obali, zahvati u obliku kule.
Riječni zahvati su plitke zahvatne građevine, koje se primjenjuju u
uslovima malih oscilacija u zoni uspora. Ovi vodozahvtai se primjenjuju kod
kanalskih hidroelektrana, kod čisto derivacionih postrojenja kod kojih se
vodotok usmjerava u derivaciji niskim pregrađenim objektom sa malim
usporavanjem toka i kod nekih tipova protočnih hidroelektrana. Moguće su
razne dispozicije riječnih vodozahvata, ali se sve mogu svrstati u tri osnovne
grupe: bočni vodozahvat, frontalni vodozahvat i vodozahvati na dnu.
2.2.3. Cjevovod
U hidroelektranama se cjevovodi koriste na više načina, ali im je

najčešća ili i bezbjednosno najdelikatnija primjena na mjestu koncentracije
pada. Koriste se u sledeće svrhe:
 dovodni cjevovodi do turbina, na mjestu koncentracije pada kod
derivacionih hidroelektrana,
 kao dovodni cjevovodi kod više tipova pribranskih
hidroelektrana,
 kao derivacioni cjevovodi na derivacionom dovodu
hidroelektrana, kada zamjenjuju neku drugu vrstu derivacija,
10
 sifonski cjevovodi kojima se savlađuju prepreke na derivacionom
dovodu,
 kao dovodno odvodni spoj turbina i donje vode kod reverzibilnih
hidroelektrana,
 kao cijev pod pritiskom u okviru evakuacionih i drugih
postrojenja.
Prema načinu realizacije, cjevovodi mogu biti:

 nadzemni,
 podzemni,
 zasuti,
 u tijelu brane.
U pogledu primjene vrste materijala cjevovodi mogu biti:
 čelični,
 armirano – betonski
 kombinovani.
2.2.4. Vodostan
Svrha vodostana je da povećaju hidrauličku, mehaničku i

elektromehaničku stabilnost hidroelektrane sa dužim dovodnim i odvodnim
derivacijama. Zadaci vodostana su:
1. da sačuvju dovodnu i odvodnu derivaciju pod pritiskom od
hidrauličnog udara,
2. da smanjuju udar u cjevovodu,
3. da olakšaju regulisanje turbine u nestacionarnim uslovima, time
što će se smanjiti udarno dejstvo na nju,
4. da učine ekonomičnijim dovod, turbinu i odvod (ukoliko je i
odvod pod pritiskom).
Vodostan se ugrađuje na kraju gravitacionog dovoda vode, odnosno
ispred turbinskih dovoda. Zapremina vodostana treba da je dovoljno velika da
pri normalnoj brzini otvaranja turbine ne dođe do potpunog pražnjenja
vodostana, jer bi u tom slučaju ušao vazduh u cijev pod pritiskom i izazvao
opasne udare vode prlikom izlaska vazduha i ponovnog punjenja cjevovoda
vodom pod pritiskom.
Postoji više različitih rješenja vodostana koji se u današnjoj praksi
primjenjuju, kao što su cilindrični, vodostan sa suženjem na ulazu, cilindrični
vodostan promjenljivog presjeka, vodostan sa komorama, diferencijalni
vodostan, vodostan pod pritiskom i pneumatski vodostan. Osnovni tipovi
vodostana prikazani su na slici 2.2.4.1
Primjenom vodostana teži se da se porast pritiska ograniči na:
 50 % za padove do 60m
11
A - cilindrični
B - sa suženjem na ulazu
C – promjenljivog presjeka
D – sa komorama
E – diferencijalni
F – kombinovani tipovi
G – pod pritiskom
H - pneumatski
slika 2.2.4.4. Tipovi vodostana
2.2.5. Dovodi na turbine
Izvode se prema tipu hidroelektrane. Kod pribranskih hidroelektrana

dovodi su ugrađeni u betonskom tijelu brane. Kod hidroelektrana kod kojih
mašinska zgrada nije u sklopu hidročvora brane mogu biti podzemni (armirano
– betonske cijevi i sl.) ili nadzemni (najčešće čelične cijevi).
2.2.6. Turbine
Vodne turbine su uređaji koji koriste energiju toka vode za okretanje

rotora odnosno radnog kola.
Turbine možemo podijeliti na klase, sisteme i tipove. Postoje dvije
osnovne klase turbina:
 akcijske turbine,
 reakcijske turbine.
Akcijske turbine su one koje jedino koriste kinetičku energiju mlaza.

Reakcijske turbine koriste pored kinetičke i potencijalnu energiju, te je za njih
karakteristično da se nalaze u potpuno zatvorenom protoćnom traktu – kola, sa
difuzorom koji spaja izlaz iz turbine da donjom vodom.
Sistemi turbina se razlikuju prema koncepciji lopatica radnog kola. Tako
u klasi reakcijskih turbina razlikujemo više sistema:
 radijalno – osne tipa Fransis,
 Kaplanove,
 dijagonalne,
 propelerne,
 više vrsta cijevnih itd.
U okviru svakog sistema postoje različiti tipovi, prema konfiguraciji
elemenata protočnog trakta. Na slici 2.2.6.1. prikazana su tri najosnovnija tipa
turbina koja se najčešće koriste:
 Peltonova,
 Francisova,
12
 Kaplanova.
slika 2.2.6.1. Tipvi turbina: a) Peltonova, b) Francisova, c) Kaplanova
Peltonova turbina. Jedini predstavnik akcijskih turbina je Peltonova

turbina. Koristi se za velike padove od 350 do 1700m. Sastoji se od radnog
kola sa lopaticama po čitavom obodu i ulaznika sa regulatorom prtoka i
defektorm za naglo skidanje opterećenja. Cjelokupna energija vodene struje
pretvara se u kinetičku energiju, pri čemu je brzina na ulazniku
v 2qH
Francisova turbina. Francisove turbine koriste se u dijapazonu 40 –
700m pada. Imaju jednostruku regulaciju. Lopatice radnog kola su im fiksne, te
se regulisanje protoka ostvaruje samo sprovodnim kolom. Zbog jednostruke
regulacije njihov koeficijent korisnog dejstva je osjetljiv na promjenu
opterećenja, zbog čega ih u opsegu padova 40 – 70m sve više potiskuju
Kaplanove turbine.Francisovu turbinu sačinjavaju protični dio, turbinsko kolo i
uređaj za regulaciju.
Kaplanova turbina. Kaplanove turbine primjenju se u opsegu manjih
padova od 3 do 70m. Prednost im je dvojna regulacija, jer se istovremeno
mijenja razmak između lopatica radnog kola i ugao nagiba lopatica radnog
kola, zavisno od protoka koji treba da se ostvari kroz turbinu.
Propelerne turbine. Prethodile su kaplanovim turbinama u istom
opsegu padova. Bitna razlika u odnosu na Kaplanove turbine je u tome što su
lopatice radnog kola nepokretne, sa jednostrukom regulacijom. Vrlo su
osjetljive na promjenu opterećenja, pa se primjenjuju zajedno sa Kaplanovim
turbinama na rijekama kojima je uzvodno izvršeno regulisanje protoka.
Dijagonalne turbine. Primjenjuju se za padove u opsegu 30 – 200m sa
dvojnim regulacijom, zbog čega imaju visok koeficijen korisnog
dejstva.Omogućavaju veću energetsku proizvodnju i do 1.5 – 2 %.
Cijevne turbine (Banki turbine). Koriste se za vrlo male padove, od 1
– 20m, sa prorokom do 150m/s. Postoji nekoliko tipova: kapsulni (bulb)
agregati, straflo agregati i S agregati sa vertikalnim i kosim vratilom.
Primjenom cijevnih turbina izvode se riječne hidroelektrane na racionalan
način. To su agregati za male padove a velike protoke, te sa tog aspekta dužina
protočnog trakta je dovoljno velika i povoljno se odražava na stabilnost
mašinske zgrade na preturanje. Cijevne turbine su pogodne za male
hidroelektrane.
13
slika 2.2.6.2. Izgled Banki turbine
Bez obzira na tip turbine za sve njih je bitan njihov parametar koji se
definiša kao specifičan broj obrtaja turbine:
n P
ns  0.858 
H 4 H
pri čemu je:
n[o/min] – stvarni broj obrtaja u minuti
P[kW] – snaga turbine
H[m] – korisni pad
2.3. Projektovanje hidroelektrana

Pri projektovanju jedne hidroelektrane treba sagledati sve glavne
karakteristike jedne hidroelektrane pa na osnovu zahtjeva praviti plan i projekat
te hidroelektrane.
Osnovne karakteristike jedne hidroelektrane definisane su sledećim
pokazateljima:
 Instalisana snaga. Instalisana snaga je aritmetička suma
ukupnih snaga generatora
 Instalisani proticaj Qi, maksimlani proticaj koji
hidroelektrana može da koristi u normalnom pogonu, imajući u vidu propusnu
sposobnost turbina i čitave dovodne i odvodne derivacije.
Povećevanjem konzuma elektroenergetskog sistema, uz istovremeno
smanjivanje udjela hidroelektrane u ukupnoj proizvodnj ( a taj proces je
zakonit), i značajno se povećava veličina optimalne instalisanosti budućih
hidroelektrana.
Tendencija povećanja optimalne instalisanosti inicira potrebu
predviđanja faznog građenja, sa postepenim povećanjem instalisanosti.
Instalisanost svake hidroelektrane razmatra se optimizacijom svih
mjerodavnih faktora.
Faktor snage. Faktor snage je odnos cosφ kojim se definiše uloga
elektrane u generisanju aktivne i reaktivne energije
Maksimalna snaga elektrane. To je najveća snaga koju hidroelektrana
može da postigne u najpovoljnijim uslovima. Razlikuje se maksimalna bruto
(na priključcima generatora) i maksimalna neto snaga, na pragu elektrane.
Raspoloživa snaga. To je najveća snaga koju hidroelektrana može da
razvije u nekom konkretnom vremenskom presjeku, polazeći od realnog stanja
pogonske spremnosti (remont, defekti itd) i stanja dotoka i akumulacije.
14
Garantovana snaga. Garantovana snaga hidroelektrane je snaga koju
hidroelektrana uvijek može da proizvede, sa obezbijeđenošću oko 90 – 95 %.
Kod protočnih hidroelektrana zavisi od protoka u periodima od malih voda,
dok kod akumulacionih hidroelktrana zavisi od pada i protoka koji mogu da se
realizuju pri najnižim radnim kotama u akumulaciji.
Maksimalni i minimalni bruto pad. To su ekstremni padovi pri kojima
elektrana može da radi. Srednji pad se najčešće definiše trajanjem 50 % na
liniji trajanja bruto pada.
Moguća srednje godišnja proizvodnja. To je aritmetička sredina
mogućih godišnjih proizvodnji hidroelektrane, pod pretpostavkom da nema
ograničenja u pogledu mogućnosti plasmana energije.
Realizovana proizvodnja. To je proizvodnja koja je obično nešto niža
od moguće, zbog ograničenja u plasmanu energije, kao i zbog gubitaka uslijed
ispada pogona i pojedinih dijelova hidroelektrane. Za planiranje rada
elektroenergetskog sistema sašinjavaju se analize vjerovatnoće moguće
proizvodnje.
Moguća proizvodnja varijabilne i konstantne energije, pokazuje
mogućnost hidroelktrane da energiju akumuliše i plasira je u vršni dio
dijagrama dnevnog opterećenja.
U cilju sagledavanja uslova pod kojim je moguća gradnja
hidroelektrane, preporučuje se promjena metodološkog pristupa, koji rezultira
definisanjem realno ostvarivog potencijala za hidroelektrane. Pristup se sastoji
od sledećih aktivnosti:
 definisati potencijalnu lokacije,
 načelno definisati ekološke prihvatljivosti lokacija,
 uspostaviti mjerenja na vodotocima,
 sprovesti osnovne analize isplativosti projekata,
 uvrstiti lokacije u prostorne planove i vodoprivredne osnove,
 izvesti terenske obilaske – projektovanje,
 usvojiti prostorno – planska ograničenja,
 usvojiti ekološka ograničenja,
 usvojiti ograničenja zaštite kulturnr baštine,
 usvojiti ograničenja raspoloživosti vode,
 sprovesti analizu pred – izvodljivosti projekata,
 definisati realno ostvarive projekte,
 izraditi idejne projekte.
Teka kada se sagledaju svi ovi faktori, onda se može uz mjerenje i

sagledavanje drugih faktora kao što su klimatski i meteorološki činioci
područja na kome će se gradii hidroelektrana prostupiti projektovanju i gradnji
hidroelektrane određenog tipa.
U savremenim elektroenergetskim sistemima raste potreba za vršnom
snagom i energijom, te se teži da se poveća udio varijabilne energije, što se
postiže regulisanjem protoka čeonim akumulacijama, eliminisanjem pogonskih
ograničenja, nizvodnim hidroelektranama sa kompenzacioniom basenima itd.
15
2.4. Male hidroelektrane
Male hidroelektrane su u poslednjoj deceniji XX vijeka dobile značaj u
rešavanju hidroenergetskog potencijala manjih vodotoka, posebno u zemljama
zapadne Evrope koje su pretežno zaokružile iskorišćenje hidroenergetskog
potencijala većih vodotoka. Malim hidroelektranama se prema primjenjivoj
klasifikaciji (koja je sasvim uslovna) smatraju objekti ispod 10MW. Dijele se
na postrojenja ispod 2MW – mini hidroelektrane i postrojenja ispod 500kW –
mikro hidroelektrane. Osnovna slabost te podjele je, što ne uzima u obzir
složenost građenja pojedinih objekata, jer u izvjesnim slučajevima može biti
veća nego kod objekata veće snage.
Mašinska zgrada kod male hidroelektrane svodi se na jednu prostoriju
iznad protočnog trakta turbine. Ti agregati su vrlo pogodni kod velikih hidro –
melioracionih i plovidbenih sistema (hidroelektrana i plovidbeni sistem na
rijeci Roni, Francuska). Proračun gabarita zgrade male hidroelektrane radi se
na jednostavan način. Za poznate ulaze pad, i instalisani protok se iz
nomograma tipiziranih turbina proizvođača usvajaju tip turbine, prečnik radnog
kola, nominalni broj obrtaja i slično. Najpogodnije turbine za izgradnju malih
hidroelektrana su cijevne turbine (Banki turbine). Cijevne turbine za male
hidroeletrane pokrivaju padove od 1 do 25m.
U većini slučajeva, povoljne lokacije za male hidroelektrane nalaze se u
gornjim djelovima vodotoka, jer geomorfološki gledano, vodotoci obično u
gornjim djelovima imaju strmiji pad koji se postepeno smanjuje kako se
vodotok približava svom ušću. Naročito su interensantne lokacije na samom
izvorištu vodotoka, jer često povoljne geomorfološke karakteristike
omogućavaju izvodjenje akumulacije na samom izvoru.
Jedna od opcija razvoja energetike u malim zemljama jeste korišćenje
hidropotencijala iz malih hidroelektrana zato što je tako dobijena energija
obnovljiva i ekološki najprihvatljivija. Spektar pozitivnih uticaja izgradnje
MHE je veoma širok i ogleda se u tome što se njihovim radom ne uzrokuje
emisija nečistih materija u vazduh, sprečava se opasnost od poplava, mogu se
iskoristiti za vodosnadbijevanje, navodnjavanje i regulaciju vodotoka. Male
hidroelektrane se dizajnom mogu uklopiti u pejzaž, ne izazivaju seizmičnost ni
promjenu klimatskih karakteristika područja.
Mala hidroelektrana se ne može posmatrati kao jednostavna redukovana
verzija velike hidroelektrane. Specifična oprema koja se ugradjuje u male
hidroelektrane, uslovljava ispunjavanje fundamentalnih tehničkih zakonitosti,
uz neophodnu primjenu jednostavnih tehničkih rešenja pogona, visoku
efikasnost i pouzdanost i mogućnost održavanja objekta od strane lica za koje
nije neophodno da su tehničari ili specijalisti za male hidroelektrane.
Planiranje projekata malih hidroelektrana zahtijeva sprovodjenje velikog
broja tehničkih, ekonomkih i ekoloških analiza na različitim stepenima obrade
u cilju odredjivanja da li je neka lokacija tehnički iskoristiva, ekološki
prihvatljiva i ekonomski isplativa za realizaciju jednog takvog projekta.
Instalirana snaga male hidroelektrane na naekoj lokaciji proporcionalno zavisi
od protoka i visine pada na toj lokaciji. Medjutim, u toj zavisnosti sadržana je i
16
odredjena neizvjesnost, jer iznos očekivane proizvodnje energije zavisi od
količine raspoložive vode, odnosno od promjene protoka tokom godine.
Ispaltivost ulaganja u jednu lokaciju zavisi od kapaciteta elektrane,
odnosno od snage i energije koja se očekuje od posmatranog projekta, od
mogućnosti prodaje proizvedene električne energije, kao i od otkupne cijene te
energije. Pri tome je ključna geografska lokacija male hidroelektrane, s
obzirom na udaljenost od javne elektroenergetske mreže. Naime vrijednost
energije iz male hidroelektrane za pokrivanje potrošnje, veća je u naseljenim
koja su udaljena od javne mreže nego u slučaju blizine elektroenergetskog
sistema. Medjutim, postoji mogućnost da ta udaljena mjesta ne mogu potrošiti
onoliko energije koliko elektrana može proizvesti, ili da elektrana ne može
zadovoljiti sve potrebe potrošača, zbog sezonskih i dnevnih varijacija u protoku
vode i potrošnji energije, tako da je narušen balans izmedju prizvodnje i
potrošnje električne energije, koji predstavlja uslov kvalitetnog snadbijevanja.
Uvažavajući prethodno navedeno vidljivo je da se planiranje izgradnje
malih hidroelektrana mora suočiti i sa nekim dodatnim problemima u odnosu
na izgradnju velikih hidroelektrana.
3. PROJEKAT MALE HIDROELEKTRANE

''LUBNICA'' - BERANE
17
3.1. Projektni zadatak

Prema zahtjevu Investitora izraditi malu hidroelektranu(MHE) na
prekidnoj komori vodovoda "Lubnica – Berane" , vodovodnog sistema grada
Berana.
Prilikom projektovanja, izrade, instalacije i puštanja u rad MHE uzeti u
obzir sledeće:
1. MHE ne smije poremetiti rad vodovodnog sistema.
2. MHE treba da radi u automatskom režimu bez posade, paralelno sa

mrežom.
3. MHE se priključuje na 10kV mrežu.
4. Projektom provjeriti relevantne hidraulične parametre postojećeg

cjevovoda koji su bitni za definisanje instalisane snage MHE.
5. Projektom odrediti tip turbine i odrediti njenu snagu.
6. Izvršiti tehnički proračun svih potrebnih parametara za normalan rad

hidroelektrane
7. Izvesti specifikaciju, predmjer i predračun opreme MHE.
8. Projekat uraditi saglasno važećim propisima, kvalitetno, striktno

poštujući profesionalna pravila struke, usvajajući tehnički i
ekonomski opravdana rešenja.
3.2. Tehnički opis
3.2.1. Uvod
18
Izgradnja minihidroelektrane (MHE) "LUBNICA-BERANE" je
planirana na vodovodnom sistemu grada Berana na prekidnoj komori Lubnica.
Za MHE je predviđeno da preuzme rad prekidne komore odnosno da se
pomoću elektrane vrši obaranje pritiska u sistemu. Prilikom normalnog rada
ventil na ulazu u prekidnu komoru Lubnica je zatvoren i komplentna količina
vode je preusmerena na elektranu. MHE "LUBNICA-BERANE" treba da je
izvedena tako da ne remeti normalan rad vodovodnog sistema ali i da iskoristi
svu raspoloživu energiju vode.
MHE "LUBNICA-BERANE" je predviđena da radi u automatskom
režimu
paralelno sa mrežom uz mogućnost lokalnog i daljinskog komandovanja.
Ostrvski režim rada nije predviđen. Ručni režim rada je predviđen samo
prilikom pregleda, remonta ili eventualnih popravki elektrane. Automatski
režim rada podrazumijeva da elektrana radi bez posade uz odgovarajuće
održavanje (periodični pregledi, podmazivanje itd.).
U skladu sa navedenim zahtjevima, zahtjevima za pouzdanošću,
jednostavnošću montaže i održavanja kao i u skladu sa zahtjevom za niskom
cenom izgradnje i održavanja izvršen je izbor elektro opreme.
Na crtežu 1, datom u prilogu ovog projekta, prikazana je Jednopolna
elektr
ična šema MHE. Na šemi su prikazani važniji djelovi elektro opreme i sa nje se
može sagledati princip rada elektrane. Sa jednopolne šeme je jasno da je
primenjena uobičajena metoda projektovanja elektrane. U daljnjem tekstu
slijede detaljnija objašnjenja pojedinih delova elektro opreme.
3.2.2. Generator
Uzimajući u obzir visinu pada, dnevni dijagram protoka vode i

primijenjeni tip turbine izabran je trofazni sinhroni generator sa istaknutim
polovima.
Generator će biti spojen sa turbinom i zamajnom masom preko elastične
spojnice.
Odabrani generatror poseduje sledeće karakteristike:
 Nominalna snaga ................................................................. 150 kVA

 Nominalni napon ........................................................ 3x0.4/0.231kV
 Faktor snage ................................................................................. 0.8
 Nominalni broj obrtaja ...................................................... 1000min-1
 Nominalna učestanost izlaznog napona ..................................... 50Hz
 Broj polova ...................................................................................... 6
 Tip pobude ........................................................ statički bezkontaktni
 Napon pobude ..................................................................... 110VDC
 Struja pobude ................................................................................ 5A
 Način hlađenja ................................................... sopstveno vazdušno
 Stepen mehaničke zaštite ........................................................... IP23
 Tip montaže .............................................................................. IMB3
19
 Stepen uravnoteženja obrtnih delova generatora ............................. N
.............................................................................................................
 Maksimalna brzina (broj obrtaja pobega agregata).................... ≥ 2nn
Ovakav tip generatora ispoljava nekoliko prednosti:
1. Sinhroni generatori mogu predati duplo veću snagu u odnosu na

asinhrone mašine prilikom priključenja u istoj tački mreže.
2. Mogućnost precizne kontrole napona odnosno reaktivne snage.
3. Bezkontaktni tip pobude garantuje dugotrajnost rada i robusnost.
Uzimajući u obzir navedeno vidimo da je izbor ovakvog tipa generatora

opravdan.
3.2.3. Energetski transformator
Uzimajući u obzir snagu MHE, naponske nivoe i uslove montaže

izabran je trofazni suvi transfomator za unutrašnju montažu sa oklopom
sledećih karakteristika:
 Nominalna snaga .................................................................. 160kVA

 Odnos transformacije .......................................................... 10/0.4kV
 Sprega ....................................................................................... Yzn5
 Napon kratkog spoja .................................................................... 4 %
 Mogućnost regulacije napona ............................................. ±2X2.5%
 Nomonalna učestanost .............................................................. 50Hz
 Način hlađenja ..................................................... vazdušno prirodno
Nulta tačka višeg napona je izvedena na poklopcu transformatora i

izolovana za pun napon.
3.2.4. Generatorska zaštita
Uzimajući u obzir tip i nominalnu snagu generatora, predviđeni režim

rada MHE i još neke parametre izabrana je generatorska zaštita, koja u sebi
sadrži sledeće:
1. Trenutna prekostrujna zaštita (50)
2. Prekostrujna zaštita sa definisanim vremenom kašnjenja (51)
3. Zaštita od nesimetrije sa definisanim vremenom kašnjenja (46)
4. Pod/prenaponska zaštita sa definisanim vremenom kašnjenja (27)
5. Trenutna prenaponska zaštita (59)
6. Zaštita od povratne snage (32)
7. Zaštita od gubitka polja (40)
8. Pod/nad frekventna zaštita (81)
9. Termička slika generatora (49)
20
Generatorska zaštita ima tri naponska i tri strujna ulaza. Programabilni
relejni izlaz iz zaštite djeluje trenutno na kalem za isključenje generatorskog
prekidača, što je prikazano na relejnoj šemi (Crtež 5). Signal odnosno signali
prorade neke od zaštita istovremeno se prenose i do uređaja za upravljanje i
nadzor nakon čega navedeni uređaj otpočinje sekvencu havarijskog stopa
elektrane. Ova sekvenca se sastoji od brzog zatvaranja havarijskog
predturbinskog ventila (V2) i brzog otvaranja bypass ventila (V1),
zaustavljanja agregata i razbuđivanja generatora.
Generatorska zaštita je isprogramirana tako da dolazi do automatskog
reseta nakon što je mjerena odnosno izračunata veličina pala, ispod prethodno
podešene vrijednosti. Ovim je omogućen ponovni automatski start elektrane u
slučaju prolaznog kvara.
Generatorska zaštita je smještena u razvodnom ormaru RO-1.
Generatorska zaštita se napaja iz razvoda sigurnog napajanja (24VDC). Na
električnim šemama generatorska zaštita je označena sa U2.
MHE "LUBNICA-BERANE" je predviđena da radi u režimu
uzemljenog zvezdišta generatora preko visoke impendanse (Z1) tako da se
generator štiti od zemljospoja pomoću eksternog 95%-og zemljospojnog
zaštitnog releja (59N).
3.2.5. Automatski sinhronizator
Neposredno pre uključenja generatorskog prekidača K1 neophodno je da

mreža i generator budu sinhronizovani što se postiže pomoću automatskog
sinhronizatora. Na električnim šemama automatski sinhronizator je označen sa
U3. Sa crteža 2, Tropolna šema MHE niski napon, vidljivo je da su ulazi u
sinhronizator generatorski napon i mrežni napon. Sinhronizacija generatora se
obavlja po standardnoj proceduri. Nakon podešavanja amplitude i učestanosti
generatorskog napona tako da ove vrijednosti postanu praktično jednake sa
odgovarajućim veličinama mrežnog napona, sinhronizator prati faznu razliku
između navedenih napona. U trenutku poklapanja faza sinhronizator šalje
signal dozvole uključenja generatorskog prekidača uređaju za upravljanje i
nadzor i u slučaju da su ispunjeni i dodatni uslovi dolazi do uključenja
generatorskog prekidača. Podešavanje učestanosti izlaznog napona generatora
odnosno brzine obrtanja sinhronizator obavlja pomoću relejnih izlaza
učestanost gore (f↑), odnosno učestanost dole (f↓). Ovi relejni izlazi utiču na
turbinski regulator. Odgovarajući relejni izlazi takođe postoje i za napon
(napon gore (u↑) i napon dole (u↓)) i oni utiču na rad automatskog regulatora
pobude. Nakon završene sinhronizacije i priključenja generatora na mrežu
turbinski regulator i automatski regulator pobude dobijaju odgovarajuće
referentne signale za željenu snagu odnosno protok i za željeni napon odnosno
reaktivnu snagu od uređaja za upravljanje i nadzor.
Automatski sinhronizator se takođe napaja iz razvoda sigurnog
napajanja (24VDC).
3.2.6. Automatski regulator pobude
21
Zadatak sistema regulacije pobude je da održava izlazni napon
generatora u unaprijed zadatim granicama. Tokom rada elektrane najčešće se
zahteva i određena statika izlaznog napona odnosno odgovarajuće smanjenje
izlaznog napona od nominalne vrijednosti u zavisnosti od reaktivne snage
kojom je opterećen generator. Sistem regulacije pobude takođe mora
posjedovati i odgovarajuće limitere odnosno ograničenja (npr. ograničenje po
izlaznoj struji generatora, ograničenje po struji pobude itd).
Mikroprocesorski automatski regulator pobude primenjen u MHE
"LUBNICA-BERANE" poseduje sledeće karakteristke:
 Izlazni napon ........................................................................110VDC
 Izlazna struja ................................................................................. 5A
 Ulazni napon ......................................................... 3X380VAC,50Hz
 Opseg regulacije napona na sabirnicama generatora ................ ±10%
 Tačnost regulisanog napona .................................................... ±0.5%
 Opseg podešavanja statike (UsQ).............................................. 0÷5%
 Limiter po struji pobude ................................................................ Da
 Limiter po reaktivnoj snazi generatora .......................................... Da
 Mogućnost regulacije Ug odnosno Qg .......................................... Da
Automatski regulator pobude smešten je u NN ormar RO-1.

Komunikacija između uređaja za upravljanje i nadzor MHE i automatskog
regulatora pobude obavlja se preko galvanski izolovanih analognih i digitalnih
ulaza.
3.2.7. Turbinski regulator
Kao što je već navedeno u normalnom pogonu bypass ventil V1 ispred

prekidne komore je zatvoren do kraja dok je havarijski ventil ispred turbine
otvoren do kraja. Uzimajući u obzir da je za potrebe vodovoda Berane potrebno
maksimalno oko 2 l/s i da je dotok vode mnogo veći (sav višak vode preliva u
rijeku) jasno je da elektrana radi u režimu iskorišćenja kompletno raspoložive
količine vode. Turbinski regulator obavlja ovu funkciju tako što radi u režimu
održavanja nivoa gornje vode.
Podatak o nivou gornje vode dobija se pomoću odgovarajućeg davača
nivoa MN1.Upravljačka elektronika turbinskog regulatora i odgovarajuća
dodatna oprema je standardna.
Na Jednopolnoj šemi MHE "LUBNICA-BERANE" upravljačka
elektronika turbinskog regulatora označena je sa U1.
Primenjeni turbinski regulator obezbeđuje sledeće:
 Start agregata i njegovo ubrzanje do nominalnog broja obrtaja.
 Održavanje nominalnog broja obrtaja do sinhronizacije
generatora sa mrežom i priključenja elektrane na mreže.
 Održavanje generatora u sinhronizmu.
 Normalni stop agregata.
 Ulaz za merenje brzine turbine.
 Havarijski stop agregata.
22
 Zaštitu od pobega agregata.
 Zaštitu od pregrevanja ležajeva turbine.
 Limitere po maksimalnoj brzini i maksimalnoj snazi.
 Ručni i automatski režim rada.
 Galvanski odvojen analogni strujni ulaz za zadavanje referentne
veličine.
 Ulaze za senzore nivoa.
 Relejni (beznaponski kontakt) izlazi prorade zaštita turbine.
 Daljinska komanda (od strane uređaja za upravljanje i nadzor).
 Komunikacija sa uređajem za nadzor i upravljanje.
 Impulsni ili kontiualni (proporcionalni) tip dejstva na aktuator.
 Elektromehanički aktuator.
Napon napajanja sistema turbinske regulacije (elektronika i zaštitni

okidači aktuatora) je 24V DC. Radni napon aktuatora je 24V DC odnosno
220V, 50Hz.
3.2.8. Uređaj za upravljanje i nadzor
Uređaj za upravljanje i nadzor kontroliše i nadzire rad kompletne

elektrane. Uređaj je izveden u mikroprocesorskoj tehnici (PLC) i napaja sa
preko sigurnog napajanja (24VDC) tako da je u pogonu i kad nema mreže i
elektrana stoji.
Uređaj za upravljanje i nadzor obezbeđuje sledeće:
 Autonoman rad elektrane sa automatskim pokretanjem i
zaustavljanjem agregata (start/stop sekventni automat).
 Tokom rada agregata uređaj prati sve relevantne parametre
elektrane i određuje režim rada elektrane.
 U slučaju ispada agregata odnosno elektrane (havarijski stop)
uređaj upravlja radom ventila V1 i V2 tako da kako se ventil V2
(predkomorni i predturbinski zatvarač) zatvara kako se ventil V1
otvara. Na ovaj način je obezbeđena konstatna količina vode u
vremenu odnosno protok i u slučaju ispada elektrane a samim tim
je izbegnut i hidraulički udar. Navedena operacija se mora obaviti
i bez prisustva sigurnog/sopstvenog napajanja(elektromotorni
gravitacioni zatvarači postavljeni u opoziciji). Istovremeno sa
ispadom generatora izadaje komanda turbinskom regulatoru da
otpočne brzo zatvaranje turbinskog zatvarača. Takođe u ovom
trenutku startuje i procedura kočenja agregata.
 Nakon zaustavljanja agregata uređaj i dalje monitoriše sve
relevantne parametre i restartuje agregat čim se steknu potrebni
uslovi. U slučaju neprolaznog kvara ne dolazi do restarta
agregata.
 Ručno pokretanje i zaustavljanje agregata.
 Uređaj u okviru sebe sadrži i start/stop automat
 Lokalno i daljinsko komandovanje.
23
 Lokalni prikaz izabranih veličina (LCD displej).
 Lokalnu i daljinsku signalizaciju.
 Nadzor ostalih veličina u elektrani.
3.2.9. Sigurno napajanje MHE
I pored činjenice da je MHE predviđena da radi paralelno sa mrežom

neophodno je da poseduje autonoman izvor električne energije. Ovaj zahtev se
standardno rešava primenom sigurnog napajanja. Uzimajući u obzir veličinu
MHE kao i očekivanu potrošnju opreme predviđene da se napaja sa strane
sigurnog napajanja, sigurno napajanje ima sledeće karakteristike:
 Automatski regulisani ispravljač 24V 40A.
 Olovna suva bezodržavajuća akumulatorska baterija 24V 120Ah.
 Odgovarajući razvod sigurnog napajanja.
.....Primenjeni tip baterije ne zahteva posebnu prostoriju za smeštaj tako da
ona
može biti postavljena uz sam ispravljač ili u njemu. Osim toga primenjena
baterija napajana od strane automatskog ispravljača ne zahteva održavanje što
je dodatna povoljnost.
3.2.10. Merenje električne energije
Na Jednopolnoj električnoj šemi MHE (crtež 1) sa M1 označena je

merna grupa koja služi za obračun električne energije. Merna grupa se sastoji iz
sledećeg:
 Mikroprocesorsko dvotarifno, dvosmerno brojilo aktivne i
reaktivne energije sa uklopnim satom, merenjem aktivne snage,
broja radnih sati i registratorom maksimalne snage
 Odgovarajućih strujnih i naponskih mernih transformatora.
Displej brojila treba da je postavljen tako da je lako dostupan za

očitavanje (bez otvaranja vrata ormara).
3.3. Tehnički uslovi
24
3.3.1. Opšti uslovi
MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženje mora se izvesti prema

tekstualnom i grafičkom dijelu ovog porojekta, tehničkim propisima,
standardima i normativima važećim za ovu vrstu objekata i postrojenja, kao i
prema tehničkim normativima koji su sastavni dio ovog projekta i koji su
obaveza za izvođača i investitora.
Izrada MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja mora se povjeriti
organizaciji kvalifikovanoj za izvođenje takvih radova, sa potrebnim stručnim
kadrom i odgovarajućim referencama.
Tokom realizacije ovog projekta investitor je dužan da obezbijedi
odgovarajuće stručno lice za vođenje stalnog nadzora za vrijeme izvođenja
radova i realizacije MHE i okruženja.
Kod izvođenja radova izvođač je obavezan da se, sem ovog projekta,
pridržava propratne dokumentacije, upustava proizvođača opreme, kao i
upustava nadzornog organa.
Pri realizaciji i izradi MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja mogu se
izvršiti neophodna odstupanja od ovog projekta, isključivo uz saglasnost i
odgovornost nadzornog organa za manja odstupanja i uz saglasnost
odgovornog projektanta za veća odstupanja.
U toku izvođenja radova izvođač je dužan da sve nastale promjene i
odstupanja unese i grafički prikaže crvenim tušem u prvom primerku projekta,
koji je dužan da po završetku radova preda investitoru. Prije pristupanja
realizaciji i izradi MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja investitor, odnosno
nadzorni organ i izvođač radova dužni su da se detaljno upoznaju sa ovim
projektom i da u slučaju potrebe zatraže neophodna objašnjenja i mišljenje
projektanta.
Takođe prije pristupanja realizacije projekta, investitor, nadzorni organ i
izvođač radova, dužni su da se detaljno upoznaju sa isporučenom opremom i
upustvima proizvođača i da u slučaju potrebe zatraže neophodna objašnjenja.
Ukoliko tokom realizacije ovog projekta izvođač radova utvrdi
eventualne greške i nedostatke ili neusklađenosti sa propisima dužan je da
preko nadzornog organa o tome obavijesti projektanta.
U vrijeme izvođenja radova izvođač je dužan da vodi ispravan izvođački
dnevnik. Svi zahtjevi i saopštenja, kako od strane nadzonog organa, tako i od
strane izvođača radova moraju se voditi kroz ovaj izvođački dnevnik.
Pre izvođenja radova na MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženju,
izvođač se mora pridržavati svih važećih jugoslovenskih standarda, tehničkih
propisa, granskih i internih standarda i tehničkih preporuka i upustava koja se
odnose na ovu vrstu objekata odnosno postrojenja, bez obzira da li su oni ovim
projektom predviđeni.
Pri ugradnji MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja izvođač mora da
vodi računa da se ne ošteti drugu instalaciju i opremu. Ukoliko do takvog
oštećenja dođe, izvođač radova je dužan da o svom trošku oštećenja otkloni.
Isto tako, sva eventualna oštećenja koja izvođač učini na opremi MHE
"LUBNICA-BERANE" i okruženja dužan je da ih o svom trošku otkloni.
25
Pri realizaciji i izvođenju MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja
investitor i izvođač radova moraju sprovoditi i realizovati sve potrebne mjere
zaštite na radu koje su predviđene propisima o zaštiti na radu kao i svim
drugim važećim tehničkim propisima.
Sve što nije obuhvaćeno ovim tehničkim uslovima izvođač je dužan da
uradi sam, ukoliko je predviđeno važećim i nadležnim propisima.
3.3.2. Ugradnja opreme
Prije montaže, u laboratoriji proizvođača izvršiti odgovarajuću proveru

ispravnost, tačnosti i pouzdanosti svih elemenata uređaja i opreme MHE
"LUBNICA-BERANE". Ovu proveru izvršiti neposrednim pregledom i
instrumentalnim provjerama i ispitivanjima, a u skladu sa uslovima, zahtjevima
i upustvima proizvođača.
Sve veze i spojeve izvesti propisanim materijalima i elementima.
Sve elemente vidno obeležiti.
3.3.3. Instalacije
Instalacije MHE "LUBNICA-BERANE" i okruženja izvesti vođenjem

predviđenih tipova kablova po konstrukciji obujmicama, kablovskim nosačima
i regalima, a prema planu instalacija.
Na mjestima gdje postoji mogućnost od mehaničkog ili toplotnog
oštećenja kablova predvidjeti odgovarajuću mehaničku, odnosno toplotnu
zaštitu, postavljanjem zaštitinih profila, provlačenjem kroz zaštitne cevi,
postavljanjem u zaštitna gibljiva creva, odnosno postavljanjem odgovarajućie
toplotne izolacije i zaštitnih ekrana.
Prije uvlačenja kablova u cev, na njenom početku odnosno kraju
postaviti zaštitni plastični uvodnik. Prilikom prolaska kablova kroz metalne ili
pregrade od drugačijih materijala, kao i pri ulazu odnosno izlazu kablova iz
metalnih ormana, takođe postaviti odgovarajuće plastične uvodnike.
Konstrukcije i metalni delovi za nošenje kablova moraju biti izvedeni
tako da sa konstrukcijom i vodom za izjednačenje potencijala čine jedinstvenu
galvansku celinu. Na mjestima gdje to nije slučaj treba izvršiti dodatna spajanja
pocinkovanom trakom FeZn 25x3mm.
Kablove položiti sa što manje krivina. Pri savijanju kabla poluprečnik
krivine ne smije biti manji od 15d, gdje je d spoljnji prečnik kabla.
Rušenje, sečenje ili probijanje armirano betonskih ili čeličnih greda,
stubova, podova i sl. ne smije se vršiti bez odobrenja i prisustva nadzornog
organa lica odgovornih za ovu vrstu radova.
Prije polaganja kablova treba ih sjeći, tek pošto se na licu mesta odrede i
provjere trase kabla.
Kablovske završetke izvesti propisno i sa odgovarajućima materijalom.
Uvođenje kablova u uređaje i opremu mora se izvesti sigurno i kvalitetno.
Žuto-zelenu žilu u kablovima koristiti isklučivo kao zaštitni vod, a plavu
žilu samo kao neutralni vod.
26
Svi kablovi moraju na svom početku i kraju biti obeleženi propisnim
pločicama od pocinkovanog lima sa utisnutim brojevima kabla iz projekta.
3.4. TEHNIČKI PRORAČUN
27
3.4.1. Izbor instalisanog protoka turbine u uslovima
postojećeg vodnog režima u cjevovodu
3.4.1.1. Uvod
Vodosnabdijevanje grada Berana sa prigradskim naseljima vrši se iz

glavnog gradskog vodovoda Lubnice – Berane koji se napaja vodom iz kaptaže
Lubničkog vrela. Ukupna dužina primarnog cevovda iznosi 12,12 km.
Cio vodovodni sistem beranskog vodovoda sastoji se od kaptaže na
izvorištu Lubničkog vrela koja se nalazi na koti 960,5 mnm. Od kaptaže vodi
cjevovod od čeličnog liva prečnika Ф350 mm do kote 892,36 mnm. Od kote
892,36 mnm takođe ide cjevovod od čeličnog liva prečnika Ф250 mm do kote
773,2 mnm na kojoj se nalazi prekidna komora gdje se eliminiše višak energije
vode nastao delovanjem gravitacije. Udaljenost prekidne komore od izvorišta je
5,65 km.
Trenutne potrebe Berana za vodom su 180 m3/dan, odnosno, 100
m3/dan za potrebe građanstva i 80 m3/dan za potrebe industrije. Kada se ove
vrijednosti svedu na potrošnju vode u jednoj sekundi to iznosi nešto više od 2
litra što je daleko manje od kapaciteta samog izvorišta i propusne moći glavne
magistrale cjevovoda.
Pri projektovanju buduće MHE moraju se ispiniti neki uslovi koji su
vrlo važni i koji obezbeđuju sigurno funkcionisanje vodovoda. Ti uslovi se
definišu tako:
 da se nekim konstruktivnim zahvatom ne može ugroziti
snabdevanje vodom za piće industrije i grada Berana sa
okolinom,
 da se ne utiče na postojeći režim rada vodovoda u cjelini i
 da kvalitet vode u cjevovodu ostane isti i nakon ugradnje MHE.
Na koti 773,2 mnm nalazi se mehanička prekidna komora sa

pregradama gdje se vrši umirivanje vode bez mogućnosti regulacije protoka.
Količina vode koja uđe u prekidnu komoru mora i da izađe, a konstruktivno je
to riješeno tako što su prečnici cjevovoda različiti na ulazu i izlazu iz prekidne
komore.
Drugačije rečeno, u komoru može da uđe određena količina vode (ta
količina vode određena je propusnom moći cjevovoda kojim se transportuje
voda sa izvorišta), dok je cjevovod na izlazu iz prekidne komore većeg
prečnika (Ф400 mm) od prečnika cjevovoda na ulazu u prekidnu komoru tako
da može da primi veću količinu vode od one koja ulazi u komoru.
Za određivanje instalisanog proticaja kroz turbinu mora se odrediti
maksimalna propusna moć cjevovoda. Po podacima kojima raspolaže vodovod
Berana na osnovu merenja i projektne dokumentacije taj proticaj bi trebao da
iznosi oko 192 (l/s). U ovom slučaju ova vrijednost se mora proveriti jer od nje
zavisi instalisana snaga buduće MHE.
3.4.1.2. Hidraulični proračun postojeće trase cjevovoda i
određivanje njegove propusne moći
28
Iz hidraulične šeme vide se kote koje definišu (u smislu nadmorskih

visina, dužina i prečnika cjevovoda) kompletnu trasu cjevovoda do prekidne
komore.
Vodopropusna moć cjevovoda se računa primenom Bernulijeve
jednačine.
Bernulijeva jednačina za taj dio cjevovoda i njemu pripadajućom

armaturom je:
l 0,35 v02,35 l 0,3 v02,3

gH  ( u   k   v  0,35 )  ( red   k  0,3 ) 
d 0,35 2 d 0,3 2
l0, 25 v02, 25
 ( red   k   v  0, 25 ) ............ (1)
d 0, 25 2
gdje je:
 L0,35, dužina cjevovoda Ф350 mm,
 d0,35, prečnik cjevovoda od čeličnog liva Ф350 mm,
 v0,35, brzina vode u cjevovodu Ф350 mm,
 ξ, koeficijent lokalnog otpora
 λ, koeficijent hidrauličkog otpora trenja
Primjenom jednačine kontinuiteta dobija se zavisnost između brzine

vode u čeličnim cjevovodima različitih prečnika, pa je:
2
 d 0, 25 
v 0 ,35  d 2
0 , 35  v0,3  d 2
0,3 ,  v 0 ,35  v 0 , 25   ................. (2)

 d 0 ,35 
2
 d 0, 25 
v 0 ,35  d 2
0 , 35  v0,3  d 2
0,3 ,  v0,3  v 0 , 25   ................... (3)

 d 0,3 
Geometrijske veličine cjevovoda sa otporima prikazane su tabelarno u

tabeli 3.4.1.2.1 na sledećoj strani.
Koeficijenti hidrauličnog otpora trenja za cjevovod od čeličnog liva
dobija se na sledeći način :
0 ,0121
Č 
d 0 ,226
Č
Otpori
Čelični cjevovod, Φ350 mm, dužine 1010 m
29
Ulaz ξu 0,5
Krivina ξk 0,2
Zatvarač ξv 0,2
Hidraulični otpor trenja λ0,35 0,01534
Redukcija ξred 0,05
Krivina ξk 0,2
Hidraulični otpor trenja λ0.3 0,0159
Redukcija ξred 0,05
Krivina ξk 0,2
Zatvarač ξv 0,2
Hidraulični otpor trenja λ0,25 0,016552
Tabela 3.4.1.2.1
Zamjenom jednačine (2) i (3) u jednačinu (1) kao i zamjenom

vrijednosti za otpore dobiće se brzina vode u čeličnom dijelu cjevovda u
funkciji od hidraulične visine ili bruto pada, pa je:
2 gH
v0, 25  4 4
............... 4 
 d 0, 25  d 
A   B 0, 25
 d
 C

 d 0,35   0,30 
Gdje je:
l0,35
A =  u   k   v  0,35 ,
d 0,35
l0 , 3
B =  red   k  0,3 d ,
0,3
l0, 25
C =  red   k   v  0, 25 d .
0 , 25
Zamjenom vrijednosti za prečnike i koeficijente otpora u jednačinu (4)

dobiće se obrazac pomoću kojeg se može izračunati brzina vode u bilo kom
presjeku cjevovoda:
2 gH
vČ  ................ (5)
261,42
Protok vode u cjevovodu dobija se iz sledeće jednačine:
Q0 , 25  v 0 , 25  r02, 25   ............ 6 
U zavisnosti od kote gornje vode na kaptaži i u odnosu na kotu

(nadmorsku visinu ) prekidne komore (773,2 mnm) zbog različitih prečnika
cjevovoda variraće i brzina vode u cjevovodu.Te vrijednosti za brzinu i protok
prikazane su tabelarno:
30
Kota slobodne površine Brzina vode Protok
vode na brani ( m/s ) ( m3/s )
Čelični cjevovod, Φ350 mm 2,02 0,194
Tabela 3.4.1.2.2
Vrijednost za proticaj vode kroz cjevovod, koja je prikazana u

prethodnoj tabeli, je veličina koja određuje njegovu propusnu moć. To znači da
kroz ovako dimenzionisan cjevovod ne može proteći više vode od vrijednosti
koja je data u tabeli.
3.4.1.3. Proračun protoka kroz cjevovod koji će za turbinu

MHE imati optimalnu (instalisanu) vrijednost
Optimalni protok predstavlja vrijednost pri kojoj se strujanje vode kroz

cjevovod odvija sa najmanjim mogućim gubicima.
Hidraulični gubici u cjevovodu se određuju na sledeći način:
- za čelični cjevovod Φ350 mm
l 0,35 v 02,35
h0, 35  ( u   k   v  0,35 ) ..........  7 
d 0,35 2 g
l 0,3 v02,3
h0,3  ( red   k  0 ,3 ) ..........  8
d 0,3 2
l 0, 25 v02, 25
h0, 25  ( red   k   v  0, 25 ) ..........  9
d 0 , 25 2
Zamjenom vrijednosti za otpore i brzinu vode u jednačine (7), (8) i (9)
dobiće se vrijednosti koje određuju gubitke u pojedinim trasama cjevovoda, pa
je:
v02,35 2,02 2
h0,35  A   44,3  9,213  m 
2g 2g
v02,3 2,75 2
h0,3  B   128   49,34  m 
2 2g
v02, 25 3,966 2
h0, 25  C   161   128,4  m .
2 2g
Neto pad se dobija kao razlika bruto pada i pada pritiska u cjevovodu u
funkciji odnosa protoka kroz turbinu i cjevovod. On se može iskazati sledećom
jednačinom:
QT 2
H n  KGV  KDV  ( h0,35  h0,3  h0, 25 )( ) .................... .. 10
QC
31
Gdje je:
KGV- kota gornje vode,
KDV- kota donje vode (773,2 mnm),
QT – protok vode kroz turbinu,
QC – protok vode kroz cjevovod,
Zamjenom vrijednosti za gubitke pri proticanju vode kroz cjevovod
dobiće se vrijednost za maksimalnu visinu ili neto pad, pa je:
2 2
Q  Q 
H max
n  960,5  773,2  (9,213  49,31  128,4) T   187,3  187 T  ........ 11
 QC   QC 
Na osnovu ovog obrazca i obrazca za snagu turbine može se dobiti
optimalni protok u cjevovodu, odnosno, protok pri kojem će se dobiti najveća
instalisana snaga, pa je:
3
QT
Pmax  g (187,3QT  187 2 ) ................ 12
QC
Diferenciranjem ove, prethodne, jednačine po protoku i izjednačavanjem
sa nulom dobiće se maksimalni mogući proticaj kroz cjevovod pri kojem se
dobija maksimalna moguća instalisana snaga turbine, pa je:
2
 dP  QT
   180,3  561 2  0
 dQT  max QC
Pa je:
QT max  0,334  QC2  

0,334  0,194 2  0,1121 m 3 s 
Pomoću prethodnog obrazca definisan je maksimalni protok pri kojem
MHE ostvaruje maksimalnu snagu. Iz tog razloga usvaja se da taj protok bude
instalisani pa se usvaja da je:
Qinst = 112,1 (l/s)
Neto pad je:

2 2
Q   0,1121 
H max
n  187,3  187 T   187,3  187   125  m 
 QC   0,194 
Iz prethodnog obrazca definisan je maksimalni pad pri kojem MHE

ostvaruje maksimalnu snagu. Iz tog razloga usvaja se da ovaj bude instalisani
pa se usvaja da je:
Hinst = 125 (m)
Ako se u obrazac (12) unesu razne vrijednosti za protoke kroz cjevovod

videće se da ako propustimo kroz cjevovod protok koji odgovara maksimalnom
onda će asorbovana snaga biti jednaka nuli. Na dijagramu u prologu ovog rada
prikazana je kriva apsorbovane snage u odnosu na promenu protoka.
32
3.4.2.Izbor turbine
S obzirom na instalisani (neto) pad turbine (radi se o padu koji je
relativno veliki) sužen je izbor turbina koje se mogu ugraditi u kompletan
agregat. U ovom slučaju moguće je ugraditi dva tipa turbine, a oba su vrlo
praktična za ugradnju uz objekte kao što su prekidne komore, a istovremeno,
koriste se u dijapazonu velikih padova. To su Pelton i Banki turbina a svaka od
njih ima svoje mane i prednosti.
Obično se za ove padove najčešće koristi Pelton turbina, ali tamo gdje
se može očekivati relativno kostantan protok jer je ona vrlo osetljiva na
promenu proticaja.
U slučaju česte promjene proticaja ona će raditi sa lošim stepenom
iskorišćenja. Međutim, u ovom slučaju, može se računati na relativno
konstantan protok tokom cijele godine pa ugradnja Pelton turbine ne dolazi u
pitanje. Međutim mora se istaći i jedan nedostatak ove turbine, naravno ne u
tehničkom smislu već u ekonomskom, a to je njena visoka cijena izrade u
odnosu, recimo, na Banki turbinu.
Ipak, mora se istaći, da i pored velike cijene izrade ona ima visok
stepen iskorišćenja u odnosu na Banki turbinu pa u kraćem vremenu njene
eksploatacije ta početna veća inicijalna sredstva se brzo vrate.
Iz tog razloga u ovom poglavlju daće se proračun Pelton ali i Banki
turbine.
3.4.2.1. Proračun snage turbinskog agregata sa Pelton turbinom
Praktično, ispred mlaznika Pelton turbine snaga vode u cjevovodu se

dobija po obrazcu (12) i to je za Pelton turbinu teoretska vrijednost jer se ta
snaga ne može u potpunosti iskoristiti jer postoje gubici energije u samom
mlazniku, a i na radnom kolu Pelton turbine.
Snaga ispred mlaznika Pelton turbine je:
Pmax  gQT max H max

n
 g  0,1121  125  137,5  kW 
Realna vrijednost snage Pelton turbine, kako je već rečeno, umanjena

je za gubitke pa se ovaj prethodni izraz mora pomnožiti sa koeficijentom
iskorišćenja turbine a on, obično, iznosi oko 0,88. Ako se on uvrsti u prethodnu
jednačinu realna snaga Pelton turbine će biti:
Popt    Pmax  0,88  137,5  121  kW 

Brzohodnost Pelton turbine ili specifični broj obrtaja je vrlo važan jer
od njega zavisi da li će se protok kroz kolo turbine dijeliti na dva ili više. To
znači da bi kućište turbine trebalo da ima dva ili više mlaznika.
Ovaj specifični broj obrtaja se izračunava po sledećem obrazcu:
nn 1000
nS  Popt  121  26,32
H n5 / 4 1255 / 4
33
Gdje je:
nn = 1000 (min-1) – usvojen standardan broj obrtaja radnog kola
Pelton turbine.
Ova vrijednost za specifičan broj obrtaja govori da je dovoljan jedan
mlaznik što je vrlo značajno, jer kućište sa jednim mlaznikom je jeftinije od
kućišta sa više mlaznika.
A)Određivanje osnovnih veličina za kolo Pelton turbine
Brzina isticanja vode iz mlaznika Pelton turbine isljučivo zavisi od

geodetskog pada (neto visine) i od konstruktivnog rešenja samog mlaznika.
Danas, kod većine svetskih proizvođača opreme, rade se takvi mlaznici da
gubici u njemu ne prelaze 2%.
Obrazac za brzinu isticanja vode iz mlaznika ima oblik:
co    2 g  H n  0,98 2 g  125  48,53  m / s 
Po definisanju ove brzine isticanja prečnik slobodnog mlaza vode

određuje se po sledećem obrazcu:
4QT max 4  0,1121

do    0,0542  m 
  co   48,53
Odnos između obimne brzine i brzine isticanja vode iz mlaznika u

mnogome zavisi od neto pada. U ovom slučaju ovaj odnos će iznositi:
u 0 c 0  0,42
Na osnovu ovog odnosa brzina može se dobiti obimna brzina, pa je:
u 0  0,42  c0  0,42  48,53  20,4 ( m / s )
Osnovni krug radnog kola Pelton turbine je prečnik kruga koji osa
mlaznika turbine tangira. On se izračunava iz obrazca u kojem figurira obimna
brzina, pa je:
60  u 0 60  20,4
D0    0,3896  m 
  nn   1000
Usvaja se:
D0 = 420 (mm)
Snaga mlaza koja se predaje lopaticama Pelton turbine izračunava se
po sledećem obrazcu:
L0  2 QT max  c0  u 0  u o  2   0,1121 48,53  20,4  20,4  128,66  kW 
Sada se može odrediti jedinični broj obrtaja koji se uvijek svodi na

jedinicu prečnika i neto pada. On se izražava sledećim obrascem:
34
n n  D0 1000  0,42
n1,    37,566
Hn 125
Kod Pelton turbina ovaj jedinični broj obrtaja se kreće u sledećim

granicama:
n1,  37  38
Ako se vrijednost jediničnog broja obrtaja nalazi u zadatim granicama
to predstavlja još jedan kriterijum valjanosti izbora broja obrtaja nn.
Mala odstupanja od zadatih granica dozvoljena su kao i kod svih
veličina koje se biraju. Zadate vrijednosti za jedinični broj obrtaja su srednje i
najbolje, što ne znači da su, druge, vrijednosti njima bliske isključene ali ako se
jedinični broj obtraja nalazi u ovim zadatim granicama to govori da će ova
turbina radti sa najboljim stepenom iskorišćenja.
Računski dobijena vrijednost za jedinični broj obrtaja pokazuje da će
ova turbina raditi sa dobrim stepenom iskorišćenja.
B)Određivanje osnovnih veličina za lopatice Pelton turbine
Osnovne veličine lopatice Pelton turbine određuju njen oblik u

geometrijskom smislu koji, ako je dobro definisan, omogućava lopatici da
postigne najbolji stepen iskorišćenja. Te veličine definišu se kao:
 ugao sečice βc max,

 največa širina lopatice B,
 največa dužina lopatice L,
 dubina lopatice T, i
 izlazni ugao β2.
a) Ugao sečice βc max

Ugao sečice βc max zavisi od relativne brzine w. Ova relativna brzina u
funkciji je od neto pada i određuje se korišćenjem sledećeg obrazca:
wc max  0,57 H n  0,57 125  6,373  m s 
Ovaj ugao sečice βc max određuje se na osnovu trougla brzina ali se

može odrediti i analitički pa je:
 c max 0,57 H n 0,57 125

sin    0,226548
2 c0  u 0 48,53  20,4
Odakle je:
βc max= 26,188 º ≈ 26º
Granice u kojima se mora naći ovaj ugao sečice β c max , da bi

obezbijedio najbolji stepen iskorišćenja lopatice, su:
35
βc max= 14º - 30º
Kao što se vidi analitički izračunata vrijednost za β c max se nalazi unutar

ovih granica.
b) Širina lopatice B
Širina lopatice zavisi od brzohodnosti kola i od režima rada za koji se
konstruiše.
Obrazac po kojem se dobija ova širina lopatice može se iskazati na
sledeći način:
B   3,4  3,7  d 0 
Gdje je:
λ – koeficijent punjenja i koji se kreće u rasponu od 0,75 do

0,93,
d0 – prečnik mlaza vode.
Zamjenom poznatih vrijednosti u prethodni obrazac dobiće se širina

lopatice:
B  3,5  0,0542  0,75  0,1643  m 
Usvaja se:
B = 164 (mm)
Dobijena širina lopatice provjerava se odnosom B/d0. U praksi taj

odnos ne bi smeo da bude ispod 2,5 a gornja granica ne bi smela da pređe 3,7.
Provere radi, izračunaće se taj odnos:
B/d0 = 0,164/0,0542 = 3,026
Vrijednost ovog odnosa pokazuje da je širina lopatice dobro usvojena.
c) Dužina lopatice
Dužina lopatice varira između svoje maksimalne i minimalne
vrijednosti a istovremeno je direktno proporcionalna veličini prečnika vodenog
mlaza. Obrazci po kojima se izračunava ova minimalna i maksimalna
vrijednost dužine lopatice mogu se napisati na sledeći način:
Lmax = 2,9d0 = 2,9·0,0542 = 0,1572 (m)
Lmin = 2,1d0 = 2,1·0,0542 = 0,114 (m)
Usvaja se:
L = 150 (mm)
Iz konstruktivnih razloga neophodno je izračunati i prečnik kruga na

čijem obimu leži vrh sečice lopatice a on se određuje po sledećem obrazcu:
36
 d   0,0542 
Dc  D0 1  1,7  2,4  0   0,421  1,8  0,518  m 
 D0   0,42 
Usvaja se:
Dc = 520 (mm)
d) Dubina lopatice
Najvećom dubinom T lopatice naziva se najkraće odstojanje od
površine u kojoj leži izlazna ivica lopatice do one tačke njene šupljine koja je
od nje najudaljenija.
Dubina lopatice je direktno proporcionalna širini lopatice i ona se
određuje približno nekim odnosom koji se kreće, kod savremenih Pelton
turbina, u sledećim granicama:
T = (0,25 – 0,3)B = 0,25·0,164 = 0,041 (m)
Usvaja se:
T = 41 (mm)
Treba imati u vidu da će se stvarna najveća dubina lopatice dobiti pri

određivanju njenih preseka.
e) Izlazni ugao lopatice β2

U praksi voda treba da ističe iz lopatice pod uglom β 2 = 4º - 7º, zavisno
od debljine mlaza, dužine lopatice i koraka lopatice na ploči obrtnog kola.
Analitičkim putem ovaj izlazni ugao se može dobiti putem sledećeg
obrazca:
d0 0,0542
 2      2  1,9 o  15 o  1,9 o  15 o  6,86 o
B 0,164
C) Određivanje broja lopatica Pelton turbine
Određivanje broja lopatica Pelton turbine se radi iz nekoliko iteracija.

U suštini broj lopatica zavisi od koraka t i taj korak se mora svesti na neku
veličinu koja će dati ceo broj lopatica.Sa druge strane taj korak je direktno u
funkciji dejstva vodenog mlaza i on mora biti tako definisan da svaki fluidni
delić oda najveći mogući dio svoje energije.
Teoretski posmatrano svaki fluidni delić treba lopaticama da preda svu
energiju sem one koja je neophodna za isticanje iz lopatica.
Stvarni korak je u funkciji teoretskog koraka a izražava se sledećom
jednačinom:
t   0,70  0,85 t h
Gdje je:
th – teoretski korak lopatice.
37
Teoretski korak se dobija iz odrazca koji u geometrijaskom smislu
određuje razliku dižina kružnih lukova između prve i treće i prve i druge
lopatice, pa je:
rc     u c rc     c rc    u 
th  0
  0
     c c 
0 
180 c 0 180 180  c0 
Gdje je:
180 = ‫א‬, nagibni ugao koji se obično kreće u dijapazonu od 15 0

do
200,
αc =70, usvojen nagibni ugao između preth vrhova sečice
prethodne i susedne lopatice,
rc = 260 (mm), poluprečnik spoljnjeg kruga,
uc = 27,23 (m/s), obimna bzina,
c0 = 48,53 (m/s), brzina mlaza vode.
Obimna brzina se izračunava po sledećem obrazcu:
Dc nn   0,52  1000

uc    27,23  m / s 
60 60
Zamjenom poznatih vrijednosti u obrazac koji definiše teoretski korak

lopatice dobiće se:
0,26    0 27,23 
th  0
18  7 0   0,0639  m 
180  48,53 
Sada se može izračunati stvarni korak, pa je:
t = 0,85th = 0,85·0,639 = 0,0543 (m)
Broj lopatica z izračunava se po sledećem obrazcu:

  Dc   0,52
z   30 lopatica
t 0,0543
Sada se mogu prikazati osnovne karakteristike Pelton turbine za
hidraulične uslove koji vladaju ispred prekidne komore Beranskog vodovoda.
Sve ove karakteristike biće date u tabeli koja sledi:
PELTON TURBINA
Nominalni prečnik obrtnog kola, 520
Dc ( mm )
Nominalna učestanost obrtaja, 1000
nn ( min-1 )
Instalisani protok, Qi (m3/s ) 0,1121
Nominalna snaga turbine, 128,66
PT ( kW )
Maksimalni neto pad, Hmax ( m ) 125
38
Širina obrtnog kola turbine ( mm ) 164
Broj lopatica turbine 30
Relativna širina kola, B/Dc 0,315
Tabela 3.4.2.1
3.4.2.2. Proračun snage turbinskog agregata sa Banki

turbinom
Banki turbina,iako ima nešto lošiji stepen iskorišćenja, je manje

osetljiva na čestu promjenu proticaja i samim time agregat ima mirniji i
sigurniji rad. Osim ove njene dinamičke karakteristike ona je značajno jeftinija
u odnosu na ostale turbine pa samim tim i na Pelton turbinu.
Zbog tih razloga, u ovom poglavlju, će se proračunati i Banki turbina.
Hidrulični parametri su poznati što omogućuje da se proveri

instalisana snaga Banki turbine..
Teoretska vrijednost snage Banki turbine izračunava se po obrazcu:
  v 2  Q   48,532  0,1121
P   137,5 kW 
22 2  0,982
Gdje je:
v   2 gH n  0,98 2 g125  48,53  m s   brzina na ulazu u turbinu ,
 
Q  0,1121 m 3 s  instalisani proticaj ,
  0,98 - koeficijent isticanja.
Prečnik radnog kola turbine dobija se iz:
30  v  cos 30  48,53  cos16
D   0,4455 m 
  nT   1000
Usvaja se:
D = 450 (mm)
Obimna brzina radnog kola turbine dobija se iz jednačine:
D    nT 0,45    1000
u   23,562 m s 
60 60
Realna snaga Banki turbine izračunava se po sledećem obrazcu:
 v Q
PSt var no   v  cos   u 1    
2 2
  48,53  0,1121
  48,53  cos16  23,5621  0,74  113,8 kW 
2  0,98 2
Gdje je:
Ψ – empirijski koeficijent koji definiše odnos brzina na

ulaznom i izlaznom segmentu lopatica radnog kola turbine i on se obično
nalazi u nekom rasponu od 0,7 do 0,92. Veće vrijednosti ovog koeficijenta daju
39
bolji koeficijent iskorišćenja turbine, međutim, u ovom slučaju, uputno je uzeti
niže vrijednosti (obzirom na dosadašnje iskustvo sa ovim tipom turbine) pa se
usvaja njegova vrijednost od 0,74.
Stepen iskorišćenja turbine dobija se iz sledećeg odnosa:
PSt var no 113,8

   0,828 ili 82,8%
P 137,5
Širina radnog kola turbine, odnosno, dužina lopatice je:
  nT  Q   1000  0,1121
L   0,0573 m 
60  g  k    H n 60  g  0,087  0,98 2  125
2
Gdje je:
k – popravni koeficijent koji zavisi od koeficijenta isticanja a ako

je koeficijenta isticanja μ = 0,98 onda popravni koeficijent ima vrijednost
0,087.
U suštini gledano koeficijent k predstavlja empirijsku vrijednost koja ne zavisi
samo od koeficijenta isticanja već je to funkcija niza faktora koji karakterišu
strujanje oko lopatica uključujući i efekte iskoznosti fluida. Ako se uzmu u
obzir svi ti faktori onda se koeficijekt k kreće u granicama od 0,075 do 0,1.
Usvaja se dužina lopatice, i to njena efektivna vrijednost:
L = 70 (mm)
Prostor ili rastojanje između lopatica izračunava se po sledećem
obrazcu:
kD 0,087  0,45
t   0,0609 m 
sin  sin 40 
Gdje je:
β – ugao između apsolutne i relativne brzine; teoretska i
iskustvena vrijednost se ne poklapaju; u opštem smislu ovaj ugao zavisi od
napadnog ugla vektora apsolutne brzine na zaustavnoj tački lopatice ali i od
vektora relativne brzine fluida na izlazu lopatice; u opštem smislu ovaj ugao se
kreće od 30 do 42° zahvatajući prostor između pomenutih vektora brzina i
tangente na disk turbine.
Broj lopatica turbine dobija se na sledeći način:
  D   0,45
nL    23,21
t 0,0609
Usvaja se:
nL= 25 lopatica
BANKI TURBINA
Nominalni prečnik obrtnog kola, 450
D ( mm )
40
Nominalna učestanost obrtaja, 1000
nT ( min-1 )
Instalisani protok, Qi (m3/s ) 0,1121
Nominalna snaga turbine, 113,8
PT ( kW )
Maksimalni neto pad, Hmax ( m ) 125
Širina obrtnog kola turbine 70
( mm )
Broj lopatica turbine 25
Ulazni presek turbine, B x H 60 x 105
( mm2 )
Relativna širina kola, B/D 0,156
Tabela 3.4.2.1
3.4.2.3. Instalisana snaga cijelog agregata i zaključak o izboru

turbine
Pod agregatom se podrazumijeva kompletan uređaj koji u svom

sastavu ima turbinu, multiplikator i generator. U ovom slučaju agrgat
predstavlja samo turbina i generator, gdje je turbina direktno, preko zamajca,
vezana sa generatorom.
Ovakvom vezom, turbina – generator, želelo se postići da ceo agregat
bude lakši, a što je još važnije izbjegli su se gubici na multiplikatoru koji su
neminovni.
Instalisana snaga celog agregata ako se u njemu nalazi Pelton turbina
je:
Pinst = ηG·Lp = 0,94·128,66 = 121 (kW)
Gdje je:
ηG = 0,94 – stepen iskorišćenja generatora
Instalisana snaga celog agregata ako se u njemu nalazi Banki turbina

je:
Pinst = ηG·Pb = 0,94·113,8 = 107 (kW)
Iz ovih vrijednosti očigledno je da agregat sa Pelton turbinom ima

veću instalisanu snagu ali on je oko 15% skuplji od agregata sa Banki
turbinom. U ovom slučaju interesantno je videti kolika je proizvodnja
električne energije iz oba agregata jer je to jedan od važnijih kriterijuma pri
odluci za koji se agregat opredeliti.
Pošto se agregati nalaze na vodovodnom sistemu može se očekivati da
rade tokom cijele godine, odnosno, 8640 sati.
Zbog potrebe za eventualnim remontom ili godišnjim pregledom
cijelog agregata i svih ostalih sistema u MHE, može se računati da će stvarni
efektivni rad agregata biti oko 8000 časova godišnje.
U tom slučaju proizvodnja električne energije iz agregata sa Pelton
turbinom bi bila:
41
Egod = 8000·121 = 968.000 (kWh)
Ako je agregat sa Banki turbinom onda će proizvodnja električne

energije biti:
Egod = 8000·107 = 856.000 (kWh)
Ako se uporede ove vrijednosti za proizvedenu električnu energiju vidi

se da agregat sa Pelton turbinom proizvede za oko 13% više energije od
agregata sa Banki turbinom, i to svake godine.
Jednostavno je zaključiti da je bolje ugraditi agregat sa Pelton
turbinom.
3.4.3. Izbor i proračun elektro opreme
3.4.3.1. Proračun generatora
Sinhroni generator, proizvodnje firme “Sever” Subtica
 Snaga ...................................................... Sg=150kVA

 Napon .................................................... Ug=0.4kV
 Struja ...................................................... Ig=227A
 Frekvencija ............................................. fg=50Hz
 Faktor snage ........................................... cosφ=0.8
 Subtranzijentna reaktansa ...................... Xd"=22%
 Aktivna otpornost ................................... Rg~0
Stvarna vrijednost subtranzijentne reaktanse generatora je:
Xd "Ug 2 22  0.38 2
Xg  
100  Pg 100  0.22
Početna vrijednost struje kratkog spoja generatora je:
1.1 Ug 1.1 0.38
Ip    1.143kA
3  Xg 3  0.211
Udarna struja generatora u kratkom spoju je:
Iu  Ip   2  1.143 1.95  2  3.154kA
Oprema na 0.4kV strani elektrane je dimenzionisana na:
 Nominalna struja ........................... 250A

 Struja kratkog spoja ...................... 1.2kA
 Udarna struja kratkog spoja .......... 3.2kA
42
Oprema izabrana na strani 0.4kV treba da zadovolji napred zadate

uslove.
3.4.3.2. Proračun NN energetskog kabla i osigurača
Proračun kabla, veza generatorNN generatorski osiguraci kao i šinskog

razvoda u NN razvodnom ormaru RO01.
Koristeći istu metodu kao za izbor instalacionih provodnika i na osnovu
podatka o nominalnoj struji (In=250A), načinu polaganja kabla (razvod tipa D,
kabal položen u kablovskom kanalu, materijal od koga je napravljen kanal,
beton), maksimalnoj temperaturi vazduha tv=35°C, termičkoj provodnosti
materijala od kojih su sačinjeni zidovi kanala i broja položenih kablova,
izabran je kabal tipa PP00 S-3X300+150mm2.
Na osnovu izabranog kabla iz odgovarajućih tablica biramo
odgovarajuće osigurače za zaštitu kabla od preopterećenja i to, niskonaponski
visokoučinski osigurač, gG karakteristika i nominalne struje 315A za podnožje
NH-2.
3.4.3.3. Izbor provodnika šinskog razvoda u NN ormanu RO-1
Uzimajući u obzir navedene podatke, iz odgovarajućih tablica biramo za

šinski razvod u NN ormaru, bakarni (Cu) profil, jednostruki, pravougaonog
preseka 30X5 mm2.
3.4.3.4. Izbor generatorskog prekidača i rastavljača
Na osnovu nominalne struje, struje kratkog spoja i udarne struje kratkog

spoja za generatorski prekidač izabran je prekidač nominalne struje 400A i
nominalnog napona 690V sa motornim pogonom za daljinsko uključenje
odnosno isključenje.
Koristeći iste podatke izabran je i rastavljač istog nominalnog napona i
struje sa jednim pomoćnim kontaktom.
3.4.3.5. Izbor srednjenaponske opreme
Visokonaponski dio postrojenja izveden je na bazi standardnih

srednjenaponskih ćelija. Oprema ugrađena u navedene ćelije u strujnom smislu
višestruko je predimenzionisana u odnosu na potrebe postrojenja. Ovo je
posledica činjenice da prozvođači srednjenaponske opreme nemaju u svojoj
standardnoj ponudi opremu za niže strujne kategorije. Uzimajući u obzir i
činjenicu da je oprema u ćelijama fabrički testirana za odgovarajući
srednjenaponski nivo nema potrebe za računskom proverom srednjenaponske
opreme postrojenja.
3.4.4. Proračun i izbor instalacionih provodnika
43
3.4.4.1. Opšte karakteristike i klasifikacija
Karakteristike napajanja
Predviđena električna instalacija je namenjena napajanju električnom

energijom, opreme i potrošača razmeštenih po objektu. Sistem napajanja je TN-
C-S. Karakteristike izvora napajanja su: 3x380V/220V, 50Hz. Maksimalno
jednovremeno opterećenje je sračunato i specificirano na jednopolnim šemama.
Spoljnji uticaj
U pogledu spoljnjih uticaja objekat se može podeliti na dva dela:

I - Zatvorena prostorija u kojoj postoji mogućnost sitnih isparenja od
kondezacije na cevima (u zimskim mesecima kada vazduh nije prinudno
klimatizovan).
II - Otvorena prostorija-spoljnja fasada objekta koja je izložena
direktnom uticaju atmosferija.
Prema standardu JUS N.B2.730 za tretirani objekat važe sledeće klase

uticaja a oprema je izabrana prema standardu JUS N.B2.751:
Za prvi dio objekta klasifikacija i oprema su sledeće:
Uticaj okoline
 Temperatura okoline ........................................................ AA4
 Nadmorska visina ............................................................ AC1
 Prisustvo vode ........................ AD1, AD2 Oprema: IP X4, X5
 Prisustvo stranih čvrstih tela ................... AE1 Oprema: IP 5X
 Prisustvo korozivnih i prljavih materijala ........................ AF1
 Mehanička naprezanja ........................................... AG1, AH1
 Prisustvo flore i faune ............................................ AK1, AL1
 Sunčevo zračenje ............................................................. AN1
 Seizmički efekti ............................................................... AP1
 Munje ............................................................................. AQ1
 Elektromagnetski i elektrostatski uticaj i uticaj jonizacije AM1
Oprema, IP54 i IP55
Upotreba
 Osposobljenost lica ............................................... BA1 i BA5
 Električna otpornost ljudskog tela ................................... BB1
 Dodir lica sa pontecijalom zemlje .......................... BC2, BC3
 Mogućnost evakuacije ........................................... BD1, BD3
 Priroda uskladištenih materijala ....................................... BE1
Konstrukcija zgrade
44
 Sastav materijala ............................................................. CA1
 Struktura zgrade .............................................................. CB1
......U ovakvim prostorijama dozvoljena mehanička zaštita električne
opreme je IP41.
Za drugi dio objekta klasifikacija i oprema su sledeće:
Uticaj okoline
 Temperatura okoline ........................................................ AA5
 Nadmorska visina ............................................................ AC1
 Prisustvo vode ........................................ AD4 Oprema: IP X4
 Prisustvo stranih čvrstih tela ................... AE1 Oprema: IP 4X
 Prisustvo korozivnih i prljavih materijala ........................ AF1
 Mehanička naprezanja ........................................... AG1, AH1
 Prisustvo flore i faune ............................................ AK1, AL1
 Sunčevo zračenje ............................................................. AN1
 Seizmički efekti ............................................................... AP1
 Munje ............................................................................. AQ1
 Elektromagnetski i elektrostatski uticaj i uticaj jonizacije AM5
Oprema, IP44
Upotreba
 Osposobljenost lica ............................................... BA1 i BA5
 Električna otpornost ljudskog tela ................................... BB3
 -Dodir lica sa pontecijalom zemlje ......................... BC2, BC3
 Mogućnost evakuacije ........................................... BD1, BD3
 Priroda uskladištenih materijala ....................................... BE1
Konstrukcija zgrade
 Sastav materijala ............................................................. CA1
 Struktura zgrade .............................................................. CB1
U ovakvim prostorijama dozvoljena mehanička zaštita električne

opreme je IP41.
3.4.4.2. Izbor instalacionih provodnika
Instalacioni provodnici i kablovi su odabrani prema trajno dozvoljenim

strujama u skladu sa odredbama standarda JUS N.B2.752 i prema načinu
polaganja.
Trajno dozvoljena struja za jedan kabal iznosi prema standardu JUS
N.B2.752 (za tip razvoda C2, višežilni kabal u nezolovanom zidu i dva
opterećena provodnika sa PVC izolacijom i gumom):
PP-Y 3x1.5 mm2...................................................................... 18.5A
PP-Y 3x2.5 mm2...................................................................... 25.0A
PP-Y 5x2.5 mm2...................................................................... 23.0A
PP-Y 5x4 mm2......................................................................... 31.0A
45
PP-Y 5x6 mm2......................................................................... 40.0A
PP-Y 4x10 mm2....................................................................... 54.0A
PP-Y 4x16 mm2....................................................................... 73.0A
PP-Y 4x25 mm2....................................................................... 95.0A
PP-Y 4x35 mm2...................................................................... 117.0A
PP-Y 4x50 mm2..................................................................... 141.0A
Ako je u datom tipu električnog razvoda položeno više strujnih kola, a

temperatura okoline i njena termička provodnost se razlikuje od standardnih
vrijednosti onda se trajno dozvoljene struje kabla Itr doz se moraju korigovati
pomoću formule:
I doz  k   k   k n  I trdoz
gdje je,
kΘ - korekcioni faktor za temperaturu

kλ - korekcioni faktor za termičku otpornost okolnog matrijala
kn - korekcioni faktor za broj provodnika
Uzimajući u obzir uslove polaganja kablova u MHE, temperatura

okoline t=30°C, maksimalni broj paralalno položenih kablova do 25mm2 n=4 i
materijal malter odnosno beton, usvajaju se sledeći korekcioni faktori:
kΘ = 1.0, kλ = 0.7 i kn = 1.0
Na osnovu date formule i usvojenih korekcionih faktora dobijaju se

sledeće vrijednosti za trajno dozvoljene struje u kablovima:
PP-Y 3x1.5 mm2...................................................................... 12.9A

PP-Y 3x2.5 mm2...................................................................... 17.5A
PP-Y 5x2.5 mm2...................................................................... 16.1A
PP-Y 5x4 mm2......................................................................... 21.7A
PP-Y 5x6 mm2......................................................................... 28.0A
PP-Y 4x10 mm2....................................................................... 37.8A
PP-Y 4x16 mm2....................................................................... 51.1A
PP-Y 4x25 mm2....................................................................... 66.5A
PP-Y 4x35 mm2....................................................................... 81.9A
PP-Y 4x50 mm2....................................................................... 98.7A
Prema gornjem proračunu, u svrhu zaštite od preopterećenja za date
preseke provodnika u kablu, najveće dozvoljene vrijednosti tromih uložaka
osigurača su:
PP-Y 3x1.5 mm2......................................................................... 10A

PP-Y 3x2.5 mm2......................................................................... 16A
PP-Y 5x2.5 mm2......................................................................... 16A
PP-Y 5x4 mm2............................................................................ 20A
PP-Y 5x6 mm2............................................................................ 25A
46
PP-Y 4x10 mm2.......................................................................... 35A
PP-Y 4x16 mm2.......................................................................... 50A
PP-Y 4x25 mm2.......................................................................... 63A
PP-Y 4x35 mm2.......................................................................... 80A
PP-Y 4x50 mm2........................................................................ 100A
Preseci svih energetskih instalacionih provodnika i kablova određeni su

na osnovu jednovremenog maksimalnog opterećenja strujnog kola, onosno dela
instalacije, načina polaganja kabla kao i vrsti instalacije.
Prilikom određivanja potrebnog preseka provodnika korišćen je standard
JUS N.B2.752. Električne instalacije u zgradama. Električni razvod. Trajno
dozvoljene struje.
3.4.4.3. Provera pada napona
Prema Pravilniku o tehničkim normativima za električne instalacije

niskog napona (Sl. list SFRJ br. 52, od 02.09.1988 god. čl. 28), dozvoljeni
padovi napona iznose:
1. Ako se instalacija napaja direktno iz TS,
a) Za strujno kolo osvetljenja ....................................................... 3%
b) Za strujno kolo ostalih potrošača ............................................. 5%
2. Ako se instalacija napaja iz ED mreže,

a) Za strujno kolo osvetljenja ....................................................... 5%
b) Za strujno kolo ostalih potrošača ............................................. 8%
Proračun pada napona od mesta napajanja do mesta priključenja

određuje se na osnovu formule:
P   l 5
u 10  % 
U l20  S
gdje je,
u - procentulani pad napona (%);
P - opterćenje kola (kW) (cos≤1);
 - specifična otpornost provodnika (mm2/m), za bakar  = 0.01793
mm2/m
l - dužina kola (m)
Ul - linijski napon (V)
S - presek provodnika (mm2)
Najkritičniji slučaj je poslednja svetljika u lancu plafonskog osvetljenja i

za nju se iz navedene formule dobija da je pad napona u = 0.193% < 3% na
osnovu čega vidimo da su prethodno navedeni propisi zadovoljeni.
3.4.4.4. Završne odredbe
Kompletna instalacija mora biti izvedena u skladu sa ovim projektom i i

u skladu sa opštim i posebnim tehničkim uslovima koji su sastavni dio ove
47
tehničke dokumentacije, važećim tehničkimi i zakonskim propisima,
standardima i preporukama za ovakvu vrstu objekta i instalacije.
Svi radovi se moraju izvesti stručnom radnom snagom uz korišćenje
potpuno novog i ispitanog instalacionog pribora.
Prilikom izvođenja ovih radova svi učesnici se moraju pridržavati
propisanih mera zaštite na radu, prema prilogu datom u ovom projektu.
Po završetku pojedinih vrsta instalacije i po završetku svih radova
moraju se izvršiti kako parcijalna ispitivanja tako, i kompletno ispitivanje cele
instalacije i pribaviti sve izveštaje predviđene propisima, a koje izdaje radna
organizacija ovlašćena za ovakve vrste ispitivanja.
3.4.5.Fotometrijski proračun unutrašnjeg osvetljenja

Proračun potrebnog instalisanog svetlosnog fluksa vrši se prema
formuli:
En  S
u 
 f
gdje je:
Φu - Svetlosni fluks koji treba instalirati (lm)
En - Nazivna osvetljenost koju treba postići (lx)
S - Površina prostorije koju treba osvetliti (m2)
η - Korisnost rasvete (odgovarajuća tabela)
f - Faktor zaprljanosti
Korisnost rasvete η, zavisi od tipa svetiljke, stepena refleksije zidova i
tavanice i od indeksa prostorije k koji se izračunava kao:
a b
k
hk   a  b 
gdje je,
a - Dužina prostirije (m)

b - Širina prostorije (m)
hk - Korisna visina vešanja svetiljke od radne ravni (m)
hk se obično izračunava kao

hk = h - hd - hv
gdje je,
hd - Visina radne ravni (0.85m)

hv - Visina vešanja svetiljki (m)
Faktor zaprljanosti f se izračunava kao f = f 1 · f2 gdje su, f1 i f2 faktor

zagađenja i starenja (prema dijagramu i tabeli).
Broj izvora svetlosti nc računa se prema formuli nc = Φu / Φ0 gdje je Φ0
svetlosni fluks pojedinačnog izvora svetlosti i uzima se iz odgovarajuće tabele.
48
Broj svetiljki nsv, potreban za celokupnu prostoriju računa se iz formule,
nsv = nc / ni gdje je ni broj izvora svetlosti po svetiljci.
Za MHE "Berane" važe sledeći podaci, a = 6m, b = 5.2m, h = 5 m i h v =
1.5m tako da je indeks prostorije hk = 1.051.
Za izabrani tip svetiljke, dobijenu vrijednost indeksa prostorije h k i
odgovarajuće stepene refleksije zidova, poda i tavanice dobijamo da stepen
iskorišćenja osvetljenja prostorije η iznosi 0.32.
Uzimajući u obzir da su vrijednosti faktora zagađenja f 1 i faktora
starenja f2, 0.9 i 0.88 i da potrebna osvetljenost za prostoriju ovakve namene
iznosi En = 300lx dobijamo da ukupan potreban svetlosni fluks iznosi Φ u =
36932lm.
Izabrani tip fluo-cevi (36W) ima vrijednost Φ0 = 3000 lm tako da se za
ukupan broj izvora svetlosti dobija vrijednost nc ≈ 12.
Stvarna vrijednost osvetljaja iznosi:

ni  nsv   0   f
Esr   292lm
a b
Po dva izvora svetlosti (fluo-cevi) je postavljeno u X svetiljki koje su
simetrično okačene po plafonu elektromašinske hale MHE što je i prikazano na
crtežu X.
3.4.6. Zaštita od opasnog napona dodira(TN-C-S sistem)

3.4.6.1. Zaštita od nenamernog dodira delova pod naponom
Svi djelovi pod naponom mehanički su zaštićeni tako da nije moguć

direktan i nenamerni dodir, delova koji su pod opasnim naponom. Mehaničku
zaštita od direktnog i nenamernog dodira delova generatora, izvedena je
pomoću metalnih oklopa. Kompletna elektrooprema smeštena je u standardne
ormare (ćelije) i to NN oprema u jedan ormar RO-1, a visokonaponska oprema
u dva ormana RO-2 i RO-3. Energetski transformator smešten je u metalni
kavez odgovarajućih dimenzija.
3.4.6.2. Zaštita od napona greške
Zaštita od opasnog napona dodira, izvedena je na svim delovima

električne instalcije, električne opreme i postrojenja MHE, gdje je moguće da
dođe do kvara pod napon. Svi provodni delovi električne instalacije i opreme
koji u normalnom pogonu nisu pod opasnim naponom ali u slučaju kvara mogu
doći pod opasan napon, povezani su sa zaštitnim provodnikom. Zaštitni
provodnik je povezan sa zaštitnim uzemljenjem i nultim provodnikom sistema
(TN-C-S). Zvezdište energetskog transformatora povezano je sa zaštitnim
uzemljenjem, zaštitnim provodnikom i nultim provodnikom MHE. Za
zajedničko uzemljenje vezani su i katodni odvodnici prenapona i odgovarajuće
sekundarne kleme mernih transformatora.
Prema standardu JUS N.B2.741:1989 u TN-C-S sistemima zaštite
karakteristika zaštitnog uređaja i impendansa strujnog kola se moraju izabrati
49
tako da u slučaju nastanka kvara zanemarljive impendanse između faznog i
zaštitnog provodnika ili izloženog provodnog dela, bilo gdje u instalaciji,
nastupi automatsko isključenje napajanja u utvrđenom vremenu. Ovaj zahtev će
biti zadovoljen ako je ispunjen sledeći uslov,
ZS  Ia  U0
gdje je,
Zs-impendansa petlje kvara, koja obuhvata izvor, provodnik pod

naponom do tačke kvara i zaštitni provodnik između tačke kvara i izvora;
Ia-struja koja obezbeđuje delovanje zaštitnog uređaja za automatsko
isključenje kvara u utvrđenom vremenu u zavisnosti od U0 odnosno struja
kvara;
Za kabal K7 je S7=1.5mm2 i l7=32m pa je,
  l7
Z7  2  0.765
A7
Za kabal K6 je S6=2.5mm2 i l6=12m pa je,
  l6
Z6  2  0.172
A6
Na osnovu ovih vrijednosti dobijamo da su očekivane struje kvarova
iznose,
Ik6=300.6A i Ik7=1337.2A
Na osnovu "Pravilnika o tehničkim normativim za uzemljenja

elektroenergetskih postrojenja nazivnog napona iznad 100V ("Sl. list SRJ", br.
61/1995)" i odredbama Pravilnika o izmenama i dopunama "Pravilnika o
tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadajućih
transformatorskih stanica ("Sl. list SRJ", br. 37/1995)", dozvoljeni napon
dodira je određen na jedinstven način i to,
Udoz = 1000 V za t ≤ 0.075 s
Udoz = 75 V za 0.075 s < t < 1.153 s
Udoz = 65 V za t ≥ 1.153 s
Na osnovu navedenog za nominalni radni napon U0 = 230V dobijamo da

vreme isključenja kvara treba da je kraće od 0.326s.
Sa karakteristika vreme-struja osigurača tipa gG za opštu upotrebu sa
punim područjem prekidanja prema IEC 269-2-10:1987 dobijamo da je za
proračunate struje kvara i primenjene osigurače od 10A odnosno 16A vreme
isključenja u oba slučaja kraće od 10-2s čime je zadovoljen uslov zaštite od
previsokog napona dodira TN-C-S sistema u svim strujnim krugovima razvoda
naizmeničnog napona MHE.
3.4.7. Proračun uzemljivača
50
Prema tehničkoj preporuci Projektovanje, izgradnja i održavanje
uzemljenja elektroenergetskih postrojenja (TP-23:1982), sistem uzemljenja
elektroenergetskog objekta se izvodi kao združeno uzemljenje zaštitnog,
radnog i gromobranskog uzemljenja.
MHE "Berane" će biti povezana sa srednjenaponskom (10kV) mrežom
sa izolovanom neutralnom tačkom.
Prema odredbama Pravilnika o izmenama i dopunama Pravilnika o
tehničkim normativima za zaštitu niskonaponskih mreža i pripadajućih
distributivnih stanica ("Sl. list SRJ", br. 37/1995), uslovi bezbjednosti od
napona dodira za postrojenja navedenog tipa će biti ispunjeni ako otpornost
združenog uzemljenja zadovoljava sledeći uslov:
k d  U doz
Zu 
Iz
gdje je,
Zu - ukupna otpornost (impendansa) združenog uzemljenja u Ω

Kd - faktor koji određuje napon uzemljenja postrojenja i napon dodira na
mestu dodira
Udoz - dozvoljeni napon dodira u V
Iz-ukupna kapacitivna struja zemljospoja galvanski povezane
srednjenaponske mreže sa izolovanom neutralnom tačkom odnosno
preostala struja zemljospoja srednjenaponske mreže sa kompezovanom
strujom zemljospoja u A.
U slučaju MHE "Berane" imamo da je Kd = 1, Udoz = 65V i Iz = 10A tako
da se za impendasu združenog uzemljenja dobija da treba da bude manja od Z u
≤ 6.5Ω. Kao što je već navedeno za združeno uzemljenje je primenjen
temeljno prstenasti uzemljivač čija se otpornost može približno izračunati
pomoću formule:
0.44  
Zu 
S
gdje je,
ρ - specifična otpornost tla (Ω/m) i

S - površina koju kontura zahvata (m2)
U konkretnom slučaju ρ = 70Ω/m i S = 31m 2 tako da se za Zu dobija

vrijednost od 5.53Ω tako da je navedeni propis zadovoljen. Uzimajući u obzir
da u sistemu uzemljenja učestvuje i spoljašnji prsten kao da se sistem
uzemljenja vezuje i za sistem uzemljenja prekidne komore stvarna vrijednost
impendanse uzemljenja MHE je sigurno dosta manja od vrijednosti dobijene
računskim putem.
Za združeno uzemljenje MHE vezuju se: kućište energetskog
transformatora, sekundarna kola mernih transformatora,odvodnici prenapona,
zaštitno uže nadzemnog voda koji povezuje MHE sa mrežom, zemljovodi
gromobranske instalacije, cjevovod, svi metalni ormani u postrojenju, kućišta
51
turbine i generatora kao i svi ostali metalni delovi opreme i aparata koji ne
pripadaju strujnim kolima.
Za zaštitno uzemljenje takođe se vezuje i neutralni provodnik
niskonaponske mreže u elektrani i to na kućištu energetskog transformatora
(TN-C-S). Po postrojenju MHE objedinjeni zaštitno/neutralni (PEN) provodnik
je izveden pomoću bakarnog užeta poprečnog preseka od 35mm2.
Za izvođenje temeljnog uzemljivača koristi se čelična pocinkovana traka
FeZn 25x4mm.
Temeljni uzemljivač treba da je izveden prema tipskoj preporuci TP-
05;1997, Primena temeljnjih uzemljivača i mera za izjednačenje potencijala u
objektima i transformatorskim stanicama.
3.4.8. Proračun gromobranske instalacije
3.4.8.1. Određivanje nivoa zaštite gromobranske instalacije
Nivo zaštite gromobranske instalacije se određuje prema standardu JUS

N.B4.801:1995.
Ulazni podaci za štićeni objekat su:
Dimenzije štićenog objekta:

dužina a = 6m,
širina b = 5.20m
visina h = 6m.
Izokeraunički nivo za lokaciju objekta Td iznosi 42.
Klasa objekta: Uobičajeni objekat
Posledice udara groma:
Oštećenje električnih instalacija, požar i materijalna oštećenja
3.4.8.2. Proračun nivoa zaštite gromobranske instalacije
Ekvivalentna prihvatna površina objekta se izračunava na osnovu

formule,
Ae  a  b  6  h a  b   9    h 2
i na osnovu datih podataka dobijamo da je njena vrijednost Ae = 1452m2.

Na osnovu formule,
N g  0.04  Td1.25
može se odrediti prosečna gustina pražnjenja Ng i ona u ovom slučaju iznosi

4.27.
Učestanost direktnih udara u objekat Nd se izračunava po formuli,
N d  N g  Ae 10 6
i ona ovde iznosi 0.0062.
52
Usvojena vrijednosti udara groma Nc se procenjuje na osnovu analize
opasnosti od šteta koje mogu nastati kao posledica atmosferskog pražnjenja,
imajući u vidu odgovarajuće karakteristike odnosno koeficijente objekta.
U ovom slučaju karkteristike objekta su:
1.Tip konstrukcije objekta i krova, mešana i mešana, koeficijent C1 = 1

2.Sadržaj objekta, mala vrijednost i uglavnom zapaljiv, koeficijent C2 = 1
3.Namena objekta, uglavnom nezaposednut, koeficijent C3 = 1
4.Posledice udara groma, nije neophodna neprekidnost rada, koeficijent C4 = 1
Na osnovu formule,
3 10 3
Nc 
C1  C2  C3  C4
i navedenih koeficijenata dobija se da usvojena učestanost udara groma u

objekat iznosi Nc = 3·10-3.
Uzimajući u obzir da je Nd ≥ Nc gromobranska instalacija je potrebna.
Brojna vrijednost računske efikasnosti gromobranske instalacije Er

može se dobiti na osnovu formule,
Nc
Er  1 
Nd
i u ovom slučaju ona iznosi Er ≥ 0.516.
Na osnovu dobijene vrijednosti za računsku efikasnost gromobranske
instalacije vidimo da objekat MHE "Berane" spada u IV klasu nivoa zaštite
gromobranske instalacije.
Međutim, prema standardu JUS IEC 1024-1:1995, klasa nivoa
gromobranske zaštite za elektroenergetske objekte se usvaja kao I klasa bez
proračuna tako da i u ovom slučaju usvajamo I klasu nivoa gromobranske
zaštite objekta.
3.4.8.3. Dimenzionisanje gromobranske zaštite u funkciji nivoa
zaštite
Da bi se omogućila zaštita objekta od atmosferskog pražnjenja predviđa

se spoljašnja i unutrašnja gromobranska instalacija.
Spoljašnju gromobransku instalaciju sačinjavaju:
Prihvatni sistem
Spusni vodovi
Sistem uzemljenja
Unutrašnja gromobranska instalacija obuhvata sve dodatne mere
primenjene na objektu kako bi se smanjilo elektromagnetno dejstvo struje
atmosferskog pražnjenja na štićeni prostor. Da bi se smanjile razlike pontecijala
prouzrokovane strujom atmosferskog pražnjenja vrši se izjednačavanje
pontecijala svih metalnih masa u objektu koje slučajno mogu doći pod napon.
53
Prihvatni sistem
Kao prihvatni sistem na objektu upotrebiće se nezavisna metoda ,
"Mreža provodnika". Za navedenu klasu nivoa zaštite širina okca mreže
provodnika je maksimalno 5m. Mreža provodnika se sastoji od standardnih
provodnika P20 (JUS N.B4.901) na tipskim nosačima za sljeme.
Spusni vodovi
Spusni provodnici su postavljeni tako da predstavljaju, što je moguće
više moguće, direktno produženje provodnika prihvatnog sistema. Kao spusni
provodnici upotrebiće se čelična pocinkovana traka FeZn 25x4mm. Blizu nivoa
zemlje spusni provodnici su povezani međusobno pomoću horizontalnih
provodnika vezanih u prsten. Srednje rastojanje spusnih provodnika u funkciji
ovog nivoa zaštite je maksimalno 10m. Na mesto spoja svakog provodnika sa
uzemljenjem postavlja se ispitni spoj.
Uzemljivač
Za efikasnu zaštitu od atmosferskog pražnjenja, predviđen je zajednički
temeljni uzemljivač (združeno uzemljenje) koji obezbeđuje kompletnu zaštitu
(zaštitu od atmosferskog pražnjenja, zaštitu električnih i telekomunikacionih
instalacija).
Za temeljni uzemljivač, namenjen za gromobransku instalaciju, srednji
geometrijski poluprečnik ne sme biti manji od vrijednosti L1 koja se za datu
specifičnu otpornost tla dobija iz odgovarajućeg dijagrama što u ovom slučaju
iznosi manje od 5m.
Na crtežu u prologu ovog rada prikazan je izgled gromobranske
instalacije. Sa crteža je vidljivo da združeni uzemljivač zadovoljava prethodno
postavljene uslove za gromobransko uzemljenje.
3.4.9. PREDMER I PREDRAČUN

Cijena u
R.Br. Naziv i tip komponente Karakteristike Količina
eurima
A-NISKONAPONSKA OPREMA
Modifikovani DRE 447-6
1. Generator 1 kom. 3720
Sever Subotica
PP00 S-3X300+150mm2
2. Energetski kabal 10 m 500
Fabrika kablova Zaječar
ASM-400
3. Generatorski prekidač 1 kom. 1280
Rade Končar
RN-400
4. Rastavljač 1 kom. 220
Minel ELVO
IM3GV
5. Generatorska zaštita 1 kom. 1410
Cooper Power Systems
SPM21
6. Automatski sinhronizator 1 kom. 750
Cooper Power Systems
Automatski regulator ARP-110/5-1
7. 1 kom. 1520
pobude EI Nikola Tesla
Zemljospojno rele PE3G
8. 1 kom. 275
59N Cooper Power Systems
54
Uređaj za upravljanje i CQM1H-CPU11
9. 1 kom. 2150
nadzor OMRON
BL 24/40
10. Punjač baterija 1 kom. 315
ISKRA
Olovna suva V24G120
11. 1 kom. 280
bezodržavajuća baterija Zonenshine
2G63-82
10. Grebenasta preklopka 1 kom. 72
Rade Končar
Podnožje generatorskih P-2/III
11. 3 kom. 126
osigurača ELKER
NH-2/400A
12. Generatorski osigurač 3 kom. 147
ELKER
13. Kućište osigurača DO2 15 kom. 35.4
14. Kućište osigurača DO1 29 kom. 42
BQ-0107
15. Ampermetar 1 kom. 26
ISKRA
FQ-0407
16. Voltmetar 1 kom. 32
ISKRA
FQ-0207
17. Ampermetar 3 kom. 84
ISKRA
Odvodnik prenapona OPU 0.38/0.5
18. 3 kom. 210
niskonaponski MINEL
19. Rele ZT570024 Shrack 7 kom. 28
20. Taster LR11008 C.K. 6 kom. 42
21. Ostalo 4200
Σ17464.4
B-SREDNJENAPONSKA OPREMA
2MTS-160-10
22. Energetski transformator 1 kom. 3956
MINEL TRAFO
Spojni MS1 113-1
23. 1 kom. 4012
prekidač MINEL ELPO
Rastavljač za vertikalnu
R VOP 20005
24. montažu sa prigrađenim 1 kom. 1218
ELBI
odvodnicima napona
Naponski merni REL 10/12
25. 6 kom. 1420
transformator MINEL FEPO
Strujni merni AS 12/50
26. 6 kom. 1272
transformatori MINEL FEPO
Zaštitno rele ZV12-3H1
27. 1 kom. 512
srednjenaponskog voda IED
VN10U/25
28. SN Osigurači sa nosačima PU10 3+3 kom. 312
ELKER
MI7125
29. Mikroprocesorsko brojilo 1 kom. 1450
ISKRA
30. Odvodnici prenapona PC FOD 10.2000 3 kom. 495
55
MINEL
31. Ostalo 5500
Σ20147
UKUPNO A + B =37611.4
4. ZAKLJUČAK
Neizostavnu komponentu ideje održivog razvoja čini značajnije

korišćenje obnovljivih izvora energije, koji se uključuju u definisanje
nacionalne energetske strategije, tako da se utvrdi udio energije iz obnovljivih
izvora u ukupnim energetskim potrebama zemlje. Skladno tom udjelu određuje
se veličina, značaj i uticaj elektrana koje koriste obnovljive izvore energije na
elektroenergetski sistem. Male hidroelektrane predstavljaju obnovljive izvore
energije sa izrazito visokim stepenom razvojnog potencijala.
Neiskorišćenja hidroenergija u regionu Balkana je novac koji se
nepovratno gubi. Cijeli region ima značanju proizvodnju električne energije iz
hidroenergije, a Balkan ima 28,4 % iz hidropotencijala (po podacima za 2002).
Prosecan porast potrošnje energije u regionu Balkana je 3 % godišnje.
Glavnin proizvođači na Balkanu i izvoznici energije na godišnjem nivou su
BiH, Rumunija i Bugarska. Cijene električne energije u regionima koji uvoze
ne mogu biti iste. Jednostavno, svaka uvezene energija u svojoj cijeni ima
ugrađenu komponentu transporta i poreza na promet za međudržavnu trgovinu.
56
Elektroprivreda Crne Gore snadbijeva električnom energijom približno
285.000 kupaca. Proizvodnja domaćih hidroeletrana, termoelektrane i nekih
postojećin malih hidroelektrana nije dovoljna za podmirenje ukupne potrošnje
električne energije u Crnoj Gori, pa se znatan dio potrebne električne energije
uvozi iz drugih elektroenergetskih sistema. U 2005.godini u domaćim
elektranama proizvedeno je ukupno 2730,9 GWh (bez valorizacije HE Piva), a
manjak za potrebe potrošnje je podmiren iz uvoza – 1598 GWh.
Zbog zapostavljanja izgradnje domaćih proizvodnih kapaciteta i porasta
potrošnje električne energije, zavisnost od uvoza povećava se iz godine u
godinu. Tokom 90 – tih godina došo je do značajnog smanjenja potrošnje, ali i
do promjene strukture i karakteristika potrošnje. Osim velikog pada
industrijske potrošnje, karakterističan je i ubrzan i rast distributivne potrošnje.
Potrošnja direktnih potrošača u 1989.godini dostigla je 2095 GWh, da bi u
1994.gdini pala na svega 505 GWh. U 2005.godini dostignuta je potrošnja
direktnih kupaca s kraja 80 – ih godina (2077 GWh), dok je za 2006.godinu
planirana potrošnja od 2017 GWh. Distributivna potrošnja se u zadnjih
dvadeset godina udvostručila. U 1985.godini ona je iznosila1a je 1127 GWh,
dok je u 2005.godini iznosila 2287 GWh, a za 2006.godinu planirano je 2336
GWh. Istovremeno je proizvodnja ostala na približno istom nivou: u
1985.godini proizvedeno je 2662 GWh, a u 2005.godini 2730,9 GWh, a za
2006.godinu planirano je 2767 GWh. Deficit električne energije u 1985.godini
iznosio je 607,4 GWh, dok je u 2005.godini iznosio 1800 GWh.
U tabeli broj 4.1. prikazan je snaga, snaga na početku, prosječno
ostvarena proizvodnja kroz životni vijek elektrana, kao i ostvarena i planirana
proizvodnja u postojećim malim hidroelektranama (mHE), hidroelektranama
(HE) i termoelektranama (TE) u Crnoj Gori.
Prosječno
Ostvareno Plan za
ostvarena
Instalirana Snaga na 2005. 2006.
proizvodnja
snaga početku
MW % MW % GWh % GWh % GWh %
Postojeće
9,0 1,0 9,0 1,1 21,4 0,9 22,9 0,8 21 0,8
mHE
HE 649,0 74,8 649,0 76,3 1520,0 62,2 1818 66,6 1673 60,5
TE 210,0 24,2 193,0 22,7 922,0 36,9 890 32,5 1073 38,7
Ukupna
868,0 100,0 851,0 100,0 2495,4 100,0 2730,9 100,0 2767 100
proizvodnja
Tabela br.4.1. Instalisana snaga proizvodnih kapaciteta i proizvodnje

električne energije u elektroenergetskom sistemu Crne Gore
Zbog stalnih povećanja potrošnje, narednih godina se očekuje i

povećanje uvoza električne energije i to sve dok se ne izgrade neki novi
57
proizvodni kapaciteti. Male hidroelektrane bi značajno mogle da poprave
sitaciju.
Za sagledavanje uticaja izgradnje novih malih hidroelektrana na
elektroenergetski sistem Crne Gore potrebno je najprije analizirati postojeće
stanje sagrađenosti, a zatim pretpostaviti izgradnju određenog broja malih
hidroelektrana u skorijoj budućnosti (npr. za period do 10 godina).
Instalisana snaga sedam postojećih malih hidroelektrana iznosi 8,92MW,
uz prosječnu godišnju proizvodnju od 21,4 GWh. Ukupna instalirana snaga
crnogorskog elektroenergetskog sistema iznosi 868 MW, od toga većina u dvije
velike hidroelektrane. Udio postojećih malih hidroelektrana u snazi
proizvodnih jedinica iznosi svega 1,1 %, a udio proizvodnje malih
hidroelektrana u ukupnoj godišnjoj proizvodnji elektroenergetskog sistema
Crne Gore, prema ostvarenim vrijednostima 0,9 %. Pri tome treba imati u vidu
da Crna Gora nabavlja približno 1/3 ukupnih potreba za električnom energijom
iz drugih sistema, pa je doprinos postojećih malih hidroelektrana u pokrivanju
ukupne potrošnje još uvijek mali. Većina objekata je u pogonu preko dvadeset
godina, a više od polovine starije je od 40 godina.
U poslednjih nekoliko godina u Crnoj Gori se sprovode sve intezivnije
aktivnosti na istraživanju potencijala malih hidroelektrana.
Kao osnovno djelo po svojoj opsežnosti i sveobuhvatnosti, izdvaja se
studija pod nazivom “Smjernice razvoja i izgradnje malih hidroelektrana u
Crnoj Gori” iz 2000.godine, u kojoj je izvedena procjena hidroenergetskog
potencijala malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Osim toga obrađena je i
tehnička i pravna problematika, zatim je predložen koncept planskog pristupa
razvoju i izgradnji malih hidroelektrana u Crnoj Gori. Osim navedene studije
izrađena je i publikacija pd nazivom “Male hidroelektrane u Crnoj Gori” koja
obrađuje tehničke i ekonomske karakteristike malih hidroelektrana.
Prema podacima Elektroprivrede Crne Gore, 17 posto hidroenergetskog
potencijala Crne Gore je već iskorišćeno ( HE Perućca – 307 MW, 970 GWh;
HE Piva – 342 MW, 870GWh; mHE – 8,92 MW, 21 GWh).
Prema podacima podloga za izradu ovog rada, identifikovano je ukupno
70 mogućih lokacija za njihovu izgradnju. Lokacije malih hidroelektrana u
Crnoj Gori odlikuju se relativno niskim protocima i visokim padovima.Za
većinu posmatranih vodotoka ne postoje višegodišnja mjerenja protoka, što
utiče na vjerodostojnost procjene potencijala. Istraživanja sa višim stepenom
obrade izvršena su samo za mani broj lokacija. Ukupna instalisana snaga malih
hidroelektrana iznosi 231,72 MW, o očekivana godišnja proizvodnja električne
energije 644.213 GWh. Iskorišćenje maksimalne snage isnosi 31,7 posto ili
2.780 sati godišnje.
Procjenu potencijala potrebno je nivelirati na osnovu kvalitetno
sprovedenih mjerenja i to u skladu sa svim uslovima i kriterijumima zaštite
životne sredine.
Za izgradnju malih hidroelektrana prema stratigiji razvoja malih
hidroelektrana u Crnoj Gori usvojena su dva scenarija – referentni i viši
scenario. Pri tome je pretpostavljeno da će sve postojeće male hidroelektrane
nastaviti sa radom.
58
Prema referentnom scenariju u periodu do 2010.godine predviđena je
izgradnje jedne do dvije male hidroelektrane sa ukupnom instalisanom snagom
od 5 MW, kao i izgradnja dodatnih 15 MW na odgovarajućem broju lokacija u
periodu do 2015.godine. Drugim riječima u peridu od 10 godina predviđeno je
povećanje instaliranih kapaciteta i proizvodnje malih hidroelektrana za 3 puta.
Referentni scenario 2005. 2010. 2015.

Instalirana snaga (MW)
Postojeće mHe 9 9 14
Nove mHE 0 5 15
Ukupno mHE 9 14 29
Očekivana godišnja proizvodnja

Nove mHE 0 14 42
Ukupno mHE 21 35 77
Tabela br.4.2. Referentni scenario izgradnje malih hidroelektrana do

2015.godine
Prema višem scenariju u periodu do 2010.godine predviđena je

izgradnja tri do četiri male hidroelektrane sa ukupnom instalisanom snagom do
10 MW, kao i izgradnja dodatnih 20 MW na odgovarajućem broju lokacija u
periodu do 2015.godine. Drugim riječima u periodu od 10 godina, predviđeno
je povećanje instaliranih kapaciteta i proizvodnja malih hidroelektrana za više
od 4 puta.
Viši scenarijo 2005. 2010. 2015.

Instalirana snaga (MW)
Nove mHE 0 10 20
Ukupno mHE 9 19 39
Očekivana godišnja proizvodnja

Nove mHE 0 28 56
Ukupno mHE 21 49 105
Tabela br.4. 3. Viši scijenario izgradnje malih hidroelektrana do

2015.godine
59
Udio instalisane snage svih malih hidroelektrana u ukupnoj instalisanoj
snazi u elektroenergetskom sistemu Crne Gore u 2015.godini prema
referentnom scijenariju iznosio bi 6,6 %, a prema višem scijenariju 8,8 %, uz
pretpostavku da nema izgradnje ostalih proizvodnih kapaciteta, što u slučaju
deficita električne energije predstavlja značajno poboljšanje proizvodnje
električne energije.
S obzirom da ce nove male hidroelektrane imati relativno mali udio u
ukupnom proizvodnom kapacitetu elektroenergetskog sistema Crne Gore,
njihov disperzovani karakter neće ćiniti potečkoće u poređenju sa ostalim
fluktuacijama do kojih dolazi u snadbijevanju i potrošnji, a sa kojim se
postupci vođenja pogona sistema moraju svakodneno nositi. Njihov će uticaj
posebno biti mali u poređenju s problemom zadovoljavanja potražnje i
održavanja sigurnosti pogona sistema, u slušaju ispada jedne velike proizvodne
jedinice (npr.HE Perućica).
Drugim riječima, uz navedene pretpostavke, male hidroelektrane s
navedenim procijenjenim stepenom snage i proizvodnje, mogu biti integrisane
u elektroenergetski sistem Crne Gore, bez pojave tehničkih ograničenja sa
stanovišta vođenja pogona sistema, naravno ukoliko su prethodno zadovoljeni
svi uslovi priključenja na električnu mrežu.
5. PRILOG
1. Jednopolna električna šema MHE

2. Tropolna šema energetike niski napon
3. Tropolna šema energetike visoki napon
4. Relejna šema generatorske zaštite
5. Uzemljivač MHE
6. Električna instalacija uzemljenja i utičnica
7. Gromobranska instalacija
8. Dijagram promjene snage sa promjenom protoka
60
9. Bočni presjek hale
10. Presjek hale
61

Hid Ro Elektra Ne

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hid Ro Elektra Ne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projektovanje malih hidroelektrana

1.1. Opšte o elektranama

slika.1.1.1. Blok dijagrama elektroenergetskog sistema

Kao što se vidi sa blok dijagrama da bi jedan elektroenergetski sistem

slika 1.1.2. Dijagram dnevnog opterećenja

Svi navedeni dijagrami opterećenja služe za planiranje rada

1.2. Podjela elektrana

1. Elektrane koje koriste energiju vode – hidroelektrane,

Na osnovu ovoga može se izvršti i podjela izvora energije i to na

U savremenih elektroenergeskim sistemima rade različiti tipovi

slika 1.2.1. Procentualno korišćenje prirodnih energenata u proizvodnji

Termoelektrane i nuklearne elektrane karakteriše inercija u pogledu

slika 1.2.2.Načelo pokrivanja dijagrama dnevnog opterećenja jednog

a) havarijska rezerva koja treba da prihvati veoma brzo opterećenje u

2.1. Tipovi hidroelektrana

2.1.1.Podjela prema načinu stvaranja pada

Postoji sledeća mogućnost koncentracije pada, odnoso sledeća podjela:

1. Pribranska šema, kada se pad realizuje isključivo branom,

1) Pribranska šema se primjenjuje po pravilu kod vodotoka sa većim

2.1.2. Podjela prema položaju i konstrukciji mašinske zgrade

Prema ovoj podjeli moguće su dvije osnovne grupe:

1.Hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada u sastavu hidročvora brane

Riječne hidroelektrane primjenjuju se pri padovima do 35m. Kod njih

2.Hidroelektrane kod kojih je mašinska zgrada nije dio hidročvora brane

U raznim dispozicijama derivacionih hidroelektrana, mašinska zgrada ne

3.Pumpno – akumulacione (reverzibilne) hidroelektrane

Pumpno – akumulacione hidroeletrane ili reverzibilne hidroelektrane

 Smanjuju neravnomjernost dijagrama, plasirajući energiju u sam

Recirkulacione reverzibilne hidroelektrane koje nemaju ni najmanji

2.2. Glavni elementi hidroelektrane

slika 2.2.1. Elementi hidroelektrane

Vodozahvati su građevine koje služe za zahvatanje vode iz akumulacije

Razlika je u sledećem: kod zahvata u akumulacijama nanos nije

U hidroelektranama se cjevovodi koriste na više načina, ali im je

Prema načinu realizacije, cjevovodi mogu biti:

Svrha vodostana je da povećaju hidrauličku, mehaničku i

slika 2.2.4.4. Tipovi vodostana

2.2.5. Dovodi na turbine

Izvode se prema tipu hidroelektrane. Kod pribranskih hidroelektrana

Vodne turbine su uređaji koji koriste energiju toka vode za okretanje

Akcijske turbine su one koje jedino koriste kinetičku energiju mlaza.

slika 2.2.6.1. Tipvi turbina: a) Peltonova, b) Francisova, c) Kaplanova

Peltonova turbina. Jedini predstavnik akcijskih turbina je Peltonova

slika 2.2.6.2. Izgled Banki turbine

2.3. Projektovanje hidroelektrana

Teka kada se sagledaju svi ovi faktori, onda se može uz mjerenje i

3. PROJEKAT MALE HIDROELEKTRANE

3.1. Projektni zadatak

1. MHE ne smije poremetiti rad vodovodnog sistema.

2. MHE treba da radi u automatskom režimu bez posade, paralelno sa

3. MHE se priključuje na 10kV mrežu.

4. Projektom provjeriti relevantne hidraulične parametre postojećeg

5. Projektom odrediti tip turbine i odrediti njenu snagu.

6. Izvršiti tehnički proračun svih potrebnih parametara za normalan rad

7. Izvesti specifikaciju, predmjer i predračun opreme MHE.

8. Projekat uraditi saglasno važećim propisima, kvalitetno, striktno

3.2. Tehnički opis

Uzimajući u obzir visinu pada, dnevni dijagram protoka vode i

 Nominalna snaga ................................................................. 150 kVA

Ovakav tip generatora ispoljava nekoliko prednosti:

1. Sinhroni generatori mogu predati duplo veću snagu u odnosu na

Uzimajući u obzir navedeno vidimo da je izbor ovakvog tipa generatora

3.2.3. Energetski transformator

Uzimajući u obzir snagu MHE, naponske nivoe i uslove montaže