Οι νότες

Τα ονόματα που έχουν οι διάφορες νότες είναι λίγο-πολύ γνωστά. Επαναλαμβάνουμε

μια φορά ακόμα την αντιστοιχία των ονομάτων στο αγγλικό και το ιταλικό σύστημα:

Αγγλ
ικό D E
C F G A B
σύστ
ημα

Ιταλι
Ν Ρ Σ
κό ΜΦ Λ Σ
τ ε ο
σύστ ι α α ι
ο λ
ημα

Οι νότες αυτές σχηματίζουν την κλίμακα Ντο ματζόρε, που είναι η πιο απλή και
εύκολη που υπάρχει. Για λόγους απλότητας θα χρησιμοποιήσουμε αυτή την κλίμακα
στα παρακάτω παραδείγματα και τις επόμενες σελίδες. Το παρακάτω σχήμα μας
βοηθάει να δούμε την σειρά με την οποία διαδέχονται οι νότες η μια την άλλη, τα
ονόματά τους, και τα διαστήματα ανάμεσά τους:

Όπως ίσως θα είδατε, η απόσταση ανάμεσα στις νότες δεν είναι πάντοτε η ίδια. Π.χ.,
η απόσταση ανάμεσα στο Ντο (C) και στο Ρε (D) είναι ένας ολόκληρος τόνος, ενώ η
απόσταση ανάμεσα στο Μι (E) και το Φα (F) είναι η μισή ενός ολόκληρου τόνου,
δηλαδή ένα ημιτόνιο. Όλοι κάποια στιγμή αναρωτιούνται γιατί συμβαίνει αυτό, και
γιατί δεν δώσαμε τα ονόματα στις νότες από την αρχή έτσι, ώστε οι αποστάσεις να
είναι πάντα οι ίδιες... Η απάντηση είναι: για ιστορικούς λόγους! Ο τρόπος γραφής της
μουσικής εξελίχθηκε με πολλούς τρόπους ανά τους αιώνες, μέσα από πολλές χώρες
και κουλτούρες, δημιουργώντας "απολιθώματα" που δεν αλλάζουν εύκολα. Είναι π.χ.
σαν να ρωτάμε γιατί γράφουμε "είναι" και όχι "ίνε". Για να μπορέσουμε να
δηλώσουμε όλους τους ενδιάμεσους τόνους, σχηματίζουμε τις ενδιάμεσες νότες με τη
βοήθεια της δίεσης και της ύφεσης. Το σημείο # διαβάζεται "δίεση", και ανεβάζει
την νότα κατά ένα ημιτόνιο. Το σημείο b διαβάζεται "ύφεση" και κατεβάζει την νότα
κατά ένα ημιτόνιο. Όπως φαίνεται και στο σχήμα, αυτές οι ενδιάμεσες νότες έχουν
δύο ονόματα, π.χ. η νότα Ντο δίεση (C#) είναι η ίδια με την Ρε ύφεση (Db). Το πότε
χρησιμοποιούμε την μια και πότε την άλλη ονομασία είναι θέμα "μουσικής
ορθογραφίας", και δεν θα το αναλύσουμε εδώ. Όπως φαίνεται και στο σχήμα, η
ακολουθία με τις νότες επαναλαμβάνεται, χωρίς αρχή και τέλος. Για να βρούμε τις
αποστάσεις ανάμεσα στους τόνους, πολλές φορές διευκολύνει να παραστήσουμε τις
νότες σε ένα κύκλο, όπως παρακάτω.

Και για να συνοψίσουμε: Στο παρακάτω σχήμα εμφανίζονται όλες οι νότες πάνω στο
λαιμό της κιθάρας:

Στο δωδέκατο τάστο οι νότες είναι ίδιες με την ανοιχτή χορδή, και από εκεί και πέρα
επαναλαμβάνονται.
Τα Διαστήματα
Το αυτί του ανθρώπου δεν είναι τόσο επιλεκτικό όσον αφορά τους μεμονωμένους
τόνους. Αν ακούσετε έναν τόνο μόνο του, όπως π.χ. στο βούισμα του τηλεφώνου,
πολύ δύσκολα μπορείτε να καταλάβετε τι νότα είναι, ή αν ο τόνος άλλαξε από την
προηγούμενη φορά που τηλεφωνήσατε. Αντίθετα, το αυτί μας είναι πολύ ευαίσθητο
στις σχέσεις μεταξύ των τόνων, στα λεγόμενα διαστήματα. Έτσι, αν οι τόνοι
ακούγονται ταυτόχρονα ή ο ένας μετά τον άλλο (δηλαδή όπως σε μια μελωδία),
μπορούμε να εντοπίσουμε ακόμα και πάρα πολύ μικρές διαφορές μεταξύ τους. Μια
κιθάρα, στην οποία οι χορδές είναι σωστά κουρντισμένες μεταξύ τους, δεν μας
ακούγεται παράφωνα, έστω και αν όλες οι χορδές είναι κουρντισμένες ψηλότερα ή
χαμηλότερα από τον σωστό τους τόνο. Δεν θα ήταν υπερβολή, αν λέγαμε ότι όλη η
μουσική στηρίζεται στα διαστήματα ανάμεσα στους τόνους / νότες. Το κάθε διάστημα
έχει το δικό του μουσικό συναίσθημα ή μουσικό αποτέλεσμα, και αυτό είναι
ανεξάρτητο από τις νότες που κάθε φορά το δημιουργούν. Παράδειγμα: Το διάστημα
της καθαρής πέμπτης, ένα από τα πιο βασικά στη μουσική, δημιουργείται από τις
νότες Ντο και Σολ, ή Ρε και Λα, ή Μι και Σι, κλπ. Παρόλο που οι νότες είναι κάθε
φορά άλλες, το ακουστικό αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να
αλλάξουμε τον τόνο σε ένα τραγούδι (δηλ. να το πούμε "πιο ψηλά" ή "πιο χαμηλά"),
και το τραγούδι να μας ακούγεται πάντα το ίδιο ωραίο. Έτσι, εκτός από τις νότες,
έχουν και τα διαστήματα τα ονόματά τους. Για να εξηγήσουμε από πού προέρχονται
αυτά τα ονόματα, ας επανέλθουμε στις νότες της κλίμακας Ντο ματζόρε.
Τοποθετούμε τις νότες πάνω σε μια γραμμή, ανάλογα με τα διαστήματα μεταξύ τους .
Ταυτόχρονα, τις αριθμούμε, από το 1 ως το 8:
Τώρα μπορούμε να δούμε τα διαστήματα, πώς ονομάζονται και τι ακριβώς
σημαίνουν. Π.χ., το διάστημα ανάμεσα στις νότες Ντο και Φα λέγεται διάστημα
τετάρτης (η Φα είναι η τέταρτη νότα στη σειρά), και αντιστοιχεί σε 5 ημιτόνια,
ανάμεσα σε Ντο και σε Λα έχουμε διάστημα έκτης (9 ημιτόνια), κλπ. Αν
χρησιμοποιήσουμε άλλη κλίμακα που δεν είναι ματζόρε, είναι πολύ πιθανό να
παρουσιαστούν άλλα διαστήματα. Ο παρακάτω πίνακας μας συνοψίζει όλα τα
διαστήματα με τα ονόματά τους:

Νότα Διάστημα Διάστημα

Διάστημα σε
(π.χ. αρχίζοντας από (Συνηθισμένη (Σπανιότερη
Ημιτόνια
Ντο) ονομασία) ονομασία)
-1 Σι Ελαττωμένη πρώτη
0 Ντο Πρώτη Ελαττωμένη δευτέρα
1 Ντο δίεση/Ρε ύφεση Μικρή δευτέρα Αυξημένη πρώτη
2 Ρε Μεγάλη δευτέρα Ελαττωμένη τρίτη
3 Ρε δίεση/Μι ύφεση Μικρή τρίτη Αυξημένη δευτέρα
4 Μι Μεγάλη τρίτη Ελαττωμένη τετάρτη
5 Φα Καθαρή τετάρτη Αυξημένη τρίτη
Ελαττωμένη πέμπτη ή
6 Φα δίεση/Σολ ύφεση -
Αυξημένη τετάρτη
7 Σολ Καθαρή πέμπτη Ελαττωμένη έκτη
8 Σολ δίεση/Λα ύφεση Μικρή έκτη Αυξημένη πέμπτη
9 Λα Μεγάλη έκτη Ελαττωμένη εβδόμη
 10 Λα δίεση/Σι ύφεση Μικρή εβδόμη Αυξημένη έκτη
11 Σι Μεγάλη εβδόμη Ελαττωμένη ογδόη
12 Ντο Καθαρή ογδόη / οκτάβα Αυξημένη εβδόμη
13 Ντο δίεση/Ρε ύφεση Αυξημένη ογδόη

Τα διαστήματα με τον χαρακτηρισμό καθαρή είναι τα πιο σημαντικά, και είναι

σχεδόν αδύνατο να βρούμε κάποιο τραγούδι που να μην τα χρησιμοποιεί.

Και πάλι σίγουρα θα έχετε το ερώτημα, γιατί το ίδιο διάστημα έχει διαφορετικά
ονόματα. Ο κυριότερος λόγος είναι, ότι ανάλογα με τα "συμφραζόμενα" (δηλ.
ανάλογα με την υπόλοιπη μελωδία), το ίδιο διάστημα μπορεί να έχει διαφορετικό
ηχητικό αποτέλεσμα, δηλ. άλλοτε να ακούγεται λυπητερό, άλλοτε χαρούμενο, κλπ.,
και γι αυτό και τα δύο ονόματα. Είναι πολύ βασικό για κάποιον που θέλει να
ασχοληθεί σοβαρά με τη μουσική, να μπορεί να τραγουδήσει τα διάφορα διαστήματα
από μόνος του, χωρίς δηλαδή να τα ακούσει πρώτα από κάποιο όργανο. Δεν είναι
εύκολο, και χρειάζεται κάμποση εξάσκηση και καιρό. Αλλά το αποτέλεσμα αξίζει...
Επίσης, είναι σημαντικό να ξέρουμε πού βρίσκονται τα διάφορα διαστήματα πάνω
στις χορδές της κιθάρας. Πάνω στην ίδια χορδή είναι σχετικά εύκολο να τα δούμε και
να τα αναγνωρίσουμε, αφού ένα τάστο = ένα ημιτόνιο. Περισσότερο δύσκολο είναι
να ξέρουμε τα διαστήματα ανάμεσα σε δύο χορδές. Δείτε π.χ. το σχήμα παρακάτω:

Μην ξεχνάτε ότι η τρίτη χορδή (Σολ) είναι πάντα μια ειδική περίπτωση, αφού το
διάστημα με την δεύτερη χορδή (Σι) είναι 4 και όχι 5 ημιτόνια. Έτσι προκύπτει το
διάστημα των 4 ημιτονίων στο σχήμα.

Η Κλίμακα Ματζόρε
Ξεκινάμε πάλι από τις νότες της κλίμακας Ντο ματζόρε:

A B
C D E F G
Ν Ρ Μ Φ Σ Λ Σ
το ε ι α ολ α ι

Ας πάρουμε τον λαιμό της κιθάρας, και ας σημειώσουμε επάνω στα τάστα όλες τις
νότες της κλίμακας αυτής. Παραλείπουμε δηλαδή όλες τις νότες που δεν ταιριάζουν
και ακούγονται παράφωνα. Θα προκύψει το παρακάτω σχήμα:

Με τον μπλε κύκλο σημειώνουμε την βασική νότα (Ντο) της κλίμακας σε όλες τις
πιθανές θέσεις, πράγμα που θα μας βοηθήσει στον προσανατολισμο αργότερα.
Χωρίζουμε τώρα τα διάφορα πατήματα σε πέντε περιοχές ή σχήματα. Μετά από το
πέμπτο σχήμα, τα σχήματα επαναλαβάνονται. Όπως φαίνεται και παρακάτω, τα
σχήματα επικαλύπτονται μεταξύ τους.

Στις παρακάτω εικόνες παρουσιάζουμε τα σχήματα 1 ως 5 ξεχωριστά.

Αυτοί είναι οι πέντε διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να παίξουμε την
κλίμακα πάνω στο λαιμό της κιθάρας! Καθένα από τα σχήματα μας επιτρέπει να
παίξουμε την κλίμακα χωρίς να μετακινήσουμε το χέρι μας κατά μήκος του λαιμού,
παρά μόνο ανεβοκατεβαίνοντας τις χορδές. Αυτό μας επιτρέπει να παίξουμε πολύ πιο
γρήγορα, παρά αν ανεβοκατεβαίναμε κατά μήκος μιας χορδής. Σημειώστε ότι
χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε από τα 5 σχήματα, μπορούμε να παίξουμε την πλήρη
κλίμακα. Αρκεί δηλαδή να ξέρουμε μόνο ένα από τα πέντε; Για την αρχή ναι, αλλά με
τον καιρό θα δείτε ότι ανάλογα με τη μελωδία μπορεί κάποιο σχήμα να βολεύει
περισσότερο. Οι αριθμοί 1 ως 4 δηλώνουν το δάχτυλο με το οποίο κατά προτίμηση
(αλλά όχι απαραίτητα) πατάμε τη χορδή στο συγκεκριμένο σημείο. Είναι πολύ
σημαντικό για οποιονδήποτε θέλει να παίξει κλίμακες, να μάθει να παίζει ένα ή
περισσότερα από τα 5 σχήματα όσο καλύτερα μπορεί, απ' έξω και ανακατωτά!
Προσοχή: Δεν αρκεί να μάθει κανείς μόνο τα σχήματα και τα πατήματα μηχανικά,
και να ανεβοκατεβαίνει μηχανικά την κλίμακα, μόνο με τα δάχτυλα, όσο μεγάλη
ταχύτητα και να έχει πετύχει. Αυτό είναι μόνο το αρχικό στάδιο. Το δεύτερο και
κρισιμότερο στάδιο είναι να μπορείτε να μαντέψετε τον τόνο κάθε χορδής και κάθε
πατήματος στην κλίμακα πριν την παίξετε. Τότε μόνο μπορείτε να πείτε ότι έχετε
μάθει την κλίμακα πραγματικά!
Οι Κλίμακες Μινόρε
Για κάθε κλίμακα ματζόρε υπάρχει μια κλίμακα μινόρε που αποτελείται από τις ίδιες
ακριβώς νότες. Η αρχική (βασική) νότα είναι μόνο διαφορετική. Οι δύο κλίμακες
λέγονται "σχετικές" μεταξύ τους.

Παράδειγμα: Οι ίδιες νότες που αποτελούν τη Ντο ματζόρε, αρχίζοντας αυτή τη φορά
από τη νότα Λα, δημιουργούν την κλίμακα Λα μινόρε:

D
A B C E F G

Λ Σ Ν Ρ Μ Φ Σ
α ι το ε ι α ολ

Στον παρακάτω πίνακα εμφανίζονται οι αντιστοιχίες ανάμεσα στις σχετικές κλίμακες

ματζόρε και μινόρε. Παρόμοια έχουμε και τις "σχετικές" συγχορδίες, δηλαδή οι
συγχορδίες Ντο ματζόρε και Λα μινόρε είναι σχετικές μεταξύ τους, οι Ρε ματζόρε και
Σι μινόρε, κλπ...

Κλίμ
ακα D G
C E F A B
ματζ
όρε

Σχετ
ική
A B C D E
κλίμ F G
m m m m m
ακα m m
μινό
ρε

Εύλογη απορία: Αφού οι κλίμακες έχουν τις ίδιες ακριβώς νότες, πώς τις
ξεχωρίζουμε; Απάντηση: Από τα συμφραζόμενα και από τον γενικότερο "χαρακτήρα"
του τραγουδιού. Φυσικά, πολλοί συνθέτες εκμεταλλεύονται αυτό τον "διφορούμενο"
χαρακτήρα για να δημιουργήσουν ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Π.χ. κομμάτι σε Ντο
ματζόρε, στο οποίο κυριαρχεί η συγχορδία Ντο ματζόρε και η νότα Ντο, ξαφνικά και
υπόγεια έρχεται σε κατάσταση Λα μινόρε, με τη συγχορδία Λα μινόρε και τη νότα Λα
να κυριαρχούν, μετά επανέρχεται σε Ντο, κλπ...

Αφού λοιπόν για κάθε κλίμακα ματζόρε υπάρχει και μια κλίμακα μινόρε με τις ίδιες
ακριβώς νότες, αυτό σημαίνει ότι τα σχήματα και τα πατήματα που είδαμε για
κλίμακα ματζόρε, ισχύουν και για κλίμακα μινόρε.

Τα σχήματα είναι ακριβώς τα ίδια, η μόνη διαφορά είναι ότi η βασική νότα της
κλίμακας είναι διαφορετική. Στα σχήματα την σημειώνουμε με πράσινο αυτή τη φορά
κύκλο.

Για να βρούμε πού και πώς θα παίζουμε ποιο σχήμα και σε ποια θέση, προχωρούμε
ως εξής (φυσικά ισχύει και για τις κλίμακες ματζόρε :):

- Πρώτα βρίσκουμε σε ποια κλίμακα είναι το τραγούδι, π.χ. Φα μινόρε.

- Μετά βρίσκουμε τη βασική νότα της κλίμακας (Φα στο παράδειγμά μας) σε μια ή
περισσότερες θέσεις πάνω στο λαιμό της κιθάρας (π.χ. στο τρίτο τάστο της χορδής
Ρε).
- Επιλέγουμε το σχήμα που έχει τη βασική νότα στην αντίστοιχη χορδή (π.χ. το
σχήμα 3 ή το σχήμα 4).
- Τέλος, μετατοπίζουμε νοερά το σχήμα κατά μήκος του λαιμού της κιθάρας, έτσι
ώστε η βασική νότα (στον μπλε ή πράσινο κύκλο) να έρθει στο τάστο στο οποίο
πιάσαμε τη βασική νότα πιο πριν.
- Και... αρχίζουμε να παίζουμε!

Η Πεντατονική Κλίμακα
Ας πάρουμε την βασική κλίμακα Ντο ματζόρε. Αυτή αποτελείται από επτά νότες:

D
C E F G A B

Ν Ρ Μ Φ Σ Λ Σ
το ε ι α ολ α ι

Ας ξαναθυμηθούμε και τα διαστήματα ανάμεσα στις επτά νότες:

Αν από την κλίμακα αυτή αφαιρέσουμε τις νότες Φα και Σι, παίρνουμε την
πεντατονική κλίμακα. Γιατί ειδικά τις νότες Φα και Σι; Αν προσέξετε, θα δείτε ότι
αυτές είναι οι μόνες νότες που απέχουν μόνο ένα ημιτόνιο από την προηγούμενη ή
επόμενή τους. Οι νότες που αφαιρέσαμε αφήνουν πίσω τους ένα "κενό" τριών
ημιτονίων (διάστημα τριημιτόνιου, μεταξύ Μι και Σολ ή Λα και Ντο) που είναι πολύ
χαρακτηριστικό στην πεντατονική, και της δίνει ένα δραματικό τόνο. Η κλίμακα που
προκύπτει είναι η εξής:

D
C E G A

Ν Ρ Μ Σ Λ
το ε ι ολ α

Οι πεντατονικές κλίμακες περιέχουν, όπως λέει και το όνομά τους, πέντε τόνους αντί
για τους επτά που περιέχει μια κανονική κλίμακα. Επειδή η κλίμακα περιέχει
λιγότερες νότες, είναι και πιο εύκολη στην εκμάθηση και στο παίξιμο. Η
πεντατονική κλίμακα χρησιμοποιείται κυρίως σε τραγούδια blues, αν και μπορεί να
χρησιμοποιηθεί και σε πολλά άλλα είδη μουσικής, μέχρι και στα ρεμπέτικα! Με τον
ίδιο τρόπο όπως και στην σελίδα με τα βασικά πατήματα για την κλίμακα ματζόρε,
σημειώνουμε όλες τις νότες της κλίμακας πάνω στις χορδές και τα τάστα της κιθάρας:

Μετά χωρίζουμε τα πατήματα σε περιοχές:

Και παρουσιάζουμε τις περιοχές ξεχωριστά (ο αριθμός 1 ως 4 δηλώνει το δάχτυλο
που πατάει τη χορδή στο κάθε σημείο):

Συγκρίνοντας τα 5 σχήματα με αυτά της κλίμακας ματζόρε, βλέπουμε ότι είναι ίδια,
απλά στην πεντατονική λείπουν οι αντίστοιχες νότες, και τα σχήματα είναι πιο απλά.
Όπως και στις κανονικές κλίμακες, υπάρχουν ματζόρε και μινόρε πεντατονικές.
Ανάλογα με την κλίμακα που ξεκινήσαμε αφαιρώντας τις δύο νότες, παίρνουμε την
αντίστοιχη πεντατονική. Αν ξεκινήσουμε από κλίμακα μινόρε, θα πάρουμε
πεντατονική μινόρε, κλπ...

Λίγη θεωρία πάνω στις

συγχορδίες
Σε αυτή τη σελίδα θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε με απλό και πρακτικό τρόπο
μερικά θεωρητικά πράγματα σχετικά με τις συγχορδίες, τι είναι, από πού
προέρχονται, τι είδη συγχορδιών υπάρχουν, πώς τα ξεχωρίζουμε, κλπ. Οι τυχόν
απαιτητικοί του είδους ας συγχωρήσουν μερικές απλουστεύσεις που γίνονται...

Συγχορδίες ματζόρε και μινόρε

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε ένα τραγούδι σε κλίμακα Ντο ματζόρε. Η κλίμακα αυτή
(που είναι η πιο απλή που υπάρχει), περιέχει τις νότες Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, κλπ. Για
ευκολία, αριθμούμε τις νότες όπως παρακάτω:

Ντ Φ Σο Λ Ντ
Νότα Ρε Μι Σι Ρε Μι Φα
ο α λ α ο
Αριθμό
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ς
Ημιτόν +1 +1 +1 +1 +1
0 +2 +4 +5 +7 +9
ια 1 2 4 6 7

Οι συγχορδίες του τραγουδιού αυτού αποτελούνται στην πιο απλή και κλασική τους
μορφή από τρεις νότες, και σχηματίζονται αν πάρουμε τις νότες από την κλίμακα του
τραγουδιού μία παρά μία. Σχηματίζουμε λοιπόν τις συγχορδίες παίρνοντας τις νότες
της παραπάνω κλίμακας μία παρά μία:

Ντο - Μι - Σολ = Συγχορδία Ντο ματζόρε = C (προσέξτε, πήραμε την πρώτη, την
τρίτη και την πέμπτη νότα) Ρε - Φα - Λα = Συγχορδία Ρε μινόρε = Dm (την δεύτερη,
τέταρτη, έκτη) Μι - Σολ - Σι = Συγχορδία Μι μινόρε = Em (...κλπ...) Φα - Λα - Ντο =
Συγχορδία Φα ματζόρε = F Σολ - Σι - Ρε = Συγχορδία Σολ ματζόρε = G Λα - Ντο - Μι
= Συγχορδία Λα μινόρε = Am Σι - Ρε - Φα = Συγχορδία Σι ελαττωμένης = Bdim (με
αυτή θα ασχοληθούμε παρακάτω...)

Αυτές είναι και οι συγχορδίες που "περιέχονται" στην κλίμακα Ντο ματζόρε. Κατά
99%, τα τραγούδια που είναι σε αυτή την κλίμακα περιέχουν αυτές τις συγχορδίες.
Πότε είναι μια συγχορδία ματζόρε και πότε μινόρε; Αν μελετήσετε λίγο τα
παραδείγματα παραπάνω, θα δείτε ότι αυτό εξαρτάται από τα "διαστήματα" ανάμεσα
στις νότες της συγχορδίας.

Οι συγχορδίες ματζόρε έχουν πάντα τα εξής διαστήματα: Βασική νότα - Βασική νότα
συν 4 ημιτόνια - Βασική νότα συν 7 ημιτόνια (ένα ημιτόνιο είναι ένα τάστο στο
λαιμό της κιθάρας), π.χ. η συγχορδία Ντο ματζόρε με τις νότες Ντο - Μι - Σολ.

Οι συγχορδίες μινόρε έχουν πάντα τα εξής διαστήματα: Βασική νότα - Βασική νότα
συν 3 ημιτόνια - Βασική νότα συν 7 ημιτόνια. Η διαφορά με τις ματζόρε παραπάνω,
βρίσκεται μόνο στη "μεσαία" νότα, που είναι μετατοπισμένη κατά ένα ημιτόνιο. Η
συγχορδία Ντο μινόρε περιέχει λοιπόν τις νότες Ντο - Μι ύφεση - Σολ. Βλέπουμε ότι
ένα ημιτόνιο διαφορά σε μία μόνο από τις τρεις νότες της συγχορδίας αρκεί για να
κάνει την συγχορδία από ματζόρε μινόρε.

Πάμε πίσω στην κλίμακα και στην συγχορδία Ντο ματζόρε: Ντο - Μι - Σολ. Αφού
πήραμε τις νότες μία παρά μία, η συγχορδία περιέχει την πρώτη, την τρίτη και την
πέμπτη νότα της κλίμακας. Και είδαμε ότι η τρίτη νότα είναι αυτή που καθορίζει αν
η συγχορδία είναι ματζόρε ή μινόρε.

Όλες οι "κανονικές" συγχορδίες ματζόρε ή μινόρε σχηματίζονται με τον ίδιο τρόπο

και αποτελούνται από τρεις νότες, την πρώτη ή βασική (που δίνει το όνομά της στη
συγχορδία), την τρίτη, που καθορίζει αν η συγχορδία θα είναι ματζόρε ή μινόρε, και
την πέμπτη. Μα, θα πείτε, η κιθάρα έχει 6 χορδές, και ο καθένας ξέρει ότι σε πολλές
συγχορδίες παίζουν όλες οι χορδές, άρα έχουν 6 νότες. Σίγουρα; Ας πάρουμε π.χ. την
Λα μινόρε, που παίζεται στα τάστα 0-0-2-2-1-0 στις 6 χορδές της κιθάρας, και ας
δούμε τι νότες παίζουν αυτές οι 6 χορδές: Μι - Λα - Μι - Λα - Ντο - Μι. Συγκρίνετέ
την με τη Λα μινόρε που εμφανίζεται παραπάνω, και θα δείτε τελικά έχουμε πάλι
μόνο τρεις διαφορετικές νότες, μόνο που απλά η Λα και η Μι επαναλαμβάνονται.

Συγχορδίες εβδόμης

Ας ξαναξεκινήσουμε το ίδιο παιχνίδι από την αρχή, παίρνοντας πάλι τις νότες της
κλίμακας μία παρά μία, μόνο που αυτή τη φορά θα πάρουμε τέσσερις αντί για τρεις
νότες τη φορά:

Ντο - Μι - Σολ - Σι = Συγχορδία Ντο μεγάλης εβδόμης = Cmaj7 Ρε - Φα - Λα - Ντο =

Συγχορδία Ρε μινόρε εβδόμης = Dm7 Μι - Σολ - Σι - Ρε = Συγχορδία Μι μινόρε
εβδόμης = Em7 Φα - Λα - Ντο - Μι = Συγχορδία Φα μεγάλης εβδόμης = Fmaj7 Σολ -
Σι - Ρε- Φα = Συγχορδία Σολ εβδόμης = G7 Λα - Ντο - Μι - Σολ = Συγχορδία Λα
μινόρε εβδόμης = Am7 Σι - Ρε - Φα - Λα = (αφήστε το καλύτερα...)

Καλωσορίσατε στις συγχορδίες εβδόμης! Όπως φαίνεται και από τον τρόπο
"κατασκευής" τους, οι συγχορδίες εβδόμης αποτελούνται, στην κλασική τους μορφή
τουλάχιστο, από 4 νότες. Εκτός από την πρώτη ή βασική, την τρίτη και την πέμπτη
νότα της κλίμακας, έχουμε τώρα και την έβδομη νότα, που δίνει στις συγχορδίες
αυτές το όνομά τους και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους.
Οι συγχορδίες εβδόμης έχουν πάντα τα εξής διαστήματα: Βασική νότα - Βασική συν
3 ή 4 ημιτόνια - Βασική συν 7 ημιτόνια - Βασική συν 10 ημιτόνια, π.χ. η συγχορδία
Σολ εβδόμης με τις νότες Σολ - Σι - Ρε - Φα. Ανάλογα με το αν έχουμε την βασική
συν 3 ή 4 ημιτόνια, έχουμε μινόρε ή ματζόρε εβδόμης αντίστοιχα.

Οι συγχορδίες μεγάλης εβδόμης έχουν πάντα τα εξής διαστήματα: Βασική νότα -

Βασική συν 4 ημιτόνια - Βασική συν 7 ημιτόνια - Βασική συν 11 ημιτόνια.

Συγχορδίες δευτέρας και τετάρτης

Ας επιστρέψουμε πάλι στις συγχορδίες ματζόρε και μινόρε. Όπως είδαμε, η τρίτη
νότα είναι αυτή που δίνει στη συγχορδία το χαρακτήρα της και ορίζει αν θα είναι
ματζόρε ή μινόρε. Στις συγχορδίες δευτέρας και τετάρτης παραλείπουμε αυτή την
τρίτη νότα, και στην θέση της βάζουμε την δεύτερη ή την τέταρτη νότα της
κλίμακας. Και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ας ξαναπάρουμε την συγχορδία Ντο
ματζόρε, όπως στην αρχή:

Ντο ματζόρε: Ντο - Μι - Σολ = C

Ντο δευτέρας: Ντο - Ρε - Σολ = Csus2

Ντο τετάρτης: Ντο - Φα - Σολ = Csus4

Επειδή αφαιρέσαμε την επίμαχη τρίτη νότα που θα έκανε τη συγχορδία ματζόρε ή
μινόρε, οι συγχορδίες αυτές δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, είναι κατά κάποιο
τρόπο "ερμαφρόδιτες" ή "διφορούμενες", και αυτό τους δίνει τον ξεχωριστό
χαρακτήρα τους.

Οι συγχορδίες δευτέρας έχουν πάντα τα εξής διαστήματα: Βασική νότα - Βασική συν
2 ημιτόνια - Βασική συν 7 ημιτόνια.

Οι συγχορδίες τετάρτης: Βασική νότα - Βασική συν 5 ημιτόνια - Βασική συν 7

ημιτόνια.

Συγχορδίες πέμπτης (Powerchords)

Αν από μια συγχορδία ματζόρε ή μινόρε αφαιρέσουμε εντελώς την νότα της τρίτης,
παίρνουμε μια συγχορδία με δύο μόνο νότες, που δεν είναι ούτε ματζόρε ή μινόρε,
δηλαδή:

Ντο ματζόρε: Ντο - Μι - Σολ = C

Ντο πέμπτης: Ντο - Σολ = C5

Έχουμε δηλαδή μόνο την πρώτη και την πέμπτη νότα της κλίμακας, και από εκεί και
το όνομα "συγχορδίες πέμπτης". Αυτό είναι βέβαια λίγο παραπλανητικό, γιατί και
σχεδόν όλες οι άλλες συγχορδίες περιέχουν την πέμπτη νότα, αλλά... Οι συγχορδίες
αυτές είναι πάρα πολύ συχνές (και πολύ ωραίες) ιδιαίτερα στην ηλεκτρική κιθάρα και
σε τραγούδια ροκ, και όσο για το όνομα "Powerchords", φέρτε λίγο στο μυαλό σας
την εισαγωγή του "Smoke on the water"...

Συγχορδίες ελαττωμένης

Και κλείνοντας τον κύκλο με τις βασικές συγχορδίες, φτάνουμε στην συγχορδία της
ελαττωμένης. Αυτή έχει τα εξής διαστήματα: Βασική νότα - Βασική συν 3 ημιτόνια -
Βασική συν 6 ημιτόνια.

Επειδή σε αυτή τη συγχορδία δεν υπάρχει η πέμπτη νότα της κλίμακας (είναι η μόνη
συγχορδία που δεν την έχει), αλλά έχει αντικατασταθεί από μια "μειωμένη 5η νότα"
(βλέπε τα 6 ημιτόνια παραπάνω), παίρνει και το όνομα "ελαττωμένη". Αυτό δίνει στη
συγχορδία αυτή ένα παράξενο δραματικό συναίσθημα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια παραλλαγή της απλής ελαττωμένης, η "ελαττωμένη

εβδόμης", η οποία περιέχει μια ακόμη νότα: Βασική νότα - Βασική συν 3 ημιτόνια -
Βασική συν 6 ημιτόνια - Βασική συν 9 ημιτόνια. Αν θυμηθούμε ότι έχουμε 12
ημιτόνια σε μια οκτάβα, τότε έχουμε χωρίσει την οκτάβα σε 4 ακριβώς ίσα τμήματα.
Και επειδή αυτή η συγχορδία είναι απόλυτα "συμμετρική", δεν παίζει τελικά κανένα
ρόλο ποια είναι η βασική νότα, ή για να το πούμε με άλλα λόγια: Η συγχορδία αυτή
είναι 4 συγχορδίες ταυτόχρονα! Ακριβώς εξαιτίας του δραματικού (ελαττωμένη,
γαρ...) αλλά και του αμφιταλαντευόμενου χαρακτήρα της (λόγω συμμετρίας),
χρησιμοποιείται συχνά στην πράξη αντί για την απλή ελαττωμένη, και πολλές φορές
συγχέεται με αυτήν.

Παραλλαγές συγχορδιών

Προσπαθήσαμε παραπάνω να δώσουμε μια συνοπτική εικόνα των βασικών

συγχορδιών. Υπάρχουν αμέτρητες ακόμα παραλλαγές, που δημιουργούνται
αφαιρώντας, προσθέτοντας ή αλλάζοντας νότες σε κάποια υπάρχουσα συγχορδία. Οι
συνδυασμοί είναι ατελείωτοι, και θα χρειαζόμασταν εκατοντάδες σελίδες για να τους
αναφέρουμε όλους. Λόγω χώρου, αλλά και λόγω του εξωτικού και σπάνιου
χαρακτήρα τους, δεν θα συνεχίσουμε.

Τρίχορδα όργανα

Ίσως να σας γεννήθηκε η απορία, πώς παίζουμε συγχορδίες που αποτελούνται από
τέσσερις νότες σε όργανα που έχουν μόνο τρεις χορδές, όπως το τρίχορδο μπουζούκι
ή ο μπαγλαμάς. Σε αυτή την περίπτωση, και εφόσον δεν μπορούμε να πετύχουμε το
ακατόρθωτο (δηλ. την τέταρτη χορδή), προσπαθούμε να παραλείψουμε κάποια από
τις νότες της συγχορδίας, και ειδικά με τέτοιο τρόπο, ώστε ή "απώλεια" να είναι όσο
το δυνατό μικρότερη. Π.χ., αν θέλουμε να παίξουμε τη συγχορδία Ντο εβδόμης (δείτε
και παρακάτω στον πίνακα), δεν έχει νόημα να παραλείψουμε τη Σι ύφεση, αφού
αυτή είναι που κάνει την συγχορδία να είναι εβδόμης!
Συνοπτικός πίνακας

Δεν θα μπορούσε να λείπει ο πίνακας που συνοψίζει όλες τα παραπάνω περιπτώσεις.

Για κάθε τύπο συγχορδίας εμφανίζονται τα διαστήματα από τις νότες της συγχορδίας
σε ημιτόνια (0 είναι η βασική νότα). Στις δύο τελευταίες στήλες εμφανίζεται ένα
παράδειγμα για συγχορδία από τη νότα Ντο, που δείχνει πώς γράφουμε αυτή τη
συγχορδία και ποιες νότες περιέχει.

Γραφή
Νότες /
(π.χ.
Τύπος συγχορδίας Διαστήματα Νότες (π.χ. για Ντο)
για
σε ημιτόνια
Ντο)

Ματζόρε 0 +4 +7 C Ντο - Μι - Σολ

Μινόρε 0 +3 +7 Cm Ντο - Μι ύφεση - Σολ
Ντο - Μι - Σολ - Σι
Ματζόρε Εβδόμης 0 +4 +7 +10 C7
ύφεση
Ντο - Μι ύφεση - Σολ -
Μινόρε Εβδόμης 0 +3 +7 +10 Cm7
Σι ύφεση
Cmaj7
Μεγάλης Εβδόμης 0 +4 +7 +11 ή Ντο - Μι - Σολ - Σι
CM7
Δευτέρας 0 +2 +7 Csus2 Ντο - Ρε - Σολ
Τετάρτης 0 +5 +7 Csus4 Ντο - Φα - Σολ
Πέμπτης 0 +7 C5 Ντο - Σολ
Cdim Ντο - Μι ύφεση - Σολ
Ελαττωμένης 0 +3 +6
ή C° ύφεση
Ελαττωμένης Cdim7 Ντο - Μι ύφεση - Σολ
0 +3 +6 +9
Εβδόμης ή C°7 ύφεση - Λα
Συμβολισμοί για νότες και
συγχορδίες
Για πρακτικούς λόγους (οικονομία χώρου), χρησιμοποιούμε το αγγλικό/αμερικάνικο
σύστημα (C, D, E, F...) για τις νότες και συγχορδίες και όχι το ιταλικό (Do, Re, Mi,
Fa...). Η αντιστοιχία είναι σχετικά απλή: Το Α είναι η νότα Λα, και οι υπόλοιπες με τη
σειρά, όπως παρακάτω:

B D
A C E F G

Λ Σ Ν Ρ Μ Φ Σο
α ι το ε ι α λ

Το γράμμα m δηλώνει συγχορδία μινόρε. Έτσι, Α = Λα ματζόρε, Αm = Λα μινόρε.

Το γράμμα b δηλώνει ύφεση, το # δίεση. Π.χ., Αbm = Α ύφεση μινόρε.

Ψηφία, όπως 7, 6, 9, κλπ. δηλώνουν συγχορδία εβδόμης, έκτης, ενάτης, κλπ., π.χ. Α7,
Em9.

Συγχορδίες ελαττωμένης (ντιμινουέντο), δηλώνονται με το σύμβολο ° ή με dim, π.χ.

Gdim ή G°.

Τα γράμματα sus (sustained) δηλώνουν συγχορδίες δευτέρας ή τετάρτης αντίστοιχα,

π.χ. Esus4.
Τα γράμματα add (additional) δηλώνουν ότι η συγχορδία περιέχει κάποια πρόσθετη
νότα της κλίμακας π.χ. Gadd9 = Σολ ματζόρε που περιέχει επιπλέον και την 9η νότα
της κλίμακας του Σολ, δηλ. την Λα.

Τα γράμματα maj7 (major 7th) δηλώνουν συγχορδία "μεγάλης εβδόμης" π.χ. Emaj7 =
Μι ματζόρε που περιέχει και την νότα Ρε δίεση (η κανονική Ε7 θα περιείχε την Ρε
φυσικό).

Τα γράμματα Μ7 ή 7Μ (με κεφαλαίο Μ) δηλώνουν επίσης συγχορδία μεγάλης

εβδόμης, όπως παραπάνω, π.χ. FM7.

Τυχόν περάσματα δηλώνονται με τις νότες σε μικρά γράμματα, π.χ. d c a# a

δηλώνουν ότι παίζουμε τις νότες αυτές σαν μελωδία και όχι σαν συγχορδίες.

Με το σύμβολο / δηλώνουμε το μπάσο που ακούγεται σε μια συγχορδία, π.χ. A/D

σημαίνει ότι παίζουμε συγχορδία Λα ματζόρε με μπάσο τη νότα Ρε.

Πολλές φορές δηλώνουμε το ακριβές πιάσιμο μιας συγχορδίας με μια σειρά από
αριθμούς, π.χ. 332010. Οι αριθμοί αυτοί δηλώνουν σε ποια τάστα της κιθάρας πατάμε
τις χορδές, αρχίζοντας από την πιο μπάσα χορδή. Έτσι, για το παραπάνω παράδειγμα,
πατάμε την μπάσα Μι χορδή στο τρίτο τάστο, τη Λα επίσης στο τρίτο, την Ρε στο
δεύτερο, κλπ. Το σύμβολο x σημαίνει ότι η χορδή δεν παίζεται, το 0 σημαίνει ανοιχτή
χορδή. Μερικά παραδείγματα: Em = 022000 F = 133211 Dm = x00231 Ο
συμβολισμός αυτός δεν δείχνει με ποιο δάχτυλο πατάμε την συγκεκριμένη χορδή.
Αυτό πρέπει να το βρείτε μόνοι σας.

Η περίφημη συγχορδία Η: Αν την βρείτε σε κάποιο τραγούδι, αυτό σημαίνει ότι στο
τραγούδι αυτό οι νότες συμβολίζονται με το γερμανικό σύστημα. Για αποφυγή
παρανοήσεων, δεν θα αναφέρουμε περισσότερες λεπτομέρειες εδώ.

Σχεδιαγράμματα ακόρντων

E
 F

F# - Gb

G# - Ab
 A

A# - Bb

C
C# - Db

D# - Eb
Μετατροπή τόνου
Πολλές φορές χρειάζεται να αλλάξουμε τον τόνο που παίζουμε ένα τραγούδι, ώστε το
παίξιμο στην κιθάρα να γίνει πιο εύκολο, ή για να ταιριάξει στην φωνή αυτού που θα
το τραγουδήσει. Ο πίνακας που παρουσιάζεται παρακάτω σας βοηθάει να
μετατρέψετε τις συγχορδίες ενός τραγουδιού από μια κλίμακα σε μια άλλη (δηλαδή
να ανεβάσετε ή να κατεβάσετε τον τόνο ενός τραγουδιού).

 Βρείτε τον αρχικό τόνο στην μεσαία σειρά (αυτή με τον αριθμό μηδέν).

 Ανάλογα με το πόσο θέλετε να ανεβάσετε ή να κατεβάσετε τον τόνο,

προχωρήστε τον αντίστοιχο αριθμό σειρών προς τα πάνω ή προς τα κάτω.

Παράδειγμα:

 Έστω ότι θέλουμε να μετατρέψουμε ένα τραγούδι που είναι σε τόνο Ρε (D),
έτσι ώστε να γίνει σε τόνο Φα (F).

 Βρίσκουμε το D στην μεσαία σειρά

 Το F είναι 3 σειρές παρακάτω από το D (μετατόπιση κατά +3 ημιτόνια)

 Για τις υπόλοιπες νότες του τραγουδιού, βρίσκουμε την αντίστοιχη νότα στην
κεντρική σειρά και προχωράμε 3 σειρές παρακάτω: Έτσι, το Λα (Α) θα γίνει
Ντο (C), το Φα (F) θα γίνει Σολ# (G#), κλπ.

Μετατόπιση
κατά ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' '
ημιτόνια
-6 F# G G# A A# B C C# D D# E F
-5 G G# A A# B C C# D D# E F F#
-4 G# A A# B C C# D D# E F F# G
-3 A A# B C C# D D# E F F# G G#
-2 A# B C C# D D# E F F# G G# A
-1 B C C# D D# E F F# G G# A A#
0 C C# D D# E F F# G G# A A# B
+1 C# D D# E F F# G G# A A# B C
 +2 D D# E F F# G G# A A# B C C#
+3 D# E F F# G G# A A# B C C# D
+4 E F F# G G# A A# B C C# D D#
+5 F F# G G# A A# B C C# D D# E
+6 F# G G# A A# B C C# D D# E F

Ρυθμοί
Εισαγωγή ' Είναι δύσκολο να μεταδοθεί η έννοια του ρυθμού ενός κομματιού
απ΄ το χαρτί, αλλά θα κάνουμε μια προσπάθεια (αφιερωμένο στους αρχάριους φίλους
του kithara.gr). Το εγχείρημα γίνεται ακόμη δυσκολότερο διότι δεν υπάρχει κάποιο
ευρέως αποδεκτό πρότυπο στη σημειολογία (notation) των ρυθμών. Στο διαδίκτυο
υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τρόποι αναπαράστασης, προσαρμοσμένοι κυρίως
στις ανάγκες κάθε οργάνου (π.χ. drums, κρουστά κ.λ.π.). Έτσι λοιπόν θα
προσπαθήσουμε κι εμείς να φτιάξουμε κάποιο απλό και κατανοητό τρόπο
αναπαράστασης (προσαρμοσμένο στις ιδιαιτερότητες της κιθάρας), και θα δίνουμε
προεκτάσεις όπου είναι δυνατό.

Κατευθείαν στο ψητό: ' Ο πρώτος ρυθμός-παράδειγμα που παραθέτουμε είναι:

Ρυθμός (2/4)

8 8 8 8
Τ | Τ |
B1 Κ B5 K
v v v v

Επεξήγηση:

1. Ρυθμός (2/4): Οι αριθμοί οι οποίοι βρίσκονται στην αρχή κάθε μέτρου (είναι ο
ρυθμός του κομματιού) καθορίζουν το πλήθος και τη διάρκεια των «χτυπημάτων»
που πρέπει να κάνει ο μουσικός για να ανταποκριθεί ρυθμικά στο κομμάτι. Στο
παραπάνω σχήμα ο ρυθμός του πρώτου μέτρου (και του κομματιού) είναι 2/4
(διαβάζεται 2 τέταρτα). Το κλάσμα λοιπόν του ρυθμού ενός κομματιού σημαίνει ότι:
Ο αριθμητής του κλάσματος (π.χ. 2) ορίζει το πλήθος των «χτυπημάτων» τα οποία
βρίσκονται σε κάθε μέτρο (δηλαδή εδώ 2 χτυπήματα). Ο παρανομαστής (π.χ. 4)
ορίζει τη σχετική διάρκεια κάθε χτυπήματος (π.χ. διάρκεια ενός τετάρτου το καθένα).
Πρακτικά, ο απλούστερος τρόπος μετρήματος γίνεται με το πόδι – χτυπάμε το πόδι
στο έδαφος, ισόχρονα – και είναι ο εξής: • Α. Βλέπουμε τον παρανομαστή του
ρυθμού (π.χ. 4), και καταλαβαίνουμε ότι το κάθε χτύπημα του ποδιού ισοδυναμεί με
χρονική αξία 1/Χ (π.χ. αξία ενός τετάρτου). • Β. Βλέπουμε τον αριθμητή του ρυθμού
(π.χ. 2), και καταλαβαίνουμε ότι χτυπώντας 2 φορές το πόδι μας έχουμε καλύψει το
πρώτο μέτρο του τραγουδιού. (τα επόμενα δυο χτυπήματα καλύπτουν το δεύτερο
μέτρο κ.ο.κ.)

2. 8 8 8 8: Τα 4 οχτάρια σημαίνουν 4 χτυπήματα ογδόου (4 χτυπήματα του 1/8 το

καθένα). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, τα χτυπήματα ογδόων παίζονται ως εξής: •
Το πρώτο όγδοο στη Θέση (στο «πέσιμο») του πρώτου χτυπήματος του ποδιού. • Το
δεύτερο όγδοο στην Άρση (στο «σήκωμα») του πρώτου χτυπήματος του ποδιού. • Το
τρίτο όγδοο στη Θέση (στο «πέσιμο») του δεύτερου χτυπήματος του ποδιού. • Το
τέταρτο όγδοο στη Άρση (στο «σήκωμα») του δεύτερου χτυπήματος του ποδιού.

Άλλα χτυπήματα που θα συναντήσετε είναι: • 4 (χτυπήματα του 1/4ου το καθένα)

• 8 (χτυπήματα του 1/8ου το καθένα) • 16 (χτυπήματα του 1/16ου το καθένα) • 32

(χτυπήματα του 1/32ου το καθένα) Η (σχετική) διάρκεια κάθε χτυπήματος έχει ως
εξής: ένα χτύπημα του 1/4 (ενός τετάρτου) είναι ισόχρονο (διαρκεί το ίδιο) με 2
χτυπήματα του 1/8 (ενός ογδόου) ή με 4 χτυπήματα του 1/16 (ενός δεκάτου έκτου)
κ.ο.κ.

3. T | T |: Ένδειξη τονισμένου ( Τ ) ή άτονου ( | ) χτυπήματος. Τα τονισμένα

χτυπήματα (συνήθως) γίνονται στη Θέση (στο «πέσιμο» του μετρήματος με το πόδι)
ενώ τα άτονα στην Άρση (στο «σήκωμα» του μετρήματος με το πόδι).

4. Β1 K B5 K: Ένδειξη τι είδους χτυπήματα μπορεί να είναι αυτά (π.χ. προς τα

’πάνω, μόνο μπάσσο κ.λ.π.). Και έχουμε: • Β1: Χτύπημα Μπάσου. Χτυπάμε την
κύρια νότα της συγχορδίας (π.χ. χτυπάμε ΛΑ Μπάσο στη συγχορδία ΛΑ Μινόρε) •
Β5: Χτύπημα Μπάσου. Χτυπάμε την Πέμπτη νότα της συγχορδίας (π.χ. χτυπάμε ΜΙ
Μπάσο στη συγχορδία ΛΑ Μινόρε – Η ΜΙ είναι η πέμπτη βαθμίδα της ΛΑ) • Β7:
Χτύπημα Μπάσου. Χτυπάμε την έβδομη νότα της συγχορδίας (π.χ. χτυπάμε ΣΟΛ
Μπάσο στη συγχορδία ΛΑ Μινόρε – Η ΣΟΛ είναι η έβδομη βαθμίδα της ΛΑ) • Κ:
Χτύπημα Καντίνι: Χτυπάμε και ταυτόχρονα και τις τρεις κάτω χορδές με το δείκτη,
τον μέσο και τον παράμεσο. • i: Χτύπημα δείκτη (στην Τρίτη χορδή – ΣΟΛ) • m:
Χτύπημα μέσου (στην δεύτερη χορδή – ΣΙ) • a: Χτύπημα παράμεσου (στην Πρώτη
χορδή – ΜΙ) • m+a: Ταυτόχρονο χτύπημα μέσου και παράμεσου (αντίστοιχα στη
δεύτερη και πρώτη χορδή) • -: Παύση (σταματάμε τις χορδές)

5. v ^ v ^: Ένδειξη για τη φορά της πένας. " v " = φορά προς τα κάτω, " ^ " = φορά
προς τα πάνω. Στους περισσότερους ελληνικούς ρυθμούς συνήθως η πένα πάει
συνέχεια προς τα κάτω σε όλα τα χτυπήματα. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει
καμία επεξήγηση σχετικά με τη φορά της πένας στο ρυθμό. Σε μερικούς όμως
γρήγορους ρυθμούς η πένα μπορεί να έχει και αντίστροφο χτύπημα (προς τα πάνω).
Σε αυτή την περίπτωση σημειώνεται και η φορά της πένας κάτω από κάθε χτύπημα.

Έτσι συνοψίζοντας, το παράδειγμα του ρυθμού μας ερμηνεύεται ως εξής:

Ρυθμός (2/4) Ακούστε

8 8 8 8
Τ | Τ |
B1 Κ B5 K
• Ο ρυθμός είναι 2/4 που σημαίνει 2 χτυπήματα (τετάρτου) με το πόδι. • Το πρώτο
χτύπημα είναι ογδόου, τονισμένο, στην κύρια νότα της συγχορδίας (μπάσο) και
παίζεται στο πέσιμο του πρώτου χτυπήματος. • Το δεύτερο χτύπημα είναι επίσης
ογδόου, άτονο, γίνεται με τα «καντίνια» - τις τρείς κάτω χορδές- και παίζεται στο
σήκωμα του πρώτου χτυπήματος. κ.ο.κ. Ένα τραγούδι-παράδειγμα που παίζεται κατ’
αυτό τον τρόπο είναι το «Ένα το χελιδόνι» του Μ. Θεοδωράκη.

ΡΥΘΜΟΙ 2/4 Χασάπικο (2/4) Ακούστε

8 8 8 8
Τ | Τ |
B1 Κ B5 K

Παραδείγματα: Ζορμπάς, Όλοι οι ρεμπέτες του Ντουνιά - Μ. Βαμβακάρης, Σήκω

χόρεψε συρτάκι - Γ. Ζαμπέτας[midis/2-4sikoXorepseSirtaki.mid|Ακούστε]]. Σχόλια:
Το Χασάπικο εκτελείται αργά. Όμοιος ρυθμός είναι και το «Μάρς» μόνο που
παίζεται πολύ πιο γρήγορα (π.χ. Το σφαγείο – Μ. Θεοδωράκης) Διευκρίνιση: Tα
όγδοα μπορεί να μη διαρκούν όλο το χρόνο τους και να είναι "κοφτά": Ακούστε
Παραλλαγή με "strum"Ακούστε

8 8 8 8
Τ | Τ |
S Κ B5 K

Στη θέση του Β5 μπορεί να είναι και το Β1 ανάλογα τι ταιριάζει σ' εκείνο το σημείο
του τραγουδιού. Και εδώ με μικρή παραλλαγή, τα όγδοα 2ο και 4ο μπορεί να μην
διαρκούν όλο το χρόνο τους (πιο κοφτά): Ακούστε

Σούστα (2/4) Ακούστε

8 16 16 8 8
Τ | | Τ |
Β1 Κ Κ Β5 Κ
v v ^ v v

Παραδείγματα: Η μεγάλη πλειοψηφία των νησιώτικων τραγουδιών μας Σχόλια:

Κυρίως νησιώτικος ρυθμός. Τα 2 δέκατα έκτα παίζονται στο σήκωμα του πρώτου
χτυπήματος (αντικαθιστούν / είναι ισόχρονα με το 1 όγδοο του προηγούμενου
ρυθμού) Σούστα - παραλλαγή: Ακούστε

8 16 16 8 8
Τ | | Τ |
S Κ Κ Β5 Κ
v v ^ v v
Σχόλια: Το "v" δηλώνει χτύπημα προς τα κάτω, το "^" προς τα πάνω.

Πεντοζάλης (2/4) Ακούστε

8 16 16 8 8
Τ | | T |
B1 - K B5 K

Παραδείγματα: Κυρίως τραγούδια της Κρήτης Σχόλια: Ρυθμός πολύ διαδεδομένος

στην Κρήτη. Παίζεται γενικά γρήγορα. Το πρώτο δέκατο έκτο της Σούστας
αντικαθίσταται με παύση. Το δεύτερο δέκατο έκτο παίζεται μόλις η άρση του πρώτου
χτυπήματος αρχίσει να «κατηφορίζει» (πηγαίνει προς τη δεύτερη θέση)

Μπάλος (2/4) Ακούστε

8+1 8+1
8
6 6
Τ | |
B1 Κ K
v ^ ^

Παραδείγματα: Μες του Αιγαίου τα νησιά - Παραδοσιακό Σχόλια: Νησιώτικος

ρυθμός. Παίζεται με μέτρια ταχύτητα, σχετικά κοφτά. Είναι δύσκολο να μετρηθεί με
το πόδι εξ’ αιτίας των τονισμένων χτυπημάτων στα Καντίνια. Το "8+16" δηλώνει
"παρεστιγμένο όγδοο", δηλ. όγδοο με τον χρόνο του προσαυξημένο κατά το μισό,
δηλ. ένα όγδοο συν ένα δέκατο έκτο.

Ικαριώτικη Παραλλαγή (2/4) Ακούστε

8 8 16 16 8
| T | | |
B5 B1 K K K
v v v ^ v

Παραδείγματα: Χρόνια και χρόνια τώρα τριγυρνώ - Παραδοσιακό Σχόλια:

Νησιώτικος ρυθμός. Παίζεται με μέτρια ταχύτητα, επίσης κοφτά. Είναι ίσως
ευκολότερο να αρχίσει το μέτρημα από το δεύτερο χτύπημα (Β1).

Ηπειρώτικο (2/4) Ακούστε Το Ηπειρώτικο (Πωγωνίσιο) συνήθως παίζεται σαν αργό

"μπαγιό" (ή "μπαγιόν") ή κάνοντας αλλαγές με διάφορες παραλλαγές αλλάζοντας από
το ένα στο άλλο στιλ:

8 16 16 8 8 (Bayon*)
Τ | | Τ |
Β1 Κ Κ Β5 Κ μερικά μέτρα έτσι και μετά:
16 16 16 16 8 8 (παραλλαγή 1)
Τ | | | Τ |
Β1 Κ Κ Κ Β5 Κ αλλά και μετά:
16 16 16 16 16 16 8
Τ | | | Τ | |
Β1 Κ Κ Κ Β5 Κ Κ (παραλλαγή 2)

Παραδείγματα: Στης πικροδάφνης τον ανθό - Παραδοσιακό Ακούστε με διάφορες

παραλλαγές και περάσματα που συνηθίζονται στο ρυθμό. Το ακόρντο είναι Am7 και
δεν αλλάζει καθόλου, κανονικά θα πήγαινε και C στην αλλαγή αλλά στο
βορειοηπειρώτικο στιλ συνηθίζουν να μένουν συνέχεια στο Am7 σε πάρα πολλά
τραγούδια και να δίνουν στον τραγουδιστή την ευχέρεια να κινηθεί όπως θέλει.
Άλλος λόγος είναι αυτή η βορειοηπειρώτικη περίεργη πολυφωνία που συμφωνεί
καλύτερα με το Am7. Σχόλια: Ηπειρώτικος ρυθμός. Παίζεται με μέτρια ταχύτητα. Οι
αλλαγές αυτές δεν ακολουθούν κάποιον συγκεκριμένο κανόνα αλλά εξαρτώνται από
τη διάθεση του οργανοπαίχτη. Στο κάτω - κάτω δημοτικά είναι, οι δημιουργοί τους
δεν τα 'γραφαν σε παρτιτούρες! Έχω την εντύπωση ότι ο πρώτος ρυθμός (και ο πιο
απλός - Bayon) πρέπει να 'ναι πιο κοντά στην παράδοση.

 Την ονομασία "Bayon" τη βρήκα σε ένα βιβλίο του Τσιτσάνη και αναφέρεται
στο τραγούδι "Τα λιμάνια" ("Το πλοίο θα σαλπάρει...") και είναι ακριβώς ο
ίδιος ρυθμός από άποψη αξιών τουλάχιστον.

Βέβαια μερικές φορές δεν είναι μόνο οι αξίες που δίνουν το όνομα σε ένα ρυθμό
αλλά και το τέμπο (ταχύτητα) π.χ. χασάπικο και χασαποσέρβικο. Και το μπαγιόν αν
παιχτεί γρήγορα γίνεται σούστα.

ΡΥΘΜΟΙ 3/4 Οι ρυθμοί αυτοί έχουν 3 χτυπήματα του ενός τετάρτου (με το
πόδι) σε κάθε μέτρο.

"Ηπειρώτικο Στα τρία" (3/4) Ακούστε

8 8 8 8 8 8
Τ | | Τ | |
Β1 Κ Κ B5 K Κ

Παραδείγματα: Μωρή κοντούλα λεμονιά - Παραδοσιακό Ακούστε Σχόλια:

Ηπειρώτικος ρυθμός. Παίζεται αργά, σχετικά κοφτά. Όμοιος ρυθμός είναι το Βάλς
Ακούστε το οποίο παίζεται «πιο ομαλά» και λίγο ταχύτερα.

Παραλλαγή (3/4) Ακούστε

8 16 16 16 16 8 16 16 16 16
Τ | | | | Τ | | | |
Β1 i m a m B5 i m a m

Παραδείγματα: Της Αγάπης αίματα - Μ. Θεοδωράκης Σχόλια: Για πρακτική σε

δακτυλισμούς

ΡΥΘΜΟΙ 4/4 Οι ρυθμοί αυτοί έχουν 4 χτυπήματα του ενός τετάρτου (με το
πόδι) σε κάθε μέτρο. Είναι το πιο διαδεδομένος Ρυθμός (τα περισσότερα Rock, Blues
αλλά και κλασικά κομμάτια είναι γραμμένα σε 4/4). Tip: Μπορούμε να παίξουμε 4/4
παίζοντας δύο φορές τους ρυθμούς των 2/4.

Shake (σέϊκ !!) (4/4) Ακούστε

4 4 16 16 8 8 8
Τ T | T T | |
B1 Κ B5 B1 K B5 B7

Παραδείγματα: Το Σχολείο - OLYMPIANS, Ο γέρο-νέγρο Τζιμ - Μ. Λοϊζος Σχόλια:

Πολύ εντυπωσιακός ρυθμός. Παίζεται σχετικά γρήγορα.

Soft Rock (4/4) Ακούστε

8 16 16 8 16 16 8 16 16 8 16 16
Τ | | T | | T | | T | |
B1 i m a m i B5 i m a m i

Παραδείγματα: Πολλές σύγχρονες Rock μπαλάντες Σχόλια: Παίζεται σχετικά αργά.

Soft Rock - Παραλλαγή (4/4) Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8 8
Τ | Τ | T | T |
B1 i m+ai B5 i m+ai

Παραδείγματα: Πολλές σύγχρονες Rock Μπαλάντες Σχόλια: Παίζεται σχετικά

αργά. m+a είναι παίξιμο του μέσου και του παράμεσου ταυτόχρονα.

Soft Rock - Παραλλαγή2 (4/4) Ακούστε

8 32 32 32 32 8 16 16 8 32 32 32 32 8 16 16
Τ | | | | T | | T | | | | T | |
B1 i m i m a m i B5 i m i m a m i

Παραδείγματα: House of the Rising Sun - Animals Σχόλια: Παίζεται σχετικά αργά.
Τα τριακοστά δεύτερα παίζονται (και τα 4) στην άρση του πρώτου και του τρίτου
χτυπήματος – σχετικά δύσκολος δακτυλισμός.

ΣΥΝΘΕΤΟΙ ΡΥΘΜΟΙ Οι ρυθμοί αυτοί βασίζονται σε χτυπήματα του

ενός ογδόου και τους μετράμε πολύ δύσκολα. Πολλά τραγούδια του νέου κύματος
έχουν σύνθετους ρυθμούς.

(5/8) Ακούστε αργό, για εξάσκηση:Ακούστε

8 8 8 8 8
Τ | | T |
B1 Κ K B5 K

Παραδείγματα: Τζαμάϊκα - Μ. Λοϊζος Ακούστε , Εγερτήριο (Ήλιε ήλιε αρχηγέ) – Δ.

Σαββόπουλος Σχόλια: Όλα τα όγδοα παίζονται ισόχρονα.

(8/8) Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8 8
Τ | | T | | T |
B1 Κ K B1 K K B5 K

Παραδείγματα: Έλα μαζί μου – Λ. Παπάς , Κάποιος γιορτάζει – Λ. Παπάς Σχόλια:

Όλα τα όγδοα παίζονται ισόχρονα. Ισοδύναμος ρυθμός με με 4/4.

(9/8) Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8 8 8
Τ | | T | T | T |
B1 Κ K B5 K B1 K B5 K

Παραδείγματα: Μη μιλάς άλλο γι αγάπη - Δ. ΣαββόπουλοςΑκούστε Σχόλια: Όλα τα

όγδοα παίζονται ισόχρονα.

ΛΑΪΚΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ Οι λαϊκοί και

παραδοσιακοί μας ρυθμοί μετρώνται επίσης πολύ δύσκολα. Μαθαίνονται με
παραδείγματα…

Τσιφτετέλι (Maqsum) (2/4 ή 4/4) Ακούστε

16 8 16 8 8
Τ T | T |
B1 Κ K B5 K

Παραδείγματα: Ανέβα στο τραπέζι μου, Πότε Βούδας πότε Κούδας -

Βαγιόπουλος/ΡασούληςΑκούστε. Σχόλια: Υπάρχουν πάρα πολλές παραλλαγές.

Καλαματιανό 1 (7/8), βασική μορφή Ακούστε

4+8 4 4
Τ Τ Τ
Κ Κ Κ

Σχόλια: Συνήθως παίζεται στα αρχικά δύο μέτρα, μετά ακολουθεί κάποια παραλλαγή.
Παραδείγματα: Μαντήλι καλαματιανό, Η γερακίνα.
Καλαματιανό 2 (7/8), συνηθισμένη μορφή Ακούστε

4 8 4 4
Τ | Τ Τ
Β1 Κ Β5 Κ

Παραδείγματα: Μαντήλι καλαματιανό, Η γερακίναΑκούστε

Καλαματιανό 3 (7/8) Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8
Τ | | Τ | Τ |
Β1 Κ Κ Β5 Κ Β1 Κ

Καλαματιανό 4 (7/8) Ακούστε

4 4 4+8
Τ Τ Τ
Κ Κ Κ

Σχόλια: Σε αντίθεση με τις προηγούμενες παραλλαγές, τα 7/8 είναι 2+2+3, δηλ. το

τριπλό χτύπημα είναι στο τέλος του μέτρου, ανάποδα από το συνηθισμένο
Καλαματιανό. Γνωστός και σαν Καλαματιανό "Λάζικο". Παραδείγματα: Παλαμάκια
- Γιώργος ΜητσάκηςΑκούστε, Το πάπλωμα - Γιώργος Μητσάκης.

Καλαματιανό 5 (7/8)Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8
Τ | Τ | Τ | |
Β1 Κ Β5 Κ Β1 Κ Κ

Σχόλια: Παραλλαγή του Καλαματιανού 4 (2+2+3) παραπάνω.

Ζεϊμπέκικο 1 (9/8) Ακούστε

8 16 16 8 8 8 16 16 8 8 8
Τ | | Τ | Τ | | Τ Τ Τ
Β1 Κ Κ Β5 Κ Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ

Σχόλια: Ο ρυθμός του ζεϊμπέκικου που συνηθιζόταν περισσότερο σε παλιότερα

τραγούδια, π.χ. παλιά ρεμπέτικα. Παραδείγματα: Το πρώτο μισό από το "Ζεϊμπέκικο
της Ευδοκίας"Ακούστε του Μάνου Λοΐζου (στη συνέχεια αλλάζει στο Ζεϊμπέκικο 2
παρακάτω).
Ζεϊμπέκικο 2 (9/8) Ακούστε

16 8 16 8 8 16 8 16 8 8 8
Τ Τ | Τ | Τ Τ | Τ Τ Τ
Β1 Κ Κ Β5 Κ Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ

Σχόλια: Η πιο συνηθισμένη μορφή του Ζεϊμπέκικου σήμερα. Όταν λέμε Ζεϊμπέκικο
χωρίς άλλο προσδιορισμό, εννοούμε αυτό. Ο ίδιος ρυθμός μπορεί να συναντηθεί σε
πολύ πιο γρήγορο τέμπο και μοιάζει σαν δυο μέτρα τσιφτετέλι με ένα παραπανίσιο
όγδοο στο τέλος του 2ου μέτρου. Δεν παύει όμως να είναι ζεϊμπέκικο (λέγεται
"γρήγορο ζεϊμπέκικο"). Παράδειγμα 1: Το δεύτερο μισό από "Το ζεϊμπέκικο της
Ευδοκίας"Ακούστε του Μάνου Λοΐζου. (Το πρώτο μισό θα το βρείτε παραπάνω στο
"Ζεϊμπέκικο 1"). Παράδειγμα 2: Γρήγορο ζεϊμπέκικο: "Ο Τραμπαρίφας"Ακούστε
(Μιχάλη Σογιούλ - Αλέκου Σακελλάριου, Χρήστου Γιαννακόπουλου).

Καμηλιέρικο Ζεϊμπέκικο (9/8) Ακούστε

8 16 16 8 16 16 8 16 16 8 8 8
Τ | | Τ | | Τ | | Τ Τ Τ
Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ

Παραδείγματα: Το Βαπόρι απ την Περσία – Β. Τσιτσάνης

Απτάλικο Ζεϊμπέκικο (9/8) Ακούστε

16 8 16 8 8 16 8 16 8 8 8
Τ | | Τ Τ | Τ | Τ Τ Τ
Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ Β1 Κ Β5 Κ Κ

Παραδείγματα: Πίνω και μεθώ. Σχόλια: Υπάρχουν κι άλλες παραλλαγές του

Απτάλικου.

Αντικρυστό Ζεϊμπέκικο (Σμύρνης) (9/8) Ακούστε

8 16 16 8 16 16 8 8 16 16 8 8
Τ Τ | Τ | Τ Τ | | | | |
Β1 Κ Κ Β5 Κ Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ Κ

Παραδείγματα: Μισιρλού - Παραδοσιακό

Καρσιλαμάς (9/8) Ακούστε

8 8 8 8 8 8 8 8 8
Τ | Τ | Τ | Τ | |
Β1 Κ B5 K Β1 Κ Β5 Κ Κ

Παραδείγματα: Για κοίτα απόψε ένα κορμί

Τσάμικος 1 - απλοϊκή μορφή Ακούστε

4 8 8 8 8
Τ | | Τ |
Β1 Κ Κ Β5 Κ

Παραδείγματα: Παπαλάμπραινα - Παραδοσιακό Σχόλια: Παίζεται αργά, σχετικά

κοφτά. Αυτή είναι η απλοϊκή μορφή, εμφανίζεται εδώ περισσότερο για λόγους
ευκολίας στο μέτρημα. Σπάνια παίζεται έτσι.

Τσάμικος 2 - Συνηθισμένο στιλ Ακούστε

8+1
16 8 8 8 8
6
Τ | | | Τ |
Β1 Κ Κ K Β5 Κ

Σχόλια: Το "8+16" (με τελεία) είναι όγδοο παρεστιγμένο δηλ. 1/8 + τη μισή αξία του
δηλ. 1/8 + 1/16.

Τσάμικος 3 - Συνηθισμένο στιλ Ακούστε - παράδειγμα: Ακούστε

8 4 8 8 8
Τ | | Τ |
Β1 S K B5 K

Σχόλια: Όπου "S" (Strum) σημαίνει ότι σέρνουμε την πένα στις χορδές με
κατεύθυνση προς τα κάτω, κάπως αργά ώστε να ξεχωρίζουν οι νότες μεταξύ τους και
όχι με ένα χτύπημα όλες μαζί. 'Εχω την εντύπωση ότι το πιο συνηθισμένο στιλ
παιξίματος είναι το 3ο. Πάντως δεν είναι απίθανο να το ακούσετε και έτσι:

Τσάμικος 4 - Παραλλαγή Ακούστε

8 16 16 8 8 8 8
Τ | | | | T |
B1 Κ K K K B5 K
v v ^ v v v v

Σχόλια: Το "v" δηλώνει χτύπημα προς τα κάτω, το "^" προς τα πάνω.

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΘΡΑΚΙΩΤΙΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ Είναι κυρίως

ρυθμοί κρουστών, αλλά τους παραθέτω για ενημέρωσή σας… Παίζονται γρήγορα και
πολύ δύσκολα.

Ζωναράδικος (12/8) Ακούστε

4 8 8 8 8 4 8 8 8 8
Τ | | | | T | | | |
B1 Κ K K K B5 K K K K
ή i m a m i m a m
v v ^ v ^ v v ^ v ^

Μπαϊντούσκα (Κουτσός) (5/8) Ακούστε

8 8 8 8 8
Τ | Τ | |
B1 Κ B5 K K

Σχόλια: Σε αντίθεση με τα 5/8 που είδαμε παραπάνω, αυτά τα 5/8 παίζονται 2 + 3.

Συγκαθιστός (9/8) Ακούστε

4 8 8 4 8 8 8
Τ | | Τ | | |
Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ Κ
v v ^ v v ^ v

Μαντηλάτος (7/8) Ακούστε

4 8 8 8 8 8
Τ | | Τ | |
Β1 Κ Κ Β5 Κ Κ

ΓΙΑΠΡΟΧΩΡΗΜΕΝΟΥΣ...
Λεβέντικος (16/8)Ακούστε

4 4 4 4+8 4+4 4+8

Τ | Τ | Τ |
Β1 Κ B5 K Β1 Κ

Σχόλια: Ένας από τους πιο δύσκολους ρυθμούς που έχουμε στον ελληνικό χώρο, από
την περιοχή της Φλώρινας, με καθαρά βαλκανικές επιρροές. Είναι σύνθετος ρυθμός
και το μέτρο του αποτελείται από ένα μέτρο 9/8 (2+2+2+3) συν ένα μέτρο 7/8
(2+2+3). Παρόμοιοι σύνθετοι ρυθμοί είναι συνηθισμένοι στην περιοχή της
Μακεδονίας.

Γενικά σχόλια: • Όλοι οι παραπάνω ρυθμοί ελέγχονται ως προς την ορθότητά τους.
Είναι κυρίως ότι θυμόμουν από μαθήματα που είχα. Κάθε διόρθωση είναι όχι απλά
δεκτή αλλά και επιθυμητή. • Επίσης καλό θα ήταν να συμπληρωθεί το παρόν από
όποιον θέλει είτε με παραδείγματα είτε με άλλους ρυθμούς. • Ο τρόπος παράστασης
των ρυθμών ελπίζω να γίνεται κατανοητός. • Απευθύνεται κυρίως σε όποιους παίζουν
κιθάρα με τα δάχτυλα αν και υπάρχουν βοηθητικά στοιχεία και για αυτούς που
παίζουν με πένα.

Δρόμοι και Τρόποι - Μια

συγκεντρωτική παρουσίαση
Όσοι έχουν κάνει μαθήματα μουσικής σε κάποιο ωδείο, πολύ γρήγορα θα έχουν
ακούσει για τις κλιμακες ματζόρε και μινόρε. Πάνω σε αυτές στηρίζεται ολόκληρο
σχεδόν το οικοδόμημα της κλασικής μουσικής παιδείας. Παρ' όλα αυτά, όποιος
ασχοληθεί με την ελληνική παραδοσιακή μουσική, ή με το λαϊκό και ρεμπέτικο
τραγούδι, θα δει ότι οι κλίμακες ματζόρε και μινόρε δεν επαρκούν, αλλά υπάρχουν
πολλές ακόμα κλίμακες που χρησιμοποιούνται. Στην πρακτική των μουσικών μας έχει
επικρατήσει οι κλίμακες αυτές να λέγονται Δρόμοι ή Μακάμια (αραβικά maqam). Οι
δρόμοι αυτοί χρησιμοποιούνται κυρίως στην παραδοσιακή μουσική, από τους
λαϊκούς μας μουσικούς και οργανοπαίκτες, αλλά και σε πολλά άλλα είδη μουσικής.
Σε αυτή τη σελίδα παρουσιάζονται σε συγκεντρωτική μορφή οι δρόμοι και οι
παραλλαγές των μουσικών κλιμάκων. Η παρουσίαση γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε η
σύγκριση μεταξύ των δρόμων να είναι εύκολη, και να φαίνονται οι διαφορές και
ομοιότητες μεταξύ τους.

Παραλλαγές της κλίμακας ματζόρε

Παίρνοντας την κλίμακα του Ντο ματζόρε και μεταθέτοντας την αρχή κάθε φορά ανα
μία νότα (δηλ. αρχίζοντας κάθε φορά από άλλη νότα σαν βασική), παίρνουμε τις
παρακάτω παραλλαγές της κλίμακας:

Διαστήματ
Τρόπος ' α

(ημιτόνια)
Κλίμακα
Ιωνικός C D EFGABC 2-2-1-2-2-2-1
ματζόρε
Δωρικός D EFGABCD 2-1-2-2-2-1-2
Φρυγικός EFGABCDE 1-2-2-2-1-2-2
Λυδικός FGABCDEF 2-2-2-1-2-2-1
Μιξολυδικό
GABCDEFG 2-2-1-2-2-1-2
ς
Κλίμακα
Αιολικός ABCDEFGA 2-1-2-2-1-2-2
μινόρε
Λοκρικός B C D E F G A B 1-2-2-1-2-2-2
Η βασική νότα και η βασική συγχορδία είναι κάθε φορά η πρώτη, αυτή που
εμφανίζεται με έντονο γράμμα.

Τα παραπάνω ονόματα των παραλλαγών δεν είναι ακριβώς τα ίδια με αυτά που
χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα, αλλά καθιερώθηκαν κατά τη διάρκεια του
μεσαίωνα. Χρησιμοποιούνται σήμερα με αυτή τη μορφή σαν "εναλλακτικές
κλίμακες" ή "τρόποι" (αγγλικά "scale modes") ακόμα και στη μουσική ροκ ή τζαζ,
και θα τα βρείτε έτσι σε πολλά μουσικά βιβλία.

Η τρίτη στήλη δείχνει τα διαστήματα ανάμεσα στις νότες της κάθε παραλλαγής σε
ημιτόνια και μας βοηθάει να δούμε την "ταυτότητα" της κλίμακας. Ο Ιωνικός τρόπος
είναι η κλίμακα ματζόρε και ο Αιολικός η κλίμακα μινόρε.

Περισσότερες λεπτομέρειες και πληροφορίες στον συγκεντρωτικό πίνακα παρακάτω.

Τετράχορδα και πεντάχορδα

Από την αρχαιότητα το διάστημα της οκτάβας (αρχαία: διαπασών) χωρίζεται σε ένα
πεντάχορδο (διάστημα πέμπτης, αρχαία: διαπέντε) και ένα τετράχορδο (διάστημα
τετάρτης, αρχαία: διατέσσαρον).

Παράδειγμα: Το διάστημα μιας οκτάβας από Ρε σε Ρε μπορεί να χωριστεί ως εξής:

- Ένα τετράχορδο από Ρε σε Σολ και ένα πεντάχορδο από Σολ σε Ρε, -ή- - Ένα
πεντάχορδο από Ρε σε Λα και ένα τετράχορδο από Λα σε Ρε.

Ο χωρισμός αυτός βοηθάει στην κατανόηση, την ταξινόμηση, αλλά και στην
εκμάθηση των δρόμων παρακάτω. Επειδή τα τετράχορδα και πεντάχορδα έχουν
λιγότερες νότες από μια πλήρη κλίμακα, η μελωδία τους και το παίξιμό τους
μαθαίνεται ευκολότερα. Επίσης, ο αριθμός των διαφορετικών πεντάχορδων ή
τετράχορδων είναι πιο μικρός, αφού οι συνδυασμοί με πέντε ή τέσσερις νότες είναι
πιο λίγοι. Συνδυάζοντας ένα σχετικά μικρό αριθμό από διάφορα πεντάχορδα και
τετράχορδα, μπορούμε να σχηματίσουμε μια μεγάλη ποικιλία δρόμων, όπως θα δούμε
παρακάτω.

Δρόμοι και συγχορδίες

Ξέροντας τις νότες κάθε δρόμου, μπορούμε να βρούμε γρήγορα τις συγχορδίες που
χρησιμοποιούνται σε αυτόν. Ο κανόνας είναι απλός: Αν οι νότες της αντίστοιχης
συγχορδίας περιέχονται στον δρόμο, τότε αυτή η συγχορδία χρησιμοποιείται στον
δρόμο αυτό.

Παράδειγμα: Αν οι νότες της συγχορδίας Σολ ματζόρε (Σολ - Σι - Ρε) περιέχονται σε

ένα δρόμο, τότε αυτός θα χρησιμοποιεί (πιθανώς, όχι υποχρεωτικά) και τη συγχορδία
αυτή.
Αν ο δρόμος περιέχει Τότε (ίσως) χρησιμοποιεί
τις νότες: και τη συγχορδία:
D - F# - A D
D-F-A Dm
A - C# - E A
A-C-E Am
G-B-D G
G - Bb - D Gm
F - A- C F
C-E-G C
C - Eb - G Cm
B - D - F# Bm
Bb - D - F Bb
Eb - G - Bb Eb
E-G-B Em

Έτσι μπορούμε να βρούμε τις πιο σημαντικές συγχορδίες που χρησιμοποιεί κάθε
δρόμος, (βλ. πίνακα). Αυτό μας βοηθάει με δύο τρόπους:

- Ξέροντας το δρόμο, μπορούμε γρήγορα να ξέρουμε ποιες συγχορδίες χρησιμοποιεί.

- Ξέροντας ποιες συγχορδίες παίζουν/δεν παίζουν σε ένα τραγούδι, μπορούμε να
μαντέψουμε τον δρόμο.

Σε πολλά βιβλία που παρουσιάζουν τους δρόμους, εμφανίζονται για τον κάθε δρόμο
κάποιες "εξωτικές" συγχορδίες. Οι περισσότερες από αυτές έχουν παραχθεί
χρησιμοποιώντας τυφλά κάποιους κανόνες αρμονίας, και είναι σίγουρο ότι οι λαϊκοί
μας μουσικοί ούτε έχουν δει ούτε έχουν ποτέ ακούσει κάποια τέτοια συγχορδία. Στους
παρακάτω πίνακες έχω προσπαθήσει να εμφανίσω μόνο τις συγχορδίες που
χρησιμοποιούνται πιο συχνά στην πράξη.

Δρόμοι

Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι κυριότεροι δρόμοι και παραλλαγές τους.

Η κλίμακα του Ρε έχει καθιερωθεί στην πράξη σαν βασική κλίμακα, ειδικά στο
μπουζούκι. Στο τρίχορδο μπουζούκι, το τζουρά και τον μπαγλαμα με κούρντισμα Ρε-
Λα-Ρε, όταν το τραγούδι είναι σε δρόμο από Ρε, οι ανοιχτές χορδές Ρε και Λα
μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν "μπάσο" ή σαν "ισοκράτημα", ευνοώντας έτσι τους
δρόμους του Ρε. Ακολουθώντας αυτή την παράδοση, παρουσιάζουμε όλες τις
κλίμακες από τον αρχικό/βασικό τόνο Ρε, ώστε να φαίνονται εύκολα οι διαφορές
μεταξύ τους.
Στήλη 1: Το όνομα του δρόμου. Πολλοί δρόμοι είναι γνωστοί με περισσότερα
ονόματα, παρακάτω υπάρχει ένας πίνακας με συνώνυμα. Μερικοί δρόμοι διαφέρουν
όταν ανεβαίνουμε ή κατεβαίνουμε τις νότες, και γι αυτό οι λέξεις "ανοδικός" ή
"καθοδικός".

Στήλες 2-9: Ο πίνακας δείχνει τις νότες του κάθε δρόμου στις οκτώ βαθμίδες. Οι
υφέσεις και διέσεις χρησιμοποιούνται έτσι, ώστε να φαίνονται οι διαφορές ανάμεσα
στους δρόμους.

Στήλη 10: Τα διαστήματα σε ημιτόνια ανάμεσα στις νότες του δρόμου, που μας
δείχνουν με μια ματιά τον "χαρακτήρα" του δρόμου. Για ευκολία στην ανάγνωση,
χωρίζουμε με κενά τον δρόμο σε δύο τμήματα, από την πρώτη ως την πέμπτη
βαθμίδα (=πέντε βαθμίδες, δηλ. ένα πεντάχορδο) και από την πέμπτη ως την όγδοη
(=τέσσερις βαθμίδες, δηλ. ένα τετράχορδο).

Στήλη 11: Ηβασική συγχορδία, Ρε ματζόρε ή Ρε μινόρε του δρόμου.

Στήλη 12: Άλλες συγχορδίες που μπορούν να εμφανίζονται στον δρόμο αυτό.

Στήλη 13: Ένα ηχητικό παράδειγμα με μερικά ανεβοκατεβάσματα στην κλίμακα σε

συνδυασμό με την βασική συγχορδία. Το παράδειγμα ακολουθεί πάντα το ίδιο
μοτίβο: Βασική συγχορδία - Ρε-Μι-Φα - Μι-Φα-Σολ - Φα-Σολ-Λα - Σολ-Λα-Σι - Λα-
Σι-Ντο - Σι-Ντο-Ρε - Βασική συγχορδία και αντιστρόφως.

Βασ
I V Άλλες
I I VV Διαστή ική
Δρόμος I I V II συγχο Π.χ.
I V I II ματα
I I ρδίες
Συγ
χ.
A,
Αρμονικό BC 2-1-2-2 [midis/ArmonikoMinore.
D EF GA D Dm Gm,
μινόρε b # - 1-3-1 mid|Ακούστε]]
Bb
A 2-1-2-1 G, C, [midis/Kartzigar.mid|
Καρτσιγάρ D EF G BC D Dm
b - 3-1-2 Em Ακούστε]]
G, F,
2-1-2-2 C, [midis/Kiournti.mid|
Κιουρντί D EF GABC D Dm
- 2-1-2 Am, Ακούστε]]
Em
Gm,
E AB 1-2-2-1 [midis/Lokrikos.mid|
Λοκρικός D F G C D Dm Cm,
b b b - 2-2-2 Ακούστε]]
Bb, Eb
F G C 2-2-2-1 [midis/Lydikos.mid|
Λυδικός D E AB D D A, Bm
# # # - 2-2-1 Ακούστε]]
F C 2-2-1-2 A, G, [midis/Matzore.mid|
Ματζόρε D E GAB D D
# # - 2-2-1 Em Ακούστε]]
 Gm, F,
B 2-1-2-2 C, [midis/Minore.mid|
Μινόρε D EF GA C D Dm
b - 1-2-2 Am, Ακούστε]]
Bb
G, C,
Μιξολυδικ F 2-2-1-2 Am, [midis/Mixolydikos.mid|
D E GABC D D
ός # - 2-1-2 Bm, Ακούστε]]
Em
G BC 2-1-3-1 [midis/Niavent.mid|
Νιαβέντ D EF A D Dm A, Bb
# b # - 1-3-1 Ακούστε]]
Gm, F,
E B 1-2-2-2 [midis/Ousak.mid|
Ουσάκ D F GA C D Dm Cm,
b b - 1-2-2 Ακούστε]]
Bb, Eb
F
Πειραιώτι E# G BC 1-3-2-1 Gm, [midis/Peiraiotikos.mid|
D A D D
κος b , # b # - 1-3-1 Eb Ακούστε]]
G
Ποιμενικό G 2-1-3-1 [midis/Poimenikos.mid|
D EF ABC D Dm F, Am
ς # - 2-1-2 Ακούστε]]
Ραστ F C 2-2-1-2 A, G, [midis/Rast.mid|
D E GAB D D
(ανοδική) # # - 2-2-1 Em Ακούστε]]
G, C,
Ραστ
F 2-2-1-2 Am, [midis/Rast.mid|
(καθοδική D E GABC D D
# - 2-1-2 Bm, Ακούστε]]
)
Em
G B D 2-1-1-3 F, Am, [midis/Sampax.mid|
Σαμπάχ D EF A C Dm
b b b - 1-2-1 Bb Ακούστε]]
EF BC 3-1-1-2 [midis/Segkiax.mid|
Σεγκιάχ D GA D D
# # # # - 1-3-1 Ακούστε]]
Ταμπαχανι F BC 2-2-1-2 [midis/Tampaxaniotikos.
D E GA D D A, Gm
ώτικος # b # - 1-3-1 mid|Ακούστε]]
Gm,
EF B 1-3-1-2 [midis/Xitzaz.mid|
Χιτζάζ D GA C D D Cm,
b # b - 1-2-2 Ακούστε]]
Eb
Χιτζαζκιά EF BC 1-3-1-2 Gm, [midis/Xitzazkiar.mid|
D GA D D
ρ b # b # - 1-3-1 Eb Ακούστε]]
EF C 3-1-1-2 [midis/Xouzam.mid|
Χουζάμ D GAB D D G
# # # - 2-2-1 Ακούστε]]
G, C,
Χουσεϊνί F 2-2-1-2 Am, [midis/Xouseini.mid|
D E GABC D D
(ανοδική) # - 2-1-2 Bm, Ακούστε]]
Em
Χουσεϊνί D E F G A B C D 2-1-2-2 Dm Gm, F, [midis/Xouseini.mid|
 C,
(καθοδική
b - 1-2-2 Am, Ακούστε]]
)
Bb

Οι
παρακάτω
παρουσιάζ
ονται με
επιφύλαξη
, δεν
μπόρεσα
να
διασταυρώ
σω την
ορθότητα
των
πληροφορι
ών:

ίδιος
Μπουσελί με
κ Μινό
ρε
ίδιος
με
Νεβά
Κιου
ρντί
G C 2-1-3-1 [midis/Nikriz.mid|
Νικρίζ D EF AB D Dm A
# # - 2-2-1 Ακούστε]]
EF 1-3-1-2 [midis/Ouzal.mid|
Ουζάλ D GABC D D G, Cm
b # - 2-1-2 Ακούστε]]
G B 2-1-3-1 F, Am, [midis/Souzinak.mid|
Σουζινάκ D EF A C D Dm
# b - 1-2-2 Bb Ακούστε]]
ίδιος
Χιουμαγιο με
ύν Χιτζ
άζ

Παρατηρήστε τις παρακάτω ιδιαιτερότητες σε σύγκριση με τις κλασικές δυτικές

κλίμακες ματζόρε και μινόρε:

- Οι νότες μερικές φορές διαφέρουν ανάλογα αν ανεβαίνουμε ή κατεβαίνουμε τον

δρόμο (π.χ. δρόμοι Ραστ και Χουσεϊνί).
- Οι νότες δεν επαναλαμβάνονται πάντα ακριβώς ίδιες σε χαμηλότερες ή ψηλότερες
οκτάβες (αυτό δεν εμφανίζεται στον πίνακα).

- Η μελωδία πολλές φορές δεν τελειώνει στην βασική νότα της κλίμακας, όπως είναι
ο κανόνας στην δυτική μουσική, αλλά μπορεί να τελειώνει σε κάποια άλλη νότα.
Αυτό πολλές φορές μας κάνει να νομίζουμε ότι ο δρόμος είναι κάποιος άλλος από
αυτόν που είναι στην πραγματικότητα. - Βασικά διαστήματα όπως της οκτάβας ή της
καθαρής πέμπτης μπορεί να μην υπάρχουν στον δρόμο (π.χ. νότες Ab και Db στους
δρόμους Καρτσιγάρ και Σαμπάχ).

- Σε αντίθεση με τις δυτικές κλίμακες, οι δρόμοι μπορεί να περιέχουν διαστήματα

τριημιτόνιου (τριών ημιτονίων), πολλές φορές και δύο φορές (π.χ. Νιαβέντ,
Χιτζαζκιάρ). Το διάστημα αυτό θεωρείται "ξένο" στις δυτικές κλίμακες και
χρησιμοποιείται σπάνια.

- Οι κλασικές δυτικές κλίμακες ματζόρε και μινόρε είναι μόνο δύο περιπτώσεις μέσα
από πάρα πολλές (και μάλιστα από τις πιο απλές).

- Σε αντίθεση με τις κλασικές κλίμακες ματζόρε και μινόρε, που για την βασική
κλίμακα τα καταφέρνουν μόνο με διέσεις ή μόνο με υφέσεις, χρησιμοποιούμε
αναγκαστικά ένα συνδυασμό από υφέσεις και διέσεις.

- Στην αρχική τους μορφή, οι δρόμοι είχαν άνισα διαστήματα ανάμεσα στις διάφορες
βαθμίδες (φυσικές κλίμακες με μικροδιαστήματα, ή "μαλακά" διαστήματα). Με το
πέρασμα του χρόνου, και με την καθιέρωση των οργάνων με συγκερασμένα (=ίσα)
διαστήματα (μπουζούκι, κιθάρα, πιάνο, ακορντεόν, κλπ) τα διαστήματα "τεντώθηκαν"
ή "συμπιέστηκαν" ώστε να εξισωθούν και να προσαρμοστούν. Έτσι οι δρόμοι έχασαν
κάποια από τα χαρακτηριστικά τους ηχοχρώματα, ενώ κάποιοι δρόμοι εξισώθηκαν
(δηλ. έγιναν αναγκαστικά ίδιοι μεταξύ τους) μετά τις απλοποιήσεις.

- Υπάρχουν πάρα πολλές παραλαγές του κάθε δρόμου και αναρίθμητοι συνδυασμοί.
Δεν είναι σπάνιο, μέσα στο ίδιο τραγούδι, ακόμα και μέσα στην ίδια μουσική φράση
ο δρόμος να αλλάζει. Επίσης, τα ονόματα των δρόμων δεν χρησιμοποιούνται πάντα
με τον ίδιο τρόπο, ανάλογα με την περιοχή ή την χώρα μπορεί να υπάρχουν πολύ
μεγάλες διαφορές.

Ονόματα δρόμων - Συνώνυμοι δρόμοι

Τα περίεργα ονόματα των δρόμων έχουν κατά κύριο λόγο αραβική προέλευση και
έφτασαν σε εμάς μέσω Τουρκίας. Πολλά από αυτά τα ονόματα προέρχονται απο το
όνομα κάποιας νότας (π.χ. Ραστ είναι στα αραβικά η νότα Ντο, Χιτζάζ η νότα Φα
δίεση, κλπ.), ενώ άλλα δηλώνουν τρόπο ή είδος παιξίματος. Αυτό σημαίνει ότι κάποτε
οι δρόμοι αυτοί είχαν σταθερή τονικότητα, δηλ. δρόμος Ραστ = δρόμος του Ντο, αλλά
με τον καιρό μετατέθηκαν και σε άλλες τονικότητες.

Βέβαια, ας μην μας ξεγελούν τα ονόματα. Οι δρόμοι αυτοί χρησιμοποιούνται από την
αρχαιότητα στην Ελλάδα και στους "ήχους" της βυζαντινής μουσικής. Επίσης
συναντούνται σε όλη τη Μεσόγειο, την Περσία, την Αραβία και μέχρι την Ινδία.
Πολλές φορές ένας δρόμος έχει διαφορετικές ονομασίες, ανάλογα με την εποχή και
τον χώρο που χρησιμοποιήθηκε. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει μερικές συνωνυμίες:

Συνώνυμα ονόματα δρόμων

Ουσάκ Φρυγικός Πρώτος
Χουσεϊνί
Αιολικός Μινόρε Νησιώτικος
(καθοδ.)
Κιουρντί Δωρικός
Ραστ (καθοδ.)
Μιξολυδικό Πλάγιος του
Χουσεϊνί
ς πρώτου
(ανοδ.)
Ματζόρ Πλάγιος του
Ραστ (ανοδ.) Ιωνικός
ε τετάρτου
Πλάγιος του
Νικρίζ τετάρτου
χρωματικός
Πλάγιος του
Χιτζάζ
δευτέρου
Σεγκιάχ Λέγετος
Σαμπάχ Βαρύς
Ηπειρώτικο Ποιμενικό
ς ς

Σημείωση: Δυστυχώς, πολλές από τις παραπάνω συνωνυμίες δεν είναι 100%
εξακριβωμένες. Επίσης, στα ονόματα και στις νότες των δρόμων, υπάρχουν πολύ
μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα διάφορα βιβλία μεταξύ τους αλλά και με την
πρακτική των λαϊκών μουσικών. Προσπάθησα όσο μπόρεσα να διασταυρώσω τις
πληροφορίες, όσο αυτό ήταν δυνατό, αλλά δεν αποκλείεται να υπάρχουν κάποια λάθη
ή ανακρίβειες. Γι αυτό είμαι ευγνώμων για κάθε στοιχείο ή υπόδειξη που μπορείτε να
στείλετε. Αν έχετε κάποιες πληροφορίες να προσθέσετε ή να διορθώσετε, στείλτε ένα
e-mail.

Δρόμοι

Κύριες Δευτερεύουσες
Δρόμος Κλίμακα
συγχορδίες συγχορδίες

Χιτζάζ Re, Re#, Fa#, Sol, D, Gm, Cm, Eb D7, F#dim

 La, La#, Do, Re

Re, Re#, Fa#, Sol,

Χιτζαζσκιάρ D, Gm, A, Eb C#dim, F#m
La, La#, Do#, Re

Re, Re#, Fa#, Sol,

Πειραιώτικος Sol#, La, Sib, Do#, D, Eb, A, G#dim C#dim, F#m
Re

Re, Mi, Fa#, Sol, Em, F#m, Em, Bm,

Ματζόρε D, G, A, A7
La, Si, Do#, Re C#dim

Aνιούσα κλίμ.: Re,

Mi, Fa#, Sol, La,
Si, Do#, Re Em, F#dim, Bm,
Ραστ D, G, Am, Cm
Κατιούσα κλίμ.: D7
Re, Do, Si, La,
Sol, Fa#, Mi, Re

Re, Fa, Fa#, Sol,

Χουζάμ D, G, A, A7, Dm F#m, Bm, C#dim
La, Si, Do#, Re

Δρόμοι Mινόρε

Re, Fa, Fa#, Sol,

Σεγκιάχ D, G, A, A7, Dm C#dim, Bm, F#m
La, La#, Do#, Re

Re, Mi, Fa, Sol, Em, F, Bdim, Am,

Κιουρδί Dm, Gm, C
La, Si, Do, Re G7

Διατονικό
Re, Mi, Fa, Sol, Em, F, Bdim, Am,
(Νησιώτικο) Dm, Gm, C
La, La#, Do, Re G7
Miνόρε

Re, Re#, Fa, Sol,

Ουσάκ Dm, Gm, Cm, Eb F, Bb
La, La#, Do, Re
 Re, Mi, Fa, Fa#,
Σαμπάχ Dm, F, F#, C Am, Bb,
La, La#, Do, Re

Re, Mi, Fa, Sol,

Καρτζικιάρ Dm, G#dim, C F, Bdim
La, La#, Do, Re

Re, Mi, Fa, Sol#,

Νιαβέντ Dm, G#dim, A F, Bb, C#dim
La, La#, Do#, Re

Δρόμοι2

Δρόμος Κλίμακα Παρατηρήσεις

Aνήκει στο
διατονικό γενος,
είναι ο Δώριος των
D, E, F#, G, A,
αρχαίων Ελλήνων.
Ussak Bb, C, D, E, F, G,
A, Bb, C, D
Παράδειγμα: Το
Τζιβαέρι.

Είναι ο
Υπομιξολύδιος των
D, E, F#, G, A, αρχαίων Ελλήνων.
Rast Bb, C, D, E, F#,
G, A, Bb, C, D Παράδειγμα:
Καναρίνι μου γλυκό.

Είναι ο Υποδώριος
των αρχαίων
G, A, Bb, C, D, E, Ελλήνων.
Huseyni F#, G, A, Bb, C,
D, E Παράδειγμα: Ο
Κωνσταντής.

Παραδείγματα:
F#, G, A, Bb, C#,
Δακρύζω με
Ussal D, E, F#, G, A,
παράπονο (κρητικό)
Bb, C#, D, E
ή Έχε γεια Παναγιά.
 Παράδειγμα: Μάνα
F#, G, A, Bb, C#, εμένα με
Humayun
D, E, F, G, A παντρέψανε
(Μακεδονίας).
E, F#, G#, A, B,
Παράδειγμα: Πέρα
Buselik C, D, E, F, G, A,
στους πέρα κάμπους.
B, C, D, E
G, A, Bb, C, D,
Παράδειγμα: Τα
Hussam Eb, F#, G, A, Bb,
μελιτζανιά.
C, D
Δύο δεσπόζουσες.
G, A, Bb, C, C#,
Saba Παράδειγμα: Κάτω
E, F, G, #G, B, C
στο γιαλό.

G, A, Bb, C, D,
Παράδειγμα: Γκελ
Karcigar Eb, F#, G, A, Bb,
αμάν (Σμύρνης).
C, D
Θεωρείται ο δρόμος
των τσιγγάνων.

D, E, F#, G, A, Παράδειγμα:
Nikriz
Bb, C#, D, E, F, G Μανταλένα (αστικό
Κωνσταντινούπολης
).

Με έντονα γράμματα δηλώνεται η βασική νότα του δρόμου και με πλάγια η

δεσπόζουσα.

'Ολοι αυτοί οι δρόμοι έχουν κίνηση ανοδική-καθοδική. Υπάρχουν και ορισμένοι που
είναι μόνο καθοδικοί, όμως ας μην εξειδικεύουμε πολύ...
Επεξηγήσεις μουσικών όρων
A Capella: Μόνο με φωνές, χωρίς ορχήστρα ή άλλα όργανα. Accelerando: Σταδιακή
αύξηση της ταχύτητας. Adagio: Σιγά-σιγά, ιταλική λέξη που καθορίζει την ταχύτητα
με την οποία πρέπει να ερμηνευθεί μια μουσική σύνθεση. Ανάλογα με τις εποχές,
αυτή η ταχύτητα ποικίλλει. Adagio είναι συνήθως τα αργά μέρη (συνήθως τα
δεύτερα) μουσικών συνθέσεων όπως είναι η σονάτα, η συμφωνία, κλπ. Αλματική
κίνηση: Μεταπήδηση από μια νότα σε άλλη, όταν μεταξύ τους μεσολαβεί μεγάλη
απόσταση (συνήθως μεγαλύτερη της οκτάβας). Ανάκρουση: Μια νότα ή νότες που
βρίσκονται στον αδύνατο χρόνο στην αρχή μιας φράσης. Αντίστιξη: Η σχέση που
αναπτύσσεται ανάμεσα σε δυο ή περισσότερες ανεξάρτητες μελωδίες όταν αυτές
συνυπάρχουν ταυτόχρονα στη μουσική σύνθεση. Αντιφωνία: Είδος εκκλησιαστικού
άσματος όπου εναλλάσονται διαδοχικά δυο χορωδίες ή μια χορωδία και ένας
σολίστας. Αραμπέσκ: Αραβούργημα, πολύ διανθισμένο μελωδικό κομμάτι
διακοσμητικού χαρακτήρα. ρια: Μουσική σύνθεση για φωνή που συναντάται
συνήθως στην όπερα και στο ορατόριο. Αρμονία: Συνήχηση τριών ή περισσότερων
φθόγγων που ακούγονται μεμονωμένα ή διαδοχικά. Η αρμονία είναι το αποτέλεσμα
της διαδοχής και της σχέσης μεταξύ των συγχορδιών. Αρμονική γέφυρα: Μουσικό
σχήμα που βασίζεται κυρίως σε συγχορδίες και ενώνει δυο διαφορετικά
αποσπάσματα του έργου. Αρμονική πρόοδος: Λογική διαδοχή δύο ή περισσότερων
συγχορδιών όπου όλες οι νότες κινούνται ταυτόχρονα. Αρμονικές: (Στα έγχορδα) Οι
νότες που παράγονται όταν η χορδή πάλλεται σε τμήματα μόνο του μήκους της, με
την κατάλληλη τοποθέτηση των δακτύλων. Επίσης, οι δευτερέυοντες φυσικοί φθόγγοι
που αποτελούν στοιχείο κάθε μουσικού ήχου. Αρπέζ (Arpege): Συγχορδία όπου οι
νότες παίζονται η μία μετά την άλλη, από κάτω προς τα επάνω ή αντιστρόφως, όπως
στην άρπα. Ατάκα (ιταλ. Attacca = Επίθεση): Μετάβαση από το ένα μέρος στο άλλο
χωρίς παύση.

Bouree: Παλιός γρήγορος γαλλικός χορός σε μέτρο 2/2. Bridge: "Γέφυρα", πέρασμα,
σύνδεση ανάμεσα σε δυο διαφορετικά τμήματα μιας μελωδίας. Vibrato:
"Παλλόμενο", γρήγορη διανθστική διακύμανση του τονικού ύψους. Vivace: Ζωηρά.

Caesura: Μια στιγμή, σαν δραματική παύση, που διακρίνει τα τμήματα ενός έργου.
Cantabile: Τραγουδιστά, ενόργανη μελωδία που έχει τον χαρακτήρα άσματος.
Cantus firmus: Προϋπάρχουσα μελωδία γύρω από την οποία περιστρέφεται
ολόκληρη η σύνθεση. Chorale: Πολυφωνικό μουσικό σχήμα όπου οι διάφορες φωνές
παίζουν συχνά με τον ίδιο ρυθμό αλλά σε διαφορετικά τονικά ύψη. Coda: Ουρά, το
τελευταίο τμήμα ενός μουσικού μέρους. Concertino: Η ομάδα των σολίστ στο
κοντσέρτο γκρόσο που παίζει μαζί ή εναλασσόμενη με την υπόλοιπη ορχήστρα.
Contra tempo: Η σχέση μεταξύ δυο ή περισσότερων μελωδικών γραμμών. Επίσης,
οι κανονικά "ασθενείς" χτύποι ενός μουσικού μέτρου. Crescendo (Κρεσέντο):
Αύξηση της έντασης του ήχου. Csardas: Ουγγρικός χορός που χωρίζεται σε δυο
μέρη, ένα αργό και λυπητερό (Lassa) και ένα εύθυμο (Friss). Glissando:
"Γλιστρώντας", γρήγορο παίξιμο μιας ανιούσας ή κατιούσας σειράς από συνεχόμενες
νότες. Γέφυρα μετατροπίας: Ένα μουσικό κομμάτι που ενώνει δύο θέματα
διαφορετικής τονικότητας.

Da capo: Από την αρχή. Decrescendo: Μείωση της έντασης του ήχου. Diminuendo:
Βαθμιαία ελάττωση της έντασης του ήχου. Divisi: "Χωριστά", διηρημένα. Όταν για
την ερμηνεία ενός ορχηστρικού μέρους απαιτείται η διαίρεση του ορχηστρικού
συνόλου σε δύο ή περισσότερες ομάδες εργασίας. Duplum: Η αμέσως υψηλότερη
φωνή από του τενόρου σε ένα μοτέτο. Διάστημα: Η διαφορά τονικού ύψους μεταξύ
δυο τόνων. Διαφωνία: Συνδυασμός ήχων που δεν είναι ευχάριστος στο αυτί. Διπλές
(Στα έγχορδα): Όταν παίζονται δυο νότες ταυτόχρονα με το δοξάρι.

Εισαγωγή: Σύντομο οργανικό κομμάτι που παίζεται στην αρχή μιας οπερας, ενός
ορατορίου, μιας σουίτας. 'Ελάσσων/Μείζων' τονικότητα: Οι δύο πιο συνηθισμένοι
τρόποι/κλίμακες της δυτικής μουσικής. Η μείζων τονικότητα έχει ένα πιο χαρούμενο
ύφος, η ελάσσων πιο μελαγχολικό. Η ελάσσων περιέχει διάστημα μιας ελάσσονας
τρίτης από τον κυρίαρχο τόνο, η μείζων χρησιμοποιεί μια μείζονα τρίτη.
Ενορχήστρωση: Η κατανομή των μερών μιας μουσικής σύνθεσης στα όργανα της
ορχήστρας. Επεισόδιο: Τμήμα που περιέχει θεματικό υλικό δευτερεύουσας σημασίας.
Επέρειση (appoggiatura): Ποίκιλμα που γνώρισε πολλές ερμηνείες ανάλογα με τις
χρονικές περιόδους στις οποίες χρησιμοποιήθηκε. Επωδός: Ρεφρέν.

Ηχόχρωμα: Η ποιότητα του ήχου ενός οργάνου ή της φωνής ενός τραγουδιστή.

Θέμα: Μουσική ιδέα, κατά κανόνα μελωδική, που αποτελεί βασικό στοιχείο στη
δομή μιας σύνθεσης και επιδέχεται ανάπτυξη και παραλλαγές.

Imitativo: Πρακτική σύνθεσης κατά την οποία μια φωνή ερμηνεύει ένα μελωδικό
μοτίβο και αμέσως μετά την μιμούνται οι υπόλοιπες φωνές. Intro: Εισαγωγή.
Ιντερλούδιο: Μουσικό κομμάτι που παρεμβάλλεται μεταξύ δύο άλλων. Ισοκράτης:
Βλέπε Pedal.

Καβατίνα: Λυρικό απόσπασμα που τραγουδιέται από σόλο φωνή στις όπερες, αλλά
δεν διαθέτει την μορφολογική περιπλοκότητα μιας άριας. Ο όρος χρησιμοποιείται και
για ενόργανες συνθέσεις παρόμοιου ύφους. Καθυστέρηση: Διάνθισμα που
συνίσταται στην παράταση μιας νότας συγχορδίας έτσι ώστε να ηχεί ως διάφωνο
μέρος της συγχορδίας που ακολουθεί, προτού μεταβεί σε νότα που αποτελεί
πραγματικό συστατικό της δεύτερης συγχορδίας. Καμερίστικο: Που προσιδιάζει σε
σύνθεση μουσικής δωματίου. Κανόνας: Είδος μουσικής σύνθεσης, όπου η ίδια
ακριβώς μελωδία επαναλαμβάνεται πανομοιότυπη από διαφορετικές φωνές/όργανα,
οι οποίες εισάγονται με χρονική καθυστέρηση η μία μετά την άλλη, δίνοντας ένα
πολυφωνικό αποτέλεσμα. Καντέντσα (Cadenza): Διάνθισμα, συχνά αυτοσχεδιαστικό,
που συνήθως ενσωματώνεται στην τελική πτώση ενός μουσικού τμήματος.
Καντιλένα: Κρατημένη ή διανθισμένη λυρική μελωδική γραμμή, που ερμηνεύεται
απαλά και τραγουδιστά. Κλίμακα: Διαδοχή από γειτονικές νότες σε ανιούσα ή
κατιούσα κίνηση. Κολορατούρα: Περίτεχνη και ευκίνητη διακόσμηση μιας μελωδίας
για φωνή με καντέντσες, τρίλιες, λαρυγγισμούς, κλπ. Κοντίνουο: Συνεχές μπάσο που
παίζεται από ένα όργανο (συνήθως βιολοντσέλο) ακολουθώντας τη χαμηλότερη
φωνή. Κοντσερτάντε: Μορφή διαλόγου των οργάνων. Κοντσέρτο: Παλιά, έργο για
ορχήστρα με ή χωρίς σόλο όργανα. Τώρα, έργο για ένα ή περισσότερα σόλο όργανα
και ορχήστρα. Κοράλ: Πολυφωνικό μουσικό σχήμα, όπου οι διάφορες φωνές παίζουν
συχνά τον ίδιο ρυθμό αλλά σε διαφορετικά τονικά ύψη. Κρατημένη νότα: Νοτα
μεγάλης διάρκειας που παρατείνεται απαράλλακτη κατά τη διάρκεια αρκετών
μέτρων.

Legato: (ιταλ. "Δεμένο") Στα έγχορδα, νότες που παίζονται μόνο με μια κίνηση του
δοξαριού, ώστε να μην αντιλαμβάνεται κανείς κενό ανάμεσά τους. Leitmotiv
(λάιτμοτιφ, γερμ. "Μοτίβο οδηγός"): Σύντομο μοτίβο που επαναλαμβάνεται και
ενίοτε χρησιμοποιείται για να θυμίσει μια μουσική ιδέα που προέρχεται από άλλο
τμήμα της σύνθεσης.

Martellato: Σφυροκοπώντας, τρόπος παιξίματος των εγχόρδων οργάνων που

παίζονται με δοξάρι, κατά τον οποιο το δοξάρι χτυπά με δύναμη επάνω στις χορδές.
Musette: Είδος γαλλικής γκάιντας του 17ου αιώνα, ή χορευτικό μουσικό κομμάτι
όπου ένα ή περισσότερα όργανα μιμούνται τον ήχο της γκάιντας. Μέλισμα: Ομάδα
φθόγγων που τραγουδιούνται σε μια και μοναδική συλλαβή. Μελωδία: Διαδοχική
ακολουθία φθόγγων διαφορετικού τονικού ύψους και διαστημάτων. Στην
καθομιλουμένη αποκαλείται και "σκοπός". Μελωδική πρόοδος: Νότες σε γραμμική
πρόοδο μαζί με τη συνοδεύουσα αρμονία συγχορδιών. Μετατροπία: Αλλαγή από μια
τονικότητα σε μια άλλη. Μέτρο: Μουσική μονάδα χρόνου μεταξύ δύο τονισμένων
τόνων μιας μελωδίας. Μινουέτο: Ζωηρός γαλλικός χορός σε μέτρο 3/4. Μονωδία:
Σύνθεση για μια μόνο φωνή, κατ' αντιδιαστολή με την πολυφωνία. Μορντέντο:
Καλλωπισμός του φθόγγου, συνήθως με ταλάντευση μεταξύ της νότας και της
αμέσως χαμηλότερης. Μοτέτο: Σύνθεση για περισσότερες από δύο φωνές που
βασίζεται σε ένα cantus firmus. Μοτίβο: Το μικρότερο αναγνωρίσιμο μελωδικό ή
ρυθμικό σχήμα. Ένα θέμα μπορεί να αποτελείται από πολλά μοτίβα. Μουσική
δωματίου: Συνθέσεις για ένα ολιγάριθμο σύνολο οργάνων. Συνήθως μουσική με
εσωστρεφή χαρακτήρα, πιο εσωτερική.

Nocturne ("Νυχτερινό"): Σύντομο κομμάτι για πιάνο, ρομαντικού χαρακτήρα.

Ντεκρεσέντο: Βαθμιαία μείωση της έντασης του ήχου.

Off-beat: Απόκλιση από τον ρυθμό. Μοιάζει με τη συγκοπή. Organum: Πρώιμη

μορφή πολυφωνίας όπου οι διάφορες φωνές βασίζονταν στην ίδια μελωδία και
ακολουθούσαν συνήθως παράλληλη κίνηση. Ostinato: Μουσική φράση που διαρκώς
επαναλαμβάνεται. Outro: Το τέλος ενός κομματιού, κατ' αντιδιαστολή με το Intro.
Οκτάβα: Διάστημα μεταξύ δυο τόνων του ίδιου ονόματος (π.χ. Ντο σε Ντο), δηλαδή
οκτώ διαδοχικές νότες. Ομοφωνία: Ο συνδυασμός μιας μελωδικής γραμμής με
αρμονικές συνηχήσεις. Ορατόριο: Μουσική σύνθεση που βασίζεται σε μελοποίηση
κειμένων της Αγίας Γραφής, ή θρησκευτικού περιεχομένου γενικότερα.
Perdendosi: Ήχος που χάνεται, που σβήνει σταδιακά. Pianissimo: Πολύ απαλά και
σιγανά. Piano: Απλά, σιγανά. Pizzicato (Πιτσικάτο): Τρόπος παιξίματος των χορδών
(του βιολιού) με το δάχτυλο, που παράγει κοφτές, μεμονωμένες νότες. Polonaise:
Επιβλητικός πολωνικός χορός σε μέτρο 3/4. Presto: Γρήγορα. Prima vista: "Πρώτη
όψη", παίξιμο "με την μία", χωρίς προηγούμενη πρόβα. Παραλλαγή: Τροποποίηση
ενός θέματος ως προς τον ρυθμό, την αρμονία ή την μελωδία. Πεντάλ: Νότα ή νότες
που κρατιούνται σταθερές κάτω από τη μελωδία, υποστηρίζοντάς την. Πεντατονική:
Κλίμακα πέντε φθόγγων που χρησιμοποιείται στη μουσική πολλών μη δυτικών
πολιτισμών. 'Ποικιλματική' αντίστιξη: Μορφή αντίστιξης που βασίζεται στα
μελωδικά διανθίσματα μιας φωνής σε συνδυασμό με μια άλλη. Πολυρρυθμία:
Χρήση πολλών διαφορετικών ρυθμών στην ίδια μελωδία. Πολυφωνικό: Είδος
μουσικής σύνθεσης όπου διάφορες ταυτόχρονες φωνές ή πάρτες οργάνων
συνδυάζονται αντιστικτικά, με μεγαλύτερη ή μικρότερη μελωδική ή ρυθμική
αυτονομία. Πρελούδιο: Ενόργανη εισαγωγική σύνθεση που προηγείται ορισμένων
μουσικών έργων, όπως είναι οι όπερες. Πρόοδος: Λογική διαδοχή συγχορδιών ή
φθόγγων. Πτώση: Το τελικό τμήμα μιας μουσική φράσης που χρησιμοποιείται για να
υποδηλώσει το τέλος της.

Ragtime (Ραγκτάιμ): Βορειοαμερικάνικη λαϊκή μουσική του τέλους του 19ου αιώνα,
με συγκοπτόμενους ρυθμούς (ragged). Rallentando: Βλέπε Ritardando Riff: Σύντομο
επαναλαμβανόμενο μελωδικό σχήμα στην τζαζ και την ροκ μουσική. Ripieno: Η
υπόλοιπη ορχήστρα εκτός από το Concertino. Ritardando: Μεγαλύτερη επιβράδυνση
της ταχύτητας. Συγγενείς όροι: rallentando (μεγάλη επιβράδυνση) και ritenuto (μκρή
επιβράδυνση). Ritenuto: Βλέπε Ritardando. Ritornello: Μουσικό θέμα που
επιστρέφει πολλές φορές με τον τρόπο της επωδού (ρεφρέν). Rubato: Τρόπος
ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού, χωρίς αυστηρή προσήλωση στο
tempo. Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή. Ραψωδία: Μονομερής
μουσική σύνθεση με σχετική μελωδική και δομική ελευθερία. Συχνά σε
αυτοσχεδιαστικό ύφος. Ρετσιτατίβο: Τύπος τραγουδιού που μιμείται τον ρυθμό και
τη χροιά της φωνής στην ομιλία, την απαγγελία. Ρεφρέν: Τμήμα της σύνθεσης που
επαναλαμβάνεται κάθε τόσο, σαν επωδός. Ροντό: Είδος σύνθεσης που ένα κυρίως
θέμα ή τμήμα του εμφανίζεται στην αρχή και επαναλαμβάνεται στη διάρκεια της
σύνθεσης. Συνήθως το τελευταίο μέρος της σονάτας ή του κοντσέρτου.

Saltarello: Χορός με πηδήματα. Το τέμπο επιταχύνεται προς το τέλος. Sarabande:

Ισπανικής προέλευσης λαϊκός χορός σε αργό μέτρο 3/2. Sequence (Σεκάνς):
Ακολουθία, αλυσίδα, λιγότερο ή περισσότερο ακριβής επανάληψη ενός περάσματος
σε υψηλότερο ή χαμηλότερο τόνο. Sforzando: Αύξηση της έντασης. 'Sotto' voce:
Χαμηλόφωνα. Spiccato (ιταλ. Χωρισμένο): Στα έγχορδα, τρόπος παιξίματος όπου το
δοξάρι αναπηδά στις χορδές, παράγοντας σύντομες και κοφτές νότες. Stretto: Στη
φούγκα, είσοδος του θέματος σε μιαν άλλη φωνή, προτού ακόμα τελειώσει η
προηγούμενη. Σκέρτσο: Δυναμική και συνήθως εύθυμη ενόργανη σύνθεση. Στην
κλασική εποχή τοποθετείται πριν από το μινουέτο. Στη ρομαντική εποχή είναι το
τρίτο μέρος μιας συμφωνίας. Σονάτα: Μορφή μουσικής σύνθεσης που συνήθως
δομείται κατά το ακόλουθο πρότυπο: Έκθεση – Ανάπτυξη – Επανέκθεση. Σουίτα:
Ενόργανη μουσική σύνθεση σε αρκετά μέρη, συνήθως μια σειρά χοροί. Σουρντίνα
(Με σουρντίνα / Con sordini): Εξάρτημα που χρησιμοποιείται σε ορισμένα όργανα
(έγχορδα ή χάλκινα) για να ελαττωθεί παροδικά η ένταση του ήχου τους. Μείωση του
ήχου των εγχόρδων με ένα μικρό έλασμα που τοποθετείται πάνω ή κοντά στον
καβαλάρη, και των χάλκινων πνευστών, είτε με το χέρι είτε με ένα ξύλινο αντικείμενο
που μπαίνει στο καμπανόσχημο άκρο. Στακάτο: Νότα που παίζεται έτσι ώστε να
διαρκεί λιγότερο από την αξία της και έτσι να διαχωρίζεται από την επόμενη.
Συγκοπή: Τονισμός του ασθενούς μέρους ενός μέτρου αντί του ισχυρού. Συγχορδία:
Τρεις ή περισσότερες νότες που παίζονται ταυτόχρονα.

Tempo: Η ταχύτητα με την οποία ερμηνεύεται η μουσική. Tremolo: Τρεμούλιασμα,

ποίκιλμα που συνίσταται στην γρήγορη επανάληψη μιας νότας ή στην πολύ γρήγορη
εναλλαγή δυο τόνων. Triplum: Η υψηλότερη από τις τρεις φωνές ενός μοτέτου.
Tutti: Όλοι, πέρασμα που συμμετέχει όλη η ορχήστρα, συνήθως χωρίς τον σολίστα.
Τενόρος: Κατά τον μεσαίωνα, η βαθύτερη φωνή που τραγουδούσε τη βασική
μελωδία ενός μοτέτου. Τεσιτούρα: Μουσική έκταση. Προσδιορίζει την επικρατούσα
θέση των φθόγγων μιας σύνθεσης σε σχέση με την έκταση του οργάνου που τις
εκτελεί. Τοκάτα: Αντιστικτική σύνθεση για πληκτροφόρα όργανα. Χαρακτηριστικό
της οι εναλλαγές ανάμεσα σε πλατιές συγχορδίες και σε γρήγορα περάσματα. Τονική:
Η πρώτη και βασική νότα μιας κλίμακας. Συνήθως η νότα που ξεκινάει ή τελειώνει η
μελωδία. Τονικότητα: Μουσικό σύστημα που συνίσταται στην κυριαρχία ενός
φθόγγου επί των υπολοίπων βαθμίδων μιας κλίμακας με τις οποίες ο φθόγγος αυτός
συνδέεται αρμονικά. Όπως και στα χρώματα, έτσι και στη μουσική έχουμε
διαφορετικές αποχρώσεις που καθορίζονται από την τονικότητα. Τρίηχο: Σύνολο από
τρεις νότες που παίζονται στον χρόνο των δύο. Τρίλια: Δύο γειτονικές νότες που
εναλλάσσονται γρήγορα για να διανθίσουν μια μελωδία. Τριμερής μορφή: Σύνθεση
σε τρία μέρη, όπου το τρίτο μέρος είναι επανάληψη του πρώτου. Τρίο: Το μεσαίο
τμήμα του σκέρτσου ή του μινουέτου. Άλλοτε, σύνθεση για τρία όργανα. Τρόπος:
Μουσικό σύστημα που συνίσταται στην κυριαρχία ενός φθόγγου επί των υπολοίπων
βαθμίδων μιας κλίμακας με τις οποίες συνδέεται αυτός ο φθόγγος. Οι πιο
συνηθισμένοι τρόποι στην δυτική μουσική είναι ο μείζων και ο ελάσσων τρόπος,
υπάρχουν βέβαια και πολλοί άλλοι. Τρανσπόρτο: Η αλλαγή της τονικότητας
(ανέβασμα ή κατέβασμα του τόνου) σε ένα ολόκληρο μουσικό κομμάτι.
Χρησιμοποιείται πολλές φορές ώστε να ταιριάξει το ύψος της μελωδίας στην φωνή
των τραγουδιστών.

Fermata: Πέρασμα αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα που συνήθως αναστέλλει παροδικά

την εξέλιξη του μουσικού διαλόγου. Forte: Δυνατά. Fortissimo: Πολύ δυνατά.
Φαμφάρα: Διανθισμένο σάλπισμα τρομπέτας ή άλλων οργάνων παρόμοιου τύπου.
Φούγκα: Αντιστικτική σύνθεση με διαφορετικές φωνές, οι οποίες επαναλαμβάνουν
διαδοχικά κάποιο μουσικό θέμα.

Χόντο: Επίθετο που προσδιορίζει, στον χώρο του φλαμέγκο, το πνευματικό βάθος με
το οποίο πρέπει να ερμηνεύεται το τραγούδι. Χρωματική γραμμή: Μεταβολή των
φυσικών φθόγγων της διατονικής κλίμακας με την παρεμβολή φθόγγων που δεν
ανήκουν στην τονικότητα. Χρωματική κλιμακα: Κλίμακα που βασίζεται σε οκτάβα
δώδεκα ημιτονίων.