150 ΗΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΩΜΩΔΙΑ
Όρνιθες
Ενώ στο στόχαστρο των Νεφελών βρίσκονται οι διανοούμενοι
της εποχής, τα ενδιαφέροντά τους και η αρνητική επίδραση που α­
σκούν στην κοινωνία, στους Όρνιθες, που παρουσιάστηκαν το 414
π.χ., σε δύο σκηνές, οι οποίες ακολουθούν την παράβαση, διακω­
μωδούνται δύο πασίγνωστοι διανοούμενοι, ο μαθηματικός και α­
στρονόμος Μέτων και ο διθυραμβοποιός Κινησίας. Και οι δύο, συ­
νοδευόμενοι από μια ομάδα ανώνυμων προσώπων, επιθυμούν χά­
ρη στο επάγγελμά τους να τους επιτραπεί η είσοδος στο βασίλειο
των πουλιών Νεφελοκοκκυγία, το οποίο ίδρυσε ο Πεισέταιρος.
Υπερυψωμένος πάνω σε τραγικούς κοθόρνους (στ. 994), τα υ­
ποδήματα των υποκριτών των τραγωδιών, και εξοπλισμένος με τα
σύμβολα της τέχνης του, τον διαβήτη και τον χάρακα, ο Μέτων
προσφέρεται να μετρήσει τον ουρανό και να τον διαιρέσει σε ζώ­
νες βάσει των δρόμων (στ. 996). Είναι ο μοναδικός παρείσακτος
που δεν επιδιώκει κάποιο υλικό όφελος η επιθυμία του αποσκοπεί
μόνο στην έμπρακτη εφαρμογή της πολεοδομικής θεωρίας του στη
Νεφελοκοκκυγία. Αντιστοιχεί απόλυτα στην εικόνα του απόκο­
σμου φυσικού φιλοσόφου ο οποίος εκστασιάζεται από τις ιδέες
του, όπως τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας στον Θεαίτητο (173e):
Το πνεύμα του φιλοσόφου} όμως} το οποίο θεωρεί την πραγματικότητα
ανούσια και ασήμαντη, αδιαφορεί για αυτήν και στριφογυρνά διαρ­
κώς μετρώντας} όπως γράφει ο Πίνδαρος} «τα βάθη της γης» και τις ε­
πιφάνειές της και μελετά τα αστέρια του ουρανού και διερευνά από
κάθε άποψη τη φύση του είναι} του κάθε πράγματος στην ολότητά του'
δεν καταδέχεται όμως να ασχοληθείμε το απτό.
Αμέσως ο Μέτων προβαίνει σε μια εκτεν11 εξήγηση του τρόπου
με τον οποίο προτίθεται να μετρήσει τον ουρανό, ο οποίος στη θε­
ωρία του έχει τη μορφή φούρνου, και σχεδιάζει μια κυκλική πόλη
με δρόμους που ξεκινούν από το κέντρο, την αγορά, και έχουν α­
κτινωτή διάταξη. Η σκηνή δείχνει σε μικρογραφία τη σύγκρουση
μεταξύ δύο θεμελιωδώς διαφορετικών στάσεων ζωής, του επιστη­
μονικού ενθουσιασμού ή της έκστασης ενός Μέτωνα και της πεζής,
Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΚΑΙ ΗΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΩΜΩΔΙΑ 151
πραγματιστικής αντίληψης ενός Πεισέταιρου. Ταυτόχρονα πα­
ρουσιάζει το αγεφύρωτο χάσμα που χωρίζει τους δύο κόσμους.
Αυτό αποτυπώνεται στη δομή του κειμένου με τη διχοτόμηση της
σκηνής. Στους στίχους 995-1008 το λόγο έχει ο Μέτων. Χωρίς ο
Πεισέταιροςνα καταλαβαίνει τίποτα (στ. 1003), ο μαθηματικός εκ­
θέτει τη θεωρία του με τη χρήση πολλών ειδικών όρων. Στον στίχο
όμως 1009 αρχίζει η αντεπίθεση του Πεισέταιρου. Τώρα είναι ο
Μέτων εκείνος που δεν καταλαβαίνει αυτό που θέλει να του πει ο
κωμικός ήρωας και, μόλις ο λόγος του Πεισέταιρου γίνεται ακατά­
ληπτος, ο άλλος διαπιστώνει ότι η Νεφελοκοκκυγία δεν είναι το
κατάλληλο μέρος, για να εφαρμόσει τη θεCQρία του, και ότι θα ήταν
καλύτερο να αποχωρήσει. Εφόσον ο Πεισέταιρος αποπέμπει χω­
ρίς κανέναν σεβασμό τον μορφωμένο και τον κατακρημνίζει από
το ψηλό βάθρο των κοθόρνων του, η κοινή αθηνα'ίκή λογική επι­
κρατεί, και οι υψηλές φιλοδοξίες της επιστήμης και η έπαρση των
εκπροσώπων της αποκαλύπτονται ως υπερφίαλα και κενά περιε­
χομένου γλωσσικά κοσμητικά στοιχεία (στ. 1016).
Η σκηνή του Μέτωνα μπορεί να συγκριθεί με τη σκηνή του Κι­
νησία η οποία εντάσσεται στη δεύτερη σειρά σκηνών επίπληξης
των Ορνίθων (στ. 1372 κ.ε.). Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για
τη ζωή και το έργο του Αθηναίου διθυραμβοποιού. Ο Αριστοφά­
νης τον διακωμωδεί πολλές φορές εξαιτίας της μάλλον προκλητι­
Κ11ς εξωτερικής του εμφάνισης. ΣτηΛυσιοτράτη παρουσιάζεται ως
θύμα της αποχής των γυναικών, το οποίο βασανίζεται από τα σε­
ξουαλικά πάθη του - κυρίως λόγω του ονόματός του το οποίο ο Α­
ριστοφάνης ερμηνεύει με σίγουρα άσεμνο τρόπο παράγοντάς το
από το ΚΙΥεϊΥ (βλ. σ. 112). Ο κωμωδιογράφος Φερεκράτης στον
Χείρωνά του τον κατηγορεί (αποσπ. 155 PCG) ως εισηγητή, το δεύ­
τερο μισό του 50υ αιώνα, μουσικών καινοτομιών ο οποίος ευθύνε­
ται ιδιαίτερα για την παρακμή της μουσικής (στ. 8-12). Όχι μόνο ε­
ξαιτίας της εμφάνισής του αλλά και εξαιτίας του επιλήψιμου τρό­
που ζωής του ήταν πασίγνωστος στην Αθήνα. Ο ρήτορας Λυσίας
(Απολογία δωροδοκίας, παρ. 20 κ:ε.) απορρίπτει τη μαρτυρία του
Κινησία επισημαίνοντας ότι αποτελεί μέλος ενός κακόφημου κύ­
κλου, των λεγόμενων κακοδαιμΟΥιοτώΥ, μιας ομάδας σατανιστών.
152 Η ΑΡΧ4ΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΩΜΩΔΙΑ Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ΚΑΙ ΗΑΡΧ4ΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΩΜΩΔΙΑ 153

Όπως μας πληροφορεί ο Λυσίας, η λέσχη αυτή επιδιδόταν στη γε­ μόνο μια συρραφή αποσπασμάτων από την ποίησή του αλλά και

λοιοποίηση των θεών και των θρησκευτικών τελετουργιών. Για να μια περιγραφή της τέχνης του (στ. 1382-1390) η οποία χαρακτηρί­

παρουσιάσουν με προκλητικό τρόπο την περιφρόνηση εκ μέρους ζεται από εμφανείς ομοιότητες με τη μεταφορική γλώσσα των Νε­

τους των πρακτικών των δεισιδαιμόνων, σκόπιμα προέβαιναν οι ί­ φελών:

διοι σε όσο το δυνατό περισσότερες πράξεις που θεωρούνταν δυ­

σοίωνες. ΚΙΝΗΣΙΑΣ

Όπως ο Μέτων μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε το επάγγελ­ Θέλω να με φτερώσεις, να πετάξω

μά του μέσω του διαβήτη και του χάρακα και τη σκοτεινότητα των στους αιθέρες ψηλά, κι από τα νέφη
πρωτόφαντους διΘύραμβους ν' αρπάξω
θεωριών του μέσω της τραγικής ενδυμασίας και του τραγικού ιδιο­
χιονοδαρμένους κι αεροσαλεμένους.
λέκτου του, έτσι εισάγεται και ο Κινησίας ως λογοτέχνης με μια ε~
πίδειξη της τέχνης του, με την παρουσίαση ενός αποσπάσματος α­ ΠΕΙΣΘΕΤΑΙΡΟΣ

πό έναν διθύραμβο (στ. 1372 κ.ε.). Και σε αυτήν τη σκηνή η επι­ Οι διθύραμβοι πιάνονται απ' τα νέφη;

δίωξη της ιδιοτυπίας και της παραδοξότητας, χαρακτηριστικών τα ΚΙΝΗΣΙΑΣ

οποία ο Κινησίας διεκδικεί για τον εαυτό του, επικρίνεται από τον Ναι, κρέμεται από κει η δική μας τέχνη.
κωμικό ήρωα ως ασύμμετρη. Η γελοιότητα της ποίησής του αντι­ Των διθυράμβων είναι αιθέρια η λάμψη, .!
1
'ί
στοιχεί στην αποκρουστική μορφή του ποιητή, η οποία αντικατοπ­ σκοτεινή, μαυρσγάλαζο ένα φέγγος, 'J
τρίζει ταυτόχρονα τις συνθέσεις του (στ. 1379). Με κυκλικές κινή­ φτεροσάλευτη' για άκου, να το νιώσεις.
'1ι
σεις, με τις ορχηστικές δηλαδή κινήσεις ενός διθυραμβικού χορού,
πλησιάζει σαν στραβοκάνης. Φαίνεται ότι ο Αριστοφάνης υπαι­ Η τέχνη των διθυραμβοποιών, καθώς τα νέφη αποτελούν το φυ­ Ι
νίσσεται με αυτόν τον τρόπο πως ένας χορός δεν μπορεί να ορ­ σικό της περιβάλλον, διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά του χώρου Ι
χείται ορθά ακολουθώντας τη μουσική του Κινησία, αλλά προκα­ που τη γέννησε. Όπως τα νέφη, έτσι και η διθυραμβική ποίηση εί­ :]
λεί την εντύπωση μιας ομάδας στραβοκάνηδων σε έναν ακατάλη­ . ναι άπιαστη, αέρινη και αιωρείται πάνω από τη γη, άλλοτε σκοτει­
πτο ρυθμό. Με αυτό εναρμονίζεται το γεγονός ότι ο κωμωδιογρά­ νή και αδιαφανής, άλλοτε παγερή και κρύα. ,!:'1
φος Στράττις σε μια κωμωδία αφιερωμένη αποκλειστικά στον Κι­ Η συγγενική σχέση μεταξύ των αιθεροβαμόνων ρητόρων και
!
νησία χαρακτηρίζει τον διθυραμβοποιό ως «δολοφόνο του χο­ σοφιστών των Νεφελών και των παρομοίως αιθεροβαμόνων διθυ­

ρού» (απ. 16 PCG). Αυτό δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι οι ραμβοποιών καταδεικνύεται από τις μεταφορές που χρησιμοποι­

συνθέσεις του Κινησία είναι ανεφάρμοστες από χορογραφική ά­ ούνται στις Νεφέλες και στους Όρνιθες: ο Σωκράτης θηρεύει τους

ΠΟψη κ.αι οδηγούν στη διάλυση του χορού και της όρχησης. Ο Πει­ συλλογισμούς του αιωρούμενος στο κενό (Νεφέλες στ. 225). Ο δι­

σέταιρος αντιμετωπίζειτη λυρική έκρηξη του διθυραμβοποιού με θυραμβοποιός εμπνέεται παρομοίως στο περιβάλλον των νεφε­

ένα περιφρονητικό, πεζό «πάψε», χωρίς εντούτοις να εισακου­ λών. Ως εκ τούτου τα έργα του είναι αέρινα, ασύλληπτα και ρευστά

στεί. Όπως ο Μέτων, έτσι και ο Κινησίας δεν μπορεί από την αι­ και αιωρούνται πάνω από τη γη. Και όσον αφορά τη σκοτεινότητα

θέρια σφαίρα της τέχνης του να προσγειωθείσε ένα φυσιολογικό

επίπεδο.
των διθυράμβων, διατηρείται η μεταφορά των νεφών. Σκοτεινό

και αδιαφανές, όπως τα νέφη, μπορεί να είναι και το περιεχόμενο

!iΙ'
1
Η σκηνή του Κινησία παρουσιάζει από αυτήν την άποψη πολύ των διθυράμβων. Τα έργα ενός Κινησία είναι «χιονοδαρμένα», !
1
μεγάλο ενδιαφέρον, διότι εδώ ο διθυραμβοποιός δεν προσφέρει παγερά δηλαδή και κρύα, και δεν χαρακτηρίζονται από πραγματι­
)1
.~
j ~