ÅÊÑÏÅÐÒÍÈ ÑÈÑÒÅÌÈ

Ðåøàâàœå ïðîáëåìà íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà

Áðàíêî Âó¼àòîâèž Ì-12/2010

Ïðîôåñîð:
Äð. Çîðàí ×åêåðåâàö

Êðóøåâàö 2010
 ÑÀÄÐÆÀ£

1. Óâîä 3
2. Åêñïåðòíè ñèñòåìè 3
3. Êîìïîíåíòå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà 5
4. Ñâî¼ñòâà åêñïåðòíèõ ñèñòåìà 7
5. Îïðàâäàíîñò èçðàäå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà 8
6. Àëàòè çà ðàçâî¼ åêñïåðòíèõ ñèñòåìà 9
7. Ïðèìåð ðåøàâàœà ïðîáëåìà íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà 9
8. Çàêšó÷àê 13
9. Ëèòåðàòóðà 14

2
Óâîä

„Ðà÷óíàðñêè ñèñòåì êî¼è åìóëèðà ñïîñîáíîñò çà äîíîøåœå îäëóêà êî¼ó ïîñåäó¼å ÷îâåê-
åêñïåðò ó îäðå•åíîì äîìåíó.“ ¼å äåôèíèöè¼à åêñïåðòíèõ ñèñòåìà êî¼ó ñó äàëè Giarratano
& Riley1.

Goodwin & Wright èñòè÷ó äà ñó åêñïåðòíè ñèñòåìè ¼åäàí äåî èñòðàæèâàœà íà ïóòó êà
âåøòà÷êî¼ èíòåëèíãåíöè¼è, à äà âåøòà÷êà èíòåëèãåíöè¼à èìà çà öèš äà ïðåäñòàâšà ó
ïîòïóíîñòè ìîäåëèðàœå, óíóòàð ðà÷óíàðà, åêñïåðòñêîã çíàœà, òàêî äà ðåçóëòó¼óžè ñèñòåì
ìîæå ïîíóäèòè èíòåëèãåíòàí ñàâåò èëè äîíåòè èíòåëèãåíòíå îäëóêå.

Ó äàšåì ðàäó žó ïðèáëèæèòè ïî¼ìîâå ñàìèõ åêñïåðòíèõ ñèñòåìà îä ïîñòî¼àœà äî

äàíàøœèõ äàíà, ïðèìåíó è àëàòå çà ðàçâî¼ èñòèõ êàî è ïðàêòè÷àí ïðèìåð ïî÷åòêà èçðàäå
åêñïåðòíîã ñèñòåìà.

Åêñïåðòíè ñèñòåìè

Äàâàœåì ïðèìåðà äåôèíèöè¼à êàî è ïðàêòè÷íå ïðèìåíå, ïðèáëèæàâà ñå ñàì åêñïåðòíè

ñèñòåì ñàìîì ÷èòàîöó, êðîç äåôèíèöè¼å, èñòîðè¼ñêè ðàçâî¼ è äàíàøœå ìîãóžíîñòè.

„Åêñïåðòíè ñèñòåì (ÅÑ) ¼å èíòåëèãåíòíè ðà÷óíàðñêè ïðîãðàì êî¼è êîðèñòè çíàœå è

ïîñòóïêå çàêšó÷èâàœà ó ïðîöåñó ðåøàâàœà ïðîáëåìà è òî òàêâèõ ïðîáëåìà çà ÷è¼å ¼å
ðåøàâàœå ïîòðåáàí âèñîê ñòåïåí ñòðó÷íîñòè è èñêóñòâà èç äîìåíà êîìå ñå åêñïåðòíè
ñèñòåì îáðàžà“ - Edward Feigenbaum2.

Ðàçâî¼ ÅÑ çàâèñè îä ðàçâî¼à ÈÒ, ïðåâàñõîäíî îä ïåðôîðìàíñè ðà÷óíàðà. Êðà¼åì

ïðîøëîã âåêà (1988. ãîäèíå) åêñïåðòíè ñèñòåìè ñó ñå ïðèìåœèâàëè ó îêî 150 îáëàñòè,
íåïóíèõ ÷åòèðè ãîäèíå êàñíè¼å ó ÑÀÄ- ó ¼å êîðèøžåíî íà¼ìàœå 3000 åêñïåðòíèõ ñèñòåìà,
ó âåž ðçâè¼åíîì £àïàíó ¼å ôóíêöèîíèñàëî ïðåêî 400 åêñïåðòíèõ ñèñòåìà. Äàšè ðàçâî¼
åêñïåðòíèõ ñèñòåìà ñå ðàçâè¼à è åêñïåðòíè ñèñòåì ñà ñèñòåìîì çà ïîäðøêó îäëó÷èâàœà,
ìóëòèìåäè¼îì…

£åäíà îä ïðèõâàžåíè¼èõ ïîäåëà ÅÑ ïîêàçó¼å ïîñòî¼àœå äâå ãðóïå ÅÑ è òî:

 Åêñïåðòíè ñèñòåìè êî¼è àíàëèçèðà¼ó íåêè ïðîáëåì,
 Åêñïåðòíè ñèñòåì êî¼è âðøå ñèíòåçó ó ïðîöåñó ðåøàâàœà ïðîáëåìà.

Ïîäåëà ÅÑ ïðåìà âðñòè èíôîðìàöè¼à êî¼ó ïðóæà¼ó:

 Ñàìîñòàëíè - ó ñòàœó ñó äà ñàìîñòàëíî èçâåäó ïðîöåñ äîíîøåœà îäëóêå è
ïëàíèðàœà áóäóžèõ ïðàâàöà àêöè¼å.
 Êîíñóëòàíòñêè - ïðóæà¼ó ðàçíå êîíñóëòàíòñêå óñëóãå ó öèšó äà ïîìàæó
êîðèñíèêó íà ò༠íà÷èí êàêî áè è ïðàâè åêñïåðò ïðóæèî ñâî¼å ìèøšåœå.

1
Giarratano, Joseph C. and Riley, Gary (2005). Expert Systems, Principles and Programming
2
Feigenbaum, Edward A., Pamela McCorduck, and H. P. Nii. 1988. The Rise of the Expert Company: How Visionary Companies are
Using Artificial Intelligence to Achieve Higher Productivity and Profits. New York: Times Books

3
  Ñàâåòíè÷êè – ìîãó êîðèñòèòè è åêñïåðòè, àëè è îíè îñòàëè êîðèñíèöè êî¼èìà ¼å
ïîòðåáàí ñàâåò ó îäãîâàðà¼óžèì ñèòóàöè¼àìà.
 Ñèñòåì çà èñïèòèâàœå „øòà áè áèëî àêî…“ – îâà ãðóïà ÅÑ îìîãóžàâà
ðàçìàòðàœå îäðå•åíèõ ñèòóàöè¼à ó êî¼èìà ¼å ïîòðåáíî ïðåäâèäåòè åôåêòå
ïðèìåíå àëòåðíàòèâíèõ àêöè¼à.

Ó ïðîöåñó èçãðàäœå ÅÑ ó÷åñòâó¼ó åêñïåðò, èíæåœåð çíàœà, êîðèñíèê (Ñëèêà 1).

Âàæíî ìåñòî ó ïðîöåñó èçãðàäœå ÅÑ çàóçèìà è àëàò çà èçãðàäœó åêñïåðòíîã ñèñòåìà à
íåñìå ñå çàáîðàâèòè íè ñàì åêñïåðòíè ñèñòåì.

Ñëèêà 1 - Ó÷åñíèöè ó èçãðàäœè åêñïåòðíèõ ñèñòåìà

Ñâè åëåìåíòè óòè÷ó íà äàšè ðàçâî¼ ÌÈÑ ãäå ìîæåìî ðàçëèêîâàòè äâà îáëèêà
ìåíàŸåðà è òî:
 ÌåíàŸåð åêñïåðò – êî¼è ó÷åñòâó¼å ó èçãðàäœè åêñïåðòíîã ñèñòåìà,
 ÌåíàŸåð êîðèñíèê – êî¼è êîðèñòè ïîñòàâšåíè åêñïåðòíè ñèñòåì.

 Åêñïåðò ¼å îñîáà êî¼à ¼å ñòåêëà ðåïóòàöè¼ó ó ñâî¼î¼ îáëàñòè çáîã ñòðó÷íèõ ñïñîáíîñòè
êâàëèòåòíîã ðåøàâàœà ïðîáëåìà. Êîðèñòè ñâî¼å çíàœå, ñïîñîáíîñò è âåøòèíå ñòå÷åíå
êðîç èñêóñòâî äà ñêðàòè ïðîöåñ ïðîíàëàæåœà ðåøåœà. Åêñïåðò íå ìîæå óâåê äà
îá¼àñíè ðàçëîã ñâî¼å îäëóêå, íå çàòî øòî íå æåëè äà îá¼àøœàâà, âåž çàòî øòî ñå
îïðåäåšó¼å èíòóèöè¼îì.
 Èíæåœåð çíàœà ¼å îñîáà êî¼à ïîçíà¼å îáëàñò èíôîðìàòèêå è âåøòà÷êå èíòåëèãåíöè¼å
(ÂÈ) è çíà êàêî ñå èçãðà•ó¼ó ÅÑ. Êðîç ïèòàœà è ðàçãîâîðå ñà åêñïåðòîì ïðèêóïšà
çíàœå, îðãàíèçó¼å ãà, îäëó÷ó¼å êàêî žå îíî áèòè ïðèêàçàíî ó ñèñòåìó è ïèøå ïðîãðàì,
ñàì èëè óç ïîìîž åêèïå ïðîãðàìåðà.

4
 Êîðèñíèê ¼å îñîáà êî¼à êîðèñòè ÅÑ.
 Îñîášå óêšó÷ó¼å ñâå îíå êî¼è ñó óêšó÷åíè ó ðàçâî¼ ÅÑ (óíîñå ïîäàòêå ó ñèñòåì)
îáàâšà¼ó ïîñëîâå îïåðàòåðà, ñåêðåòàðà è ñëè÷íî.
 Àëàò çà èçãðàäœó ÅÑ ¼å ïðîãðàìñêè ¼åçèê êî¼è êîðèñòè èíæåœåð çíàœà/ïðîãðàìåð äà
áè ñèñòåì èçãðàäèî. Ïîä àëàòîì ñå ïîäðàçóìåâà¼ó è ñâè óñëóæíè ïðîãðàìè (åäèòîð,
äåáàãåðè, ãðàôèêà è äðóãî). Ïîñåáíî ñó ðàçâè¼åíè àëàòè çà èçðàäó ÅÑ êî¼è ñå íàçèâà¼ó
„øêîšêå“ (shells), îâè àëàòè ñå ðàçëèêó¼ó îä îñíîâíèõ ïðîãðàìñêèõ ¼åçèêà ïî òîìå
øòî îáçåáå•ó¼ó îäãîâàðà¼óžó àðõèõêòåêòóðó ÅÑ ãäå êîðèñíèê çàäà¼å áàçó çíàœà.

Êîìïîíåíòå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà

Òðè ãëàâíà çàäàòêà èíæèœåðñòâà çíàœà ÅÑ òðåáà äà ðåàëèçó¼ó è òî:
 Ïðåçåíòàöè¼ó è ñêëàäèøòåœå âåëèêå êîëè÷èíå çíàœà ïðîáëåìñêå îáëàñòè ó
ðà÷óíàð.
 Àêòèâèðàœå êîðèøžåœà çíàœà ïðîáëåñêå îáëàñòè çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà.
 Îäãîâîðå íà êîðèñíèêîâà ïèòàœà.

Îñíîâíå êîìïîíåíòå åêñïåðòíîã ñèñòåìà (Ñëèêà 2) ñó:

 Áàçà çíàœà (knoweledge base).
 Ìåõàíèçàì çàêšó÷èâàœà (inference engine).
 Êîìóíèêàöèîíè èíòåðôå¼ñ.
 Ãëîáàëíà áàçà ïîäàòàêà.

Ñëèêà 2 - Îñíîâíå êîìïîíåíòå ÅÑ

Åêñïåðòíè ñèñòåìè ñå ñàñòî¼å îä ñëåäåžèõ êîìïîíåíòè ñèñòåìà (Ñëèêà 3):

 Áàçà çíàœà (knowledge base)

5
  Ìåõàíèçàì çàêšó÷èâàœà (inference engine)
 Êîìóíèêàöèîíè èíòåðôå¼ñ
 Ãëîáàëíà áàçà ïîäàòàêà

Ñëèêà 3 - Êîìïîíåíòå åêñïåðòíîã ñèñòåìà3

 Áàçà çíàœà (knowledge base) – áàçà ÷èœåíèöà è õåóðèñòèêà4 ó ïîäðó÷¼ó çà êî¼å ¼å

íàìåœåí ÅÑ ïðèäðóæåíèõ ïðîáëåìà, óêšó÷ó¼å ÷èœåíèöå, ðåëàöè¼å èçìå•ó ÷èœåíèöà
è ìîãóžå ìåòîäå çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà ó îáëàñòè äàòå àïëèêàöè¼å.
 Ìåõàíèçàì çàêšó÷èâàœà (inference engine) – ñîôòâåð ñïîñîáàí äà ñðåäè èíôîðìàöè¼å
èç áàçå çíàœà è äà íà îñíîâó òîãà èçâó÷å çàêšó÷êå. Ìåõàíèçàì çàêšó÷èâàœà ðàäè òàêî
øòî ÷èœåíèöå èç áàçå çíàœà êîìáèíó¼å ñå èíôîðìàöè¼àìà äîáè¼åíèì îä êîðèñíèêà ó
öèšó èçâî•åœà ñïåöèôè÷íèõ çàêšó÷àêà. Ó òîêó ðàäà ñå êîðèñòå êîíòðîëíå ñòðàòåãè¼å
êî¼å îäëó÷ó¼ó ó êîì òðåíóòêó òðåáà ïðèìåíèòè íåêî îä ïðàâèëà èç áàçå çíàœà íà íîâå
÷èœåíèöå äîáè¼åíå òîêîì êîíñóëòîâàœà ñà êîðèñíèêîì. Íà îâ༠íà÷èí ñå ñèìóëèðà
šóäñêî ðàçìèøšàœå.
 Êîìóíèêàöèîíè èíòåðôå¼ñ – äåî êî¼è îìîãóžàâà äè¼àëîã èçìå•ó äîíîñèîöà îäëóêå-
êîðèñíèê è ñèñòåìà. Ñà ¼åäíå ñòðàíå ñëóæè äà êîðèñíèê ó òîêó ðàäà ñèñòåìà äîñòàâè
èíôîðìàöè¼å êî¼å ñèñòåì èç áàçå çíàœà íè¼å óñïåî äà äîáè¼å, ñà äðóãå ñòðàíå
îìîãóžàâà êîðèñíèêó äà çà ñâàêó îäëóêó åêñïåðòíîã ñèñòåìà òðàæè äîäàòíî
îá¼àøœåœå î òîìå êî¼è ñó ãà çàêšó÷öè âîäèëè äà äîíåñå òàêâó îäëóêó.

Âåšîâèž À. „Åêñïåðòíè ñèñòåìè (1)“, ÖÅÒ ×èòàëèøòå 71-£óëè 2008.

3

Õåóðèñòèêà ¼å íàóêà î ìåòîäàìà è ïðèíöèïèìà ïðîíàëàæåœà íîâîã. Õåóðèñòè÷êå ìåòîäå ñå ïîñåáíî êîðèñòå çà âðëî áðçî
4

äîëàæåœå äî ðåøåœà êî¼å ¼å ïðèõâàòšèâî áëèñêî íà¼áîšåì ìîãóžåì îäãîâîðó. – ×åêåðâàö Ç., „Åêñïåðòíè ñèñòåìè“, Êðóøåâàö 2009.

6
 Ãëîáàëíà áàçà ïîäàòàêà – ðàäíà ìåìîðè¼à çà áåëåæåœå òðåíóòíèõ ñòàòóñà ñèñòåìà,
óëàçíèõ ïîäàòàêà çà îäðå•åíè ïðîáëåì è åëåìåíàòà èç äîòàäàøœåã ðàäà. Ðàäíà
ìåìîðè¼à ÷óâà ÷èœåíèöå è çàêšó÷êå äîäáè¼åíå òîêîì òåêóžå åêñïåðòèçå. Ðàçëèêó¼å ñå
îä áàçå çíàœà ïî òîìå øòî ñàäðæè èíôîðìàöè¼å êî¼å ñå îäíîñå èñêšó÷èâî íà òåêóžè
ïðîáëåì.áàçå çíàœà íè¼å óñïåî äà äîáè¼å, ñà äðóãå ñòðàíå îìîãóžàâà êîðèñíèêó äà çà
ñâàêó îäëóêó åêñïåðòíîã ñèñòåìà òðàæè äîäàòíî îá¼àøœåœå î òîìå êî¼è ñó ãà
çàêšó÷öè âîäèëè äà äîíåñå òàêâó îäëóêó.

Ñâî¼ñòâà åêñïåðòíèõ ñèñòåìà

Ïðèêóïšåíî çíàœå ¼å „ñðöå“ åêñïåðòíîã ñèñòåìà ó òîêó èçãðàäœå ÅÑ. ×èœåíèöå è
õåóðèñòèêà5 ÷èíå çíàœå åêñïåðòíîã ñèñòåìà.
 ×èœåíèöå ÷èíå ãëàâíè äåî ïîäàòàêà î ïðèðîäè ñèñòåìà, œåãîâèì àêòèâíîñòèìà è
öèšåâèìà êî¼å ñèñòåì îñòâàðó¼å êðîç òå àòèâíîñòè.
 Õåóðèñòèêó ÷èíå ëè÷íà ïðàâèëà ðàñó•èâàœà è âåøòèíà ó èçáîðó è äîíîøåœó
îäëóêå êî¼èìà ñå óòè÷å íà ïðîìåíó ñòàœà ñèñòåìà.

Ó åêñïåðòíèì ñèñòåìèìà ñó íà¼âàæíè¼à äâà òèïà çíàœà:

 Åêñïëèöèòíî çíàœå – çíàœå êî¼å ¼å ïðåíåòî ó ïèñàíîì îáëèêó èëè íåêîì äðóãîì
ïðåíîñíîì îáëèêó, îâî çíàœå ñå ïðèõâàòà êàî óíèâåðçàëíî òà÷íî.
 Èìïëèöèòíî çíàœå – õåóðèñòè÷êî çíàœå, çíàœå êî¼å ¼å èçãðà•åíî íà îñíîâó èñêóñòâà è
êî¼å ñå ó êîìáèíàöè¼è ñà åêñïëèöèòíèì çíàœåì ÷èíè îñîáó åêñïåðòîì. Çíàœå ¼å äîñòóïíî è
ìîæå ñå ïðåíîñèòè ïóòåì ëèòåðàòóðå è ëåêöè¼à.

Ñëèêà 4 - Îïøòà ñâî¼ñòâà åêñïåðòíîã ñèñòåìà

Íà ñëèöè 4 ïðèêàçàíà ñó îïøòà ñâî¼ñòâà åêñïåðòíîã ñèñòåìà ãäå ñå ïî¼àì ñàìîã êàî è
îñòàëà ÷åòðè åëåìåíòà ñâî¼ñòâà ÅÑ è òî:
 Áèòíà ñâî¼ñòâà ÅÑ ¼å åêñïåðòèçà âèñîêîã íèâîà, êî¼ó îáåçáå•ó¼å êàî ïîìîž ó
ðåøàâàœó ïðîáëåìà. Åêñïåðòèçà ¼å ïðîäóêò íà¼áîšåã ðàçìèøšàœà âðõóíñêîã
åêñïåðòà èç äàòå îáëàñòè, ïðèêóïšåíà è èìïëåìåíòèðàíà ó ñàì ïðîãðàì òàêî äà
ïîñòóïöè ðåøàâàœà ïðîáëåìà ìîãó äîâåñòè äî ïðåöèçíèõ è åôèêàñíèõ ðåøåœà.

Õåóðèñòèêà – èñêóñòâî è îñåžà¼ çà èçáîð ðåøåœà

5

7
  Ìîãóžíîñò ïðåäâè•àœà ïðîèñòè÷å èç ìîãóžíîñòè äà ñå ÅÑ êîðèñòè êàî ìîäåë çà
ðåøàâàœå ïðîáëåìà ó äàòî¼ îáëàñòè êî¼è žå êàî òàêàâ äàòè îäãîâîðå íà çàäàòå
ïðîáëåìå òå žå ïîêàçàòè êàêî žå ñå òè îäãîâîðè ìåœàòè ó çàâèñíîñòè îä íîâèõ
ñèòóàöè¼à. Ïðèìåð åêñïåðòíîã ñèñòåìà ñà ìîãóžíîøžó ïðåäâè•àœà ñó ïðèìåíšèâè
íàðî÷èòî ó âî¼íî¼ ñòðàòåãè¼è ðàäè ïðåäâè•àœà ðåøåœà çà äàòå ñèòóàöè¼å.6
 £åäíî îä âàæíèõ ñâî¼ñòàâà ÅÑ ¼å è ìîãóžíîñò îáó÷àâàœà, ìîæå áèòè îáëèêîâàíî
òàêî äà îìîãóžè îáóêó çà íîâîäîøëå êàäðîâå, êî¼è âåž èìà¼ó îäðå•åíî çíàœå è
ñïîñîáíîñò è ïðîòðåáíî ¼å íà œèõ ïðåíåòè çíàœå è èñêóñòâî ïðèêóïšåíî è
ñà÷óâàíî ó áàçè çíàœà ó âèäó èíñòèòóöèîíàëíå ìåìîðè¼å. ÅÑ ìîæå áèòè ïîäåøåí è
çà îáóêó ñòðó÷íèõ ëèöà êàî è çà óâî•åœå ó ïîñàî ïðèäîøëèõ ëèöà-ïî÷åòíèêà.

Îïðàâäàíîñò èçðàäå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà

Íà¼âàæíè¼è çàõòåâ çà èçðàäó ÅÑ ¼å äà ó èçãðàäœè èñòîã ó÷åñòâó¼ó âðõóíñêè
ñïåöè¼àëèñòè èç ñâî¼å îáëàñòè, ñà âåëèêèì èñêóñòâîì ó ïðîôåñèîíàëíîì ðàäó ó
àíàëèçèðàœó ïðåäìåòíå îáëàñòè. Áåç òàêâèõ ñàðàäíèêà ðàä íà èçðàäè ÅÑ ¼å ñêîðî óçàëóäàí
è òàêîðåžè íåìîãóž.
Ñëåäåžà êàðàêòåðèñòèêà êî¼à ñå ïîñòàâšà çà èçðàäó ÅÑ ¼å äà ïîñòàâšåíè çàäàòàê íå ñìå
äà áóäå èñóâèøå òåæàê. Àêî åêñïåðò íå ìîæå èçâðøèòè îáóêó ïî÷åòíèêà îäãîâàðà¼óžå
êâàëèôèêàö¼å èëè àêî ¼å åêñïåðòó ïîòðåáíî äóæå âðåìå çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà à íå
íåêîëèêî ÷àñîâà, òî ìîæå äà ñå ñìàòðà èñóâèøå ñëîæåíî è çà èíæåœåðà çíàœà êî¼è òðåáà
äà èçâðøè ïðî¼åêòîâàœå ÅÑ.
Îïðàâäàíîñò èçðàäå åêñïåðòíîã ñèñòåìà ó ïðîâîì ðåäó âåçó¼å ñå çà ïîâåžàœå ïðèõîäà,
íà îñíîâó óøòåäå âðåìåíà è áðçèíå ðåøàâàœà äàòèõ çàäàòàêà, à ïîãîòîâ çà ðåøàâàœå
çàäàòàêà ãäå ¼å ïîòðåáíî íà âèøå ìåñòà èñòîâðåìåíî èìàòè åêñïåðòà.

Äà áè ðàçâî¼ åêñïåðòíîã ñèñòåìà áèî ìîãóž ïîòðåáíî ¼å èñïóíèòè íåêîëèêî óñëîâà è òî:
Ðåøàâàœå ïðîáëåìà íå çàõòåâà ðàñó•èâàœå çäðàâîã ðàçóìà,
Çàõòåâà ìèñàîíå âåøòèíå,
Åêñïåðòè ìîãó äà äåôèíèøó ìåòîäå ðåøàâàœà ïðîáëåìà è îíè ñó ¼åäèíñòâåíè,
Ïðîáëåì íè¼å ñóâèøå ñëîæåí,
Ïðîáëåì ¼å ðàçóìšèâ.

Ðàçâî¼ åêñïåðòíîã ñèñòåìà ¼å îïðàâäàí àêî:

Ïîñòî¼è åêîíîìñêà èñïëàòèâîñò, ðàçâè¼à ñå çà ïðàêòè÷íó íàìåíó
Åêñïåðòè ÷åñòî íàïóøòà¼ó ðàäíî ìåñòî
Åêñïåðòè ñó ðåòêè
Ïîòðåáíà ¼å åêñïåðòèçà íà ìíîãî ìåñòà
Ðàäíî ìåñòî ¼å íåïîäåñíî èëè ÷àê øòåòíî çà ÷îâåêà.

Ðàçâî¼ åêñïåðòíîã ñèñòåìà ¼å îïðàâäàí ó ñëó÷à¼ó:

Ðåøàâàœå ïðîáëåìà çàõòåâà ðóêîâàœå ñèìáîëèìà
Êîðèñòå ñå õåóðèñòè÷êà ðåøåœà
Ïðîáëåì íè¼å ñóâèøå ¼åäíîñòàâàí
Ðåøåœå èìà ïðàêòè÷íó ïðèìåíó
Ðåøàâàœå ïðîáëåìà íè¼å ñóâèøå îáèìíî.

Áèî÷àíèí Ð. Åêñïåðòñêî îöåœèâàœå ó ôóíêöè¼è îäëó÷èâàœà, Âî¼íè èíôîðìàòîð, ÍÈÖ “ÂΣÑÊÀ”, Áåîãðàä, 2004 .
6

8
Àëàòè çà ðàçâî¼ åêñïåðòíèõ ñèñòåìà
Ïðîáëåì èçðàäå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà áàçèðàí íà ïðîãðàìåðñêîì çíàœó è âåøòèíè äàíàñ
ñå âðëî óñïåøíî ðåøàâà àïëèêàöè¼àìà Expert System Shell êî¼å ðåøàâà¼ó ïðîáëåì, èñòå
äîëàçå ïðàçíå ãäå ¼å ïîòðåáíî èçäåôèíèñàíè åêñïåðòíè ñèñòåì óíåòè ó ïðàçíó „øêîšêó“
àïëèêàöè¼å.

Íåêè îä ïðåäñòàâíèêà ñó:

 FreeShell - sp.cs.siue.edu
 CLIPS ÍÀÑÀ - clipsrules.sourceforge.net
 JESS - www.jessrules.com
 Íàïèñàí ó Jàâà ïðîãðàìñêîì ¼åçèêó
 Êîìïàòèáèëàí ñà CLIPS
 ìîãóžå ¼å ðàçìåœèâàòè ôà¼îâå èçìå•ó œèõ
 JavaDON Expert System Shell - www.java.org
 Áàçèðàí ¼å íà ñèñòåìó OBOA
 Ìîãóžíîñòè:
 Ïðàâšåœå áàçå çíàœà
 Âðøåœå èçìåíå ó áàçè çíàœà
 ×óâàœå áàçå çíàœà
 Óíîñ òðåíóòíèõ ðàäíèõ ïîäàòàêà
 Àóòîìàòñêî çàêšó÷èâàœå íàä áàçîì çíàœà
 Íè¼å ïîòðåáíî ïðîãðàìñêî èñêóñòâî äà áè ñå íàïðàâèî åêñïåðòíè ñèñòåì

Ïðèìåð ðåøàâàœà ïðîáëåìà íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà

Ðåøàâàœå ïðîáëåìà íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà ÷åñòî ¼å ïîâåçàíî ñà ôàêòîðîì
ðàçäàšèíå è íåàäåêâàòíèì îñîášåì êî¼è áè ìîãàî äà ïàðàëåëíî îäðàäè äè¼àãíîñòèêó
êâàðà è ñàìèì òèì àëàðìèðà íàäëåæíó ñëóæáó äà áè ñå îòêëîíè íåäîñòàòàê.

Ñîáçèðîì íà íåìîãóžíîñò àíãàæîâàœà ñòðó÷íîã ëèöà íà ñâàêî¼ ëîêàöè¼è ó òðåíóòêó

íàñòàíêà ïðîáëåìà èëè ïîòðåáå çà ñòðó÷íîì êîíñóëòàöè¼îì, äîøàî ñàì íà èäå¼ó äà
àëãîðèòàì äåòåêöè¼å ãðåøêå íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà ïðåòî÷èì ó àïëèêàöè¼ó êî¼à áè
äàâàëà îäãîâîð çà ðåøàâàœå íàñòàëîã ïðîáëåìà íà óìðåæåíèì ðà÷óíàðèìà. Îïðàâäàíîñò
èçðàäå ÅÑ îãëåäà ñå ó ìàòåðè¼àëíî¼ óøòåäè è šóäñêèì ðåñóðñèìà êàî è âðåìåíà ïîòðåáíîã
çà äè¼àãíîñòèêå êàî è åôèêàñíè¼åã îòêëàœàœà íàñòàëå íåèñïðàâíîñòè è ñòàâšàœà ðà÷óíàðà
ó çàõòåâàíó ôóíêöèîíàëíó óïîòðåáó.

Ïðîó÷àâà¼óžè ïðîáëåìàòèêó è ñàãëåäàâàœå ìîãóžíîñòè îêðóæåœà ó êîìå áè èçðàäèî

ïðèõâàòšèâ ñèñòåì, èçàáðàî ñàì „øêîšêó“ JavaDON Expert System Shell, èñòà ¼å
çàñíîâàíà ¼å íà £àâà ïëàòôîðìè è ïîä ëèöåíöîì ñëîáîäíîã ñîôòâåðà îòâîðåíîã êîäà,
èçãëåä ïî÷åòíå ñòðàíå àïëèêàöè¼å äàòî ¼å íà ñëèöè 5.

9
 Ñëèêà 5 - JavaDON v.2.0

Íà ñëèöè 5 ïðèêàçàíî ¼å îêðóçåœå øêîšêå çà èçðàäó ÅÑ ãäå ñó ôîðìèðàíè îêâèðè çà

ðåøàâàœå ïðîáëåìà íà ìðåæíèì ðà÷óíàðèìà, ó òîêó ôîðìèðàœà îêâèðà äåôèíèøó ñå
îñîáèíå îêâèðà êî¼å íàñëå•ó¼ó àòðèáóòè. Íàêîí äåôèíèñàœà ñëîòîâà ôîðìèðàìî àòðèáóòå
îäíîñíî ïðîìåíšèâå êî¼å èìà¼ó ñâî¼ äîìåí (ñêóï âðåäíîñòè êî¼å ìîæå äà óçìå íåêà
ïðîìåíšèâà, òèïîâè ïîäàòêà ìîãó áèòè: boolean, integer, float, string..), àòðèáóòó ìîæåìî
ïðèäðóæèòè è ìåäè¼ñêè ñàäðæ༠(ñëèêó). Ïðèêàç îñîáèíà àòðèáóòà äàòî ¼å íà ñëèöè 6.

Ñëèêà 6 - ïðèêàç îñîáèíà àòðèáòà

10
 Ñëèêà 7 - Ïî÷åòíà ñòðàíà ÅÑ ðåøàâàœà ïðîáëåìà óìðåæåíèõ ðà÷óíàðà

Íà ñëèöè 7 ïðèêàçàíà ¼å ïî÷åòíà ñòðàíà ÅÑ ñà ïèòàœåì êî¼è ¼å óîáè÷à¼åí çà óìðåæåíå

ðà÷óíàðå „Êîðèñíèê íå ìîæå äà ïðèñòóïè ...“ ñà ïîíó•åíèì îáëàñòèìà:
 Èíòåðíåòó
 Ðåñóðñèìà (ëîêàëíèì ðåñóðñèìà íà ìðåæè)

Îäîãîâàðàœåì íà ïîñòàâšåíà ïèòàœà äîëàçè ñå äî ëîêàëèçàöè¼å îäíîñíî äè¼àãíîñòèêå

íåäîñòàòêà ñà ïðåïîðóêîì ÷è¼à ¼å íàäëåæíîñò çà îòêëàœàœå ïðîáëåìà, ïðèìåð ¼å ïðèêàçàí
íà ñëèöè 8.

Ñëèêà 8 - Ïðèêàç îêâèðà ñà ïîíó•åíèì ðåøåœåì î íàäëåæíîñòè ðåøàâàœà ïðîáëåìà

11
 Ïðèêàç êîìïëåòíîã ÅÑ çà ðåøàâàœå ïðîáëåìà íàäëåæíîñòè îòêëàœàœà íåäîñòàòêà
áèžå äåìîíñòðèðàí íà ñàìî¼ îäáðàíè ðàäà, èç ðàçëîãà îáèìíîñòè ñàìå àïëèêàöè¼å.

Íà ñëèöè 9 ïðèêàçàí ¼å íà÷åëíè àëãîðèòàì ðåøàâàœà ïðîáëåìà îêî óìðåæåíèõ

ðà÷óíàðà êî¼è ¼å áèî ïî÷åòíè åëåìåíò çà èçðàäó ñàìîã ÅÑ.

Ñëèêà 9 - Äè¼àãðàì äè¼àãíîñòèêå ïðîáëåìà óìðåæåíèõ ðà÷óíàðà

12
 Çàêšó÷àê

Ðàäîì ñàì õòåî äà ïðèêàæåì ìîãóžíîñòè ïðèìåíå åêñïåðòíèõ ñèñòåìà ó ÈÒ êàî

ñðåäñòâî êî¼å ìîæå ó ìíîãîìå äà óøòåäè êàêî šóäòñêå, ìàòåðè¼àëíå è âðåìåíñêå ðåñóðñå,
äà îëàêøà çàäàòàê êîðèñíèöèìà ñàìîã ÅÑ îäíîñíî íàäëåæíèìà èç ñâî¼èõ îáëàñòè ó êî¼èìà
ÅÑ èì ñêðàžó¼å âðåìå äè¼àãíîñòèêå.

Êîìïëåêñíîñò è êâàëèòåò ñàìå èçðàäå ÅÑ ¼å íåñóìœèâî ïðîáëåì êî¼è ñå íå ìîæå è íå

ñìå ðåøàâàòè ñà êðàòêèì ðîêîâèìà èëè íåïðîâåðåíèì ñèñòåìîì, ïîñëåäèöå ëîøå
îäðà•åíîã ñèñòåìà ìîãó äà áóäó äàëåêî âåžå íåãî ñàìà êîðèñò èñòîãà. Ïðèìåð ÅÑ
íàâåäåíîã ó ðàäó íè¼å êîíà÷íà âåðçè¼à øòî ¼å ¼åäíà îä âåëèêèõ ïðåäíîñòè ÅÑ, ìîãóžíîñò
äîðàäå è ïðîøèðåœà ñàìîã ñèñòåìà áåç ïîòðåáå ïðîìåíå óðà•åíîã äåëà.

Ñàìî òåñòèðàœå ñèñòåìà ïîòðåáíî ¼å äà ðàäå êîðèñíèöè êî¼è žå ãà è êîðèñòèòè ó ñâîì

ðàäó, à ó öèšó èçáåãàâàœà ïîäñâåñíèõ óî÷åíèõ ãðåøàêà êî¼å ñàì êðåàòîð ñèñòåìà
ïðîïóøòà êàî íåáèòíå.

13
Ëèòåðàòóðà

1) ×åêåðâàö Ç. „Åêñïåðòíè ñèñòåìè“, Êðóøåâàö 2009.

2) Âåšîâèž À. „Åêñïåðòíè ñèñòåìè (1)“, ÖÅÒ ×èòàëèøòå 71-£óëè 2008.
3) Áèî÷àíèí Ð. „Åêñïåðòñêî îöåœèâàœå ó ôóíêöè¼è îäëó÷èâàœà“, Âî¼íè èíôîðìàòîð,
ÍÈÖ ÂΣÑÊÀ, Áåîãðàä, 2004
4) Òîìèž Á., £îâàíîâèž £., ÄåâåŸèž Â., „JavaDON: an open-source expert system shall“,
Expert Systems with Applications, 31 (2006), 595-606.
5) ÊðŸåâèž Í. „Àëàòè çà ðàçâî¼ åêñïåðòñêèõ ñèñòåìà“, ÂÈÑÅÐ, 2009.
6) http://devedzic.fon.rs/publications/ESWA2006.pdf
7) http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekspertni_sistemi&amp
8) http://www.aaai.org/AITopics/pmwiki/pmwiki.php

14