KA PRECIZNIJEM DATOVAWU

SREDWOVEKOVNOG GROBQA
NA VELIKOM GRADCU

Dejan Radi~evi}
Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Apstrakt: Sredwovekovna nekropola na Velikom Gradcu je iskopavana 1966. Rezul-

tati istra`ivawa su ubrzo publikovani, a trajawe sahrawivawa je opredeqeno u
razdobqe od posledwih decenija XI do kraja XIII v., s mogu}no{}u da je grobqe bilo u
upotrebi i u kasnijem vremenu. Radi se o grobqu koje se odlikuje osobenim grobnim
nalazima, na osnovu kojih se izdvaja u odnosu na ostale sredwovekovne nekropole do
sada poznate u srpskom Podunavqu. Na osnovu analize grobnih nalaza mo`e se
sugerisati ne{to preciznije datovawe: prihvatqiva je samo dowa hronolo{ka
granica, dok bi se trajawe sahrawivawa moglo opredeliti do u prve decenije ili
najdu`e do polovine XII v. Postojawe mla|ih grobova se ne mo`e iskqu~iti u
potpunosti, ali oni nisu potvr|eni odgovaraju}im grobnim nalazima.

Kqu~ne re~i: Veliki Gradac, nekropola, XI–XII vek, grobni nalazi, datovawe.

Imenom Veliki Gradac nazivani su ostaci utvr|ewa u sredi{tu

\erdapa, na mestu dana{weg Doweg Milanovca.1 Nalazilo se oko 200 m
od obale Dunava, na lesnoj padini okrenutoj ka reci. Najstarije utvr|e-
we na tom mestu sagra|eno je u I v. i sa kra}im ili du`im prekidima, uz
ve}e ili mawe obnove, trajalo je do kraja VI v. (Popovi} 1984: 265–282).
Krajem IX ili u prvim decenijama X v. utvr|ewe je ponovo nastaweno, a
`ivot u wemu trajao je tokom X i ve}im delom XI v. (Jankovi} 1981).
O{te}eni delovi bedema su popravqeni, a jedna od ugaonih kula je
iznova sagra|ena. Unutar utvr|ewa su postojale dve crkve i niz stam-
benih objekata. Sedamdesetih godina XI v. `ivot u nasequ je naglo
prekinut i nakon toga vi{e nije obnavqan, dok je u kasnijem dobu
prostor unutar bedema kori{}en za sahrawivawe.
Prva sonda`na iskopavawa na Velikom Gradcu obavqena su 1958.
(Vu~kovi}-Todorovi} 1961: 137–138). Istra`ivawa su nastavqena 1960. i

1 Ovaj rad je nastao kao rezultat anga`ovawa na projektu „Nekropole i svetili{ta

domorodaca i Slovena od Pomorja do Podunavqa” Ministarstva nauke i za{tite `ivotne
sredine Republike Srbije (evidencioni broj 147034D).

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society

23 (2007) 87–102.
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

trajala su do 1966, nakon ~ega je zapo~eta izgradwa Doweg Milanovca.

Tokom posledwe kampawe, pod rukovodstvom R. Qubinkovi}a, u za-
padnom sektoru utvr|ewa delimi~no je istra`ena i sredwovekovna
nekropola (Ljubinkovi} 1966: 81–85). Grobqe je formirano nakon pre-
stanka `ivota u nasequ, unutar i oko ostataka ranovizantijske crkve,
obnovqene i kori{}ene tokom XI v. (Jankovi} 1981: 42–46). Nije pre-
cizno ustanovqeno koliki je prostor nekropola obuhvatala, ali se
najverovatnije rasprostirala na znatno ve}oj povr{ini od one koja je
obuhva}ena iskopom. Ukupno je istra`eno 105 grobova, koji su bili
najbrojniji na prostoru oko apside, a ne{to re|i severno i ju`no od
crkve. Unutar crkve, a pojedina~no i nad zidovima, konstatovano je 14
grobova. Raspored i orijentacija grobova ukopanih u unutra{wosti
crkve, kao i onih pored podu`nih zidova, bili su pravilniji nego {to
je to slu~aj sa grobovima oko apside, gde su ~e{}a preklapawa, a
brojnija su i odstupawa od osnovne orijentacije.
Nedugo nakon obavqenih iskopavawa, rezultati istra`ivawa ne-
kropole su publikovani (Mini} 1970: 233–247). Na osnovu analize grob-
nih nalaza, grobqe je datovano u razdobqe XI–XIII v. Dowa granica
upotrebe grobqa odre|ena je nalazom novca ma|arskog kraqa Ladi-
slava I (1077–1095), dok je trajawe sahrawivawa opredeqeno do u kraj
XIII v., s mogu}no{}u da ima i mla|ih grobova, ~ije je preciznije
datovawe onemogu}eno nedostatkom grobnih nalaza. Za jedan broj dubqe
ukopanih grobova i grobova istra`enih unutar crkve pretpostavqeno je
da bi mogli biti stariji, ali kako su ti grobovi bili bez nalaza, to
pitawe je ostalo otvoreno. Pretpostavku o dubqe ukopanim grobovima,
koji bi bili i najstariji, izneo je jo{ Qubinkovi} (Ljubinkovi} 1966:
84), dok je Jankovi} mogu}nost wihovog postojawa razmatrala ne{to
detaqnije (1981: 46, sl. 19), ukazav{i na osnovu dubine grobnih raka i
stratigrafije unutar i oko crkve na grobove koji bi mogli biti iz
vremena kada se u nasequ na Velikom Gradcu `ivelo, odnosno iz X–XI v.
Izdvojeno je deset grobova ukopanih severno od crkve i pored apside.
Re~ je o grobovima koji su otkriveni na kotama ispod nivoa obnove
crkve u XI v. Istom prilikom je ukazano i na dubqe ukopane grobove u
unutra{wosti crkve, ali budu}i da je ve}ina ovih grobova ukopana kroz
pod crkve, koji nakon toga nije popravqan, malo je verovatno da bi bilo
koji od wih mogao pripadati vremenu `ivota u nasequ. Za pojedine
grobove iz ju`nog aneksa, otkrivene ispod kote koja odgovara vremenu
gra|ewa crkve, pretpostavqeno je da bi ~ak mogli biti i iz VI v. (ibid.:
46). Me|utim, kako u ovim grobovima, kao i u grobovima izdvojenim oko
crkve, nije bilo nalaza na osnovu kojih bi mogli biti pouzdano dato-
vani, stratigrafska zapa`awa, sama po sebi, nisu dovoqna za pouzdanije
zakqu~ke.

88
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

Grobove na Velikom Gradcu karakteri{u nalazi na osnovu kojih se

to grobqe izdvaja u odnosu na ostala sredwovekovna grobqa do sada
poznata u srpskom Podunavqu. U vreme kada je publikovana, nekropola
je hronolo{ki opredeqena u skladu sa tada{wim saznawima, ali se
danas, nakon brojnih istra`ivawa kojima su saznawa o sredwovekovnim
grobqima vi{estruko oboga}ena, mo`e pretpostaviti ne{to preciz-
nije datovawe. Analiza grobnih nalaza pokazuje da bi se mogla pri-
hvatiti samo dowa hronolo{ka granica nekropole, dok bi se trajawe
sahrawivawa moglo opredeliti do u prve decenije ili najkasnije oko
polovine XII v.
Jedan deo grobnih nalaza ne poma`e preciznijem datovawu ovog
grobqa: jednostavne kari~ice na~iwene od bronzane ili srebrne `ice,
prona|ene u grobovima 35, 43, 46 i 72, nisu hronolo{ki osetqive
(Mini} 1970: sl. 9, 15, 20, 32). Od koristi nije ni grupa najstarijih
nalaza, koji su u grobovima posvedo~eni u sekundarnoj upotrebi. Takve
su zlatna min|u{a i bronzana fibula iz groba 72 (ibid.: sl. 16, 19), kao i
bronzano dugme iz groba 60 (ibid.: sl. 25). Min|u{a poti~e iz VII v., dok
su fibula i dugme anti~kog porekla.
Ne{to je druga~iji slu~aj nau{nice sa sto`cem iz groba 42 (sl.
1/1),2 za koju bi se moglo pretpostaviti da, ukoliko i ne pripada
vremenu upotrebe nekropole, tom je vremenu svakako veoma bliska.
Identi~na nau{nica prona|ena je u starijem nivou sredwovekovnog
naseqa, nad ~ijim je ostacima nekropola formirana (Jankovi} 1981: 58,
sl. 28). Nau{nice tog tipa javqaju se u Podunavqu jo{ krajem VIII i
po~etkom IX v. Tokom IX v. su {iroko prihva}ene na prostoru od
Moravske do doweg Podunavqa, gde ostaju u upotrebi i u narednim
vekovima (Dostál 1966: 33, Obr. 7: 11; Fiedler 1992: 173, Abb. 38, 3–6, 507,
Taf. 105, 20; VÍ`arova 1971: 5–6, Obr. 5; idem. 1976: 163, Obr. 103, 2; 247,
Obr. 155, 10–11; Ma{ov 1979: 36, Abb. 42; Kurnatovska 1980: 124, Ryc. 34/48;
Stan~ev 1985: 49, T. IV/3). Od gorwe Podravine i Barawe, do dana{we
severoisto~ne Bugarske, pronala`ene su u grobovima koji se datuju u
kraj X i nadaqe tokom XI v. (Koro{ec 1991: 73, T. 21/6–7, 32/1–2, 33/10; Kiss
1983: 82, tábla 16/67; Brun{mid 1903-1904: 38–39, sl. 6, 22; Demo 1996: 47–48,
sl. 40/1–2; Stanojev 1989: 116, kat. 116–117; Don~eva-Petkova 2005: 60–61,
Obr. 4, 285). Koliko mi je poznato, najmla|i nalazi datovani novcem su
primerci iz nekropole Elend-Na|godor-dulu u ma|arskom delu Barawe,
prona|eni u grobu zajedno sa novcem ugarskog kraqa Andrije I (1046–1060)
(Dombay 1961: 142, Taf. XVII/20–25). Najmla|e primerke iz Bugarske
predstavqaju nau{nice iz Nekropole 2 u Odarcima, datovane u drugu
polovinu XI v. (Don~eva-Petkova 2005: 161–174).

2 Dimenzije i uslovi nalaza predmeta na sl. 1, navedeni su prema raspolo`ivoj te-

renskoj dokumentaciji.

89
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

Sl. 1. Veliki Gradac, nalazi iz grobova: bronzana nau{nica, pre~nik karike 1,7 cm,
grob 42 (1); deo srebrne nau{nice, bez podataka o dimenzijama, grob 5 (2); srebrna
nau{nica, 3,5 h 2,5 cm, grob 43 (3); srebrna nau{nica, 3,5 h 2,5 cm, grob 43 (4); deo
bronzane nau{nice, bez podataka o dimenzijama, grob 72 (5); bronzani prsten, pre-
~nik karike 2 cm, grob 72 (6); bronzani prsten, pre~nik karike 1 cm, grob 7 (7);
bronzani prsten, pre~nik karike 2,1 cm, grob 34 (8); prsten iz poreme}enog groba,
bez podataka o materijalu i dimenzijama (9); srebrni prsten, pre~nik karike 2,4 cm,
grob 8 (10); bronzani prsten, pre~nik karike 2 cm, grob 102 (11); narukvica od
staklene paste, pre~nik 5,2 cm, grob 2 (12); narukvica od staklene paste, pre~nik
4,8 cm, grob 72 (13); bronzani praporac, 2,3 h 1,8 cm, grob 43 (14); bronzana lunula, 3,5
h 2,6 cm, grob 43 (15); lunula, legura olova i bronze, 2,5 h 2 cm, grob 43 (16); grob 43,
lunula, legura olova i bronze, fragmentovana (17); lunula, legura olova i bronze,
fragmentovana, grob 43 (18); lunula, legura olova i bronze, fragmentovana, grob 43
(19); bronzani privesak, 2,2 h 1,2 cm, grob br. 5 (20) (crte`i ura|eni prema Mini} 1970).
Fig. 1. Findings from the necropolis at Veliki Gradac: earrings (1–5); rings (6–11); bracelets
(12–13); little bell (14); lunettes (15–19); pendant (20) (after Mini} 1970).

90
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

Kao najmla|i nalazi iz grobova na Velikom Gradcu u dosada{wim

razmatrawima su navo|eni deo karike sa spiralno navijenom `icom iz
groba 72 (sl. 1/5), kao i bronzani privesak, ozna~avan i kao dugme, iz
groba 5 (sl. 1/ 20). Fragmentovana karika iz groba 72 ubrajana je u grupu
sli~nih karika poznatih na teritoriji Srbije i uglavnom datovanih u
XII v., uz pretpostavku da su mogle biti kori{}ene i tokom XIII, pa ~ak
i u XIV v., dok je privesak (ili dugme) iz groba 5 datovan u XII–XIII v.
(Mini} 1988: 73–80).
Ovi nalazi bi mogli biti datovani i druga~ije, {to bi na odre|eni
na~in preciziralo i zapa`awa o trajawu sahrawivawa u nekropoli na
Velikom Gradcu. Fragmentovana karika ukra{ena spiralno navijenom
`icom prona|ena je u istom grobu sa pomenutim nalazima koji ne mogu
doprineti preciznijem datovawu – kari~ice, zlatna min|u{a i bron-
zana fibula, a sli~no je i sa nalazom ogrlice iz istog groba. Za
preciznije datovawe tog groba zna~ajni su bronzani prsten i par na-
rukvica od staklene paste (sl. 1/6, 12–13). Prsten je sa pro{irenim
krajevima, na ~ijim se sastavcima nalazi glava od crne staklene paste,
sme{tene u bronzano le`i{te, koje je filigranskom `icom pri~vr-
{}eno za kariku. Sli~ni prstenovi, delimi~no o~uvani, poti~u iz
grobova 7 i 34, a jo{ jedan prsten istog tipa najverovatnije poti~e iz
nekog od poreme}enih grobova (sl. 1/7–9). Za razliku od ostalih prime-
raka sa trakastom karikom, posledwi prsten ima alku okruglog preseka,
ukra{enu na ramenima sa po tri sitne granule.
O~igledno je da pojava takvog prstewa predstavqa bitnu odliku
grobqa na Velikom Gradcu, od zna~aja i za odre|ivawe wegovog trajawa.
Sli~no prstewe javqa se na {irokom prostoru od doweg Podunavqa do
Moravske ve} od druge polovine IX i prve polovine X v. (Fiedler 1992:
182, Abb. 40, 9; Dostal 1966: 57–58, Obr. 12/29). Takav prsten je prona|en u
grobu u Gali~u, zajedno sa lunulastom nau{nicom koja bi mogla biti
datovana u X, eventualno po~etak XI v. (V†`arova 1976: 233–235, Obr.
144, 8). Najstariji nalaz u na{em Podunavqu bio bi primerak iz ostave
u Velikom Gradi{tu. Ve}ina predmeta iz ove ostave vremenski je
odre|ena u X v., me|utim na osnovu pojedinih primeraka nakita koji bi
se mogli datovati i kasnije, nije iskqu~eno da je ostava, kao celina,
mogla dospeti u zemqu tek po~etkom XI v. (Mini} i Tomi} 1974: 128).
Najve}i broj primeraka analognih prstewu iz Velikog Gradca za sada
poti~e iz grobova u Mati~anu, a jedan takav prsten prona|en je i u
istovremenoj nekropoli u Badovcu (Jovanovi} and Vuksanovi} 1981; Ba-
~kalov 1998: kat. br. 356–357, 361, 373). Na osnovu zapa`awa o trajawu
sahrawivawa na ovim grobqima, mogu se datovati u XI v. Istom vremenu
pripadaju i primerci sa doweg Dunava (Barnea 1967: 284–286, Fig. 170/8–9,
17–18). Brojni nalazi takvog prstewa poznati su i u Makedoniji, gde su
datovani u kraj X i uglavnom u XI v. (Maneva 1992; 87, T. 82; idem 2000:

91
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

70–71, T. 17). Na nalazi{tima u Bugarskoj se vreme wihove upotrebe

produ`ava i u XII v. (Gatev 1977: 41, tip VI, VII–1). Sli~no prstewe iz
Ma~vanske Mitrovice i Mirijeva tako|e je datovano u razdobqe XI–XII
v. (Ercegovi}-Pavlovi} 1980: T. 20, grob 51; Bajalovi}-Hayi-Pe{i} 1984:
43–44, kat. br. 291–292). Wihova u~estalija upotreba ipak bi se morala
ograni~iti najkasnije u prve decenije ili do polovine XII v., budu}i da
u mla|im grobqima, kako to pokazuju rezultati istra`ivawa u Trwanu,
Korbovu, Prahovu i drugde, pojava takvog prstewa nije zabele`ena.
Narukvice od staklene paste iz groba 72 pripadaju tipu koji je na
nalazi{tima u Srbiji veoma retko posvedo~en (sl. 1/12–13). Obe su od
svetloplave staklene paste, elipsoidnog preseka, a ukra{avane su sli-
kawem `utom, pastoznom bojom. Jedna je ukra{ena motivom tawe tala-
saste trake koja te~e du` narukvice, dok su na drugoj slikane spirale
izme|u kojih se nalaze kra}e talasaste trake. Sli~ne slikane na-
rukvice poznate su iz Lazareve pe}ine u Zlotu i iz jednog groba u
Badovcu na Kosovu, a oba nalaza se mogu datovati u XI v. (Vuksan 1997:
294–295, T. III/10–12; Ba~kalov 1998: kat. br. 375–376). Istom vremenu
pripadaju i sli~ne slikane narukvice iz Dobruye (ComÕa 1967: 302–305,
Fig. 174/A1); Vasiliu 1984: 110–111, Pl. XV/3; Diaconu 1972: 150–154, Fig.
55/11). Brojniji nalazi takvih narukvica poznati su u Makedoniji i
Bugarskoj, gde su uglavnom datovane u XI–XII v. (Maneva 1992: 77, T.
69–73; Gatev 1977: 41, Obr. 5, tip IV). Wihova u~estalija pojava opre-
dequje se do prvih decenija XII v., nakon ~ega postepeno izlaze iz
upotrebe (Taleska 1986: 219; Don~eva-Petkova 2005: 104–105, – sa sta-
rijom literaturom). Kada je re~ o prostoru na{eg Podunavqa, na isti
zakqu~ak navode istra`ivawa naseqa u Popovici kod Negotina, gde
me|u brojnim nalazima raznovrsnih narukvica od staklene paste, sli-
kanih primeraka uop{te nema (@eravica i @eravica 1979: 201–212). Na
wihovu du`u upotrebu na nalazi{tima u Srbiji za sada ukazuju jedino
nalazi sa lokaliteta Gradina iznad u{}a Sebe~evske reke u Ra{ku, gde
su okvirno datovane u drugu polovinu XII i prve decenije XIII v.
(Popovi} 1999: 246, sl. 204/10–11).
Na osnovu iznetih analogija, grob 72 bi se mogao opredeliti u
drugu polovinu XI i prve decenije XII v. Nalaz dela karike sa spiralno
namotanom `icom ne mora biti u suprotnosti sa predlo`enim dato-
vawem, ve} bi ga ~ak mogao i potvr|ivati. Prilikom razmatrawa
rasprostrawenosti i datovawa min|u{a tog tipa, ve} je u literaturi
ukazano na primerke na|ene u grobnim celinama sa novcem druge po-
lovine XI i iz XII v. (Mini} 1988: 75–76).
Me|u grobovima iz Velikog Gradca, jedino je jo{ grob 43 bio ne{to
bogatiji nalazima. Za wegovo pouzdanije datovawe od zna~aja je par
srebrnih nau{nica, koje se u literaturi obi~no nazivaju nau{nicama

92
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

volinskog tipa (sl. 1/3-4). Primerci iz Velikog Gradca nisu jedini

nalazi takvih nau{nica u na{em Podunavqu. Sa desne obale Dunava
nizvodno od Beograda poti~u slu~ajni nalazi iz Vin~e i Kostola
(Ercegovi}-Pavlovi} 1970: 44). Par gotovo identi~nih nau{nica najvero-
vatnije poti~e iz uni{tenog groba u Brani~evu (Marjanovi}-Vujovi}
1986b: 67, sl. 2), dok je jedna takva nau{nica prona|ena na prostoru
grobqa u Brzoj Palanci (Ercegovi}-Pavlovi} 1967: T. 4/1). Ovoj grupi
nau{nica tipolo{ki je blizak i delimi~no o~uvan primerak prona|en
na prostoru nekropole III u Vajuzi (Marjanovi}-Vujovi} 1986: Fig. 36/3).
Analogne nau{nice su rasprostrawene u Pomoravqu i Poni{avqu, dok
su re|e na prostoru zapadno od Beograda (Ercegovi}-Pavlovi} 1970: 44;
idem. 1977: 86). Nalazi takvih nau{nica su retki i u Makedoniji i
Bugarskoj (Maneva 2000: 55-56, T. 3/4a-b; T. 25/1; Milanova 1993: 129, T.
5/8-9).
Nau{nice volinskog ili volinsko-kijevskog tipa, kako se jo{ u
literaturi nazivaju, poznate su iz ostava u Kijevskoj Rusiji, datovanih u
drugu polovinu ili kraj X v. (Korzuhina 1954: 84–86, T. 6/6–11; 8/9, 15,
21). Tu su mogle dospeti kao import iz zlatarskih radionica vizan-
tijskog Krima, mada se zbog velikog broja nalaza i arheolo{ki po-
tvr|enih tragova zlatarske delatnosti, pretpostavqa da su mogle biti
izra|ivane i u kijevskoj oblasti. Pretpostavqa se da su sa tog prostora
negde oko 1000. g. prenete u Panoniju, gde su tokom XI v. veoma brojne
wihove livene imitacije (Vinski 1970: 58–61). Me|utim, pitawe je ko-
liko sam pojam volinske nau{nice odgovara i nalazima iz srpskog
Podunavqa i centralnog Balkana. Kako je to primetila Mini} (1970:
242), i pored generalne srodnosti svih nalaza, ova grupa me|usobno vrlo
sli~nih nau{nica se na~inom oblikovawa priveska razlikuje od na-
u{nica na|enih na teritoriji Rusije, Rumunije i Ma|arske. One se i
datuju u kasnije vreme, uglavnom u XI ili rani XII v. (Marjanovi}-Vu-
jovi} 1985: 10). Najmla|e nalaze predstavqao bi par nau{nica iz Le{ja
kod Para}ina, gde su prona|ene u grobu zajedno sa novcem ma|arskog
kraqa Bele II (1131–1141). S obzirom na brojnost nalaza i wihovu
rasprostrawenost, ~ini se prihvatqivom i pretpostavka da su mogle
biti izra|ivane ili dubqe u unutra{wosti Vizantije ili u radio-
nicama koje su bile na prostoru dana{we centralne Srbije.
U istom grobu sa volinskim nau{nicama prona|en je bronzani
praporac (sl. 1/14). Sli~ni praporci sa krstastim prorezom na dowem
delu ~e{}e se pojavquju uz niske no{ene u XI v., mada ih ima i u
nekropolama XII v. (Marjanovi}-Vujovi} 1985: 7). Iz istog groba poti~u
i ~etiri lunulasta priveska, izra|ena od legure olova i bronze (sl.
1/16–19), kao i jedna ve}a bronzana lunula (sl. 1/15). Privesci su pro-
na|eni zajedno sa perlama od staklene paste, tako da se mo`e pret-
postaviti da su najverovatnije visili na ogrlici koju je pokojnica

93
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

nosila oko vrata. Bronzana lunula je, sude}i po perforacijama u uglo-

vima, najverovatnije kori{}ena kao aplikacija. O preciznijem dato-
vawu ovih nalaza ne mo`e se re}i ni{ta odre|enije, osim da se mogu
opredeliti u vreme trajawa nau{nica sa kojima su prona|ene. Za bron-
zanu lunulu bi se moglo prihvatiti mi{qewe Mini} (1970: 245) koja je,
prema klasifikaciji Z. Vane, taj nalaz svrstala u starije oblike te
vrste ukrasa, dok su mi bli`e analogije za olovne lunule nepoznate.
Druga~ije oblikovane olovne lunule poznate su u Dobruyi i severo-
isto~noj Bugarskoj, gde su datovane u XI v. (Diaconu 1972: 141–144, Fig. 57;
Don~eva-Petkova 2005: 97–98, Obr. 6, 235). Nalazi iz Velikog Gradca bi
tipolo{ki bili najbli`i bronzanoj lunuli iz Isak}e datovanoj u X–XI
v. (M|nacu-AdameÕteanu 1984: 243, Pl. III/26). Sli~ne lunule, ali izra-
|ene od bronze, prona|ene su u usamqenom grobu iz Rogova u Metohiji,
koji je okvirno datovan u period od druge polovine VIII do sredine IX v.
(Gara{anin 1966: 40–41; Jovanovi} 1988: 21, sl. 1).
O~igledno je da najbogatiji grobovi iz Velikog Gradca okvirno
pripadaju razdobqu druge polovine XI i prvim decenijama XII v., a
istom vremenu mogu se pripisati i ostali nalazi pojedina~no pronala-
`eni u grobovima – srebrni prsten iz groba 8 (sl. 1/10), bronzani prsten
sa pentagramom iz groba 102 (sl. 1/11) i ogrlica sastavqena od vi{e-
~lanih perli od staklene paste iz groba 73 (Mini} 1970: sl. 26).
Prsten iz groba 8 predstavqa livenu kopiju prstewa napravqenog
uvrtawem dvostruke srebrne `ice, kakvo je na prostoru bijelobrdske
kulture najbrojnije zastupqeno u drugoj polovini XI v. (Giesler 1981:
Taf. 4/29–30, 53/29–30). Srebrni prsten od upletene `ice prona|en je u
grobu 165 u Bijelom Brdu zajedno sa novcem ma|arskog kraqa Andrije I
(1046–1061), a sli~no prstewe je u Banatskom Aran|elovu pronala`eno
u grobovima sa novcem Ladislava I (1077–1095) (Brun{mid 1903/4: 69, Sl. 7,
10; Jovanovi} 1977: 153). Istom vremenu pripadaju i nalazi takvog prs-
tewa na dowem Dunavu (Vasiliu 1984: Pl. IV).
Liveno prstewe sa urezanim pentagramom dobro je poznato u Podu-
navqu i uglavnom se datuje u razdobqe X–XI v. Tom vremenu pripadaju
nalazi iz Beogradske tvr|ave, Vin~e (Marjanovi}-Vujovi} 1989: 24, sl.
12; Kova~evi} 1949: T. 3, sl. 40), kao i brojni primerci iz bugarskog i
rumunskog Podunavqa (VÍ`arova 1976: 197–198, Obr. 122, 5; 208–209,
Obr. 129, 3; 241, Obr. 151, 2; 309, Obr. 193, 6–7; Kurnatovska 1980: 124, Ryc.
34/77, 864; Florescu, Florescu and Diaconu 1958: 233–234, Fig. 118/2–3;
Barnea 1967: 284–286, Fig. 170/10; Diaconu 1972: 147, Fig. 56/3).
Ogrlice identi~ne sa primerkom iz groba 73, sastavqene iskqu-
~ivo od vi{e~lanih perli od staklene paste, poznate su iz nekropola u
Bugarskoj, uglavnom datovanih u XI v. ili eventualno po~etak narednog
veka (VÍ`arova 1968: 32, Obr. 2 i 8; idem. 1971: 6, Obr. 9). U kasnijim

94
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

grobqima se vi{e~lane perle pojavquju pojedina~no, dok celih niski

sastavqenih iskqu~ivo od takvih perli vi{e nema.
Na kraju bih se osvrnuo i na grob 5, gde je prona|en privesak ili
dugme (sl. 1/20), ranije datovan u XII–XIII v. (Mini} 1998: 77–78, T. 1/10).
U istom grobu prona|en je i deo srebrne nau{nice koja je prvobitno
imala ~etiri jagode (sl. 1/2). Takvih nau{nica, osim na Dunavu, ima i u
centralnim i zapadnim delovima Balkanskog poluostrva. Srebrne nau-
{nice tog tipa poti~u iz Prahova, Ravne i Vin~e (Jankovi} 1983: 103, T.
2/4; Jovanovi} 1997: 306–307, sl. 2–3; Marjanovi}-Vujovi} 1984: 88, sl. 62).
Gotovo identi~ni primerci poznati su iz Jakimova i Grade{nice u
severozapadnoj Bugarskoj (Mil~ev 1963: 27, Obr. 2, 3; Ma{ov 1979: 38–39,
Figs. 6/3; 8/1–2). U Bugarskoj se tako|e javqaju jednostavniji primerci
izra|eni od bronze, ali i kvalitetnije nau{nice od zlata i srebra
izra|ene u tehnikama filigrana i granulacije. Okvirno su datovane u
X v., mada nema nalaza koji bi bili preciznije opredeqeni. Samo je par
zlatnih nau{nica iz Jakimova prona|en u zatvorenoj celini sa novcem
iskovanim po~etkom X v. (Milanova 1993: 126–127, T. 1, 2).
Na panonskom prostoru takve su nau{nice retke. Wihova pojava na
nalazi{tima bijelobrdske kulture stavqa se u razdobqe druge polo-
vine X i prve tre}ine XI v. (Giesler 1981: T. 53). Nasuprot tome, dobro su
poznate u centralnim delovima Balkanskog poluostrva. Slu~ajni na-
lazi iz ^e~ana okvirno su datovani u X–XI v., a nau{nice iz grobova u
Mati~anu od kraja X do kraja XI v., kao i primerci iz Badovca (Jova-
novi} 1977: 123–145; Jovanovi} and Vuksanovi} 1981: Y243, 1; Y248/2/1, 1;
Jovanovi} 1988: 23–26; Ba~kalov 1998: kat. br. 364–365, 379). Brojne su i u
Makedoniji, gde se tako|e okvirno opredequju u isto razdobqe (Maneva
1992: 50, T. 16). Dobro dokumentovani primerci iz nekropole Krstevi
kod Demir Kapije datovani su u prelaz iz X u XI v. (Maneva 2000: 54–55,
T. 3). Na osnovu iznetih analogija, vreme u~estalije upotrebe takvih
nau{nica okvirno se mo`e odrediti do u polovinu XI v., tako da se
pojava pojedina~nih nalaza, kao {to je to slu~aj u Velikom Gradcu,
svakako mo`e o~ekivati i tokom narednih decenija.
Za privesak ukra{en spiralno navijenom `icom (sl. 2/15), koliko
mi je poznato, nema direktnih analogija. Me|utim, postoji grupa pri-
vesaka koja bi mu na odre|eni na~in bila bliska. Oni se oblikom
razlikuju od primerka iz groba 5, ali su po na~inu izrade gotovo
identi~ni. Takvi privesci kupastog oblika, pri dnu zatvoreni plo-
~icom, dok im je gorwi deo ukra{en spiralno uvijenom `icom, poznati
su na nau{nicama iz Ni{a datovanim u XI–XII v. (Ercegovi}-Pavlovi}
1977: 87, T. 9/5–6). Isti privesak je no{en na ogrlici od raznobojnih
staklenih perli prona|enoj na Doni}kom brdu kod Kragujevca (Petro-
vi} 1965: 288, sl. 37). Nau{nice sli~ne sa parom iz Ni{a poznate su i sa
vi{e nalazi{ta u Makedoniji, gde su datovane u X–XI, odnosno XI–XII v.

95
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

(Maneva 1992: 53–54, T. 16, 24/8; Kepevska 1995: 184–186, sl. 4–5). Ista
takva nau{nica iz Isak}e u Dobruyi datovana je u drugu polovinu XI v.
(Vasiliu 1984: 109–110, T. V/1). Na primerke iz Pakuijul lui Soare i
Va{a{a u Ma|arskoj ve} je ukazala Mini} (1988: 76, – sa navedenom
starijom literaturom).
Osim koni~nih privesaka, ovoj grupi bi se kao srodni mogli pri-
dru`iti i privesci prona|eni na nisci u grobu 4 nekropole Krstevi –
Demir Kapija u Makedoniji (Maneva 2000: 63–64, T. VI, X/5–6, XIII/1b).
Oni su cilindri~nog oblika, sa kalotastim plo~icama na krajevima
izme|u kojih su redovi spiralno namotane `ice. Grob u kojem su prona-
|eni veoma je bogat nalazima, koji ga pouzdano datuju u prelaz iz X u
XI v., ili prve decenije XI v. Kao {to je to slu~aj i sa priveskom iz
Velikog Gradca, koliko mi je poznato, za sada i privesci iz Krsteva
predstavqaju nalaze bez direktnih analogija.
Na osnovu svega iznetog, grobqe na Velikom Gradcu mo`e se dato-
vati u drugu polovinu XI i prvu polovinu XII v. Mogu}nost postojawa
grobova kasnijih od polovine XII v. svakako se ne mo`e iskqu~iti, ali
za to me|u prona|enim grobnim nalazima nema potvrda. Ovo grobqe se
po svom inventaru razlikuje od ostalih nekropola do sada poznatih u
dowem srpskom Podunavqu. Na jednoj strani je grupa starijih nekro-
pola, kakve su nekropole u Grabovici ili Kostolu (Ercegovi}-Pavlovi}
and Mini} 1986: 346–353; Gara{anin, Vasi} i Marjanovi}-Vujovi} 1984:
25–54), koje se mogu datovati u X–XI v., a na drugoj su mla|a grobqa, kao
{to su nekropole u Korbovu, Prahovu ili Vajuzi datovana u XII v.
(Jankovi} 1975: 227–240; Marjanovi}-Vujovi} 1986a: 184–199). ^ini se da
bi jedino starija sredwovekovna nekropola u Vajuzi mogla biti isto-
vremena sa grobqem na Velikom Gradcu.
Trajawe sahrawivawa na Velikom Gradcu odgovara vremenu vizan-
tijske vlasti u dana{wem srpskom Podunavqu. Prestanak `ivota u
nasequ, nad ~ijim je ostacima nekropola zasnovana, dovodi se u vezu sa
ustankom iz 1072. (Jankovi} 1981: 67–68). Taj doga|aj je po svoj prilici
ostavio zna~ajne posledice na prostoru severoisto~ne Srbije, budu}i
da se sa wim povezuje i prestanak `ivota u utvr|enim naseqima u
Tekiji, Prahovu i Gamzigradu (Jankovi} i Jankovi} 1978: 44–55). Pret-
postavqeno je u~e{}e doma}eg slovenskog stanovni{tva u ustanku, pa su
nakon sloma ustanka stanovnici pridunavskih gradova u \erdapu i
nizvodno od wega bili raseqeni ili su utvr|ewa sami napustili. Takav
doga|aj mogao je usloviti i promenu inventara u grobqima na istom
prostoru.
Zasnivawe grobqa na Velikom Gradcu tako|e bi se moglo povezati
sa doga|ajima iz 1072. Do po~etka sahrawivawa do{lo je ubrzo nakon
napu{tawa naseqa, izgleda ~ak i neposredno posle toga. Ostaci sta-
rijeg naseqa morali su biti poznati stanovni{tvu koje se tu sahra-

96
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

wivalo, ali su mogli biti dovoqno poravnati da bi oni formirali gro-

bqe na istom prostoru. Od presudnog zna~aja svakako je bilo postojawe
crkve, koja je u to vreme jo{ uvek morala stajati na povr{ini terena.
Takva situacija bi ukazivala ili na novoprido{lo stanovni{tvo, ili
na kontinuitet `ivota starog stanovni{tva, kojem je nakon ustanka
zabraweno stanovawe unutar utvr|ewa u kojem je ranije `ivelo. Pouz-
dan odgovor na to pitawe, samo na osnovu rezultata istra`ivawa ne-
kropole, te{ko je dati. Na `alost, podaci o nasequ kojem je ta ne-
kropola pripadala nedostaju u potpunosti.
Te{ko je pouzdano re}i i do kada je grobqe bilo u upotrebi.
Ukoliko se uzme u obzir datovawe ne{to kasnijih nekropola, od kojih
se po inventaru jasno razlikuju, to bi najkasnije bila polovina XII v.
ili najdu`e decenija ili dve nakon toga. To je nemirno vreme vizan-
tijsko-ma|arskih ratova, do vladavine Manojla I Komnina (1143–1180),
kada je vlast Carstava u Podunavqu ponovo nakratko utvr|ena. Mla|a
grobqa odlikuje znatno bogatiji inventar. Ona su poznata i uzvodno i
nizvodno od \erdapa, ali za sada ne i u samom \erdapu. Po pravilu to su
ve}a seoska grobqa, formirana na redove, na otvorenom prostoru.
Karakteristi~an inventar tih grobaqa na prvom mestu predstavqaju
razli~ite varijante nau{nica sa jednom jagodom, zatim nau{nice sa
kolencima, kao i brojni nalazi bronzanih narukvica, od trakasto obli-
kovanih do onih napravqenih uvijawem bronzane `ice sa petqama na
krajevima. To su grobqa koja su datovana novcem druge polovine XII i
prvih decenija XIII v., pa se mo`e kazati da odgovaraju vremenu u kome
na prostoru dana{weg srpskog Podunavqa vizantijska vlast postepeno
slabi i na kraju potpuno prestaje, dok se za prevlast na istom prostoru
sukobqavaju Ma|arska i obnovqena bugarska dr`ava.

BIBLIOGRAFIJA

Bajalovi}-Hayi-Pe{i}, M.
1984 Nakit VIII–XVIII veka u Muzeju grada Beograda. Beograd: Muzej grada
Beograda.
Ba~kalov, A.
1998 Rani sredwi vek. Str. 376–391 u Arheolo{ko blago Kosova i Meto-
hije od neolita do ranog sredweg veka, ur. N. Tasi}, Katalog iz-
lo`be 90. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti i Muzej u
Pri{tini.
Barnea, I.
1967 Podoabe de metal. Pp. 277–302 in Gh. Ôtefan et al., Dinogetia I. BucureÕti:
Academia RS Romania.
Brun{mid, J.
1903- Hrvatske sredovje~ne starine. Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva (n.s.) 7:
1904 30–97.

97
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

ComÕa, E.
1967 Podoabele de stícl|. Pp. 302–325 in Gh. Ôtefan et al., Dinogetia I. BucureÕti:
Academia RS Romania.
Demo, @.
1996 Vukovar – Lijeva Bara. Zagreb: Arheolo{ki muzej.
Diaconu, P.
1972 Obiecte de podoaba. Pp. 137–162 in P. Diaconu and D. Vilceanu, Pacuiul
lui Soare I. BucureÕti: Academia de ÕtinÛe sociale Õi politice a RS România.
Dombay, J.
1961 Arpád-kóri temetÅk Baranyabán I. A Janus Pannonius Múzeum Évkönyve
1960–1961: 135–157.
Don~eva-Petkova, L`.
2005 Od†rci. Nekropoli ot XI vek 2. Sofi®: Akademi~no izdatelstvo
„Marin Drinov”.
Dostál, B.
1966 Slovanská pohrebi{te ze strední doby hradi{tní na Morave. Praha: ^esko-
slovenská akademie vd.
Ercegovi}-Pavlovi} S.
1967 Prilog prou~avawu sredwovekovnih nekropola u isto~noj Srbiji.
Starinar (n.s.) 17: 143–150.
1970 Prilog prou~avawu nau{nica u Srbiji od 9. do 13. stoqe}a. Sta-
rinar (n.s.) 21: 41–49.
1977 Sredwovjekovna nekropola u Ni{u. Starinar (n.s.) 27: 83–100.
1980 Les nécropoles romaines et médiévales de Ma~vanska Mitrovica. Sirmium
12: 1–69.
Ercegovi}-Pavlovi}, S., and Mini}, D.
1986 Le site d’habitation et la nécropole de Pozajmi{te à Grabovica. \erdapske
sveske 3: 346–353.
Fiedler, U.
1992 Studien zu Gräberfeldern des 6. bis 9. Jahrhunderts an der unteren Donau I–II.
Universitätsforschungen zur präehistorische Archäologie 11. Bonn: Dr. Ru-
dolf Habelt GmbH.
Florescu, Gr., Florescu, P., and Diaconu, P.
1958 Capidava. Monografie arheologic| I. BucureÕti: Academiei Republicii Po-
pulare Romîne.
Gara{anin, M.
1966 Rogovo „Fu{e”, \akovica – praistorijska nekropola sa humkama. Arheo-
lo{ki pregled 8: 40–41.
Gara{anin, M., Vasi}, M., i Marjanovi}-Vujovi}, G.
1984 Trajanov most – Castrum Pontes. Izve{taj o arheolo{kim istra`i-
vawima u 1980. godini. \erdapske sveske 2: 25–54.
Gatev, P.
1977 Nakiti ot pogrebeni® ot XI–XII v. Arheologi® 1: 30–46.
Giesler, J.
1981 Untersuchungen zur Chronologie der Bijelo Brdo-Kultur. Praehistorische
Zeitschrift 56/1: 3–168.
Jankovi}, M.
1975 Dve sredwovekovne nekropole u isto~noj Srbiji. Starinar (n.s.)
24–25: 227–240.

98
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

1981 Sredwovekovno naseqe na Velikom Gradcu u X–XI veku. Centar za

arheolo{ka istra`ivawa 1. Beograd: Filozofski fakultet.
1983 Neki podaci o predmetima od obojenih metala na Kqu~u Dunava u
IX–XI veku. Zbornik radova Narodnog muzeja (Beograd) 11: 99–112.
Jovanovi}, S.
1997 Sredwovekovne nekropole od IX do XV veka na teritoriji Gorweg
Timoka. Str. 303–309 u Arheologija isto~ne Srbije. Nau~ni skup
Arheologija isto~ne Srbije, Beograd-Dowi Milanovac, decembar
1995, ur. M. Lazi}. Centar za arheolo{ka istra`ivawa 18. Beograd:
Filozofski fakultet.
Jovanovi}, V
1977 Prilozi hronologiji srednjovekovnih nekropola Jugoslavije i Bugarske (I).
Balcanoslavica 6: 141–164.
1988 Arheolo{ka istra`ivawa sredwovekovnih spomenika i nalazi{ta
na Kosovu. Str. 17–66 u Zbornik Okruglog stola o nau~nom istra-
`ivawu Kosova, ur. A. Isakovi}. Beograd: Srpska akademija nauka i
umetnosti.
Jovanovi}, V., and Vuksanovi}, Q.
1981 Mati~ane. Nécropole sud-slave de Xe et XIe siècle. Inventaria Archaeologica
25: Y 239–248.
Kepevska, L.
1995 Rezultati od najnovite istra`uvawa na srednovekovnata nekropola
„Trp~eva crkva” kaj s. Duwe, Mariovo. Zbornik (n.s.) 1 – Arheo-
logija: 181–188.
Kiss, A.
1983 Baranya megye X–XI szádi sirleletei. Budapest: Akadémiai Kiadó.
Kova~evi}, J.
1949 Slovenske i srpske starine u Vin~i kraj Beograda i manastir Vin~a.
Muzeji 3–4: 114–128.
Korzuhina, G. F.
1954 Russkie kladì. Moskva and Leningrad: Akademi® nauk SSSR.
Koro{ec, P.
1999 Nekropola na Ptujskem gradu. Ptuj: Pokrajinski muzej.
Kurnatovska, Z.
1980 Osadnictwo wszesnoÑredniowieczne. Pp. 69–247 in Styrmen nad Jantra, ed.
W. Hensel. Wroclaw et al.: Zaklad Narodowy im. Ossoli½skich.
Ljubinkovi}, R.
1966 Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca (Taliatae), Zapadni sektor. Arheo-
lo{ki pregled 8: 81–85.
M|nacu-AdameÕteanu, G.
1984 Descoperiri m|runte de la Isaccea. Peuce 9: 237–256.
Maneva, E.
1992 Srednovekoven nakit od Makedonija. Skopje: Republi~ki zavod za
za{tita na spomenicite kulture.
2000 Krstevi srednovekovna nekropola. Skopje: Republi~ki zavod za za-
{tita na spomenicite kulture.
Marjanovi}-Vujovi}, G.
1984 Starosrpska nekropola. Str. 131–136 u Vin~a u praistoriji i sred-
wem veku, ur. S. ]eli}. Galerija SANU 50. Beograd: Srpska aka-
demija nauka i umetnosti.

99
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

1985 Vrste i tipovi nakita XI i XII veka iz nekropola u Srbiji. Zbornik

radova Narodnog muzeja (^a~ak) 15: 5–20.
1986a Vajuga – Pesak. \erdapske sveske 3: 184–199.
1986b Arheolo{ki nalazi XI–XII veka iz oblasti Brani~eva. Viminacivm 1:
65–81.
1989 Ranosredwovekovna nekropola na Dowem gradu Beogradske tvr|ave.
Godi{wak grada Beograda 36: 17–46.
Ma{ov, S.
1979 La nécropole mèdièvale prés du village Grade{nica, dèp. de Vraca. Izve-
sti® na Arheologi~eski®® institut 35: 31–47.
Milanova, O.
1993 Grozdovidnite obici i tehni®®t areal na razprostranenie v bÍlgar-
skite zemi. Godi{nik na Nacionalni® arheologi~eski muze¯ (So-
fi®) 9: 125–134.
Mini}, D.
1970 Sredwovekovna nekropola na Velikom Gradcu kod Doweg Mila-
novca. Starinar (n.s.) 20: 233–247.
1988 Spiralno uvijena `ica na sredwovekovnom nakitu iz Srbije. Sta-
rinar (n.s.) 38 (1987): 73–80.
Mini}, D., i Tomi}, M.
1974 Ostava sredwovekovnog nakita iz Velikog Gradi{ta. Starinar
(n.s.) 23: 125–130.
Petrovi}, D.
1965 Sredwovekovna nekropola na Doni}kom brdu (Gradac kod Kragu-
jevca). Starinar (n.s.) 13–14: 275–290.
Popovi}, M.
1999 Tvr|ava Ras. Beograd: Arheolo{ki institut.
Popovi}, V.
1984 Dowi Milanovac – Veliki Gradac, rimsko i ranovizantijsko utvr-
|ewe. Starinar (n.s.) 33–34: 265–282.
Stan~ev, D.
1985 Rannosrednovekoven nekropol do s. Batin, Rusenski okrug. Godi{nik
na muzeite od Severna BÍlgari® 11: 45–53.
Stanojev, N.
1989 Nekropole X–XV veka u Vojvodini. Novi Sad: Arheolo{ko dru{tvo
Vojvodine.
Taleska, E.
1986 Prilog kon pru~avawe na srednovekovni belezici od staklovina na
teritorijata na SR Srbija, SR Makedonija i NR Bulgarija. Str.
215–220 u Zbornik posveten na Bo{ko Babi¸, ur. M. Apostolski.
Prilep: Institut za istra`uvawe na staroslovenskata kultura.
Vasiliu, I.
1984 Cimitirul feudal-timpurui de la Isaccea. Peuce 9: 107–141.
VÍ`arova, @.
1968 Srednovekoven nekropol pri s. Ablanica, Blagoevgradski okrÍg.
Arheologi® 10/2: 27–36.
1971 Slav®ni i PrabÍlgari (tÓrko-bÍlgari) v svetlinata na arheolo-
gi~eskite danni. Arheologi® 13/1: 1–23.

100
D. Radi~evi} Ka preciznijem datovawu sredwovekovnog grobqa

1976 Slav®ni i PrabÍlgari po danni na nekropolite ot VI–XI v. na

teritori®ta na BÍlgari®. Sofi®: BÍlgarskata akademi® na na-
ukite.
Vinski, Z.
1970 O postojanju radionica nakita starohrvatskog doba u Sisku. Vjesnik Arheo-
lo{kog muzeja u Zagrebu 4: 45–92.
Vuksan, M.
1997 Sredwovekovni nalazi iz Lazareve pe}ine u Zlotu. Str. 293–296 u
Arheologija isto~ne Srbije. Nau~ni skup Arheologija isto~ne Sr-
bije, Beograd-Dowi Milanovac, decembar 1995, ur. M. Lazi}. Centar
za arheolo{ka istra`ivawa 18. Beograd: Filozofski fakultet.
Vu~kovi}-Todorovi}, D.
1961 Iskopavanja kod Donjeg Milanovca i u Prahovu. Str. 137–139 u Limes u
Jugoslaviji I, ur. M. Grbi}. Beograd: Arheolo{ko dru{tvo Jugoslavije.
@eravica, L., i @eravica, Z.
1979 Sredwovekovno naseqe u Popovici kod Negotina. Starinar (n.s.)
28-29: 201–212.

DEJAN RADI^EVI]

TOWARDS THE MORE PRECISE DATING

OF THE MEDIAEVAL CEMETERY AT VELIKI GRADAC

Summary

Veliki Gradac is located at the centre of the Iron Gates on the site of the
modern settlement of Donji Milanovac. The fortification was built in the 1st
century and, with breaks in occupation of varying length, and renovations which
varied in scale, remained in use until the end of the 6th century. At the turn of the
9th century it was occupied again and settlement continued throughout the 10th and
most of the 11th centuries. In the 1070s occupation ended abruptly, never to be re-
newed, while at a later date the area within the ramparts was used for burials. The
Mediaeval cemetery was partially excavated in 1966. It began within and over the
remains of an Early Byzantine church, restored and used in the 11th century. In all
105 graves were excavated. These are concentrated in the space around the apse,
and are less frequent to the north and south of the church. The cemetery was
dated to between the 11th and 13th century; its earliest use was established by the
discovery of a coin of the King Ladislas I of Hungary (1077–1095) and burials were
believed to have continued there until the end of the 13th century, with the proviso
that later burials may exist. Today, thanks to extensive excavation which has greatly
enriched our knowledge of the site, it is possible to be more precise. While the ear-
lier date remains the same, it seems clear that burials at the site ceased in the first
decades of the 12th century, in all probability before the middle of the century at
the latest. Findings from the cemetery at Veliki Gradac (fig. 1/1–20) set it apart
from the other known Mediaeval cemeteries in lower Danubian Serbia, which in-

101
GSAD/JSAS 23 (2007) Istra`iva~ki radovi i rasprave

clude burial grounds that are of older (Grabovica or Kostol, from the 10th to the
11th century) and also later date (Korbovo, Prahovo or Vajuga from the 12th
century). The chronological distribution of burials at Veliki Gradac corresponds to
the time of Byzantine rule in the region. The end of habitation within the settle-
ment, over the remains of which the cemetery soon became established, seems to
be connected to the uprising of 1072. This event must have had serious conse-
quences in North-east Serbia, bearing in mind that it coincides with the end of hab-
itation in a number of fortified settlements. It is assumed that the local Slavic pop-
ulation took part in the uprising and that after it was suppressed they were either
moved out of the fortifications or abandoned them of their own volition. Such an
event could also account for the change in the grave inventories at the site. The
presence of the church, which at that time must still have been visible above
ground level is most important in explaining the initiation of burials. The deceased
were either members of a newly settled population or of the original inhabitants
who, after the uprising, were no longer permitted to occupy the fortifications
within which they had previously resided. The end of burials at Veliki Gradac coin-
cides with the period of disruption caused by the wars between Hungary and the
Byzantine Empire which lasted until the rule of Manuel I Komnenos, when the
Empire briefly re-established its authority over the Danubian region. The later
cemeteries in the lower Danubian parts of Serbia exhibit a much richer inventory.
These are graves dated by coin evidence to the second half of the 12th and the first
decades of the 13th centuries, and thus come from the time when the Byzantine
hold over the Danubian parts of modern Serbia became progressively weaker and
finally ended altogether, while Hungary and the resurgent Bulgarian state strug-
gled for control of the region.

Primqeno: 1. februara 2007.

UDC 904-03:718.033(497.11 Veliki Gradac)»10/11»

102