Professional Documents
Culture Documents
Les Martyrologes Historiques Du Moyen (... ) Quentin Henri Bpt6k5667360k
Les Martyrologes Historiques Du Moyen (... ) Quentin Henri Bpt6k5667360k
Les Martyrologes Historiques Du Moyen (... ) Quentin Henri Bpt6k5667360k
IMPRIMATUR
Parisiis, die 26 julii 1907
G. LEFEBVRE,
vie. gen.
LES
MARTYROLOGES HISTORIQUES
PAU
PARIS
LIBRAIRIE VICTOR LECOFFRE
J. GABALDA & Cie
RUE BONAPARTE, 90
1908
Hommage
dé très respectueuse reconnaissance.
Ce volume est extrait de matériaux réunis en vue d'une édïT
tion des martyrologes historiques du moyen âge. Il a semblé
utile de présenter dès maintenant, avec plus de détails qu'il né
serait possible de le faire dans la préface d'une édition, les ré-
sultats acquis pour la critique des plus importants de ces mar-
tyrologes, c'est-à-dire de la série qui s'étend de l'ouvrage de;
Bède à celui d'Adon devienne dont le texte, abrégé par Usuard,
a servi de base au Martyrologe romain actuel. Les diverses no-
tices historiques dont se composent ces martyrologes ayant
acquis une importance particulière par le fait de leur insertion
au livre officiel de l'Église, il y a intérêt ppur nous à en con-
naître exactement les sources, à constater dans quelle mesure
ces sources ont été exploitées, à savoir si les données fournies
par elles n'ont pas été déformées soit par les rédacteurs des
martyrologes eux-mêmes, soit par les hasards de la transmission
du texte à travers les rédactions successives. Cette étude suppose
qu'au préalable les problèmes soulevés par la succession des
martyrologes historiques du moyen âge ont été résolus. Je m'y
suis attaché et on trouvera dans ce livre des aperçus nouveaux
sur cette littérature spéciale dont deux des plus importants té-
moins sont ici mis en lumière pour la première fois.
C'est en 1899 que j'ai commencé à m'occuper de ce tra-
vail. L'occasion m'en a été fournie par un martyrologe inédit
vin ' " PREFACE.
CHAPITRE PREMIER
i. Pages 126-129. (Ed. de la Barre, II, 23.) Cf. P.L., XCÏV, 6o3.
10 LES MARTYROLOGES HISTORIQUES.
sumer les idées reçues, comme l'ont fait d'ailleurs tous les
autres écrivains qui, de notre temps, ont traité des martyrologes
en général 1.
En somme donc, ni la fin du XVIII 0 siècle, avec ses vastes
projets, ni le xix°, avec ses contributions partielles, n'ont fait
avancer la critique des martyrologes historiques, et celle-ci en
est toujours à l'état où l'a amenée Du Sollier : le texte dé
Bède est incertain, Florus reste totalement inconnu, la valeur
"du Petit Romain, sa. date de composition, son origine demeu-
rent des problèmes auxquels on propose toujours des solutions
très diverses, Adon lui-même, enfin, malgré les éditions mul-
tiples qui ont été données de son texte, et malgré d'excellentes
observations publiées sur lui dans ces dernières années, attend
toujours que l'on discute les principes qui ont guidé son der-
nier éditeur. C'est à la solution de ces questions et de quel-
ques autres moins importantes que nous consacrerons les
chapitres qui suivent.
LE MARTYROLOGE DE BÈDE
de Florus qui avait, lui aussi, conservé des jours vides? Comme
l'a fait observer de Rossi, la solution de cette difficulté doit
être demandée à un examen plus ample et plus approfondi des
manuscrits qui se donnent comme contenant l'oeuvre de Bède.
C'est cet examen que nous entreprendrons tout d'abord. Nous
étudierons ensuite le texte que nous aurons obtenu.
ï. — Les manuscrits
(a) DESCRIPTION"
1
Ancien gA^ i52. Ce manuscrit a porté aussi pour titre, sur une étiquette :
Frag. marlyrologii'. Class. 5, n. 85.
:>..
Particularité caractéristique .: les trois dernières lignes de toutes les pages
sont sensiblement plus serrées que les autres.
LES MANUSCRITS. 19
.
1. Mot exponclué.
2. Cf. DE ROSSI, Inscr. christ. UrbisRomae, II, 1, pp. 36-37. Sur l'ensemble du
manuscrit, cf. STIÏVENSON, p. 292; EHKENSBERGI-H, p. 170, et les ouvrages cités
par ce dernier.
3. A en juger par les extrails cités plus bas, au 16 des Calendes de juin et au
S des Calendes de novembre, la première main est très probablement contem-
poraine de l'évoque Samuel de Wbrnis (841-869) et certainement postérieure à
la translation des SS. Ghrysanthe et Darie, à Prttm, en 844. L'ohit de l'évêque
Gozbald de "Wurlzbourg (855) est de seconde main.
I LES MANUSCRITS. 21
î1 _ __
VIII ID. IUL... Natale sanclorum martyrum Kiliani et sotiorum ei-us Gol-
niani et Totnani.
|I
I- NON. AUG. Sancti Os uualdi (sic) régis et-,sancti Mimmii episcopi.
XVII KL. SEP. Natale sancti Arnulli.
XVI KL. SEP Natale sancti lustini eonfessoris 8.
i| VIII KL. SEP. Natale sancti Genesi.
III KL. SEP. 0[b]. Amelnng.
| II NON. SEP. Ob. Hohsuu[i]nt.
| NON. SEP. Ob. Suua neniut.
| XIIII KL. OCT. Gozbaldi episcopi, anno ab incariiationc deeel... obiit''.
I XIII KL. OCT... et natale sancti (sic) Eustochii. (Inventa una preciosa).
VII KL. OCT. In Ainbianis civitatc sancti Firmini martyris.
|
S
'$
1III KL. OCT. Natale sanctae IÀobae virginis, et sancti Stacti martyris.
VI NON. OCT. Natale sancti Laticlegarii marlyris.
i| IIII NON. OCT. Sancti Marsi eonfessoris.
I VIII ID. OCT. Sancte Reparatae virginis, cl vigilia sanctorum martyrum
I Dionisii, Rustici et Eleutherii.
§ V ID. OCT. Sancti Burchardi eonfessoris s.
[1 III ID. OCT. Sancti Lupentii ° presbiteri et eonfessoris^ et Burcharti epi-
I scopi el eonfessoris.
S II ID. OCT... Eodem die sancti Burchardi eonfessoris atque pontificis.
I XVII KL. NOV. Depositio sancti Galli eonfessoris.
ï'
'M i. Cette menlion doit probablement s'appliquer au 16 des Calendes. J'ai re-
'A produit la disposition du manuscrit. D'après SCHANNAT, llistoria episcop>alus
g Wormalicnsis, ï, 62-63, lors d'une des dédicaces de S. Pierre de Worms, le 6 juin
E
p.
ilio, les reliques suivantes furent enfermées dans le maître autel : « Integra
corpora SS. Staelaei, Theoduli et lustini mm., fémur S. Andreae Apostoli, bra-
s| chiuin S. Felicis m., capita SS. Cyriaci, Nicomedis, Cypriani et Hermetis mm.,
|
4
fi
de sanguine SS. Cornclii et Cypriani mm. ampulla vitrea. » L'évêque Samuel
de "Worms (841-859) avait d'abord été abbé de Lorsch.
2. S. Alban de Mayence.
|
1
5
^: '-,e fragment de martyrologe de Wurtzbourg publié par Ecldiart donne,
maisaii 4 Août, la mention suivante : II NON. AUG. Nal. S. lustini Ep. qui Mo-
gonlinae Ecclesiae reghnen lenuil. Cî. De rébus Franciae Orientalis, 1, 829-830.
;ï 4. Cet obilse rapporte peut-être au i3 des Calendes. La date deeel... est assez
p peu lisible. D'après Gains, l'évoque Gozbald de Wurtzbourg est mort le 20 sep-
| lembre 855.
i 5. Celle mention de S. Burchard paraît être de la même main que celle du
3 lendemain.
j, 0. S. Louveins de Covern, diocèse de Coblence.
22 LE MARTYROLOGE DE REDE.
|
% Le manuscrit LXV de la Bibliothèque capilulaire de Vérone
i (ancien 63) appartient vraisemblablement à la première moitié
I du ix° siècle. C'est un volume de 60 feuillets dont les pages
i sont de 18 lignes. Le martyrologe de Bède y occupe les ff. 2-
I 48v- Inc., aux Calendes de janvier : me MARTYRL BEDAE PIU.
I Des., EXPL MARTïiiL. Le reste du volume est consacré à une ré-
I daction abrégée du De or tu et obilu Patrum dont Arevalo a
| traité dans ses Isidoriana, d'après des notes de Zaccaria prises
| sur ce manuscrit même 2.
il Les particularités du martyrologe sont également rares et
i caractéristiques :
I
1
X KL. APR. Sancti Proculi episcopi et eonfessoris.
II ID. Ai'ii. Veron sancti Zenonis.
i ID. APR. Nat. sanctae Eufcmiae.
I V ID. AUG. fer. Firmi et Riislici.
II In'. SEP. Nat. sancti Siri.
j IIII KL. DEC. Passio Crisanli et Dariae ;).
| VI In. DEC Dedicatio aeclesiae sancti Zenonis.
ï '
I
II est évident que cet exemplaire où l'addition du 2' des
si Ides d'avril, en particulier, est presque contemporaine de la
î première main, a, dès le début, appartenu à l'église de Vérone
S où nous le trouvons encore aujourd'hui.
\ Bianchini a donné, au tome IVe de son édition du Liber Pon-
[ li/îcalis, une collation sommaire de ce manuscrit 4. Depuis
j lors, M. de Rossi 5 a signalé la présence d'une autre copie du
j martyrologe de Bède dans le Ms. XC de la capitulaire de Vé-
; roue, mais cette indication n'est exacte qu'en partie Le mar-
1. Ms. riicol. fol. 49. Cf. De rébus Franciae OrientaUs, I, 829-831. Voyez DE
HOSSI, Roma sollcrranea, I, i36. Cf. aussi le catalogue des mss. de l'Univer-
sité do AVui'lzbourg dans Serapcum, 184.2, p. 379 : K° 8(i, Bedae martyrologium,
iù oblong. 7imm.br.
-> F. AREVALO, S. Isidori opp.. Prolegom. I, XI.IV, g 34. Cf. P.L., LXXXI,
-'-'.H-
3. Cette addition est suivie d'un signe qui renvoie sans doute au bas de la
page où la même main a écrit : [E]odcm die Nul. sancti Satuiiiini.
4- ANASTASII lilHLIOTIIECARIT, De Vitis RR.l'P., IV (1735), I.XXIX.
5. AA. SS., Nov. ]T, Mari. Itieron., p. [xxv].
24 LE MARTYROLOGE DE REDE. '
.
!
i. Erreur, pour sanclae Barbarae.
t 2. Ici encore il y a vraisemblablement erreur; lire : Melchiadis papae.
X 3. a Inveniinus autem aliquando tandem speratum thesaurum, dum Screnis-
! simae Reginae Sueciac Christinae codices MSS. quos, ipsa per Belgium trans-
i eunte, plerosque videramus, ilerata Romae scrutamur diligenlia, ne qua forte
5 an tiqua in iis menibrana ex aliquo praeclaro ojiero reliqua, quam minime ne-
l gleclam oporluisset, manus nostras effugeret. El ecce Martyrologii cuiusdam
l fragmentum, a die XI Kal. Septembris usque ad anni finem, sese oculis exhi-
| huit, taie prorsus quale semper quacsivoramus, vacuis magna parte diebus,
s ante annos plus quam oclingentos descriptum in Gallia : prout manifestuni fa-
if ciebat, tum characteris ipsius forma, tum quidam in Gallia célèbres Sancti et
• translationum dies locis cireiter sedecim adscripti, anliqua quidem sedmullum
| diyersa manu; tum dénique, prima in pagina, ad diem VI Kalendas Seplem-
i bris, leeta Biturieas dedicalio ecclesiae S. Sulpilii Confessoris : eiusmodi enim
nedicationum memoria annue r.ecolcnda, praesertim unica, alicui Martyrologio
l
adnotata, indubilatum facit indiciuni eius ecclesiae ad cuius usus ipsum descrip-
tum est. Porro quo cerlius crederemus Bedae esse quod inveneramus, obsigna-
i
banlur omnia consucla illa nnliquis formula : Explieit Martyrologium Bedae
presbyieri. » AA.SS., Mari. 11, p. G (g, 5).
26 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
1. J'ai noté que les oraisons de la messe de Sle Geneviève, inscrites au fol. 6v
sont pareillement de seconde main. De inê'nie, les litanies publiées par Muratori
(I, 74-77) et où figurent les noms des SS. Denys, Rustique et Eleuthère, sont d'une
encre et d'une écriture différentes de celles des parties environnantes. Il est vrai
que dans le canon (publié par Muratori, II, 1-6) les noms de ces mêmes saints
et celui de S. Cloud se lisent également, et que celle partie du manuscrit, autant
que je puis en juger par les descriptions (,]e ne l'ai pas vérifié moi-même), est
bien de première main.
; LES MANUSCRITS. 27
-
f,
1. Anciennement :Bouhier E. 00.
I
2. « Nec vero ca nos spcs fefellit : Divionem enim in Burgundia appulsos
j Amplissimi Senatoris Bouherii bibliotheca excepit, et magjium aliquid expec-
| tare iussit ex codicibus MSS. numéro sumptuque ingenti collcclis, quos tanti:
I suus fecerat dominus, ut praeter ornatissimos plùtcos, caeli iniuriis et pulver-
I; ribus prorsus excludendis comparatqs, ohduxèrit singulis, pro vili ac carioso
I quo catenus operti sorduerant corio, holoscricum nigri coloris tegumentuni, eo
I fine ut si boni libri ignota utilitas non salis arceret imperitorum nianus, ex an-
I lierais istiusniodi membranis illiberalia commoda sectantes opcrculi saltem
I dignitas admqneret, maius eorum pretium i'uluruiii apud iiitellecturos, si yen-
I dei'cnlurintegrae ad aestimationem libcralem quam si apud falsamcntarios ac
1 hibliopegos divulsue adlibram aestimarentur. Inter hos igitur mole minimus,
S aestimatione nostra longe maximus, fuit libellus lilulum nequaquam fallacem
S iirneferens : Incipit martyrologium Bedae prcsbyteri féliciter. Erat enim antiqua
I manu sed gemina cliaractcrum forma conscrqjtus : et quamvis dies vix ullos
ï exhiberet vacuos alicuius Sancli vol nomine vcl elogio, apparebat tanien etianv
k primo aspicientibus non de nihilo esse quod inaioribus alia, alia minoribus
1 litterulis, nec a capite lineac ut priora, sed introrsum paulo incipientibus, es-
^ sent descripta. Quare ad fragmentum Roma deportatum, et prae caeteris charlis
I quoeumque pergeremus sollicite liane in spem circumlalum, recurrimus inye-
II nimusque quatuor illos Rcgii fragmenti menscs iisdem. prorsus verbis, et apice
vix ullo îmilato, conveniro per omnia cum iis quae in hoc iiitegro martyrologio
f{ paullum grandiori charactere legebantur notata : quae vero minuseulis litterulis
i| scripla essent, universa priori manuscripto déesse. Unde nullus relinquebatur-
!g duhitandi locus quin per reliquum mensium praeeedentium decursum similis
.
f rioris
observata dislinclio certo exhiberet indicio qiiid in iis Bedae, quid alterius poslo-
| esset auctoris. » AA.SS., Mart. II, p. 0 (g 6 et 7).
f 3. Monutnenla Vcl. Liturg. Alem., pars II, p. .181-182.
I 4. Nous retrouverons fréquemment dans nos martyrologes, en tète des dif-
1 férents mois, l'indication de la longueur de l'ombre humaine aux diverses heu-
1 l'es du jour. On trouvera le texte le plus commun de cette « horloge » dans P. L.,
f ^Ci 953-956. Notre manuscrit la fait précéder de l'explication suivante :
I HOAOAC-riON HORARVM PER CYRSVM SOLIS MENSYRATVM.
| Dionisios régi Philippo salulem. Scions te copiosum in disciplinis, horarum
28 LE MARTYROLOGE DE REDE.
motus ex quantis pedihus consistant per singulos nienses conatus sum tibi de-
- clarare, ut apertum tibi hoc etiam fiât. Oportette notare horas, etpropriam um-
bram metiri tais pedibus, signum faciens tuae umbrae, ubicumque consecuta
fuerit capitis summitatem. Mensura unum postunum pedem : superabundat autem
prima hora secundam pedibus decem, secunda autem tertiani pedibus quatuor,
tortia autem quartam pedibus tribus, quarta quintam pedibus duobus, quinla
sextam pede uno. Reliquae autem horae ilerum ad prius posita se qualiter
mensiirantar : septima quidem quinlae, octava quartae, nona autem tertiae, dé-
cima secundae, undecima. primae. SEPTEMBER 0Q0 in quo aequi dies sunt
vel equinoctium, conversio autumnalis ; hora prima pedes XXV. OGTOBER
*AD* ; pedes XXVI hora prima. NOVEMBER A0YP ; hora prima pedes XXVII.
DECEMBER XOIAK ; hora prima pedes XXVIII. IANVARIVS TYB1 ; hora prima
pedes XXVII. FEBROARIVS MEXIP; hora prima pedes XXYI. MARTIVS
4>AMEN£Î<1>, in quo aequi dies, conversio vernalis ; hora prima pedes XXY.
APRILIS <I>APMOY0I; hora prima pedes XXIIII. MAIVS IIAXQN ; hora prima
pedes XXIII. IVNIYS <I>AYNI,. conversio aestiva; hora prima pedes XXII.
1VLIVS Eni<I>I ; hora prima pedes XXIII. AGYSTVS MECOPII ; hora prima
pedes XXIIII.
I LES MANUSCRITS. 29
IS.
I ment sous les yeux un exemplaire
-
• d'Usuard et un texte d'Adon
,
| précédé de la copie du Parvum Romanum. Alternativement il a
I puisé dans ces trois sources. Toutes les additions de janvier sont
1 empruntées à Usuard. Du début de février au 8 des Ides de
...
! main,
est écrite en rouge et en caractères plus grands que le
l reste. C'est encore à la première main qu'est due l'addition
I suivante concernant un saint évêque honoré à Pavie :
|
k NON. DEC. Natale sancli Dalmatii martyris.
fi J
p'
ê Deux autres mentions avaient été ajoutées avant l'interven-
.
! tion de la main du xie siècle :
I XIII KL. SEP. et dcpositio sancti Filiberli abbatis.
I ...
VI NON. OCT. Natale sancti Leudegarii martyris.
I; A.u S des Ides de décembre, cependant, le nom de S. Nicolas, qui est tiré du
i
i
I etit Romain, est écrit en petites majuscules.
30 LE MARTYROLOGE DE RÉDE.
i. Suit la longue notice insérée par les Bollandistes. Les erreurs du début ne
favorisent pas leur hypothèse sur l'origine du manuscrit.
2. S. Papoul.
3. S. Constantieii de Javron (Mayenne).
LES MAIITYR0I.OGES HISTORIQUES. 3
34 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
i. S. Sabin de Spolète.
2. S. Grégoire de Spolèlc.
I LES MANUSCRITS. 35
f la translation du 4 des Ides de septembre n'est pas moins carac-
I téristique, car il s'agit ici, non, comme l'a cru Papebroch, delà ^
I France et de saint Benoît de Nursie, mais du contemporain:
f et homonyme de celui-ci, l'ermite de Campanie dont parle saint :
I Grégoire au livre IIIe de ses Dialogues 1, et dont le culte n'a- sans-
I doute jamais dépassé les limites de sa province. Tout porte donc
I à croire que le Barberinianus n'a pas seulement été copié, mais
S qu'il
a aussi été en usage dans la région de Bénévent, plus
I spécialement peut-être à Gaète.
|j
% Parla suite, ce manuscrit dut être transporté à Rome et ser-
vir aux lectures dans un monastère de la ville. De cette époque
datent vraisemblablement les mentions du 9 des Calendes de
8 septembre et du 4 des Ides de novembre concernant la célèbre
il patronne d'Ostie, sainte Aurea, et les saints Triphus, Respitius
M et Nympha, dont les noms se retrouvent dans tous les martyrOr
§ loges en usage a Rome au xr? siècle. C'est probablement à la
I mêine influence romaine qu'il faut attribuer une modification quiy
1 au 8 des Ides de novembre,.remplace, grâce à un grattage,, saint
I Melaine de Rennes par saint Léonard, ou encore, au 2 dés Id.es>,
de novembre, la correction de la mention : Reconeiliatio basi--
licae sancti Martini pH/JI, en: Rome sancti Martini pp. Il est
vrai qu'on ne trouve ici, ni la dédicace de Sainte-Marie Majeure
aux Nones d'août, ni celle de Saint-Pierre au i4 des Cà*
lendes de décembre, mais, au témoignage d'un juge particu-
lièrement compétent en cette matière, M. Pietro Egidi2^ les obits
; inscrits dans les marges du volume suppléent largement à ce-
:
:
martyrologe de Bède dont l'usage à Rome n'est pas douteux. Il
se. compose de cinq exemplaires : le Ms. Add. 148o 1 du Musée Bri-
ta.hnique,le Ms.II. 58 de l'Archive de la Basilique de Saint-Pierre,
,
VIII IP. I™. ... Et Interamne, translatio corporis beati Proculi martyris.
IIII KL. OCT. ... Et in monâsterio domini Salvatoris, dedicatio basilice
beati Pétri apostoli. ..';.-"•
KL. DEC. ... Interamne sive Narniis, sancti Proculi episcopi et martyris,
1.Ms. Lat. liturg, d- 6. (Ancien Phillips 3335.) Ce manuscrit a été acquis: par la
Bodléienne en 1898.
2. Summary Catalogue of Western Mss., N° 3255,7.
3. « Illuç versus, duae existantportae, quarum altéra ducit versus Badiam seu
Monastérium S. Salvatoris eiusque castèlla. » POMPEII ANGELOTTI, Descriptio
urbis Reatc, cap. 4 (col. 11, E), dans GKAEVIUS-BUUMÀNN, Thésaurus antiq.:
Ilahae, YIII-3. Sur ce monastère, cf. POTTHAST, Regesta, 13274 et 13287.
38 LE MARTYROLOGE DE BÉDË.
]• Cf. page3i.
ï'9f Adonis Mari., pp. 656 et suivantes (d'après le Ms. OU delà Reine).
3. Cf. la préface dos Bollandistes AA. SS., Mart. II, g 16.
40 LE MARTYBOLOGE DE BEDE.
ID. IAN.
... et sancte Margar.ite.
VIIII KL. M'AH. et sanctorum decic milia.
III In.IUN. et...
Onufrii.
ID. IUN. ...
translatio Bartho\lomei.\
...
VI IP. IUL. et Fortunatc.
...
dans P.L., XC, 762, 764, etc. Sur une forme très an-
1. Prescriptions analogues
cienne de ces calendriers médicaux conservée dans le Ms. b26 de Laon, cf. KRUSCII,
Reise nach Frankrcich im Frilhjahr und Sommer 1802, dans le Nettes Archiv,
XVIII, 579.
;
LES MANUSCRITS. M
V KL-. SEP. ... et Balume[\eg. Balbinae.]
KL. SEP. ... Natale duodecim fratrunï.
,
KL. IAN. Roma, natale sancte Martine posita ad sanctum Adrianum in oni--
chinum.
II KL. FEB. ... Abbaciri et Iobanni...
II ID. APR. < S. Iulii > positum ad sancta Maria transtiberim.
VII KL. MAI. ... Eodem die, letania maiore.
Il NON. MAI. ... Iohannis apostoli et e.vangeliste ante porta latina.
IIID. MAI. ... Eodem die, sancti Bonifati in appentino.
IIII KL. IUN. ... et dedicatio sancti démentis.
XVIII KL. IUL. ... et Felicule...
II KL. IUL. Sancti Pauli apostoli.
XYIKL. AUG. ... et sancti Alexii in ap[pentino] el Marine. --"
VII KL. AUG. ... et Pastori presbiteri...
IIII KL. AUG. ... et sancte Seraphie virginis...
KL. AUG. et natale Spes, Fides, Caritas et matris earum Sapientia.
XVI1II KL.... SEP. < Sancti Eusebii > et Peregrini.
XI KL. SEP. et Auree, in civitate Hostia.
...
X KL. SEP. Sancte Cyriace ad sanctum Laurentium. In Nepe, sancti
Tholomei episcopi et martyris.
VIÏÏI KL. SEP. ...et in Hostia, sancte Auree virginis.
III KL. SEP. Rome, natale sanctorum Felicis et Audacti.
XIH KL. OCT. .., et natale sancti Eustochii. Alibi depositio sancti Ma-
riani.
XIIKL. OCT. Rome, sancti Eusta lui (sic) cum uxore et filios...
X KL. OCT. Rome, sancte Digne et Mérite.
... sanctorum Sergi et Bachi...
NON. OCT.
... et
VIII KL. Nov. Sanctorum Chrisanti et Darie...
V ID. Nov. et dedicatio basilice Salvatoris...
...
II ID. Nov. Rome, sancli Martini pape...
XIIII KL. DEC. et dedicatio beati Pétri apostoli...
KL. DEC. In ...
Tor///rente, sancte Marine. Ad ursum |iileatum, sancte
Candide. ...
IIII NON. DEC. Rome, sancte Bibianae.
NON. DEC. Sancti ... Sabae monachi...
l'ont désigné
Les Bollandistes ont employé ce manuscrit et
par la lettre V. Après eux, M. de Rossi paraît le regarder
comme ayant été en usage dans la basilique même de Saint-
Pierre ; et il lui assigne de plus, comme date, le xv° siècle :
Denique quarlus est Valicanus, id est basilicae S. Pétri apostoli
Si
42 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
•
ïii
in Vaticano, formae quaternariae; cui geminus est aller similis ^Ê
infolio; uterque saeculi XV, sed ex antiquiore exemplari derivati 'M
(codices H. 56, H. S y in archivo basilicae Vaticanae) *. Il y a H
là une confusion dont la genèse est facile à saisir. Il existe en ;|3
effet, à l'archive de Saint-Pierre, trois martyrologes manuscrits M
dont les numéros se suivent. Ce sont les mss. H. 56, H. Sy et j||
H. 58. Le premier (H. 56) date des dernières années du
xme siècle et il a servi jusqu'au xve ; le second (H. 5?) est une p
' fidèle copie du précédent, il date du xv° siècle et a dû servir J
jusque dans le cours du xvie; ce sont ces deux numéros que 'S
vise M. de Rossi; or, s'il est manifeste que les mss. H. 56 et 1
H. 5y ont l'un et l'autre servi aux lectures du chapitre de la U
basilique dont ils contiennent les nécrologes 2, il est non moins §
certain que ce ne sont que des exemplaires abrégés d'Usuard, g
et que ni l'un ni l'autre n'a servi aux Bollandistes. Le manus- 1
crit de Bède que ceux-ci ont employé, et que nous venons de |
décrire, porte la cote H. 58, et n'a aucun rapport avec H. 56, S
ni avec H. 5^. Il date du xne siècle et, de lui, on ne peut, je I
cro^s, ni affirmer ni nier avec certitude qu'il ait été en usage à I
Saint-Pierre, quoique son origine romaine soit incontestable. 9
XVII KL. DEC ... Eodem die dits Innocentais papa tertius consecravit
ecclesiam sancte Marie transtiberim 1.
X KL. DEC. ... < Sanctae Caeciliae... sub Almachio praefecto. > Sëpulta
est in cymi.terio Pretextati a sancto Urbano episcopo. Postea vero dilàtata (sic)
est in urbem transtyberim una cum Valeriario atque Tyburtio et Maximo
martyribus necnon Urbano...
NON. DEC. Hierosolima, natale sancti patris Sabe, qui cum ex nobilissimis
parentibus oriundus esset, omnia mundi liuius relinquens, monastérium se
tradidit, atque ibi nocte ac die domino serviens, ieiuniis ac vigiliis et oratio-
nibus atque humilitate et obedientiam, in tantum ut etiam ceteros preire
i videretur. Hic enim venerabiliter pater valde deo amabilis extitit, ita per eum
dominus multa miraculorum signa faceret. Nonagesimo quarto etatis suae
anno migravit ad deuni, et in suo quem ipseconstruxerafmonastérium sepul-
,
tus est...
XII KL. IAN. ... et dedicatio altaris apostolorum.
X KL. IAN. ... Rome sancte Tarsille virginis.
Nous n'avons pas à insister ici sur les autres abrégés du mar-
tyrologe de Bède. Deux des plus connus : le Vaticanus Regi-
nensis lat. 435 3 et lé Vaticanus Ottobonianus lat. 384. ont été
plusieurs fois décrits et étudiés. Je me contenterai de faire
observer à leur Sujet que l'ouvrage de Bède a été seul mis à
contiibution pour leurs parties historiques. Je n'y ai relevé,
en particulier, et contrairement à l'opinion de de Rossi, aucune
trace de l'influence du Petit Romain 5.
i. Ce manuscrit est le second de ceux que vise Du Sollier, d'après Papebroch:
(Mart.Usuardi, Préface, § 32), et que de Rossi (Mart. hier., Préf., p. v) regrette de n'a-
voir pas retrouvé. Le premier des deux Codiccs Casinenscs dont de Rossi et Du Sol-
lier parlent, aux mêmes endroits, n'est autre que le Cod. CGCXXXIV du.Mont-
Cassin, dont Gattula a publié intégralement le texte, au tome IIe de ses Ad
historiatn abbaliae Gassinensis accessioncs, pp. 843-85o.
2. Vraisemblablementle CWeoe Altempsianus dont parle Du Sollier, loc. cit.
3. M. Senonense Sanctae Columbae. Cf. DE ROSSI, Mari, hier., p. xxxvi, et les
auteurs cités par lui.
Ç.M. Ottobohianum de Giorgi. Cf. DE ROSSI, ibid., p. xxxn, et les auteurs ci-
tés par lui. ' '
5. J'ai collationné, iï l'Ambrosienne de Milan, un exemplaire éeourté de Bède
. .
(Ms. X. 6. sup.), qui n'offre i\ pou près aucun intérêt. Le cas du Ms. S du Fonds;
Salis, à Metz, est différent : c'est un martyrologe vénitien fort curieux et sur le-
quel j'espère revenir,-mais au point do vue de l'oeuvre de Bède, qu'il abrège, '
il est sans valeur. Il ne m'a pas été possible jusqu'ici d'atteindre deux mar-
tyrologes manuscrits attribués à Bède et dans lesquels on peut, d'après les
apparences, espérer trouver un texte intéressant : le Ms. i. III. 8 del'Escurial
(xc siècle), provenant apparemment de Sonlis (cf. EWALD dans le Neues Archiv. ,YI,
254), ot.le Ms. Phillips 24275, qui, en i885, faisaitencore partie de la Bibliothèque
de Cheltenliani (cf. LIEBEUMANN dans le Neues Archiv., X, 589). Ce dernier texte
(du xiv° siècle), d'origine romaine (SS. André et Sabas), est peut-être apparenté
au groupe que nous avons décrit plus haut. Rappelons enfin qu'il existe ça et la
des copies modernes de plusieurs des manuscrits précédemment signalés : du
Valliccll. F. 85, dans le Vaticanus 8264 ; du Vaticanus 4885 et de l'Ottobonianus 38; A
la Bibliothèque Saint-Marc de Venise, dans le ms. Cl. IX. C. 51. Le ms. Cl. XIV. G. 78
de la même bibliothèque renferme des collations ou des copies du Palat. 833,
du Valut. S34 et du Val. Reg. 435. Les trois volumes cotés 478 à la Bibliothèque '
Royale de Bruxelles contiennent do nombreuses transcriptions exécutées par les
Bollandistes, ou à eux envoyées; on peut en voir le détail dans le Cataloguai des
Mss. de la Bibl. Royale de Belgique publié par le R. P. Yan don Glieyn, tome Ier,
pp. 298-301.
46 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
(b) CLASSEMENT.
Genovefae virginis 2.
Vlll Id. IAN. Epipliania. VIII In. IAN. Epipliania Domini.
.
IIII In. IAN. Eodem die, natale IIII In. IAN. Eodem die, Ro-
'.Militiadis episcopi et eonfessoris 3. mae, natale Melciadis episcopi et
eonfessoris.
XVI KL. FEB. In Aegypto, depo- XVI KL. FEB. In Aegypto, depo-
sitio Antonii moiiaehi -''. sitio Antonii monachi.
r. Les particularités orthographiques du manuscrit n'ont pas été reproduites.
2. MHE. III NON. IAN. parisius genefevae. virginis.
-
3. MUE. IY. ID. IAN. romae in cimiterio calistivia appia depositio militiadis
episcopi.
4. MHE. XVI KL. FEE. in aegipto depositio sancti antoni monaclii.
ANALYSE DU TEXTE. 49
XV KL. FEB. Natale sanctae Pris-
cae virginis et martyris'1.
XI KL. FEB. In Hispaniis, Vin-,
cenlii diaconi et martyris 2.
VI1I1 KL. FEB. Natale, sancti VIIII KL. FEB. Natale sancti Ti-
Timothèi apostoli 3. Et in Antio- mothèi apostoli. Et in Antiochia,
chia, sancti Babillae et trium puero- sancti Babillae et trium parvulorum
rum Urbani, Prilidani et Epoloni ';. Urbani, Prilidani et Epoloni. Eodem
die, sanctae Sabinae virginis. v
VIII KL. FEB. Sancti Gregorii VIII KL. FEB. Sancti Gregorii
theologi 6. theologi. Et natale sancti Proiecti 0;
V KL. FEB. Natale sanctae Agnetis
virginis de na tlvitate "'.
KL. FEB. Natale sanctae Brigidaé
virginis8.^
IIII NON. FEB.Ypapanti domi- IIII NON. FEB. Ypapanti Domini.
ni °. Eodem die, natale sancti; Apro- Eodem die, natale sancti Apro-
niani. niani.
Vil In. FEB. Britlaniis, in Au- VII Io. FEB. Brittaniis, in Au-
gusta, natale Auguli episcopi et gusta, natale Auguli episcopi et mar-
martyris *°. tyris.
1IÙ In. FEB. Romae, natale Zo- IIII In. FEB. Romae, Zotici, Here-
tici, Herenei, Iachincti et Aman- nei, Iacincthi et Amantii.
lii». .
III In. FEB. Romae, Calocerii et III In. FEB. Romae, Calocerii et.
Parthemii 12. Parthemii. Eodem die, Lugduno, Dë-
X11II KL. MAIL Saneti Onesiini
apostoli47', apostoli. .-'•
siderii episcopi 18.
XIIII KL. MAIL Sancli Onésimi^
VIII KL. MAIL Apud Antioehiam,
cathedra sancti Pétri apostoli16.
VI KL. MAIL Inventio capitisPrae- VI KL. MAIL Inventio capitis
cursoris l 0. Praecursoris.
IIII ID. MAR. Depositio sancti IIII In. MAB. Deposilio sancti.
Gregorii papae *. Gregorii papae, beatae memoriae 2.
ni IP. MAB. In Nicomedia, natale III ID. MAIL In Nicomedia, na-
tale Macedonii presbyteri et Patriciae
Macedonii presbyteri et Patriciae
uxoris eius et filiae Modestae 3, uxoris eius et filiae Modestae,
XVI KL. APR. In Scothia, natale
Patricia. Eodem die, obitus sanctae
Gerethrudis virginis.
XÏU KL. APR. Sancti Cudbercli XIII KL. APR. Sancti Chutberti
episcopi 8. episcopi.
XII KL. APIL Sancti Benedicti XU KL. APR. Sancti Benedicti
abbatis 6. abbatis.
YIII KL. APB. Adnuntiatio Do^ VIII KL. APR, Adnuntiatio domini-
înini'. càe (incarnationis).
VII KL. APB. In Syrmio, Montani VII KL. lu Syrmio, Montani
APR.
presbyteri, Maximae uxoris eius et presbyteri, Maximae uxoris eius et
aliorum quadraginta 8. aliorum quadraginta.
II NON. depositio
APR. Mediolano,
sancti. Ambrosii eonfessoris 9.
IIII IP, APIL Hiezechiel proplie-. IIII Ip. APR. Ezèchiel prophetae.
tae. III ID. APIL Romae, Leonis papae
et eonfessoris i 0.
Vfl-II KL. MAI. Natale sancti Geor-
gii martyris Ai.
VIII KL. MAI. Depositio Melliti VIII KL. MAI. Depositio Melliti
episcopi in Brittania. episcopi in Brittania.
VI KL. MAI. Natale sancti Cleti
papae et martyris 12. -
ï. MHE. IV ID, MAIL sancti grigori papae romeusis. Cf. Sacram. grég.
2. MHB, IV ID. MAIL Et Rome depositio Sancti gregorii episcopi summi pou-
tificis. béate meiiiorie.
3. MHE. III ID. MAIL nicomedia macedonis presbiteri patriciae uxoris eius et
filiae modestae.
4. MHB. XYI KL. APR. Et Hibernia Scocie depositio. .Patrici episcopi.
5. MHE. XIII KL. APR. et sancti cutbberti episcopi.
6. MHB. XII KL. APIL et sancti benedicti abbatis.
7. Cf. Sacram. grég.
8. MHE. YII KL. APR. in sirmi montani presbiteri et maximae uxoris eius et.
aliorum XL.
9. MHB. II NON. APR. Mediolano Depositio Sancti ambrosi episcopi.
10. MHB. III ID. APR. Rome Leonis. pax>ae.
11. MHB. IX KL. MAI... Georgii. martyris... Cf. Sacram. grég.
12. MHB. VI KL. MAI... Cleti martyris.
i3. MHB. IV KL. MAI. Rome. Vitalis martyris. Cf. Sacram. grég.
14. Cf. le Synax. de CP., même date.
i5. MHB. KL. MAI. In Frigia Hierapoli. Provincia Asia. Natale sanctorum Phi-
lippi apostoli et iacobi. Cf. Sacram. grég.
16, Cf. le Synax. de CP., même date.
ANALYSE DU TEXTE. 51=
martyris 12.
NON. IUN. Bonifatii àrchiepiseopi NON. IUN. Sancti Bonifatii àrchie-
in Fresonis martyrii passio peracta piseopi in Fresonis martyrii passio
est, et Eoban coepiscopi eius, cum peracta est, et Eoban coepiscopi eius,
servis Dei Vuintrungi et Vualthere, cum aliis servis Dei.
Scirbalde et Bosan, Hamundë, He-
thelbere, Vuaccare, Gunduuacre,
Illehere et Halhuuulfe.
VI In. IUN. Suessionis, natale sancti
Medardi eonfessoris ls.
V Io. IUN. Natale sanctorum Primi
et Feliciauiv*.
IIIIo. IUN. Barnabae apostoli 1B. III In. IUN. Natale sancti Barna-
bae apostoli.
II Io. IUN. Natale sanctorum Basi
lidis, Cyrini, Naboris et Nazarii ) 0.
i. MHB. Y NON. MAI. In Hierusolimu inventio Sancte Crucis...
a. MHE. Y ID. MAI. romae passio gordiani rome epimacis. Cf. Sacram. grég.
3. Cf. le Synax. de CP., même jour.
4. MHE. IV ID. MAI. romae nerei et aehilei.
5. Cf. Sacram. grég.
(i. MHW. III ID. MAI. In treiecto dep. sanctissinii Servatii epi. et confes.
9. Cf. le Gellonensis, même date : ... potentianae martyris...
8. MHE. VII KL. IUN. in affrica eraeli... agustini episcopi [B et deposilio
Sancti Agustini episcopi et eonfessoris.]
9. MHE. V KL. IUN. civitate pariseus depositio sancti germani episcopi.
10. MHE. IV KL. IUN. treveris natale-maximini episcopi.
II. MHB. Il KL. IUN. Romae. Petronillae virginis.
12. Cf. Sacram. grég. : Dedicatio basilicae sancti Nicomedis.
,
i3. MHB. VI ID.IUN. In Gallois sessionis civitatae depos. sci medardi epi et cf.
14. MHE. Y ID. IUN. rome primi et feliciaui.
i5. Cf. le Synax. de CP., même jour.
16. MHB. II ID. IUN. Romae. Via aurelia. miliario v. Basilledis. Tribuli...
(Cirini 2 m.) Nabori. Nazari...
B2 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
XVIII KL. IUL. Helisei prophetaeJ. XVIII KL. IUL. Helisaei prophetae.
XVII KL. IUL. Natale sancti Vili
marlyris 2.
X1III KL. IUL. Natale sanctorum
marlyrum Marci et Marcelliani 3.
X KL. IUL. Iaeobi Alfei apo-
stoli*.
VII1I KL. IUL. Vigilia sancti Io-
hannis Baptistae 5.
VIII KL. IUL. Nativitas Praecur- VIII KL. IUL. Nativitas Praecurso-
soris 6. ris Domini.
IIII KL. IUL. Vigilia apostolorum
Pétri et Pauli 7. Ipso die, natale
.
sancti Leonis papae 8.
III KL. IUL. Apostolorum Pétri et IH KL. IUL. Romae, natale sancto-
Pauli 9. rum Apostolorum Pétri et Pauli.
VI NON. IUL. Romae, Processi et VI NON. IUL. Romae, natale sanc-
Marliniani 10. torum Processi et Marliniani.
V NON. IUL. Translatio Thomae V NON. IUL. Translatio Thomae
apostoli in Edesa, passus .vero in apostoli in Edissa, passus vero in
India 11. India. ,
IIII NON. IUL. Turonis, translatio
-
XII KL. AUG. Sancti Danihelis pro- XII KL. AUG. Natale sanctae Pra-
phetae. xedis virginis 1. Et sancti Danihelis
prophetae.
XI KL. AUG. Natale Mariae Mag- XI KL. AUG. Natale sanctae Mariae
dalenae -. Magdalenae.
VIIII KL. AUG. Natale sanctae
Christinae virginis 3.
VIII KL. AUG. Natale sancti Iaeobi VIII KL. AUG. Natale sancti Ia-
Zebedei apostoli *. eobi apostoli Zebedei.
II
VI KL. AUG. In Syria Symeonis monachi 8.
IIII KL. AUG. Natale sanctorum Felicis, Simplicii, Faustini et Beatricis 6.
KL. AUG. Ad sanctum Petrum ad vincula 7. Sanctorum Maehabeorum a:,
VI ID. AUG. Natale sancti Cyriaci 9.
V Io. AUG. Vigilia sancti Laurentii 10.
III ID. AUG. Natale sancti Tiburlii martyris, et Susannae u.
4. MHB. VII ID. OCT. In Gallia. civitate colonie. Agripini. Natale Sanctorum.
Gereon cum sociis suis tricentorum decim et vin martyrum quorum nomina
devis scit.
5. MHB, VI ID. OCT. et alibi cassi... victoris...
6. MHB. VIII KL. Nov. In Gallia. civitate sessionis. Crispini et crispîniani.
7. MHE. V KL. Nov. et in suanis civitate persarum simonis et iudae aposto-
lorum.
8. Cf. Sacram. grég.
9. Cf. Sacram. grég. ; le lendemain, dans le léonien. - ,
10. Cf. Sacram. grég.
11. MHB. III ID. NOV. Alexandrie. Metropoli. SanctiMinatis. In Galliie. civitate
toronis. Depositio Sancti Martini episcopi. et eonfessoris. Cf. Sacram. grég. ]
12. MHE. ID. NOV. turonis depositio brictionis episcopi.
i3. MHB. XV KL. DEC In Galliis. Aurelianis. Depos. Sci Anianiep et cf.
14. Cf. le Synax. de CP., même jour.
1.5. MHE. II KL. DEC in achaia civitate patras natale sancti andreae apostoli.
Cf. Sacram. grég.
16. MHE. III ID. DEC. romae depositio damasi.
17. MHE. XII KL. IAN. passio thomae apostoli in india.
18. MHB. VIII KL. IAN. Rome passio. sanctae eugeniaè virginis.
19. MHE. VII KL. IAN. hierosolimis sancti stofani diaconi primi martyris. Cf. .
Sacram. grég.
.
B6 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
MHE. VI
i. Sacram. KL. IAN. Adsu'niptio sancti iohannis evangelistae apud ephesum.
Cf. grég.
2. MHE. V KL. IAN. belhlem iuda natale infantum. Cf. Sacram. grég.
3. MHE. Il KL. IAN. deposilio Sancti Silvestri episcopi. Cf. Sacram. grég.
4. Le texte reproduit est celui des Acta Sanctorum de mars, tome IIe. Mais il a
été corrigé dans le cas où les défectuosités étaient par trop considérables.
L'édition d'Henscheniùs et de Papebroch a surtout pour base, on le sait, les
manuscrits d'origine romaine, qui sont les plus récents de tous.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 87
9 ... di'ci.t [Quirino] sanctus Alexander : Require si sunt hic aliqui pro nomine
Ghristi clausi. Et renuntiavit ei dicens : Est ibi Eventius prcsbyter senex
et Théodulus qaem...dieuntde Oriente \enissepresbytcrum ... 17 ... Aurelianus
iussit [Alexandrum] in ccilleo levari et torqueri ungulis atque làmpadibus
attrectari ... 19 iussit Alexandrum et Eventium ... praecipitari in furqu'm
candentem et
...exiliens in ignem sanctus Theodolus ingressus est furnum,
dicebant... Quod cum nuntiatum fuis-
et ... : Igné nos examinasti, Domine
set Aureliano ... iussit Eventium et Tlieodulum ... decollari, Alexandrum
vero
punctimper tota membra transftgi, ao ... Sanctorum autem natalitia cele-
brantur quinto Nonas Mail, ...
1. BIIL. 266.
2. AA.SS., Mai. I, 371-375.
3. Toujours nommé cornes dans la Passion.
4. BIIL. 1795, 118, 8093, 401.
5. AA.SS.,"Apr. I, 348.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 59
1. Légère différence avec les Actes, qui donnent : unus ex eis qui cum eo s>e-
ncrunt sagittavit eam.
2. Le martyrologe 110 suit pas ici les Actes pour la désignation de la date des
saintes Agape et Chionia, et il les place aux Calendes d'avril, avec le martyre-,
loge hiéronymien. 11 ne serait pas impossible que routeur de l'extrait qui con-
cerne ces deux saintes, ait eu sous les yeux un manuscrit portant celte date,
comme c'est le cas des Actes grecs traduits par Sirlet et admis par Ruinart
dans sa collection. Certaines rédactions martyrologiques dérivées de Bède ont
replacé cette notice au 3 des Nones.
3. Bibliotheca Casinensis, III, Florileg., 179.
4. Ibicl;, p. 182.
60 LE MARTYROLOGE DE RÈDE.
eum Theodote cum tribus filiis suis ... Passa est autem in provincia Bithy-
niae, apud urbem Niceam sub die quarto Nonarum Auguslariim ....
...
MHE. VIII KL. IAN.
... et sirmi VIII KL. IAN. Natale sanctae Ana-
ana[s]tasiae ... stasiae quae, tempore Diocletiani,
PASSIO
... Indignatus 4 vir eius Pu- primo diram et immitem cuslodiam
blias, taies domui custodes instituit a viro suo Publio perpessa est;, in
ut Anastasiam non permitterent née qua tamen a Chrysogono eonfessore
çuiuscumque fenestrellulae aditum Christi mullum consolata 2 et con-
expectare ... fortata est. Deinde."a praefecto Illy-
Igitur? ... tradita sancta Anasta- rici in gravissima aeque et diutina
sia praefecto Illyrici, in grandi custo- custodia macérata est : in qua duo-
dia habebatur Àpparebat autem bus mensibus refecta est caelestibus
ei nocte spiritus sanctae Theodotae escis per sanctam Theodolen quae
cum luminaribus et mensam honus- prius martyrium passa est. Deinde
lam refectionibus variis ponebat ante navi imposita cum ducenlis '< viris et
eam Haec per dies triginld cum sepl'mgenlis feminis, ut demergeren-
gesta fuissent, Lucius ... alio uno tur in mari, perlata est ad insulas
mense iussit eam custodiri ... Cumque Palmarias, ubi per inanus et pedes
divino cibo refèclapinguior fieret,
... in navi imponi extensa et ligaia ad palos fixas, et
iussit eam cum mul- circa média eius ignis accensus est,
tis aliis Impositis ergo ad cen- in quo martyrium consummavit; et
tunv vigliiti hominibus in navi atque omîtes qui cum illa vénérant variis
in altum perductis ... illic perfode- inteifectionibus martyrium, celebra-
runt navem et ibi eos reliquerunt ... runt.
Tertia vero die devoluti sunt ad in-
sulas quas Palmarias vocant, m quibus episcopi et presbyteri et multi re-
ligiosi yiri temporibus diversis fuerant relegati atque ... cum essent am-
...
plius quam ducenti viri et septuaginta foetninae, exceptis parvulis, ne unus
quidem potuit ad vitae praesentis et sacrificii revocari consensuin. Cumque
omnes variis inteifectionibus martyrium célébrassent, Anastasia per manies el
pedes extensa et ligata ad palos fixos, circa média eius ignis accensus est. In
qua passione orahs ... emisit spiritum ... Passa est autem sancta Anastasia
octavo Kalendas Ianuarias.
MHE. KL. NOV... gallia civitate KL. NOV. In castro Divion, natale
lengonis [RW. et lingonice civitatis sancti Benigni presbyteri, qui cum
Castro diviono (W dioni)]' benigni Andochio compresbytero et Thyrso
presbyteri et martyris... diacono missus est a sancto episcopo
PASSIO S. BENIGNI. I. In tempore 6 Polycarpo ab Oriente Galliam 6, tem-
illo, Aurelianus ad castrum cui nomen pore Aureliani. Qui, praedicatione
est Divion advenit ... a ... Terentius eius comperta, vinctumeumet caesum
cornes ait : Vidi quendam hominem ad se adduci praecepit : et rursum,
[qui] deorum ceremonias réfutât audita sermonum eius constantia,
3
... Audiens haec Aurelianus nervis durissimis eum caedi fecit, et
... ... Terentio comiti superandum tradidit.
ait : Inquirite eum et ligatura in
conspectu meo perducite ... 4 ••• Te- A quo ad trochleas exlensus et caesus
rentius
... inquiri iussit sanctum Be- ac rursum carceri mancipatiis, mane
nignum inventum eum vinc- idola orando destruxit, et reductus
... ...
tum in conspectu Aureliani exhiberi est in carcerem. Cui subulas decem
praecepit... 7. Audiens haec Aure- calentes in manibus Jixerunt, et cum
lianus, nervis durissimis eum caedi plumbo remisso pedes in lapide perfo-
praecepit ... Qui cum Iraditus Te- ralo fixerunt, et canes féroces duode-
renlio comiti fuisset, ad Irochleas ex- cim cum eo incluserunt per sex dies.
lensus est ... 8. Sed cum fuisset Et attulit ei Angéluspanem caelestem,
caesus, careerc maitcipatus, angelo subulas abstulit et eum de plumbo ac
confort aille reddit us est sanilati ... ferro eripuit. Post hoc collum eius
9. Tune iratus Caesar ad fanum veelc ferreo ' lundi el corpus lan-
quoddam eum adduci praecepit ... cea forari iubetur. Quo facto, co-
QuO exhibilo
... ait : lesu Christe, lumba nivea de carcere, christianis
[etc.]... et ... statim omnia idola ... aspicientibus, ad caelos ascendil, et
evanuerunt ... 11... carcere eum re- odor suavissimus quasi paradisi se-
cludi praecepit, dicens : Exhibete cutus est. Disccdeute Aureliano a
saxum grande ' in quo pedes eius im- loco, swpervenit beata Leoidlla, et
plumbate, et in digitos manuum eius conditum aromalibus corpus non longe
calentes subulas in longo configite ab ipso carcere sepelivit.
Includite cum eo canes ferocissimos ...
duodecim esurientes Qua iussione impleta, subulas acutissimas in mani-
bus eius transfixerant, ... et in lapide plumbo remisso pedes eius adstrinxerunt.
et canes cum eodem incluserunt ... 12. lteclususque sanctus Benignus in car-
cere per sex dies ... Angélus autem Domini ipsi alimentum id est panem cae-
lestem praebuit, discussis subulis de manibus et plumbum de pedibus i3.
Sexto igitur die invenerunt illaesum ...
Qua re nuntiata [Aure-
... eum ... ...
liano] ait : Vccte ferreo collum eius contundile et lancea mililis vitam eius
crudeliter finiri facile ... 14. Quo ... facto, columba nivea de carCere ipso a
christianis aseendisse visa est, et usque ad nubes pretiosa anima qualiter
ascendit ad caelum fuit visa. Tantusque odor suavitatis in loco illo reful-
...
sit ut aestimarent se paradisi odoribus collocari. Disccssoque exinde Aure-
liano. iniquo, Leonilla beatissima nocte veniens sanctum corpus aromatibus
condivit et non longe a carcere recondidit in sepUlcro Passus est sub die
Kal. Novembrium. ...
MHE. XVI KL. FEB... lingonas XVI KL. FEB. Et apud Lingones,
passio sanctorum gemenorum speu- natale gcmiiiorum Spcusippi, Elasippi
sippi elasippi melasippi leonillae et Melasippi : qui cura essent viginti
iunillae [B iunellae] nenonis diac. quinque annorum 2, cura avia sua
PASSIO SS. SPEUSIPPI, ETC. 16. In- Leonilla et Ionilla et Neone martyrio
terrogati 8 [Speusippus, Elasippus et eoronalï sunt, tempore Aureliani im-
Melasippus\ cum ... in Christi peratoris. Gemini quitlem in una ar-
...
amore persistèrent... ligatis sursum bore suspensi, ligatis manibus sursum
manibus, pedibus vero dcorsum, in pedibus vero deorsum, ita extenti ut
arbore una suspensi sunt : tanta vero pêne putarentur ab ipsa membrorum
tormentorum adinventione exlensi coinpage separari; et post haec in
ut pêne putarentur ab ipsa membro- ignem praccipitati, nec tamen flam-
rum compaga separari. 17 ... Ligatis mis laesi, in 1er verba oralionum
manibus et pedibus sancti gemini in simul migraverunt ad Dominum.
ignem praecipitantur et nullum Ionilla haec vidais confessa est se
...
de eis contingebat iucendiura 18 eliam chrislianam, et mox compre-
Tune continuo flectentes genua ... ...in hensa a lurbis, a capillis suspensa ac
terra, in oratione prostrali... pariter multis ajflicta suppliciis^ cum Cliri-
migrasse noscuntur ad caelos 19. slum negare noluisset, cum Leonilla
...
Delata sunt autem corpora eorum et est simul gladio perempta. Néon ex-
sepultan devotis, in secundo milliario cepter gestorum, et ipse Christi nomen
runt Moesiam ... et inde pertransiit ad ripam Danubii ... 24 ••• descendit in
partes Thraciae ... a5 ... diutius fustibus caesum ad mare perduei fecerunt
.,. post tertium annum Ravennam civitatem ingreditur 26
... post inultum
ligatum ad forum perduxerunt caedcntes ...
et vulnerantes 3i.
tempus ...
Dataiussione praecepit [Vespasianus] ad Demosthenem patricium ... qui
33 tradidit [Apollinarem] in custodiam cuidam centurioni, qui ... laxavit
.,-. ...
...ut fugeret. 34. Cumque cognitus fuisset paganis apprehensus ...
eum a ... ...
caesus ... septem dies supervixit
... 35 Gubernavit autem ecclesiam suam
...
annos viginii octo, dies quatuor, passusque est martyrium sub Vespasiano
Çdesare, die X Kal. Augustarum.
1. BIIL. i4g5.
2. La notice de S. Urbain qui se lit dans notre martyrologe, au 19 (25) mai,
est tirée du Liber Pontificalis, non de la Passio Sae Caeciliae:
3. Bosius, Ilisloria Passionis i?" 0 Caeciliae (Rome 1600), p. 18.
4. D'après la Passion éditée, S. Valérien seul fut battu de verges.
5. Bosius, ibid., p. 20.
6. BIIL. i5n.
7. AA.SS., Nov. I, 106-117.
LIS TEXTE ET LES SOURCES. OS
dam Firiniuus pontifex civitatis Cam- pauiac civitatem, dum contra idolâ-
paniac cui est vocabulum Terracina. . tras proclamaret in publico, tentus
3 Veniens autem Caesarius dia- est a Firmino ponlifice, et in custo-
...
conus ex Africa in eamdem civitatem diam reclusus : ubi diebus multis ma-
quae vocatur Terracina, vidit [iuve- ceratus, deinde traditus est Leontio
nein ornatum ad interfectionem]... consulari Campaniae. Quem ille,
6. dixit : O infelices qui traditis cum verbis superare néquiret, iussit
animas in perditiouem diaboli ... vinctum ante carpentum duci, ligatis
il. Videns hoc Firminus pontifex ... manibus, niidum, usque ad templum
iiissit eum ieneri cum summo studio Apollinis. Quo cum pervenissent, ad
et recludi: eum in cùstodia publica orationem eius corruit templum,: et
12. Post dies octo venit Luxurius occidit pontificem Firminum. Post hoc
...
primas civitatis et postulavit reclusus in carcere, a Luxurio primo
;
3i. Post dies autem quinque, in- NON. NOV. In Terracina, Campa-
ventus est et ipse servus Dei nomine niae civitate, natale sanctorum Felicis
Euscbius, in eodem loco ubi posuerat presbyteri et Eusebii monachi, tempore
beatos martyres, ieiunans el orans Clauclii imperatoris : qui videiicet
Dominum et psallens. Hoc dum multi Euscbius, cum sepelisset sanctos mar-
vidèrent, occurrebant beato Eusebio tyres lulianum et Caesarium, et ad
de civitate Terracina, quia locus sepulcra corum orans ac ieiunans,
prope civitatem erat ; et multi conver- mullos converlcrcl ad (idem, quos
tebanlur, et baptizabantur a Felice Félix presbyter baptizabat, tenti sunt
presbytero. 32. Hoc audiens Lcontius, ambo a Léon tio, filio Leontii consularis,
LES MARTYROLOGES HISTORIQUES. 5
66 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
Quod corpu sanctum acceptant con- ' fuerant baptizati. Scriptum iri pas-
divil eum aromalibus et Unleaminibus sione sancti Callisti papae.
et cum liyiniiis, et sepelivil eum in
cocmcleno ciusdem, sexto Idus Mail, i ... Audiens 1 autem hoc unus ex con-<
sulibus, nomine Palmatius ... 3 Baptizavit autem [Callistus] et ôinnem
...
domum Pahnatii, el uxorem etfdios et promiscui sexus-, numéro quadraginta
duos ... 4 Alexander tradidit eum cuidaui Simplicio senatori 5 Videns
...
hoc Simpticius, ... ... bap-
cecidit ad pedes Callisti, diceils ut cum omni domo sua '
lizareltir. Tune beatus Callistus ... catechizavil oninein domum Simplicii ...
Hoc audiens Alexander, quia multiludo bominum baptismum percepisset per
beatum Callistum episcopum, misit exercilum înilituin, ac tenuit omnes qui
baptismum pecceperant, quos praecepit capitis subire sententiani ...
MHE. Il ID. OCT. romae calisti II ID. OCT. Natale sancti Callisû
episcopi. papae : qui in persecutione Alexan-
PASSIO. 7. Ab eodem die, coepit dri imperatoris, diutius incarcère
Alexander euriose qiiaerere beatum faine cruciatus, et quotidie fustibus
Callistum episcopum. Et... tenuit caesus, per visionem a presbytero.suo
eum, praecipiens ut in eodem loco Calcpodio, qui anlea martyrium conV
famé cruciarelur. Qui, cum quarto die suminaverat, confortatuselconsolatus
nihil victus accepisset... Alexander est : qui in carcere eodem positus,
iussit eum fustibus caedi omnibus qucmdam militent, nomine Privatum,
d'iebus... venit ad eum beatus Ga- ab ulcerum dolore ac foeditate, simul
lepodius, noctu, per visionem, [et] et ab infidelitate curavit. Quod au-
consolalus est eum... 8. Erat au- diens Alexander, ipsum quidem mili-
tem ibidem quidam utiles, Privatus tentJècit plumbatis deficere : beatum
nomine, qui erat ulc.eribus plenus... vero Callistum per fenestram domus
Tune beatus Callistus cum baptizavit, praccipilari, et, ligato ad collum eius
et ita a vulnerihus et morbo quo saxo, in puleum demergi, et in eum
tenebatur mundatus est ... Quod per rudera cumulari. Post (lies vero
itei'tun audiens Alexander, iracundia septeindecim, presbyter eius Astcritis.,
plenus, eo quod militent Privatum cum clericis noctu veniens, levavit
baptizasset, inittens fecit Privatum corpus, et sepelivil in coemeterio Ca-
plumbatis caedi et deficere ; Callistum lepodii, pridie Idus Octobris.
vero episcopum ^ perfenestram domus
praecipitari, ligatoqne ad collum eius saxo, in puleum demergi, cl in. eo
rudera cumulari. 9. Post dies vero decem et seplem, venit presbyter eius, no-
mine Aslerius, cum clericis, noctu, et levavit corpus beati Callisti episcopi, et
honorifioe sepelivil in cymilerio Calepodii, via Aurélia, pridie Idus Octobris.
MHE. XUII, KL. Nov. In oslea XII. KL. NOV. Natale sancti Aslerï
natale asteri. presbyteri Callisti : qui, cum corpus
PASSIO. 9. Post dies autem sex, eius elevatum de puteo sepelisset,
tenuit Alexander A.sterium presbytc- post dies sex, audiens hoc Alexander
riim, quem praecepit per ponlem prac- imperator, praecepit eum per ponlem
cipilari. Cuius sanctum corpus in- praccipilari : cuius corpus iiiventum
ventum est in Oslia, et a quibusdam est [in Ostia] 2 et a quibusdam chri-
christianis sepultum, in eadem civi- stianis, in eadem civitate sepultum,
tate, sub die XII Kal. Novembris. Scriptum in passione sancti Callisti
papae.
1. AA.SS., Oct. VI, 43g.
2. Ces deux mots sont omis par tous les manuscrits. Ils semblent pourtant
avoir figuré dans la rédaction originale du martyrologe, comme dans la Passion,
si on en juge par le in eadem civitate qui suit, et qui sans eux manque de
sens.
68 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
i. BIIL. 1G26.
2. Sunius, De probatis Sanctorum historiis, IV (1679), 652-653.
3. Peut-être 11 y a-t-il ici qu'une interprétation maladroite du texte de la
Passion en prose : Dum apud Cornelii Forum, sanctum Cassianum... [Pruden-
tius] oraret... Un martyrologiste peu au courant de la géographie aura pu y
voir une indication topographique romaine. Peut-être aussi notre martyrologe
dépend-il ici du martyrologe hiéronymien : E. Romae hyppoliti ponliani epi-
scopi luciani caelestis cassiani. Prudence (Peristephanon, IX, 1-4) désigne clai-
rement Imola : s
Sylla forum statuil Cornélius, hoc Itali urbem
Vocant, ab ipso conditoris nomine.
Hic mihi cum peterem te, rerum maxima, Roma,
Spes est oborta...
Il a existé à Rome un monastère dédié à S. Cassien. Cf. DUCHESNE, Lib.
Pont., II, 44, note 85.
4. Cette indication finale n'est pas tout à fait exacte, puisque l'extrait niarly-
rologique n'a pas été fait directement sur le texte de Prudence, mais seulement
sur une traduction en prose de ce texte. On remarquera qu'en un endroit le mar-
tyrologe s'éloigne de la rédaction en prose, pour se rapprocher du vers de
Prudence :
Verba notis comprendere cuncta peritus.
Mais on peut se demander si le texte édité de la Passion en prose représente
exactement la leçon des manuscrits.
5. BIIL. 1848.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 69
adiacet civilati Cersonae, subire exi- tria millia : et invenerunt corpus eius
lium Ad istatn autem famam in arca saxea, in templo marmoreo,et
confluxit omnis provincia, et venien- anchoram iuxta.
tes universi ad doctrinam sancti Cle-
mentis, convertebantur ad Dominum [Dux Aufidianus] dixit ad suos':
Producatur ad mare et ligetur ci ad collum.
anchora, et praecipitelur in medio
mari... Quod cura factura esset, omnis multitudo christianorum coepit ad
littus stare. Tune dixerunt Cornélius et Febus discipuli eius : Omuës unani-
miter oremus ut ostendat nobis Dominus martyris sui excubias. Orantibus
autem populis, secessit mare in sinum suuiii per tria fere miliaria. El in-
gressi populi per siccum, invenerunt in modum iempli nïarmorei habitaculum
a Deo paratum et ibi, in arca saxea, corpus sancti Clementis positum, ita ut
anchora cum qua missus fuerat iuxta eum esset posita.
misit praefectum
ars magica esset, et interficeret eum lori nuntiatum est, fortiter
sicut ministros eius ... 4 ... iussit lo- qui eum suspensum torqucrcl.
culum afferri et ibi eam mitti ... et Qui etiam iussit Faiistam nudam et
secari eam mediam. Carnificcs vero ... sine inavorte educi de carcere et ei
secabant tanquamiii îigno ... 5. Las- caput tcrcbrari ac clavis infigi. Cui
sait vero ... recesserunt ... dicentes : postmodum, non solum caput et fa-
nihil praevalere potuimus : muta- ciès, sed et pectus et totum corpus
...
vimus enim serras et non pervene- usque ad tibias, clavis impletum est.
runt ad eam ... Haec audiens Evi- Post haec sartaginem iussit igniri :
lasius ait : ... Sum annorum sed haec, i lia psallcnle,refriguit. Haec
... et
octoginta non vidi aliquàndo talia inter. veniens vox de caclo vocavit eos,
7 et coepit [cor eius] aperiri et sic tradidenint spiritum. Erat au-
ad ...
... bonum et iussit eam in relaxa- tem Faii.sta annorum tredecim, et Ëv
tione esse. ... Ctirrens vero tmus puer lasius octoginta.
Evilasii, nuntiavit imperatori ... [et]
praefectus missus est contra Evilasium, in Cyzicum ... [qui] iussit ciim sus- .
pendi et torqueri valde. 8 ... Audiens praefectus a sancta Fausta conversum
Evilasium, iussit eam adduci ... 9. Et tollentes eam carnifices trahebant nu-
,
PASSIO SS. IANUAHII ET SOSII. Tem- pania 2 : qui cum esset annorum tri-
poribus * Diocletiani Imperatoris... in ginta, martyrium cum beato Ianuario
ecclesia vero Mesinatac civitatis, erat Beneventi 3 episcopo, capitis decolla-
diaconus nomine Sassius, vir prudcit- tione suscepit, tempore Diocletiani
tiae, sanelilate Rrmissimus, annorum imperatoris. Is eum^ tempore quo-
circiler triginta ... 2. Beato itaque dam, Evangelium legeret in ecclesia
Ianuario in Messinatae civitate po- Mcsenatae civitatis, praesente epi-
sito, factura est ut beatus Sossius dia- scopo Ianuario, (fréquenter enim eum
conus, in ecclesia sua, sancta Dei pro sanctitalp. etprudentia eius visi-
evangelia legeret, et subito de capite tare consueverat,) '• vidit subito idem
eius flamma exsurrcxit, quam nemo episcopus de capite eius flantmam
alius vidit nisi beatus lanuarius exsurgcrc, quant nemo alius vidit, et
episcopus; qui ita eum marlyrem fu- praenuntiaviteum marlyremfuturlim.
liirum, ex hoc signo quod videbat, Et post non multos dies, idem diaco-
pràenUntiavit... Post non multos dies, nus tentus et in carcerem missus
factura est ut ad Dracontium iudicem est. Ad quem visitandum cura venis-
Campaniae eorum fa ma nunciare- set episcopus, cum diacono suo Festo
tur... retruso itaque beato Sossio in et lectore suo Desiderio, el ipse simul
ardua cùstodia carceris, a militibus cum eis tentus, ac pariter omnes
custodiebatUr... 3. Quoddum beatus cum aliis tribus occisi sunt.
lanuarius repperisset... statim ad
carcerem, cum
diacono suo Festo MHE. XIII XIII KL. OCT. In Neapoli Cam-
et lectore suo De- KL. OCT. ineam- paniae, natale sanctorum Ianuarii
sidèrio perre- pania neapoliia- Beneventanae civitatis episcopi, cum
...
xit..... Alia vero nuai'i. [BW ont. Sosio diacono Mesenatae civitatis el
die, in civitate in campania]. diacono suo Festo et lectore suo Desi-
' Puttcolana, ad- derio : qui post vincula et carceres,
dùcuntur sancti ad amphitea- capite sunt caesiyin civitate Puteolana,
trum... quibiis, sedens pro tribunal! sub Diocletiano principe, indice
[Draeontius] dictavit sententiam di- Dracontio. Qui, cum ducerentur ad
cens : lanuarium episcopum et Sos- morteui, viderunt, inter alios, Pro-
sium et Festtim diaconos et Desidc- culus Puteolanae civitatis diaconus
liant lectorem... capite caedi iube- et duo laici Eulyches et Acutius^,
.
mus. .6. Qui cum ducerentur ad et inten'ogaverunt quare iusti iube-
•
decollandum, quidam, de plèbe cir- rentur occidi : quos iudex, ut vidit
cumadstantibus,adestProculus, Put- christianos, iussit decollari cum illis.
teolanac civitatis ecclesiae diaconus, Sic omnes septem pariter sunt decol-
et duo laici Eutichis et Acutius. Hi lati.Kttulerunt, noctu, corpora chri-
très dixerunt : Quid enim mali stiani ; et Neapolitani lanuarium po-
homines isti lecerunt, ut eos iudex suerunt iuxta civitatem, in basilica,
iuberct o.ceidi?... Quod cum iudex Mesenates Sosium aeque in basilica,
audisset... iussit eos teneri, et cum PuteolaniProculum, Eutychenet Acu-
sanetis martyribus decollari... 7. tium iuxta basilicam sancti Sle-
1. AA.SS., Sept. VI, 870. Notre texte a été revu sur SCIIERILLO, Esame di un
codice greco, etc., dans Atli délia Realc Accademia di Archeologia (Nàples),
tome VIIIe, p. 285.
2. Cette indication n'est pas exprimée dans les textes édités, mais elle s'en
déduit sans peine.
3. Même observation que précédemment.
4. Le contenu de cette parenthèse n'a pas, à proprement parler, d'équivalent
dans les Actes. Il semble cependant qu'on en trouve quelque trace dans le § 1,
dont le texte peu clair paraît fort corrompu.
5. Je suis ici la leçon de Rhaban Maur.
LE TEXTE ET LES SOURCES.
Spiculator autem... sancti martyris p/iani : Fesliim et Vesiderium Bene-
Ianuarii... caput abscidit : similiter vcnlani collegerunt.
et omîtes sancti dccollali sunt.
TUAKSLATIO S. IANUARII. Noctu vero'1... Ncapolilani beatum lanuarium
sibi patronum tollentes iuxta Neapolim traostulerunt, et posuerunt in
basilica... cuius dies nalalis celebratur tertio deeimo Kaleitdas Octobris.
TRANSLATIO S. Sosn ET ALIORUM. Sanctum 2 vero Sosiwii diaconum cives
eius Misenates tulerunt, et posuerunt in basilica ubi nunc requiescit, die
nono Kalendas Octobris. Putcolani quoque sanctum 'Proeidum diaconum cl
sanctum Euticetem et sanctum Acutium, cives sui, tulerunt et posuerunt in
praetorio Falcidi, quod coniungitur basilicae sancti Stephani ... Sanctum au-
tem Festum et sanctum Desiderium idem cives sui Beneventiim tulerunt.
MHE. VIH ID, AUG. romae syxti VIII ID. AUG. Romae, sancti Xysii
episcopi et mar[tyris] felicissimi et episcopi, Felicissimi et Agapili d'ta-
agapitis conorum, qui dccollati sunt, sub JDÉ- .
...
PASSIO S. SIXTI. 8. Eodem tempore, cio. Decollali sunt... Iegitur 1.
Decius Caesar et Valerianus prae-
fectus iusserunt sibi Sixtumepiscopum cum clero suo praesentari ... Praesen-
tatus est ergo ... cum duobus diaconis ... 14 ... Tiïiic milites ... sanctum'
Sixtum episcopum et Felicissinium atque Agapilum diacortos duxerunt ad
clivum Marlis, ubi pariter decollali sunt, octavo Idus Augusti.
MHE. V ID. AUG. ... romani ... V ID. AUG. Romae, sancti Romani
[BW. omm.]. militis, qui in confessione sa.ucti-jEdiii-
PASSIO S. LAURENTII. i5 Decius rentii compunclus, petiit ab eo bap-
...
iussit sibi Laurcnlium praesentari tizari, et inox, iubenle Decio, cum
tradidit eum Valeriano [qui] tradidit ... fustibus exhibitus decollalus est.
ac
eum Hippolyto cuidamvicario, in cù-
stodia ... 18. Decius ...iussit eum in IV ID. AUG. Natale sancti Lau-
conspectusuo riu- rentii, sub Decio : qui, post plurima
datum caedi scor- MHE. IV Ip. tormenta carceris, verberum diverso-
pionibus ... fusti- AUG. romao lau- ruiii, lamiiiarum ardentium, ad ulti-
buscaedi... dixit: renli diaooni et mum in craticula ferreo. assatus,
Augete fustes, et martyris ... martyrium complevit.
ad latera eius
applicate laminas ferreàs candentes. 19 ... iussit eum plumbatis diutissime
caedi Extendite [ait] eum et scorpionibus flagellate ... 20. Eadem
...
hora, unus ex iilililibus, Romanus nomine,crediditDominoIesuChristo, verbis
beati Laurentii permotus rogavitque cum lacrymis ut baplizaretur
Decius id audiens, voluit ut...cum fustibus ipsi exhibereturRomanus ... et, iii-
...
bcnte Decio, eadem hora, capitalem accepit senlentiam: ductusque extraportae
Salariaemuros, decollalusesl, quintoIdus Augusti ...21. Eadem nocte, iussit
Decius Laurentium sibi olferri ... Allatus est ergo lectus ferreus instar
... et in
craiieulae, eo nudus extensus beatus Laurentius ... dixitque : ... inter-
rogatus Christum confessus sum, assatus gratias ago ... atque ita reddidit spi-
ritum.
d'un ms. fautif en cet endroit, à moins que la faute ne soit imputable au texte
de Surius.
1. La fin de cette notice : Decollali sunl eum eo et alii quatuor subdiaconi
etc... est tirée du Liber Pontificalis : on la retrouvera plus loin. Noter le redou-
blement de la formule decollali sunl, qui indique bien une addition.
80 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
MHE. ID. AUG. romae hyppoli- ID. AUG. Romae, sancti Yppolili,
ti... qui tempore Decii, ligalus pedes ad
PASSIO S. HIPPOLYTI. ni\ Vale- colla indomitorum equorum, sic per
rianus inquirens invenit ...
in domo carduos tribulosque tractus, emisit
...
[Hippolyti] omnem familiam cbri- spiritum. Et Concordiae riutricis eius
stianam
... Erat in iis etiam rtutrix quae ante ipsum plumbatis caesa,
beati Hippolyti Concordia iussit niartyrizalur : Et aliorum de domo
[praefeclus] Concordiam plumbatis... eius decem et novem, qui simul de-
caedi : ea dum caederetur, emisit spi- collali sunt.
ritum, praesenteHippolyto.Iratusque
Tiraeeepit ut educerent eum cum fa-
mllia sua ... [et] omnes capite truncarentur; decollalique sunt, promiscui
sexus, decem et novem. Porro beatum Hippolytum voluit, pedibus ad colla
indomitorum equorum ligatum, per carduos et tribulos raptari. Quod cum
fieret, ille migra vit ad Dominum Idibus Augusti.
...
PASSIO. a5 Porphyrius miles VII KL. SEP. Romae, natale sanc-
venit ad eloacarium ... dixitque torum Ercnei el Abundii De-
... : : quos,
... ciana persecutione, iussit Valerianus
Ante hos dies iussit Valerianus prae-
fectus Concordiam interfici, el in cloacanecari, eo quod corpus bea+
eius corpus proiici ...in cloacam ... tac Concordiae in cloacam missum
dicebatur vero cloacarius ille lrc- levaverunt. Et ipsorum quoque cor
naeus ... vocavit ad se Abiindiuni pora levavit Iustinus presbyter, et se-
Christianum, et cum illo attulit cor- pelivit in crypta, iuxta beatum Lau-
pus bealae Concordiae ad Iustinum rentium.
presbyterum 26. Altéra die Vale-
id ... Irenaeum et Abunduim comprehensos iussit vivos in cloa-
audiens,
rianus
cam demergi : atque ita necali sunt, septimo Kalendas Septembris. Eorum
corpora beatus Iustinus presbyter inde extrada sepulturae mandavit, iuxta
corpus beati Laurentii, in ciypta, in
agro Verano ... Ecee autem Decius XV Kr.. Nov. Romae, sanctae Tri-
Caesar arreptus a daemonio ... mor- phoniae, uxoris Decii Caesaris, quae,
tiiiis est ... Uxor autem eius Triplto- viro suo, post intet'fectionem beato-
nia venit ad beatum Iustinum presby- rum Xysti et Laurentii divinilus pu-
terum, et, cum filia Decii Cyrilla, misit nito, petiit baptizari, cum filia Decii
se cum Iacrymis ad pedes eius orans Cyrilla, alustinopresbytero, et alia die
"' ut baptizarenlur Die septimo ex- est defuncta, ac iuxta sanctum
plelo, baplizavit ... eas ... Altéra die, Hippolytum, in crypta, sepulta.
Triphonia orans reddidit spiritum,
et corpus eius beatus Iustinus presbyter in ea sepelivit crypta, in qua huma-
tus est sanctus Hippolytus, quinlo decimo Kalendas Novembris. 27 ... Au-
dientes autem milites Tryphoniam
l)ecHUXorem,cumfilia Cyrilla,Chr\sto V KL. Nov. Romae, sanctae Cyril-
nomen dédisse, ad sex et quadra- lae, filiae Decii Caesaris, quae, sub
ginta, venerunt ad beatum Iustinum Claudio principe, iugulata et necata
presbyterum,cum uxoribus suis ... est gladio : et sepulta a Iustino pres-
[et] petierunt se baptizari ... Ordi- bytero, cum matre sua, iuxta sanctum
naverunt venerabilem virum Diony- Hippolytum.
sium et quadraginta sex milites
ab eo ...
baptizali sunt in nomine sanc- VIII KL. NOV. Romae, via Salaria,
tae Trinitatis. His auditis, Claudius natale quadraginta sex mililum, qui
.
princeps iussit comprehendi Cyrillam simul baptizali a Dionysio papa, et
fi'liam Decii Caesaris et milites, duci- mox iubente Claudio imperatore de-
que eos ad sacrificandum ... praece- collali sunt. Ubi sunt positi et alii
pitque ut [Cyrilla] iugularetur. Cum- martyres cenlum viginti unus : inter
LE TEXTE ET LES SOURCES. 81
que nccala esset gladio .... collegit quos fuerunt quatuor milites Christi
corpus eius beatus Iustinus presbyter Theodotius, Lucius, Marcus et Petrus.
et sepelivit cum matre eius, ubi iam Scriptum in Passione sancti Xysti.
ante posuerat corpus beati Laurentii,
quinlo Kalendas Novembris. 28. Eodem tempore iussit Claudius ... milites
baptizatos sibi praesentari. Praecepitque ut educerent eos extra muros portâe
Salariae ut illic capite plecterentur. Ita decollati sunl ... Corpora illoriim
Iustinus ...
presbyter et lohannes ... sepelierunt in crypta ... via Salaria ...
octavo Kalendas Novembris. Ubi florent orationes eorum ... cum aliis centUm
viginti uno martyribus : inlcr quos fuerunt quatuor milites Christi TheodosiUs,
Lucius, Mardis et Petrus
...
Passio SaG Luciae *. — Notice de Ste Lucie (i3 décembre).
MHE. ID. DEC ... siracussa civi- ID. DEC. Natale sanctae Luciae
tate siciliae natale sanctae lucae vir- virginis, de Syraciisis, sub Paschasio
ginis ... consulari : quam cum lenones eorrum-
PASSIO
... Contigit 2 Luciain vene- pere, iubeitte Paschasio, vellènt, nulla-
rabilem, w/'g-ireemnobilissimamSyra- tenus eam movere potuerunt, nec fu-
cusaiiorum, simul pergere cum matre nibus additis aut boum paribus plixri-
sua ... Al ubi [sponsus eius] uni- mis, picem, résinant, fervens oleum
versa pêne [bona] distracta didicit, nihil laesa suscepit. Tandem gladio
pauperibus et Deo servientibus in viscera merso percussa, nec tamen
erogata,
...
proponit litem in iudicio mortua est donec venientibus sacerdo-
Paschasii consularis. dicens sponsam tibus, communionem dominici cor-
suam christianam ..... [Hic] iussit poris et sanguinis accepit. Passa est
venire lenones et tradidit eam il lis ... tempore Diocletiani et Maximiani.
At ubi eam coenerunt velle trahere
ad lupanar, tanto pondère eam fixit Spiritus Sanctus ut penitus eam inovere
non passent ... miserunl funes in manus eius et pedes, ... adducta sunt
multa paria boum ... et omnino moveri non poluit ... Tune ignem circa eam
fecit copiosum accendi, ita ut picem et résinant etfervens olcum super eam
iactarent At illa stetit immobilis ... Tune ... gladium in eius visceiibus
...
mergi fecerunt. Et iam percussa quandiu voluit allocuta est turbam circuin-
stantem, dicens : Annuiitio vobis pacem Ecclesiae Dei datam, Diocletianum
de regno suo deiectum et Maximianum hodie mortuum ... Neque exiit spi-
ritus eius, nisi venientibits sacerdotibus et misteria ei dantibixs ... emisit spi-
ritum.
Vita S- Lupi3..— Notice de S. Loup de Troyes (29 juillet).
MHE. IV KL. AUG. ... trecas civi- IV KL. AUG. Depositio sancli Lupi
tate sancti Lupi ... episcopi de Trecas : qui cum Ger-
VITA. d. Beatissimi •''
... Lupi vitam ma/to venit Brittaniam, et quinqua-
ex aliquantulo narrare operae pre- ginla duos annos sacerdotio functus
tium est... 3 ad urbis Trecassinae
... est: qui, tempore Attilac qui Galliam
1. BIIL. 4992.
2. BEAUGRAND, Sainte Lucie,-pp. XLI-LXIV.
3. BIIL. 5087.
4. Ed.Kiîuscii, dans M.G.H., SS. Rer. Mcrov., III, 120-124. La dépendance du
martyrologe vis-à-vis de la Vita a été admise par M. Krusch (ibid., p. 119). Je ne
puis suivre le même savant éditeur, lorsqu'il attribue la rédaction de la pré-
sente notice martyrologique à Florus de Lyon.
MSS MARTYROLOGES HISTORIQUES. 6
82 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
pdntificium raptus ... 4. post haec ... vastabat, sicut in hymrao eius cani-
cum sancto Germaiio ... ad Brittan- tur,
niant commeanles ... pêne tota ex Dum bella cuncta perderent,
parte Brittanniam occupatam libera- Oraildo Trecas muniit.
verunt ... 5. Inter haec ... imminen-
tibusHunis, quorum per G alii as diflusus premebat exercitus ... Tricassinam
urbem ... sola ad Deum intercessione et prece deposita, supernae opis dé-
fendit auxilio ... At ille feraHs Attila ... pro se orandum supplicavit enixe.
12 ... Lupus, aetate proveeta, annis quinqiiaginta duobus saccrdotio
fiiitclus
spiritum emisit ad caelum ...
...
Passio SS. Marcellini, Pétri et Sociorum 1. — Notice des
SS. Pierre et Marcellin (2 juin).
MUE. IV NON. IUN. romae natale IV NON. IUN. Romae, Marcellini
pétri exorcistae et marcellini presby- presbyteri et Pétri exorcistae : qui
teri multos in carcere adfidem erudieiltes,
.
PASSIO Petrus 2 exorcistae offi- post dira vincula et plurima tor-
cinal geiens ... missus in obseurissi- menta 3 decollati sunl, sub indice Sc-
mam habitationem carceris ... 4 ••• reno : et qui eos decollavit vidit ani-
cum omnes tmanimiter qui in domo mas eorum splcndide ornatas, ab
Àrthemii convenerant cuperent fieri Angclis ferri ad caelos : et poeni-
christiani ... adduxit sanctum Mar- tentiam agens sub lulio papa, bapti-
cellinum, presbyterum a quo ... bapti- zatus est in senectule sua, nomine
zali sunt ... Interea ... index Serc- Dorotheus.
nus nomine incurrit inlirmitatem, et
datum est tempus omnibus baptizatis ut sermone Marcellini presbyteri et
Pétri in fide Christi coiifortarentur ... 11. Cumque vicarius omnia ... cogno-
vis'set, iussit ambos decollari et sibi clan tes osculuin pacis, genuposito,
...
decollati sunt....Hi autem qui dccollavcriint eos testificabanlur se vidisse animas
eorum exeuntes de corpore, quasi virgines ornatas gemmis et auro, splendi-
dissimis vestibus iudulas, atque Angelorum manibus sublevatas, ad caelos per
auras /cm gaudentes ... i/j. Ipse autem qui eos decollavit, nomine Dorotheus,
pUblicam poenitentiam gessit paganus, sancto Iulio episcopo et oinni populo
indicaris quae vidisset : et baptizatus est in scneclute sua Quorum cor-
pora ... collegit Lucilla et ... sepelivit sub die IV Norias lunias in pace.
Gesta S- Marcelli 4. — Notices des SS. Saturnin, Sennes et
Sisinnius (29 novembre), Papias et Maurus (29 janvier),
Cyriaque (16 mars), Crescentianus (24 novembre), Marcel pape
(16 janvier).
GESTA, I Tempore» quo Maxi- III KL. DEC. Romae, sancti Satur-
mianus ... placere Diocletiano
volens iiini martyris et Sennes ° et Sisiiinii
...
1. BIIL. 523i.
2. AA.SS., Iun. I, 171-173.
3. La Passion est remplie de faits de cette espèce.
4. BIIL. 5234, 5235.
5. AA.SS., Ian. II, 5-g.
Interprétation maladroite du vir senex des Gesta. L'édition porte sennis.
6.
Tous les manuscrits donnent sennes ou senes, sauf le seul ms. de Saint-Pierre
qui X'crte senis, évidemment par suite d'une correction.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 83
18
...
Carpasius vicarius mittens VIII KL. DEC. Ipso die, natale
ad custodiam, adduxit Cyriacum dia- sancti Crescentiani, qui erat cum Cae-
conUm, Largum, Smaragdum et sario diacono et Largo et Smaragdo
Crescentianum
... 19 ... adduxit in in carcere, sub persecutione Maxi-
conspectum suum tculeum, el iussit mini filii Maximiani, et eductus
suspendi Crescentianum et fustibus iubente Carpasio vicario de carcere,
caedi, in conspectu Cyriaci, Largi et suspensus est in cquulcum et fustibus
Smaragdi. Et cum diu attraheretur caesus atque unguibus rasus, diutius
nervis, et fustibus caederetur, et un- deinde f/ammis circuin latera eius
gulis radcrelui\ voce magna clamabat appositis, diu ustulatus, emisit spiri-
LE TEXTE ET LES SOURCES. 85
.
dicens : Gloria tibi Domine ... Car- tum, et ab Iohanne presbytero sepullus
pasius dixit : Date flammas ad latera est in cocmcterio Prïscillae. Ipso tem-
eius. Et cum diu incendio constric- pore Maximums interfecit sororcm
tus ureretur, emisit spiritum. Cuius suam Arlcmiam^. Scriptum in gestis
corpus iussit iaclari ante clivum Marcelli papae.
Ursi, in platea, ante templum pa-
latii. Ipsa nocte venit lolianncs presbyter, et collegit corpus eius, et sepelivil
in cocmcterio Prïscillae, in arenaria, via Salaria veteri, sub die VIII Kal. Dé-
cembres.
MHE. XVII KL. FEB. romae via XVII KL. FEB. Natale sancti Mai-.
salaria in cymiterio priscellae depo- eclli papae, qui, iubente Maximiano
silio sancli marcelli episcopi. imperatore primo fustibus caesus, et
GESTA. 17. Uno autemtempore
... a facie eius quem corripiebat expul-
Marcellus episcopus obtulit se Ma- sus est. Deinde audiens quod domum
ximiano Augusto [qui] praecepit sanctae Lucinae quain ipse proscrip-
...
ut fustibus caederetur et expelle— tione damnaverat, eo quod de facul-
rctitr... 22. Eodem tempore beata talibus suis christianis donaveril,
Lucina. fecit donationcni de facilitait 1,
ecclesiant faceret, atque in ea missus '"
sua ex omnibus, sanctae Ecclesiae celebrarel, in média civitate : iussit
calholicae. Hoc audiens Maximianus in eadem ecclesia plaucas sterni ad
Augustus, indignatus, proscriplioite animalia catabuli publici, et eumdeni
eam damnavit. Beata autem Lucina ro- episcopum ad servitium animalium
gavit sanctum Marcellum episcopum dèputavit, cum cùstodia publica. Ubi
ut domum eius ecclesiant consecraret. etiam post multos annos serviendo,
Quod eum omni devotione fecit bea- iiidulus amictu cilicino, defunctus
tus Marcellus episcopus. At ubi fré- est, et coitdilus aromatibus a Iohanne
quenter in eadem domo missds cele- presbytero et beata Lucina, sepullus
brasset, in média civitate, via Lrtta, est in cocmelcrio Prïscillae.
audiens hoc Maximianus Augustus,
iratus, misit in eamdem ccclesiam, et tecit praeceptione sua ut in eadem
ecclesia plancae slcrncrentur ad animalia calabuli publiai, et cunidem Mar-
cellum episcopum ad servilium animalium dèputavit, cum cùstodia publiai.
Ubi etiam post multos a/trios serviendo, iiidutus amictu cilicino, emisit spiri-
tum, sub die XVII Kal. Februarii. Cuius corpus rapuit lohannes presbyter
noctu, cum beata Lucina, et condivit cum aromatibus, et sepelivit in cocmc-
terio Prïscillae.
6.Tune tenuit Claudius quemdam XVI KL. MAR. Natale sancti Va-
venerabilem virunr, Valeiitiniini no- lentini presbyteri, Romae : qui post : ;
mine, presbyterum... [cf. 7, 8, 9 ubi multa sanitatum et doctrinae insi-
non pauca narrantur sanitatum et gnia, fustibus caesus, et sic decollalus
doctrinae insignia]. i5 iussit est, sub Claudio Caesare 1.
...
Imperator Valentinum presbyterum ...
fustibus caedi et subire sententiam ut capite truncaretur : qui decollalus est,
via Flaininia, sub die XVI Kal. Marliarum.
Maii.
...
MHW. II KL. Nov. In gallia passio II KL. Nov. In Gallils, ,sancli Quia-
sancti quinliiii martyris [E i"m., B lini, qui sub Maximiano imperatore .
Passionj. 23i (col. 1) : Hac Phocas passione gloriosus, el martyrii corona lau-
dabilis, meiïto habelur primus in l'onlo...
1. BIIL. 6949.
2. AA.SS., lui. II, 556.
3. Deux des trois manuscrits utilisés par Ruinarl donnent : Dies erat seplima
Iulii mensis, quae VII Idus Iulii dicitur apud Lalinos. Il se pourrait que l'auteur
de notre extrait ait possédé un exemplaire portant la date VIII Idus.
4. BIIL, 6999, 7000.
5. AA.SS.,'Ôct. XIII, 781-783.
6. Ibid., 785-786.
7. ANNALES, ad annuni202, § I-IV (BIIL. 7531).
90 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
(17 juillet). Les noms y sont dans l'ordre adopté par le juge
pour le prononcé de la sentence. Le quadruple détail : post pri-
mant Christi conf'essionem — in carcerem missi —- in ligno con-
fixi — mane — dérive de l'addition caractéristique du texte de
Baronius, qui s'intercale au milieu de l'interrogatoire, et divise
en deux séances la confession des martyrs.
MHE. XVIKL. AUG. ...Kartagine XVI Ki.. AUG. In Carlhagine Sci-
; generosae ianuariae el sicilitanorum. litanorum, id est, Sperali, M.aHialis,
ACTA SCILLITANOKUM: [PKOCONSULA- Cilhii, Vesturii, Felicis, Aquilini,
R'IA] *
... XVI [XIV] Kalendas Au- Idclanlii, Ianuarii, Generosae, Ve-
gustas, Carlhagine. ... Speratus dixit stae, Donatae et Secundae, sub Sa-
SatUrninus proconsul dixit lurnino praefecto, qui post priniam
...
Cittinus dixit [Saturninus procon- ... Christi confessionem in carcerem
...
sul dixit : Detrudantur in carcerem, missi et in ligno confixi, et mane gla-
ponantur in ligno in diem crastinum. dio decollali sunt.
Seciuenti die Saturninus nroconsul
sedens pro tribunali eos praesentari iubet ...'] Proconsul: ... Speratum, Nar-
zalem, Cittinum, Veturium, Felicem, Aquilinum, Lactantium, lanuarium,
Generosani, Veslinam, Donatam el Secuiidam
[ROBINSON] gladio animadverli pla- [BARONIUS] capite truncari praeci-
ce.t. pio.
Passio SS. XL Martyrum Sebastenorum 2. — Notice des
Quarante martyrs de Sébaste (g mars).
MHE. VII ID. MAR. In armenia VII ID. MAIL In Sebaste, 111 Arme-
[BW. in arminia minore] sebastia nia minore, quadragintamilitum, tem-
militum XL. pore Licinii régis, sub praeside Agri-
PASSIO. I. In tempore3 igitur Lici- colao : qui post viticula et carceres
nii régis ... Agricolao agente in Se- creberrimos, post caesas lapidibus
bastia praesulatum milites co- faciès, missi sunt in slagnum : ubi
gebantur sacrificare ... ...
diis. Erantautem gelu couslricta corpora eorum noctu
quadraginta milites de Cappadocia disrumpebantur, et marte crurifragio
regione Praeses ... iussit. eos martyrium consumraarunt. Deinde
mitti in carcerem. 1 ... Prior autem corpora eorum combusta et in flumen
eorum erat Quirion, ad responsuin proiecta ; sed dispènsatione divina re-
autem reddendum erat Candidus ... liquiae eorum sunt integrae repertae
3 iussit [praeses] alligari eos et et digno honore conditae. Eranl au-
... du ci ad
tractos carcerem ... 4 ... su- tem nobi'liores inter eos Quirion et
pervenit dux a Caesarea in Sebasliam Candidus.
5 [cui] beatus Candidus dixit :
... ... cingulos nostros et
Suscipe corpora ... Tune iussit duxfaciès eorum lapidi-
bus caedi 6 [et] eos duci in carcerem y. Mane autem facto iubet
... ...
alligari adduci ... in stagnum habenlem... gla-
simul
praeses eos ... et omnes ...
texte placé entre crochets représente les additions propres aux Acta
1. Le
proconsularia de Baronius (ROBINSON, The passion of S. Perpétua etc., pp. 118 et
120); le resle est commun i ces mômes Actes et à ceux, plus anciens (BIIL.
7527), publiés pour la première fois par ROBINSON, ibid., pp. 112-116.
2. BIIL. 7539.
3. AA.SS., Mar. II, 19-21.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 91
ciem multam. Adducentes eos statuerunt in medio stagno nudos ... 8. Hora
autem noctis prima constringcbat glacies sanctos, et intumescentes carnes
eorum disrumpebanlur ... n. Mane ... iussit praeses ... aura eorum con-
fringi ... 12 ... Et incendentes Hammam ministri combusserunt corpora sanc-
torum ... i3 ... et proiccerunl influmine. Collectae autem sunt reliquiae sanc-
torum ad gurgitem unum Et sic educentes [eos] posuerunt in loculis
Compleverunt autem martyrium suum II Idus Martii 1. ...
1. D'autres textes (cf. BIIL. 7537) portent V Id. La date (g mars = VII Id.) se
relrouvc chez les Grecs.
2. BIIL. 7543.
3. AA.SS., Ian. II, 265-278.
4. Il ne serait pas impossible que l'on trouvât dans quelque manuscrit la
leçon edilus. Cf. la note a des Bollandistes, ibid., p. 265.
92 LE MARTYROLOGE DE BEDE..
5. Alia vero die, iussit Hadrianus im- corde, Primitivum per umbilicum,
perator omnes septem filios eius sibi Iustinum per membra distensum
praesentari... circaHerculis templum scindi per singulos corporis nodos
septem stipites figi, et ibi eos ad tro- atque iuncluras, Stacteum lanceis in-
chlcas extendi: et primum Crescentem numèrabilibus donec morerettir in
praecepit in giitture Iransfigi, secun- terra corifigi ', Eugenium ftndi a
dum lulianum in pectore pungi, ter- pectore usque ad inferiores partes.
tium Nemesium in corde percuti, Altéra autem die, Adrianus praecepit:
quartum Primiliviimin umbilico v.ul- corpora 2 (sic).
nerari, quintum Iustinum aversum
per dorsum perforari gladio, sextum Stacteum in lalere vulnerari, septimum
vero Eugcnium a summo usque deorsum ftndi. 6. Altéra vero die, veniens
Hadrianus imperator ad fanum Herculis, iussit corpora eorum simul auferri
et proiici infoveam allant, et imposuerunl'ponlifices nomenloco Mi : Ad septem
Biothanatos Natalis vero sanctorum martyrum Christi beatae Symplioro-
...
sae et septem filiorum eius ... Crescentls, Iuliani, Nemesii, Primitivi, lustini,
Stactei et Eugenii celebratur sub die XV Kal. Augusti.
MHE. IXKL. OCT. in oriente [BW. IX KL. OCT. Natale sanctae The-
in Seleucia] teclae... clae virginis, in Oriente,deïeoniocivi-
tate : quae a Paulo Apostolo instructa
in confessione Christi, ignés et bestias devicil : et post multa certamina ac
doctrinam multorum veniens Seleuciam, requievit in pace.
Cette notice a sans nul doute été inspirée par quelqu'une des
nombreuses rédactions de la Passion publiées par M. O. von
Gebhardt 3; mais, vu sa brièveté, on n'y saurait trouver des rap-
ports décisifs avec aucun de ces textes en particulier; sauf toute-
fois pour le dernier trait : requievit in pace, qui se retrouve dans
A, Ba et Bc A. L'indication du début, in Oriente, a sa source, on
le voit, dans le martyrologe hiéronymien.
i. BIIL. 8460.
2. AA.SS., Feb. II, 706-757.
3. BIIL. 855g.
4. Le mart. hiéronymien, au VIIIKl. Mai., rattache les mêmes saints à Alexan-
drie : E. B. : In Alexandria. Coronae. Victoris. Zolicao. Fortuni... "\V : In
Alexandria natale sanctorum Coronae virginis, Victoris, Zoticae, Fortunati...
5. AA.SS., Mai. III, 266-268. '
6. Il est à noter que, dans notre extrait niarlyrologique, tout ce qui rattache
l'Alexandrie de la Passion à l'Egypte fait défaut.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 98
sum per Iridiitim ... 8 ... iussit cum. perennis triumphum promeruit.
Sebastianusexcoriait. Tune ciuaedam
millier, uxor cuiusdam mililis, nomine Corona, quae aetatefucrat annorum
circiter sexdecim, exclamavit dicens : Beatus es, Victor, et beata opéra tua
Eece video duas coronas deferri de ca.clo libi dabilur maior, mild brevior ...
Et audisset ista omnia dux ... dixit Sacrifica diis. Corona ...
io. cum ... : re-
spondit : Non sacrifice Tune iudex iussit duas arbores palmae a militibus
...
declinari, et de cannabinis funibus beatam Coronam alligari utrar/uc parte,
manibus el pedibus : et iussit militibus ut subito dimillerent partiri. Et cum
haec fièrent, divisa est in duas partes ir. Tune sanctus Victor decol-
lalus est ...
Passus est sanctus Victor martyr et beata Corona VIII Kl. ...
Maias ...
...
Passio S"0 Victoriae et PassioS"eAnatholiae 1. —Notices des
saintes Victoire (23 décembre) et Anatholie (9 juillet).
La Passio S™ Victoriaa et la Passio SS. Anatholiae et Audacis
peuvent être rapprochées l'une de l'autre parce que, sinon à
l'origine même, au moins à une certaine époque, elles n'ont
formé qu'une seule Passion. Le poème de S. Aldhelme {De
Laudibus viiginum, 45) '~ représenterait assez bien l'ensemble
de cette rédaction unique, dont la courte Passio S™ Anatlvoliae 3
n'est peut-être qu'un fragment, et dont la Passio S™ Pictoriae^,
MHE. XIIII KL. IAN. ... item victu- X KL. IAN. Depositio sanctae Vic-
riaé felicitalis [etc.]... toriae, Romae, sub Decio : quae cum
MHE. XII KL. IAN. romae depo- esset dcsponsala viro pagano Euge-
sitio sanctorum victoriae et betha- nio, et nec nubere vellet nec sacrifi-
niae sacundi... care, post multa facta miracula, inter
PASSIO Sile VICTORIAE. 5. Agnoscens;i quaeplurimascj/g'itte.y domino àggre-
itaque Eugenius sponsam suam Vic- gaverat, percussa est gladio in corde '',
toriam in Christi amore perfectam ... carnifice Taliarcho templorum co-
factura est ut [cum Aurelio] a Decio ... mité, rvgalu sui sponsi : deposita est
impetrarent ut [Victoria et Anatholia] autem X Kl. earuindem'•>.
deurbeltoma iaclatae, ad sponsorum
suorum praèdia ducerentur. Ductaque est sancta Victoria ad Tribulauum
territorium... [6, 7 : narrantur miracula] ... Inventae sunt autem ... am-
plius quam sexaginta [virgules] in conversatione eius ... 8. Completo autem
trieunio, [Eugenius] rogavit pontificem ... et misit ad eum comilcm templorum,
nomine Taliarchum, qui ...pcrcussil eam gladio ... Passa est autem sancta
Victoria X Kl. Ianuarii.,,
MHE. VII ID. IUL. ... romae na- VII ID. IUL. In civitate Tyrae, na-
tale virginum florianae faustinae tale sanctorum AnatholiaectAudacis,
anatholiae felicitatis ... sub Decio Imperatore : quorum Ana-
PASSIO SS. ANATHOLIAE ET AUDA- tholia cum multos in Piceno infirmos,
CIS. 9. Exiit ° opinio
[Anatholiae] per lunaticos ac daemoniacos curasset,
totam Piceni provinciam, et defere- ducla est, iubente Festiniano, ad
bantur ad eam infirmi ... et lunatici civitatem Tyrae, et diversis plagarum
et daemoniis pleni : et omnes salvi generibus vexata. Deinde cum ser-
redibant ... Cum autem haec ageren- pente tota nocte inclusa nihil laesa
tur, feceruntsuggestionem Decio lin- est : quin et ipsum Marsiim qui ser-
peralori templorum pontifices ... pentent dimiserat, nomine Audaccm,
1. AA.SS., lui. II, 676-681 (BIIL. 417).
2. Les Bollandistes (BIIL. 85gi) signalent des manuscrits où la narration
'
serait paulo uberior.
3. Anaïccia Bollandiana, II, 157-160.
4. Les manuscrits s'accordent pour ajouter ce détail qui manque dans la Pas-
sion éditée.
5. L'expression earumdem semblerait indiquer une lacune. Aucun manuscrit
ne la comble.
6. AA.SS., lui. II. 672-673.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 97
Itaque veniens Fcstianus ad eam mane a suo serpente devorandûm
iussit
.. duci ad civitatem Turensem eripuit et ad Christi martyrium con-
...et diverso plagarum génère vexari vertit. Nam ipse post hoc, ob con-
... io ... Igitur cum esset in cubiculo fessionem veritatis in custodiam datus,
angusto conclusa, et serpens ibi fuis- nec mora, capitali sentenlia corona-
set a Marso dimissus, tota nocte virgo tus est. Ipsa quoque virgo Christi 1
sancta... [orans]... serpentera in nlau- gladio transverberata cum staret
suetudinem convertit. Mane facto extensis manibus in, oratione, ità ut
...
Marsus cubiçulum aperuit, et ecce ser- per dextrum latus gladius missus per
pens cinxit collum eius volens eum a sinistrum exiret. Quae passa est Vit
canna comedere.Sanctavero Anatholia Idus Iulii ; sepulta autem marte a
misit manum suam, et statinï cum civibus Tyrensibus.Audaxve.roquia de
...
omui mansuetudine abscessit. Tune Oriente erat, ab uxore sua et filiis'ùio
Audax Marsus adoravit eam dicens : translalus est.
Verus Christus Deus est. 11. Audiens
autem Festianus Marsum Christum confitentent vocavit eum missus est
itaque in custodiam In hoc spatio, agente sancta.Anatholia, Audax cliri-
stianus eftectus pro...Christi nomine capitulent sententiam excepit. 12. Sancta
autem Anatholia...[ita] gladio transverberata [est ut] per dextrum latils gladius
missus in sinistrum exiret Cives Turenses rapuerunt corpus Percussa-
...
est ... die VII Iduum Iuliarum, deposita autem VI Idus eiusdem. Corpus...
vero Audacis Marsi, quoniam dé Oriente fuerat, uxor el filii tulerunt et navi-
gaverunt ferentes sua omnia.
1.
Éd. HARTEL (Coip.SS. lat. Vindob., III), p. 246; P.L., IV, 476.
2. Comme on sait, l'oeuvre de Rufin ne représente que d'assez loin le texte
d'Eusèbe.
3. Éd. MOMMSEN (Corp. SS. graec, Bcrol., Euscbius, II, 1), pp. 4o3, 409, 411,
4i3 JGACCIARI, Eccl. Hist. Euscbii... Rufino Aquileiensi interprète, Rome, I (1740),
pp. 24.6, 25i, 253-254.
4. Dans le texte d'Eusèbe, le second supplice et le discours attribués ici à
St8 Blandine se rapportent à une autre martyre nommée Biblis : Kal BiëXiâSa
5£... Le martyrologe s'éloigne encore plus de la source première en plaçant ce se-
cond supplice à un second jour : secundo die, et ensuite : tertio quodam die.
5. MOMMSEN, ibid., p. 419; CAGCIAIÎI, I, 258.
6. MOMMSEN, ibid., p. 42.3-424; CACCIARI, I, 261-262.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 99
MHE. IXKL. DEC alexandria pétri VII KL. DEC Natale sancti Pétri
episcopi. episcopi Alcxandrini : qui curii esset
MHE. VII KL. DEC. pétri omnibusadornatus virtutibus, in Scrip-
ILE., IX, 6... Petrus1...... Alexan- luris quoque divinis nullius priorum
drinac urbis episcopus, per omnia inferior, vere saccrdos et hostia Dei,
insignis et omnibus virtutibus ador- subito rapitur atque Maximini prae-
natiis : in Scripluris vero divinis et incepto capite obtruncatur : cum qup
verbo Del prioriim nullo inferior, simul et alii pluies ex Aegypto epi-
prudentia quoque singularis et in scopi trucidantur. Scriptum in Histo-
omnibus perfectus, vere saccrdos et ria Ecclesiastica, libro nono.
hostia Dei, subito rapituret, tanquam
ex Maximini praecepto, capite oblruncalur. Cum quo simul et alii pliires ex
Aegiplo episcopi trucidantur.
Verba Seniorum 2 (De Vitis Patrum). —Notice de S. Arsène
(19 juillet).
VERBA. § i63 Per 011111etempus 3 XIV KL. AUG. Sancli patris nostri
...
vitae suae, sedens et operans [Arsc- Arsenii,
. de quo in Verbis Seniorum
nius] pannum in sinu suo habebat, . refertur quia propter redundationem
propter laciymas defluentes ex oculis lacrymarum tergendain, sudarium
eius. semper in sinu vel in manu habitent.
VERBA, III, I. Dicebant *de abbate
Arseruo quiatoto tempore vitae suae... pannum habebat in sinu, propter la-
ciymas quae crebro currebant ex oculis eius.
S. Jérôme : Vita S. Pauli. — Notice de S. Paul ermite
(10 janvier).
VITA. 4 Paulus* relictus esteir- IV In. IAN. Natale Paidi primi 6
•••
citer annorum sexdecim... 6... oranem eremitae : qui a sexto decùno anno
in orationibus et solitudine duxit usque adeentesimum lerliumdécimant
aetatem... 7 ... Cura iam centum tre- solus in eremo permansit : cuius anir-
decim aiinos beatus Paulus vitam inam inter apostolorum et proplie-
caelestem ageret in terris, et nonage- tarum choros ad caelum ferri ab an-
narius in alia solitudine Antonius gelis Antonius vidit.
moraretur... in eremo... 14 ... vidit
[Antonius] inter angelorum catervas, inter proplielarum et apostolorum choros,
niveo candore Paulum fulgentem in sublime conscendere.
S. Jérôme : Vita S. Hilarionis 7.
— Notice de S. Hilarion
(21 octobre).
XII KL. NOV. Sancti patris nostri Hilarionis 8, cuius Vitam Hieronymus
virtutibus plenam scripsit.
1. GACCIARI, I, 5i4.
2. BIIL. 6525 et 6527.
3. P.L., LXXIII, 794.
4. Ibid., S60.
5. P.L., XXIII, 20 et suiv.(£//£. 65g6).
6. La date du IV Id. Ian. se retrouve dans de très anciens calendriers, indé-
pendants de notre martyrologe, entre autres, dans le Cod. Augiensis GLXVII de
Carlsruhe, et dans le ms. D. 3o inf. de l'Ambrosiennc.
7. P.L., XXIII, 29-54. (RIIL. 3879).
8. A la même date (21 octobre) chez les Grecs : cf. le Synaxuire de Cons-
tantinople.
100 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
S. Jérôme : De viris illustribus. — Notices de S. Ignace
(17 décembre) et de S. Polycarpe (26 janvier).
MHE. XIII KL. IAN. et ignati XVI KL. IAN. Natale sancti Ignalii
martyris... ... episcopi et martyris : qui terlius
DE VIRIS. XVI. Ignatius l, Antio- Antiochiae post Petrum apostolum
chenae ecclesiae lertius post Pelrum episcopus, duodecimo Traiani anno, ad
apostolum episcopus, perseculionem bestias vinctus Romam missus est.
commovente Traiano, damnatus ad Reliquiae ductae corporis eius Antio-
bestias, Roniamvinctusmiltilur chiae iacent, extra portant Daplud-
Passus est aititO undecimo Traiani. ticam, in coemeterio ecclesiae.
Reliquiae corporis eius in Antiochia
iacent, extraportant Dapltiiilicam, in
cimiterio.
MHE. VIIKL. FEB. policarpi... VII KL. FEB. Natalesancti Polycarpi
[BW. In nicea srnirne ... sancli poli- episcopi Smyrnae qui sub Marco An-
:
carpi episcopi]. tonino et Lucio Aurelio Commodo,
DE VIRIS. XVII. Polycarpus 2, sedente Smyrnae proconsule, coniur-
Iohannis apostoli discipulus el ab eo gante in eum onini populo, igni tra-
Smyrnae episcopus ordinatus, totius ditus est.
Asiae princeps fuit... Hic... régnante
Marco Antonino et Lucio Aurelio Commodo, quarta post Nei'onem persecu-
tione, Smyrnae, sedente proconsule et universo populo in amphiteatro adver-
sus eum personante, igni traditus est.
On serait tenté de rechercher également dans le De viris de
saint Jérôme la source de la notice de S. Eusèbe de Verceil
1
(•Ier août) :
MHE. KL. AUG. et civitate ver- KL. AUG. In Vercellis, Eusebii epi-
...
cellas natale eusebi episcopi. scopi qui,moventibus persecutionem
Arrianis, sub Constantio principe
martyrium passus est.
Le détail final s'y oppose. D'après S. Jérôme, en effet, Eusèbe,
exilé sous Constance, revient après l'édit de Julien à Verceil, où
il meurt de mort naturelle sous Valentinien et Valens 3. La
notice du martyrologe procède vraisemblablement de quelque
tradition analogue à celle dont s'est inspirée la longue Passio
S. Eusebii reproduite par Ughelli', et qui abonde en détails sur
le martyre du saint évèque commencé sous Constance pour
s'achever sous Valens 5.
1. BHL. 2289.
2. P.L., LXXVII, 184.
3. MOMBRITIUS, I, 235.
4. Cité par Bède sous le nom de Gestaponiificalia: voyez l'extrait du chap. xxv,
au VIII Ici. Aug.
5. Cette notice est donnée au XIV Kl. par le ms. de Saint-Gall, au VIII Kl.
par tous les autres.
6. DUCHESNE, Le Liber Pontificalis, I, 143. MOMMSEN, Gesta PP. Romanorum,
I, p. 22.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 103
7ii. Iilld. XVI. Fuit temporibus Diocle- ann. m. IIII rexisset, temporibus Dio-
tiani et Maximiani... ab eodem Diocle- cletiani el Maximiani, ab eodem Dio-
tiano pro fide Christi cum Claudio cletiano pro fide Christi cum Claudio
... el Antonino capite sunt
Cyrino et Cyrino et Antonino capite truncatus
et
truncati...Et<P post hoc... > iacue- est, et post dies XXXV sepultus est
runt corpora sancta in platea ... dies via Salaria, in cubiculo, a Marcello
XXVI 1 ... Marcellus presbyter colle- presbytero et diaconibus, cum hymnis,
git ... < P cum presbyteris et diaco- VI Kal. Mail.
riibus, cumhymnis, > et sepelivilin via
Salaria, in cymiterio Priscillae ... in
cubiculum... VII (VI) Kal. Mail2...
MHE. II ID. APR. ... romae depo- II ID. APR. Romae, depositio Iulii
sitio iuli episcopi ... episcopi et eonfessoris : qui sub
L.P., XXXVI. IULIUS. -- PF. lu- Gonstantino arriano, filio Constantini,
iras 3... fuit temporibus Constantini decem mensibus tribulationes et exilia
< ï'fitii Constantini heretici Hic perpessus, post eius mortem cum ma-
raullas tribulationes et exilio fuit gna gloria ad suam. sedem reversais
mensibus X, et post huius Constantini est.
mortem cum gloria revenus est ad
sedem beati Pétri apostoli. > Sepul-
tus pridie Idus Aprilis.
...
L.P., LV. IOHANNES.—PF. lohan- V KL. IUN. Depositio sancti Iohan-
nes J' ... Hic vocatus ... arege Theo- nis papae : quem, quia orthodoxus
dorico Ravenna, quem ... rex rogans erat et a luslino Imperatore ortho-
misit in legationem Constantinopolint doxo Constaritinopolim veniens glo-
ad Iustinum Imperatorem < P or- riose susceptus erat, Theodoricus rex
...
thodpxum ineruisse parte Graecia- arrianus rêver tentent in Ravennam in
rum beati Pétri apostoli vicarium sus- custodiatentum,admortemusqùecum
cepisse cum gloria > Eodem tem- aliis aeque catholicis viris perduxit.
revertenles
...
lohannes venerabilis Huius meminit sanctus Gregorius in
pore
papa et senatores ... rexTheodoricus libro Dialogorum 3 : cuius corpus
eos in cùstodia omnes adflictos translatant de Ravenna sepultum est
.,.
cremavit,... itaque ut bealissimus lo- in basilica sancXiPetri apostoli, V Kl.
hannes ... deliciens morerelur ... lunii, Olybrio consule.
XVKal. Iun. ...Cuius corpus transla-
tum est de Ravenna et sepultus est in basilica beati Pétri, sub die VI Kal.
Iun., Olybrio consule.
Bède : Histoire Ecclésiastique, Chronique et Vita S. Felicis.
Les notices de S. Alban (22 juin), de S. Anastase (22 janvier),
—
de Ste Édiltrude (23 juin), des SS. Éwald (3 octobre) et de
S. Félix de Noie (i4 janvier) présentent d'étroits rapports avec
3. « Librum _ ....
etpeius a quodam imperitoemendatum, proutpotui, ad sensum correxi. » BEBA,
Hist. Eccl. gcntis Angiorum, V, 24 (Ed. PI.UMMER, Oxford (1896), p. 359; P.L.,
XCV, 290).
vitae et passionis sancti Felicis eonfessoris, de melrico Paulini
opère in prosam transtuli.» BEDA, ibid.
4. PLUMMER, pp. 17-21; P.L., XGY, 3i-34.
.
106 LE AIARTYROLOGE DE BEDE.
pla ! duo quidampresbyteri de natione byterorum : qui cum Wïllïbrordo 2
Angiorum venerunt ad provin- episcopo venienies in Germaniam,
...
ciam .Antiquorum Saxonum, si forte transierunt ad Saxones : et cum
aliquos ibidem praedicando Christo ibi praedicare Christum coepissent,
adquirerè possent ... uterque eorum comprehensi sunt a paganis et sic
appellabatur Hewald ... Qui cum occisi : ad quorum corpora noctu
cogniti essent a barbaris ... rapue- multa diu lux appareils, et ubi essent
runt eos subito et interemerunt ... et cuius essent meriti declaravit.
.fetl'in Rheno nroiecerunt. ...
Passi sunt quinto Nonarum Octobrium die. Nec martyrio eorum cae-
lestia defuere miracula ... Sed et radius luçis permaximus ... omni nocte
sUpra locum fulgebat illum, ubicnmque [corpora] pervenisse contingeret,
et hoc etiam paganis qui eos oeciderant intuéntibus.
MHE. XI KL. FEB. romae ad XI KL. FEB. Ad Aquas Salvias
:
1.P.L., XCIV, 789-798 (BHL. 2873), Voici les passages de S. Paulin (Carmen
XV, 177-257) qui ont servi de source première è la notice du martyrologe :
Ilicet arripitur gaudens, saevisque furentem
Protrahilur manibus
Primus supplicii de carcere texitur ordo.
Ferrea iunguntur tenebrosis vincula claustris,
Stat manibus colloque chulybs, nervoquc rigescunt
Diducente pedes : stermmtur fragmina testae,
Arceat ut somnum poenalis acumine lectus.
Nec requie tamen est vacuus nec luminis expers
Confessor
Seque ipsum vincto quamvis in corpore, liber
Spiritus antevolat sumnii in penetralia Christi.
.Angélus,
. . .
venit ergo iam in nocte silenti
et tota vinctorum in plèbe reorum,'
Felicem solum
iubet excusais adsurgere vinclis.
Mira fides! salvis, reserato carcere, claustris,
Sopito custode, fores interritus exit,
Perque ipsos via fit per quos via clauditur : ibat
Angélus, et tacilae per arnica silentia noctis,
Lux et iter Felicis erat
,
2. Cf. BEOA, Hist, Eccl. Angl., I, 17-22, et Chron., 491.
108 LE MARTYROLOGE DE BEDE.
MHE. III ID. IAN. ... in affrica ... IIIÏD. IAN. In A-frica, sancti Salvii.
in spanis... salvi In huius natali sanctus Augustinus
... verbum fecit ad populum Carthagine.
La date se trouve déjà dans le Calendrier de Carthage. Quant
au discours visé par la notice, s'il paraît actuellement perdu,
Possidius y fait, en revanche, deux allusions dans son Iiidieulus
des ouvrages de saint Augustin * et ce dernier document est
peut-être la source où a puisé l'auteur du martyrologe.
MHE. ID. IAN. pictavis depositio ID. IAN. In Pictavis, depositio Hi-
...
sancti hilari episcopi. larii Pictaviensis episcopi et confes-
soris, de quo, inter alias virtutes,
fertur quod orando môrtuum susci-
taverit.
Le fait est relaté au chapitre xn° de la Vie du saint par
Fortunat 2.
MHE. IV. KL. SEP. passio sancti IV KL. SEP. Decollatio sancti
iohannis babtistae Iohannis Baptistae : qui primo in Sa-
... raaria conditus, nunc in Alexandria;
porro caput de Hierosolimis ad Phoe-
niciae urbem Emissam delatum.
Rufin (H.E., XI, 28) 3 raconte la translation des ossements de
saint Jean-Baptiste de Samarie à Alexandrie. Quant à l'invention
du chef du saint Précurseur à Jérusalem et à son transfert à
•-•
Emèse, ils font l'ohjet d'un long récit traduit du grec par Denys
le Petit K
MHE. II KL. Ocr. bethlem ca- II KL. In Bethléem Iudà, de-
OOT.
...
stello hieronirai presbyteri. positio sancti Hieronimi presbyteri,
qui obiit anno nonagesimo primo.
Le nombre des années et la date de la moi't de saint Jérôme
sont consignés dans la Chronique de Prosper Tiron 5, d'où elles
ont passé dans celle de Bède 6.
Nous terminons par la notice de saint Augustin, où est relatée
la double translation de ses reliques, en Sardaigne d'abord, puis
de Sardaigne à Pavie, sôiis le roi Lùitprand. Notre martyrologe
6. N°476.
-
LE TEXTE ET LES SOURCES. 109
lui-même est donné, avec la Chronique deBède 1, comme un des
premiers témoins de cette seconde translation, dont la date a
donné lieu aux opinions les plus diverses ; les auteurs ont varié
entre 710 et ^33.
MHE. VKL. SEP. in affrica V KL. SEP. In Africa, sancti Au-
...
agustini ippone civitate ... gustini episcopi : qui primo de sua
... civitate propter barbaros Sardiniam
translatas, nuper a Liutbrando rege
Langobardorum Ticinis relatas et ,
honorifiee conditus est.
1. N° 593.
110 LE MARTYROLOGE DE BÈDE.
(d) CONCLUSION.
V. — L'attribution à Bède.
De nos recherches sur l'ensemble des manuscrits du mar-
tyrologe qui portent le nom de Bède, il résulte que ces ma-
I. Yoyez plus haut, les extraits de la Passio SM Anasiasiac.
L'ATTRIBUTION A BEDE. 115
1. Publié par <lom Amolli dans le Spicilegium Casinense, I()8o3), pp. 401-404.
LE MARTYROLOGE POÉTIQUE DE D'ACHERY. 123
1. Cf. BEDA, Ilisi. Ecel. gent. Anglorum, éd. PLUMMEH,I, 3G.I, ouP.L., XCV, 289.
2. Le texte dans M.G.H., Poclae Carol.,1,169-206. Cf. P.L., CI, 812-846.
Voyez
les vers 1237-1246, et l'article Wilfrid (2) du Dr RAINE dans Dicl. of Christ. Bio-
graphy.
3. PLUMMEH, I, 362; P.L., XCV, 291.
l\. Cf. STUBBS, dans Dicl. of Christ. Biography, article Wilfrid (3).
5. M.G.H., SS., XXX, 5o5.
128 LE MARTYROLOGE POÉTIQUE DE D'ACHERY.
n44 ou 745, dix ans après la mort de Bède. Celui-ci ne peut, par
conséquent, être l'auteur du martyrologe.
Il est tout aussi peu établi que cet auteur soit un moine de
Yarrow. D'Achery invoque une inscription relatant la dédicace
de l'église de ce monastère. En voici le texte donné par M. Plum-
mer 1, d'après une photographie, et conforme à celui qui avait
déjà paru dans la seconde édition du Monatiscon Anglicanum-,
d'après une copie publiée par le D Pegge, et plus exacte que
1'
1. Voyez les textes réunis par le Rev. J. T. Fowler, dans ses Memorials ofihc
Cliurch of Ripon (SUKTEES SOCIETY, LXXIV), 1882, pp. 22, 23, 25, 42.
LlîS MAItTÏItOLOGES IIISTOMQUES. 9
130 LE MARTYROLOGE POÉTIQUE DE D'ACHERY.
1. Lectiones antiquac, VI, 688 (GAKISIUS-BASNAGE, II, pars 11, 3i4-352); P.L.,
GX, 1121-1188.
2. Porsc.hungen zur dculschen Gcschichtc, XXV, 197-200.
3. Loc. cit.
132 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
ments précis sur ce manuscrit. Le texte concorde bien avec celui de la copie
moderne de la Bibliothèque Nationale, mais cette dernière reproduit une folio-
tation ancienne, toute différente de celle du manuscrit. C'est ainsi que la notice
du VII Id. Ian. donnée par la copie de la B. N. comme figurant à un fol. g", se
trouve, dans le manuscrit de Saint-Quentin, au fol. i6*, que le fol. 3gv correspond
58 au fol. 86, etc.. Le P. Benjamin Bossue, dans son com-
au fol. 5iT, le fol.Quentin
' mentaire sur S. (AA.SS., Oct. XIII.p. 726, g 3), cite un martyrologe vu
par lui à Saint-Quentin,lechezM. dude Chauvenet, et les extraits qu'il en donne con-
cordent également avec texte ms. Nouv. acq. lat. 1684. Peut-être est-ce de
ce manuscrit que dérive la copie moderne de la Bibliothèque Nationale.
LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879. 135
I. — Le manuscrit.
Le manuscrit latin'î>%r}Ç) de la Bibliothèque Nationale (anc. Col-
bert. 866 ; Reg. ^—-) est un volume de 111 feuillets de par-
chemin, hauts de 33o millimètres et larges de 207. Les pages
y sont de 3o lignes longues. L'écriture paraît être de la pre-
mière moitié du ixe siècle. Le volume s'ouvre par une copie de
la collection canonique dite de d'Achery 1, qui s'arrête au
fol. 6jy sur les derniers mots du chapitre i5icdu troisième livre :
praesumptione discedant. Le martyrologe suit immédiatement.
Il est précédé, en guise de préface, d'une page empruntée à
saint Augustin [Contra Faustum, XX, 21 ) et que nous retrouverons
dans les rédactions suivantes : INCIPIT PROLOGVS DE VENERACIONE
SCORVM MAUTIRVM. FESTIVITATES SCORVM APOSTOLORVM SEV MAR-
TIRVM antiqui patres in veneracionis mysterio celebrari sanxe-
runt... Honorandi sunt caritate non servitute. EXPLICIT. Le
martyrologe, comme celui de Bède dont il porte d'ailleurs le
nom, commence au 1e janvier : INCIPIT MARTILOGIVM BEDE PRESB.
1'
1. Spicilegium, tome XI, pp. 1-200. Cf. MAASSEN, Geschichle der Qucllen des
canonischen Rechls (1870), pp. 848-852.
2. Sauf au fol. ^3r, où une autre main plus inhabile a tenu la plume pendant
une demi-page.
3. P.L., L, 729.
L'APPORT DU NOUVEAU RÉDACTEUR. 137
Qualia sunt illa sex peccata quam Adam commisit, id est superbia, sacrile-
gium, fornicacionem, fnrtum et avariciam. Superbia fuit quia in sua voluit
esse potestate pocium quam in deum ; sacrilegium quia non credidit deum
ubique esse; homicidium quia semetipsum praecipitavit in morte; fornica-
cionem quia integritatem mentis serpentina suasione eorruptus est; furtum
quia fructos usurpatus est ; avariciam quia plus quam eis sufficere poteràl.
apetivit.
Le texte du martyrologe ne donne pas d'indication sur la pro-
venance du manuscrit, mais une seconde main, presque aussi
ancienne que la première, a inséré dans la marge, au 4 et au 2
des Ides de novembre, les mentions suivantes écrites fort gros-
sièrement :
i. Cf. mss. Paris, lat. 53o6, 11763, 17002 et Nouv. acq. lat. 2179.
2. BHL. 184S, Silos, fol. 9; Cardena, fol. 25.
3. BHL. 2S20, Silos, fol. 'i3 ; Cardefia, fol. 3o.
4. BHL. 7497, Silos, fol. i7v; Cardefia, fol. 35.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 145
.
Tempore illo ~ quo, post corporeum In temporibus Mis 8, dum, post cor-
Salvatoris adventwn, exortus in te- poreum Salvatoris adventum et pro
uebris sol ipse iustitiae et splendor redemptione nostra sanguinis eius
fidei illuminare occidenlalem plagain e(fasionem, ad inferos descensionem,
coeperat, quia sensim et gradatim in a mortuis resurrectionem et in cae-
oinnem terrain Evangelinrum sonitus los ascensionem, cvangelica eruditio
exivit iardoque processu in regionibus sensim atque gradatim Apostolorum
nostris Apostolorum praedicatio co- doclrina in omnem terrain refulsisset,
ruscavit, cum rqro, in aliquibus ci- scro tandem in Spaniae Jinibus inno-
vilatibus, ecclesiae paucorum chri- tuit, eratque rara fides et ideo magna
stianorum devotione consurgerent, et quia rara. Delubra vero gentilium: in
crebro miserabili errore gentilium omni loco sacrilega effusione sangui-
niloribus foetidis in omnibus locis num taurorum hircorumque J'uma-
lempla fulgerent bant
... ...
Que l'on remarque encore la façon dont est dépeint le préfet
Dacianus dans la plupart des Passions :
f
ad melatum Nemausciisis civitatis. et in de Christi immobilis inler ver-
5 invenit in vulgari silva, civitati bera et tormenta persisteret, martyrii
...
proxima, gentilium agmina sacrifi- palmam pretiosa morte percepit.
ciorum suorum ritus celebrantia...
6
... Sanctus autem Baudelius, verae etc/tmft«/;«eerecuditatis_/irteanimatus ...
eorum ut debuit monita ... est execratus ... 7. Tune illi ... in corpus Bau-
delii martyris excruciandum consurgunt. Quod ut omniniodis verberum
...
et gravium suppliciorum dilacerarct diversitas, totius nefandae manus in-
vestigavit acerbitas ... Cuius confessio cum nequaquam posset superari
...
aliquo fo/vne/ilaZi machinamento...
tertio decimo Kalendas lunii
8
... occubuitgloriosocertamine martyrii,
...
Vita Sae Birgittae. —Notice de sainte Brigitte d'Ecosse (icr fé-
vrier)
.
Le fait rapporté dans la brève notice qui suit est raconté
1. BHL. 109.
2. KRUSCH,' dans M.G.H., SS. lier. Merov., III, pp. 61 et 63.
3. BHL. 1043.
4. AA.SS., Mai. Y, igS*-^*.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 149
1. BHL. i/|55 Lectis crgo orationibus, Brigida, capite suhmisso, pcdem al-
:
...
taris ligncummami sua lenuit, et, abhachora, pes ïlieviridis, sine ulla putredine
et sine defcclu mancl in neternum... (AA.SS., Feb. I, 120).
2. BHL. 1407 :... Quae coram Deo et episcopo ac altari gcnua Immiliter fiectens,
et suam virginalem coronam Deo omnipotenti offerens, fundonientum lignemn
quo allare fulciebatur manu tcligil, quod lignum, in comnicmoralionem pristinae
virtutis, usque ad praesens tempus ciride, ac si non esset excisum et decortica-
tum, sed in radicibus fixum, virescil... (AA.SS., Feb. I, i36).
3. Cf. DUCIIESNE, Mari, hieronym.., p. [LXVIII], note 1 ; HIRSCIII:KLD, ZUT
Geschichlc des Christenthums inLugudunuin vor Constantin, dans Sitzungsberichle
der K. Preuss. Akad. der Wisscnschaftcn, iSg5, I, 3S1-409; ACHKLIS, Die Marly-
rologien, p. i^5-i5o.
ISO LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
1. BHL. 1990.
2.
AA.SS.'.'OctXI, 535-537.
3. BHL. 1802.
4.AA.SS., Iun. III, 28-33.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 155
dixit: Quod est nomen tuumPPuer respondit : Mater mea ... Cyricum me
nominavit 4- Tune iratus praeses iussit contristari puerum et catomis
caedi ...6 ...aitminislris : Aiferte mih'i acetum ctsynapi, etimponite naribus
... mihi quatuordecim clavos, et septem infigite matri et totidem
eius ... Afferte
filio
... ut caecatis oculis, perveniat dolorusque ad calcaneum eius ... Ligate
ulrosque simul et mittite in carcerem ... n ... Tollite pellem de capitibus
eorum et supponite eis carbones ignis ... ia. Iussit post haec praeses afferri
lectumaereum et imponi sanctum puerum ... i3 dixit miuistris : Afferte
serras et secate eos... 16 ... [ncidite puero liiiguam ... 22 ... dédit eis senten-
tiam ut capite plecterentur ... 23 ... complevit itaque Cyricus martyriumsuum l
1. BHL. 2069, 2070. Cf. AA.SS., lui. II, 687 Sanctus Cyrillus, non incognitus
:
Aegyptiis Dédit [dux] in eum sententiam. dicens : Cyrillum, delirum senein
et vicinum morli, vivum incendi iussi... Succenso autem igné, inmedio ponitur.
El cum arsissent omnia ligna... invenitur super pavimentum sedens, extensis
nianibus ad caelum... Nunciantur haec duci, salvatum esse ab igiie sanctum
Cyrillum episcopum. Et admirans venire cum iussit, et vidons sanum, laudans
Deum christianorum, ad sua eum redire mandavit. Post haec vero, non ces-
sabat faniulus Dei praedicans verbum Domini... Audiens vero tui'ba concurrebat
ad eum unanimité!' credentes... Et illc gaudens omnes suscipiebat, faciéns chri-
slianos et baptizans eos... Haec eo agento, nunlialur duci, elreplclusira... dédit
in eum sententiam : Cyrillum, quem de igné libcratum iustitià vivere non per-
inittit, gladio percuti iussi. Et illc gaudens, percussus tradidit spiritum. Amen.
La finale de BHL. 2070 ajoute la date : VI Id. lulii (Suiuus, IY (1579), 132).
2. BHL. 2145.
156 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
î.BHL. 2533.
2. Perisicphanon, Hymn. I. (P.L., LX, 277-293).
3. Mari, hispanum, II, 55-57- Reproduite par les AA.SS. et par Florez.
158 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
pugnorum ictibus iubet ... beatus Epipodius ... equuleo suspenditur ... Me-
tuens iudex ne magis vini inferrent [lurbae], eductum extra tribunal gladio
raptiin feriri iubet.
MHB. VIII KL. MAI.
... In civitate VIII KL. MAI. Lugduno Galliae,
Lugduno Galliae. Passio Alexandri natale sancti Alexandri : qui, tertio
Cum aliis numéro XXXIII1. et dedi- post passionem beati Epipodii die,
catio Cripte ubi corpora eorum re- produetus e carcere, primo ita lania
quiescunt ... lus est crudelitate verberantium ut,
PASSIO. 8. Interempto ergo Epi- crate soluta costarum, patefactis vi-
podio martyre,' porsecutor beati sceribus, sécréta animae panderenlur.
Alexandri sanguinem sitiebat.... Queni Dein crucis affixus patibulo beatum
receptum ex carcere, comperendinato spirilum exaniinatus emisit. Sepulti
examine, die interposito, ... 10 ... di- ambo ex utroque altaris latere a, iri
varicatum ternis caedentibus praece- crypta quae in colle superposito civi-
pit verberari... n. Tune iudex : ... tati pulchro et antiquo opère ex-
Alexander fixus cruci auimam sicut tructa est.
meretur eflundat ... Net. tamen diu
beati martyris tormenta porrecla sunt : ita enim laitiatumfuerat corpus cru-
delitate verberantium ut, carne soluta costarum, patefactis visceribus, sécréta
animae panderenlur. Nam dum totus in Christo est beatum spirilum exa-r
nimatus emisit. 12. Hos ... sepultura coniunxit ... Erat ... enim in colle
super-,
posito civiiati concretis densatus stipitibus locus quo in recessu venera?-
bilia corpora religiosa provisions demersa sunt ...
. ...
Vita S. Euchêrii. — Notice de saint Eucher (16 novembre).
MHB. XVI KL. DEC. Lugduno XVI KL. DEC. Natale sancti Eu-
Galliae Eucheri episcopi...
et coufesso- chirii, episcopiLugdunensis, admiran- '
ris... dae hdei, vitae et dootrinae viri :
qui ex nobilissimo Senatorum ordine
ad religiosam vilain habitumque conversus, diu in agro s.uo, super fluvium
Durentiam, intra septa speluncae sponte conclusus, Christo servivit, ieiuniis
et orationibus vacans. Defunclo autem pouliliee Lugdunensi, cum universa
ecclesia, iuxta morem a se .antiquitus observatum, triduanis ieiuniis et ob-
secrationibus, qui gubernationem eiusdem ecclesiae suscipere deberet sibi
posceret a Domino revelari, cuidaui puerulo appareils in visu angélus Do-
mini : « Est, inquit, senator quidam, Eucliirius nomine, super fluvium Du-
rentiam retrusus in specu, qui relictis omnibus quae possidebat secutus est
Dominuni. Ad hune adducendum pergite et vobis pastorem illum constituite,
quoniam a Deo est electus. » Quod cum puer senioribus diluculo retulisset,
oinnipôtenti Domino, cunctis fralribus convocatis, gratias egerunt. Missôque
cum clericis ad praefatuni locum archidiacono qui tune ecclesiae curant ge-
rebat, inveiierunt eum sicut eis Dominus revelaverat. Cumque illi arebidia-
conus rem propter quam venerat indicasset, coepit cum iuramento clicerè
se voluntarium de specu non egressurum, nec cum eo, nisi ligatus ducere-
tur, iturum. Cumque diu talia repeteret, archidiaconus effracto muro spe-
luncae eduxil eum, et, iuxta quod ipse iuraveral, vinctum perduxit Lugd.u-
mim. Quem pari animo unoque consensu clerus et populus sibi eligens
sacerdolem, in pontificali cathedra solemniter collocavit. Huius uxor Galla,
in sancto habitu Deo servions, speluncam eius ingressa, omne illic vilae suae
tempus in studio religionis exegit. Duae ipsorum liliae, quarum una Consor-
tia altéra Tullia vocabalur, virginitatis gralia et signorum gloria claruerunt.
1. BHL. 2700.
2. BHL. 2693.
3. Cf. P.L., LX, 340-357.
4. FLOREZ, Esp. sagr., XIII, 398-400".
5. FLOREZ, Esp. sagr., XXIX, 371-376.
164 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
1. BHL. 2718 et suiv. Cf. P.L., LXXIII, 623-642; AA.SS., Mar. II, 265-27/,.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 165
syne'1. De part et d'autre, outre la ressemblance des deux noms,
au milieu de récits très développés, les deux vierges entrées,
l'une dans un monastère de femmes, l'autre dans un monastère
d'hommes, nous sont données comme des prodiges de mortifi-
cation et chacune d'elles opère des miracles après sa mort. Ce
qui accroît l'incertitude c'est que l'indication topographique
Alexandriae est en complet désaccord avec l'histoire d'Euphrasie,
laquelle se passe dans la Haute-Thébaïde, tandis que tous les
récits placent Euphrosyne à Alexandrie. La leçon du marty-
rologe hiéronymien, à ce jour, n'est pas faite pour lever la diffi-
culté.
•
i. BIIL. 2722 et suiv. Cf. P.L., LXXIII, 643-052; AA.SS., Feb. Il, 537-54.1;
Bibl. Casin., 111, Florilegium, pp. 221-225 et MOMBIUTIUS, Sancl., I, 9.53T255V.
2. BHL. 2723 : Fuit vir in Alcxandria, nomme Paphniilius, honorabilis omnibus
et custodiens mandata Dei. Hic uccepit dignam generis sui, et ipsant honestis
nioribus plenant, sed sleri/is non pàriebat... 11. Post multunt vero tomporis, in-
dicavit nbbuli causant desiderii sui : qui comparions illi, postulavit a Domino
dari illi frnetum ventris; et amborunt orationes exaudiens Deus largitur uni-
ciuïi- filiant... intposueruntque illi nomen Euphrosynam... VII... mittens Eu-
phrosyna unum fantulum fidelissimum, dixit : Yadein monasterium Theodosii,
ingréssusque ecclesiam, monachum quem ibi inveneris adduc tecunt. Miseri-
cordiaautemDei quidam ntonaclius veniebat de monasterio... et vidons cum. puer,
rogavitcumulveniret ad Euphrosynam Dicitei Euphrosyna : Etideo tefaliguvi
ut... abscidas cornant capitis moi. Et exsurgens senior, fada oralione, abscidit
cornant capitis eius... VIII Euphrosyna igiturpervonit ad monasterium illud
ùbi pater eius erat notissinius... Egresso auteni abbale... dicit ei Euphrosyna :
Egoquidem depalatio fui eunuchus, et desideriuni habuisemperconversationcin
monacliorum... Dicit ei senex : Bcnc vcnisli, fili... quod est nomen tuum ? Dicit
ci : Smaragdus Abbas autem....praecepit Agapito ut praepararet cellam
solitariam, et in ea degerct Smaragdus... et erat ibi orationibus vucans...
XIII. Complens autem Smaragdus in colla solitiwio-triginlaet octo annos, incidit
iiiinfirmitale... Vocatoquc Agupito, [abbas] praecepit ci ducere Paphnulium ad
visitandum Smaragdum...XIV.Cognoscens autem Smnrngdus, qui ctEuplirosyini,
166 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
quia installai dies dormitionis eius, vocavit Paphnutium et dixit ad cum : Kolo
te iam. esse sollicitum pro filia tua Euphrosyna, ego enim sum illa misera, cl.
lues jjaler meus Haec dicens tradidit spirilum, Kalendis Ianuarii. XVI... Et
iussit [abbas] ut congregurentur omnes fralrcs, et... sepclierunl eam in monu-
mento patrum... (P.L., LXXI1I, 643).
1. BHL. 2841.
2. FLORE-/,, Esp. sagr., X, 521-524.
3. Gomme on le voit, la Passion, à rencontre dela notice, ne dit pas que ces
mutilations nient été imposées à saint Martial.
4. BHL. 2869. Les Bollandistes en ont donné le début dans leur Calalog. mss.
hagiogr. Paris., II, pp. 57-58, d'après le ms. 53o6 de la Bihl. Nationale.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 167
-
Passio S. Felicis Gerundensis 2. — Notice de saint Félix de
Gérona (ior août).
La notice très développée que consacre le martyrologe à
saint Félix concorde bien avec la Passio des Acta Sanctorum
(ms. de Cardena, fol. 327) ; mais celle-ci n'est vraisemblablement
qu'une amplification du texte qui aura servi à notre auteur.
MHB. KL. AUG. In Hispaniis KL. Ane. Natale sancti Felicis : qui
...
GeroiidacivitalejNatale.Sancti Felicis de Scillitana civitate oriundus, cuni
martyris persecutiones in Hispaniis adversûs
... Sanctus igitur 3 Félix
PASSIO. chrislianos agi comperisset, ascensa
1 ...
Scillitana civitate oriundus fuit mercatorum navi amore martyrii ocius
aille navigium inaudila ...
opinio occurrit. l'A cum aliquandiu apud
cum
per populos divulgaretur eo quod in Barcinonam,.Empurias et Gerundam
Hispaniarum littore gravis in chri- verbum Dei praedieans pluriinos in
slianos perseculio grassaretur •>.... fide confortasset, et fama eius longe
diversis ...
mercimo- lateque crebresceret, iubente Datia-
navem quae cum
niis in Hispaniain properabat Deo 110, repente a liufino offîciali tentus
l'avente consccndit; quo auxiliante, est. Cumque nomen Christi confi-
prospéra navigatione in Barciitoiten- dentissime fateretur, primo fustibus
scin appulsus est civilatem. ... navi- caesus, et in itita carecris trusiis,'
gans de Barcinona ad Empuricas deinde manibus pedibusque ligatis,
commigravit 3. Et cum omnes ad negato cibo et potu, in loco squalido
...
clirisliauam /idem accenderet in proiectus. Post haec etiam catenis
...
Ilci'densi [GerundensiY' civitati suc- gravioribus vinctus per lolas plateas
cessit, ibi similia gerens... Nuutiantur ab indomilis midis trac/us et pêne -in
haec ab audientibus Hiifino cuidani fritsla discerptus est. Deinde inissus
qui et. ipse erat ex officialibus Datiani in carcerem, nocte ab angelo visitalus
... oui Dalianus talem potestatem atque sanatus, facto die ad cei'tainina
dédit \tt eum penitus afflictum et revocatur. Tune ungulis excoriatus,
vinculis praepeditum carceri manci- capite inverso ab hora terlia usque ad
paret— 5 ... Beatissimus ergo Félix, vesperam suspensiis, nullum penitus
Spiritu sancto repletus sic ci respon- saisit dolorem. Deinde in carcerem
dit : Rulinus eum midi praecepit, ubi per
... me nemo poterit separare a
1.In diebusillis erat quidam puer, noniine Félix, in civitate Nola, provinciae
Campaniae, annorum quindecim, in quo Dominus lantam gi'atianttribuerat sa-
nitalisjUl fugans daemoncs plurimus Deo animas adquirerel Coeperunt sin-
guli dicere ipsum beatum l'clicom sibi episcopunt ordinari (Après de nom-
breux tourments, saint Félix est décapité par ordre du préfet Marcicn, avec
trente, soldats qu'il avait convertis)..... Elpidius vero presbyter, homo iustus...
tulitcorpus sancti Felicis in ecclesia, in civitale Nola, etsepelivit, ubiab omnibus
christianis veneralio incessantei' redditur (Brit. Mus., Add. 256oo, ff. 223-227).
2. BHL. 2864.
3. AA.SS., Aug. I, 26-H8.
4. BHL. 2805 : « conln'iit se in Gerundcnscm civilatem » (Calalos>: mss. hag.
llrnxell., I, 35).
168 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
cari taie Christi ... 6. Audiens haec totam noctem splendor copiosus etful-
Rufinus iussit eum fuslibus caedi sit; sed et voces angelorum psallen-
...
cl in carceris ima trudi ... Rufinus tium sunt auditne. Quod cum niiii-
ait circumstantibus : Revocetur cele- tialiim fuisset Ihifino a custodibus,
riter et manibus pedibusque ligatis in iussit eum manibus post lergum liga-
loco squalido collocetur, ut cibi po- tis in maris profitndo mergi. Ibi con-
teque neg-afa .substantif), possit ani- tinuo vincula eius disrupla sunt, et
mant exhalare ... 7. Audiens haec angelis sibi manum lenentibiis, super
llufinus iussit eum calculs graviori- mutas deambiilcuis ad litlus venil.
bus alligari et ab indomitis midis per Tune Rufinus iussit ileriim cuteni eius
totas plateas trahi, ut. corpus beatis- uiigulis detrahi, ac deinde usque ad
simi Felicis lacera'tuni iii/iusta rédi- ossa laniari, et tamdiu vulnera-iiuZ/ie-
gèrent ... praecepit cum in carcerem ribus instaurari usqueduni invictuui
iniitiuhi apparuitei iuvenis niveis Christo spirilum reddidit. Corpus eius
...
vestibus indutus, et... tangens omnia Gerundae, in monumenlo quod ipse
membra eius, sanata sunt illico vul- sibi praeparaverat conditum esl.
nera corporis eius. Alia vero die
sedens Rufinus 8 eum tradidit carnincibus ut eum exuiigularcnl et
... ...
carnem a cute discerperent : iussilque eum capite inverso pendere quoadus-
. que animant exhalaret ... Suspensus autem ab liora tertia usque ad vesperam
iiullum penitus sensil dolorem, sed confortabat eum teslis in caelo fîdelis. g.
Post solis autem occasum iussit eum in carcerem mitti et arctius custodiri,
ubi statim splendor luminis illuxit voces etiani angelorum psallenlium
modulata suavitate omnibus resonabant. ... Custodes autem aperlo carcere
...
exeùntes cucurrerunt ad Rufiniim ... Tune iratus Rufinus nimiuni iussit cum
manibus post lergum ligatis in maris profundiim demergi et dissoluta
...
sunt omnia vincula ... et poslquam eateiiarum magnitudo disrupla est, con-
festim visus est super uiidas maris ambularc, et in medio angelorum maints
ciustenenlium, hyiiinuin et. alléluia pàriter decantare. 10. Tune ex alto pelagi
super eos veniens ... nuntiatur Bufino statim eo quod sanctus Félix in litlore '
deambularet 11 iussit carnifieibus Rufinus ut eum usque ad ossa.
...
exungulàreiit ut ...
... renpvatis vuliteribus acriori dolore percussus animant
...
exhalaret. Quod cum factum fuisset reddidit spirilum. Revocatur igitur eius
corpus Gcrundam ... in monumenlo quod beatissimus martyr sibi praepara-
verat, eleganler et dignissime sepelitum.
1. BHL. 2912.
2. AA.SS., Sep. V, 76G-767.
3. Comme nous le verrons plus loin, notre rédacteur avait sous les yeux une
recension inédite de la Passio S. Iuliani Brivatensis. *<
4. Cf. BHL. 4540 : « atque excmplum caelei'orum qui in Yiemiense civitate
morabanlur, capud sancti martyris redeuntes secum dctullerunt » ; BHL. 4541
(Greg. Tur.) : « caput Yiennae deferlur... Caput quoque eius Ferreolus martyr
accepit « et B1IL.[\h\o. : «carnifices... corpus Iruneatum relinqueiitcs, ad sanctum
Perrcolum illud quod parricidalcs manus abluerant déférant »,
170 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
PASSIO Fïiit in civitate Roma 1 mici magister fuerat ; et. quodant die,
... quidam nomine Gene-
honio [mimus] cum vellet Diocletiano imperatori,
sius qui dunt cuperet imperalori oui cliristiani utpote saevissimo per-
... Diocletiano scrutare cepit secutori exosi erant, de mysleriis
plaeere
...
singulos per christianos sécréta mi- chrislianae observantiae ludum exhi-
slerii divini. Qui perrexil ad tea- bere, et huius rei gratia, spectaitte
trum, ingressus sub...ornalorium suum imperaloratil omni populo, in medio
il suis niinoribus salulatus consedit. theatri cniasi aegrolus decumbens se
Quibus ait : Scitis quia imperatores posceret baptizari, evocato presby-
nostri exosos habent christianos ... tero et exorcisla, repente a Deo in-
Veniente Genesii spectaexûï die se- spirants credidit ac iidem Christi toto
cle«fe imperatorem Genesius in haec corde confessus baptismi gratia puri-
verba proposuit : quod se diceret lîcatus est. Cumque veluli per lu-
aegrolum esse et ideo graciant baplis- dum a miliiibus raptus et ad simili-
matis flagitare... Tune sicut ordina- tudinem sanctorum martyrum de
tum fuerat, exorcistam i'ntrare et Christi discutiendus nomine impe-
presbyterum... Quibus Genesius non ratorifuissetexhihilus, stans editiori
simulatus iam effectus sed ex corde loconarravit omnibus qualiter in liora
respondit : quoniam consequi gra- baptismatis, caelis îtpertis, Christum
£iam'cupio, ut libérer a ruina viderif etangelos Dei circa se adstan-
...
iniquilatum mearum... Ecceautem ... tes cunctaque eius facinora ex libro
vénérant milites qui iubente impera- récitantes et mox dclcnda aquis salu-
tore tenenteseum adiudicein ducunt. taribus pollicenles, quique ei c'onfe-
Qui cum ... fuisset adduetns a- slim baplizalo eumdem librum candi-
scendit in locum ubi fuerat statua ... diorem nive ostencleruiit atqiie ut in
Veneris. Ita concionatus est : ...Mox gratia Christi permaneret hortati
ut me iiudum aqùa illa perfudit ... sunt. Ad haec Diocletianus vehemen-
vidi super me manum de celo venien- lissime indignatus, statim eumfusli-
tein eldeiangelos ... iuxta me stantes bus cradelissime caesum Pluliano
qui umyersnfacinora mea ... scripta prâefecto tradidit ad sacrificia com-
récitantes de libro dixei'unt milii : pellendum. A quo in cquuleo suspen-
Aqua delet ista omnia ... Clinique sus et ungularum r/iutissima lacera-
ego aqua baptismatis fuissent per- tione vexatus, lampadibus etiam in-
fusus, simul etiam liber ille perfusus Jlammatus, cum in fide persistent
candidior nive effectus est .-.. Tune dicens : Si centuplicaveris circa me
dixeruiit mihi angeli : Age nunc ista tormenta, Christum mihi de ore,
...
ut. gratiam quant accepisli conser- Christum mihi de corde auferre non
ves ... Quid ergo ...? domini iinpe- poteris, niartyrium capitis obtrunca-
tores et vos populi universi ... obse- lione promeruit.
cro ut ... credatis dominum Ihesum
L.nristuin nunc esse veruni Deum ... lune Diodenantis niiino turoreaccen-
sus... fecit fustibus eum cedi ... Altéra vero die iussit eum a Plusiano pre-
fecto suo adsacri/icium cogi Igitur cum diu. in eculeo suspensus, ungulis
...
attredatus, lampadibus itiflammatus, in confessione sancta persistent, haec
dicebat iudici : Si ceiiluplicavcris circa me ista tormenta, Christum mihi de ore,
Christum mihi de corde lollere nonpoteris Que cum lecta fuissent, iussit
...
cum Diocletianus occ.idi. Qui ... capite truncalus est. Complevit autem
marlirium suum sub die VIII Kal. Septembris
... ...
1. BHL. 3335. Ce texte est, du moins, celui dont se rapproche le plus la no-
lice.
2.
Éd. Kuuscn, clans M.G.H., SS. Rcr. Mcrov., III, 2i5-9.38.
3. Consuls de l'année 2.o3.
4. Cf. P.L., LXV1, col. 200.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 175
de Chifïlet 1, lesquels ont d'ailleurs beaucoup de points com-
muns. Entre autres choses, ils font allusion à un Liber Passionis
qui aurait donné plus au long le récit des tourments subis par
le saint. Evidemment l'auteur du martyrologe n'a pas connu
ce Liber, car il n'ajoute aucun détail aux très brèves indica-
tions données sur le martyre par les deux Passions citées. Il
n'a pas eu non plus l'une ou l'autre de ces Passions dans leur
état présent, mais plutôt un texte intermédiaire ou même an-
térieur : on remarquera, en effet, que si, pour l'ensemble, la
notice du martyrologe concorde avec les Acta prima, c'est
cependant aux Acta secunda qu'il faut recourir pour avoir l'é-
pisode de l'ange réconfortant le martyr.
MHB. IV KL. loi Lugduno IV KL. IUL. Lugduno Galliae, na-
Galliae. Herenei episcopi eum aliis tale sancti Irenaei episcopi : qui per-
VI... secutione Scveri, post milita tor-
ACTA PRIMA. 2 Cum Scveri 3 edicta menta, inter quae ab Angelo nierait
feralia toto orbe in christianorum coitfortari, gloriosam martyrii accepil
excidiunt detonarent... apudLugdu- coronam. Corpus eius a Zacharia
num ... sanctum Irenacum impiissi- presbylero in crypta condilum est..
mus Caesar suis iussit conspeotibus
praesentan, tantaque ni eum rabie crudelitatis exarsrt,.ut ... enarrare pro-
lixumsit... Cumque invictum martyrii sui consuininasset agonem, noctu a
sancto presbylero Zacharia corpus eius in crypta abditissinia condilum est.
ACTA SECUNDA ' Sanctum. Irciiacuin episcopums iussit [Caesar] suis eon-
...
spectibus praesentari tantaque crudelitate ... affici, ut Iongum sit enarrare
quantam pro Christo perpessus sit poenam ... Sed ... angelo confortante, '
titilla née carnem corporis sui potuit nocere. Sed postquam gloriosam
...
oonsunimavit passionem, nocte a sancto Zacharia in crypta abditissinia
sanctum corpus recondilur ...
1. BHL. .',566.
2. La courte rédaction contenue dans le recueil de Rodrigue de Cerrato (FLO-
UEZ, IX, 342-343) m'a paru bonne. Elle est peut-être plus rapprochée de la ré-
daction originale quo les longs récits.
3. Br. Mus., Add. 250oo, ff. 211-212. J'ai corrigé en quelques endroits le texte
très défectueux de ce manuscrit par celui, beaucoup meilleur, de Rodrigue de
Cerrato.
4- Ms. : Ad montes mariant locum; CIÎIUIATENS. : Ad montes mariniani ; VINC.
BELLOV. : Ad momentoniariam locum.
5. Ms. : fragrosa.
6. Cf. BHL. 4599-4600 (AA.SS., Sep. I, 373-376).
LES MAUTYH01.0GES HISTORIQUES. 12
178 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3870.
Surius-Mosander, bien qu'il ait, de l'aveu des éditeurs eux-mêmes, subi quelques
modifications. Silo texte des AA.SS. n'a pas été retouché, il est, en revanche,
assez fortement endommagé.
3. BHL. 4848-
4. FLOREZ, Esp. sagr., YI, 3io>323. Cf. le ms. de Cardefia, fol. 41.
5. Lems. lat. 3879 place cette notice au 3 dos Ides, mais les recensions sui-
vantes s'accordent avec le Fiildensc de Giorgi pour la mettre au 5 des Ides, cl
c'est cette dernière date que nous adoptons.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 179
x.BIIL. 5126.
2. AA.SS., Ian. I, 325-326.
3. Certains texles portent VIII Id. Ian. Cf. YEpiloine de Montbritius (Sancl., H,
68v-6g) et celui de Pierre de Nalali (Calalog. SS., 11, 5o).
4. BIIL. 5245.
5. AA.SS., Sep. II, 196-197.
6. Un manuscrit cité par les éditeurs porte patefactis. Cf. BHL. 5246 : claustra
palueriinl.
180 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3870.
vero qui eam fugienlem persequobanlur subitam slupuerc virtulcm, sed ubi
se illa cireumdutum a perscquentihus vidil, lacrimuns clamavit ad Dominum
dicens : Dominé lesu Cbriste, qui in cantino ignis conscrvasli 1res puèros...
accipe animant nteant a me, quoniam perseculi sunt me canes mufti, nec per-
niitlas Iradi aucillam tuunt... Quae, dura tali oratione fungitur, cl remintians
seculo quielem mortis exoptat, petram quae unie eius ocnlos iaccbnt. respiciens,
(lignum mentoriae exspectaculunt fecit. Nam saxum illud quod aut casus altu-
lerat ant divinités destinarat, Deo iubente pulefaclum, rlmam perfugii qua virgo
siiscipcrcliir oslendil, et ad instar dulcissimac nutricis vel cai'ae matris, motu
quodant Mariant antplexam se tribuit quasi dulci carum partunt utero receplura,
ot mox, sosccpla virgine, latcra'anlea aperta conclusit. Ilaoc cum carnifices
perviderent, omnia loca pelrae illius perscrulati sunt, sicubi.ercpla subito ex
oculis praeda latilarel. Obi adhaerentes exuviarunt reliquias et affixa vestium
trusta deprehondunt, nique incredibili stupore confusi, confesljm praesidi gesta
donunlianl... (AA.SS., loin, cit., 201-205).
1. On noiera aussi comme une trace d'un texte plus ancien, l'expression de la
notice « cl die natalis filii sui ». L'auteur qui a relouché la Passion a traité
assez gauchement, ce détail du natalis, en faisant dire.à Marie par sa maîtresse :
« Quae est causa iciunii ? An occasio ista tristiliae esl quia iialtim Ubi itiiper do-
minum pérhorrescas ?... » (Ibid., p. 201).
2. Tome II, 202-206 (BHL. 56SS). Ce lexlo place la. Passio au S des Calendes de
mars, jour où le nom doMalrona figure au martyrologe hiéronymien.
182 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
i. BIIL. 7035-7039.
2. Rapprochez aussi do la Chronique les mots /lumen et collocutus 'de la notico.
3. P.L., XL, 424-430.
/,. RUINAIÎT (i85n), 522-524.
5. P.L., XXV1I,'067.
184 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
fustibus caedi; post haec.etiam novacula acutissima maxillas eius radi fecit.
Tune, ad petitionem eius, puerum parvuluni induci praecepit, quem Ro-
manus, Christi nomen invocans, utrum unum an plures deos melius esset
colère inlerrogavil, utex eius confessioiiepraefectiis confunderetur. Cumque
puerunum Deum solum credendum esse dixisset, indignatus Asclepiades
catomo suspendi eum ac verberari, et ))ostremo etiam dccollari iussit. Erat
autem nomen puero Baralas. Romaiius vero rursus equuleo suspensus, un-
gulis exaratus, ad rogum ardenteni in quem praecipitaretur perductus est.
Sed, orante eo, venit repente imber inundans et extinxit ignem. Post haec
iussit ei linguam abscidij Quo facto, cum Christum voce clarissima collau-
daret, reclusus in carcerem et ad extremum laqueo strangulatus est.
Eodem die, in eadem urbe, natale sancti Esicii : qui sub praefato im-
peratore, cum esset miles et praeceptum audisset ut quisquis non sacrifi-
caret idolis cingulum mlliliae deponeret, rejiente cingulum solvit. Ob liane
causant imperator colobio indutum primo eum in gynaeceum dédit; dein,
ligato in dextera eius saxo iugenli, in fluvium praecipitari iussit.
Le ms. de Cardena contient, aux fol. 6V - 12, une rédaction
inédite delà Passion de S. Romain d'Antioçhe suivie, comme
c'est le cas dans presque toutes les autres rédactions, d'une
Passion de S. Hesychius. Ces textes, au moins dans l'état où
nous les présente le manuscrit, ne sont pas la source de nos
deux notices ; on s'en rendra compte par l'extrait du premier que
je donne en note 1. Par contre, la Passio S. Ilesychii publiée dans
le Catalogue des mss. hagiographiques de Paris, concorde as-
sez bien avec la notice de S. Hesychius ~, et comme elle n'est
1. In lemporibus Diocletiani et Maximiani imperalorum, quum a paganis i«
ecclesiam Dei inipetus ficret, Asclepiades prefeelus pcrsequutioncni suscitans,
volens everlere christianos, sevus ad Antiochiam veniebat. Bomanus vero bea-
tissimus, Dominum timens, congregavit omnes christianos ccclesie et dixit eis :
Fratres qui spem in Domino habotis, consiliunt meuni audile, et quasi viri
fortes armati, ad fidem Domini nostri Ihcsu Christi contra hosteni diabolicum
et iustitiae inimicunt slcmus, ut eum Dei ecclesiam introiro minime permittamus.
(Arrêté et interrogé par Asclépiadc, il est mis au chevalet, puis, ait cours d'un
dialogue, il demande un enfant)...Tiiccc infans : oh quant causant cumin iudicio
présentait petisti ? Romanus dixit : Si precipis, interrogo cum. Prcfectus dixit :
Inlerroga quomodo placuerit libi. Romanus beatissimus puero dixit : Quid iu-
slunt est, fili, Deum adorarc qui fecit omnia, aut deos qui ab hominibus fiunl?
Puer respondit : Deum iustum est adorarc qui fecit omnia in brevi, per Chri-
stum filium suum, cl cum sine inlcrtnissione laudare. Asclepiades dixit : Levetur
puer in calomis. Quuntque fieret, prefectus dixit : Gcdutur... (Le nom de l'en-
fant n'estpas donné. Il y a un épisode où samère paraît. L'enfant est mis en prison,
avec Romain, puis tous les deux sont jetés sur un bûcher dont une forte pluie
éteint les flammes. Puis Venfani est décupitè, cl Romain, la langue arrachée, con-
tinue à louer Dieu)... Asclepiades prefectus indignatus, beatissimum Romanuin
in carcerem revocari precepit et ibi eum suflbeari mandavit. Qui, quum suf-
ibearetur, emisit spiritum...
2. Diocletianus et Maximianus imperalores, cum subieclos sibi in palatio ius-
sissent ul aut sacrificarcnl aut cerle discingorentur, sanctus Isicius, proiecto
cingulo, recessil a palatio. Commotus itaque Maximianus quodpraeceptum con-
lempsisset, exspoliavit eum vestimentis quibus erat vestilus, et induit eum
colobio laneo, et tradidit eum in genecium lunearii, ad iniuriam et contunteliani
ipsius... Tune iralus Maximianus iussit lapident in dcxlcram manum eius ligari
cl praecipitari in flumine... (Calalog. mss. hagiogr. Paris., 111, 270-271 ; BHL. 3S6i).
LE TEXTE ET LES SOURCES. 18b:
j'. Ces textes sont réunis dans GIHAUD-CIIKVALIKH, Le mystère des Trois Dotus,
pp. t.XXXVII-GIV.
2. Ici le 18, dans la rédaction suivante le 19 novembre.
3. BHL. 7717. ' ' '
/,. Ed. KKUSCH, dans M.G.H., SS. Bcr. Mcrov., II, 333-340.
188 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
larent ... sanctus Sigismuitdiis videns cum uxore acfiliis in puteum demer-
se hinc inde se angustare Veresallis sus oec ubuit ; post vero, abbati cuidam
monlem expetiit ... 9 ... cesariem revelatus, et ab eo revèrenler sepultiis,
capitis sui totondit, et se a Iaicatu in etiam miraculis claruit.
habitum religiouis mutavit. Qui dum
in supradicto loco paene ieiuniis et vigiliis macérants quiesceret, ibi pauci
ex Burgundionibus ad ipsum convenienles ... vinctum catenis Francis obtu-
lerunt. Qui ... una cum coniuge elfiliis suis in puteum iactaverunt. 10 ...
Transactuni trieiiniuni, sanctus monasterii sanctorum^Agaunensiuni Abba
angelum in visu admonitus ...
est ut sacra corpora ... in eo loco sepulturae
per
sociarentur ... 11. Tune cum magna adniiratione sancta corpora de puteo
abstracta dignissimae sepulturae tradiderunt. In quo loco virtutes Do-
...
mini misericordia praestare dignalur ...
...
Vita S. Simeonis raonachi. —Notice dé S. Siméon [stylite]
(5 janvier).
1. BHL. 7957 : Sanctus Simeon... cum factus fuisset annorum tredecim, pa-
1.
scebat oves patris sui 2. El... ibat ad monasterium sancti Tintothci magnifici
viri Fuit autem in monasterio quasi men-scs quatuor... in quibus Psalterium
ex inlegro mentoriae commendavit, quotidie percipiens cibum divinum. Cibum
vero quem simul cum fratribus accipiebat tacite pauperibus crogabal... Fratres
ergo ad vesperam, illc vero seplimo die cibum sumehat. 3. Una autem dierum
ingressus ad puteum aquam haurire, sumpsit fiinem de situla, unde fratres
aquam liaurichant, et involvit cum toti corpori suo nudo, a renibus usque ad col-
lum... Putrefactunt est autem corpus eius de obligatione et asperitate funis,
quia secabat eum usque ad ossa... 4- Sanatus autem post haec, exivit de mo-
nasterio, nullo sciente, elingressus est puteum deserlunt Abbas cum magno
tintoro dixit fratribus : Requirite mihi liomincnt illum Illo vero nolenle, ad-
ducunl vi ad monasterium... 5. Post liacc, egressus occulte, pergit non longe a
monasterio... Multi languidi veniebant ad eum, et daentonia habentes, et en-
robât eos : caeci visunt recipiebant, debiliunt manus resliluebanlur, surdi au-
ditum recipiebant, leprosi înundabanlur. (P.L., LXXIII, 325-328).
LE TEXTE ET LES SOURCES. 189
rum oclodecim ... accenditur de- trusa, ibi virtute Dei omnia vincula
siderio sancto ... Tune clavicularius eius disrupta sunt. Post haec saxo
permisit eam saticlis confcssoiibus alligala in marc inersa est ; sed mox
sociari
...
Suspendatur
n. Audiens praeses dixit :
in cquuleo
littoribus incolumis reddita, bestiis
dc- in amphiteatro proiecta et ab his
... 12 ...
ponatur de catasta et ... vinculis intacta, martyriiun.capitis abscissione
ferreis oiieretui... intérim
.
recludatur complevit.
in custodia ... Tum beata Theodosia
aspiciensin caelum, [etc.]... disrupla sunt omnia vincula illa Postmodum.
recluditur incarcère i5. Urbanus dixit: ...
gravissimum ad
saxum
collum eius Iigate per...quod possit melius in altitudinem
... ... pelagi demergi..
Stalimque praecipitalur in mare ad terras cum alléluia reducitui' ab
angelis ... Nuntiatur
16. praesidi... hoc factum mirabile
et praecepit
... vero ...
amphilealruni praeparare ... introducitur beata Theodosia... videnlesque eam A
feraeomnes siluerunt et a ferocitate conticuei'unt 17 ... Tune ... gladio
capite caeso, obdormivit in pace ...
Complevit marlyriiim suum III Noiias
Aprilis. ...
1. Cf. BHL. S281 : « Cum chrislianae logis persecutio in Caesarea esset in-
dulta a Dccio... sub die 1' Kl. Feb... » On remarquera que tous les textes font
mourir Leucius ù Gcsarée.
2. BIIL. 83o8.
3. Esp. sagr., III, 38o-384. (BIIL. S3o8-83io).
4. Mai. III, likli/BHL. S3n).
5. Sur ce compilateur, cf. FLOUEZ, Esp. sagr., III, 396-400, et P.L., LXXXI, 76.
6. Nous avons signalé plus haut, page 177, note 2, un cas analogue pour la
Passion des saintes Juste et Rufine.
7. FLOUEZ, loc. cit.
8. CEKUATENSIS : Torquatus, Tisefons, Indalecius, Secundus, Eufrasius, Ce-
cilius et Esicius, Romae ab Apostolis episcopi ordinati (FLOREZ, Esp. sagr., III,
3g3). BIIL. 38n : Septcm perpetuo nomine digni : Indalecius, Torquatus, Se-
...
cundus, Thesifon, Cccihus, Hesichius et Euphrasius, Romae a sanclis Apostolis
episcopi ordinati (AA.SS., loco cit.).
LE TEXTE ET LES SOURCES. 193
nioliim pistoriam in qua sparsunt vertigiiie animalis ntacerari solet, atque ila
constriclus niartyrium consummavit.
Cette notice est du plus haut intérêt, en elle-même d'abord,
car elle représente vraisemblablement une forme très antique
de la Passio S. Victoris, et ensuite parce qu'elle va nous per-
mettre de placer à son véritable rang le texte publié par du
Bosquet, puis repris par B-uinart et les Bollandistes 5, et quia
passé jusqu'ici, bien à tort, pour la plus ancienne rédaction
de la Passion.
Si Ton examine la finale de notre notice, on v verra que Vic-
tor est mis à mort par le supplice delà meule. Un autre texte,
mis au jour par les Bollandistes d'après un manuscrit de Namur2,
veut que le saint ait été décapité. Dans la recension de Ruinart,
le martyr subit un double supplice : il est d'abord écrasé sous
la meule, puis, comme il respire encore, on le décapite. On
voit que, sur ce point, le texte qui passe pour le plus ancien a
toute l'apparence d'être un amalgame des deux autres. Or,
ce que nous constatons pour cet important détail de la Passion,
il est facile de le vérifier pour tout, le reste en comparant les
trois récits.
BÏAUTYROLOGE Ms. Dlî ÎNAMUlt TEXTE DE RUIKAHT
4. «
miles » 5. « civis, nauta, guber- vir clarus, Christi
b\. «
niitor « miles, militaria sti-
pendia nullalenus se
haberc velle respon-
det »
5. refuse de servir et de
sacrifier, et
6. est livré à deux « prae- 5. est livré à deux « prae-
sides » fecti »
9. il comparaît devant
Maximien
(cf. II) 10. qui le fait traîner à
travers la ville.
11. Comparution devant
les deux préfets.
H. Sous la conduite d'un 12. .Les anges viennent 18. Les auges viennent
ange, le visiter : le visiter :
i3. à la vue de la lu- iy. à la vue de la lu-
mière céleste, les gar- mière céleste, les gar-
diens, Eleuthère, Fé- diens
,
Alexandre,
licien et Alexandre se Longin et Félicien se
convertissent ; convertissent;
<j. il sort, la nuit, lit. ils sortent la nuit 20. ils sortent la nuit
avec Victor, avec Victor,
21. Tous les corps sont 31. Tous les corps sont
jetés à la mer ; mira- jetés à la mer ; mira-
culeusement conduits culeusement conduits
au rivage, ils reçoi- au rivage, ils reçoi-
vent la sépulture. vent la sépulture.
22. Episode du petit en-
fant.
23. Fin tragique de Ma-
ximien.
i. Nolez encore les formes voisines BHL. SS71-72. Au contraire, il semble que
lelexle de Ruinart soit à peu prés introuvable.
2. Une autre source de colle recension de la Passion de S. Victor est la
Passio S. Dioscori, soit directement soit par l'intermédiaire de la Passio SS.
Victoris cl Coronae. Cf. la phrase : Victor, prudens es et valdc crudilus, rappro-
chée de Anal, lloll., XXIV, 323 : Dioscorc, audivi quia vaille prudens es in crudi-
lione.
3. Voyez en particulier BIIL. 8572, dans AA.SS., lui. Y, 141.
200 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
1. Onremarquera que celle finale, malgré les rapports textuels qu'elle offre
ovec le passage correspondant de la Passion, n'en représente pas moins un
texte différent. La Passion applique les expressions soulignées à une seconde
invention, le martyrologe les fait rapporter à une première recherche du corps
saint, qui a lieu dès que le fort de la persécution a passé; en quoi il se rap-
proche davantage encore de Prudence, et aussi de la vraisemblance historique.
204 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
i. Cf. BIIL. 4U29 el suiv. ; MHB. VIII In. IAN. Antonini. Apud Syrmiani ana-
...
slasiae. In antltiocliia. pas. scorum Iuliani el basilissae. In india Cclsi. iuliani.
2. Cf. BHL. 52.56 et suiv.
3. Cf. BHL. 65S, 059-
4. MHB. IV KL. FEU. Trcveris depositio beatissimi valeri episcopi.
5. MHB. Vieniia depositio Aviti episcopi.
6. Cf. BIIL. 60GS, dans AA.SS., Feb. III, G2S-630; MHB. IV KL. MAIL Kal.
sanctorum Alexandri. Ncstoris. Iusti. etc...
7. Le martyrologe Hiéronymien (E) et le Calendrier de Corhic-Luxeuil placent.
S. Eustaise au IV Non. Apr., Rhaban Maur l'insère au 777 Kl. Apr.
8. Beatus ergo lîuslhasius, lias post victorias, corrigere delitiquentes studel,
ac suae pacis qui rcmanserant adunarc decrevit. Deinde monachoruni sub eius
obedientia in scpcfaclo coomibio conlio maxima crèverai, ut iam multa per vi-
cina loca coenubia construerenlur, quae eius successor Waldebertus firmavil
atque aedificavil. Vitae Columbani ci discipulorum eius, lih. II, 10. (Cf. éd.
KUUSCII, dans M.G.H., SS. lier. Mcrov., W, 129).
g. Cf. les Vies, clans M.G.H., SS. Bcr. Mcrov'., I, 690-702 et. III, 521-52.1. Cf.
aussi MHB. IV NOK. Ami. Lugduno Galliae. depositio. Niceli episcopi.
10. MHB. XI KL. lux. In Corsica lusula. Passio Sanctae Iuliae.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 203
peremptus, martyriuiii eonsummavil 1 < cum Eobanco el itliis servis Dei >..
XVI KL. IUL. Natale < sanctorum Ferreoli presbyteri et Ferrutionis
diaconi, in civilate Visoncensi, > qui a beato Irenaeo Lugduneiisi episcopo;
et martyre ad praedicandum verbum Dei missi 2 < sub Claudio iudice ... >
ID. IUL. Nisibi, natale sancti Iacobi episcopi, magnae virlutis viri, ita ut
;id eius preces saepe urbs discrimine liberata sit :!.
VIII KL. AUG. In Hispaniis, civitate Barcinona, natale sancti Cucufatis
martyris ''.
II KL. Aug. Cesareae, passio sancti Fabii martyris 3.
VI ID. AUG. In Nicea Bitliyniae, natale sançli Ursacii confessoris 0.
lit ID. SEI>. Natale sancti Marcelli, episcopi et martyris.
XII KL. OCT. Eodem die, passio sanctorum martyrum Bonosi et Maximiani,
quorum gesta habentur'.
VII KL. Oct. Depositio sancti Lupi, episcopi ecclesiae Lugdunensis, ex
anachorila 8.
IV KL. OCT. Lugduno Galliae, sancti Aunemundi episcopi.
II KL. OCT. < In Bethléem luda, depositio sancti Hieronymi presbyteri,
qui obiit anno > aetalis suae < îtonagesimo > octavo, mense sexto".
III NON. OCT. In Galliis, civitate Valentia, depositio beati Apollinaris
episcopi: cuius et vita virtutibus insignis fuit, et mors nihilomimus signis et
prodigiis decoratur.
NON. OCT. Passio sanctorum martyrum Sergii et Bacchi, quorum gesta
habentur l 0.
III KL. NOV. Passio sancti Marcelli militis ".
i. Voyez la Vie par AVillibald. Aux éditions indiquées par BHL. 14.00 il faut
ajouter la toute récente de M. Levison, dans la collection des Scriptorcs Rerum
Germanicaruin in usum scholaritm, Hanovre, igp5 : Vitae S. Bonifatii archie-
piscopi Mogunlini, qui les remplace toutes.
2. Cette addition a son équivalent dans la Passio SS. Ferreoli cl Ferrutionis
(BIIL. 2go3, AA.SS., Iun. III, 7-8), mais en réalité elle provient de notre marty^
rologe lui-même. Cf. IX KL. MAL : In Galliis, civitate Valcnlia, natale sanctorum
Felicis presbyteri, Fortunati et Achillei diaconorum, qui a bcato Irenaeo Lugdu-
nensi episcopo et martyre ad praedicandum verbum Dei missi... (Voyez p. 168).
3. S. Jacques de Nisibe a ici une notice toute différente de celle que lui con-
sacrent les exemplaires.B et W du martyrologe hiéronymien (ID. IUL. ... et Ia-
cobi episcopi Nicivis qui in corpore mulla signa fecit et arcom Noe solus vidit '
in monte; nullus alius de his qui cum co perrexerant videre est permissum). v
Notre texte parait faire allusion principalement au célèbre miracle de la déli-
vrance do Nisibe rapporté par l'Histoire tripartite, V, 45. Gennade auquel la ré-
daction suivante empruntera un complément à la présente notice, nous dit
aussi que le corps du saint évêque fut enseveli à l'intérieur des murs de la ville,
par ordre de Constantin : ob cuslodiam viclclicet civitatis.
4. La longue Passion de ce saint (BIIL. 1999) imprimée dans FLOUEZ, Espana
xagrada, XXIX, 5i3-5i7, figure dans le ms. de Cardena, fol. 220v.
5. La Passio S. Fabii, BIIL. 2818 (Analecla Bollandiana, IX, I23-I34), figure
dans le Passionnaire de Silos (B.N., Nouv. acq. lat. 2180), el nous en trouverons
uti extrait dans la rédaction suivante du martyrologe.
6. La rédaction suivante consacre à ce saint une notice dont le texte est em-
prunté à l'Histoire tripartite, V, 33. 11 ne serait pas impossible que cette
notice appartînt en réalité t\ la présente rédaction, et qu'elle ne fût tombée, dans
notre unique manuscrit. Tel est peut-être aussi le cas de la notice de saint
Fabius, dont il est question à la note précédente.
7. Cf. BIIL. 1427, dans RUINAKT (1809), 609-612.
8. Cf. MHB. VIII KL. OCT. Lugduno Galliae. depositio Lupi episcopi.
9. Bède donnait : anno nonagesimo primo. Sur la nouvelle date, cf. le Pseudo-
Geimade, dans P.L., XXII, col. 184.
10. Cf. MIL, à ce jour, et BHL. 7.599 cl suiv.
11. Saint Marcel de Tanger. Cf. BHL. 5253-5455.
206 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3870.
1. Voyez aussi, plus haut, p. 149; l'extrait de la Passio S™ Biandinac, qui dérive
lui aussi d'Iîusèbc-Rufin, mais par l'entremise d'un passionnaire.
2. Notice de sainte Blandine, IV Non. Iun.
3. Notice do saint Pierre d'Alexandrie, VII Kl. Dec.
4. CACCIARI, I, 376.
5. Les noms des trois enfants compagnons de saint Babylas, qui figuraient
dans les manuscrits de Bède, sont tombés, dans celle rédaction.
G. Le texte original d'ICusèbe éveille beaucoup moins l'idée de supplices pro*
proment dits que celui de Rufin.
-7. CAOCIAIU, II, 60-61.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 207
i. GAUCIAKI, 1, 479-4.82.
208 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
Thmuitas idem Phileas, post aliquanta refert : « Horum vero nobis bono-
rum exetnpla praebueruut beati martyres qui una nobiscum in agonibus
perdurantes, secundum quod ex divinis scripturis fuerant instituti ... mor-
tem pro pietate absque trepidatione capiebanl. Ittdesinenter etenim con-
siderabant Dominum nostrum Jesum Christum propter nos hominem factum
hoc nos docuisse : ut usque ad mortem obluclemur adversus peccatum ...
Cuius exemplum scculi beati martyres, omnes cruciatus etpoenas susceperunt
ne fidei suae conscientiani macularent ... »
Comme on s'en rend compte par l'examen du texte de Enfin,
il'Y a ici une véritable erreur dans la notice du martyrologe.
JJinnumera multitudo fidelium ex eadem urbe pastoris sui se-
quens exemplum, qu'elle donne pour compagne au martyr Phi-
leas, ne provient que d'une confusion. Philéas était détenu à
Alexandrie. De sa prison, il écrivit à ses ouailles la lettre dont
Eusèbe et Rufin nous ont conservé quelque chose. L'évêque y
rappelle les souffrances du Christ, puis celles qu'à l'exemple
du Maître les martyrs ont subies : Cuius exemplum seculi beati
martyres, etc... Il ne s'agit donc pas ici des fidèles de Thmuis 4.
On notera aussi que le titre de tribun .donné à Philoromus ne
repose que sur une mauvaise interprétation du texte de Rufin,
qui lui-même traduit inexactement la phrase d'Eusèbe2.
On peut rapprocher encore de l'Histoire Ecclésiastique de
Rufin 3 la modification suivante au texte de Bède concernant
saint Grégoire de Néocésarée (17 novembre).
XV KL. DEC. <; Sancti patris nostri Gregorii > cuius praeclara <; mira-
cula > Ecclesiastica narrât Historia.
1. Ceux-ci ne figurent pas non plus dans les Acta de saint Philéas. Ci. BIIL.
6799, dans RUINART (i85g), 5io-52i.
2. Voici cette phrase d'après la traduction do H. de Valois : « Philoromus, qui
non vulgarem magistralum, Procuratoris scilicet summae roi, apud Alexandriam
gerebat, et pro dignitate ac praerogativa honoris Romani, stipatus mililibus
quotidic ius dicehat. » Cf. P.G., XX, 762.
3. Eus.-Rur., VII, a5 (CACCIARI, I, 432-437).
LE TEXTE ET LES SOURCES. 209
L.P., VIII. XYSTOS I. — Xyslus ... •» VIII ID. Ai>n.Xysli papae et.
Fuit aulem Iemporibus Adriani... marlyris: qui teinporibiisAdriani pas-
Martyrio coronatur sepultus sus est.
... Non. Apr.;
III Non. Aprilis [F VI ...
K1 VIII Id.Apr.; li? VU K\. Apr.]
XIX KL. FEB. B. In anlhiochia. XIX KL. FEB. Nalale Cleri diaconi,
cleri. diaconi. de antiquis multis. de antiquis, qui post milita tormenta
tornientis passi. et in mare mersi. in. marc jiraecipitatus est.
loruni diebus singolis singoli. ni illis rum seplem, qui diebus singttlis sitf-
videntibus timor itidiccretur. /ocati suul, ut caelerisinetus incute-
retur.
III ID. MAR. B.Niceacivitate. Theu- III In. MAR, Nicea civitate, natale
sete. et Choris filii eius Theudore sanctorum martyrum Theusctae et
NimpodoreMarci. Arabe. Hii omnes Ilorrisfilii eius, Theodorae, Nimpho-
igné concrcmati sunt. dorae, Marci, Arabae, qui omîtes
igni traditi sunt.
VII KL. Ai'R. B. In Sirmia. Mu- VIIKL. AI>R. < Apud Sirmium, na-
nati [E montani]. presbiteri Delingi tale sancti Montanipresbyteri > qui
donis cum sirmium fugisset. con- cum < Blaxima uxore > tentus et
prehensus est et missus est in flu- in fluvio praecipitalus est : corpora
' viuin nono lapide, invenluni est. cor- eorum nono ab urbe lapide inventa.
pus eius. et maxime uxoris eius.
XIII KL. MAI. B. In Arminia. Mi- XIII KL. MAI. lu Armcnia, civi-
litana. Civitate. Hermogeiiis. Cagi. tate Militaita, natale sanctorum Her-
Expediti. Aristonici.RuliGalale. Una mogeiiis, Gaii, Expediti, Arestoniei,
die coronatorum. Rttfi, Galatae, una die coronatorum.
XVI KL. SEI>. B. In Cesarea. cappa- XVI KL. SEP. In. Cacsarea, sancti
dalia [cajtpadatia ont. W]. Sancti. Mammelis nionaclii.
Mammelis nionaclii.
PEID. KL. SEP. B. Treveris depo- II KL. SEP. Treveris, natale sancli
sitio Sancti Paulini episcopi [add. Paulini episcopi et confessoris : qui,
W (et B aam) : qui cum pro fide cum pro fide calholica a. Constantin
i. Cf. DUCUESNIÎ, Mari. Hier., p. [xi.i], note 9 : Martyres ignoti' mihi vi-
«
denlur esse SS. Machahaci. » Le détail final ne doit pas dépendre du MIT.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 215
V. —i
Le lieu et la date de composition.
Nous nous sommes arrêtés assez longuement dans notre étude
o
des sources, sur la série des notices concernant les saints espa-
gnols et nous avons constaté que leur présence tenait, non à un
passage du martyrologe en Espagne, mais à l'utilisation par
notre rédacteur d'un passionnaire espagnol. C'est donc ailleurs
qu'il nous faut chercher la patrie de l'auteur. Or, après les no-
tices espagnoles, celles qui sont les plus remarquables aussi bien
par leur nombre que jiar leur caractère sont celles des saints
français et il n'est pas difficile de voir que, parmi les saints fran-
çais, ceux de la région lyonnaise sont les plus favorisés. C'est
ainsi que pour un saint italien (saint Paulin de Noie), et une sainte
allemande (sainte Afra), nous n'avons pas moins d'une trentaine
de saints français et que, sur ce nombre, plus des deux tiers
appartiennent à Lyon ou aux régions avoisinantes : saint Eus-
taise de Luxeuil; les saints Félix, Fortunat et Achillée, saint
Apollinaire de Valence; saint Sigismond d'Agaune ; saint Didier
de Langres; saint Symphorien d'Autun ; saint Julien de Brioude;
saint Marcel de Châlon; saint Valérien deTournus; saint Ferréol,
les saints Séverin, Exupère et Félicien de Vienne ; saint Nizier,
saint Epypoid, saint Alexandre, les quarante-huit martyrs,
saint ïrénée, les saints Minervius et Éléazar, saint Just, saint
Loup, saint Aunémond, saint Viateur, saint Eucher de Lyon.
De ce seul chef il y aurait lieu de placer la composition de notre
martyrologe en France, et plus spécialement à Lyon, mais nous
avons des raisons plus positives encore de le faire.
Les deux seules notices qui, dans tout le martyrologe, con-
tiennent des particularités inspirées par des connaissances lo-
cales sont des notices lyonnaises :
«) VIII Kx. MAI. Sepulli ambo (Epipodius et. Alexander) ex utroque altaris
latere, in crypta quae in colle superposilo civilati, pulcliro el aiiliquo opère
exlrticla est.
220 LE MARTYROLOGE LYONNAIS DU MS. LAT. 3879.
i-
2.
tf 994- 842.
3. Vers 942. Son corps reposait à Saint-Pierre. Un trait a la plume a été
••
passé après coup sur la mention qui le concerne.
4. Le Gallia (AN, III5) place ce personnage aux environs de 1029.
5. Vers io3o. Avant l'obit de ce personnage, M. Guigue insère, au II Non, Iulii,
la mention : Quiscctus in transmariiias (?) parles occubuit sepultusque est sub
quercu Rogel, iuxta iransitiim aquarinn. Ce Quiscctus qui figure a la table des
noms de personnes n'est que le produit d'une amusante méprise. On sait que le
prophète Isaïe est commémoré dans les martyrologes au 2 des Nones de juillet.
Celui de Maçon, comme tous ceux de cette famille, se contente de donner le nom
du prophète. L'annotateur a voulu mieux faire et, d'une écriture assez gros-
sière, il a transcrit en marge la courte nolice d'Usuard : qui, scelus in duas
partes occubuit, etc... Il faut donc rectifier la lecture proposée par M. Guigue, et
surtout retirer Quiscctus de la table des noms propres. Voyez le texte d'Usuard
dans P.L., CXX1V, 229-230.
6. Le second manuscrit de Mûcon dont il va être question (ms. lat. 5263 de
la Bibl. Nat.) complète ainsi cette mention : Eodem die, Augustuduni, translatio
el exceplio corporis beatissimi Lazari amici el dilecti Domini.
7- t 9°9-
LES MANUSCRITS. 227
XVLÏ KL. IAN. Eodem die, Vienne, depositio beati Adonis eiusdem civitalis
episcopi et confessoris.
nos principalis.
VI NON. MAI. Eodem die natale sancli Quiriaci martyris ////////////
NON. MAI. Ipso die, revclalio sancli Guiïlelmi archiepiscopi Bitiiricensis.
V ID. MAI. A puero plene sophistiçus | niitis seilieet ac pacificus | sa-
cerdos et abbas Maiolus | tali quoque tempoi'ê exuens bomiiiem | et ut
«redimus ipso die induit requiem.
III ID. MAI. (?) Ipso die, sollempnis commemoracio triumapostolorum,Pétri,
Pauli et Andrée^ novem martyrum, Sebastiani, Georgii, Hermetis, Tome,
TVillelmi, Marii et Marie et filiorum eorum. Item quiiique confessorum, Gata-pé\
lejlv, Montani, Gcsarii, Adealberti, Alexandri, iotidemque virginum, Auree,
Hélène, B...oi ophe bonasse, quorum reliquie àb urbe roma ad
nostram ecclesiam fuerunt misse per maiium magis tri melioris
.
[c~\ardinalis'~.
ID. MAI. Âivernis, natale sanctorum Cassii et Victorini martyrum, cum
aliidpCLX sex.
Xtll KL. IUN. Apud Bituricas civitate, vita et aclus, miracula beati Austre-
gisili episcopi et confessoris.
IIII NON. ION. Arvernis civitate, dedicatio basilicae sanctae MARIAE quant
Stephanus inclitus ///// pontifex miro honore fieri rogavit, et ipse consecra-
vit.
III NON. IUN. Arvernis civitate, depositio mirabilis sancti Genesii, incliti
presulis.
II NON. IUN. Depositio sancli Odalrici, episcopi et confessoris.
NON. IUN. Apud urbeni arvernam, depositio sancti Illidii episcopi et con-
fessoris.
VIII ID. IUN. Translacio sancli Boniti, arvernoriim presulis, a civitate Lug-
duno ad urbeni arvernam. In suburbio, dedicacio basiltce eiusdem prcdicli con^
fessoris.
XVII KL. IUL. Natale sancti Abrahae abbaliset confessoris.
XV KL. IUL. Eodem die, natale sancti Ilpidii martyris.
X KL. IUL. Et sanctae Consorciae virginis. Eodem die, sancti Acacii cum
sociis suis.
VII KL. IUL. Inventio beati Quintini martyris.
VI KL. IUL. Ipso die, sancli Maxentii.
i. Les mots en italique sont sur une rature et d'une main duxin°-xivc siècle.
11 n'yavait primitivement qu'un seul nom de saint.
2. Cette note est inscrite sur une bande de parchemin rapportée au bas du
recto du feuillet 25. Elle paraît se rapporter au 3 des Ides de mai. L'écriture
est du xni" siècle.
230 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. io52. La lettre, G placée en tèlo de cet obit est probablement une abré-
-j-
viation pour -Générale.. Cf. nu CA^GE, ad verbum,
2.11 s'agit ici du célèbre historien.
LES MANUSCRITS. 231
1. -f- IOQ5.
2. quamfSh.
3. Anciens"patrons do. la cathédrale de Glcrinont.
/|. Lyon-Paris, 1902, in-S.
232 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
lit NON. FEE. Lugduni, Lupicini episcopi.
ID. FEB. Natale sancti Stephani, Lugdunensis ecclesie episcopi.
VII KL. MAI. Lugduni, Rustici episcopi et confessoris.
V ID. MAI. In territorio A[r]vernensi, Salviniaco monasterio,. deposicio
beati Maioli abbatis, cuius vita, quantum extitit sanctilate mirabilis, osteti-
dit nunc Cbristus, eius mentbra assiduis decorando miraculis. Eodem die,
natale sancti Villebatlis martyris.
VIII ID. IUN. Apud Sanctonas, sancti Agobardi, Lugdunensis episcopi et
confessoris.
' ID. IUN. Ipso die, sancli Ragnaberli martyris Christi.
XII KL. IUL. Item sancte Florenlie virginis.
X KL. IUL. Item, in territorio Aquensi, sancte Consortie virginis.
II KL. IUL. Eodem die, in territorio Vivarensi, natale sancti Ostiani glo-
riosissitni confessoris.
VII ID. IUL. Hem consccralio altaris Lugd.
IIII ID. IUL. Eodem die, Lugduni, sancti Viventioli episcopi.
ID. IUL. Eodem die
IIII ID. AUG. Lugduni, sancli Arigii episcopi et confessoris, qui rexit pre-
fatam ecclesiam annis VIII, nienses VI. Obiit nam que quinquagesimo quinto
elatis sue anno. .
LUI KL. IUN. <^ Treviris, ^> translatio eorporis ab Aquitania <^ beati
MAXIMINI ^> eiusdem civitatis archi <i episcopi, etc.. ^>
KL. IUN. Eodem die, Treveris, depositio sancti Symeonis monachi et
lieremitae, qui ab Hierosoli mis cum domnoPOPONEeiusdemTrevericae urbis
episcppo illuc adveniens, supra portam quae antea nigra vocabatur, ab eo-
dem presule reclusus, post multipliées sui -cêrtaminis Iabores, in pace ac
somiïo pacis qiïievit.
IIII NON. IUN. Eodem die, Erasmi episcopi et martyris.
NON. IUN. < Eodem die, natale sancti Bonif'acii episcopi > et socio'rum
eius < et martyris > cum sociis suis, < qui dé Briltanniis veniens et >
primo cum. sancto Willibrordo <fidem Christl genlibus evangelizans, ^> post-
ea, defuncto sancto /Wiïlibrordo, < cum maximam multitudinem in Fresia,^
etc.. ^> ,
V ID. IUN. Sanctae Columbe virgiids et martyris. :
.
i. Les mots imprimés en italique ont été écrits après coup sur rature.
'.>.. A ce même
jour, parmi les obits: et béate recordationis domna Hildcgardis
l'i.rgo et magistra, in monte sancli liubcrti(d'abord : Roberli) in Pinguia, que in
t'ila sua viagnis claruil miracidis.
236 •
LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
j. Cf. AA.SS.,Ocl. X, p. 3.
LES MANUSCRITS. 237
/isci eicontradens ut ccnobium hic cdijicarel, cum Yrmina, Dagoberli régis filia,
quae altcram partem eiusdem fisci cum ccclesia super concessit, adiuvit '.
II NON. DEC Apud Sigebergense coenobium, sancli Amoids Coloniensis archie-
piscopi, qui cl invita et in morte miraculosis clarct virlutibus.
III ID. DEC Item lohannis episcopi.
ID. DEC Ipsa die, sanctae ODILIAE virginis.
XVI KL. IAN. Eodsm die, soucie Adeleidae Auguste.
VIIII KL. IAN. Eodem die, natale sanctae Erminae virginis et abbatissae
monasterii Treveris sili, quod dicilur Horreum, filiae Dagoberti, sororisque
Sigcbcrli régis, quae fuit cooperalrix sancti IVillibrordi in constructione huius
coenobii, cui etiam quarto anno Childebcrti régis contulit medietatem .Eptema-'-
censis Jisci cum ccclesia de monte, neenon Sleinheim et Berge in pago Zulpiaco
situm.
1. Celte notice et, plus bas, celle de sainte Ermine sont de la même main, du
xiu0 siècle.
238 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
vers sur les signes du zodiaque, mais il n'a pas les vers sur les
jours égyptiaques.
Les particularités suivantes y sont à relever :
VI ID. FEU. Item Virduni, sancti Pauli episcopi et confessoris.
V ID. FEU. In Gandavo, sancti Ansberti episcopi.
X KL. MAIL Et sancti Eucherii confessoris, Aurelianorum urbis venerandi
pontificis vila et meritis, qui nunc requieseit in cenobio beati Trudonis.
XIIII KL. AI>K. In Gandavo, depositio sancti Landôaldi confessoris.
XIII KL. A PU. Et in Gandavo^ sanctissimi Wlfi'ammi, mire sanclit,alis viri
et. episcopi et confessoris.
IIII KL. APIL Ordinatio sancti Gerardi, episcopi huius sedis.
XIII KL. MAI. Eodem die, Rome, Leonis pape, venerabilis Leuchorum an-
tistitis.
VIIII KL. MAI. Polinis civitate, natale sancti Adelberti episcopi et marty-
ris, Ipsa die, sancti Gerardi, Leuchorum pontificis egregii.
VIII KL. MAI. Eodem die, dedieatio capelle in honore sancti Leodegarii
constitute.
VI NON. MAI. Eodem die beatus Gerardus episcopus, Rome, in plenii
synodo, computatus est in numéro sanctorum a domno Leone.
V ID. BIAI. Ipso die, sancti Gengulphi martyris.
XI KL. IUN. Et natale sancti Romani abbatis, qui beato Benedicto in speleo
moranti ministravit.
IIII KL. IUN. In urbe Tullensi, dedieatio ecclesie sancli Gengulphi mar-
tyris.
KL. IUN. Ipso die, translatio eorporis sanctissimi Apri episcopi et confes-
soris.
VI ID. IUN. Et sancti Flodulphl episcopi et confessoris.
XVIII KL. IUL. Eodem die, translatio sanctissimi Mansueti, Leuchorum
pi'imi pontificis.
XIII KL. IUL. Et natale sancti Deodati episcopi et confessoris.
X KL. IUL. Ipso die, dedieatio allaris beati Martini in cripta.
VII KL. IUL. Eodem die, translatio sancti. Eligii episcopi et confessoris.
KL. IUL. Eodem die, sancti Theobaldi confessoris.
IIII NON. IUL. Civitate Augustana, transitas Huoldorici episcopi et conf.
NON. IUL. Ipso die, sancti Williboldi episcopi Istatensis.
VIII ID. IUL. Eodem die, sancti Kyliani martyris cum sociis suis.
V ID. IUL. In territorio Tullensi, in loco qui dicitur Medianum Monaste-
rium, depositio sancti Hildulphi, Treverorum archiepiscopi.
XVII KL. AUG. Ipso die, translatio sancte Apronie virginis.
XV KL. SEP. Et eodem die, ordinatio pastoris nostri Udonis, huius sedis
egregii pontificis.
KL. SEP. In Alemannia, sanctae Verenae virginis.
IIII NON. SEP. Et dedieatio basilice iuxta sanctum Leodegarium site, in
honorera sanctorum confessorum Nicholai, Mansueti, Apri, dedicate.
VII ID. SEP. Et Gauzelini, Tullensis episcopi.
V ID. SEP. Et ordinatio domni Brunonis, cognomento autem Leonis, pape
Romane sedis, huiusque sedis inprimis venerabilis episcopi.
III ID. SEP. Zurie, natale sanctorum Felicis et Régule. Et sancli Adhelphi
abbatis monasterii Romarici ; sanctique Bodonis, Tullensis episcopi et conf.
V NON. OCT. Eodem die, in territorio Tullensi, sancte Menne virginis. Ipsa
die, dedieatio ecclesie sancli Stephani, in urbe Tullensi.
VIII ID. OCT. In territorio civitatis Leucorum, sanctae Libariae virginis.
VU ID. OCT. In territorio civitatis Tullensium, dedieatio ecclesie sancti
LES MANUSCRITS. 239
XIII KL. SEP. Ipso die innovatur sanctorum confessorum Amati, Roma-
rici et Adelfii celebritas anima. Cum Hungariorum tyrannide multa fuis-
sent direpta, a christicolis sub archana sépulture decentis veneratione reco-
lantur, anno nongentesimo septimo decimo facta incarnatione mirabili ex
immaculata virgine Maria, pro salutis humana celeberrima Eodem
die, translatio sancte Gebetrudis.
•X KL. SEP. Dedieatio basilice sancti Iohannis Baptiste.
III ID., SEP. Fulgel euim natalicius dies Adelfii nobilis, ex clarigena Si-
çambrorum gente nobililev oriundi, oui genitrix fuerat filia nobilissima
Romarici, sancti rectoris nostri dulcissimique patroni.
ID. SEP. Sollemnis iam diei fulminât orbita
qua preclarus Christi confes-
sor, celeslem vilain ducens, Amatus suppremam curie celestis sortitur [ms.
sortitus] letabundus aulam. Cuius miracula relegere qui vult et actus, vitam
scilieet ipsius. Qui mire abstinentie et anachorite vite sectator, virtutum et
miraeulorum gratia illuslrem conversationem duxit.
X KL. OCT. Dedieatio basilice sancti Salvatoris.
V NON. OCT. Eodem die, sanctarum Menne et Olilde virginis.
VII KL. NOV. Memoria sancte Crucis.
VII ID. Nov. Adest etiam venerabilis transitas nobilissime virginis Gebe-
trudis, abbatisse sanctissime, sororis beati Adelfii. Que suis meritis multa
bénéficia sibi summa devotione querentibus prestaL. Ipso die, sancti Wille-
brordi episcopi.
ID. Nov. Eodem die, elevatio sanctorum Romarici^ Amati et Adelfii, quo-
rum meritis et intereessione expectamus adiuvari.
XVII KL. DEC Et depositio beati Otbmari confessoris.
VI ID. DEC. Beeolitur célèbre festum sancti Romarici, ducis eximii et
confessoris emerili, qui ponpaticas parvipendens divitiarum phaleras, cum
forte generis quantitate nobilissimus, omnipotenti Deo ac prediis suum cum
certis privilegiis ditans monasterium quod antiquitus Habendum castrum,
nune Mous sancti Romarici vocatur, Rome etiam dicione et auctoritate re-
gum decrevit atquc censuit esse subactum.
cl confessoris. TE II
V KL. Oct. Eodem die, Blettis civitate, depositio sancti Pétri episcopi et
confessoris. TE R
KL. OCT. Remis civitate, [translatio eorporis ab angelo facta E] sancti
Remigii [episcopi E, veneranda festivitas eiusdem loci veiierandi episcopi cl
confessoris T] qui anlequam nasceretur fuit prenuntiatus a Montano mo -
nacho, angelo révélante, et nomen eius llemigium désignante, et a populo
XXII annorum raptus ad pontificale onus potius fuit quam electus. Ipse
primus Chlodoveum regem Francorum cum exercitu suo ad fidem catho-
licam perduxit, [Alarici régis Gothorum neptim a daemonio liberavitet post-
ea mortuam suscitavit JE] et virtutes innumeras fecil vivus, et post transi-
lum plures exercuit. TE
VID. OCT. Blalmundario [Salmundario monasterio R], natale sancti.Quirini
j)i'esbiteri et martyris, ubi corporetenus quiescit reliquieque [et R] sociorum
eius [Nigasii episcopi ac Scuvicli diaconi T]. T R
Eodem die, sancti Sanctini Virdunensis episcopi TE.
II ID. OCT. Eodem die, Mettis, sancti Celestis episcopi et confessoris. T
XVII KL. NOV. In Castro [territorii Tullensis T] Solertii [Solercii E, Soller-
cii R], sancti Eliphii martyris. TER
XII KL. NOV. Apud Coloniam Agrippinam [In Colonia civitate quae et
(b) CLASSEMEN'j;.
V ID. IUL. Translatio sancti Bene- V ID. IUL. Translatio sancti Bene-
dicti abbatis. Pûstquam enim sicut dicti abbatis. Postquam enim sicut
ip'se vivens praedixerat, monaste- ipse vivens praedixerat, monaste-
rium eius a gentibus est vastatum, rium eius a gentibus est vastatum,
Domino révélante repertum est cor- Domino révélante repertum est cor-
pus eius et in Gallias translatum at- pus eius et in Gallias translatum at-
que in monasterio quod voeatur que in territorio Aurelianensi, mo-
Floriacum condigne sepultum, una nasterio quod voeatur Floriacum,
cum corpore beatae Scolasticae vir- condigne sepultum. Translatum est
ginis, sororiseius, cuiusanimamidem pariter etiam corpus beatae Scola-
vir Domini e corpore egressam vidit, sticae virginis, sorori eius, atque in
etc. ..A. parlibus Cenomanensium religioso-
riim devotione conditum; cuius ani-
mam idem vir Domini e corpore
egressam vidit, etc.. MBCET.
IV ID. IUL. Apud Aquileiam, natale IV ID. IUL. Apud Aquileiam, natale
sancti Hermagorae, primi eiusdem sancti Hermagorae, primi eiusdem
civitatis episcopi. Blediolani, etc.. civitatis episcopi et discipuli sancli.
AM. Marci evangelistae. Blediolani, etc..
BCET.
IIKL. BIAR. In territorio Lug- II KL. BIAIL In territorio Lugdu-
dunensi, locis Iurensibus, beati Ro- nensi, locis Iurensibus, beati llomani
mani abbatis, qui... pater exstitit 1110- abbatis, qui pater exstitit mona-
nachorum. Cuius corpus in Vcsun- chorum. fenerabile corpus eius si-
tionensis nuis ccclesia venerabili ter tuai est infinibus Vesuntionum. CET.
conditum habctur. MB.
Xlt KL. APILIn territorio Lug- XII KL. APK. In territorio Lug-
dunensi, sancti Lupieini abbatis..... dunensi, sancti Lupieini abbatis
LES MANUSCRITS. 243
i. Il n'y a d'exception que pour les deux mentions suivantes : S. Marcel év.
(II septembre) et S. Aunémond (28 septembre), qui sont tombées. On notera
aussi certains changements ou abréviations dans plusieurs notices du début
«0. l'année; des modifications de ce genre n'ont rien d'étonnant aux premières
pages d'une nouvelle rédaction, mais il se peut aussi qu'elles ne soient qu'ap-
parentes et tiennent plutôt à des additions dans le ms. 3879.
248 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
Cosviiiisio. 8. Per dies autem 1 plu- NON. AUG. < Apud 2 provineiam
rimos docuil verbum Dei sanctus Rhetiae, civitate Augustana, natalis
Narcissus episcopus. Et baptizata est sanctae Afrae : quae cum esset > pa-
Hilaria cum filia stia Afra et cum gana < et meretrix, > per doctri-
pucllis suis et cum omni cognatione nam sancli Narcissi episcopi ad Chri-
ras el cum omnibus caris suis... stum conversa, et cum oinni domo
sua baptizata, pro confessioneDomi-
ni < igni tradita est.>
MHB. PRID. ID. AUG. Rome sanc- II ID. AUG. Sanclae Ililariae, ma-
torum. Crissanti. et clarté et qui cum tris sanctae Afrae martyris, quae
eis passi sunt Cladius. Helaria. Iasou. cum ad sepulchrum illius excubaret,
Maurus. et milites LXX. ibidem pro fide Christi a perseciito- "
PASSIO. 3. Stabant3 aulem iuxta ribus igni tradita est, cum Digna el
ripam fluminis Digna et Eumenia cl Eumenia el Euprepia, quae fuerant
Euprepia, quae fuerunl ancillae eius puellae sanctae Afrae.
[i.e. Afrac]... Cumque eas transtu-
lissent, invenerunt Afrae <;orpus întegrum. Puer autem uuntiavit main
...
eius Hilariac. Et venit... tulit corpus eius et posuit ... iri memoriam quam
sibi oonstruxerat. Nuntiatum est aulem et iudici Gaio, et niisit Euntes
...
autem milites ... ubi viderunt omnes simul eontemnere sacriucia, repleve-
ruiit memoriam sarmeutis ... et clauserunt super eas, el subposito igné
habierunt.
1.
Éd. Knuscu, dans M.G.H., SS. lier. Mcrov., 111,55.
2. Martyrologe lyonnais du ms. 3S79. Cf. p. 148.
3. M.G.H., loin, cit., p. 61.
4. 1UIL. 397.
5. P.L., XIV, 37.
G. Mari, lyonn. Cf. p.-ai5.
232 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
MME. Pain. ID. lus. Nabori. Na-
... II ID. IUN. Mediolani, natale sanc-
zari [omm. EW]. torum Nazarii et CV.Mpueri, quorum
VITA. 32
... Quo in tempore ' corpora cum essenl"condita in horto
sancli Nazaiii martyris corpus, extra civitalem, bealus Ambrosius
quod erat in horto positum extra Domino révélante reperit. Patefacto
civitalem, levatum, ad basilicam autem sepulchro in quo iacebat cor-
Apostolorum, quae est in Romana, pus sancti Nazarii, qui quando pas-
transtulit. Vidimus aulem in sepul- sus sit usque in hodiernum ignoratur,
cro quo iacebat corpus martyris, qui viderunl sanguiiiciii martyris ita
qliando passus sit usque in hodicr- recentem quasi eadem die fuisset effu
num scire non possumus, sangui- sus, caput etiam ipsius quod ab im-
nem martyris ita récentem quasi eo- piis fuerat abscissum, ita integrum
dem die fuisset effusus. Caput etiam atque incorruptum, cum capiliis ca-
ipsius quod ab impiis fuerat abeis- pilis et barba, ut videretur eodem
sum, ita inlegrum atque incorruptum tempore quo levabatur lotum atque
cum capiliis capilis atque barba, ut compositum in sepulchro. Etiam odore
nobis videretur eodem tempore quo tanto repleti surit, ut omnium aroma-
levabatur lotum atque compositum tum vincerel suavitatem. Utrosque
in sepulcro
... Etiam odore tanlo re- vero transtulit ad basilicam Aposto-
pleti sumus, ut omnium aromatum lorum, quae est in Romana. Scribit
vinceret suavitalem. 33. Quo levato sanctus Paulinus in Vita beati Ain-
corpore martyris, et in lectica com- brosii.
posito, statim ad sanctum Celsum
martyrem, qui in eodem horto posilus est, cum sancto sacerdote ad oralio-
nem perreximus ... lioc erat signum revelati eorporis : si sanctus sacerdos ad
quem nunquam antea fuerat oratum isset ... Translata ilaque corpore mar-
tyris ad basilicam Apostolorum quidam de populo repletus spiritu im-
munçlo clamare coepit ...
...
MHB.IVKL. IUN. ... In Anaunta. IV ICt. IUN. Natale sanclorum
Sisinni. Alexandri. Martyrii. Sisinnii et Alexandri: qui in Anauniae
VITA. 5a. Sisinnii'2 etiam et Alexan- partibus, persequentibusgentilibus vi-
dri martyrum qui nostristemporibus, ris, martyrii coronam adepti sunt.
hoc est post obitum sancti Ainbrosii, Quorum rcliquias cum Mediolanenses
in Anauniae partibus, persequentibus summa devotione suscipercut, quidam
gèritilibus viris martyrii coronam caccusex littore Dalmateno adveniens,
adepti sunt, cum rcliquias Mediolani tacto loculo, lumen recepil. Scribit
summa cum devotione susciperemus, sanctus Paulinus in Vita beati Ain-
adveniente quodam caeco et referente brosii.
cognovimus, qui, eodem à\c,taclolo-
culo m quo sanclorum reliquiae portabantur, lumen re.cepii ... lirat enim
vir, ut ipse asserebat, de littore Dalmatino
...
Passio Stte Anastasiae
— Modification à la notice de
3.
S. Chrysogone (24 novembre) et addition à la notice de Ste Anas-
tasie (20 décembre).
VIII Kc DEC •< Romae, natale sancli Chrysogoni '' > martyris < qui,
i.'P.L., XIV, 38.
2. P.L..X1V, .',/,.
3. BIIL. 400, etc.
,4- Bède. Cf. p. 58. Pour la source de l'addition qui figure ici, voyez au même
endroit, en regard du texte de Bède.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 2ÎJ3
1. nilL. 1620.
2. AA.SS.,Iul. I, Tract.prelim., pp. 9 et. suiv.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 23»
unius mora lustri Davidica carmina sancli. Donati presbyteri ; qui ab ipsis
percurrens, e\ sequenti biennio u- infantiae rudimentis mira Dei gratia
triusqueTestainenti scientiam mente praeditus, ex urbe Aurelianensi ad
recoiidens ... ponilur infula sacer- praefatum locum ul soli Christo
dotali ... 3 ... Ab urbe digressus ... vacaretadveniens,anachoreticam iliic
.
venit ad montent Alpium Galliarum vitam multis annis exegit, tan la mi-
'qui Lura voeatur, Quo perserutato, raculorum gloria clarus ut, inter cae-
invenit quemdam locum ... animali- tera gesta magnifica, etiam draconcin
bus monstruosis occupatuin, inter immanent atque terribileni suisexinde
quae et immanissimus draco ... 4 ••• orationïbus effugalum. extingueret.
quem Donatus inspiciens genu flexit Clinique dies vocationis eius instarel,
et oravit ... et statim draco versus adveniente sancto abbate Mario, cui
in fugam ... aufugit ... nusquam ita fuerat revelatum, inler verba ora-
visus ultra comparait... Quod videns tionis migravit ad Christum, sepultus-
sanctus Donatus ... accessit ad locum que est ab eodem pâtre in loco suo.
et ... ibi, soli Deo notus, pluribus
aiinis anacliorcticam exercuit vilain ... [permulta narrantur in sequentibus
miracula et gesla magnifica]. IO. Quodani igilur tempore orationis gratia se-
dem Sigistericensem Donatus adiré disposuit ... i5. Instabat tempus quo
intralurus in Domini sui gaudium, debitum reciperet praemium. Eodem tem- ...
pore ... abba Badoccnsis monasterii, nomine Marius, clarus virtutibus et
sapientia inter caetera fîdelium agmina ... praepollebat. Huic divinis prae-
occupatoofficiis, in spiritu, Dei nutu, compertuin estdebere visitare sanctum
sacerdotem Donatum, et exsurgens adiit Donatum ... Qui dum prolixius
...
orarent, Donatus viaticum petiil etaccepit. Quo perceplo ... inter verba ora-
tionis sanctum et incontaminatum ad Dominum Deum transmisit spiritum,
XIIII Kal. septembris. Beatus autem Marius [eum] ibidem sepelivit...
... ...
Le saint abbé Marius, dont il est question dans la notice de
S. Donat, a été, lui aussi, introduit au martyrologe par notre
.
VI KL. FEB. Beati Mafii, abbatis monasterii Bodacensis, cuius Vitam plenam
virtutibus vir illustris ac patricius Dynamius scribit.
Nous avons conservé au moins un résumé de l'oeuvre de Dy-
namius à laquelle il est fait ici allusion 1 ; mais le martyrologiste,
qui peut ne l'avoir connu que de réputation, ne lui fait aucun
emprunt, sinon peut-être celui de la date du 6 des Calendes de
février 2.
Passio SS. Eleutherii et Anthiae 3. —"Notice de S. Éleu-
thère et de Ste Anthia ( 18 avril).
La mention topographique :ApudMessanam, Apuliae civitalem,
i. JS//£. 5540. Cf. AA.SS., Ian. II, 774-775.
2. « 11 ...Tantarum itaque virtutum gloria redimitus, tantorum miraculormn
longe lateque coruscans, VIKl. Februarii...-prneàiclvis confessorDomini Marins,
lélix de corpore migravit ad Christum. « AA.SS., loc. cil.
3. BHL. 245i.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 257
i. Cf. B1IL. 245o (AA.SS., Apr. II, 53a) : « Vidons autem Adrianus imperator
corpora eorum inliumata, reliquit ea : venientes autèm nocte sancti viri rapue-
runt. corpora eorum : et, una cum episcopo nomine Primo, venerunt ab urbe
Roma in campum Reatiuum... ». BEL. 2461 (MOMBUITIUS) : « Acta sunt haec circa
sanctum Dei Eleutlierium episcopum' et Antiam matrem eius, apud urbem
Romani, die XIII Kal. Maias, subAdriano imperatore». La mention du martyrb—
loge liiéronymicn est reproduite ci-dessus, en tête de l'extrait de la Passion.
2. MOMBRITIUS, I, 25o-25iv.
3. ,1e complète ici le tex.te de Mombritius, évidemment tronqué, au moyen du
court fragment de la même rédaction B1JL. 2461, donné par les AA.SS. (iom.
cit., 533, note a) : « Et eum esset aimorum viginti, vidons sanctus episcopus
cui fuerat commendatus, multa signa per eum fieri, et spiritus immundos
expelli, petentibus multis saepe eum, episcopum qrdinavii aiguë in Apuliam,,
civitatem HIÏCANAM destinant. » D'ailleurs le texte de Mombritius lui-même
fournit un peu plus loin la même.indication, mais corrompue : s.-De civitate
aulem ENECHUM ubi erat sanctus Eleutherius episcopus, elc. » Il est à peine besoin
LES MARTYROLOGES HISTORIQUES. 17
238 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
d'ajouter que c'est surtout à des textes comme ceux-ci que s'appliquent nos
réserves générales de la Préface. Le rédacteur du martyrologe s'est servi de la
Passion BIIL. 2451, ou d'un texte approchant.
1. BIIL. 266G.
2. P.L., LXXIII, Gi<>.
3. Ibid., eol. O17.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 2Î>9
super fluviali aqua efferebatur ... 29. Item inde sublala in thermarum Se-
verianarum fornacibus niittitur : quae sic statim extinclae sunt ut therma-
rum calor refrigescerel niittitur post haec in custodiam tenebrarum ...
I|iso autem die Natalis Domini missus est gladiator qui eam in custodia po-
sitam percussil, et sublatum esl corpus ab affinibus christianis et positum est
non longe ab urbe, via Latina, in praedio eius proprio, ubi multorum sancto-
rum ipsa sepelierat mcmbra.
MHB. III ID. SEP. Rome. Via Sa- III ID. SEI>. <; llomae' >• via
1
i. BIIL. 2708 (MosiBiUTius, I, 255*-258) et BIIL. 2713 (Bibl. Casin., III, Florilcg.,
" 114-116).
2. BIIL. 2818.
3. Anal. Boll., IX,' ]23-i34.
4. Mart. lyonn. Cf. p. 2o5.
LE TEXTE.ET LES SOURCES. 261
r.alholicam fidem et. eximiam doctrinam < ab arianis multa perpessus >
eL diu apud Sardiniam exilio relegalus, tandem ad ecclesiam suam redire
permissus, et vita et verbo clarus sancto fine quievit.
Inventio et Passio SS. Gervasii et Protasii 1. — Notices de
S. Ursicin (19 juin) el de S. Vital de llavenne (20 juin).
MHB. XIII KL. IUL. In Mediolano XIII KL. IUL.Apud Ravennam
civitate. Natale Sanctorum. Na/.ari et sancli Ursicini martyris qui sub in-
Gervasi Prolasi. et celsi pueri dice Paulino, post nimia tormenta
Alibi Valeriae. Marcelli. Vitalis. Ur- in confessione Domini immobilis per-
sicini. manens, capilis abscissione mar-
INVENTIO ET PASSIO. 6. Ego 2, servus tyrium consuininavit, sepullusqne est
Christi, Plii lippus intra domum in eadem urbe a beato Vitali pâtre
meam sanclorum corpora cum filio sanctorum Gervasii et Protasii.
meo rapui et sepelivi : quorum mater
Valeria et pater Vilalis dicli sunt, quos uno ortu geminos gennerunt et
unum Prolasium, alium Gervasium vocaverunl. 7. Quorum pater Vilalis, mi-
litaris consularis, cum fuisset cum Paulino indice suo Ravennam ingressus,
et coepissel Paulinus christianos ad sacrilicandum requirere, oblatus est ei
quidam cliristianus, nomine Ursicinus, arte medicus iussit eum
... tor-
queri ... et cum vidisset quod eum mu lare non posset a constanlia sua,
post nimia lormcnla iussit eum capilalcm subire sententiam ... 8. Igitur
cum ... vsnisset sanctus Ursicinus ad Palmam, expavit ; et dum vellet maie
evadere.exclama-
vit sanctus Vita- MHB AU t\i.. AU KL. IUL. Apud Ravennam, na-
lis dicens : Noli, lui el alibi. Vi- tale sanli Vilalis martyris, qui fuit
noli, Ursic.ine me- talis. Crispini ... pater sanclorum Gervasii cl Protasii.
dice, qui alios Qui, cum corpus beati martyris Ursi-
curare consuevisli, teipsum aeler- cini sublatum honeslate débita sejpe-
nae mortis iacu|o vulnerare ... Au- lissel, Icntus a Paulino consulari ob
diens haec Ursicinus ... Chri- hoc maxime quia praefatnm marty-
sti marlynin se l'ecil. Statimque rem in passionis agone positum suis
sanctus Vitalis, corpus martyris râ- exhortalionibus roborasset, post
pions, intra Ravennatium urbem se- equulei tormenta iussus est perduri
pclivil, cum omni honeslate martyri ad Palmam, et facta fovea profunda
débita... Quem Paulinus consularis quousque inveniretur aqua, ibi supi-
index ideo tcncri maxime. mi\n<\i\\\l ... 11 us
deposilus, cl terra ac lapidibus
9. Tune ministri rapidités eum, in est oppressus. Coniux quoque eius
conspeelu eius adduxeruiit. Et ... Valeria, comprehensa ab inipiis,
iussit eum levari in equuleo, ut per cum de idololiiytis manducarc coge-
lormcnla eius consensum ad sacri- relur, nec sibi hoc omnino licilum
fieandum eompellerel
... 10. Tune esse leslaretur quia esset christiano,
Paulinus consularis dixit ad offi- nimia ab eis caede maclata, migravit
cium : Ducilc eum ad Palmam et ad Christum.
nolile decollare si sacrificare con-
lenipserit, sed facile Joveam in terra quousque pervematis ad aquam, et
ibi eum supinum deponile, cl terra atque lapidibus obralum ibi diminue.
Quod cum fuisset implelum, Deus sibi sanctum ViUlein ita martyrem con-
... 11. Valeria aulem coniux eius ... 12 ...
seeravit: dum reverleretur ad
1. Bill. 35i4. Ce texte a aussi été connu sous le nom de Passio S. Vitalis. Cf.
BIIL. SG.)c)-S702.
2. P.L.*, XYlf, 743.
264 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
ï.BHL. 4555.
2. RUINAHT (i85g), 569-570. Le texte de la même Passion donné par les Ana-
leela Bollandiana (X, 5o-52) est meilleur, mais la dernière phrase qui rapporte
la date et le lieu du martyre y fait défaut, et il paraît bien, par le début des
trois notices, que le martyrologiste l'a eue sous les yeux
LE TEXTE ET LES' SOURCES. 26S
1. #//£. 5227.
2. « 2. Marcellinus igilur, Af'ricanae provinciaecivis.pi'inius sanctae Ebrcdu-
nensiuni ecclesiae constituilur autistes... ls ergo cum in àdolescentia sacris
divinisque insisteret disciplinis, divino admonetur spiritu, ut Gallias... sancla
sollicitudine visitaret... contubernii sodalcm beatum tantum elegit Yincentium,
ad cuius mine sacratissimos cineres non niinimos Dominus dignatur operari
virlutes... 3. Qui cum Alpinani illam quae voeatur maritima crederent expe-
lendarii, tandem ad locum suum, qui nunc oralionibus nunquam irrilis fre-
quentatur, perveniunt... Sed ea taiiluin sufficit explicare quae autrecens memoria
mandavit patruni, aut vera loquuntur opéra virlutum... [Les chap. II et III
surtout sont consacrés à rapporter les miracles du saint.)... y. Nam ille Vincentius
cuius supra fecimus nientionem, una cum viro venerabili, condiscipUlo suo,
Domnino, quem superius pro quadam oblivione mentis pêne omisimus, Dinien-
sium civitatis eligentes partes, plures suo salvaverant exemplo... Denique
usque in bodiernum diem ad venerabiles sepulturas eorum et daemonia eiiciun-
tur et multi sanantur iiifirmi... 12. Sicque factum est ut omnes... maiorem sibi
ecclesiam... fieri postularent, cui adiunetum baptislcrium, parvo quidem opère,
sed divino omnimodis cflulget miraculo. Bie Ions precibus beati... irriguus ac
indeficiens assidue manat... Ciim ad sacram Dominicae Resurrectionis noctem
conveniendum est, Domino largicnte, ipse quoque ad mensuram certissimi loci
profluit : et septem sanclissimis diebus Paschae in plenitudine sua manens,
oclavo die paulatim minui perspicilur... » (AA.SS., Apr. II, 75i-j53.)
Passio S. Marcelli centurionis 1. — Notice de S. Marcel de
Tanger (3o octobre).
PASSIO. I. In civitate Tingilaita-, 111 KL. Nov. Civitate Tingilana,
procurante- Eorlunato pfaeside... <; passio sancli Marcel li8> cent ado-
Marcellus quidam, ex cenlurionihus nis : qui capi/is abscissione marly-
legionis Traianae clara voce le- riuiii oonsummavit, sub Agricolano,
stalus est dicens : ...
Iesu Christo Régi agente vices, praefec.lorum praelorio.
aeterno milito ... 2 Tenuerunt eum
et nuntiaverunl Anastasio l'ortunalo, praesidi legioins ... t'ortunalus dixit :
Tpse transmitteris ad dominum meum Aurelium Agricolaiium,agciilcinvicem
praefecloritin praelorio 3. Die 111Kal. Novembriuin, Tingi, induclo Mar-
... diclavit sententiam Marcellum gladioanimad-
cello... 5 ... Agricolànus ... :
vetii placet. Cum ad supplicium duceretur, dixit Agricolano : Deus libi
benefaciat. Sic enim decebat martyrem ex hoc mundo discedere. Et bis dic-
tis, capitc caesus oc.eubuil. ...
1. BIIL. 5a53.
2. RlJINAltT (l859), 343-344.
3. Mart. lyonn. Cf. p. 205.
fo-BHL.iîi.
5. .jd. Pio FRANCHI DIÎ' CAVALIKIU, La Passio SS. Mariani cl lacobi, Rome,
1900 (STUDI E TIÎSTI, fasc. 3), p. 47 et suiv.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 267
Ces deux extraits sont plus brefs que ceux auxquels notre ré-
dacteur nous a habitués ; il se pourrait qu'ils n'aient pas été
faits immédiatement par lui. L'unique manuscrit du texte latin
de la Passion connu jusqu'ici1 donne comme date du martyre, pour
le premier groupe : mense Novembrio die XI (= Id. Nov.) ; ///
l'auteur de nos extraits paraît avoir eu sous les yeux un texte
qui portait : die VI (= VIII Id. Nov.), à moins qu'il n'ait
été viclime d'une erreur comme celle qui lui a fait lire : Gesla
sanclorum XL au lieu de : sanclorum LX. L'indication topo-
graphique civitate Theopoli est doublement inexacte : il fau-
drait tout au moins civitate [Eleu]the\r]ojwli. En outre, c'est
à Jérusalem, et non à Eleuthéropolis, que la Passion place le
1. Éd. DIÏLEIIAYE, Passio SS. scxaginla martyrum, dans Anal. Boit., XXIII(igo4),
pp. 3oo-3o3.
268 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
- i. Sermon ccevi; cf. P.L., XXXYIII, 1401. Ailleurs (Sermon cccxi, P.L.,
XXXYIII, i4x7) fe môme Père donne aux martyrs le nom de Massa Uliccnsis ;
' ailleurs encore (Enarratio in Ps. xi.ix) il fait allusion à leur nombre et dit qu'ils
étaient plus de cent cinquante-trois. J'observerai à ce sujet que l'on est assez
porté, en général, à rapprocher, dans une sorte d'opposition, ce cliiffre de celui
de trois cents, donné par Prudence et par notre texte. Mais il ne faut pas perdre
de vue le contexte de la phrase de S. Augustin. Celui-ci explique en cet endroit
le sens du nombre de cent cinquante-trois poissons pris à droite de la barque,
lors de la pôclie miraculeuse qui suivit la résurrection de Notre-Seigneur ; il
reconnaît là une image des justes après la résurrection générale. Est-ce à dire,
ajoute-t-il, qu'il ne se trouvera alors à la droite du juge que cent cinquante-
trois justes ? Non assurément; et il cite le duodecics duodena millia de l'Apo-
calypse appliqué au seul peuple juif, puis il continue : « Voyez aussi le grand
nombre des martyrs : sans aller bien loin, la Massa candida à elle seule en
contenait plus de cent cinquante-trois... Allendite martyrum numerositatem :
sola in prooeimo quae dici.tur Massa candida plus habet quam ccntuni quinquaginla
1res martyres. » Et il conclut, en conséquence, au sens purement mystique du
nombre des cent cinquante-trois poissons. C'est là toute la portée de son ob-
servation. (Cf. P.L., XXXYI, 571.)
LE TEXTE ET LES SOURCES. 269
i. Pciisicphanon, Ilymn. XIIIe, vv. 35 et 70-89. Cf. P.L., LX, 5^4 01576-578.
2. Le sermon cccxvn de l'Appendice de S. Augustin, est regardé comme le
représentant d'une tradition d'après laquelle les martyrs auraient été décapités.
Il me semble plutôt, à le lire, qu'il ne représente que l'absence de toute espèce
de connaissance précise sur les martyrs chez celui qui l'a prononcé, et que la
phrase, en particulier, où il est question du glaive, n'est qu'un simple dévelop-
pement oratoire. Comme les passages cités de S. Augustin, ce sermon aurait
donc surtout une valeur négative. Il prouverait que son auteur ignorait le
récit du supplice tel qu'il figure dans Prudence et dans le martyrologe; il
11'clablirait pas absolument qu'il ait existé un récit différent. Cf. P.L., XXXIX,
2352-2354 Dilcctissimi fratres, naialem martyrum celebramus quorum mulli-
'•
iudo massant, splendor candidam fccil. Massa enim dicta esl propter numerum,
Candida propter meritum. Nam- quid aliud Massa Candida nisi midiiludo intel-
ligcnda est marlyrio candidaia ?... Vide Massam... Massa haec, fratres, sicut
audisiis « ci: omni populo ,cl iribubus et linguis », ex utroque sexu et ex omni
aetaie collecta est. Non senex annis iam vergeniibus fraclus, marccsccnie iu-
gulo, trcmulani ccrviceni subiraxit : non anus sexu, actate confecla, dcxlram
cruenii percussoris effugit : non iuvencs a corona vitae huius dulcedo revocavil :
11071. cxspiraniium membra palpilanlium parvulorum cruenlus percussor perhor-
ruit : sed si qui forsilan infantum malcrnis ûberibus inhianlesJcrrum.potueru.nl
persécutons evaderc, oppressi ruina cadaverum maternas inler dulecs obierc
complcxus. Omnes in illo ccriaminc coronavil qui omnem redemit aclalcm.
270 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
Lege sub bac : salis aut mica m, iecnr aut suis lilarent
Christicolae
1.BIIL. 5809.
«. Anal. Boit., IX (1890), 110-11G.
3. 1. In illis diebus, Maximianus et Gallienus imperatores lifteras niiserunl...
ut christiani sacrificarenl... 2. Erant autem ibi virgules speciosae et castimo-
nialae duac Maxima cl Donatilla... Anolinus proconsul officialipublico iussit eas
exhibere... 3... Anolinus vero eadem die distulit et iussiteas ad civitalem Tur-
biianam perduci... dixit : Date eis fel ei acclum... et a Turbo eas procederc
iussit. 4. Cumque illac surgerent et anihularent, erat ibi quaedam puella no-
mine Sccunda... Ergo proficiseentibus Maxima et Donatilla a Turbo, Secunda
clamabat : Nolite, sorores, me dimittere... Donatilla respondit : Eamus ergo,
puella... 5. Et cum iterum redirent postea in civitalem Turbilanam Maxima et
Donatilla et Secunda, quinto Kalendas Augusli, circahoram nonam, Anolinus
proconsul pro tribunal ascendit et Maximam et Donatillam sub sententia in-
troduci iussit... eadem die distulit sententiam. Alia vero die, id est IIII Ka-
lendas Augusli, liora prima, Anolinus pro tribunal ascendit et Maximam el.
Donatillam iussit iactari ad verbera... iussit testarum el calicis }>lagas parari
LE TEXTE ET LES SOURCES. 271
Passio S. Mennae. —Notice de S. Mennas 1 (n novembre).
MHB. 111 In. Nov... Alexandria. III ID. Nov. In Scythia, melropoli
Metropoli. Sancti Minalis Phrygiae Salulariae, passio < sancti
... Mennae martyris2> : qui persecutione
Diocletiani et Maximiani, cum esset miles, nobili génère ex Aegyptiorum
provincia ortus, abrenuntians terrenae militiae, primum caelesti régi sécréta
conversatione in eremo militavit. Deinde, natalitiis praefatorum imperato-
rum, proccclens ad publicum ac se clirislianum libéra coram ipsis voce dé-
clarons, traditus est Pyrrho duci torquendus, a quo primum diris verberl-
lius est caesus, ita ut plateae locus eius sanguine replerelur. Deinde in
equuleo exungulatus et iampadibus igneis circa latera adustus, per tribulos
et sudes ferreos ligatis manibus ac pedibus tractus, phimbatis quoque coho
et maxillis graviter contusus, novissime fixis in oralione genibus et Domino
Iesu Christo gratias agens, gladio caesus, et corpus eius igni tradituni est",
ipiod ftirliin a christianis ereptum et aromalibus conditum, débita venera-
tione curatum esl.
et ibi cas poni... iussit eas in equulcum imponi... dixit : Maximae et Donatillae
carbones igneos super comam capitis aspergito... 6. Tune Anolinus iussit
Maximam et Donatillam in amphitcatrum deponi... Eadem autem lioru For-
uuiatus venator nrsum dimisit ferocem... et pedes eius beslia linxit et virgines
Dei illacsas dimisit. Tune Anolinus proconsul ex tabella sententiam recitavit :
Maximam et Donatillam etSecundam gladio puniri iubemus. Et ipsae respon-
derunt : Deo gratias. Et statim passae sunt... (Anal. Boll., IX, loc. cit.).
i. Il s'agit ici du célèbre S. Mennas l'Égyptien, martyrisé en Phrygie. Son
homonyme de Libye ne paraît lias avoir eu de place dans la littérature -occi-
dentale; du moins on n'en signale pas de Passion latine, et s'il est entré au
Martyrologe Romain, c'est par la voie du Ménologe utilisé par les réviseurs de
Grégoire XIII.
2. Bède. Cf. p. 55.
3. Sanctuarium, II, i5G-i57''. (BIIL. 0921).
4. Tome III (1884), PP- 258-270.
5. Tome VI (i58i), pp. a5o-a53.
G. Cf. BIIL. 5922 el 5923.
7. BCMHXEÛOVTO; Aiov.XyjTiavoù xe v.ul Ma|;i(MavoO... x<5xe y.ai 6 Oau(xasTÔç o5ro;
Mrjvâç y.aixï)V àpïjxyjv nepiëô'ïQxo; Xâpvïuov vjV iraxpîSa p£v xrçv AïyuTttov ê-/_cov, raxxépa
Se y.ai naoyàvovç oùy. acçaXeîi; XÏ]V EÙ<jÉ6aav, àXXà irepî xb (îéêaiov àêzêaiuK Siav-ei-
(jivouç. ETtitiîSeup.a 8È -rçv aùx£> xè ffxpaxitoxiy.bv... 2, Tfl Koxuaéwv o5v \t.-t\xpoizo).zi...
rcapaSaXtôv y.ai TÔ xfiiv y.potToûvxcov àxoûcraç àireëèç repâaTayiia, xrçv arpaxitimy.riv
lmi)v &7to6a).(ûV, ûrapopiov éauxov tv êp^(ioiç X07ioiç «axÉux/jce... Toûxov ÈXEÎVOV aOxôv
xàv èx TCOXXOÙ 8iap.eXexw|i.Evov rivai xaipôv ofoiOeiç, Y|U.Épav <puXâ?a; y.aO'iiv xd.aa Ï| Ko-
TUKÉUV 716X15 6v](j.0TeXïj éopt^v tbç YEVÉÛXIOV 9)Y£V imuxév XE suvEy.potEÎxo Uiaxpov...
/.âxEidi îipà; T'^v îtôXiv" y.ai niera; xoO OeâvpoO yev6|Jievo:... È?£66)]CJEV ' EOpéO'ov xoîç
272 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
ëu,È u.ïi Çryroûcriv, èp-tpav^; ÈYEVC>|J.YJV XOÎÇ ÈU.È (1.-4 èsEptoxâa'iv... 3... EÙOÙÇ àvâproxa-xoç
npèç xôv âp^ovxa XlOppov ô M'ovâ; ^ytio... 5. 'ETÎEÎ ouv ô IIûppo; xoûttov xâiv XÔY<OV
ijxoutTE, y.aOEXXôç oùx rjv sxi, àXX' ÔU-OVE îipôç xàç y.ax' aùtoû pacroevouç èycopEi' x«t
xoïç Sriiiioiç aùffXïipôxEpov èviôàv, Èy. xEocâpwv jièv XEXEUEI StaTaBîjvai xôv (lapTUpa- î<j-
yupôxEpov 8E p.aaxiÇEo-Qai xoT; (3ouvEvpoic;. Ofixco; o5v c<po8pû>ç abuÇouivov y.ai xov xwv
7tXiQY<<W âitoppÉovxo; aïp.axoç xrjç yy\ç ipuOpaivo|i.Évr|çy.xX.'.. 6... 'O 8iv.a<ixr|c;... xtîi ÇûXto
u,EXEwpov yEvÉcOai 7tapacx£uâ(7aç, Èy.ÉAEUE ffiSvjpoïç êvulit xb crûu.a SiacrirapàxTEcjOai...
7... Eîxa XapvnâSaç 7wpbç ô Siy.àÇwv ÈTtâyeiv SIEXEXEOEXO... 9... xptëtiXoui; aiSïipâç y.axà
Yrj; SiaOTtapîjvaiy-eXsÛEi- ysipâç XE v.aî 7i<58a<; SEOevxa âvwflev aûxSv xaxà rcoXXriv EXy.£<r8ai
x9|V (i)(j.âxï)xa. 'O 8È y.aOânEp 8ià Xeip.ffivôç xivoç y.ai U-aXay.iôv àvOÉwv ÊXy.cSp'.Evoç, xoûç
ÈXEIVOV OEOOÇ XE y.ai 8aCp.ovaç êXEuOÉpa yXwxxij Xoi8opoû(j.evoç vjv. 'Ecp' olç ô Siy.acrxriç
à7iï]VÉcx£pov wàXiv xÛTixEoOai xôv âyiov xaxâ XE aùy_évo<; y.ai xwv ciavoviov jtpoaÉxax-
XEV... 10. 'flç SE 7tpbç itâvxa ô ôiy.aoxï); xà TOtp' aOxoû xal XEYÔUEva y.ai îtpaxxô(j.Eva
ouxtoc Itr/yp&i à7rop\ay_ô|i.Evov êtipa xbv -«.àptupa... xrjv xou Oavâxou «pîjipov è^vEyxE
y.ax' aùxoû- y.ai xbv uiv 8ÎQ|AIOV p.evà YUUVOÙ Ttaptcxï] xoû Siçouç, xèv xôitov 8è ûîtEO-rç-
[j.aivE ëijto xjjc 7IÔXE(IIÇ... ['O 8È (lâpxu:] EOy_api<ix<S coi, ÊXEYE, Sécnioxa y.ai 0EÉ' xto
y.axaÇitotravxi |XE y-oivoivèv xoù croù xi(i.iou îiàOouç ôtpBijvai, y.ai |xr) 8ôvxi p.s xoï; àvrr
(XÉpoiç Ovipioiç Pptôpia Y^vÉoûai' à).Xà xaôapàv (ie x^v elç ai maxiv «zpi xéXouç Siaxv]-
pyjcai •jtapatry.Euâtravxi. Taùxa EÎwàiv y.aixô yâvu y.Xivaç, •jrpôç x-^v 8ia xoO Çîtpou; Èj;<f>-
pEi itXïiY^lv ' y-al u.Exà XÏIV i0.7]yi)-i 8È xb lepbv cû(jia xô Ttûp SIESÉX^XO. .. 'EVTEOBEV èm-
u.EXEia xoîç cpiXo6Éoiç «Epi xà u.apTupi-/.à Xeiij;ava YÎvexai, (ÏHSXE XOÛ nupèj àveXe'crOat xal
TÔJioiç Èm<r'/i|A0i; ÈYy.axaOEÏvai...
1. Florileg., p. 122.
2. BIIL. 6068.
3. AA.SS., Feb. III, G28-630.
4. Mart. lyomi. Cf. p. 204.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 273
illi: Quis diceris? Beatus Nestor care, dixit ei : Vis esse nobiscum aut
dixit : Famulus Domini mei Iesu cum Christo tuo i' Cui sanctus Nestor
Christi... donec spiritus in naribus cum magno gaudio respondit dicens :
esl, non negabo Domini mei noiiien Cum Christo meo et eram et sum et
Iesu Christi. ludex autem iussit eum ero. Tune indignatus praeses, dédit
suspcndi in cquuleo et crudelissime adversum eum sententiam ut qui le-
torqu'eri
... Sanctus autem Nestor sum crucifixum sub Pontio Pilato
psaliens dicebat : Beiiedicam Domi- fateretur, tanquam devotus Deo suo,
iiuin in omni tempore, semper laus illius subiret sententiam et ligno cru-
dus in ore meo. 8 ... Stupens autem fixus resolveretur a vita. Ille gratias
super toleranliam viri praeses agens Deo, eum iam affixus esset
dixit ad eum : Quid vis? nobiscum patibulo, docebat assistentem popu-
esse aut cum Christo tuo ? Mox mar- lum chiislianum ut persistèrent in
tyr Domini ait : Cum Christo meo fkle et caritate Christi, et libentis-
semper fui, sum et ero. 9. Videns sime compalerentur, ut et simul glo-
autem iudex obstinationem toleran- rijicarcntur. Postea petens omnem
liae eius, protulit cohtinuo adversus asteiitem turbam ut genua Jlectcntes
cum sententiam dicens : ... Quoniam orarent cum ipso, cum complesset
secutus es Jesum crucijixum sub orationem et dixissent omnes : Amen,
...
Poiilio Pilato a Iudaeis, ut audio, reddidit spiritum. Consummavit au-
ergo ut non sis indevotus Deo tuo, tem martyrium suum quinta sabbati, ,
liabeto eius sententiam, ut ligno cru- hora tertia ••.
cxftxus pereas 10. Crucifixus au-
ligno ... Nestor docebat siiigïilos clinstiqnorum dicens : I1I10I1,
beatus
tem
slabilis sit nostra confessio ad Deum ... ne gaûdeat diabolus de famulis
Christi, compatiamur ei ut conglorificemur ... Et dixit astanti turbae : Pi-
lioli, oremus et genua Jlcctamus ad Dominum per eumdein Iesum Christum.
Omnibus flectentibus genua et orantibus, emisit spiritum.
1. BIIL. 6G33.
Cf. plus baul, pp. 87-88.
2. Éd.
3. RoniNSON, dans TKXTS AND STUDIES, I, 2, pp. 63 et suiv.
4. BIIL. 7036, Appendice à la Passio. J'indique cet appendice comme la
source du martyrologe; mais voyez aussi : MHB. II NON. IUN. In Sabaria ci-
vitate pannoniae Quirini. Romae, in cimilerio catacumbas, via appia, miliario
IIII, Sanclorum Picli, Daciani, Aricii, diaconi.
5. AA.SS., Iun. I, 383.
G. Mart. lyomi. Cf. p. i83.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 27b'
MHB. VII KL. MAIL In asia. VII KL. MAIL Sancti Polycarpi,
natale pulicarpi episcopi...... presbyteri et confessons : qui cum
GESTA. 3I. Post haec2 sanctus Se- beato Sebastiano plurimos ad fîdem
bastianus abiit ad Polycarpum pres- Christi convertit, atque ad martyrii
bylcrum, ubi era causa persecutionis gloriam exhortando perduxit.
occultus ... 35. Clinique clamarel
Claudius credere se et desiderare fieri cbnstianum, iussit sanctus Poly-
carpus ut dirent singuli nomina sua. Primus itaque omnium dédit nomeu
suum Tranquillinus, pater Marcelliani ci Marci. Post hune ... et Zoe uxor
Nicostrati. Post hos omnis familia 36. Igitur omnes isti LXVIII a
...
sancto Pôlycarpopresbytero baptizati et a sancto Sebastiano suscepti sunt...
73. Beatissima Zoe, va. Apostolorum
natale, dum ad confessionem beati IIINON. IUL. Romae, natale sanctae
Pétri Apostoli orarel, ab insidiantibus Zoe, uxoris beati Nicostrati martyris,
paganis atetatur, duciturqyie adpa- quae dum ad confessionem beati
tionuin regionis Naumachiae et com- Pétri apostoli orarel, a paganis arc-
pellitur Martis statunculo ... tliuris tata, ducta est ad patronum regionis
guttas incendere ... Tune patronus Naumachiae; a quo primum in custo-
regionis misit eam in cuslodiam obs- cliam obscurissimani trusa, et per dies
curissiniam, et per quinque dies fecit sex omni solatio lucis et victus
eam nec lumen videre nec potum fraudata, septimo demum die, a collo
accipere... 74. Sed cum pertransis- et a capiliis in arbore suspensa, ad-
sent sex dies, suggesserunt de ea prae- hibito subter \\omvi\\\fiimo, inconfes-
fecto... qui iussit eam a collo et ca- sionc Domini emisit spiritum.
piliis in arborent excelsam suspendi, et
siiblerj'umum ex sterquilinio adhiberi. Statim aulem ut suspensa est, in con-
fessante Domini emisit spiritum y&. Igitur celebrato martyrio eius, venit.
...
in soumis beato Sebastiano, et narravit ei qualiter martyrium Domini susce-
]>isset. Quod cumnarrasset sanctus Sebastianus, proripuit se sanctus Tran-
quillinus dicens : l'emmae nos ad
coronam praecedunt, ut quid vivi- Il NON. IUL. Romae, natale sancli
mus ? Ipse quoque desceudens, Apo- Trariquillini, patris martyrum Marci
stolorum natalitii octavo die, ad beati et Marcelliani, qui adpraedicationem
Pauli confessionem accessit : nihilo- beati Sebasliani credens in Domi-
tiiinus et ipse perpessus insidias ten- num Iesum Christum, die octavarum
tus est, et a populo lapidatus mor- Apostolorum., dum adbeati Pauli con-
luus est ... 76. Item Nicostralus fessionem oraret, tentus a paganis ac
el. Claudius, una cum Castorio et. lapidatus martyrium consummavit.
Victorino et Symphoriano
... tenti
sunl, et ad urbis praej'cctum perducli. VI ÏD.NOV. <Romae, natale sanc-
Erat. iudex Fabianus, qui eos horta- torum quatuor coronatorum3 Claudii,
1. BIIL. 7643.
2. AA.SS., Ian. II, 265 et suiv.
3. Au nom des cinq artifices marmorci de la Passion BIIL. iS3G-i837, provenant
du martyrologe de Bède (cf. p. 55), notre rédacteur accole ici des détails donnés
par les Gesta S. Sebasliani au sujet de personnages dont les noms sont presque
semblables : Nicostralus, Claudius, Caslorius, Yictorinus et Symphorianus.
276 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
r. BIIL. 7G92.
2. Anal. Boll., Y, 417 et suivantes.
3. Le texte de la Vita est différent : « Evangclici sermonis non surdus au-
dilor... omnia quae sibi fuerant a parentibus derclicla, commutatione felici,
pauperibus credidit eroganda. Ita... liber atque expeditus, velut sanctus
Abrabani, de terra el de cognatione sua, peregrinatione laudabili, Dominum
diiccm est secutus. »
4. BIIL. 7828. Cf. AA.SS., Ian. II, 74-7G.
5. BIIL. 7S29. Cf. AA.SS., loin, cit., 76-80.
0. Cf. BIIL. 7S30.
278 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON..
papyrum ...et appointe venlri eius ... obeliscos oandentes ponite inter digi-
los eins ... 40. ... blasphemam linguam cxcidile ... 41. Tcrliam aulem con-
fessionem consummaverunt ita marlyresXxd : Maximus iussit altéra die
civitati 42 in medio ...
amphileatri ... sunt
proiecti et ...
parare munus ... ... ...
besliae non tetigeruntcorpora sanctorum ... cliiiiiserunl ursum et nulluin
contaminavit 43 exire iussit Icaenam ...ad beatum
venit
corpus ... ... et
Tarachum, quasi eum adorans ... 44- Tune Maximus ira repletus ... iussit
gladiatores introduci, ut sanctos Dei martyres giadio interncereiil. Et... reli-
quit ibi deceminililes,- ulcorpora sanctorum inlerniiscerent inler corpora gla-
dialorum, ut non possent agnosci. Haec cum milites facerenl, nos appropin-
quantes, in proximo fiximus genua, orantes Allissimum ut ... nobis osl.cn-
derct rcliquias sanctorum martyrum
... 45
... Et ... subito misericors Deus
stellam splcndidam de caelo misil, quae scdebal super singula corpora sanc-
lorum, [et nos qum gaudio rapuimus1]. Sanctus autem splcndor stellac anlccc-
debat nos, iler demonstrans. Et venimus in quaudam partent monlis
...
vidimus petram apertam, in qua sanctorum corpora collocavimus ...
... ...
Passiones SS. martyrum Thebaeorum. — Sous ce titre
fictif nous grouperons les notices consacrées par notre ré-
dacteur à des martyrs Thébéens ou réputés tels : S. Maurice et
ses compagnons (22 septembre), les saints Victor et Ursus (3o
septembre), S. Second de Vintimille (26 août) et S. Alexandre
de Bergame (même jour).
A la mention de S. Maurice et de ses compagnons qui figurait
dans les rédactions précédentes, celle-ci ajoute quelques détails
empruntés au martyrologe hiéronymien. Seul le nom de Maxi-
mien n'en est pas tiré, mais c'est un renseignement banal quaud
il s'agit des Thébéens :
MHB. X KL. OCT. Et [in W] X KL. OCT. In Galliis, civitate
... Sivc octo-
Galliis. civitate Sidunis. Scdiino, loco Agauno, natale < sanc-
dero valensi loco Agauno Natale. torum 2 martyrii in Thebaeorum
Sanctorum Mauricii. Exsuperii. Mauritii, Exsuperii, Candidi, Vic-
Candedi. Victoris. Innocenti. Vitalis toris, > Innoccnlis, Vitalis, cum.
cum sociis eorum VI mil VI. centi sociis suis, sex millibus sexcenlis
sexaginta sex. martyres. sexaginta sex, qui sub Maximiano
passi pro Christo, gloriosissime coro-
nati sunt.
iussu lenti -ab Hyrtaco executore, primo diris suppliciis excruciati, sed
caelesti super eos lumine coruscante, ruentibus in terrain ministris, erepti
sunt; deinde in ignem missi, sed veniente mox pluvia vehementi, exslincta
pyra, in nullo penitus laesi, novissime gladio consummati sunt. Ex quibus
sanctus Victor ad urbem Genavensium translatus, miraculorum gloria et.
fidelium venerationc celebratur.
1. Voyez BIIL. 75G9, dans AA.SS., Aug. Y, 792 : « 3 ... Sub Diocleliano et
Maximiano imperatoribus, fuit quidam vir spectabilis atque illuslrissimus, in
provincia Tbebaida, nomine Sccundus... 14.. Contigit ut [inipcratorcs] ducis il-
lustrissimi eum censerent vocabulo nominandum... » Cf. imssiBIIL. 7.568 (Ibid.,
pp. 795 et suiv.) : « l'nit vir quidam, nomine Sccundus, ex jiïovincia Tlicboidn,
spcctabili. ac nobilissimo génère orlus... 3
... Maximianus... iussit cum cum alii s
in vinculis rcligari, Maviritius vero... beato marlyri Secundo consilia mini-
slrabat... 9... Poslquam amputatum est caput eius, etc.. »
2. Cf. BIIL. 27a (MoMiiiiiTius, I, 24), résumé dans Adon à ce môme jour, à
partir de la seconde phrase; et BIIL. 276 (AA.SS., Aug. Y, 8o3-8o5). Dans
ces textes comme dans la notice, le persécuteur est Maxiniien. IjC détail: cum
nomen. Domini Iesu conslantissiine fateretur, peut avoir été inspiré par le long
Beneilicius mis sur les lèvres du martyr-, avant son supplice.
3. AA.SS., Oct. X, pp. 4.0 et suivantes, a" colonne.
4. AA.SS., Oct. X, même page, i° colonne.
5. Calalog. mss. hagiogr. Paris, I, 3iS.
284 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
sponderunl :... vidimus quatuor angelos adstantes ... et... cecidimus. Iulianus
vero iratus iussit eos in pclago mitti. Et quum ducerenlur, Theodoritus dixit :
Praeceditc, j'ralres, ego vero superans inimicum, sequar vos ad Dominum
8. Iulianus dixit : ... sacrifica ... Theodoritus respondit : ... tyrannus ...
mus ... non poterit vincere ... occidelur ... nec in terrain Romanorum
revertelur ... Iulianus ... eum gladio percuti praecepit. ... n. Post pau-
cum vero tempus Iulianus profectus adversus Persas ... veniens sagitla de
aère percussit eum ... Et tota prophctia beati martyris Theodoriti impleta
est ... Nos ... haec quae gesla sunl ... X Kl. Novembris, conscripsimus ...
1. BIIL. 8711, ou quelque texte semblable ; car la notice est courte el les formes
delà Passion sont très nombreuses.
2. AA. SS., Iun. II, 1021 et suiv.
3. Bède. Cf. p. 52.
.
288 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
MHB. III NON. FEB. In Africa. Fe- (Erisr. XXXIX) III NON. FEB. In
'.
Indication et rapprochement qui n'ont sans doute pas d'autre origine que
1.
les dates bien connues de la vie de S. Cyprien lui-même. Rogatien et Felicis-
sime appartiennent à la persécution de Dèce.
2. Éd. HARTEL, S. Cypriani Opp. (C.S.E.L., III), p. 484.
3. Ibid., p. 492.
4. Ibid., p. 493.
5. S. Cyprien, dans l'a lettre exploitée ici, annonce au clergé et aux fidèles de
LE TEXTE ET LES SOURCES. 289
mini et coronas illustri passione merueruiit. Sacrijîcia pro eis seniper, ut me-
iniiiistis, offerimus, quoties martyruinpassioneset dies annivcrsaria commémora"-
tione celebramus. Non invenio quem beatiorem mugis dicam, ulrumiic illos de
posteriiate tant clara, aut hune de origine gloriosa.
MHB. IIII ID. SEP. ... In Alexan- IV ID. SEP. Apud Africain^ na-
dria Nemesi Oropon Nemesini. tale sanctorum episcoporum Neme-.
et aliorum VIII siani, Felicis, Lucii, item Felicis, Lit-
EPIST. LXXVI. Cyprianus 2 Ne- tei, Poliaiii, Victoris, Iaderis et Du-
niesiano, Felici, Lucio, alteri Felici, livi : qui sub Decio et Valeriano 3;; .
MHB. VIII KL. IUN. ... Mediolaiio. VIII KL. IUN. Mediolani, depositio
depositio Dioiiisi episcopi ... sancti Dionysii episcopi et confesso-
ris qui ab imperatore Constantio
:
ariano, apud Cappadociam, pro lide catholica damnatus exilio, ibidem requie-
vit. Reliquias eorporis eius, per sanctum Basilium praefatae urbis episcopum
receptas, beatus Ambrosius cum digno honore condidit.
La source directe de cette notice m'échappe, mais nous con-
naissons l'exil de S. Denys de Milan par plusieurs passages des
écrits de S Ambroise 3 et par le traité de S. Hilaire précédem-
ment cité. La lettre de S. Basile annonçant à S. Ambroise qu'il
lui envoie les reliques de son prédécesseur existe encore 4. On
': notera
enfin que l'appellation Basilius Cappadociae urbis episco-
pus ri est pas sans exemple dans la littérature hagiographique
du Moyen-Age. On la rencontre en particulier dans lu Vita S.
Eugendi 5 et, sous la forme -.Basilius Cappadociae archiepiscojjus,
en tête de nombreux exemplaires des traductions latines de la
Vie de S. Basile du pseudo-Amphiloque 0. L'auteur de notre ^ré-
daction l'emploie une autre fois encore, à propos de S. Alexan-
dre de Jérusalem, au XV Kl. Ajrrilis 1.
Eusèbe-Rufm. Histoire Ecclésiastique. — Notice des
SS. Ruf et Zosime (17 décembre), Quadratus (26 mai), Pionius
(Ier février), Carpus, Papirius, Agathonica et Justin (i3 avril),
Ptolémée et Lucius (a3 août), Denys l'Aréopagite (3 octobre),
Télesphore pape (5 janvier), Lin pape (26 novembre), Pantène
puni de bis quae sub Dccio, apud thac, Mercuriae, Dionisiae, itemque
Alexandriainagones martyriidesuda- Ammonariac, Mctrani seras et Sera-,
verant hoc modo refert :... Pri mo ergo pionis, Hcroids, Arserdi, Dioscori et
religiosum.quendam.«?«c»i,./të(rfra7i«/« Isidori, atque Nemesii et Schirionis.
nomine, corripientes ... omne corpus E quibus Iulianus et Eunus Jlagris
eius membratim fustibus colliseruiit atrocissimis, donec exbalarent. spi-
extra urbem cum cruciatibus ritum laniati, Macharius, Epi-
...
eieceruut, ibique quod in eo supere- machus et Alexaiider, post vincula et
rat spiritus lapidibus eieceruut. Post carcercs et fréquentes ac durissimos
liaec, mulierem quandam iiobilem, cruciatus, igné consumpti sunt. Apol-
Coinlham nomine, ad idola perdu- lonia, adinirabilis ac longaevae acta-
eentes, adorare cogebant : recusan- tis virgo, evulsis primum dentibus.
lem, iinmo potius execrantem, vin- in roguni qui ei parabalur ultro
cula pedibus inneclenles, cl per pla- prosilivit. Ammonaria, sancla virgo,
teas totius civitatis Irahentes, foedo post multiplicia ,et exquisita suppli-
Itorrcndoqwe supplicii génère discer- cia, una cum altéra Ammonaria et
puitt... Sed et admiraridam virginem. Mcrcuria atque Dionùia, Jincm om-
longaevaeactatis,Apollaniamnomine, nium ferro caedente sortilae sunt:
cum corripuissent, dentés primo ei Cointha vero, a\ligatispedibus et per
omnes effoderunt, congestis deinde li- lotos civitatis tracta plateas, hor-
gnis, exstruxeruntregwre comminan- rendo supplicii génère discerpia est.
Melranus senex, post/«.s7e.ç et acer-
tes... a t i I la ... in ignem ... spon te pro-
siluil... Serapioncmqaoquedomi suae rimos cruciatus, lapidibus obrutus,
repertum crudelissimis affecere sup- Sérapion placcipitio necatus. Héron,
pliciis, ita ut de superioribuseum Arsenius et Isidorus igni traditi.
praccipitarent... ;.....,.. Venerabilis Dioscorus, aiinoruiii quindecini puer,
Iulianus podagra constrictus of-
pro coiistantia fidei ac responsionum
fertur ... Eunus cumIuliano sene ...slupente iudice, confessionis gloria
iubentur camelis impositi per omnein ...
illuslralus, divino nutu, ad consola--
circumduci civitatem et, Jlagris hinc tionein, lidelium dimissus est. Nemc-
inde verberantibus, populo inspec- sius, exemplo Domini inter latronés
tante, laiiiari usquequo finein vitae deputatus, passionem ignis excepit.
in ipsis verberibus ponerent Schirion acutissima sude per média
Macharius, gente Lybicus... vivus ad ...
transverberatusvisecra martyriumim -
ultimum iubetur exuri. Epiiiiachus plevit. Alii quoquequamplurimii«de-
quoque atque Alexaiider, cum multo sertis ac montibus, faine, sili, frigore,
tempore et 'm vinculis et in cruciati- lauguore, latronibus bestiisque con-
bus carceris torti, etiam fréquenter sumpti, imitatieleclos Dei prophetas,
diversis suppliciis confecti, perdu- martyrii gloria coroiiali sunt. Inter
rassent in fide, ignibus adpostremum quos cl veiierandus senex Cherenion,
consumi iubentur. Sed et mulieres episcopus urbis Nilopolis, una cum
cum ipsis quatuor. In quibus Am- granaaeva coitiuge, cum ad Arabicum.
monaria, sancla virgo, adversum montent discessissel, nusquam ultra
quam iudice summa contentione comparuil. Qui omnes simul ad
persistente, et immensis eam atque quinque< millia fuisse signantur.
exquisitis cruciatibus affligente Scribit beatus Dionisius, Alcxandri-
ad ultimum capite punitur. Secunda ...
nus autistes, in libro de Martyribus.
vero fuit virgo, Mcrcuria nomine ... Qui et ipse, sub eiusdem persecu-
Dionysiaet alia Ammonaria quae tionis immanitale, in multis saepe
inauditis tormentoruingeiieribus lo- ...
confessioidbus salis clarus, et passio-
leratis, fiiiem omniumferro caedente nnai torineritorumque tolerantia ma-
suscipiunt. Héron quoque et Arsinus gnificus fuit.
el Isidorus Aegyptii, cum pueriilo an-
noruin quindecini Dioscoro, iudici ofleruntur. Et... caeleros variis lormenlis
dilanians, cum pari modo conslanlia Jidci videret armalos, tradi igni iubef,
296 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
MHB. V KL. APR. In Cesarea. Ro- V KL. APH. Apud Caesaream Pa-
gati. Alexandri. Dorotbei... lestinae, sanclorum martyrum Prisci,
H. E., VII, 11. Igitur in Valeriani Malchi et Alexandri, qui persecutione
persecutionibusi, apud Caesaream Valeriani, cum suburbaiium agcllum
Palestinae, multa a diversis nuir- supradictae urbis habitaient, atque
tyria. consummata sunt. In quibus in ea caelestes martyrii proponcrentur
1res quidam admirandi adolescentes, coronae, divino Jidci calore succensi,
quorum unus Priscus, alius Malchus, ultro iudicem adeuntes, cur tantum
tertius Alexaiider vocabatur, cum in saiiguinem piorum desaeviret obiur-
'suburbanum agcllum supradiclae gant. Quos ille continuo pro Christi
urbis inhabiiarcnt, divino fidei calore nomine bestiis tradidit dcvorandos.
succenst, coopérant semelipsos se-
gnitiae atque ignaviae incusare, quod cum caelestes in urbe martyrii pro-
poricrentur coronae, ipsi nec desiderarent, nec râpèrent ... His igitur semel-
ipsos alloquiis incitantes, urbem petunt, et adorto iudice truculente, car
tantum in saiiguinem piorum insaeviretincusanl. Me conlinuo : ... Devorandi,
inquit, bestiis subigantur
...
MHB. V NON. MAR. Felicis. V NON. MAR. Apud Caesaream
Marini. Donate Asteri ... Palestinae, sanctorum martyrum
H. E., VII, 12. Marinum ...2
quoque Marini militis et Asteriisenatoris,sub
virum militaient exclamât [col- persecutione Valeriani, quorum prior
...
lega] non posse adipisci superioreni cum accusatus fuisset a commilito-
gradum eo quod esset clirislianus. In- nibus quod esset christianus, et in-
terrogatur a iudice Marinus si ita lerrogatus a iudice, cliristianum se
res se baberet. Ille ita esse et vere se esse clarissima voce teslaretur, 1res ei
esse c/uistianum clarissima voce lesta- horae ad dcliberanduin indultae sunt.
tur. Très ei deliberandi horae decer,- Clinique a tribunalibus fuisset egres-
nuntur ... Clinique a Iribunalïbus sus, a beato Thcolccno, eiusdem ur-
fuisset egressus, Thcotecnus, epi- bis episcopo, plurinium in fide con-
scopus. loci, apprehensa manu eius, fortatus, repctens continuo tribunal
pêrducit in ecclesiam multis verbis iudicis, confidentissime respondit :
in fide confirinans Regressus Obedire oporlel Deo magis quam Ito-
I, 4i3.
1. CACCIARI,
2. CACCIARI, I, 414.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 297
continuo ad tribunal ... sibi et de- minibus. Illico, martyrii coronam. ca-
liberalum asserit, el ex paternis le- pitis abscissione suscepit. Cumque
gibus confirinatum quod Deo obtein- praefatus Asterius capite truncatum
perare oporlctmagisquam hoiiiiitibus. martyris corpus, subiectis humeris et
Quem index illico capite punienduin substrata veste qua induebatur, exci-
pro tali respoiisione prônuntiat. i3. pcret, honorent quem martyri detulit
Sed inter eos clarior memoratur continuo ipse martyr accepit. Scrip-
...
Asterius, virRomanaeurbissenalor... tum in Historia Ecclesiastica, libro
Qui, cum supradicti martyris extre- septimo.
mis interesset obsequiis, et capite
caesum cadaver, subiectts lut-meris el subtracta veste qua induebatur, acct-
peret, honorent quem inartyri detulil continuo ipse martyr assequitur.
II. E., VII, 25. Cf. notice de S. Grégoire de Néocésarée, Extr. de S. JE-
11Ô31E, De vir. ill., LXV.
....
vidèrent atque ... hnmanibus suppliciis cruciari, constanler et libère: Cnr,
aiunt, imperator, punis in Petro mentis sententiam quae in nobis omnibus
viget?... Quos ille similibus poeneut priores suppliciis affectas, ad ultimum
laqueo appensos necari ... iussit
MHB. V KL. MAI. In Nicome- V KL. BIAI. Apud Nicomediam,
dia Anehimi [E anlimi] ... episcopi... natale sancti Anfhimi episcopi et
H. E., VIII, 6. Tune etAiithinius 2 martyris, in memoriis piorumJulgen-
ipsius urbis [Nicomediensis] episco- lis in regno Chrisli : qui persecu-
pus, in Domini Iesu Christi confessione tione Diocletiani, ob confessionem
perdurans, martyrii gloriam capitis Christi, martyrii gloriam capitis
oblruncalione suscepit. Hune autem, obtruncatione suscepit. Quem tan-
iaiiquaiii vere boiium pastorem viam quam bonum pastorem viam mar-
martyrii praceuiilem, universel poene lyrii praeeuntem, universel poene gre-
i. CACCIARI, I, 469.
2. CACCIARI, I, 4.71.
29S LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
gregis sui mullitudo proscquitur. gis sui mullitudo secuta est. Quorum
Accidit. namque apud Nicomediam alios, praefatus tyrannus apud eam-
in ipsis diebus parlent aliquam pa- dem civitatem tune temporis resi-
latii incendio conflagrare. Hoc im- dens, gladio obtruncari, alios ignibus
perator a nostris factura falsa suspi- conflagrari, alios naviculis imposilos
cione praesumpsit, ex quo inaesti- pclago immergi fecit, ipsis fidelium
mabili furore succensus, iubet omnes turbis tanto per Dei gratiam fidei
nostros acervatim collectos alios igné inflammatis, ut nec interrogari
quidem gladio obtruncari, alios se paterentur, sed ultro vel Jlammis
ignibus conflagrari. Sed in illis per irritèrent, vel caedenlibus gladiis cet-
dlvinam gratiam maior fidei ignis viecs obiectarent. Scriptum in Hi-
atdebat. Denique ... tain viri quam sloria ecclesiastica, libro septimo.
mulieres, ne interrogari quidem se
paticbaiitur, sed ul/ro vel Jlammis irruere, vel caedenlibus gladiis certatim
obiectare cervices ministri scelerum partem populi naviculis iniectam in
médium pelagi abducunt, ibique praecipitabant in profunduu. i4- Pri-
...
mus' nobis in memoriis piorum fulgens in regno Christi martyr scribatur
Anlhiinus, Nicomediae episcopus, capite caesus.
'.-. H, E., VIII, i/,. Zenobius'2 a IV KL. NOV. Apud Sydoncm ur-
Sidone presbyter ...
martyrum socia- bem, natale sancti Zenobiïpresbyteri,
tus est choris. ... qui persecutione Diocletiani 3 mar-
tyrio coronatus est.
MHB. IV NON. MAI.
... Et in IV NON. MAI. InPalcslina, civitate
Cesarea. Natale. Silvani cuius gesta Gaza, natale sancti Silvani eiusdem
habentur Alexandria aliorum XL ... urbis episcopi : qui persecutione
MHE. V NON. MAI. ...;etin cessa- Diocletiani, cum plurimis clcricorum
rea silvani... alexandriet aliorum XL. suorum martyrio coronatus est.
H. E., VIII, 14. .'. In Palestina Item in métallo Fanensi, sancto-
vero, primus Silvanus episcopus, apud rum martyrum quadraginla, qui
Gazant, cum plerisque clcricoruin : simul capite caesi sunt.
in inetallo autem Fanensi, quadra-
ginta simul capite cacsi...
MHB. XIII KL. OCT. lu Alexan- XIII KL. OCT. In Palestina, natale
dria. Demetri. Palei. Nili ... sanctorum martyrum Pclci et Nili
H. È., VIII, 14. ...Pelcus yero et episcoporum qui persecutione Dio-
Nilus episcopi, cum plurimis clericis cletiani, cum plurimis clericis, pro
igné consumpti Christo igné consumpti sunt.
...
MHE. VI KL. DEC,.... saturnin! VI KL. DISC. Apud Alexandriam,
annnoni [CLV aininonii] sereni he- natale sanctorum martyrum Fausti
l'omanae In alaxandria pétri... presbyteri et Dii et Anunonii : qui cum
H. E., VIII, 14. ... Apud Alexan- beato Petro, eiusdem urbis episcopo,
driam vero primus, velut lucifer iubente Maximino trucidati sunt.
idam ...astra
inter
qu consurgens Petrus,
eiusdem urbis episcopus, doetnna, moribus et vita praecipuus, et cum eo
presbyter Faustus et Dius et Ainmoiiius, nec merito nec instilutionibus née
martyrio dispares.
1. CACCIARI, I, 49'-
2. CACCIARI, I, 492.
3. Le livre YlIIe tout entier est relatif à la persécution de Dioclétien.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 299
H. E., X (I), 4. Fuit praeterea -l XIX KL. IAN. Apud Cypriim, na-
in illo concilio [Nicaeno] et Paphnu- tale sancti Spiridionis episcopi, admi-
eius, bonioDei, episcopus ex Aegypli raudae beatitudinis iiiri, qui unus fuit
partibus, confessor ex iltis quos Ma- ex illis confessoribus quos Maxirnia-
ximiauus, dexlris oculi.s effossis et nus, dextris oculis effossis et sinistro
sinistro poplite succiso, per inetaïla poplite siicciso, per inetaïla damna- .
ilamiiaverat ... 5. Ex eorum numéro vcrat, quique cum propheticain du-
fuisse dicitur etiam Spiridion, ceret vitam, etiam signorum gloria
...
Cyprins episcopus, vir unus ex or- inclytus extitit.
dine prophetarum, in quantum
Tradunt de hoc ... factum mirabile Filiam babuit, Ire-'
illud
comperiinus ... :
nen nomine, quae ei cum bene ministrasset, virgo defuncta est. Post eius
obitum venit .quidam dicens se ei quoddain depositum commendasse
Permotns lachrymis eius, senex ad sepulchrum filiae properat atque eam ex ...
,-.
nomine clamitat. Tum illa de sepulchro : Quid vis, ait, pater? Commenda-v 1
tum, inquit, illius ubi posuisti? At illa, locum desiguans : Hlic, ait, inverties .
ilefossum. Regressus ad clomum, rem sicut filiade sepulchro responderat re-v
pertam tradidit reposcenti. Sed et multa alia eius referuntur gesta mirabiliai...
1. CACCIARI, II (1741), 9.
2. CACCIARI, II, 71.
3. Bède. Cf. p. 5o.
4- RlCIIARDSON, 11. 44.
5. CACCIARI, II, 85.
6. P.L., LX1X, 1096.
300 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
sus est. Post haec contigit ut divinitus sibi plagas videret immissas. Pilius
enim eius aegrotans, etc
...
H. E., XI (II), 91... In Tlieb'aidos 1 XIV KL. APR. Apud Aegyptum,
partibus, monaclîum quemdam, lo- beati lohannis eremitae, admirandae
lianiiem nomine, spirituprophelico re- sanctitatis viri, qui etiam propheticq
plevit, cuius nionitis atque responsis spiritu plenus, Theodosio imperatori
[Tlïeodosius] pacem retinere an bel- christianissimo victorias de tyrannis
lum gerere melius esset sciscitaba- praedixit.
tur.
R:TjpiN,HisloriacMonachorum,L ei Domiilus prophetiae gratiam con-
tulit : ita ut non tantum civibus ... futura praedicerct, sed et imperatori
...
Theodosio, vel quos belli exitus habi'lurus esset, vel quibus modis victorias
caperet de tyrannis ... saepe praedixit.
Cassiodore. Histoire Tripartite. Notices de S. Siméon
—-
évêque de Séleucie (21 avril), de nombreux martyrs en Perse
(22 avril), de S. Alexandre évêque de Constantiiiople (28 août),
de S. Paul éveque de Constantinople (8 juin), de S. Ursace
(8 août), de S. Basile ( 1cr janvier) et de S. Alexandre év. d'A-
lexandrie (26 février).
HIST. TRIPART., III,
... Accusa-
2 XI KL. MAI. Apud Persidem, natale
verunt [magi] apud Saporem tune sancti Symeonis, episcopi Seleuciae
regem, Symeonem areinepiscopum el Çlhesifonlis, regalium civitatum :
Seleuciae et Gtcsiphoniis, civitatum. in qui persecutione Saporisrégis Persa-
Perside regaliuiii, tanquam amicus rum, iubeiile eodem tyranno compre-
esset caesari Romanorum, eique hensus ferrocpie onustus, cum, iniquis
Persarum negotia prôpalaret. Cre- eius tribunalibus exhibilus, de Do-
dens Sapores Symeonem ded'uci mino Iesu Christo voce libéra ac
-
iussit...ad se ... Symeon
... autem com- constantissima testaretur, primum
prehensus ferroque vinetus ad regem ca.rcerali ergaslulo cum ediis centum,
usque deducitur ...Cumque ducere- e,quibus alii episcopi, alii erant
tur ad carcerein, vidit eum Uslaza- presbyteri, alii diversorum ordinuin
des senior quidam, eunuchus, nutrilor clerici, longo tempore maceratus est.
Saporis et maior regiae domus. Et Novissinic, cum in Christi testimonio
consurgéns adoravit eum Ira immobilis persisteret, iussus est
commotus [rex] iussit gladio caput...
cum omnibus pariter dccollari, ita
eius abscindi Altéra vero die, ut cum caeteri iugularentur astarel,
...
quae erat sexta j'eria sepliinaiiae et ipse ultimus trucidaretur. Clinique
maioris, in qua, ante Resiirrectionis omnes sub eius aspectu caederenlur,
festivitatem, anima passionis Christi et ille singulos paternis exhortationi-
memoria cclcbratur, etiam Symeonem bus alacriler coiijbrtarel, extremo
decrevit rex ferro perimère Ea- lictoris ictu et ipse occumbens, pal-
demque die simililer ...
et alii cen-
... mam martyrii adeptus est. Erat au-
' tum in carcere constituti. Novissime tem sexta feiia septimanae maio-
vero Symeonem occidi praeceptum ris, in qua, ante Resiirrectionis fe-
est, ita ut mortem videret universo- stivitatem, annuel passionis Chrisli
l'tim. Erant enim bprum alii quidem memoria. cclcbratur. Passi sunt cum
episcopi, alii presbyteri, alii diverso- eo etiam Uslazadis eunuchus, nulii-
1. CACCIARI, II, 96.
2. P.L., XXI, 391. (BIIL. 4329).
3. P.L., LXIX,' 943-948.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 301
mm ordtiium clcrici ... Symeon au- eius régis et maior regiac dmnus, et
tem assistens, conjbrlabat uuiversos Abdella atque Ananias, venerabiles
ei ... unusquisque exercilatus, etla- séries, et Pusicius, princeps eirtificuni
crile.r cucurrebat ad necem. Cumque regalium, eo quod videns praefatum
omnes centuni spiculalor transisset, senem Ananiam sub ictu gladii tre-
novissime venit ad Syineonem et menlem, exclamavit confidenler di-
Abedecallam et Anémiant, ambo nam- cens : Paululum, o senex, claude ocu-
que'scncs cani ... Tune itaquePusi- los et securus esto : mox Christividebis
eius, qui super omnes artifices régis eispectum. Filia quoque eiusdem
erat, ibi consistent et videns Ana- Pusicii, virgo sacra, simul perempta
niam tremciitem, cum praepararetur est.
ad necem, ait : Paululum, senex,
claude oculos et securus esto, mox enim Christi videbis aspecluin. Cumque
lioc dixisset ... christianus esse manifestatur, eo quod pro dogmate fuisset
locutus ... niartyribus. Tune rex ... eum mori praecepit ... e\him filia eius,
virgo sacra, tune comprehensa perempta est. Sequenti vero anno, die quo:
passionis Christi mcmoriacelebralui:..
ei'udelissima Saporis praeceptio per X KL. MAI. Apud Persiflent, sanc-
oimieni Pcrsarum cucurrit terrain, torum martyrum plurimorum : qui,
morte coudemnans eos qui se pro- iubenteiSa/we Pcrsarum rege, annuo
literentur esse christianos. Quo tem- die quo passionis dominicae memo-
pore fertur ultra numerum mullitu- ria cclcbratur, per lolam Persidis
dinem christianorum gladio ceci- regionemtenti. ac pro Christi nomine
disse Symeqnis episcopisoror, no- gladio iugulati sunt. In qùo fidei
...
mine Tharbua, comprehensa est cum certain! ne passus est etiam Melisius
l'ainula sua Slipilibus alligalas, episcopus, sanclitate cl miraculorum
...
serraque findentes per médium, eas gloria insignis, Acepsinias quoque
crudeli nece laceraverunt
... Hoc episcopus, cum presbytère suo Iacobo,
enim tempore, et Accpsimam episco- et Marcas et Bichor nibilominus
pum apprehenderunt ... lacobus au- episcopi, cum clericis fere ducentis et
tem quidam, presbyter Ponli, seque- quiuquagiiila, nionachis etiam et
batur Acepsiniam et... meruit irre- sacratis virginibus plurimis, inter
tiri Sub hoc itaque regno cpias et sororcin sancli episcopi et
...
li'cinslati sunt presbyteri, diaconi, ... mavtynsSymconis,nomine Theirbuam,
monachi. et sacrac virgines
... Eo- cum pedissequa sua slipilibus alli-
(lemque tempore passus est, una cum gantes, serraque findentes, crudelis-
Marcel, Bichor episcopus atque clcrici sime necaverunl.
eirciler ducenli cl quiuquagiiila
lune etiam Mtlcsius ... episcopus ... ... Quantus igitur iste sanctus el miracu-
lorum fuerit operalor, Syri sunt testes, qui eius Actus Vitamque scripserunt.
secuta sunt. Nam ... concidit ... et ita faetum est ul re]ienle sequeretur et
mors ... IV, 8 ... Ea siquidem tempeslale ' ... Alexaiider ... ex liac vita re-
cessit, cpiscopalus triccsimo tertio, vitae anno nonagesimo et oclavo ...
RUEIN, H. E., X (I), i3
... Arius'1 ... ad publicum locum déclinai. Ubi cum
sederet, intestina eius atque omnia viscera'in secessuscuniculum defluxere ...
ACT. APOST., I, 18. Iudas
... suspensus crepuit médius, el diffusa sunl
omnia viscera eius.
MHB. VII ID. IUN. In Begantium. VII ID. IUN. Conslanlinopoli, natale
quae est constuntinopoli. Pauli Y. sancti Pauli eiusdem civitatis epi-
[E In affrica pauli]. scopi : qui tempore arianae perfidiae,
HIST. TRIPART
., IV, 2 I ... Paulum?, a Coristantio imperatore, apud civita-
Conslantinopolitanae urbis episco- tulani quamdam Cappadociae, Cucit-
pum, pro rectis dogmatibus, ariani sam nomine, ob catbolicani fidem
ad periculum mortis usque perduxe- pulsus exilio, ariaiiorum insidiis
rant ... flectentes levissimam prin- crudeliter slrangulatus, ad caeleslia
cipis voluntatem, et a regia civitate régna migravit.
pellentes Pauhim, eum ad civitatulani
Citcusenam, quae tune erat Cappadociae ... mine vero secundae Armeniae,
migraverunt. Sed non sufficit ... mittentes enim ministres necis, eum morti
violentissimae tradiderunt... 22. Episcopum nainque Constantinopoleos Pau-
lum persequentes atque comperientes, suffocandum csseceiisueruntin Cucuso
Cappadociae 38 Constanlius igitur imperator, pridem, et ipse ariano-
... ...
riim secta praeoccupatus ... Constanliliopolitanum ponlifieem Pauluiii depor-
tari iussit in exilium: quem dedueentes in Ciicusum Armeniae sulfocarunt.
HIST. TRIPART. V, 33, In Ni- VI ID. AUG. < In Nicaea Bithy-
Biihyniae Deus ... niae, natale sancli Ursacii confesso-
caea '•
... ... terrae-
motu terribili prohibuit concilium ris " > sub Licinio perseculore, qui,
celebrari ... In momento sane tem- relicta mililia, solitariam vitam in
poris civitate concussa, ne fugere ([tiadam lurre praefatae urbis egit,
quidem potuerunt, sed primo expe- lanlisque virtutibus claruit, ul et.
rimento periculi sunl. perempti. Dici- dacmones expulisse et ingentem dra-
tur autem, aiitequain fieret eaclades, coiiem orando interemis.se legatur.
quendam Ursatium inilitem praevi- Scriptum in libro quinto Historiae
disse, génère Persam, qui sub Licinio ecclesiasticae Tripartitae.
confessor effectus, relictaque mililia,
111 tuire civitatis divinam philosophiam exercebat is enim conversatione
digna etiam dacmones efTugabat ... Inter cuius diversa virtutum ornamenla,
etiam hoc meininisse convenit : Erat draco ante Nicomediam, qui transeun-
tes suo flatu perimebat ... quo veniens Ursatius orewit. Tune sponte egre-
diens ille serpens, ac secundo caput percutiens, interemplus est.
inaior inler natos mulieruiii non fuit, baptista lohauiics. Ubi, ad sepulchra
lohannes Baptista. Ubi multis intre- sanclorum, tam tremenda fiunt ntirei-
midt consternata mirabilibus, namque bilia, ut variis illic daemones rugiànt
cernebat variis daemones rugire cru- cruciatibus, cl bondîtes ab eis obsessi
ciatibus, cl ante sepulchra .sanclorum audiantur ululare luporum vocibus,
ululare hommes more luporum, voci- lalrare canum, fremere leonum, sibi-
Ims lalrare canum, fréméré leonum, lare serpentum, mugire lauroruin.
sibilare serpeiilum, mugire lauroruin. Cernuntur alii roiare caput, cl post
Alias rolare caput et post lerguni ter- tergum terrain, vertice tangere, sus-
rant vertice tangere, suspensisque pcde pensisque pedibus femiids, vestes non
femiids, vestes non dejluere in faciem. defluere infaciem. Ubi etiam, in monte
Miserebatur omnium, etpersingulos. vieino, duae visunlur.syj<;ii«/«;àe,inqui-
effusis lacrymis, Christi clemeutiam bus, perseculionis et faillis tempore,
deprecabatur. El sicut erat invalida, Abdias cc'nlum prophetas aluit pane et
ascendit pedibus montent, in cuius eupta. Scribit beatus Hieronymus, in
iluabus speluncis, persecutiouis et fa- libro de Vita sanctae Paulae.
illis tempore, Abdias propheta centum
prophetas aluitpane et aepia
...
EPIST., 7. Cf. notice de saint Clément pape, ci-dessous, Extr. de S. JÉRÔME,
De vir; Ul., XV.
1. RICHARDSON, p. 11.
2. Bède. Cf. p. 97.
LES MARTYROLOGES HISTORIQUES. 20
306 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
DE VIR. ILL., VIII. Mardis ', disci- VII KL. MAI. < Apud Alexan-
pulus cl interpres Pétri iuxta quod driam 2, natale sancti Marci evange-
Petrum referentem audierat, rogatus listae. ^> Hic discipulus et interpres
Romae a Jhttribus, brève scripsit apostoli Pétri, rogatus Romae aj'ra-
Evangelium Meinirdt huius Marci tribus scripsit Evangelium. Quo as-
...
et Pctrus in prima epistula, sub nomine sinnploperrexit Aegyptum, et primus
Babylonis Jiguraliler Romani sigitiji- Alcxandriae Christum annuntians,
cans : « Salutat vos quae est in Baby- constituit ecclesiam tanla doctrina cl
lone coelecta, et Marais Jilius meus. » vitae continentia, ut omnes sectatorcs
Adsumplo itaque evangelio quod ipse Chrisli ad exemplum sui cogeret, Mc-
confecerat, perrexit Aegyptum, et minit huius Marci et Pelrus, in prima
primus Alexaitdriae Christum adnun- epistola, sub nomine Babylonisfigura-
cians, constituit ecclcsiain tailla doc-r liter Roniam significans : « Salutat
Irina et vitae continentia, ut omîtes vos quae est in Babylone coelecta, et
seclatores Christi ad exemplum sui Marcus Jilius meus. » < Quique con-
cogeret... stitutis ... diaconos dederat. ^>
j. RICIIARDSON,
Bède. Cf. 85.
p. 12.
2. p.
3. Cf. plus haut, p. C8.
4. Nous verrons plus loin que le groupe messin de nos manuscrits (E T)
a rétabli l'extrait du Martyrium S. démentis dans cette notice, en supprimai.it
la portion relative Ji Flavie Domitille, que nous retrouvons aux Nones do mai.
5. RICIIARDSON, p. 16.
6. Édit. MOMMSEN, dans M.G.H., Auct. ont., XIII, 11, p. 285.
7. La source directe de ce passage m'échappe. Les Gesta S. Nerci font mention
du fait Haec et similia audiens a nobis [Flavia Domililla] cupit nunc vii-
: «
ginilatis suae volum manibus tuis velamento sacrari... Tune sanctus Clemens
-venions ad Domilillam consecravit eam. » AA.SS., Mai. III, 8-9.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 307
DE VIR. ILL., XVI. Ignatius S, An- XVI KL. IAN. < Natale sancti
liocbenae ecclesiae tertius post Pe- Ignatii episcopi ;! et martyris : qui
trum apostoluin episcopus, persecu- tertius post Petrum apostolum, An-
tioiiem commovente Traiano, Romam tiochenam >rexitecclesiam. Quique,
vinctus niittitur Dignuni autem persecutione <;Traiani, > damnatus
videtur ... et de cpislula eius quam ad bestias, <; Romam vinctus mitli-
ad Romanos scripsit, pauca ponere : tur, ;> deccm militibus ad custodiam
« De
Syria usque ad Romam pugno dat.us,quos ipse in epistola sua, ob\
ad bestias in mari et in terra, nocte crudelitatem, leopardos vocat. Cum-
et die, ligatus cum deccm leopardis, que ia;« proiectus ad-bestias, rugien-
hoc est militibus qui me cuslodiunt, tes audiret leones, ardore patiendi
quibus et cum benéfeceris, peiores :
ait Frumerttum Christi sum, den-
liunt » Cumque iam damnatus tibus bestiarum molar ut partis iiiun-
esset ad bestias et, eirdore palieridi, du.s inveiiiar. Passus est arino un-
rugientes eiudiret leones, ait : Fru- dccimo Traiani. <; Reliquiae eorporis
mcntum Christi sum, dcntibus bestia- eius iacent Antiochiae, extra portam
nim molar ut pends mundiis inve- Daphniticam, in cimiterio eccle-
ntai: Passus est anno liiideciino siae. ;>
Traiani. Reliquiae, etc
...
DE VIR. ILL., XVII. Polycarpus s, VII KL. FER. < Natale sancti Po-
lohartitis apostoli discipulus, et ab eo lycarpi 6 : > qui, beati Iohanrtis apo-
Smyrnae episcopus ordinatus, totius stoli discipulus, et ab eo <; Smyrnae
Asiae princepsJ'uit, quippe qui non- episcopus ;> ordinatus, totius Asiae
nullos apostolorum et eorum qui princeps fuit. Postca vero, régnante
Dominum viderant, magistros habite- <; Marco Antonino et Lucio Aurelio
nt et viderit... Poslcavero, régnante Commodo, > quarta post Neroiiem
Marco Antonino et Lucio Aurelio persecutione, <; Smyrnae, sedente
Commodo, quarta post Neroriem per- proconsule, et universo populo > ill
secutione, Smyrnae, sedente procon- amphiteatro adversunt eum perso-
sule, et universo populo in amphi- nante, <; igni traditus est. ~> Cum
tcalro adversus eum personante, igni quo etiam alii duodecini, exPhïladelfia
traditus est. venientes, apud praefatam urbem
Eus.-Rur., H.E., IV, i5. Quo in martyrio consumiiiati sunl. Reliquiae
tempore 7 Polycarpus vitam mar- eius, Lugduni, in crypta, habentur.
tyrio finivit. De quo......exst[a]t epi- Tune etiam Germanicus, athleta Chri-
Lus. POST.', XV. Victor ' sedit ann. X, m. II, d. X... martyrio corona--
sepultus V Kl. ...
Augusti.
lur ... ...
DE VIR. ILL., XXXV. Irenaeus 2 IV KL. IUL. Apud <; Lugdunum
Pholini episcopi, qui Lugdunenseni in Galliae 3, natale sancti Irenaei episco-
Gallia regebat ecclesiam,presbyter ... pi, qui > beato Photino prope nona-
Pholino prope nonagenario, ob Chrisli genario, ob Chrisli martyrium coro-
martyrium cororialo, in locum eius rialo, in locum eius successit. Quem
subslituitur. ConstatdutemPolycarpi etiam constat beatissimi Polyceirpi,
cuius supra fecimus meiitionem,.sa- sacerdotii et martyrisfuisse discipu-
cerdolis et martyris, hiiacfuisse disci- lum, et apostolicorum temporum vici-
indum. Scripsit et de octava » num. Postea vero, <; persecutione
... in cuius fine si- Severi, >>
«
egregium a6vTay|ia, cum omni f'ere civitatis
gnificaiis se apostolicorum lemporuiii suae populo, <Z glorioso^> coronatus
vicinum J'uisse scripsit : « Adiuro le <; martyrio, > sepultus esl <^ a Za-
qui transcribis librum istum, per Do • charia presbytero in crypta > basi-
jiiinum ... etc.. » licae sancti lohanids Baptistae, sub
GREC. TUR., IN GL. MARI-., c
49-
•••,
altari; cui ab uno latere Epipodius,
in crypta '* basiliccle heatiTohauids, ab altero Alexaiider martyr est tu-
sub altari, est sepultus. Et ab uno mulatus. Huius criptae tam vene-
quidem lalere Epipodius, ab alio randa est claritas, ut médium marty-
Alexaiider martyr est tumulatus ... rum signewe credalur.
Magna enim clarilas in crypta illa
...
contiuetur quae, ut credo, mérita 'martyrum signal.
DE VIR. ILL., XXXVI. Cf. notice de S. Pantène, Extr. d'Eus.-RuF., ILE/,
A7", 10.
MHB. XIV KL. MAI. Rome ... XIV KL. MAI. Romae, sancti Apol-
proculi. Apolloni. Furtunati ... lonii senatoris : qui, sub Coiniiiodo
DE vin. ILL., XLII. ...
Apollonius'', principe, a servo prodilus quod chri'-
Romanae urbis senator, sub Com- stianus esset, impetrato ul îationcm
modo principe, a servo prodilus quod fidei suae redderet, insigne volunien
christianus esset, inipetralo ut ratio- compostai, quod in Senatu legit. Et
nemjidei suae redderet, insigne volu- nildloniinus, sentcnlia Senatus, pro
mcii composuit quod in Scneilu legit, Christo capite truncatus est, veleri
et idltilo minus, seiilciitia Seiialus, pro apud eos oblinente lege, absque nc-
Christo capite truiicalur, veleri apud galionc non dimitti christianos qui
e.os oblinenle lege, absque riegatione scmel ad eorum iudicium pertraeti
non dimitti christianos qui scmel ad
.
essent.
eorum iudicium pertraeti c.sscnt.
DE vin. ILL., LXII. Alexaiider 6, XV KL. APR. Natale sancti Alexan-
episcopus.Cappadociae,cum, desiderio dri episcopi, qui de Cappadocia
sanclorum locorum, Hicrosolymam civitale sua "' veniens, cum, de-
pergerel, et Narcissus episcopus eius- siderio sanclorum locorum, Hicroso-
dem urbis iam senex regercl ecclesiam, lymam pergerel; et Narcissus, episco-
etNarcisso, et multis clcricorum eius, pus eiusdem urbis, iam senex, regeret
i. Edit. DUCIIESNE, I, 137; MOMMSEN, 18.
2. RICIIARDSON, p. 25.
3. Mari, lyonn. Cf. p. 173.
4- Edit. KIVUSCU dans M.G.IL, SS. Rer. Mcrov., I, 522.
5. RICIIARDSON, p. 28.
<>. RICIIARDSON, p. 3(5.
7- Sur celle expression, voyez plus haut, p. 290.
310 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
revelatum est, altéra die, marie, iritrare ecclesiam, et ipsi Narcisso, et multis
episcopum, qui adiulor setccrdolalis clericorum eius revelatum est, altéra
cathedrae esse dcberct. Itaque, rc ita die, maiic, intraiv episcopum, qui
conplela ut praedicta fuerat, cunclis adiuior sacerdotalis cathedrae esse
Palestinae cpiscopis in unumcongre- dcberct. Itaque, rc ita compléta ut
gatis, adititenle quoque ipso vel praedicta filerai, cunclis in Palestina
maxime Narcisso, Ilicrosolymitaiiae cpiscopis in uniim congrcgalis, adni-
ecclesiae cum eo gubcrnaculum sus- tente vel maxime Narcisso,. Hieroso-
cepit Septima autem persecutione, lyntitaiiae ecclesiae cum eo gubcrna-
sub .....
Dccio, quo tempore Babylas culum suscepit. Quique persecutione
passus est, ducliis Caesaream el. Decii, cum iam longaevae aetalis ve-
clausus carcere, ob confessionem neranda cariilie praefulgeret, (Inclus
Christi meirtyrio coronaliir. Caesaream et clausus carcere, ob con-
EUS.-RUP., H.E., 'VI, 29 In fessionem Christi martyrio coronatus
Hierosolymis • vero, Alexaiider epi- est.
scopus, rursum pro confessione
Christi iudici sistitur et vinculis carceris traditur. Quique cum longaevae
actatisvencrartda caititie praefulgeret inter ipsa vicissim sibi succedentiu
tormenta defecit ...
...
DE VIR. ILL., LX.V. Theodorus 2, XV KL. DEC Apud Ponluin, natale
qui postea Gregorius appellatus esl, < sancti Gregorii 3 > Ncoccseiriensis
Neocesareae Ponti episcopus si- episcopi et martyris, qui magna si-
gna atque miracula... \i\m episcopus gnoriini ac miraculoriim gloria prae-
cum multa ecclesiarum gloria per- ditus, inter. caetera, quodam tem-
petravit. pore, ut ecclesiae faciendae locus
EUS.-RUF., H. E., VII, 25. lu sujficcrcl, montent precibus movit.
quodam loco ruris angusti '', cum...
res
posceret ecclesiam construi, rupes quaedam vicini nioiilis ex parte Orienlis
ôbiecta, ex alia vero praeterfluens Ouvras, spatium quantum ecclesiae suffi-
cerct denegabat ... ille [Gregorius], fide plenus, pernoctassein oratione dici-
tiir, et ... ad luceni, coeuntibus populis, inventa est rupes importunaseces-
sisse tantum quantum spatii ad condendam quaerebatur ecclesiam
...
DE VIR. ILL., LXX1II. Anatolius'' V NON. IUL. Apud Laodiciam
Alexandrinus, Laodiceac Syriae epis- Syriae, beati Analolii episcopi.
copus, sub Probo et Caro imjierato-
ribûs floruit ...
DE VIR. ILL., LXX1V. Viclorinuse, IV NON. NOV. Natale s.a'ncli Vic-
Petabionensis episcopus, non ae- lorini, Pitabionensis episcopi : qui,
que latine ul graece noverat persecutione Diocletiani 1, martyrio
.
Ad extremum martyrio coronatus coronatus est.
est.
1. CACCIARI, I, 37G.
2. RICIIARDSON, p. 37.
3. Bède. Cf. p. 55.
4. CACCIARI, J, 434.
5. RICIIARDSON, p. 4.0.
G. Ibid.
7. La source où le martyrologiste aurait puisé ce détail ne s'est pas encore
laissé trouver.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 311
DE VIR. ILL., LXXVII. Lucianus 3, VII ID. IAN. < Natale sancti Lu-
vir discrtissimus, Anliochenae eccle- oiani ', > Anliochenae ecclcsiacprcs-
siae presbyter, tantum in Scriptura- byteri et martyris, viri doctissïmi
riuii studio laboravit, ut usque uunc atque eloquentissimi, qui passus est
qliaedam exemplaria Scripturarum Nicomcdiae, ob confessionem Chrisli,
Luciania nuncupentur Passus sub persecutione Maximini, sepul-
... Chrisli,
Nicomedieie, ob confessionem tusque Helenopoli Bitliyniae; quam
sub persecutione Maxindtd, sepultus- urbem, cum prius Drepana vocare-
que Helenopoli Bithytdae. tur, in honorent eiusdem gloriosi
BEDAE CHRON., 4'23- Idem Con- martyris, Constantinus imperator in-
slaiilinus [imperator] Drcpaiiam, staurans, ex nomine matris suae He-
Si
DE VIR. ILL., LXXXIII. Mctho- XIV KL. OCT. Natale sancti Mclho-
dius c, Olympi Lyciae etposlca Tyri elii, Olympi Lyciae. et postca Tyri
episcopus, nitidi compositique ser- episcopi, qui, sub Diocletiano et Va-
•nionis
... ad extremum novissimae leriano, Chalcide Gracciac, martyrio
persecutionis, sive, utalii affirmant, coronatus est.
sub Decio et Valeriano, in Chalcide
Gracciac, martyrio coronatus est.
MHB. XVII KL. AUG. In An- XVII KL. AUG. Apud Anliochiani
...
liochia. Theodosi.EustasifeustaliE]. Syriae, sancti Eustachii episcopi et
Dionisi confessoris, qui, sub Coitslarilioprin-
... cipe, obcatholicam fidem, in Traia-
DE VIR. ILL., LXXXV. Eustalhius
... primum 7 Beroeae Syriae, deinde nopolim, civitatein Thraciac, pulsiis
Antiochiae rexit ecclesiam, et adver- exilio, ibidem requievit.
1. RICIIARDSON, p. 41.
2. Édit. MOMMSEN, p. 295.
3. RICIIARDSON, p. 41.
l\.Mart. lyonii. Cf. p. 211.
5. MOMMSEN, p. 296.
RICIIARDSON, p. 43.
<*>.
7. Ibid., p. 44.
312 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
sus arianorum dognia mùlla componens, sub Corislarilio principe puisas esl
in exilium, Traianopoliin Thraciarum, ubi et usque hodie conditus est.
.
DE VIR. ILL., LXXXVII. Cf. notice de S. Alhanase, Extr. de RUFJ\,
H.E., XI, 3.
MHB. KL. AUG.
... In Ilalia Vir- KL. AUG. Apud Ilaliam, civilale
cellis civitate [passio et] Depositio < Vercellis ', sancti Eusebii epi-
Sancti Eusebii. episcopi et confesso- scopi > et confessoris, < qui > ob
ris. confessionem fidei, a <C Constanlio
DE VIR. ILL. ,XCVI. Eusebius -
... principe > Scylhopolim, cl inde Cap-
A^ercellensis ejiiscopus, ob confessio- padociam rclegatus, sub luliano im-
nem fidei, a Constanlio principe peralore, ad ecclesiam suam reversus,
Scylhopolim et indc Cappadociam novissime, < persequentibus Arkuiis,
rclegatus, sub luliaiio impcralorc ad martyrium passus est. >
ecclesiam reversus
... mortuusest ...
Gennade. De viris illustribus.
— Additions aux notices de
S. Jacques de Nisibe (i5 juillet), de S. Paulin de Noie (22 juin)
et mention de S. Nicéta, évêque de Remesiana (22 juin).
DE I. lacobus 3, eogno-
VIR. ILL., ID. IUL. < Nisibi /(, natale sancli
mento sapiens, Nisibenae, nobilisPer- lacobi episcopi ... discrimine libe-
sarum modo civitatis, episcopus, rata sit. > Hic unus J'uit ex: numéro
[fuit] unus ex numéro sub Maximino confessorum sub persecutione Maxi-
persecutore confessorum, et eorum miani, et eorum qui, in Niccna synodo,
qui in Nicaena synodo aiiaiiam per- perversilalcm Arii omousii opposi-
versitatem, « omousion » opposition/! tionc damitavenuit';; atque infra muros
dainnarunt ..... Mori lui" hic vir urbis suae, ex praecepto Constantini
Constantiitemporibus, et iuxta prac- imperatoris, ad tutelam etniuninien-
ceptuin patris eius Constanliiti, intra tum scpultus, postea, zelo Iuliani
muros Nuùhen sepelilut; obeustodiam apostatae extra urbem clatus et con-
videlicet civitatis; quod secundum ditus. Sed mox, eadem civitas tanli
fidem Constantini evenit. Nam post patron! orbala reliquiis, Persarum
multos annos, ingressnsIulianus Ni- dilioni succubuit.
siben iussit efferri de civitate
...
sancti eorporis reliepaeis; et post paucos menses ... iovianus imperator, qui
luliano successerat, tradidit barbaris civitalem, quae usque hodie Pcrsarum
dicioni, cum finibus suis, subiecla servit.
MHB. X KL. IUL. Alibi deposi- X KL. IUL. Depositio beati Niceae,
tio sancte memoriae ...
Nicei. episcopi. Ilomatianac civitatis episcopi.
DE VIR. ILL., XXII. Niceas s, Ilo-
matianae civitatis episcopus, composuit simpbci et nitido sermone ... hbcl-
los
...
Nous avons fait remarquer plus haut que cette seconde notice
se présentait sous deux formes : une plus courte, dans le manus-
crit de Sainte-Croix, et une plus longue que nous avons repro-
duite ici d'après l'ensemble des autres manuscrits, en distin-
guant par l'emploi des crochets, les parties additionnelles. Il est
à noter que la mention de la translation de S. Benoît et de
St0 Scholastique qui s'y trouve contenue, ne relève, au moins en
apparence, d'aucun des récits connus du fait.
1. RICIIARDSON, p. 78.
2. Mart. lyonn. Cf. p. 209.
3. Bède. Cf. p. 5o.
4. P.L., LXYI, 1G8.
5. Ms. A. (Sainte-Croix): sepuilum, una cum corpore... Cf. p. 244.
314 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
MHB. VI ID. NOV. Et in Africa VII in. Nov. Natale sancti Ama-
Primi Amaranti. et...aliorum xvm. ranti martyris ; qui apud Albigensem
...
IN GL. MART., 56. Amarandus - urbem, cxaclo agonis fideli cursu,
IN GL. MART., 99. Domilius'', III Noîf. lui" Apud Syriam, sancti
équidem alius martyr, in bac habetur Domitii martyris, qui virtutibus suis,
regione[sc. apud Syriam], qui, cum multa incolis bénéficia praeslal.
multa bénéficia incolis praestel, scia-
ticis tamen veloci virtute medetur...
MHB. II ID. MAI. ... Rome. Isi- ID. MAI. Apud insulam Chiuin,
ilori. Bonefacii. [E W omm.] natale sancti Isidori martyris, in
IN GL. MART., 101. Isidorus mar-"> cuius basilica extat pulcus, in quo et
tyr m insulam Cldum quiescit ... f'ertur iniectus; de cuius aqua ener-
puleum in basilica sancti babeiis, in gumeni, febricitaiilesqiic, vel. reliqui
quo elfcrlur iniectus ; de cuius aepia infirmi, saepius polali salveinlur.
inergumenifcbricilan/esque, vel rcli-
qui injiriiii, saepius polali salvanlur..
1. KRUSCII, p. 549.
2. Mart. lyoiin. Cf. p. i58. La finale eslici modifiée d'après Grégoire de Tours.
3. KRUSCII, p. 554.
4. Ibid.
5. K1tusc.11., p. 555.
318 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
1. « Igitur rumor oral Chunos in Galliis vello prorumperc. Erat tune tem-
poris apud Tungrus oppidum Aravatius, eximiae sanclitatis episcopus, qui...
consilium habuit petendi Romam... Accédons ergo ad beati apostoli tumnlum...
l'ertur lioc a beato apostolo accepisse responsum : Quid me, vir sanctissime,
inquiétas ?... Ecce migraveris a corpore, nec videbunl oculi lui tua mula... Hoc
a sancto apostolo poiitii'ex responso suscepto, iter accélérât Galliasque velo-
citer repetit, veniensque ad urbem Tungrorum... ad Trcicctinscm urbem acce:
dons', modica pulsatus febre reeessit a corpore, ablalusque a fidelibus iuxta
' aggercm publicum est sepultus... » Hist. Franc. ,11, 5 (M.G.H., .SS. Rer. Merov., 1,
GG-67).
« Aravatius yero, Triiccicnsis episcopus,tempore Chunorum... sepultus refertur
iuxta ipsum pontem aggeris publici, circa cuius sepulchrum quanwis nix de-
fluxisset, nunquam tamen marmorem quod super erat posilum humectabat,
Etcumloca illa nimii frigoris geln ligenlur et nix usque in trium et quatuor
pedum crassitudinc terrain operial, lumulum ullatenus nonattingit... videasque
in circuilu montes niveos clevari... Sed niiramur quod atlingere non ausa est
locum bcali sepulcbri... Et credo ideirco isla fieri donec veniret qui dignain
aedificaret fabricam in honore ànleslilis gloriosi. Procedento vero tempore,
adveniens in bac urbe Monulfus episcopus templum magnum in honore eius
construxit, composuit ornavitque. In quo multo studio et veneratione translatum
corpus magnis nunc virtutibuspollet. )) In glor. conf., 71 (M. G. IL, loin, cit., 790).
2. É3it. DUCIHÏSNE, p. 121; MOMMSRN, p. 5.
3. Bède. Cf. p. 55. S. Lin s'y trouve placé aux Nones d'octobre.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 319
Eus.-lW.j H. E., V, 6. ... Cuius Lini •, Paulus in epistola ad Timollieum
meminit.
Pnosp. TIRON. CHRON., 467. Post Petrum-, primum Romaiiam ecclesiam le-
nuit Linus, annis XIII.
LIB. PONT., III. Cletus3... sedit#««. VI KL. MAI. llomae, natale < sanc-
XII, m. I, d. XI. Fuit aulem tempo- ti Anacleli papac '' > qui sccundus
ribus Vespasiani et Titi a< Domitia- post beatum Petrum, cum rexissel
ni add. F.K. > consulatuVespasiano Ecclesiam annis duodecim, persecu-
YII et Domitiano V usque ad Dond- tione Domitiani, martyrio coronatus
tiano VIIII et Rufo consulibus ... est.
martyrio coronatur. Qui etiam sepul-
tus est in Valicanum, VI kl. Mai.
PROSP. TIRON/CHRON., 498. Romànae'-* ecclesiae sccundus constituitur epi-
scopus Cletus ann. XII ... — 5oo. Domitiaiius ... régna vit ann. XV, m. V.
LIB. PONT., XV. Cf. notice de S. Victor pape, Extr. de S. JÉRÔME, De vir.
ill, XXXIV.
LIB.PONT., XVIIII.
... Pontianus ° XII KL. DEC. Romae, natale sancti
episcopus, et Ypolitus presbyter, exilio Pontiani papac : qui, Maximino ad-
sunt deportati ab Alexandro in Sar- versiiin ecclesiarum sacerdotes per.se-
ilinia insula adflictus, maceratus culionem comme-vente, cum Hyppoli-
...
fustibus, defunctus est III Kl. Nov. to pfesbylero Sardiniam deportatus,
... Quem beatus Fabianus adduxit ibique fustibus mactatus, martyrium
navigio et sepelivit in cyndlerio Ca- consummavit. Corpus eius a beato
listi, via Appia Cessavit episco- Fabiano pajia relatum, atque in cynd-
...
patus a die depositionis eius, ab lerio CaUisti sepultum est.
XI Kl. Dec.
Eus.-RUF., H. E., VI, ao. Alexandro " ... Maximums Caesar succedit, qui
persecutiones commovit ecclesiis
... tribus annis a Maximino persecutione
commota, in quibus finein et perseçutionis fecit et vitae ... Pontiano vero sex
annis episcopatu urbis llomae functo, succedit Antherus qui, cum mensem
imum, non amplius, minislrasset, Fabiano sacerdotium reliquit.
BEDAE CHRON., 36o. Maximums 8 an. III. — 36i. Hic adversus ecclesiarum
saccrdoles et clevicosperseculioneui exercet... — 362. Pontianus etAntheros,
Komanae urbis episcopi, martyrio coronati, et in cyndlerio Calisti sunt se-
pulti.
III NON. IAN. < Romae, natale sancti Antheros papae : qui ...> passus
est sub Maximino < et in cymiterio Callisti sepultus, via Appia. >
Lui. PONT., XXIII. Lucius ', na- IV NON. MAE. Natale sancti
tioneRomanus ...martyriocoronatur. < Lucii 2 papae et martyris, qui, in
Fuit autem temporibus Calli et persecutione Valeriani > el Gallieni,
Volusiani usque ad Valeriano III et ob fidem Christi cxilio religatus, et
Gallicano [Cat. Liber. : Gallieno II]. jr)0.ç£modum divino nutu ad ecclesiam
Hic cxilio fuit. Postes., nutu Dei, in- suani redire permissus, martyrium
columis ad ecclesiam reversus est ... < capitis obtruncatione > comple-
qui etiam a Valeriano capite trunca- vit. Positus est via Appia, ad sanc-
tus est, /// Non. Mar ... qui etiam tum Syxtum.
sepultus est in cymiterio Callisti,
•via Appia
...
LIB. PONT., XXA'TI. Félix'*, natione III KL. IUN. llomae, via Aurélia,
Romanus, sedit ann. IIII, m. III, d. in cymiterio, natale sancti Felicis
XXV. Martyrio coronatur. Fuit au- papae, qui, cum annis quiiique rexis-
tem temporibus Claudii et Aureliani, set Ecclesiam, sub Claudio principe,
a consulatu Claudii et Paterni ... martyrio coronatus est.
Qui et sepultus est in cyndlerio suo,
vieiAurilia III Kl. Iun.
...
PROSP. TIRON. CHHON., 916. Romae'•, episcopatum XXV suscepit Félix
annis V..
MHE. VI ID. DEC. romae ///// de- VI ID. DEC. llomae, natale sancti
positio euticiani episcopi. Euthyciani papae, qui rexit Eccle-
LIB. PONT., XXVIII. Eiityciaiius1', siam anno uno, et sub Aureliano im-
natione Tuscus ... sedit ann. I, m. peratore martyrio coronatus, sepultus
I, d. I. Fuit autem temporibus Aure- est in cymiterio Callisti. Qui et ipse,
liani ... Hic temporibussui.ç, per eli- per diversa loca, trecentos qiiadraginta
versci loca, ÇCCXL1I martyres sua duos martyres manu sua sepelivit.
manu sepelivil... Et martyrio corona-
tur. Qui etiam sepultus est in cymiterio Calisti, via Appia, VIII Kl. Aug.
LIB. PONT., XXX. Marcellinus ", VI KL. MAI. < Natale 7 sancti Mar-
natione Romanus ... fuit ...tèmpori- cellini papae cum byinnis. > Quo
...
\bus Diocletiani et Maximiani ... quo tempore fuit magna pcrsecutio, ita ut
tempore fuit pcrsecutio magna, ut intra unum mensem, decem cl sep-
intralOLXdiebus, XVII milia homi- tem millia martyrio coroiiareritur. Et
num ... martyrio cqronarcntur cessavit episcopatus annis septem,
Ab eodem die cessavit episcopatum persequenle Diocleliano christianos.
ann. VII, m. VI, d. XXV, persequenle
Diocleliano christianos.
LIB. PONT., LXXVI. Cf. notice de S, Martin pape, Extr. de BÈDK,
Chron., 547.
CHRON., 36o, 36i, 36-2. Cf. notice de S. Pontien pape, Extr. du LIBER
PONTIFICALIS, XVIIII.
CHRON., ^OS. Haec pcrsecutio * X KL. IUL. <;InRritannia2, sancti
tam crudelis et crebra flagrabat, ut Albani martyris transmeabilem
intra uuuin niensem, XVlI inillia reddidisse. > Quo in tempore, per-
secutio crudelis Oceani limbum trans-
martyrum pro Christo passi invenian-
tur. — 4°6. Nam et Oceani limbum gressa, etiam Aaron cl lulium Britan-
transgressa, Albanuni, Aaron et Iu- niae cum aliis plurimis viri ac femi-
liuin. Bdlaniae cum. aliis plurimis ids, felici cruore damnavit.
viris. ac femiids, felici cruore dam-
navil.
CHRON., 407. Cf. notice de S. Pamphile, Extr. de S. JÉRÔME, De vit: ill.
LXXV.
CHRON., 423. Cf. notice de S. Lucien d'Antioche, Extr. de S. JÉRÔME, De
vir. ill, LXXVII.
CHRON..429- Maximums3Trevero- IV KL. IUN. <^ Treveris 4, beali
rum episcopus clarus liabetur, a quo Maximini episcopi > a quo Atha-
nasius persecutionem Constanlii fu-
Athanasius, Alexandriae episcopus,
• cum a
Constanlio quaereretur ad poe- giens, honorifice susceptus est.
nam, honorifice susceptus est.
CHRON., I\iQ>. Constantius 5... an. EX KL. FEB. Apud Ephesum(i,
XXIIII,m. V, d. XIII. — 43i.Reli- <^, natale sancti Timothei "' apo-
quiae apostoli Tiniotbei Constantiiio- stoli ^> cuius corpus, sub Constantin
polint invectae. im'peratore, Conslantiiiopolim trans-
latum est.
CHRON., 44U- F°sl Auxenti 8 seram <
II NON. APR. Mediolani °, depo-
sitio beati Ambrosii episcopi et con-
mortem, Mediolani Ambrosio epi-
scopo constituto, omnis ad fidem fessoris ^> cuius studio, inler cae-
rectam Itatici convertitur. tera doctrinae et miraculorum
insignia, tempore arianae perfidiae,
tota Ilalia ad cs\\\o\ica.m fidem con-
versa est.
1. Édit. MOMMSEN,!). 295.
2. Bède. Cf. p. io5.
3. MOMMSEN, p. «96.
4. Bède. Cf. p. 5i. -
5. MOMMSEN, p. 296.
6. Cf. Mari. hier, au V Kl. Oct.
7. Bède. Cf. p. 49.
8. MOMMSEN, p. 298.
9. Bède. Cf. p. 5o.
LIS TEXTE ET LES SOURCES. ,' 323
MHB. XVIII KL. FEB. ... Et alibi XVIII KL. Viw.Abacuc et Micheac.
depositio sancti abbacuc prophetae... prophetarum, quorum corpora sub
CHRON., 463. Archadius*... an. Archadio imperatore, divina revela-
XIII. — 464. Corpora. sanctorum Ain- tione reperta sunt.
bacuin..et Michae prophetarum divina
révélationc produntar.
CHRON., 470. Lucianus presbyter2, lit NON. AUG. <^ Hier()Solymis ?.,
cui revelavit Deus, VII Honorii prin- inventio eorporis beatissimi Stephani
ciuis anno, locum sepulcbri et reli- protomartyris et sànctorium Gama^
quiarum beati protomartyris Ste- Relis. Nicodemi et Abiljon sicut ]>
phaiii et Gamalihelis ac Nicodemi, revelatum est a Domino beato
qui in Evangeliq et in Actis Aposto- < presbytero Lucianc > septiiho
lorum leguntur, scripsit ipsam reve- Honorii principes einri. Quae reve-
lalionem, graeco sermone, ad om- latio, scripta ab eo ai* totius Ecclesiae
îiiimi ecclesiarum personam. personam, omnibus f'ere gentibus de-
claratur.
CHRON., 498. Zenon'' an. XVII. III ID. IUN..< Natale 8 sancti Bâr-
— 499. Corpus Bârnabae apostoli et nabae apostoli > cuius corpus, tem-
evangelium Matthaei, eius stilo scrip- pore Zenonis imperatoris, ipso révé-
tum, ipso révélante, reperitur. lante, repertum est.
CHRON., 5I5. Iustiidanus,0... an. XVI KL. FEU. < tu Aegypto", apud
XXXVTU.—317. Corpus sancti An- Thebaidem, beati Anlonii monachi >'
toni monachi, divina rcvelationc re- cuius corpus, sub lustiniano impera-
pertum, Alexandriam defertur el in tore divina revelntione repertum,
ccclesia beati baptislae lohaiinis hti- Alexandriam delaluni est, et in ecclesia
inalur. beati.baptistac [ohannis huiiiatum.
CHRON., 54O. Sic decollatus
... aliis LXX, XI KL. FEB. < Ad Aquas Salvias,
[Anastasius] 8 cum mar- natale sancti Anastasii 9 a rege
tyrium complevit
... Reliquiae beati eorum Chosroe > cum aliis septua-
martyris Anastasiiprimo monasterium ginta. Reliquiae eorporis eius primo
suum [supra : Hierosolyniant petit Hierosolymis ad monasterium suum,
ubi
...monasterium intravit], deinde Romani delatae, venerantur in
rleindeRomain advectae,... venerantur monasterio beati Pauli apostoli, quod
in monasterio beati Pauli apostoli, dicitur ad Aquas Salvias.
quod dicitur ad Aqilas Salvias.
CHRON., 54?• Coiisteiiilinus 10 filins XVI KL. OCT. Natale sancti Mar-
Constantini an. XXVIII. —548. Hic tini, papae, qui ob fidem catholicam
deecplus a Paulo exposuit typum ab imperatore Constanlino haeretico,
...
adversus catholicam fidem unde
... per Theodorum exàrchum, de ecclesia
1. MOMMSEN, p. 3oo.
2. Ibid.
3. Mart. lyomi. Cf. p. 214.
4- MOMMSEN, p. 3o5.
5. Bède. Cf. p. 5i.
()• MOMMSEN, p. 307.
7. Bède. Cf. p. 48.
S. MOMMSEN, p. 3n.
!)• Bède. Cf. p. ioli.
10. MOMMSEN,. p. 3i3.
324 \ LE MARTYROLOGE DE FLORUS DF LYON.
1. MOMMSEN, p. 3i6.
2. Bède. Cf. p. 54.
3. MOMMSEN, p. 3i6.
4. Bède. Cf. p. 5o.
5. Voyez en particulier les notices cxlraites de : Eusèbo-Rulùi, H.E., IV, I5J
LE TEXTE ET LES SOURCES. 325
S. Cyprien, Lettres G, 10, 3Q; S. Jérôme, De viris, 34, 42, 96; Grégoire de Tours,
In gloria martyrum, 5/j, 75, 9S ; Bède, Chronique, 463 et des Passion.es SS. Perpetuae
c(_ Felicitatis, Sebasliani, Victoris, Eugeniae, Iulii, Pergentini cl Laurentini,
Viti, Fidei et Caprasii, Thebaeorum martyrum. Ajoutez la mention de S. Co-
lomban, an IXKl. Dec., que nous retrouverons plus loin.
1. Voyez aussi, au IX Kl. Aug., le cas des miliaria convertis en milites.
326 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
KL. IAN. L. Romae via appia coro- KL. IAN. llomae, <[natale^> sancli
nae et milites triginla Natale alama- <[ Alniachii ' martyris qui iubente
.
chi qui iubente alypio, etc. Alypio, etc. ..^> Item llomae, via Ap-
pia, coronae mililum triginta.
IV NON. IAN. LB. Macbarii ab- IV" NON. IAN. Beati Macharii ab-
batis. batis.
III. NON. IAN. L. In Ellesponlo IV NON. IAN. InPonto, civitate Tho-
civitate Parethia Cirici Primi Then- mis, trium fratrum Afgaei, Narcissi.
genis Et in civitate Tomis Claudio- et Marcellini pueri, qui sub Licinio
nis, Eugeni Rodi et trium fratrum inler lyrones comprehensus, cum nol-
Argei Narcissi et marcellini pueri let militare, caesus ad mortem et diu
christiani Fili episcopi qui sub li- in carcere maceratus, inmareniersus,
cinio inter lyrones conprebensus martyrium consummavit. Corpus eius
cum nollet militare cesus ad mor- ad litlus delalum et a religiosis viris
tem carcere inaneipatus missus in depositum, magui.s coruscat virtuti-
ceppo est donec relatione esset re- bus.
sponsum dimersoque in mare delato
corpore eius in litorea religiosissimis
virisdepositum estin villaAmanti reli-
giosi viri ubi fiunt orationes magnae...
i. Bède. Cf. p. no. On voit par suite de quelle interprétation du texte liiéro-
nymien notre rédacteur attribue saint Almacliius à Rome.
2. Saint Siméon avait une notice dans la rédaction précédente (cf. p. 188).
Cette notice, comme quelques autres du début de -l'année, n'a pas passé dans
la présente rédaction.
3. Cette notice et celle de saint Lucien d'Antiocbe, insérée au môme jour (cf.
Extr. de S. Jérôme, De vir. ill., LXXY1I), sont à rapprocher de celles qui figurent
dans la rédaction précédente, parmi les extraits du martyrologe biéroiiyuiien,
au VII Id. Ian. et au XIX Kl. Feb. (cf. plus haut, p. an).
LE TEXTE ET LES SOURCES. 327
ID. IAN. B. ianuarii. Romae. se- ID. IAN. Romae, via Lavicana, co-
...
cunde. Via Iavigana. corone et mili- ronae militum epuielragiiita.
tum quadraginta.
E... ianuarii romae secundi via
laviana coronae înililuni xv.
XVII KL. FEB. B. W. Romae via XVII KL. FEB. llomae, via Salu-
salutaria (B. sal///aria) in cimiterio. taria, in cimiterio Priscillae < natale
praescelle depositio sancti Mai'celli sancti Marcelin papae iii ci-'
papae. et confessoris. miterio Priscillae. >.
XVII KL. FEB. B. Arelato deposi- XVII KL. FEB. Apud Arelatçin,
lio sancti bonorati episcopi. sancli Honorati episcopi.
XV KL. FEB. G[B] 2. Cathedra XV KL. FIÎB. Cathedra sanctiPétri
sancti Pétri apostoli qua primo Ro- apostoli, qua primum llomae sedit.
mae sedit.
XII KL. FEB. B. Trecas. passio XII KL. FEB. Trecas^ passio sancli
sancti patrocli martyris. Patrocli martyris.
VIII KL. FEB. B. Arvernus prae- VIII KL. FEB. <Natale saiicti Pro-
ieeti martyris. iecti:i,^> Arvcrnensis episcopi et mar-
tyris.
VHI'Ki.. FEB. G. Beati Pauli apo- VIII KL. FEB. Conversio sancti
stoli conversio in Damasco. Pauli apostoli.
VII KL. FEB. B. Ravenna... Leu- VII KL.
FEB. Sanctorum marty-
docius. Theugenis. cum tiïginta sex rum Theogenis, cum aliis triginta
martyribus. sex.
III. KL. FEB. LB. In antiochia " IIIKL. FEB. Apud Anliochiam,
passio sancti epoliti. passio sancti. Hyppoliti.
II KL. FEB. fi! ...'..-. Tyrsi martyr. II KL. Natale sanctorum Sa-,
FEB.
El passio sanclorum Gallinici. Et luruiid, Tyrsi et Victoris.
aliorum quindecini sacerdotum In
Africa Victoris. publii. Saturnini.
Et policarpi.
KL. FEB. B. In scottia. Brigidae KL. FEB. Apud Scotiam, <^sanclae
virginis. Brigidae virginis ''. ]>
VIID.FEB. B. In Arminia [minore VI ID. FEB. Apud Arnteniam mi-
W] natale Dionisi. Miliani [emiliani norent, natale sanctorum Dionisii,
F W] Saebasliani. Emiliani et Sebasliani.
III NON. MAR. B. In Africa. Pétri. III NON. MAR. Sancti Eusebii.pa-
Rustici. Heripimaris. Palatini. cl lalini, el aliorum novem.
aliorum VIIII
Paniphipili. Eusebii. Palamarti...
...W. In afreca pétri eusebi rustici
heiibiniaris palatini el aliorum vun
Pamphili palamarli. . .
.
ATI KL. APR. B. In Pentapoli Li- VII KL. APR. Apud Peutapoliin
biae. Theodori episcopi Hirini dia- Lybiae, Theodori episcopi, Hyrenci
coni. Serapionis. Ammoni lectoris. diaconi, Serapionis et Ammonii lec-
[léct. E]. torum.
III NON. APR. B. [iiiilio lalerculi] III NON. Apud Scytltiam, ci-
APR.
In Syciana [sicia W]. Thome. Eva- vitale Thomis, natale sanctorum
gri. Bénigne [in fine lalerculi] In Evagri et Benigni.
...
civitateThomis. Item. Evagri. Beni-
giii.
VIII KL. MAI. B. In Civitate VIII KL. MAI. < Lugduno Gal-
Lugduno Galliae. Passio Alexandri liae 3, natale sancti Alexandri
exanimatus emisit. ^> Passi suiît ...
Cum aliis numéro xxxini...
cum eo et alii, numéro triginta qua-
tuor. <^ Sepulti ambo ..... exstructa
est. ~^>
IV KL. MAI.. B. In Pannonia Eu- IV KL. MAI. In Pannonia, sancti
sebi episcopi PollionisTuballi. Pollionis martyris.
KL. MAI. B. Civi[la]le Sidonensi KL. MAI. Civitate Scdunensi, loco
loco Acauno. Passio Sigismundi ré- Acauiia, <^passio Sigismundi J'^> ré-
gis. gis.
V NON. MAI. B. In Hierusolima V NON. MAI. Hierosolimis <^ in1-
Inventio Sancte Crucis domini no- ventio sanctae crucis s ^> ab Helena"
stri ihesu christi: ab helena regina in regina, sub Coiistaiiti.no principe.
' monte golgolha. post passionem do-
mini anno ducentissinio XXXIII. ré-
gnante eonstantino imperatore.
V NON. MAI. B. Rome Via Nomen- V NON. MAI. < Romae 0 > via
lana miliario vu. Natale sanctorum Numcntana, ntilliario septimo, sancti
Iuvenalis. Heventi. Alexandri. Theo- < Alexandri papae et Eventii el
(loli. Theodoli, elc... >
G. Eventii. Theodoli. Iuvinalis Jpso die, natale sancli Iuvenalis
...
Confessoris. episcopi et conj'essoris1.
III NON. MAI. B. Etilimi diaconi III NON. BIAI. Apud Alexandriam,
i. J'ai retrouvé, et publié ailleurs {Anal. Boll., XXIV, 321-342) deux rédac-
tions de la Passion de ce saint, dans lesquelles se retrouve le fond de notre
notice. Néanmoins le fait que celle-ci renferme plusieurs inexactitudes et que
précisément celle du début : lectoris au lieu de filii lectoris, concorde avec le
martyrologe hiéronymien, m'a décidé a/la laisser ici en regard de ce dernier,
sans chercher a la rapprocher plus directement de la Passion.
334 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
VIII KL. lira. B. ... Polegrati. et VIII KL. IUN, < Romae 2 > ,;!„
aliorum mi. Coronati 1. Vineenti. Numentana, in cimiterio Praetextati,
lohannis. In Oriente Eusebi. ViaNo- natale <^ sancti Urbani ^> episcopi
nientana miliario. vin. Natale Urbani et martyris, <[cuius doctrhia, ^>sul>
episcopi. In cimiterio Pretextali. Do- persecutione Alexandri 3, <^ multi
rostori.... martyrio coronati Sunt. ^>
VII KL. IUN. BG. Rome Simme- VII KL. IUN. Romae, sanctorum
tri. martyris. [Romae Semetri cum martyrum Siminelrii presbyteri et
aliis viginli tribus (duobus LAB.) aliorum viginli duorum, quos sepe-
martyribus G]. livit beata Praxedis''.
VU KL. IUN.B. In Tudertina. Tu- VII KL. Tuder Tusciae, na-
IUN.
sciae* [Natale sanctorum W] Felicis- tale .sanctorum Felicissimi, Heraclk
simae. Eracli. Paulini et Paulini.
VII KL. IUN. B. [In territurio W] VII KL. IUN. In territorio Aulisio-
autisioderinsi loco cocif.co. Passic dorerisi, passio sancli Prisci martyris,
Sancti Prisci [martyris W] cum sociis cum ingenti multitudine.
suisinnumeramartyrummultitudine.
V KL. IUN. W. In sardinia V KL. IUN. Apud Sardinieini, sanc-
aemili felicis priant [priatni EB] lu- torum Emilii, Felicis, Primi, Lu-
çiani. ciani.
IV KL. IUN. B. Romae. Via Aurélia IV KL. IUN. llomae, via Aurélia,
Restituti. Via Tiburtina. Septem ger- sancti Restituti.
manorum. Via Tiburtina, septem germano-
rum.
III KL. IUN. B. Turribus Sardiniae. III KL. IUN. Turribus Sardiniae,
Natale Sanctorum. Gabini Crispoli. natale sanctorum martyrum Gabinii
et Crispuli.
II KL. B. In Aquileia Canti.
IUN, II KL. IUN.Apud Aquileiam,
Cantiani. Procati. Crissogoni. el can- natale sanctorum martyrum Ccuilii,
tianellae. Cantiani cl Cantiartillac fratrum.
II KL. IUN. B. Turribus Sardiniae II KL. IUN. 'Turribus Seiidiidae,
Criscentianae [Criscentiani EW]. natale sancti Crescentiani.
IV NON. IUN. B. In Campania. III NON. IUN. In Campania, sancti
Nerasmi [Herasmi E]. Herasmi.
.
i. Voyez plushaut,
endroit
p. aG5,l'observation que nous avons faite sur un emprunt,
possible à cet du martyrologe hiéronymien, pour la notice des SS.Pas-
sicrate et Yalcntion : VIII KL. IUN. Apud Moesiam, civitate Dorostoro, natale
sanctorum martyrum Passicratis, Aralentionis cl aliorum duorum simul corona-
torum.
2. Bède. Cf. p. 102.
3. Ce détail figure dans la Chronique de Bède, \ 35G, 358.
4. Cf. Gesta S..l'raxedis {BIIL. 6920) : « Relatum est deinde Antonio imperatori
conventum intitulo Praxedis fieri : quarc multos lenuit : quos inter, Synimetrium
presbyterum cum aliis viginti duobus, quos sine audientia punire in eodem ti-
tulo praecepit. Horum corpora noctu beata Praxedis collegit et sepelivit in
cimiterio Priscillae, die Vil Kal. Iulias. » MOMBRITIUS, Sancluarium, 11, 194'.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 33S
IVID. IUN. B.Romae. Via aurelia. IV ID. IUN. Romae, via Aurelia,
miliario xiui. Natale Basilledis.... milliario decimo tertio, natale sancti
et aliorum xn [xx EW]. Basilidis martyris, ci aliorum viginli.
XVI KL. ,IUL. B. Anthiocia. Sanc- XVI KL. IUL. Apud Antiochittm,
torum. Cyrici. et. ittlitae. matris eius natale sanctorummartyrum < Cyrici
et cum eis quadringentorum trium et lulittae L.. obtruncatione capitis
[ccccini EW] martyrum. impleverunt. > Passi sunt cum eis
et alii quadringenti quatuor.
XVI KL. IUL. B. In civitate Nam- XVI KL. IUL. Civitate Namnetis,
netisNatale sancti Simelini [Simi-' sancti Sindliani episcopi et confes-
lianiEW]. soris.
XV KL. IUL. G. Romae diogenis XV KL. IUL. llomae, sanctorum
lilasti et aliorum martyrum ducen- martyrum ducentorum sexaginta
loriuii sexaginta duorum. duorum, qui positi sunt via Salaria
vetere, ad çlivum cucumeris.
XIV KL. IUL. B. Romae civitate XIV KL. IUL. llomae, natale sanc-
lialbinae. tae lialbinae.
XI KL. IUL. B. In Sicilia civitate XI KL. IUL. Apud Siciliam, civi-
siracusa Rufini Et mareiae. tate Syracusis, natale sanctorum llu--
fini et Mareiae.
VIII KL. IUL. B. Romae. in cimi- VII KL. IUL. Romae, Luciac virgi-
terio. ad septem palumbas. Via Sa- nis, cum aliis viginli duobus.
laria, vetere Sanctorum Fisti. Luceiae
régis, cum aliis. sexaginti duo [xxn
EW].
VII KL. IUL. R. ...In Alexandria.
Agatonis. Luceiae virginis...
VI KL. IUL. B. Romae. lohannis et
pauli. fratrum. et in eadem civitate.
luceie virginis et aceiae. régis...
i. Cf. Mart. lyonii., p. i54, où cette notice est placée au AT Kl. lui; et débute
par l'indication topog'raphique : In Tarso Ciliciae.
336 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
KL. IUL. B. In Blonte Or. Deposi- KL. IUL. In monte Or, depositio
tio Aaron sacerdotis primi. Aaron sacerdotis primi.
V NON. IUL. B. In Edissa In V NON. IUL. Apud Edessam Meso-
Blesopotamiae. natale translationis polamiac, translatio eorporis sancti
eorporis. Sancti Thomae apostoli qui Thomae apostoli.
passiis est in india.
VNON. IUL.B. Constantino[po]li... V NON. IUL. Apud Constantino-
Eolôgi. polim, sancti Eulogii.
IV NON. IUL. B. In Sirmia Saba- IV NON, IUL. Apud Syriiiiiuii, na-
ciae. Innocenti. cum aliis. xxx. tale sanctorum Innocentii et Sabba-
liae, cum. aliis triginta.
VÏI ID. In Thomis. Sauc-
IUL. B. VII ID. IUL. Romae, ad guttam
torum. Zenonis... Romae. ad guttam iugiter manantern, sancti Zenonis et
iugiter manentem Natale Virgi. Flo- aliorum decem millium ducentorum
riani... et trium.
VI ID. IUL. B. Romae ... Via Cor- VI ID. IUL. Romaej milliario quarto,
nilia miliario vim [et miliario mi sanctarum Rufinae et Secundae.
W]. Rufinae. Secundae.
ID. IUL. B. In Porto Romano. hoc ID. IUL. llomae, in porta, natale
est in hiscla. Natale Sanctorum. Eo- sanctorum Eutropii, Zosimae et Bo-
tropi. Zosemae et bonosae [EW add. nosae sororum.
sororum].
Id. In Alexandria Philippi.
IUL. B. ID. IUL. Apud Alexandriam, sanc-
Zenonis. Nasei et decim infantium. torum Philippi, Zenonis, Narsei et
decem infantum.
ID. IUL. B. In Africa Civitate car - ID. IUL. Carthagine, natale sanc-
taginae. Natale Sanctorum. Catolini. torum Catulini diaconi, Ianuarii,
diaconi. et reliquorum martyrum. Florentii, Iuliae el Iustae, qui sunt
qui requiescunt in basilica. Sancte positi in basilica Fausli.
Faustae. Ianuarii. Florenti. Poilu-'
tanae. Iuliae et iustae.
XIII KL. In Damasco
AUG. B. NUI KL. AUG. Damasci, natale
[Natale sanctorum W]Sabini. Maxi- sanctorum Sabirti, Maximi, Iuliani,
mi. Iuliani. Magropi. Cassi. Paule Macrobii, Cassii, Paulae, cum aliis
cum aliis x. decem.
lina. miliario xvm [xvim natale milliario clecimo nono, natale sancli
sancti W] Vhicenli. Vincentii.
XIV KL. OCT. E. ... in nuceria XIII KL. OCT. Apud Nuccriam,
lieremilis Item felicis et constantiae natale sanctorum martyrum Felicis
singoni prb. et Constantiae, qui sub Nerone passi
XIII KL. OCT. B. In Nocerie He- sunl.
remie; et alibi Beati episcopi. In In territorio Lingonicae civitatis,
Territurio. lingonicae. civitatis BIo- sancti Sigonis presbyteri.
nasse. Item F'elicis et constantiae qui
nassi sunt sub nerone. Privati et eu-
f'einie Siggoiii presbiteri.
W. In noeeria bermae et alibi
beati episcopi. In territurio lingonice
civitatis monasterio segestro deposi-
tio sancti sigonis presbyteri et con-
fessoris felicis et constantiae qui passi
sunt sub nerone privati eufemiae si-
çonae-
' XIIKL. OCT. BW... Et in Noeeria.
[item B] F'elicis. [item B] Constan-
tiae. [qui passi sunt sub nerone W].
Ul KL. OCT. B. Romae. Via Sala- III KL. OCT. Romae, < dedieatio > 1
ria, miliario vi. Dedieatio basilice basilicae < sancti Blichaelis archan-
Angeli Blichaelis... geli. >
KL. OCT. B. In Thomis civitate. KL. Ocr. Thomis civitale, natale
Prisci. Criscenti. Evacri.... sanctorum Prisci, Crcscenlii et Eva-
gri.
VI NON. OCT, B. In Nicomedia. VI NON. OCT. Apud Nicomediam,
Eleuteri cuius gesta habentur. natale sancti Eleutherii martyris. cuius
gesta habentur.
IV NON. OCT. B. In Aegyplo : IV NON. OCT. Apud Aegyptum, na-
Marci. et Marciani. tale sanctorum martyrum Marci et
Marciani fratrum.
III Oet. B. In Sicilia. Pla-
NON. III NON. Apud Siciliam, na-
OCT.
cidi. Eutici. et aliorum xxx. tale sanctorum Placidi, Euthycii el
aliorum Iriginla.
IL NON. OCT. B. In Capua Natale IINON. OCT. Apud Capuam, natale
Sanclorum. Blarcelli. Casti. Emili. sanctorum martyrum Blarcelli, Casti,
Salurnini. Emilii et Salurnini.
NON. OCT. B. Rome Via Appia. NON. OCT. Romae, via Appia, <^ na-
Depositio Blarcelli. episcopi.et Blarci tale sancti Blarci 2 ^> episcopi et con-
episcopi ////// [episcopi et confesso- fessoris.
ris C],
/////////•
S"'gi
W. ... et alibi sanctae îubaesyrgi
. . ,.
[CLV W a m. add. bacchi].
VII ID. OCT. B.In Gallia. Civitate VII ID. Ocr. Apud Coloniain Agrip-
colonie. Agripini. Natale Sanctorum. pinam, natale sanctorum martyrum
Gereon cum sociis suis tricenlorum Gereon, cum aliis trecentis decem el
deciui et vin martyrum quorum no- ôclo.
.mina deus scit.
VU ID. OCT. B. Parisius. Natale VII ID. Ocr. <
Apud Parisium,
Sanclorum. Dionisi episcopi. Eleu- natale sanctorum martyrum Dionysii
theri presbiteri et Rustici. diaconi. episcopi, Eleutherii 2 > presbyteri
<; et Rustici > diaconi.
IV ID. OCT. B. In Ravenna via IV II). Ocr. Apud Ravennam, via
laurentina Sancti Edisti. Laurentina, natale sancli Hcdisïii.
XVII KL! Nov. B. Etln Africa. Cae- XVII KL. NOV. In Africa, sancto-
crae. et aliorum pariter passio ducen- rum martyrum ducentorumsexaginta,
torum sexaginta. pariter coronatorum.
XIV KL. Nov. B. In Antiocbia. XIV IÇL. Nov. Apud Anliochiam
Sirie. Natale. Sanctorum Pelagi. Be- Syriae, natale sanclorum Beronici,
rononici [beronici W]. Pélagie, el Pelagiae, et aliorum quadraginta
aliorum vim [W XLVIIII]. novem.
XII. KL. NOV. B. Nicomedia. Dasci. XII KL. NOV.Apud Nicomediam,
Omelis. Zotici. [dasciometis zotici E. natale sanctorum martyrum, Dasii,
dasi zothici W] Gagi. cum xn mi- Zotici, Gaii, cum duodecim militibus.
litibus [milibus W].
XI KL. NOV. B. In Atrianopuli. XI KL. NOV.Apud Adrianopoltm
Tracia. Philippi episcopi. Eusebii. et Thraciaè, natale sanctorum Philippi
hermetis. Severi. episcopi, Eusebii cl Hermetis.
VI KL. Nov. B. alibi. Soi Florcnti. XI KL. NOV. Sancli Florenlii.
III KL. NOV. B. Et In Africa Passi III KL. NOV. Apud Africain, mar-
sunt martyres numéro duccnli xxx. tyres numéro ducenti viginli.
[W cc.xx].
III NON. Nov. B. In Cesarea Cap- III NON. NOV. Apud Caesaream
padocie. [natale sanclorum W] Ger- Cappadociae. natale sanctoruni Ger-
mani Thiofili. Cesari. Egrili. Vitalis. mant, Thcophili, Caesarii et Vitalis.
III ID. Nov. B. In Gallia. Civitate III ID. NOV. In Galliis, •< Turo-
loronis. Depositio Sancli Blartini nis t >• civitale, -< natale sancte Blar-
episcopi. et confessoris. tini ]\: episcopi et confessoris.
III ID. Nov. B. Et Lugduno galliae III ID. Nov. Lugduno, natale sancti
Depositio. Verani episcopi. Verani episcopi, cuius vita fide et. vir-
tutum meritis illustris fuit.
ID. Nov. B. Raveniia civitate [na- ID. NOV. Ravcniiac, natale sancto-
tale sanctorum W] Valentini. Soli- rum martyrum Valentini, Solutoris,.
toris [Solutoris EW]. Victoris. Victoris.
III ID. DEC. W. In hispaniis sancti III ID. DEC. In Hispaniis, sancli
eutici cuius gesta habentur. Euticii, cuius gesta habentur.
II ID. DEC. W. Alibi hermogenis II ID. DEC. Sanctorum martyrum
donate [donati E] et aliorum xxn. Hermogenis, Donati et aliorum vi-
ginli duorum.
ID. DEC. W. seracusa civitate si- ID. DEC. <J Apud Syracusas'1, ;>
ciliae natale sanctae lucae virginis. Siciliae civitatein <; natale sanctae
Luciae, etc.. >
XIX KL. IAN. W. In anthiocia XIX KL. IAN. Apud Anliochiam,
drusi et sociorum eius numéro, ni. sanctorum martyrum Drusi, Zosimi
zosimi et theodori. et Theodori.
XV KL. IAN. W. In africa XV-KL. IAN. Apud Africain, natale
moysitis sancli Moysitis martyris.
XII KL. IAN. E. et in tuscia iohannis XII KL. IAN. In Tuscia, natale
et festi. sanctorum Iohannis et Festi.
X KL. IAN. W. In civilate nico- X KL. IAN. Apud Nicomediam,
media natale sanclorum xxx [E xxxv] sanctorum martyrum viginti.
martyrum simul quorum nomina
deus scit.
IX KL. IAN. W. et in anthiocia IX KL. IAN. Apud Antiochiam, na-
siriae natale sanctorum virginum XL. tale sanctaruni virginum quaclra-
canonicarum. ginta.
VIII KL. B. In Bethléem Na-
IAN. VIII KL. IAN. In Bethléem Iudae
tivitasSalvatoris Domini Nostri Ihesu < nativitas 2 > Salvaloris •< Domini
Christi... nostri Iesu Christi. >
i. Celte sainte, qui a une notice dans le Mart. lyonnais du m's. lat. 3879, n'a
conservé ici qu'une simple mention, soit que cette notice n'appartienne pas
en réalité au Mart. lyonii., soit que le nouveau rédacteur l'ait omise; Cf. plus
haut, p. i3S, note 2.
2. S. Séverin, l'apôtre célèbre du Norique, dont le corps fut transporté dans
le sud de l'Italie dès la fin du V-siècle. Cf. la Vilapav Eugippius {BIIL. 7655) :
Savio itaque Iduum lanuariarum die... quievit in Domino.
3. Bède. Cf. p. 108.
4. Ce chiffre est donné par Fortunat dans sa A'ie de S. Hilaire (M.G.H.,
Aucl. ant., IV, 2), VII (21). Il peut également avoir été obtenu par le calcul au
moyen des Chroniques de saint Jérôme ou de Prospcr.
5. Les Actes de saint Maximilien de Thébeste {BIIL. 58i3, RUINART (18&9),
p. 34o) débutent par l'indication : « Tusco et Anulino consulibus, IV la.
Marlii, Teveste, etc.. »
G. Celle date est celle de toutes les rédactions du Liber Pontificalis.
7. Il existe en effet des Gesta d'un saint Maxime d'Asie, mais ils fixent la
date du niartyre au II Id. Mai, qui est aussi celle du martyrologe liiéronymièn.
D'autres textes donnent le XIV Kl. Nov. (Cf. DHL. 6829, clans RUIN-ART (iSSg),
203 et BIIL. 5834, dans AA.SS., Oct. VII], 4.17).
S. Bède. Cf. p. 5i.
9. Cf. BÈDE, Hist. Eccl. genlis Angl., I, 23 el II, 3.
10. Bède. Cf. j). 52.
11. Les textes du pseudo-Lin et du pseudo-Marcel parlent de trois officiers
nommés Longinus, Megistus et Acestus, à la garde desquels saint Paul aurait,
été confie. Tous les textes les l'ont se convertir, mais c'est tout à fait par excep-
tion que l'on en trouve, parmi les rédactions grecques, au dire desquels ils
auraient été mis à mort. (Cf. LIPSIUS, Die Apocryphen Aposlclgescliichten, II,
247 et 3i5). Il me semble que la date du 2 juillet s'explique uniquement par un"
parallélisme aisé à comprendre. Gomme saint Paul était mort le même jour
que saint Pierre, on aura fait mourir ses gardiens, les trois soldats, le même
jour que Procès el Martinicn, les gardiens de saint Pierre.
12 Cf. MHB. IV 11). lui.. In Aquileia Sanclorum. Eurlunnli. cl armageri [E ar-
inigei'i, W armagri].
)3. Mart. lyonn. Cf. p. 2i3.
14. Bède. Cf. p. 88. .- -
340 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
VII ID. AUG. Romae, sanctorum martyrum Pelri, Iulianae, cum aliis de-
cem et oclo 1.
IV ID. AUG. Romae, militum centum sexaginta quinque 2.
ID. AUG. In foro Syllae 3 <
natale sancti Cassiani •'', etc.. >
XIX Kx. SEP. -< Natale sancti Eusebii, presbyteri 3 ;> et confessoris <.
XII KL. SEP. <Natale sanctorum martyrum Bonosi et Maximiani, quo-
rum gesta habentur 7. >
VII KL. SEP. Romae, sancti Zepliyrini papae 8.
V KL. SEP. Sanctae Balbinae 0. Romae <
natale sancti Hermetis mar-
tyris ''O.. >
IV KL. SEP. •< Romae > in Avcntino <; sanctae Sabinae virginis atque
martyris ".>
VI ID. SEP. < Apud Nicomediam, natale sancti Adriani l2 martyris, cum
Jiliis viginti tribus > qui omnes, post multa supplicia, martyrium crurifragio
consummaverunt , 3.
XVIII KL. OCT. < Natale sancti Cypriani '! ... iuxta mare. >- Referuntiir
cum eo ]iassi Crescentianus, Victor, Rosula et Generalis.
VIII ID. OCT. Thessalonieae, natale sancti Demetrii martyris ls.
VII ID. Nov. Apud Perusinam, Italiae urbem, natale sancti Herculiàni
episcopi et martyris'"'.
XI KL. DEC. In Italia, monasterio Robio, natale sancli Coluinbani ' ab-
batis, qui mulloruni coenobiorum fundator, el innuinerabiliuni pater exstitit:
inonachorum, inultisque virtutibus clarus, quievit. in senectute bona.
NON. DEC. Natale sancti Dalmatii martyris 2.
A'III II). DEC. Sancti Nicolai, episcopi Blyrorum Lyciae.
X KL. IAN. Natale sancli Iohannis presbyteri, positi iuxla sanctum Her-
men 3.
5. Sainte Geneviève a une notice dans le Mari, lyonn. du ms. 3879 (cf. p. 174).
Cotte notice est omise ici ; même cas que pour sainte Euphvosyne, cf. plus haut,
|i. 138, note 2.
G. Cf. MHB. VI KL. FER. Sulpici. episcopi cl confessoris. Un S. Sulpice figurait
au 17 des Calendes de février dans la rédaction du ms. lat. 3879, et il y avait
une notice qui ne se trouve pus dans celle-ci. On sait que la date du XVI{XVII)
Kl. Feb. est considérée comme appartenant à S. Sulpice le Pieux (]• G47) et celle
(lu VI {Vil) Kl. Feb. comme se rapportant à S. Sulpice le Sévère ("f 5fli).
7. Même date au calendrier de Corbie-Luxeuil du ms. Par. lat. 14086 (KRUSCII,
Xcues Archiv, X, p. 92). Elle est attestée aussi dans la Vie du saint par Jouas
(19); cf. l'édition de Kiiuscu dansM.G.H., SS. Rer. Merov., III, 5i6.
8. S. A vît avait déjà reçu une courte notice clans la rédaction du ms. lat. 3879 :
348 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
cf. plus haut, page 204. Sur les éléments qui composent cette nouvelle notice
voyez GREC. TURON., Hist. Frahcorum, 11, 34, la Vita S. Avili {BIIL. 885) et les
fragments subsistants du Dialogus cum Gondobado rege, réunis par R. PEirKR
dans M.G.H., Aucl. anl., Vl-n, pp. i-i5.
1. Sur cette notice el la suivante, cf. page précédente, note 4-
2. Sur l'institution dos Rogations par S. Mamert, voyez l'homélie de S. Avil :
Curril quidem iramiie. vilali (Ed. PEIPER dans M.G.H., lom. cit., pp. 108-112) cl
GREG. TuRON.,//Js<. Francorum, II, 34.
3. On a le début de celte Vie dans BIIL. 2782 (AA. SS., Mai. VI, 700-701).
4. Bède. Cf. p. go.
5. Bède. Cf. p. 52.
6. Voyez les mss. du martyrologe hiéronymien CLViVù ce jour, el BG le len-
demain. Cf. aussi les Vies du saint BIIL. 4851 et 4853 dans AA.SS., Oct. I, 4$5-
490 et 463-4S1.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 34-9
(3. Recension ET
.
Mars. (10) KL., VI NON., VIII ID., V ID., II ID., X. KL., IX KL., VI KL.,
Ul KL., II KL.
dvril. (4) KL., Vit ID., VI ID., III lu.
Mai. (i) XVI KL.
Juin, (i) VIII ID.
Juillet. (2) III ID., VII KL.
Août. (1) XVII KL.
Septembre. (1) VI! lu.
Octobre. (2) III ID., IX KL.
Novembre, (o)
Décembre. (8) KL., IV NON., II NON., Xli. In XVIII KL., XIV KL.'
XIII KL., III KL.
1.
Édit. HALM, dans M.G.H., Aucl. anl., III, 1, p. 2.
352 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. Ibid., p. 44.
a. Ibid., p. 8.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 353
HIST. PERS. WAND., II, 45. Iam 3 VII ID. SEI>. Commemoralio sanc-
ad exsilium. Vibianenseni secundi torum confessorum et episcoporuin
Donatianuni, inposilis cenlum quin- Donatiani, Praesidii, Mansueti,
quaginta/tt.«/t6zM, miserai episcopum, Germant, Fusculi, qui, persecutione
1. HAL.M, p. I3.
3. Ibid., p. 19.
3. Ibid., p. 23.
LE TEXTE ET.LES SOURCES. 3S«
ex ipsochoro doctorum,
nomine Lae- congregatis, una die universae Afri-
liuii, slrenuuin atque doclissimum cae ccelesias clausit, universamque
virant, post diulurnos cetreeris squa- substantiam episcoporum et ecclesia-
lorcs,inceiidio concrernavil, aestimans, rum suis cpiscopis condonavit. CBET
lali exemplolinioreni inculiens, reli-
r|iios clisurum ... LU, 2. Et iam  conscriptum decretiini liabens, et occulte
cum eodèm dccrclo per diversas provincial suos hoiniiies dirigeas, cpiscopis
Carthagine positis, una die universae Africae ccelesias claitsit, universamque
substauliam episcoporum et ecclesiarum suis cpiscopis mxxneve condoriavil.
HIST. PERS. WAND., III,
... 21 VII ID. DEC. Commenioratio sane-
Mulieres 3 et praecipue nobiles tarum Diony.siae, Dativae, Lcontiac
cruciabant. Ex quibus ... et Aemiliani medici, et rcligiosi viri
22. unain 110-
slrani Dionysiam cursini et breviter nomine Terlii, et Bonefacii et Servit
nominabo 2.3. Quae ...suum iini- et Viclricis et. Maionci adolescciilis, '
...
cum filium ... ita confortavit, qui omnes, persecutione Wandalica,
ut matre multo fortior radderetur. sub Hunirico rege ariano, apud-
Cui dicebat : Blemento, fili mi, Africain, pro confessione fidei calho-
...
quia in nomine Trinitatis, in matre licaeetne ab ariiuthrebaptizarenlur,
c.atholica baplizati sumus 24. gravissimis et innumeris suppliciis
...
Fencrabilis vei'o adolesceiis, Maioricus excruciati, confessorum Christi nu-
nomine, in certaminis confessione spi- méro sociari meruerunt. 15 quibus
ritum reddens, cursum palini/'cruin praedictus venerabilis adolescens
corisummavit... Nam et eius germana Maioricus, matris exhortationibus
nomine Daliva, atque Lcoiilia lilia l'oboratus, in certaminis confessione
sancli.Germani episcopi, cognatusque spiritum reddens, cursum palmifcrum
Dativae venerabilis Emilius medicus, consuiiimeivil. MCBET
rcliaiosus quorum Tendus, Trinitatis
confessione praeclarus, vel Sibidensis Bonifalius, quanta pertulerint... qui
valet ex orcline dicat. aS. Servi (plis explicet poenas? ... 26. In civitate
Culusitana quaedam ... nuctrix sui noininis, Victoria, dum in
matroiia,
vero ...
conspectu vulgi continuato suspendio cremaretur postea retulit quan-
dam sibi virgincm aslitisse
... et ilico fuisse sanatam.
HIST. PERS. WAND., HT, 27. Qua- VII KL. AUG. Commenioratio sanc-
lité!' autem-4 Adrumetinae civitatis torum martyrum Victoriani, Frumeii-
civem Victorianuiii praedicem, tii, et alterius Frumciilii, et duorum
...
neseio, defieieiitibus verbis. Quo, in gcrmaiioruiii, qui omnes, persecu-
Africae partibus, nullus ditior fuit lione Wandalica, sub Huuirieo rege
qui tripudians in Domino, fcli- ariano, apud Africain, pro eonslan-
.....
citerque consuminans martyrialein tia catbolicaeconfessionis, immanis-
coronam accepit. 28. Apud Tam- simis suppliciis excruciati, egregio
baïensem quoque civitatein gesta quis martyrio coronati sunt. CBET
queal cerlamina martyrum expli-
care? Ubi duo germant Aquisrcgiensis civitatis, sibi, seçuri de Domino, mvi-
ceni iuraveruut ul rogarent tortores, ut una poena parique supplicio torque-
rentur ... Ai. In diebus illis, et duo negotiatores Frumeittius et alius Fru-
mciilius, îpsi eiusdem urbis, egregio martyrio coronati sunt.
HIST. PERS. WAND., III, 34- Tune 1 III ID. IUL. Commenioratio sanc-
etiam, Eugcnio pastore in exilio con- lorum confessorum Eugenii, Carlha-
stitulo, et universus clerus ecclesiae giniensis episcopi, fide et virtutibus
Carthaginis caede inediaque macera- ac miraculis gloriosi 2, et univers! cleii
f
tus, ère quingerili vel amplius. Inter ecclesiae eiusdem. Qui caede inedia-
quos (\uamplurimi erant leclorcs in- que macerati, fere quingenti vel am-
fantuli :gaudentes in Domino, procul plius, inter quos plurimi erant lectu-
exilio crudeli truduntur. Sed liberla- res iiifanluli, gaudentes in Domino,
tem lune, dum de média urbe cae- procul exsilio crudeli trusi sunt. In
derentur, Muritlac diaconi caeteris quibus erant nobilissimi archidiaco-
liberiorem tacere non debeo 35. nus, nomine Salutari.s, et Murilta, sc-
.
Dum primo presbyteri suppliciis ... cundus in officio ministrorum. Qui,
niacerandi ordine citarentur, post plurima pro confessione calholica
archidiacoiiinn Salutarem, artatur perpessi supplicia, et tertio confesso-
poenis memoratus Muritla, fuit enim res effecli, gloriosae in Christo per-
secuiidus in officio ministrorum. severantiae titulo illustrati sunt.
PASSIO S.LIBERATI. 16...Gaudens3 CBET
aulem quae aderat multiturlo, cor-
pora sanctorum martyrum diligeiili tradidit sepullurae, praeeunle clero ve-
nerabili Carlhaginiensis ecclesiae : ubi etiam et praedicandi diacoues, tertio
iam confessores effecli, Salutari.s el Mûritta, geruli reliquiaruui adfuerunl.
1. Ibid., p. 49-
2. Cf. II, 6, 4.7-51.
3. HALM, p. 62.
4. BIIL. 4906.
5. HALM, p. 5o.
6. Victor de Vile donne les noms des martyrs (III, 41), cl dans le même
ordre que le martyrologe, c'est-à-dire avec Liberatus en tète.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 357
JMHB. III KL. lut. Romae. Via III KL. IUL. <; Romae, natale
aurelia. Natale saiictorum apostolo- sanctorum Pétri et Pauli 2, >' qui
rum pétri et pauli ... passi sub passi sunl sub Nerone, Basso et.',
neronae. basso. et lusco. consulibus. Tusco consulibus. Peints, secundo
HIEII., De vif. UL, I. Simon Pe- Claudii anno, post episcopatum yln-
ints :i ... posl episcopatuni Aiitio- liochensis ecclesiae, et praedicationem
cltensis ecclesiae, et praedicationem dispersionis eorum qui de circumei-
(lispersiotiu eorum qui de circumeisione sipne credideranl, in Ponlo, Galatia,
e.rediderant, in Ponlo, Galalia, Cap- Cappadocia, ylsia. et Bithyiiia, ad
padocia, Asia et Bilhyida, secundo expugiiandum Simonem magum,
Claudii anno, ad expugiiandum Si- Romain inissus est; ibique vigiitti
moiiem magum Romain pergit, ibique (luinque annis cathedram sdcerdbta-
vigiitti quinque annis cathedram sa- lem tenuit, usque ad ultimum annum
r.crdolaleni. tenuil, usque ad ultimum Neronis, a quo et affixus cruci, mar-
aiinum Neronis, id est quartum de- tyrio corotialus est, capite ad terrant,
cimum. yt quo et: ajfixus cruci, verso et in sublime pedibus elevatis,
martyrio coroitatus est, capite ad asserens se indignum qui crucifgere-
terrain verso et in sublime pedibus tttr ut dominus suus. Sepultus in
elevatis, adscrens se indignum qui eadein urbe, in Falicano, iuxta viam
sic rrucifigeretur ul dominus suus.
... Triumphalem, lolius orbis veitera-
Sepultus Romae, in Falicano, iuxta. lione celebratur.
viam Triumphcdem, lolius orbis vene-
ratione cclebralw.
V. Paulus apostolus ! post Paulus quoque, posl passioiiem
passioiiem Domini viecsimo quinto Domini vigesimo quinto anno, id est
aiino,id est, secundo Neronis Ro- secundo Neronis, poslquam ab Hieru-
main dnclus mittilti.r ... Sciendum salem usque ad Illyriciuii replevil
aiilem in prima salisl'aclione ... evangelium Chrisli, Romain vinctus
Paulum aNerone dimissum, ut evan- iiiissus est, et, sicul ipse in secunda
epistola ad Timotheuin scribit, libe-
gelium. Christi in. Occidenlis quoque
partibus praedicarctav, sir.ul ipse ratus de ore. leouis, videlicet ferocis-
scribit in secunda ad Tiniotheuin sitni persécutons Neronis, evange-
:
...
« In prima mea satisfaelione lium Chrisli in Occidenlis quoque
partibus pracdicavit. Et hic ergo,
libcralus sum de ore leouis », manife-
slissime/eo«e»i,proptercrudelitatem, quarto dec.imo Neronis anno, codent
Neroitcm significans ... El hic crgo, die quo Petrus, Romae, pro Christa
quarto decimo Neronis anno, codent capite truncatur, sepullttsque est m.
die. quo Petrus, capite trttncatur, se- via Ostiensi, anno post passioiiem
pultusque est in via Ostiensi, anno Domini trigesimo septimo. BET
post passioiiem Domini trigesimo
septimo.
Eus.-Rm?., H.E., III, a ... de Paulo autem ' qiud dicam? qui ab Hieru-
salem usque ad Illyricum, replevit evangelium Chrisli
...
BHEY. APOSTOLORUM.(Corb. 2). VIII VIII KL. AUG. < Natale > beati
KL. AUG. Natalis sancti laeobi apo- < Iacobi apostoli 3, )> fratris lo-
stoli, fratris lohannis evangelistae. hannis evangelistae, qui decollatus
Acr. APOST., XII, i. Eodem tem- est ab Hcrode rege, Hierosolymis, ut
pore misit Hcrodes rex manus, ut liber Actuum Apostolorum docet.
affligeret quosdam de Ecclesia. CBET
a. Occidit autem Iacobum fratrem
lohannis gladio.
BREV. APOST. {Corb. ''). IX KL. SEP. IX KL. SEP. < In India, natale
Natalis sancti Bartholomaei apostoli, sancti Bartholomaei apostoli s, >
qui dccollatus est in India citeriore, qui apud Indiam Christi evangelium
pro Cltristo, iussu régis Astriagis. praedieans, decollatioiie martyrium
complevit. CBET
HIER. CIIRON., !io55. Matthaeus ° XI KL. OCT. < Natale beati Ma-
in ludaea Evangelium primus scribit. thaei apostoli et evangelistae 7, >
EUS.-RUFIN, H.E., V, 8. JYIathaeus 8 qui primus, in ludaea, Evangelium
Hebraeis, propria eorum liugua Christi hebraeo sermone coiiscripsit ;
...
coiiscriplum, edidit Evangelium. postea vero, apud Ethiopiam prae-
BIIEV. APOST. (Corb. °). XI KL. dieans, martyriumpassus est. Evan-
Oçr. Natale sancti Matthaei, apostoli gelium eius 10 slilo scriptum, ipso ré-
et evangelistae, qui pro Christi no- vélante, tempore Zenonis imperatoris
mine passus est in Aethiopia, civita- inventum est. CBET
t'e Tliarrium.
BEDAECHRON., 4ç)0.Zenon*' an. XVII. —499. Corpus Barnabae apostoli et
Evangelium Matlliaei, eius slilo scriptum, ipso révélante, repperitur.
BBEV. APOST. (Gell.*2). V KL. Nov. V KL. Nov. < Natale13 beatorum
Simon accipit
... Iudas Aegypti principa- apostolorum Simonis > Chanauaei
•
HIER., De vir. ill., IX. lohannes VI KL. IAN. < Natale beati lohan-
apostolus10, quem lesus ainavil pluri- nis apostoli et evangelistae " >
i. MOMMSEs, p. 171 ; CACCIARI, J, 102.
2. MOMMSEN, p. 227; CACCIARI,!, 134.
3. Sur l'erreur que renferme cette notice, voyez plus loin, p. 372.
4. Bède. Cf. p. 55.
l
5. MOMMSEK, p. 181); CACCIARI, I, m.
6. P.L., XXVII, G90.
7. D'ACHERY, tom. cil., p. 25.
8. Mart. lyoïm. Cf. p. 215.
9. Édit. KRUSCII, p. 507.
10. RICIIARDSON, p. 12.
11. Bède. Cf. p. 5G.
362 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
muni ... novissimus omnium scripsit quein lesus amavil plurimum, qui,
evangelium Quarto decimo secuitdam posl Neronem pcrscculio-
igilur anno, sccundamposl Neronem nem movente Domiliano, posteaquam
persecutionem movente Domiliano, in in oleum ignitum demersus nihil
Patmos insidam relegatus scripsit passus est, in Pathmos insidam rele-
ylpoccdypsiin Interfecto autem gatus, vidit Apocalypsim. Interfecto
Domiliano, et ...actis eius ob nimiain autem Domiliano, et actis eius ob
crudelitatem a seitalii rcscissis, sub nimiain crudelitatem a senatu rescis-
Peiiinace * redit Ephesum, ibique sis, sub Pertiiiace redi.it Ephesum.
usque ad Traianum principem persé- Et quia concussam, se absente, per
vérons, totas Asiae fuiidavil rcxitque haereticos vidil Ecclesiae fidem,
ccclcsias, et coiifcctus senio, et sexa- confestim liane descripta in Evangc-
gesimo octavo postpassioiiem Domini lio suo Ferbi Dei aeternitate, stabili-
anno inorluus, iuxta candem urbem vit. Ibique usque ad Traianum prin-
sepultus est. cipem perseveraits, totas Asiae fun-
BEDAE CHRON., 3O3. Qui - [Nero] et davit rcxitque ecclcsias, cl coitfcctus
ipsum lohannem fertur in ferventis senio, sexagesiino octavo posl passio-
olei dolium misisse, sed Iohannes iiem Domini anno mortuus, iuxta
tain ininunis redisse a poenis, quam eandem urbem sepultus est. CBET
a corruptione carnis mahebat sem-
per ininunis. — 3on. Hic [Nerva] primo edicto suo cunctos exules revocavit;
unde et loliannes apostolus, bac gênerai! indulgehlia Ephesum rcdiil, cl quia
concussam, se absente, per haereticos vidil Ecclesiae fidem, coiijesliin liant:,
descripta in Evangclio suo Ferbi Dei aeternitate, stabilivit.
GESTA. 2. Primuin
... sumamus TV In. <; Romae ... Nerei et
MAI.
Domitillam virginem Haec habuit Achillei fratruni ]> qui fuenint
'•
...
Nereuin et Achillcum eunuchos cubi- eunuclti beatae Flaviae Domilillae.
cularios ... 10 Igilur cum essel. quique cum ea apud insidam Pontiam
[Domitilla] in Ponliana insula exi- longum pro Cliristo duxerunt exi-
liata, simulque ibi essent cum ea. lium. Postmodumvero ab Aureliano.
Nereus et Aehilleus, erant ibi duo sponso Domilillae, quem ipsa ob
malefici 18 Aiirelianus sponsus amorem Christi spreverat, primo ver-
... ... ab
«ius contempUis ea, fecit eam beribus gravissimis allreclati, (lein
christianilatis titulo in banc insulam Memmio Rufo r.oiisulari su/il tradili.
relegari. Ipse vero Aurelianus A quo, cum. cquuleo et flammis com-
coepit Nerei et Achillei animum at- ... pellereiilur ad immolandum, et dice-
lentare, putans se per ipsos virginis rent se, a bealo Pctro aposlolo bapli-
animum eommovere. Sancti vero zatos, intlla. ratione passe idolis im-
exécrantes dona eius et magis Domi- molare, capite caesi suiil. Quoi uni
lillae fidem corroborantes, ideo ver- corpora rapuit yluspicius discipuhis
),i ... Tune miseriuit se ambae ad mitillae, quae, cum esset Flavii dé-
pedes eius, et credentes mysteriis mentis consulis ex sorore neptis, et
Christi consecratae sunt. ... Universi a saneto Clémente sacro velamine,
autem viri et mulieres qui pagani ex ad integritatis perseverantiam conse-
urbe vénérant, sive servi, sive inge- crata, > persecutione Domitiani,
nui,videntes haec, crediderunt Christo annoprincipatus eius quinto decimo,
et baptizati sunt ... 23. Facliim est < ob testimonium quod Christo per-
autem, et venit Aurelianus cum duo- hibebat, cum aliis plurimis ad insu-
bus sponsis ... Sulpitius autem et lam Pontiam exilio deporlata, longum
Servilianus videntes mutam loqui et inibi martyrium duxit. > Novis-
Herodem, Theodorae fratrem, illumi- s'nnc, cum ab Aitrdiano sponso suo,
natum, audientes autem omnia quae quem pro Christo contempserat, et
dicta et facla fuerant, crediderunt ... cuius accusatione exilio fuerat rele-
Aurelianus autem non curans de bis, gata, translata ad Terracinam, urbem
coepit laetus saltare inter eos. Campaitiae, et doctrina ac miraculis,
... sallanti
Cui more solito nuptiarum, primo Euphrosynam et Theodoram
omnibus autem delicientibus, ille in- conlactaneas et convirginales suas,
cessanter tanidiu saltavit, per duos deinde etiam alios plurimos ad fidem
dies et duas noctes, quamdiu cor- Chrisli convertisse!, inter quae ma-
ruens expiravit... 24. Frater autem gnalia, etiam praedictus Aurelianus
Aureliani, nomine Luxurius, petiil ab infestissimus persecutor eius, divina
imperatore Traiano ut oinnes ad sa- virtute extinctus est, a Luxurio fralre
crificandum compelleret : qui si non eius incenso cubiculo in quo, simul
consentirent, poeniseos quibus vellet cum praefatis coiivirgiiialibus suis,
interimeret. Onde facLum est ul clausa morabatur, cursum gloriosi
Sulpitium et Serviliauum praefecto martyrii sui consummavit, sub perse-
urbis Aniano traderet. Quos prae- cutione Traiani. Altéra quoque die
l'ectus confessos quod nuper facti veniens sanctus diaconus, nomine Cae-
essent chrisliani, nolentes penitus sarius, invenit corpora sanctarum
ultra idolis immolare, decollare eos virginum illaesa. In faciès enim suas
praecepit. Quorum corpora chrisliani prostratae, orantes Dominum, recesse-
posucrunt in praedio eorum, via La- runt. Quorum corpora idem sanctus
tina, milliario secundo ... a 5. Post diaconus in sarcofago novo simili
haec Luxurius abiit ad virgines condiens, in profundo lerrae injbdieiis
Christi, ad Terracinensem civitatem, sepelivit. BET
et nolentes penilus idolis immolare,
ablatis omnibus quae habebant, in eodem cubiculo in quo simul morabantur
clausit, et ignem imposuit. ylllera namque die veniens sanctus diaconus, no-
mine Caesarius, invenit corpora virginum innnaeulata : in faciès enim suas
prostratae, orantes Dominum, recesserunt. Quorum corpora idem sanctus Cae-
sarius in sarcophago novo simul condiens, in profundo lerrae iiifodiens sepe-
livit.
1. Cf. HIER., Chron., 2112 (P.L., XXVII, 0o5) ; PROSPER, 533 (Édit. MOJUISEN,
p. 418).
366 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
ritin ... Ficloiiituni vero apud eum las appcllalur, ubi foelenles aquae
lociun qui Cotilias appcllatur, libi manant et sulphureae, in ipsis,
nulentes aquae émanant et sulphu- capi/c deorsum per lioras très suspcn-
reae, in ipsis capite deorsum per sum leiteri iussit. Quod cum per tri-
lioras 1res teneri iussit et iterum duuin, pro nomine Chrisli passus
suspendi. Hoc per triduuin pro no- fuisset, migravit ad Dominum. Clini-
mine Christi passus Victorinus, mi- que una die, iussit Aureliani, corpus
«ravit ad Dominum. Iussit autem eius inhumatum iacuisset, venerunt
Aurelianus corpus eius non sepeliri. Amilerneiiscs populi chrisliani, cl
El cum una die apud Cotylas iacuis- rapidités, in suum terriloriuin trans-
stl, venerunt Amilerneiiscs populi lulerunl. Maronem autem, misso
chrisliani et rapiieriiiil eum, et in amico suo nomine Turgio, iussit
suum tcrritarium Iraiislulerunt atque idem Aurelianus duci et saxo in-
ibi sepelierunt. Maroiicni vero, misso genti opprimi; sed, protegente Do-
amico suo nomine Turgio, iussit dtici mino, in nulloeum laederepotuerunt.
et saxi ingciilis pondère opprimi. Quem consularis, accepto Aureliani
Onde factum est, immanissimam praecepto, interfecil. Cuius corpus
petram ... sanctus Maro quasi levés christianus populus rapuit et con-
paleas portavit per duo milliaria digno honore sepelivit. CET
sanus ... Consularis autem, accepta
ah ylureliano poteslate, interfecit eum. Populi autem excavaverunt petram
i|iiain humer.is portavcrat, et ibi sepelierunt eum ...
1. BUL. 4848 : « ... Quae causa fuit ut impiissiimini Datianum. pracsidem Dio-
elclianus el Muximianus Imperatores ad evertendam inagis quam ad guber-
368 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
BEDAE CHRON., 533, 536s. KL. Nov. < Festivitas omnium saiictorum 0. >
Haec festivitas omnium sauctorum generalis est Romae. Pelente namque
papa Bonifalio, iussit Focas imperator in velerifano quod Panthéon vocaba-
tur, ablatis idolaliiae sordibus, ccclesiam sanctae Mariae semp cr virginis et.
omnium martyrumfieri, ut libi quondam omnium non dcorum sed daemonio-
rum cultiis agebatur, ibi deinceps omniumfieret memoria saiictorum. CBET
entre ces textes et les Vies des deux saints abbés 1, bien que ces
Vies rapportent, dans l'ensemble, des faits analogues.
KL. IUL. In territorio Lugdiinensi, loco qui vallis Vebronna nuncupalur,
ilcpositio beatissiini viri Dei Doniieiaiii abbatis, qui primus illic eremiticam
vitam excrcuil, et plurimos sibi in Dei servitio aggregans, monasterium in-
stituil, magnisque virtutibus et gloriosis miraculis valde clarus, collectus est
ml paires, in senectule bona. BET
Les deux notices qu'on va lire n'ont subi qu'une simple re-
touche due, elle aussi, à des connaissances locales. Une première
rédaction situait Condat et le monasterium Laoconense dans la
région (rus,parles) de Besançon; la correction a pour but de
les ramener sur les confins (fines) de cette région, c'est-à-dire
à l'extrémité du diocèse de Lyon.
i. BIIL 225o (AA.SS., lui. I, 49-54), Bill,. 142 (AA.SS., Nov. I, 552-555 et
KKVSUM, dans M.G.H., SS. Rer.Mcrov., III, 174-181).
2. Cf. p. 34S.
3. Ibid.
t\. Cf. p. 329.
372 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
IV ID. IUL. < Apud Aquileiam •', natale sancti Hermagorae > discipuli
sancti Marci evangelistae. CBET
). Cf. p. 345.
2. Cf. p- 278.
3. Cf. p. 36o.
4. lbid.
5. La translation à Lippari csl signalée par Grégoire de Tours (la gl. mari.,
34, dans M.G.H., SS. Rcr: Mcrov., 1, 5io). Sur la translation à Bénévent, voyez
la note de M. Kruscli, au même endroit.
6. DUCIIESNE, S. Jacques en Galice, dans Annales du Midi, XII, 145-180.
7. Cf. pp. 36o-36i.
LE TEXTE ET LES SOURCES. 373
VIII KL. DEC. <J Natale sancti Creseentiani *>, qui ... Scriptum in Geslis
Marcelli papae. > ET
1. Cf. p. 305.
2. Cf. p. 3o(i.
3. Cf. toc. cil.
4. Cf. p. 68.
5. Bède. Cf. pp. S4-S5.
(). Bède. Cf. p. 5i.
374 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
CONCLUSION.
1. Cf. p. 2,52.
VALEUR DES DATES. 378
1. A supposer que ces personnages aient véritablement joui d'un culte ecclé-
siastique; ce qui n'est pas toujours sûr.
37G LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
sont placés à la veille des SS. Marien et. Jacques, c'est-à-dire au /// Kl. Mai.
Un Secundianiis episcoptts figure à deux reprises au II Kl.
1. Les SS. Victor et Ursus sont rattachés au // Kl. Octobii.s, jour où tous les
exemplaires du martyrologe hiéronymien donnent une translation de S. Victor
de. Milan. .Te n'ai pas attribué non plus le choix de cette date à notre rédacteur
qui l'a peut-être trouvée dans le Passionnaire utilisé par lui.
378 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DIC LYON.
i. On sait que c'est seulement sous Léon XIII (28 juillet. 1882).que la fêle
do S. Justin a été étendue a toute Fllglisc. La date choisie esl le 14 avril.
380 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. Les trois noms figurent aussi ensemble parmi les Nomina kanonicorum
domus sancli Stcphaniproiomarlyris « Lugduncnsium » du Lib. confraternitatuni
do Reichenau. Cf. M.G.iï., Libri confrat., p. 257.
2. Voyez l'obituaire de la cathédrale de Lyon (édit. Guiguè) : VI ID. FEU.
Obierunt Florus et loannes diaconi.
3. Cf. Versus Sirabi Walahfridi quos post annum actalis XV cdidit de ieb'us
dwcrsis, VIII, Ad Agobardum cpiscopum Lugdunctiscm, vers 17-24 (Éd. DUEMM-
i.Eit, dans M.G.H., ï'oelae Corot, II, 357).
4. Voyez le Liber confraternitatuni de Reichenau cité plus haut, même page.
5. Cf. l'excellente édition des Flori carmina de DUEMMLKH, dans M.G.H., Poetae
Carol., Il, 5o7~566 (le De iniusta vexatione, pp. 555 et suiv.). La préfacé de
Duemmler est le meilleur travail existant sur Florus.
388 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. P.L.,ÉinCXIX,
419-422.
2. Cf. Commentai' des Florus von Lyon zu einigen dcr sogcnannlcn Sir-
mondischen Constiiutionen, dans SITZUNGSHEIUCHTE DER
.
"WIEXER. AKADEMII;.
Phil.-Hist., cl. XCII, 1878, pp. 3oi-325.
3. P.L., CXIX, 88.
4. P.L., CXIX, 73. Sur Amalaire et ses démêlés avec Florus, voyez l'article de
Dom G. Morindans la Revue Bénédictine, IX (1892), pp. 337-35i, très favorable à
Amalaire.
5. P.L., CXIX, 71-96. Un meilleur texte de la lettre à Drogoi), Hctti, etc.;
dans M.G.H., Epist., V, 267-273.
6. P.L., CXIX, col. 82, 83, 84.
7. Ed.'DuiïiiMLEit, dans M.G.H., Poctac Carol., II, 55g-564.
L'ATTRIBUTION A FLORUS. 389
Florus ne dit nulle part dans ses oeuvres qu'il ait composé un
martyrologe. Néanmoins il nous a laissé un précieux témoignage
de l'intérêt qu'il portait à ce livre. On sait qu'il aimait à placer
en tête des ouvrages copiés et corrigés par ses soins, des pré-
faces en vers destinées à rappeler son propre souvenir. C'est
l'idée qu'il exprime, en particulier, dans sa lettre à l'abbé Hyl-
drade deNovalèse, en lui renvoyant son psautier d'après S. Jé-
rôme et l'hébreu, avec une pièce de vers destinée à figurer dans
les premières pages du volume : In primis, scribalur illa fiome-
liola de laude psâlmorum, propter aedificationem religiosorum,
secundo, haec epistola, propter instructionein lectorum, tertio, met
versiculi, ob met commemorationem1... Une autre préface ana-
logue nous a été conservée parmi ses oeuvres ; elle était destinée
a un homiliaire ; il y décrit l'ordre des lectures, en s'inspirant
peut-être de quelques miniatures placées aux fêtes principales
de l'année : c'est YEpigramma Ubri omeliarum tolius anni, ex
diversorum Patrum tractatibus oi'dùiati 2. Une troisième enfin,
et qui, cette fois, nous intéresse directement, est le Titulus libelli
ad altare sancti Stephanioblati 3, dont la destination n'a été jus-
qu'ici indiquée par aucun éditeur, et que nous allons reproduire
en entier :
1. Et aussi par la disposition du manuscrit (Par. lat. 2S32), où les deux der-
nières parties sont précédées chacune d'une ligne en blanc.
a. Cf. pp. 161-162.
394 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. noter, comme une trace curieuse du prêt de Florus, la réflexion que fait
A.
Wandelbert dons Vllorologium qui suit son martyrologe. Il prévient le lecteur
de ne pas s'étonner s'il trouve d'autres mesures que celles qui sont connues.
Ergo âge, si subiecta legeiitem pagina, lector,
Te movct, hac illam regioiie'probabSs, ab ipso
Danuvio Hesperiae primos quae vergit ad ortus,
Ludguniquc urbe etlïhodani distincta flucntis
Respicit Oceani interfusos orbe Britannos.
h'Hoiologium auquel fait allusion Wandelbert figure, nous l'avons vu, dans
nos manuscrits du groupe messin. Cf. le texte, dans P.L., XC, p,53-o,56.
2. Lettre 122. Cf. M.G H., Epislolae, VI, 102-103.
3. C'est la leçon du manuscrit unique (Par. lat. 2858). Mabillon proposait
de lire ex Prumia ad Proneam. Peut-être y a-t-il ici une glose entrée dans le
texte par le fait du copiste.
LES MARTYROLOGES HISTORIQUES. 26
402 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON.
i. Préface à Usuard, Chap. III, art. i, gg i57-i58. (P. L., CXXIIT, 536-537).
404 LE MARTYROLOGE DE FLORUS DE LYON,
I. — Les manuscrits.
Les manuscrits d'Adon où figure le Petit Romain sont, nous
l'avons dit, fort rares *. On sait que Rosweyde a tiré son texte
VII ID. Relalio pueri Ihesu. VII ID. Relalio pueri Ihesu. ex
Lucianus. aegyplo. Et sancti luciani martyris
Clerus. aiitiochcni. El clcri marlyris.
VI ID. Severinus. VI ID. Neapoli severini confessons.
Lucianus Belvacensis. victorini fratris.
V ID. Marliana. V ID. Mauritania caesariensi
niacre " virginis et marlyris. Et.
sancti iidiani 3. et basilissae uxoris
eius. et cclsi. cl marlioiiillae. ac XX
militiim.
a) Mart[ianae] C'2.
GRC*
giah apostolorum sepulti. Et marii.
marl/iae. audifaxet ambacuc 1.
a) sic RC2, om. Glm, mais la seconda
main corrige pape. Sebastiani martyris
ad. b) in vestigiis R.
XII KL. Agnes. XII KL. Sanctae Agnelis virginis.
Ptibliiis. Alhenis publii episcopi. qui mili-
Fructuosiis. tenus a.a paulo episcopus ordinatur.
Patroclns. a) cor. vel mitllenus G2m.
XI KL. Fincciilius diaconus. XI KL. Sancti vincentii diaconi et
Anastasius. martyris in liispaniis. Ad aquas sal-
Vincentius, etc. vias a. sancti Anastasii monachi.
a) Silvias R.
X KL. Emereittiana. X KL. Romae sancle emerentiaiiac «
Scverianits cl Aquila. virginis. Mauritaniac neocacsaria. Sc-
veriani ctaqidleV0. Philippisparmenae
[de septem c~|.
a) Bmerentianes R. b) Aquilae R.
c) sic R, om. G, parmene beati///// C2.
.
IX KL. Titnolhcus. VIIII KL. Epheso timothei apostoli.
Babylas. Anliochiaesanctibabilae episcopi.
Mardonus, etc.
VIII KL. Gregorius Nàzianzenus 2. VIII KL. Conversio sancti Pauli
Praeiectus. apostoli. apud daiiiascum. Sancti
Conversio S. Pauli. ananiae. qui ipsum paulum baptiza-
vit.
VII KL. Policarpus. VII KL. Sancti policarpi discipuli
Germanicits 3. sancti iohaïuds apostoli. [àpud'iSmjv-
Theogcncs. nain passi. a] Et theogcnis. cum aliis
Sulpicius. XXXFI.
Pailla ''. a) sic RC2, om. G.
VI "KL. Iohannes Chrysoslomus. VI KL. Conslantinopoli iohaïuds
Marius. crysostomi. Et dormitio sanctae pau-
lae 5.
V KL. Agnes secundo. V KL. Sanctae agnctis secundo.
Leucius, etc. Civitate apoilonia. leulii. tyrsi. calli-
Cyrillus. nici a martyrum.
lohaniies. a) Callinici om, R, G-allinioi G2m.
GHV*
IV KL. Papias et Mourus. IIII KL. Romae papiae et mauri mU
Valerius. litum. sub diocletiano imperatore.
III KL. Hippolytus. III KL. Antiochiae. passio sancti
yppoliti. Hierosolimis mathiae epi-
scopi. qui octavus fuit post iacobum.
Beati" alexandri. deciana persecutione
passi.
a) vel beati C2.
II KL. Saturninus, etc. PBID. KL. Alexandriae matrani "
martyris *. Trientino sancti vigilii
episcopi et martyris.
a) corr. metrani G2m (une autre main
écrit en marge mariaiii), metrani RC».
FEBRUARIUS
KL. FEB. Pionius. KL. FEB. Antiochiae ignatii 2 epi-
ËfFrem. scopi et martyris. Smyrnae. pionii
Brigida. martyris. et aliorum XF.
Paulus.
IV NON. Yppapante Domini. IIII NON. Yppapanti domini. Ca'e^
sareae cornelii centurionis. ipsius ur-
bis episcopi. Et aproniani martyris
romae.
III NON. Celerinus, etc. III NON.Beati celerini diaconi. et
celerinae aviae eius. et laurentini et
ignatii.
II NON. Phileas et Philoromus. PRID. NON. In civitate aegypti]
tymius n beati phyleae eiusdem urbis
episcopi. phyloromi tribuni. et innu-
merabilium martyrum.
a) Thmuis R, Thirius C2. '
GRC2
VI ID. Dionysius, etc. VI ID. Saiictorum. dyonisii. emi-
liani. et sebastiani. Alexandriae.
sancte coinitaea martyris*.
a) corr. coihthae Gïm en marge, Coin-
tae R, Zointe C2.
V ID. V la. Alexandriae. apolloniae vir-
ginis 2.
IV ID. Zoticus, Irenaeùs, etc. IIII ID. Romae zotici. [irenaei]".
Sothcr. Ityacintlii. et amantii. Et sotheris
X milites. virginis. Fia lavicana. militum. X.
a) sic RC 2, om. G.
III ID. Desiderius. III ID. Alexandriae. sanctaeeufra-
Euphrasia. sinae a virginis.
a) Euphrasiae RC2.
II ID. Etdalia. PRID. IDUS. Barcilone. eulaliae vir-
Damianus. ginis et marlyris. Alexandriae mo-
Modestus et Ammonius. desli et ammonii.
Snsanna.
IDUS. IDIBUS. Agabi prophetae in novo
testamento. apud antiochiam. Mili-
tana armeniae. sancti poliocti marty-
ris 8.
VI KL. Falentinus presbyter. XVI KL. MAR. Rome valentinipres-
Falentinus Intcramn. byteri. Et sancti valentini interam-
Bassus, etc. nensis episcopi.
Vitalis, etc.
Polioctus''.
XV KL. Quinidius. XV KL. Romae cratonis martyris.
Apud sebasten passio sancti blasii"
episcopi.
a) Blavii RC2.
XIV KL. Onesimus. XIIII KL. Sancti onesimi apostoli.
hdiana. Et in cum'ts. sanctae iulianac virginis.
Iulianus, etc.
XIII KL.' Pohchronius. XIII KL. Inperside. beati polichro-
nii episcopi et martyris.
XII KL. XII Kx. Hierosolimis symeonis
GRC2
episcopi" et martyris. Et romae mar-
tyrum claudii. praepedignaé. alexan-
dri///// et cutiae. et maximi.
a) monaclii C2.
XI KL. XI KL. Romae gabinii presbyteri et
martyris.
X KL. Mart. plut: Alexandriae1. X KL. Apud tyrum. martyrum
quorum numerum Dei scientia sola,
colligit. quos veturiusa magister mi-
litiae. iubente diocletiàuo. diversis
tormentis occidit.
a) Venturius G2mC2.
IX KL. VIIII KL. Sicylie martyrum
LXXVIIII. sub dioeletiano diversis
tormentis passorûm.
VIII KL. Cathedra S. Pelri. VIII KL. Apud anliochiam. cathe-
dra sancti pétri. Alexandriae abilil
episcopi.
VII KL. Syrciius.' VII KL. Apud syrmium. syncrii
XLI1 martyres. monaclii. Et LXII* martyrum. Ro-
Polycarpus. mae policarpi presbyteri.
a) XLII R, LXXII C2. .'
VI KL. Mathias/ VI KL. Sancti mathiac apostoli. Et
Inv. cap. Praecursoris. inventio capitis praecursorisdomini".
Sergius. Caesarea cappadociae sergii martyris.
a) domini omm. RC2.
V KL. Fictorinus, etc. V KL. Apud aegyptum victorini.
*
victoris. nicophori. claudiani. dio-
scori. serapionis et papiae.
GRC2
omis par R et C2; dans ce dernier, une
2° main écrit : In territorio Lugdunensi
locis iurensibus beati Romani abbati.
MART1US
KL. MAR. KL. MAR. Saiictorum martyrum
CCLX. temporibns claudii. qui
via salaria harenam fodientes dam-
nali fuerant.
VI NON. VI NON. Romae invini et basilei. Et
pluriiiioriiin martyrum. sub Alexan-
dro capitali sententia damnatorum.
V NON. Emclhenus et Chcledo- V NON. Saiictorum etnetherii et
nius. cheledonii. calagurri martyrio coro-
Mariiius et Aslcrius. nalorum. Caesareac marini militis. et
aslerii senatoris.
IV NON. Lucius pp. IIII NON. Lucii papae et marlyris.
DCCC martyres. Et martyrum DCCCC. qui sunt
Gains. posili [in coemeterio "] ad soudain
cacciliam.
a) sic RC2, om. G.
patiani episcopi.
i. Ct. P.R., V ID. MAR.
2. Ct.- FI., III NON. AUG.
LE TEXTE ET SES RAPPORTS AVEC FLORUS. 421
GRC2
a(corr. Misena 672m, in Nyssena R.
b) corr. vel Barcilone G2m en marge.
GRC2
XIII KL. Cuthbertus. XIII KL. Archippi commilitoiiis
pauli apostoli.*
XII KL. Benedictus. XII KL. Cassino caslro benedicti
Serapion. abbatis. Et serapionis anachoretae.
Lupicinus.
XI KL. Paulus Narboiiensis. XI KL. Narbone sancti pauli epi-
scopi. discipuli apostolorum.
GRC
II KL. PRID. KL. Romae sanctae balbinae
virginis'1. sepultae in cymiterio prae-
textati. iuxta patrem Quirinum.
APRILIS
KL. APR. KL. APR. Romae theodorae. sororis
martyris hermetis. quae sub aure"-
liano martyrizavit. sepultaea via sa-
laria.
a) sepulta RC.
IV NON. Nicetius. IIII NON. Caesarea cappadociae
Theodosia. sanctae tlteodosiae virginis et marty-
ris capite a caesae.
a) capitis R, capiti C.
III NON. Agapes et Cltionia. III Thessalonicae virginum
NON.
Evagrius cl Bcnignus. agapes et chyioniae ". Thomis evagrii
Pancratius. et benigni. Taurominii'' sancti pan-
cratii.
a) Ohioniae RC. b) Apud Tauro-
memum R, apud Laurommium C.
II NON. Ambrosius. PRID. NON. Mediolani beati ambro-
sii episcopi et confessons.
NON. Hirenes. NONIS.Thessalonicae sanctae hire-
Martiana, etc. nes virginis. Apud aegyptum mar-
Amphianus. iianae. nicanoris. apollonii.
VIII ID. Sixtus pp. VIII ID. Xysti " papae et marlyris.
temporibas adriani passi.
a) corr. Sixti 672m.
GRC
III ID. III ID. Cortinae" philippi episcopi,
qui claruit antonini veri et lucii
lemporibus.
a) Gorlinae RC.
ÏI IDUS, Iulius pp. PRID. ID. Fia aurclia. iulii papae
.
et conf'essoris. sub constantio arriano.
IDUS. Corpus, etc. IDIBUS. Pergamo asiae carpi epi-
Hermenegildus. scopi et papyrii. et agathonicae et
aliarum nudtarum.
XVIII KL. Tiburtius, etc. XVIII KL. MAI. Romae in cymiterio
Proculus. praetextali. martyrum. tyburlii. vale-
Domnina. riani et maximi.
Fronto.
XVIIKL. Olinipiades et Maxiintis. XVII KL. Cordula olympiadts et
Optatus, etc. maximi. In italia maronis eutichelis
Maro, Eutychès, etc. et victoriiti.
XVI KL. Callistus et Charisius. XVI KL. Coiynthi calisti et carisii.
cum aliis Fil. in mare mersorum.
XV KL. Mappalicus. XV KL. Apud affricam sancti
Petrus et Hermogenes. mappalici. Antiochiae pétri diaconi et
ermogenis.
XIV KL. Eleutherius et Anthia. XIIII KL. Miscna " apuliae eleulhe-
Apollonius. rii episcopi. et anlhiae malris eius.
Romae apollonii senatoris.
a) Apud Mesanam R, Mesana C.
XIII KL. Hermogenes, etc. XIII KL. Corintlii tyinonis diaconi
Vincentius. de VII. Militenac a hermogeids. gaii.
expedili. [aristonici. rufi. galatae1'].
a) corr. mitilene 672m, In Militana 7i',
Militana C. b) sic RC, om. 67.
IV KL. Vitalis (mart. rom.). IIII KL. Ravennae sancti vitalis '
Theodora et Didymus. marlyris patris saiictorum gervasii
Afrodisius, etc. etprotasii. Alexandriae l/teodorae vir-
Pollio. ginis et dydimi.
2. Cf. FI., XII KL. IUL. Noter dans /•'/., à ce jour (IV KL. MAI.), le S. Vital
de Rome.
426 LE « VETUS » OU « PARVUM ROMANUM ».
MA1US.
GRC
KL. MAI. Hiercmias. KL. MAI. Hiercmiae prophetae. El
Philippus et Iacobus. apostolorum philippi et iacobi fratris
Andeolus. domini.
Sigisniundus.
VI NON. Alhanasius. VI NON. Athanasii alexandrinac
Saturiiinus et Neopolis. urbis episcopi. Et saturnini et neo-
polis. qui in carecre requieverunt.
V NON. Inveiitio o7"e Crucis. V NON. Hierosolimis inveniio sanc-
Alexander pp., etc. tae crucis. Et romae via nomentana
luvenalis. alexandri papae. et eventii et thcoduli
presbyterorum.
IV NON. Silvanus. IIII NON. Civitate gaza silvani
XL martyres. episcopi.cum plurimis clericorum
Antonia. suorum coroitali.
Floriaims.
III NON. Euthimius. 111 NON. yllexandriaesancti culhy-
Hireneus et Pcregriiius. mii diaconi. in carecre quiescentis.
Hilarius. Hiessalonicae hyrenci etperegrini.Et 11
GRC
V ID. Anthimius. V ID. Romae via salulaiia sancti
Mamertus. anthimi.
IV ID. Nereus et Achillcus. IIII ID. Cyinilerio praelextati nerei
Pancratius. cl achillei fratrum. Fia aurelia.
Epiphanius. sancti paiicralii martyris. Et dioni-
sii.
III ID. S1*Maria ad martyres. III ID. " Sanctc inariac ad martyres
Servatius. dedicationis dies agitur. a bonefacio
papa statutus.
a) add. Servatii episcopi\K.
II ID. Pachoiiiius. PRID. ID. In syria victoris cl coronac
Ficlor cl Corona. martyrum. Et " patris nostri pachu-
mii.
a) Et —•
pachumii om. R.
GRC
XI KL. Castus et Emilius. XI. KL. In africa casti cl emilii.
Iulia. In corsica iuliac virginis".
a) In corsica etc. om. R.
X KL. Desiderius Lingonensis. X KL. a
a) Apud lingonas civitate passio
sancti desiderii episcopi 67.
GRC2
IX KL. Fincentius. VIIII KL. Sancti " manahe he-
b
Donatianus et Rogatia- rodis collactanei. apud antiochiam
mis. quiescentis. Et iohannae uxoris
Zocllus, etc.. chuzae c. In portu romano sancti viu-
c.entii marlyris. In histria d zoeli e.
servulif. silvani B.
a) Sancti — portu romano om. R. b)
manachen C2. c) cuze C2. d) In Is-
tria R. e) zoelli RC2. /) servili. C2,
om. R. g) add. et dioelis C22m, et dans
l'interligne : In portu romano martyrum
donatiaui et rogatiani fratrum.
VIII KL. Urbanus pp. VIII KL. Cymileriopraetextati ur-
Dionysius. bain episcopi et martyris. Dorostoro a
Passicrates, etc. passicratis " et aliorum.
a) Dorostoro -*- aliorum om. R. b)
passiocratis C2.
VII KL. Quadratus martyr. VII KL. Alhcids quadrati discipuli
Quadratus episcopus. apostolorum. Romae a symmitrii ». et
Simmetrius. aliorum XXIIe martyrum.
Felicissimus, etc.
Priscus. a) Romae — martyrum om. R. b) Sin-
Augustinus ep. Cantuar. mitri C2 c) XVI C2.
;
IV KL. Rcstilutus. IIII KL. Fia aurelia resliluli. Fia.
Fil germain. tyburtina Fil gerinanorum.a. Iconio 1»
IUNIUS
GRC2
IV ID. Basilides, etc.. IIII ID. Romae via aurelia basili-
dis. tripodis et mandalis ". et alio-
rum XX. Et gelulii martyris. Et ce-
realis.
&).. tripodis et mandalis corr. en marge :
In tripolï mag.daletis 672m.
III ID. Barnabas. III ID. Barnabae apostoli. Et soste-
Fortunatus. nesa apud corilithum. discipuli
pauli. Aqùileia felicis et fortunali.
a) Sosthenis R.
II ID. Nazarius et Celsits. PRID. Mediolani nazarii et celsi.
\TÛ
.
Basilides, etc. quorum " inventio pridie Nouas
iunii. martyrium V Kalendas au-
gusti.
a) quorum — augusti : ces deux lignes
sont exponctuées dans C2.
IDUS. Feïicula. IDIBUS. Romae sanctaefeliculae vir-
ginis cl martyris.
XVIII KL. Helisacus propheta. XVIII KL. IUL. Helisci prophetae.
Valerius et Rufus. Cappadociac sancti basilii 1 fratris
gregorii. et pétri.
XVIIKL. Fitus, etc. XVII KL. Sicylia martyrum viti
Esychius. nwdcsli. et crescentiac. Dorostoro
esycii mililaris.
XVI KL. Cyriais et lulitta. XVI KL. Antiochiae cylici et vitae "
Ferreolus et Ferrutio. mal ris eius et aliorum CCC IIII ".
Similianus. a) corr. quirici et iulittae 672m en mar-
Aurelianus. ge, Cyrici et iulittae RC2. 4) CCCCIV
RC2.
XV KL. CCLXII martyres. XV KL. Romae martyrum CCLXII.
GRC2
XI KL. Rufiiius et Marcia. XI KL. Syracusis martyrum rufini
et marliae. Romae demetriae virginis.
X KL. yllbaitus. X KL. Albani marlyris. Nola cam-
Paulinus. paniae paulini episcopi eta confessoris,
Mceas. a) et confessoris om. R.
IX KL. Vig. S. lohannis Bapt. VIIII KL. Sancti iohaimis pres-
Edeltruclis. byteri via. salaria velere sepulti.
VIII KL. Nativitas Praecursoris. VIII KL. Nativitas a praecursoris
domini..
a) Nativitas sancti iohannis C2.
VII KL. Lucia cum aliis XXII. VII KL. Pyrriheroea sosipatria
discipuli pauli. Alexandriae gàlliçaul
martyris. Romae lyciae "virginis cum
aliis XXII.
a) Sosipatris RC2. b) luciae RC2.
VI KL. Iohannes et Paulus. VI KL. Romae iohannis et pauli
fratrum.
V KL. Giiddencs 1. V KL. Apud galatiam cresceiitis
Zoelus. discipuli pauli apostoli. Tyburtina
italiae symphorosae 2 cum Fllfiliis ".
a) add. et natale sancti G-uillim con-
fessoris C2.
IV KL. Vig. apost. Pétri et Pauli. IIII KL. Romae leonis papae. Ale-
Léo pp. xandria plularchi. serein, heraclidis.
Hirenaeus. herois serenia. [Potamioenae 1' Mar-
Plutarchus, etc. cellac et aliorum °],
a) sereni om. R. I) potamie 672.
c) sic RC2, om. G. •
GRG 2
VI NON. Processus et Mailiniaiius. VI NON. Iii cymilerio damasi. pro-
III milites. ccssi et martiniaiii ab apostolis petro
et paulo baptizatorum. Et aliorum"
trium mililiim. qui cum paulo apo-
stolopassi sunt. Et martyrum ariston.
crescentiani. éutichiani urbanib.
a) aliorum omm. RC2. b) TJrbani et
aliorum RC2.
Y NON. Translatio S. Thomae. V NON. Translatio thomae apostoli.
Eulogius. constantinopolim^. eulogii. Laodicia
Anatholius. aitatholii episcopi. Et grcgorii mar-
tyris*.
a) sic G, constantinopoli RC2.
IV NON. Translatio S. Martini. IIII NON. Oseae et aggei. Et iocun-
' locundianus. diani martyris. Syrmio iniiocentii et
Lauriatius. sabbatiae cum aliis XXX.
Innoccns et Sabbàtia.
GRC2
,
GRC2
XIV KL. Arsenius. XIIII KL. Hispalis. saiictorum
Iusla et Rtifuia. iustacet rufinae.
XIII KL. Sabinus, etc. XIII KL. loseph qui cognomhia-
lus est iuslus. qui a iudaeis. mulla
pro Christo perpessus. victor in iudea
quievit.
XII KL. Daniel, XII KL. Danihelis prophetae. Romae
Praxedis. praxedis virginis. Missilia* victoris
Fictor Massilicnsis. martyris.
a) Massilia RC2 et 672m.
XI KL. Maria Magdalene. XI KL. Sanctae mariât magdale-
Plato. ne'.s. Etsynliches quae philippis dor-
mit. Ancyra plalonis martyris.
X KL. Fincenlius *. X KL. Ravenna apollinaris epi-
Apollinaris. scopi et marlyris.
GRC2
Lupus. martyris sub constaiilio. Et. simpli-
cii faustini et beatricis.
III KL. Abdon cl Sennes. III KL. Romae abdon et sennes ".
Maxima, etc. Tyburbo" luceniariae. maximae do-
natillac et secundae virginum.
a) Sennis R. b) Tuburbo RC 2.
AUGUSTUS.
GRC2
diaconorum. in cymilerio praetextali:
VII ID. Donalus. VII ID. Aritio doiiali episcopi et
Petrus, Iuliana. martyris. Romae pétri, iulianac. cum
Faitslinus. aliis X et FIIII ". Mediolani fausti i>
martyris.
à) XVIII R, XVII C2. b) faustini
672mC2.
GR&
XV KL. ylgapitus. XV KL. Praeneslina civitate agapili
Massa candida l. martyris. Romae iohannis et crispi
Donatus Sigesteric. presbyterorum.
XIV KL. Magnus. XIIIIKL.Sanctimagniseu andreae
martyris cumsociissuis duobus milibus
DJlJXCet Fil. Romae iulii senatoris
et martyris.
XIII KL. Samuel. XIII KL. Samuhelis prophetae. Et
porphyrii hominis dei.
XII KL. Privatus Gavalitanus. XIIKi..5afone anastasii martyris?.
Bonosus et Maximianus.
XI KL. Timolheus. XI KL. Romae via Ostiensi timot/iei
Symphorianus. martyris. Et antonii martyris. Et
Martialis, etc. p eregrinorum martyrum [martialis a].
epiteeti ". et salurnini cum sociis
eorum.
a) om. G. b ) corr. epictiti 672m.
GRC2
Anastasius 1. cundi '' martyris viclimilio '.
Seaiiidus. a) Bergamis RC2. b)Secimdi—vietimi-
Alexander. lio effacé dans G2, c) corr. victimulio
672m.
VI KL. Riifus. VI KL. Capua rttfi martyris. apol-
Félix cp: Nolanus2,. linaris discipuli. Tonds0- marcellini.
Marcellinus, etc. maneae.
Caesarius Arelalensis. a) corr. thomis 672m.
Syagrius.
V KL. Balbina. V Ki..'Romae hernie lis martyris. In
Hernies. afriça ciugustini episcopi. Constanti-
Augustiitiis nopoli " çdexandri episcopi.
Iuliauus Brivatensis.
Alexander. a) C2 omet ce jour tout entier.
IV KL. Sabina. IIII KL. Romae ad arcum faustini
Decollatio S. Ioh, Bapt. sàbinae martyris. Eo die veneratur
decollatio iohannis baptislac.
III KL. Félix cp. Tubzocensis s. III KL. Via ostiensi felicis ". au-
dacti " et ianuarii c. martyrum.
a) felicis et audactiiJC2. b) corr.adau-
cti 672m. c) et ianuarii omm. RC1.
II KL. Paulinus Treverensis. PRID. KL. Athenis arystidis qui
adriano principi de religione chri-
stiana libros dédit ".
a) libres obtulit RC2.
SEPTEMBER.
KL. SEP. Iesu Nave. KL. SEP. Ihesu nave et gedeon pro-
Prisais. phclarxxm. Capuà prisci martyris. de
illis antiquisChristidiscipulis. Caesa-
rea cappadociae longini militis et
martyris. qui la tus domini in cruce
aperuit.
IV NON. Iustus Lugduneiisis. IIII NON. Appamia aiitonini mar-
\Antoninus~\ '<, tyris.
III NON. Aiitoninus et Aristeus. III NON. Romae seraphiae virginis.
IIII Kalendas augusli passae. pridie
Kalendas sepultae. III Nouas septem-
bris menioria passionis eius cele-
brior.
GRC2
Il NON. Moyscs. PRID, NON. Moysi prophetae, An-
Rufiius, etc. cyramartyrumtriuinpuerorum. rufi*,
Marcellus Cabillônen. silvani. vilalici".
a) Ruflni RC2. b) Vitalicae GlmRC2.
NONIS. Romae victorini martyris
NON. Herciilanus. fratris severini. qui posl niiram ppe-
Quintus, etc. nitudinem amiternensis urbis episco-
pus et martyr factus est. Romae lier—
cidani ". '
. .
GRC2.
Çypriatius. episcopi et marlyris. et aliorum XXI.
Exaltatio Sac Crucis. et ccrcalis elsalustiac. Caritagine cypri-
ani episcopi et marlyris.Et"exaltatio
sanctae crucis ab heraclio imperatore
a perside" hierosolimam reportatae.
quando et romae lignum salutiferae
crucis a sergio papa inventum ab oiiuii
populo \eneratur.
d) les mots et exaltatio salutiferae cru-
cis sont effacés dans C2, gui omet le reste
de l'article, b) a persis R,
XVII KL. Nicomedes. XVII KL. Romae niconiedis marty-
Valerianus. ris.
Aper.
GRC2
Et teclaevirginisseleitcia d qidesccnlis.
a) Misenaticivitate om. C2, Mesenathae
R. 6) XX C2. c) martyris R, om. C2.
d) seleucia quieseentis om. C2.
VIII KL. Conceplio S. loh. Bapt. VIII KL. Conceplio iohannis bap-
Andochius, etc. lislae.
VII KL. Lupus. VII KL. Cleopae cui dominus post
resurrectioneni in via apparuit.
VI KL. Cyprianus et Itistina. VI KL. Romae cypriani episcopi
antiochiae passi. et cum martyre iu-
stina romani translali.
V KL. Cosmos et Damianus. V KL. Egca civitate cosmae et da-
iniani. aiitinii. leontii. euprepii.
IV.KL. Fauslu.s, etc. IIII KL. Cordula " faitsti. ianuarii.
Aunemundus. et marlialis. martyrum.
a) Cordubae R.
GRC
III KL. Dcdicatio basilicae S. III KL. In monte gargano venera-
Michaelis. bilis" memoria michahelis. archan-
geli ". etromae dcdicatio ecclesiae eius-
dem archangelic. a beato bonefacio
papa constructae in circo. qui Iocus
inter nubes dicitur.
a) venerabilis om. C2. o) archangeli
michaelis RC2. c) archangeli michaelis
672 qui omet la suite, archangeli michael.
et rome a papa beato bonefacio con-
structo in cireho etc. 67'.
II KL. Victor et Ursus. PRID. KL. Bethléem hieronimi pres-
Hieronymiis. byteri. Genova " sancti victoris mar-
tyris.
a) Genova — martyris omm. RC.
OCTOBER
GtfC
KL. OCT. Germanus. KL. OCT. T/iomis civitate prisci.
Prisais, etc. crescentis". cl evagrii^.
Remigius. a) Crescentii R. b) add. Et Remis ci-
vitate sancti Remigh episcopi R.
VI NON. Eleutherius. VI NON. Nicomediacelcutherii mar-
Leodegarius. tyris sub diocletiano. et aliorum in—
îuuiierahilium. quos iratus diocle-
tianus pro incenso palatio. diversis
442 LE « VETUS » OU « PARVUM ROMANUM ».
GRC*
tormentis. odio christiani îiominis
occidit.
V NON. Dionysiits. V NON. Athenisdioitisiiariopagitae.
Ewaldi fratres. sub adriano diversis tormentis passi.
ut aristides testis est in opère, quod
de christiana religione composuil./
hoc opùs apud athenienses inter an-
tiquorum niemoriasclarissiinuni tene-
tur.
IV NON. Marcus'et Marcianus. IIII NON. Corinthi. crisjii et gaii.
Apud acgyptum marci et marciani
fratrum. cum " quibus et innumera
, mullitudo.
GRC1
XIIIKL. Caprasius. XIII KL. »
a) In Garnis civitate aginno sancti ca-
prasii martiris C.
NOVEMBER
Severinus. tybiirtiita".
Maria ancilla. a) Festivitas agitur omnium sanc-,
torum celebris et generalis Rome C1.
b) omnium om..R. c) et iuliani pres-
byteri om. C. d) Severini RC. e) Ti-
burtina civitate R,
GRC1
VII ID. Amaranlus. VII ID. Alexandriae achillae a epi-
Ilcrculianiis. scopi. Apudperusiuin" herculani epi-
scopi et marlyris0.
a) Achilleaî R. b) Perusinam R.
c) C1 omet ce jour, mais une 2° m. comble
ainsi qu'il suit la lacune : TII IDUS.
Sancti Restituti tricastrinoe civitatis epi-
scopi.
VI ID. Quatuor Coronati: Clau- VI ID. Romae martyrum claudii. ni-
dius, etc. costrati. symproiiiaiii". castorii. sim-
pkcii. artificum insignissimorum. Et
ipso die quatuorcoroitatorum. severi.
severiani. carpophori. victorini. quo-
rum festivitatem statuit militiades ''
papa sub nominibus.quinque c niarty-
ruuicelebrari. qiiianoiiiiiiaeoruiiinon
reperiebantur. sed intercurreiitibus
annis. cuidam sancto viro revelata
sunt.
a) Symphroniani R, simphoriani C.
6) Melchiades SC]. c) corr. en marge
IIII 672m.
V ID. Theodorus. V ID. Euchaita* theodori marlyris;.
a) Euchaita om.0.
IV ID. Tiberius, etc. IIII Chersona lyciae martiiti
ID.
papae. qui ob catholicam fidem ibi
rclegatiis vitamfinivit '.
III ID. Martinus. III ID. Turonis martini episcopi
Mennas. miraculorum patratoris. In syria"
Veranus. mcniiae marlyris. conslantinopolini
translati.
a) In Scytlua R.
II ID. Arcadius, etc. PRID. ID. Africa arcadii. pascha-
sii. probi et eiilychiani. ivaitdalorum
persecutione martyrizatorum°.
a) martyrum RC1.
GRC
VI KL. Linus pp. VI KL. Romae Uni papae. El beati
Faustus, etc. alexandri episcopi et marlyris passi
XI Kalendas octobris. a papa damaso
VI Kalendas decembris translati.
quando festivitatem " dedicavit^.
a) f estivatem ei R. b) dedieaverimt 67'.
V KL. Agricola et Fitalis. V KL. Bononia vitalis et agricolae
Maximus. martyrum.
IV KL. Sileas. IIII KL. Sostenes discipuli aposto-
lorum. Et sancti rufi martyris. cum
omni donio sua per crysogoiium lu-
ctati. Africa papini " et mansueli
episcoporum 1. '
a) corr. en marge panteni 672?», pa-
pinii R. '
.
II KL. Andréas. PRID. KL. Patris" andreae apostoli.
a) Patris omm. 72C1.
DECEMBER
KL. DEC. Papiiiius et Alaitsuetus 3. KL. DEC. Rome crysanli et dariae
martyrum''. El diodori et niariaiii
cum infinita multitucline martyrum.
IV NON. IIII NON. Romae iovianae " martyris.
. faustini "martyris et °dafrosae filiae.
a) vivianae R, iuviane C1. S) Fausti
RC1. c) et dafrosaefiliae om. C1.
III NON. Cassianus. III Romae claudii tribiini. et
NON.
hilariae uxoris eius. et thrasonis".
et mauri. et LXX militum. sub ''
nuuieriano.
a) Iasonis 7267'. S) sub Numeriano
om. C.
II NON. Armogasles, etc. 5. PRID. NON. Rome symplironii" et
olimpii. exsuperiae et theodoli ". die
GRC
XIX KL. Drusus, etc. XVIIII KL. IAN. Antiochiae drusi.
Spiriclion. zosimi cl theodori. Alexandriae hero-
nis. arsenii et ysidori. et dioscori '.
Cypro spiridionis episcopi.
G/{67l
lohannes. Nicomediae martyrum XX. Romae
XX martyres. servuli " aegritudinedissoluti. in ecele-
sia beati clementis sepulti. ubi domi-
nus per illum mira operari digiiatur.
a) Victoriae virginis et martyris per-;
secucione decii imperatoris C V) Set-
vuli de quo. beatus Gregoriiis scribit
aegritudine dissoluto in eoolesia 67'.
XL. virgines.
. Spoleto gregorii presbyteri et mar-
tyris.
Victorianus, Frauienlia-
nus, etc.. VII Kl. Aug. X Kl. Apr.
Vincentius Romanus. X ICI. Aug. IX Kl. Aug.
Vitalis Ravennas. XII Kl. lui. IV Kl. Mai.
LE MARTYROLOGE D'ADON.
(c) ABRÉGÉS.
1. Je n'ai indiqué dans ces listes que les manuscrits que j'ai vus moi-même.
,
D'autres exemplaires ont été signalés en divers endroits. C'est ainsi qu'un ma-
nuscrit provenant de l'abbaye de Novalèse et conservé aujourd'hui au Musée
Royal de Berlin (Coll. Hamilton, mini. 2C9, xi° siècle), a plusieurs fois attiré
l'attention; cf.E. DE LEVIS, Anecdota sacra, Turin (1789), p. xxxin; "WATTENHACII,
dans Neucs Archiv, VIII, 329 et IX,. 244; CIPOLLA, Ricerchc suit' antica biblio-
teca dei monasiero delta Novalesa, duns ie tom. XLIX (1894) des Mcmoric délia
R. Aceadcmia dcllc Scicnzc di Torino. Sur un manuscrit de la Bibliothèque du
Chapitre de Crémone, du xii» siècle, cf. Ncucs Archiv, 111, 96 et Archivio Slo-
rico Lombardo, III (1856), pp. 5i4-53o. Nous avons déjà parlé plus haut (p. 11)
du manuscrit du Chapitre de Pistoie, attribué au x° siècle par le P. ZACCARIA,
et dont cet auteur a donné une collation dans sa Biblioiheca Pisiôriensis, Turin,
1762, pp. 16 et 98-137. Les descriptions qui ont été publiées des mss. 1041
d'Aix (xiv° s.), 98 d'Avignon (xi° s.), ioo3 et 1004 de Tours (xuc s.), Ilclmsiadl
io34 de Wolfenbtttlel (xn« s.), permettent de reconnaître chez eux des exem-
plaires du texte d'Adon appartenant à la première famille. Sur les mss. 63 de
Halberstadt (xv° s.), 718 de la Bibliothèque Communale de Cologne, IV, i5 de
la Bibliothèque du Séminaire de Trêves (xn° s.), 8076 de Middlehill (xic s.), de
même que sur un ms. de l'Abbaye de Raigern qui daterait du ix° siècle, je ne
possède que les indications trop sommaires données dans les divers dépouille-
ments dus aux collaborateurs de VArchiv et du jXcu.es Archiv. En général, on
ne peut guère se fier aux indications de cette nature; c'est ainsi que le ms. a34i3
de la Bibliothèque Royale de Munich signalé à diverses reprises comme un
Adon, est en réalité un exemplaire du texte public autrefois sous le nom de
Bède et connu sous le litre de Bède de Cologne (Cl, P.L., XCIV, 799-1148, donsla
partie supérieure des colonnes. Autres exemplaires du même texte dans les
mss. 1028, 33o2 et 3433 de Munich, ainsi que dans le ms. 263 de la Bibliothèque
Angelica, à Rome, bien que ce dernier soit donné comme un important témoin
du texte d'Adon).
ANALYSE DU TEXTE. •
460
))0suit loca ubi episcopi reconderentur. Hic presbyter a beato Petro est or-
dinatus.
VI KL.MAI. < Jttarcellini.>Hic ad sacrificanduniductus sacrilicavit, deindô
penitentia ductus, pro confessioue verae fidei capite truncatur.
V KL. MAI. •< Anastasi i. > Hic constituit designaretur cyrograpliis.
V NON. MAI. < Alexandri. > Hic constituit aquam sparsionis cum sale be-
nediei in habitaeulis hominuni, et passioiiem Domini miscuil in predicatione
sacerdotum quaudo missae celebrantur.
V KL. IUN. < Iohannis. > Quo tempore Theodorieus rex duos senatores
praeclaros et exconsules Symmaehuni et Boethium occidit ; qui XCVIIImo
die postquam papa lohannes defunctus est, subito interiit etmortuus est.
III KL. IUN. < Felicis. > Hic constituit supra mcmorias martyrum missas
celebrari.
IV KL. IUL. < Leonis. > Hiccuin inultis episcopisfidemcalholicaiiiexpo-
nens eutychianaiii et nestorianani haeresiin damnavit, et sanctissimum con-
cilium Calcedonense sua industria congregari fecit. Hic constituit intra ac-
tioneni dicere : sanctuin saçrificium, et înonachaiii non accipere velamen
capitis benedictuni ab episcopo nisi probata illius virginilas fuerit.
III KL. IUL. < Pétri apostoli. > Hic ordinavit duos epîscopos Linum et
Cletuiii, qui praesentialiter oinne mitiisterium sacerdotale in urbe Roma po-
pulo vel supervenientibus exhibèrent.
IV NON. AUG-. < Stephani. > Hic constituit nisi tantum in ecclesià.
VII KL. SEP. < Zephyrini. J> Hic constituit ulpraesentibus omnibus cle-
ricis et laicis fidelibus, sive diaconus, sive sacerdos ordinelur, et astantibus
sacerdotibus missae celebrarentur.
NON, OCT. < Marci. > Hic. constituit pallio ulerelùr.
II ID. OCT. <; Callisli. > Hic constituit ieiunium die sabbati ter in anno
ueri frunienti, vini et olei, secundum prophetiam.
IX KL. DEC, < démentis. > Hic regiones divisit episcopi suntordinati.
VI KL. DEC. <; Lini. > Hic ex praecepto velato capite introiret.
VI ID. DEC < Eutychiani. > Hic constituit nulla ratione sepeliret.
III ID. DEC. < Damasi. > Hic milita corpora saiictorum martyrum re-
quisivilet invenit, quorum memoriam etiam versibus declaravit; et constituit
ut psahni die noctuque canerentur per omnes ecclesias. Qui etiam sepultus
esl via Ardiatina in basilica sua, iuxta matrein et germanaiii suam.
H KL. IAN. <; Silvestri. '_> Hic constituit. scilicel diaconorum.
472 LE MARTYROLOGE D'ADON.
VI KL. IAN. Romae, S. Dionysii papae, qui sedit dédit alque consti-
tuit.
En plus de cette série d'additions concernant les papes, cer-
tains manuscrits, mais en beaucoup moins grand nombre, nous
en donnent une autre consacrée aux évêques' et à quelques
saints de Vienne. Elle se trouve dans les mss. : Harléien 3o62
du Musée Britannique (xe s.), latin 5a4g de la Bibliothèque
Nationale (xme s.) et i6g5 de la Mazarine (xvc s.), ainsi que
dans les abrégés : Paris, Nouvelles acquisitions latines 348
(xine s.), Carlsruhe, Saint-Pierre XXXVK (xiv° s.) et Leyde, Sca-
liger 49 in-4° (x° s.). L'édition de Rosweyde contient un certain
nombre de ces mentions dans le corps du texte, d'autres dans
l'appendice, mais, comme pour les notices des papes, il est
difficile de découvrir quelle règle l'éditeur a suivie pour faire
ses choix. Je redonne donc cette liste ici d'après le ms. lat. 5249
de la Bibliothèque Nationale (A) que j'ai complété au moyen du
ms. Nouv. acquis. lat. 348 (B). J'indique sommairement en
note les différences que présentent les mss. Harléien 3o6a (II),
Leyde, Scalig. 49 (L) et l'édition de Rosweyde (R). 4
IV NON. IAN. Eodem die, sanctissimi Paragodae septimi Viennensis epi-
scopi 2.
III NON. IAN. Sancti Florentii Viennensis episcopi octavi eiusdem urbis et
martyris.
ID. IAN. ApudViennam, sancti Veri [Severi A], quipraesedit ecclesiae post
sanctum Amantium.
XIX KL. FEB. Apud Viennam, sancti Cacoaldi episcopi.
III NON. FEB. Viennae, sancti Eventii episcopi gloriosi 3.
III ID. FEB. Apud Viennam, sancti Simpliclis episcopi et confessoris.
VIII KL. MAR. Viennae, sancti Pascasii confessoris alque pontificis,
adniirandae sanctitatis viri ''.
XYII KL. APU. Apud Viennam, sancti Isitii episcopi 5.
XV KL. MAI. Apud Viennam, sancti Pantagati episcopi °.
X KL. MAI. Viennae, sancti Iuliani episcopi 7 ... Viennae, sancti Hylarii
episcopi 8.
1. Nous ne faisons pas la distinction entre les notices données par Rosweyde
dans l'appendice de son édition et celles admises par lui dans le corps du
texte, attendu que celle distinction est chez lui toute factice. On notera d'ailleurs
que l'établissement du texte de notre liste est tout provisoire. Pour l'orthogra-
phe des noms propres, nous nous en tenons à la leçon du ms. lat. 5a49.
2. Omis par AIIL; donné par B aux Calendes de janvier.
3. Nous omettons S. Avit, aux Nones de février. Sa notice figure au corps
même du martyrologe, de même que celle de S. Mainert, au 5 des Ides de mai.
4. Omis par H.
5. Omis par II.
0. Omis par IIL.
7. Omis par AIIL.
S. Omis par 11LRB.
474 LE MARTYROLOGE D'ADON.
VII ID. MAIL MM. Sebasteni (cf. V Id.) (cf. V Id.) '-.
Gregorius Nyss. Gregorius Nyss.
Pacianus Pacianus
VI ID. M'Ait. Alexander Alexander Alexander
MM.XLII MM. XLII MM.XLLI
V ID. MAIL (vacat) MM. Sebasteni MM. Sebasteni
IV ID. MAIL Gregorius pp. Gregorius pp. Gregorius pp'.
Innocentius pp. Innocentius pp. Innocentius pp.
Petrus citmsoc. Petrus sine soc. Petrus sine soc.
Egdunus Egdunus
Maximilianus Maximilianus
III KL. MAI. Tychicus Tychicus
Agapius Agapius Agapius
II KL. MAI. Marianus Marianus Marianus
Eutrops Eutrops
Maximus Maxiinus
NON. IUN. Martianus Martianus
Bonifatius Rom. BonifatiusRom.
Bonifatius Mog. Bonifatius Mog.
VIII ID. IUN. (vocal) Philippus Philippus
MM. XX MM. XX
Artemius Artemius
Le relevé pourrait se poursuivre à travers tout le cours de
l'année, le résultat serait invariable. Lès omissions par rapport
aux rédactions précédentes sont insignifiantes. Elles se réduis
sent, en ce qui concerne le fonds de Florus, à moins d'une di-
zaine de cas, qui peuvent s'expliquer par l'état de l'exemplaire
employé par Adon. Du côté du Parvuin Romanum il n'y en
a aucune.. Quant aux additions de saints nouveaux, elles sont
également presque insignifiantes, vu l'ampleur de l'ouvrage. En
voici la listel :
XVIII KL. FEB. Translation de S. Sulpice.
VIII KL. FEB. S. Sévérien de Mende.
X KL. MAIL S. Gall.
VIII KL, MAR. S. Papias, S. Aristion.
KL. APU. S. Venance, S. Valeri.
IX KL. MAT. S. Vulfran.
IV NON. MAI. S. Quiriacus,
VI ID. IUN. S. Lézin d'Angers, S. Calais.
II ID. IUN. SS. Nazaire et Celse d'Embrun.
1. Bans les cas où les notices ont été changées de date nous adoptons ici la
date choisie par Adon. La liste de ces changements a été donnée plus haut,
page 456.
LUS MAIITYROI.OCBS HISTORIQUES. 31
482 LE MARTYROLOGE D'ADON.
S. Proculus, Slc Domnina, S. Front abbé. 15 SS. Olympiade, etc., SS. Op-
tât, etc., SS. Maron, etc.. 16 SS. Calliste, etc.. 17 S. Mappalicus, SS.
Pierre, etc.. 18 .SS. Eleulhère et Anthia, S. Apollonius. 19 SS. Hermo-
gène, etc., S. Vincent. 20 S. Victor pp., SS. Sulpice et Servilien, S. Mar-
cellin d'Embrun. 21 S. Siméon év., SS. Fortunat, etc.. 22 SS. martyrs
en Perse, SS. Parmenius, etc., S. Epypoid. 23 SS. Félix, Fortunat et Achil-
lée. 24 S. Alexandre de Lyon. 25 Litanie majeure. 26 S. Anaclel, S. Mar-
cellin pp. 27 S. Anthime. 28Sle Theodora, SS. Aphrodise, etc., S.PoIiion.
29 SS. Agapius et Secundinus. 30 SS. Marien et Jacques, S. Eutrope de
Saintes, S. Maxime.
MAI. i Jérémie, S. Andéol, S. Sigismond. 2 SS. Saturnin et Néopolis.
3 S. Juvéual. 4 S. Silvain, Les 4° martyrs de Phounon, S'° Antonia, S.Flo-
rian. 5 S. Euthyme; SS. Irénée, etc., S. Nicet de Vienne, S. Jovinien.
7 S. Juvénal, Slc Flavie Domitille, SS. Flavius, etc.. 8 S. Victor de Milan.
9 Les3io MM. de Perse. 10 Job, SS. Quarlus et Quintus. 11 S. Anthime.
S. Mamert. 12 SS. Nérée et Àchillée, S. Epiphane. 13 S. Servais. 14S.'Pa-
côme, SS. Victor et Corona. 15 SS. Torquatus, etc., S. Isidore, SS. Pierre,
etc.. 16 SS. Aquilin et Victorien, S. Pérégrin, Sle Maxime. 18 S. Dios-
çore. 19 SS. Calocère et Parthenius. 20 Stc Basilic, S,. Baudille. 21 SS. Ti-
mothée, etc., SS. Polyeucte, etc.. 22 SS. Castus et Emile, Sle Julie. 23 S.
Didier. 24 S. Vincent, SS. Donatien et Rogatien, SS. Zoël, etc.. 25 S. Ur-
bain. S. Denys de Milan, SS. Passicrate, Valention, etc.. 26 S. Quadratus
martyr, SS. Félicissime, etc., S. Priscus, S. Augustin de Cantorbéry. 27 S.
Jules, S. Eutrope d'Orange. 28 S. Jean pp., S. Germain de Paris, SS. Emile,
elc,.. 29 S. Restitul, Les y frères, S. Maximin. 30 S. Félix pp., SS. Ga-
binjus et. Crispulus. 31 Sl° Pétronille, SS. Cantius, etc., S. Crescentien.
JUIN. 1 S. Nicomède, S. Painphile, S. Caprais. 3 SS. Pergenlin et
Laurentin. 4 S. Quirin. 5 SS. Marcien, etc., S. Boniface de Mayenee.
7 S. Paul de Constantinople, S. Lucien. 8 S. Médard. 9 S. Vincent d'Agen.
12 SS. Basilide, etc.. 13 Stc Feïicula. 14 Elisée, SS. Valère et Ruf.
15 S. Esychius. 16 SS. Cyr et Julitte, SS. Ferréol et Ferjeux, S. Siniilien,
S. Aurélien. 17 Les 262 MM. de Rome. 19 S. Ursicin. 21 SS. Rufin et Mar-
cia. 22 S. Alban, S. Paulin, S. Nicéta. 23 Vigile de S. Jean-Baptiste,
S 10 Édiltrude. 25 S1* Lucie, etc... 27 SS. Zoïle, etc... 28 Vigile des SS. Pierre
et Paul, S. Léon pp., S. Irénée, SS. Plularque, etc.. 30 S. Martial de Li-
moges .
JUILLET. 1 Aaron, S. Doniicien. 2 Les 3 soldats. 3 Translation de
S. Thomas, S. Euloge, S. Anatole. 4 Translationde S. Martin, S. Jocondien,
S. Laurien, SS. Innocent, Sabbalia, etc.. 5 S. Domitius, S 10 Zoé. 6 Isaïe,
Octave des SS. Apôtres, S. Tranquillin. 7 S. Panlène. 8 S. Procope.
9 SS. Zenon, etc., SS. Anatolie et Audax, S. Cyrille, S. Brice, S. Sérapion.
10 Les 7 fils de S 10 Félicité, SS. Janvier, Marin, etc.. 11 Translation de
S. Benoît, SS. Janvier et Pélagie. 12 S. Hermagoras, S. Die, Translation
des SS. Nabor et Félix. 13 SS. Eugène, etc... 14 S. Phocas. 15 S. Jacques
de Nisibe, SS. Eutrope, etc., SS. Philippe, etc., SS. Catulinus, etc..
16 S.Hilarin, S, Eustalhe. 17 Les Scillitains. 18 Sto Guddène, S. Arnulphe.
19 S. Arsène, Stcs Juste et Rufme. 20 SS. Sabin, etc.. 21 Daniel, S. Vic-
tor de Marseille. 22 S. Platon. 24 S. Vincent, S. Victor de Mérida, Slcs Ni-
céta et Aquila, Les 83 soldats. 25 S. Jacques le Majeur, S. Christophe.
27 S. Hermolaus, S. Siméon. 28 S. Pantaléon, S. Pérégrin. 29 S. Loup.
31 S. Fabius.
AOUT. 1 S. Pierre-ès-liens, Les SS. Machabées, S. Eusèbe, SS. Cyrille,
etc., S. Félix de Gérona. 3 S.Hermellus. 5 Ste Afra, S. Cassien. 6 SS. Just
et Pasteur. 7 SS. Pierre, etc.. 8 S. Sévère. 9 Vigile de S. Laurent, S. Ro-
main. 12 S 10 Hilaria, SS. Macaire et Julien, 13 S. Cassien. 14 Vigile de l'As-
ANALYSE DU TEXTE. 483
1. Gomme dans les chapitres précédents, nous employons ici les caractères
ordinaires pour les notices introduites par Adon, et Vilalique pour celles qu'il
n'a fait que compléter ou modifier.
484 LE MARTYROLOGE D'ADON.
pelé empereur dans cette notice J, comme dans celle de Ste Théo-
dora soeur d'Hermès.
mien qui, en cet endroit, est fort embrouillé. Adon ajoute les
noms des SS. Tripode et Mandale ainsi que ceux de l'empereur
Aurélienet du préfet Platon. Tout cela concorde avec la Passio
SS. Basilidis, Tripodis et Mandalis publiée par les Bollandistes.
Il existe des exemplaires de ce texte qui remontent jusqu'au
x° siècle * ; il est donc probable qu'Adon l'aura connu, mais
c'est une histoire si singulière que l'on s'explique la sobriété de
son extrait 2.
i. Cf. plus haut, page 329, où la mention est incomplète et fautive; je* la re-
donne ici en la complétant.
2. 77777.. 1370; cf. MOMBIUTIUS, I, 8r-83v; AA.SS., Feji. I, 336-33g.
3. La date donnée par le texte publié de la Passion est le 3 février ; mais
celte date paraît avoir été sujette ù des variations.
496 LE MARTYROLOGE D'ADON.
lilium Dei, verum Deum esse qui unus clarissimus vir erat Gordiànus.
talem possidet famulam. Dixit eis Iterum Almachius beatam Caeciliam
beata Caecilia : Ite ergo et dicite in- sibi praesentari iussit. El cum insu-
felici Almachio, quod ego inducias perabilem eam in confessione fidei
petam ut no ri urgeat passionem meam, permanere videret, iubet ut ad do-
et hic intra domum meam faciam mum suam duceretur et ibi Jlammis
venire, qui vos omnes facial vitae balnearibus concremaretur. Ubi inclu-
aeternae participes. El ita Domino sa die integro et nocte quasi in loco
procurante completur. Tune italiens frigido, intégra perstitit sanilate, cum
papa sanctus Urbanus baptizavit in- semper incendia lignis congestis mi-
tra domum eius ampli us quant qua- nistrarentur. Quod audiens Alma-
dringentos promiscui sexus, condi- chius, misit qui eam ibi decollaret.
tionis, aetatis, inter quos uiiiis cla- Quam spiculalor tertio ictu percussil,
rissimus vir erat, n omine Gordiànus sed caput eius amputare non poliiit,.
S'èd curn haec agerentur, Al- Supervixil autem triduo. Tune sanc-
,.
machius praefectus sanctam Caeci- tus Urbanus corpus eius auferens,
liam sibi praesentari iubet, quam nocte sepelivil inter collegas suos epi-
interrogans ait : Quod tibi nomen, scopos. Passa est autem beata virgo
etc Tune iratus vehementer Marci Aurelii et Commodi iinpera-
Almachius praefectus iussil eam in lorum temporibus.
domum suam reduci, et in sua. ibi
domo flttmmis balnearibus concremari. Clinique fuisset in calore balnei in-
cllisa, et subter incendia nimia lignorum pabula ministrarent die, intégra et.
nocte tota, quasi in frigido loco illibata perstitit sanilale, ita ut nec una pars
membrorum eius saltem sudoris signo lassaretur. Hoc cum audisset Alma-
chius, misit qui eam in ipso balneo decollaret. Quam cum spiculalor tertio
ictu percussisset, caput eius amputare non potuil, sic autem seminecem eain
cruentus carnifex dereliquit Per triduum autem quod supervixil non
cessavit omnes... confortare l'une sanctus U/banus papa corpus eius
auferens, cum diaeonibus nocte sepèlivit eam inter collegas suos episcopos et
martyres, ubi sancti confessores sunt collocati...
sens, que s'est constituée la finale : Passa est autem beata rirgo
Marci Aurelii et Commodi imperàlorum temporibus.
Ce n'est là, je le reconnais, qu'une hypothèse, mais en tout
cas, l'argument quia séduit beaucoup de savants, à savoir que
la mention chronologique d'Adon ne saurait être de son inven-
tion parce qu'elle contredit d'autres passages de son récit, cet
argument ne me semble pas pouvoir être maintenu. M. Allard
le présente ainsi, après de Rossi : « Adon croit que l'évêque
Urbain est le pape de ce nom contemporain d'Alexandre Sévère.
Pour être logique il eût dû reporter au règne de cet empereur
le martyre de la sainte. Il ne le fait pas, mais reproduit au con-
traire une formule chronologique incompatible avec cette date.
Cette formule provient évidemment d'un document qu'Adon eut
sous lesyeux, et ce document est indépendant des Actes.» Comme
nous l'avons vu, et comme nous aurons plus tard beaucoup de
nouvelles occasions de le constater, Adon n'est malheureuse-
ment pas un écrivain d'une délicatesse telle que nous devions
conclure à une source perdue toutes les fois qu'il nous apporte
une affirmation dont nous ne trouvons aucune trace en dehors
de lui; il n'est que trop porté aux déductions hasardées et aux rap-
prochements injustifiés. D'autre part il est certainement exagéré
de dire qu'il y a incompatibilité entre la formule chronologique
du martyrologe et les données de la Passion, puisque la Chro-
nique de Bède rapproche, comme nous l'avons dit, les deux noms
de Marcus Aurelius et d'Aurelius Alexander. L'argument perd
donc à peu près toute sa force, et il ne la recouvrera que lors-
qu'on aura pu établir que, dans la pensée d'Adon, le Marcus Au-
relius de sa finale n'a pas un rapport plus ou moins confus
avec Héliogabale. Or, il restera probablement toujours fort
difficile d'établir ce point, et voici pourquoi. Dans sa propre
Chronique, composée après le Martyrologe, Adon avait une
remarquable occasion d'utiliser, s'il l'avait eu, son document in-
dépendant des Actes ; il est alors beaucoup mieux renseigné
sur l'histoire impériale qu'il ne l'était au moment où il rédigeait
son martyrologe et rien ne peut le gêner dans l'insertion de ses
notices. Place-t-il en conséquence sainte Cécile sous Marc-Au-
rèle? Aucunement. Il la rapproche, avec les saints Valérien, Ti-
burce et Maxime, du pape Urbain, et c'est sa seule addition au
texte de ses prédécesseurs pour le règne d'Alexandre Sévère :
802 LE MARTYROLOGE D'ADON.
i. BHL. i836; cf. AVATTENBACH, Ueber die Légende non den heil. Vier Ge-
kroenten, dans les Siizungsberichteder K. Pi'euss. AJiad. der Wissenschaften, Phil.-
Hist. Classe, Berlin, 1896, pp. 1292-1302. Voyez aussi 77777,. 1837 dans les Comp-
tes Rendus de l'Académie de Vienne, i853, pp. 118-126; MOMBRITIUS, I, 162-
i65' et DE Rossi dans le Bulletin d'Archéologie chrétienne, X (1879), pp. 45-5o.
2. Florus. Cf. page 275.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. 805
serait aussi sortir de notre cadre que d'étudier la valeur des dates
de 802 et de 807 assignées à la première translation, et qui s'ap-
puient toutes les deux sur la persuasion que les reliques ont été
apportées au retour d'une des deux ambassades à Haroun-al-
Raschid. Je me contente de faire remarquer qu'Adon, lors de la
composition de sa Chronique, connaissait les Annales regii qu'il
exploite alors largement. Il y a certainement vu ce qui est dit
des deux ambassades. S'il a choisi 1 pour la translation la date de
la seconde (807), c'est sans doute uniquement parce que le port
'd'arrivée! de celle-ci n'est pas mentionné, tandis que pour la pre-
mière on désigne Porto-Venere, ce qui s'accorderait mal avec le
récit de la translation, où il est question d'Arles.
Au fond, le seul témoignage sur lequel on puisse s'appuyer
avec sécurité pour l'histoire de cette translation est celui de
Florus. Nous y voyons que les reliques ont été apportées au
retour d'une ambassade envoyée par Charlemagne à un souve-
rain d'Orient. S'agit-il d'Haroun, de l'émir Ibrahim ou de
quelque autre prince? Les reliques furent-elles obtenues des in-,
fidèles par les hauts dignitaires qui avaient le titre officiel de
legati ou par quelques subalternes ayant survécu à leurs maîtres.
morts en route? Ou bien ont-elles été enlevées presque subrep-
ticement par des gens de la flotte envoyée au-devant du juif
Isaac? Et à quelle date précise a eu lieu l'événement? Ce sont
là autant de questions que nous ne sommes pas en mesure de
résoudre avec certitude. Par contre, à en juger par les termes
dont se sert Florus, il paraît bien qu'à Lyon, à son époque, on
croyait avoir de véritables reliques, des ossements, une tête.
On était persuadé que l'on avait les restes de S. Cyprien ; on
vénérait en même temps la tète de S. Pantaléon et les ossa de
S. Speratus que l'on avait sans doute trouvés auprès de ceux de
l'évêque de Cartilage. Florus ne nous dit pas qui était ce Spe-
ratus, mais dans le martyrologe que lui attribuent Adon et
Usuard, il tolère un texte qui l'identifie avec le célèbre martyr
Scillitain de 180. Cette identification était-elle bien justifiée?
Il serait difficile de se prononcer sur ce point, mais on peut se
demander s'il n'y aurait pas dans l'hypothèse d'une erreur sur
1. Voyez son texte dans M.G.H., Scriptores, II, 320 et dans P.L., CXXIII, i32.
Sigebertde Gembloux dont le martyrologe d'Adon est l'une des sources ordinaires
s'est prononcé pour 802 (cf. M.G.H., Scriptores, VI, 336), mais son témoignage
n'a pas de valeur dans le cas, et il est d'ailleurs contredit par le fait que la
flotte envoyée au-devant d'Isaac aborda à Porto-Venere.
LES MARTYROLOGES HISTORIQUES. 33
SI4 LE MARTYROLOGE D'ADON.
1. Voyez, sur ces difficultés, l'intéressant article de M. Pio FRANCHI DE' CAVA-
LIERI, Le reliquic dei martiri Seillilani, dans la Roemische Quartalschrift, XV11
(igo3), pp. 209-221.
2. BHL. 2047; cf. MOMRRITIUS, II, 37v-3gv; AA.SS., Sep. VII, 217-219 et 77777,.
2o5i ; cf. MARTÈNE ET DURAND, Thésaurus novus anccdolorum, III, i645-i65o.
3. Bède. Cf. page 71.
4. BHL. 2289 et suiv. ; cf. MOMBIUTIUS, I, 234-235».
5. Florus. Cf. page 33S.
LES SOURCES D'ADON Eî SA MÉTHODE. 518
i. 2293.
7777£.
2. BHL. 2578; cf. AA.SS., Iim. I, 2i3-2i6. La notice du martyrologe ne ré-
sume pas absolument tous les incidents de la longue Passion du saint, mais
c'est bien un texte de cette nature qu'Adon avait sous les yeux.
3. Florus. Cf. page 334-
4. B^L- 26G7; cf. MoiuîRiTius, II, 214-217'.
5. Florus. Cf. page 25g.
6. BHL. 26G6; cf. P.L., LXXIII,! 6o5 et suiv.
.316 LE MARTYROLOGE D'ADON.
...> ... et decollatus est || IV Id. Augusli. || Sepultum est corpus eius
II Ici. Augusti. .
XIX KL. FEB. < Apud Nolam Campaniae, natale beati Felicis presbyteri>
[i]Hic a Maximo Nolanae urbis episcopo presbyterii honore praeditus est.
Cum autem imperatorum décréta christianos iusequi praecepissent, Maxi-
mus pontifex, iam senio praegravatus, putans se non posse ferre supplicia,
silvarum saltus adiit, quos dum turbidus de perseculione pererraret, alfec-
tus famé, gelu attritus, solo corru.it semivivus. At beatus Félix presbyter
captus, et vinculis adstrictus, )| [2] cum ante praesidem Draccum adduCtus
fuisset, I) [3] multaque de portentis Deorum, quod nihil essent disputasset,
H [4] eumque praefectus impelleret ut immolaret, respondit : Inimiei esfis
deorum vestrorum; ad quaecumque enim me deorum vestrorum templa
duxeritis, hoc eis eveniet quod evenit illis ad quae meum fratrem Felicem"
vos duxisse poenituit. Sed si vultis probare virtutem Domini mei Iesu
Christi, me ad Capitolium ire iubete, ut ipsum lovem, principem daemo-
11
iorum vestrorum ruere faciam. Mox impius iudex compressis auribus
suis iussit eum fustibus caedi, || [5] deinde equulei tormentis applicari; iiid'e.
carceri includitur in quo, non mediocribus vinculis adstrictus, || < cocleis
ac testulis .stt/mositis >> extenditur. || [6] Et. ecce, nocte média, angélus Do-
mini, confractis catenis, scissaque trabe qua petles eius conclusi tenebah-
tur, ait illi : Surge et egredere, ac require sacerdotem tuum, inventumque
reduc ad urbem, et absconde, ne inedia ac famé depereat, clonec desinat
persecutio. Dumque beatus Félix egressus, sacerdotem et episcopum suum
requireret, invenit illum solo prostratuni, clausis oculis, strictisque denti- -
bus vix spirantem. Et cum anxie requireret quid alimenti defecto seni por-
rigeret, ecce subito de sentibus uvam pendere miratur : de qua aliquibus
granis in os confessons expressis, paululum senior refocillatus surrexit.
Quem humeris impositum Félix ad civitatem detulit et sub tugurio cuiusdam
viduae commendatum, alimentis pavit. || Deinde captus || [7] in exilium.
deportatur beatus martyr, in monte qui vocatur Circeio, ubi lapides exci-
debantur, ut'ipsecum damnatis pari modo lapidum caesor esset. Ubi Probi
cuiusdam tribuni filiam a daemonio liberavit, uxoremque eius ab hydropisi
morbo curavit^ ipsumque Probum cum uxore et filia et pluribus aliis, in
Christo baptizavit. Post, inde regressus, || [8] crescente persecutione, iterwn
mittitur persecutor ex numéro apparitorum qui beatum Felicem teneret.
Quem cum sollicite requireret, et eunidem ipsum Felicem interrogaret
si nosset ubi F'elix presbyter lateret : Iîac, inquit, Félix parte abiit. Perse-
cutore discedente, Félix latebram petiit. Sed necmora, persecutor ipse sub-
sequitur. At martyr inter parietes dirutos occulebatui', ubi in ipso primo
domus introitu araneorum telae dependentes, intus neminem tune intràsse
iidem fecerunt. Qua visione delusus inimicus abscessit.Sic martyr ad alium
locum demigrans, a muliere quadam per très menses pastus est : cuius
tamen faciem, dum iisdem latibulis celaretur, nullo modo viclit. || [9] Post-
modnm vero, apud Nolam^ pontilicem daemonioruin ad Christum. conver-
tens, templum Apollinis, prius daemone qui responsa dabat expulso, divina.
virtute deiecit. || [10] Virtutibus itaque adeo illiistris, cum vellet universus
populus Nolanus ut levaretur episcopus, non consensit, sed alterum in sede
pontiucali deligens || [11] ipse, post duodecim annos quos apud Nolam,
cessante persecutione, fecerat, dominica die, mysteriis confectis, data pace
omnibus, se in pavimentum oraturus proiecit, || [12] moxque beati viri
anima de carnis ergaslulo cgressa,post graviapro Christo tormenta, quae
patienter tulerat, felicia régna, ipse vere Félix conscendit, || [i3] sepultusque
est iuxta urbem ab Helpidio venerabili presbytero, in loco qui dicitur
Pincis, ubi claris semper fulgel virtutibus.
que Thibiuca était la forme primitive d'un nom auquel les co-
pistes de la Passion auraient fait prendre les formes les plus
diverses.
A vrai dire, il sera prudent d'attendre l'édition critique de
la Passion pour considérer la question comme définitivement
tranchée, car les trois remarques suivantes s'imposent.
i° Il ne faut pas perdre de vue la nature de la phrase du
martyrologe de Bède sur laquelle on s'appuie.( C'est une sorte
d'addition empruntée à une source certainement différente de
celle où le îiiartyrologiste avait puisé pour son résumé des
Actes. Le martyrologe abrège, comme l'avons vu, un texte de
la rédaction B interpolée, et, de même que ce texte, il donne
au nom de la ville la forme Tubzoc... ( exactement : civilatis
Tubzocense M, Tubzocensae PQTV). Ce n'est certainement pas
le texte B qui a pu lui fournir la forme Tibiuca et encore moins
l'indication de la distance entre Thibiuca et Carthage.
2° Les rédactions connues de la Passion ne favorisent que
médiocrement l'identification proposée par Tissot. Le texte du
ms. Nouv. Acq. lat. 2179, qui représente une forme de A,
nous donne d'abord les leçons : Tubysacensis et Tubyza, puis
Tiziacensis etTiziaca. Le ms. lat. 10861 dont nous avons re-
produit le texte plus haut et qui appartient à la classe B, donne
les leçons Tubzocensis et Tubzuca. Les textes de la rédaction
C présentent des formes semblables ou à peine modifiées,
comme Tubizacensis, etc.. En somme, on peut dire que la
caractéristique commune des leçons adoptées dans les trois ré-
dactions est la présence du z au milieu du mot. Le début est
presque toujours Tub. L'ensemble gravite autour des formes
Tubzac..., Tubzoc..., Tubzuc...
3° Il est vrai qu'il y a une exception importante. Surius,
dont le texte nous offre un représentant, actuellement unique,
de la plus ancienne forme de A, donne les leçons Tibiurensis
et Tibiura. Mais pouvons-nous admettre sans contrôle le témoi-
gnage de Surius? Sans parler des libertés que cet éditeur prend
trop souvent avec les textes, il faut observer ici que deux fois il
a mis devant les leçons en question l'étoile qui renvoie aux
notes marginales. Les notes n'ont pas été imprimées, au moins
dans l'édition de 1080 que j'ai sous les yeux; nous sommes
donc dans l'incertitude sur la valeur des deux leçons, et nous
pouvons nous demander si, dans ce cas comme clans bien d'au-
832 LE MARTYROLOGE D'ADON.
très, Surius n'a pas préféré au texte de son manuscrit une cor-
rection qui, dans la circonstance, aurait le martyrologe de Bède
pour base i.
Ainsi la leçon de Surius n'est pas sûre, celles des autres
textes sont trop éloignées de la forme Thibiuca, la phrase du
martyrologe de Bède elle-même, enfin, si exacte soit-elle en ce
qui concerne l'indication de la distance entre Carthage et Thi-
biuca, ne prouve,pas absolument que cette dernière ville ait été
celle que désignait le texte primitif de la Passion, car, encore
une fois, cette phrase ne dérive pas nécessairement de la
Passion. Dans ces conditions on peut encore apporter une cer-
taine réserve à se prononcer. Néanmoins j'ai suivi l'usage actuel
en désignant le martyr de Venouse sous le nom de Félix de Thi-
biuca. Il suffira que les manuscrits de la première rédaction
donnent raison à Surius pour que cette appellation devienne
définitive.
A. MOMBIUTIUS. B. MoSTlillT.
scrutari per singula coepil secre- scrutare cepil singulos per chri-
... venerabilem dei legem. Et ...
stianos sécréta misterii divini. Qui
lam et
dum curiosissime attonitus singula cum universa , diligentissime cogno-
perquirit, pervenit ad baptismum et visset, perrexit ad tcatrum...
perceptionem gratiae dèi, ita ut.
omniaquae didicerat, in libello con-
scriberet. Quae ciimomni animo re-
lineret, pcrgil ad iheatrum. ....
Ijes mimes sont instruits de leur rôle par leur chef; le jour
de la représentation arrive, celle-ci se déroule à la grande joie
des spectateurs et de l'empereur lui-même. Les deux recensions
sont ici presque semblables :
A. MOMBIUTIUS. B. MOSTERT.
Quid ad nos misisti filiale P Quibus Quid ad nos misisti Jiliole ? Quibus
Genesius, iamnon simulatus etfictus, Genesius non simulatus iam effectus,
sed ex corde puro respondens ait : sed ex corde respondit : Quoniam
Quia accipere cupio gratiam Christi, consequi graciant cupio ut renasci
per quam renasci cupiens, libérer a. me sentiens libérer a ruina iniquita-
ruina iniquilalum mearum. luin mearum.
Tout à coup, Genès, en présence de tout le peuple, se dé-
clare chrétien et, dans un discours à l'empereur et au peuple,
expose ses sentiments d'autrefois et ceux qu'il vient d'éprouver
au moment où s'est accomplie la parodie du baptême :
A. MOMBBITIUS. B. MOSTERT.
Ego etiam parentes meos et affines Tanto ' autem hodio uomen istud
causa christiani nominis execratus •exorrui, ut etiam parentes meos et
sum. Et in tanla derisione habui affines hac de causa desererem; et
ehristianos, ut ego in universa my- malui peregrinationis onus et ege-
sleria eorum diligenti examinatione states assumere quam in patriam pro-
perquirerem, et risum mihi et vobis priam, inter parentes ehristianos,
ludum ex eorum sanctificalione cxlii- aliqua ratione durare. Denique huius
beremi At ubi me aqua nuduni teti- causa hodii, volui scrutare sécréta et
git, et interrogatus utrum crederem abdita, non ut crederem sed ut de
remissionem peccatorum meoruin. bis misleriis risum populo exhïberem.
A. MOMBIUTIUS. B. MOSTERT.
respondi, vidi super me manum a Mox autem ut me uiidum in con-
caelo venieulem et ANGELUM Dei fla- speclu vestro aqua. illa perfudit, et
meoradiantem aspectu iuxta me stan- interrogalus, credere me ad interro-
lem et omnia peccata mea, quae feci gala respondi, vidi super me manum.
ab infantia, recilaiilcm de libro quem de celo venientem et Dei AKGELOS
in ipsa aqua laverat, in qua ego in fiammeo radiantes aspectu, iuxta me
conspectu vestro perfusus sum. Quid slantes, qui universa facinora mea
ergo faciami' Dum studeo placere que in iuvenlute commisi scripta
régi lerrestri, caelesti régi complacui; récitantes de libro, dixerimt rnihi :
cum hominibus risum facere cupio, Aqua delet ista omnia quae te fe-
angelis gaudiiim feci. Nunc igitur, cisse cognovisti. Clinique ego aqua
inclyte imperator, et vos omnes po- babtismatis fuissem perfusus, simul
puli qui domino nostro Dioclitiano etiam LIBER ILLE PERFUSUS, CAKDI-
arrisistis de his mysteriis, mectim cré- DIOR HIVE EPFECTUS EST, ita Ut 11011
dite verum deuin esse Christian, et etiam signum scripture pertineret
hune esse lumen, hune esse veritatem, demonstrare. Tune dixerunt mihi
hune esse pietalem, et per ipsum vos angeli : Scias te ab omni peccato
crédite ad indulgentiam posse pertin- mundatum; ÂGE KUKC UT GRATIAM
gere. QUAM ACCEI'ISTI COMSERVES ; tanta enim
est virtus misteriorum Dei ut lu-
dibriis subiacere non possit. Quid
ergo faciam ipsi iudicate. Dum vobis
terrenis iniperatoribus placere cupe-
rem, celesti régi complacui; et cum
omnibus risum extorquere studui,
angelis gaudiumfeci. Ex bac itaque
hora, vos domini imperatores, et vos
populi universi, sicut mecum incre-
duli de his sanctis misleriis risistis
per ignorantiam, ita mecum credenl.es,
ab irrisione cessate, indicanle me
vobis quod apertum viderim celum,
neenon et manum de celo super me
positam hora qua perfundebar, et
visos ang[e]los, et peccata universa
deleta,etlumene celo, et ang[e]lorum
nionita, et ;Dei gloriam meo corde
expressam, per quam didici verum
deum esse dominuni Ihesum Christum,
hune esse lumen, hune esse veritatem,
hune esse pietatem et salutem om-
nium qui eius misterio fuerint ut
consequuti. Qii3propter deprecor et
exhortor atque obsecro ut amore
salutis vestre dediti, credatis Domi-
numlhesuniCAmftureliunc esse verum
Deum, quod probare non potestis
nisi vos unda illa perfuderil quam
Pater et Filius et Spiritus sanctus
nominis sui invocatione consecra-
verit.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. S37
1. BHL. 35i4 et suiv. ; cf. P.L., XYII, 742-747. BHL. 8701 ; cf. Bibl. Casin., 111,
Florileg., 348-349.
2. Cf. page 263.
3. Bède. Cf. page 101.
4. BHL. 3524; cf. MOMBIUTIUS, I, 327-828; AA.SS., Iun. II, 265-266.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. 543
Christi nomine passi sunt diversa supplicia. Adon n'a donc pas
hésité à faire l'identification.
On notera que lorsqu'il s'agit de la sépulture, la Passion ne
parle que du corps du seul S. Getulius.
Passio S. Gordiani 1. —Addition à la mention des SS. Gor-
dien et Epimaque (10 mai).
VI ID. MAI. <Romae,viaLatina, in coemeterio eiusdem, natale sanctorum
Gordiani et Epimaehi 2. > lulianus imperalor apostata, inter multos ehri-
stianos quos publicis custodiis mancipavit miliario plus minus uno ab
urbe Roma posuerunt in crypta, ubi iampridem corpus beati martyris Epi-
maehi sepultum fuerat.
Certains manuscrits ajoutent à cette notice la phrase sui-
vante :
Hic Epimachus apud Alexandriam cum collega suo Alexandro, mullo (em-
pare in vinculis el in cruciatibus carceris tortus, cum in frequentibus et di-
çersis suppliais confectus perdurassel in fide, ignibus postremum consumi-
l.ur, || deinde rcliquiae eius Romain iranslatae.
1. Ce mot cmi figurait dans le texte de Bède, a disparu des rédactions sui-
vantes : cf. p. 100.
2. Cf. p. 114.
3. Du moins les trouvons-nous dans les meilleurs manuscrits de la seconde
édition de son martyrologe. Cf. plus haut, page 470.
ëoO LE MARTYROLOGE D'ADON.
leur suite, le texte latin place à Rome la sépulture de saint
Ignace. La traduction est parfois très mauvaise : on s'en rendra
compte, par les passages suivants l qui nous intéressent plus
spécialement :
Ier février a été choisi par Adon, sur la foi d'un traducteur inha-
bile qui avait mal compris un document originaire d'Egypte et
portant, en conformité avec l'usage de ce pays, la date du
ior juillet. L'assignation d'une translation des reliques du saint
au 17 décembre est purement arbitraire et de l'invention d'Adon.
Enfin, la date du 17 décembre elle-même est le produit d'une
confusion de Bède, due à la ressemblance de deux chiffres voi-
sins : XIII et XUI. En réalité la vraie date occidentale de saint
Ignace, celle que Bède avait certainement voulu reproduire,
est celle du 20 décembre (XIII Kal. Ian.), conforme tout à la
fois au texte du martyrologe hiéronymien et à l'usage des Grecs.
1. BHL. .1420 ; cf. MoMimiTius, II, 32v-33 ; AA.SS., Mar. III, 3i.
2. Cf. plus haut, page 3oo.
3. BHL. 4529; cf. AA.SS., Ian. I, 570-5S7.
4. Mari, lyomi., page 204.
5. BHL. 4599; cf. AA.SS., Sep. I, 373-374.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. Sa3
de erenio '. > Qui cum aliquot annis reportavit, atque in urbe sacer-
ilotii sui sepelivit.
IV NON. SEP. •< Natale sancti Iusti, Lugdunensis episcopi, mirae sanctitatis
et prophetici spirilus viri. > Hic clam'episcopatuni suum relinquens
migravit ad Dominum )| II Id. Octobris. \ < Corpus eius relatum et
condigno cultu in basilica > || beatoruin septem fratrum Machabaeorum et
martyrum gloriosissimorum || < conditum est> |) IVNon. Septembris.
-.
IV ID. AUG. Romae, < natale sancti Laurentii 2 ...>... et participât! sunt
omnes.
ID. AUG. < Romae, sancti Hippolyti3 ...>... ad latus agri Verani, Idibus
Augusti.
Eodem die, natale sanctae -< Concordiae nutricis. > eiusdem beati Hip-
polyti sepelivit, VIII Kl. Septembris.
XV KL. OCT. < Romae, via Tiburtina, ad sanctum LaurentiunL, natale
beati lustini presbyteri •'' > quem beatus Xystus ordinavit alios plu-
rimos sepulturis condivit, et < persecutione Decii, fl Galli et Volusiani [|
confessionis gloria insignissimu.ç fuit. >
Romae, in crypta arenaria, sanctorum martyrum Narcissi et Crescentio-
nis.
Les Gesta S. Laurentii rapportent (chap. que S. Laurent
11)
visitant les pauvres recueillis dans la maison de Narcisse, trouva
là un aveugle nommé Crescention et le guérit. Il n'est plus ques-
tion de ces personnages par là suite. Adon les introduit au mar-
tyrologe, à la suite de S. Justin. Il doit avoir été poussé à cette
addition par le fait que les Itinéraires ainsi que le martyrologe
hiéronymien et ses dérivés rapprochent du nom de S. Justin
-
celui d'un Criscentio; mais le martyrologe hiéronymien insère
ces deux noms au II Non. Aug., tandis qu'Adon les transporte
m. XV Kl. Oct.
Le début et la finale de la notice de S. Justin sont empruntes
au martyrologe de Florus, qui, à la suite du martyrologe hié-
ronymien, avait placé son extrait au 77 Non. Aug. Les Gesta de
S. Laurent ne signalent pas la mort de S. Justin, mais, en re-
vanche, dans un de leurs derniers paragraphes, ils rapportent
1. Comme nous l'avons fait remarquer plus haut, page 469, les exemplaires de
la seconde édition du martyrologe d'Adon sont souvent accompagnés d'une
petite collection de documents dont la lettre 80 de S. Cyprien fait partie. On
trouve chez eux la leçon fautive. Voyez en particulier le ms. 454 de Saint-Gall
(Ms. G. de Hartel).
2. Bède. Cf. page 79.
3. Ibid., cf. p. 80.
4. Florus, au // Non. Aug., cf. page 337.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. 855
1. Texte très voisin de BHL. 4990 (cf. Bibl. Casin., III, 270-271).
2. Bède. Cf. page 54.
3. BHL. 523o; cf. MOJIBRITIUS, II, 97v-99; AA.SS., Iun. I, 171-173.
4. Bède. Cf. page 82.
5. Je ne connais pas' d'attestation de cette date en dehors du texte d'Adon.
6. Jour vide chez Florus.
7. BHL,. 5234; cf. MOMBIUTIUS, II, 92-94v; AA.SS., Ian. II, 5-g.
8. Le nom du saint figurait à la même date dans le martyrologe de Bède
(cf. page 49), mais il était tombé des rédactions suivantes.
9. Florus. Cf. page 338.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. 537
Cette finale s'explique par le fait que cette fête du VI Id. Aug.
est celle de la translation du saint. Adon aurait pu modifier
légèrement le début emprunté à Florus et substituer Natale à
Translatio, mais il ne l'a pas fait. Nous avons vu, à propos des
fêtes de S. Just de Lyon, un cas où, au contraire, il donne à
une translation le nom de Natale.
III KL. DEC <CRomae, natale sancti Saturnini martyris, Sennis et Sisirinii
diaconorum 1...>... sub die III Kl. Decembrium.
Ici encore Adon aurait pu faire une correction au texte de
ses prédécesseurs. On voit clairement dans l'extrait des Gesta
qu'il nous donne, que S. Sennes n'existe pas et n'est que le pro-
duit d'une mauvaise lecture de Saturnini senis.
III ID. DEO. < Natale sanctorum Pontiani,Praetextati atque Thrasonis
martyrum 2. > Qui Thraso, cum esset potens et locuples, ac cliristianissi-
mus, de facultatibus suis, sanctis martyribus in carceribus et metallis dam-
natis victum ministrabat per beatum Sisinnium et Cyriacum, quos beatus
Marcellus ad hoc opus diacones consecrarat. || Non mullo post, et ipse
leiitus a Maximiano, martyribusque sociatus, palmam martyrii, cum duobus
aliis pracnoininatis percipere mentit.
1. BHL. 5543; cf. MOMBIUTIUS, II, i3i'-i33T; AA.SS., Ian. II, 216-219.
2. Jour vide chez Florus. Ces martyrs ne sont assignés par la Passion »
aucun jour donné.
3. BHL. 5587; cf. MOMBRITIUS, II, i35-i4o; AA.SS., Ian. I, 11-17.
4. BHL. 5738 ; cf. MOMBIUTIUS, II, I53"-I55; KRUSCII, M.G.H., SS. Rer. Merov.,
111,32-41.
5. Florus. Cf. page 280.
6. Aux Ides d'octobre, dans la notice des SS. Maures, certains manuscrits
ajoutent après de mililibus les mots sancti Gereonis. Nous avons fait remar-
quer plus haut (page 477) que cette interpolation n'existe pas encore dans les
manuscrits de la seconde édition du martyrologe.
7. Bède. Cf. page 55.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. SS9
,
VII ID.MAI. (Libellus) Natale sancti Hermae : cuius apostolus Paulus ad Ro-
manos scribens meminit: Salutate Phlegontham, Hermen,Patrobam,Hermaii
et qui sunt cum eis fratres. Hune adserunt auctorem esse libri qui appellatur
Pastor, et apud quasdam Graeciae ecclesias etiam publiée legitur. Rêvera
utilis liber, multique de eo scriptorum veterum usurpavere testimonia, sed
apud latinos paene ignolus est. || Qui digne Deo semelipsum sacrifieans, àc-
ceptabilisque Deo hostia factus, virtutibus clarissime fundalus, caeli régna
petivit. || Sepultus apud urbem Romam. Titulus nomine ipsius iuxta quod
baptisterium ex facultatibus sanctae Praxedis est exstructum, et a beato
Pio discipulo Apostolorum opérante studio consecratum, venerabiliter ei
statutus est.
Le début de cette dernière notice est emprunté au De viris
de S. Jérôme (chap. x). La partie centrale est d'Adon. Le reste
dérive de notre Passion. Hermas a été plus d'une fois identifié
avec le Pasteur 1 ; de là à voir en lui le Pastor du Titulus Pa~
storis dont nous parlent les Actes de Sto Pudentienne il n'y avait
qu'un pas à faire ; les textes eux-mêmes d'ailleurs y invitaient.
Néanmoins il est assez extraordinaire de voir Adon placer cette
identification immédiatement après le passage où S. Jérôme dis-
tingue nettement entre le liber qui appellatur Pastor et Hermas
auteur supposé de ce livre.
Passio SSarum Rufînae et Secundae 2. — Addition à la men-
tion des Stes Rufine et Seconde (10 juillet).
VI ID. IUL. < Romae, milliario > decinio, natale < sanctarum Rufînae el
Secundae >- sororum, pâtre clarissimo genitarum fabricavit sepulchrum '
virginum ad laudem Domini lesu Christi.
Florus 3 donnait, d'après certains manuscrits du martyrologe
hiéronymien : milliario IV. Adon corrige d'après la Passion :
milliario X'k.
t.BUL. 7543; MOMBRITIUS, II, 25i-a6i ; cf. AA.SS., Ian. II, 365-278.
2. Florus. Cf. page 276.
S70 LE MARTYROLOGE D'ADON.
1. Ces saints sont ceux que Florus (cf. page 276) regardait comme les quatre
couronnés et dont il donnait la notice au 6 des Ides de novembre. Adon qui
avait connaissance des Gesta SS. IV Coronatorum, les distingue des cinq mar-
briers de Pannonie et leur donne place aux Nones de juillet. On notera que
dans la Passio S. Sebastianile martyre de ces saints est raconté immédiatement
après celui de S. Tranquillin, mis à mort le jour octave des SS. Apôtres. Adon
place leur Natale au lendemain même de celui de S. Tranquillin.
2. Florus. Cf. page 276.
3. La date finale est ajoutée par Adon qui l'emprunte à Florus. On se sou-
tient que le martyrologe de Bède (cf. page 53) donnait simplement à ce jour la
mention : Sancti Tiburtii. La recension M de Florus a joint à ce nom une notice
extraite des Gesla S. Sebastiani et une indication topographique tirée du mar-
tyrologe hiéronymien; mais il s'agissait plutôt à ce jour du S. Tiburce de lu
Passio S"" Caeciliae que de celui des Gestes de S. Sébastien.
4. BHL. 7586 et 7407; cf. MOMBIUTIUS, II, ?-75v-277; AA.SS., Aug. VI, 5oo-5o3.
5. Cf. plus liaut, page 54.
6. Cf. plus haut, page 3/(6.
7. En revanche, il supprime l'épilhète virginis.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. 571
|] Inde postmodum, sub imperatore Neiva, cum aliis Dei servis Eutyche el
Marone, ab Aureliano indice primo relegatur in scxagesimo miliario ab urbe,
via Salaria; deinde apud cum locum qui Cotilias appellatur, ubi putentes
aqtiae émanant el sulphurcae, in ipsis capite deorsum per lioras très suspen-
sum tcneri ab impio iudice iussum est. Quod cum per Iriduum pro Christi
nomine passus fuisset, gloriose coronatus migravit victor ad Dominum. Cum-
que una die, iussuAurcliatii, corpus eius inhumatiim iacuissct, vénérant Ami-
lernenses populi christiani, et rapidités in suum lerritorium traitstulerunt, et
honorifica sepultura condiderunt \\ Non. Septembris.
Nouvelle identification. La Vie des SS. Séverin et Victorin après
avoir rapporté l'élévation de Victorin à i'épiscopat, passe immé-
diatement à d'autres faits concernants. Séverin, et elle ne parle
plus de l'évêque d'Amiterno. D'autre part, les Gesta des SS. Né-
rée et Achillée racontent la manière dont fut mis à mort, à
Amiterno, Victorin le compagnon de Maron et d'Eutychès.
L'identité des noms a amené la fusion des deux légendes. Adon
place l'action in suburbano Romae, désignation vague destinée
à cacher son ignorance à l'égard de la position du locus qui
Cotilias appellatur ei. KAmiternum; Victorin reçoit le titre de
martyr; l'indication du milliaire relative à l'endroit du premier
exil sur la voie Salarienne est empruntée aux Gesla Nerei. Tout
le reste, sauf la date des Nones de septembre 1, reproduit la
notice consacrée par Florus (ET) au S. Victorin d'Amiterno
du XVII Kl. Maii, notice reproduite par Adon à la même date
et tirée, elle aussi, des Gesta SS. Nerei et Achillei. Au fond, il
est possible que la Vita SS. Severini et Victorini et les Gesta
Nerei n'aient fait qu'illustrer, chacun de leur côté et à leur ma-
nière, le souvenir d'un même personnage, mais cela fût-il cer-
tain, il va sans dire que la manière dont Adon réunit les deux
courants de la légende ne saurait se justifier.
Passio SS. Simplicii, Faustini et Beatricis 2. — Addition à
la mention des SS. Simplicius, Faustin et Béatrix (29 juillet) et
notice'des SS. Jean et Crispus (18 août).
IV KL. AUG. < Natale sanctorum martyrum Simplicii, Faustini et Beatri-
eis 3, > temporibus Diocletiani et Maximiani et per très lioras vexatus .
«misit spiritum.
Jour à peu près vide chez Florus. C'est très probablement au IX Kl. Aug.
1.
<ju'il eût fallu placer l'anniversaire de ce S. Victorin, d'après le martyrologe
hiéronymien très peu clair en cet endroit. Voyez dans le texte de Florus (plus
haut, page 337) la méprise qui a fait, à cette date, remplacer Victorin par 83 sol-
dats.
2. BHL. 7790 ; cf. MOMBIUTIUS, II, 293*-294; AA.SS., lui.. VII, 36.
3. Cf. Bède, page 53 et Florus, page 337.
574 LE MARTYROLOGE D'ADON.
VI NON. MAIL 2 Romae, via Latina, sanctorum martyrum Iovini et Rasilei, '
Il qui passi sunt sub Gallieno et Valeriano impcratoribus.
1. BHL. 7937; cf. MOMBIUTIUS, II, 3o5v-3og; AA.SS., Feb. III, 61-64 et Aug.
II, 63i-632.
2. Jour demeuré vide chez Florus. La Passion n'indique pas de jour pour
l'anniversaire des martyrs auxquels Adon consacre celte notice.
3. Lendemain du jour rempli par la notice précédente, demeuré lui aussi
vide chez Florus.
LES MARTYHOLOG1ÎS HISTORIQUES. 37
378 LE MARTYROLOGE D'ADON.
X KL. MAI. < Romae, via Appia... sancti Caii papae ... sub Diocletiano
principe. > Frater namque eius beatus Gabinius presbyter || in mulliscla-
rissimis passionibus iam finieral Iriumphum victoriae suae, sub eodem impio
principe, XI Kl. Marlias.
et Crescentiae 1. > Qui beatus Vilus ... el in loco qui dicilur Marianus con-
dita aromatibus sepelivit.
Enfin, j'ignore d'où Adon a tiré les deux courtes notices qui
suivent. Toutes les deux sont insérées à des jours restés vides
chez Florus, et cette circonstance s'ajoute à leur caractère in-
trinsèque pour les rendre aussi suspectes que les précédentes10.
IX KL. MAR. Apud Siciliam, sanctorum martyrum LXXIX : qui sub Dio-
cletiano, per diversa tormenta, confessionis suae coronam, a Christo sibi pa-
ralam, percipere meruerunt.
scipuli pour les notices desquels le livre des Actes a été le seul
document employé l : nous laissons de côté dans cette liste les
noms des six diacres 2, empruntés îxAct., vi, 5, et qui ne pou-
vaient sans inconvénient être placés trop près les .uns des au-
tres; tout le reste est échelonné dans le cours de l'année, exac-
tement selon l'ordre des chapitres du livre des Actes, d'où les
notices sont tirées :
Ananias Damascenus, Act., cap. 9, VIII Kl. Feb. 3
Cornélius Centurio, « 10, IV Non. Feb.
Agabus propheta, « 11, Id. Feb.
Lucius Cyrenensis, « i3, II Non. Mai.
Manahen,' « i3, VIII Kl. Iun.
Sosthenes, « 19, III Id. Iun.
Sosipater, « 20, VII KL lui.
Mnaso, « 21, IV Id. lui.
1. Cf. GIÏYIÏR, Mitera hicrosolymiluna (Corpus SS. Ecel. Lat., tom. XXXIX),
p. i3g.
2. ACT., X, 48 : Et iussit eos baptizan...
B92 LE MARTYROLOGE D'ADON.
1. Ibid.
2. Bède. Cf. page 52.
LES JIAIlTynOI.OGES HISTOMQUES. 38
594 LE MARTYROLOGE D'ADON.
des lieux saints 1, mais ils n'y rattachent pas, comme Adon, le
souvenir de St0 Marthe 2.
Notice de S. Lucius de Cyrèue (6 mai).
II NON. MAI. Beati Lucii Cyrenensis, j| qui apud Cyreneti primus episcopus
a sanctis Aposlolis institulus est, |] quem in Actibus Apostolorum sanctus
Lucas commémorât.
Cf. Act., Xlll, I
.
scera mea suscipe. || [•_>.] Quem beatus idem Aposlolus episcopum ordinans, prae-
dicatioiiisque verbum ei contintliens, apud Ephesiorum civilalem reliqiiil, cm.
episcopus post bealum Tiinolheum et ipse resedit. || [3] De quo el beatus Igna-
tius Ephesiis mitlens epislolam iladicil : Quoniam ergo suscepi ... haberein
Christo. || [4] Hic Romani perductus atque ibi pro lide Christi lapidatus, ||
[5] scpidtus est Christi martyr primum ibi, inde, ad loca ubi fueral ordinatus
epic.opus, corpus eius est delatum.
Celte notice est un nouveau et remarquable produit du pen-
chant d'Adon pour les identifications. Nous avons vu précédem-
ment qu'il connaissait le Martyrium S. Ignatii*. Une phrase
de ce document, phrase qu'il reproduit d'ailleurs dans sa no-
tice de S. Ignace, lui apprenait que Rome avait vu crucifier
S. Pierre, décoller S. Paul et lapider S. Onésime 2. D'autre part,
la lettre de S. Ignace aux Ephésiens dont il avait sous les yeux
la traduction latine interpolée 3, lui faisait connaître la présence
à Ephèse, au commencement du second siècle, d'un évèque
nommé Onésime. Malgré la réelle difficulté chronologique que
présente l'identification, il réunit les données de ces deux docu-
ments à celles de l'Epître à Philémon, et compose sa notice de
la manière suivante. Le début dérive de Philém., io et suiv. La
phrase [2] est d'Adon; elle s'appuie sur la lettre aux Ephésiens
et suppose qu'Onésime a été envoyé à Ephèse par S. Paul, tout,
en tenant compte de la présence bien connue de S. Timothée
dans cette ville. La suite [3] reproduit la lettre aux Ephésiens.
Le martyre à Rome [4] dérive du Martyrium S. Ignatii. Enfin,
dans la phrase finale [5], Adon, continuant à s'inspirer du Mar-
tyrium, avance que le saint fut d'abord enseveli dans la ville où
il était mort; mais comme son culte n'existe pas à Rome, il
suppose que ses reliques ont été transportées à Ephèse, comme
celles de S. Ignace à Antioche.
Notice de S. Onésiphore (6 septembre et Libellus).
VIII ID. SEP. Natale sancti Onesiphori, apostolorum discipuli.
VIII In. SEP. (Libellus) Natale sancti Onesiphori ... melius tu nosti.
Cf. II Tim., 1, 16-18.
Notice de S. Parmenas diacre (a3 janvier et Libellus).
X KL. FEB. Apiul' Philippos, beali Parmenae diaconi, qui unus fuit de
septem diaconibus.
1. Cf. plus haut, page 547.
2. Le mot lapidatus du traducteur latin est une bévue ; le texte grec portait :
xaî 'Ov?]<iiu.oç ÈTeXsiDiOr). Cf. plus haut, p. 55o.
3. Cf. FUNK, II, i83 et suiv.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. S97
X KL. FEB. (Libellus) Sancti Parmenae diaconi, qui Iradiltis gratiae Dei
a fra tribus, iniunctum officium praedicationis plena fide consummavit.
Martyrii gloriam adeptus Philippis quievit.
Cf. pour l'élection, Act., vi, 5, 6. On notera que les mots :
traditus gratiae Dei a fratribus sont tirés des Actes, xv, 4°> °ù
ils concernent S. Paul.
Notice du Primus ingressus S. Pauli in urbem Romain
(6 juillet).
II NON. Primus beati apostoli Pauli ingressus in urbem Romani, ||
IUL.
[a] anno secundo Neronis imper!!, || [3] cum iam haec loca et bas provin-
cias praedicando perlustrasset : || [4] Ab Antiochia ipse cum Barnaba prae-
missus a Spirilu sancto, || [5] postquam iam in Arabia et Cilicia verbum
Dei, aliisque provinciis annuntiaverat, || [6] pervenit Seleuciam, Cyprum,
Salaminam, Paphos, Pergen Paniphiliae, Antiochiam quae est Pisidiae, Ico-
nium; inde ad civitates Lycaoniae, Lystram, Derben, et universam in cir-
cuitu regionem; inde revertentes Antiochiam Pisidiae, deveneruntPamphy-
liam, Pergen, hinc Antiochiam, unde missi fuerant, reveftuntur. Inde,
propter quaestionem circumcisionis in gentibus, Hierosolymam prolici-
seuntur; deinde rursus Antiochiam redeunt, unde cum inter eos dissentio
propter lohannem, qui Marcus cognoniinatus est, accidisset, solus Paulus
assumpto Silea, a fratribus gratiae Dei traditus, bas regiones et insulas
peragfavit praedicans : Syriam., Ciliciam, Derben, Lystram, Frigiam et Gala-
.tiam regionem, Misiam, Troadam, Macedoniam, Samolliratiam, Neapolim,
Philippis, Amphipolim, Apolloniam, Thessalonicen, Beroen, Athenas, Corin-
thum. Et inde navigavit in Syriam, et veuit Epbesum, et inde Caesaream et
Antiochiam et Galatiae regionem et. Frigiam. Hinc cum vellet ire Hieroso-
lymam, dixit ei Spirilus sanctus ut reverleretur in Asiam. Et cum peragrassel
superiores partes, Epbesum venil. Hinc profectus est in Macedoniam, et cum
peragrasset partes illas, venit in Graeciam, el iterum reversus est in Mace-
doniam, et accessit Philippis, Troadam, Asson, Mitelinen, et contra Chium
Samum, Trogilion, Miletum, Choum, llodum, Pataram, et inde, visa Cypro,
el relict.i ea a sinistra, transfretavit in Syriam, el inde venit. Tyrum, Pto-
lomaidem, Caesaream, Hierusalem : ibi ligalur a ludaeis el Iraditur gen-
tibus, et inde destinalur ad Felicem praesidem, Caesaream. Hinc cum ap-
pellasset Caesarem, Romam ad eumdem Caesarem quem appellavit mittitur ;
el enavigavit Sidonem, Cyprum, Ciliciam et Pamphiliam, Lystram Lyciae,
secus Cnidum, Cretam, secus Salmonem, Bonum portum cui iuxta erat ci-
vitas Thalassa, in insulam Militenen, Syracusas, Regiuni, Puteolis, Romam :
Il M et l'iennio in libéra manens custodia, post haec ad praedicandum di-
mittilur. || [8] Quo tempore credibile est eum ad Hispanias perrexisse, || [g]
necdum Nerone in tanla erumpente scelera quanta de eo narrant historiae.
magislri pius imitator sequitur, et pro commendalo grcge amalor Christi oc-
cubuit.
Cf. Epist. ad Heronem, adresse et chap. vu; ad Antiochenses,
xiv. La succession d'Hero à S. Ignace esl également signalée
dans Eusèbe-Rufin, H.E., III, 37. La finale, sur le martyre du
saint, est encore d'Adon.
Voyez la notice de S. Onésime (Libellus, au 16 février) plus
haut, parmi les extraits de l'Écriture.
Eusèbe-Rufin. Histoire Ecclésiastique 1. — Les notices ti-
rées de cet auteur sont disposées ici, comme précédemment,
dans l'ordre des livres et des chapitres exploités.
ILE., III, 11 et 32. — Notices de S. Siméon évêque de Jéru-
salem (18 février et Libellus, au 2 mai).
XII KL. MAII. Hierosolymis, beati Simeonis episcopi et martyris, qui tra-
dilur propinquus Salvatoris secundum carnem fuisse.
VI NON. MAI. (Libellus) Natale beali Simeonis, episcopi et martyris
crucis supplicium pertulisset. .....
La date choisie par Adon est différente dans le corps du
martyrologe et dans le Libellus ; la raison de cette diversité ne
se laisse pas voir. D'autre part Adon corrige ici justement une
erreur de son prédécesseur, et restitue à S. Siméon ce que Florus
(M) appliquait à tort à l'apôtre S. Simon le Chananéen 2. Voyez
le Libellas, au V Kl. Nov., et, plus loin, les extraits de Bède,
Retractationes in Actus Apostolorum.
H.E., III, i3, 21. — Notice de S. Abilius évêque d'Alexan-
drie (22 février).
VIII KL. MAIL Apud Alexandriam, sancli Abilii episcopi sacercloliuni
ministravil.
H.E., III, 3i. — Notice de S. Philippe, le diacre (Libellus, au
6 juin). Cf. Extraits du Nouveau Testament.
H.E., III, 09. — Notice de S. Joseph le Juste (20 juillet). Cf.
Extraits du Nouveau Testament.
H.E., IV, 5. — Notice de S. Zachée, évêque de Jérusalem
(23 août).
X KL. SEI>. Beali Zachaei episcopi clarissime rexil.
...
1. Cf. les éditions de CACCIAM cl de MOMMSIÎN, souvent citées dans les cha-
pitres précédents.
2. Cf. plus haut, p. 36i.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. OOii
XI KL. Nov. Ilierosolymis, natale beati Marci .... civitatis illius accepit,
clarissimi cl doclissimi viri ac non mullo post martyrio consummati.
Ici encore Adon ajoute un détail à celui que lui fournissait
Eusèbe. Peut-être s'inspire-t-il de la réflexion de ce même au-
teur en tête de sa liste des évoques de Jérusalem, H.E., IV, 5 :
valde ad brève lempus morlis celeritale praerepti. Mais ceci ne
suffil pas pour conclure au martyre.
i. Koei Ta yflki SE xal 7tp(i>ï)v iv tîj rcâ),ei ûu.wv yevôu.eva im Oùpëixou, St 'PbipLaïot.
II Apol., i. Cf. OTTO, Corpus Apologctartim Christianorttm, 1,195.
2. Annales, ad aimum 164, xiv.
3. Mémoires pour* servir h l'Histoire Ecclésiastique, II, 3()5.
4. Acia Martyrum sincera (1809), 99-100.
608 LE MARTYROLOGE D'ADON.
1. Voyez sur les conséquences que firenl de ce nom Baluze et Tillemonl, les\
réflexions de ce dernier dans ses Mémoires ILE., V, 600.
614 LE MARTYROLOGE D'ADON.
tranchée; Eusèbe qui sur ce point est plus explicite que Rufin,
nous apprend seulement que le prêtre de Tyr fut déchiré par
des ongles de fer, à Antioche, comme son évêque. Quant aux
autres martyrs dont Adon reproduit les noms, ni dans Eusèbe,
ni dans Rufin, ils ne sont rattachés à Tyr.
La mention du magisler militiae Veturius a été suggérée à
Adon par la Chronique de S. Jérôme, mais là non plus il n'y
avait aucune attache avec Tyr. S. Jérôme, et après lui Prosper
Tiron, se contentent de signaler le personnage * comme l'un
des premiers persécuteurs des chrétiens sous Galère et Dioclé-
tien, ils nous apprennent que son action s'exerça dans l'armée,
enfin ils font mémoire de lui antérieurement à la publication
de l'édit de 3o3, tandis que les faits dont Eusèbe fut témoin à
Tyr sont postérieurs à cette publication. Les rapprochements
tentés par Adon sont donc fantaisistes sur toute la ligne.
H.E., VIII, 8. — Addition à la mention des SS. Marc et Mar-
cien (4 octobre).
IV NON. OCT. < Apud Aegyptum, natale sanclorum martyrum Marci et
Marciani fratrum 2, > Il et cum e"' Il innumerabilium aliorum coronam
promeruerunt. ...
Nouvelle identification injustifiée. Adon rattache aux deux
saints d'Egypte commémorés à ce jour par Florus (M) d'après le
martyrologe hiéronymien, les martyrs égyptiens anonymes
signalés par Rufin, H.E., VIII, 8.
H.E., VIII, 9 et 10. —Addition à la notice des SS. Philéas
et Philorome (4 février).
II NON. FEB. < Incivitate Aegypli quae appellalCir Tbmuis
..., passio
marlyrio beali Philae ... et Pbiloromi coronata est 3. > Sedenle îiamque
tribunalibus saevissimo praeside ...sub persecutione Diocletiani.
pro ...
H.E., X (I), et 8. — Addition à la notice de l'Invention
7
de la Sainte Croix. Cf. Extraits de S. Paulin de Noie, Lettre 3i.
H.E., X (I), I4J I8; XI (II), i, 3. — Addition à la notice de
S. Athanase (2 mai).
VI NON. MAI. < Natale sanctipalris nostri Athanasii... quievit in pacé4.>>
1. HIER., 2317 ; PHOSPER, g56 Veturius magister militiae Christianos milites
:
persequitur. (Fausto et Gallo coss., ann. 298.)
2. Florus. Cf. page 341.
3. Mari, lyonn. Cf. page 207.
/|. Florus. Cf. page 299.
618 LE MARTYROLOGE D'ADON.
Hic vir acris ingenii ... Reversus harpie ad Conslanlium, cum litleris ad
ecclesiani suam permiltitur ire. El rursus post morlem illius fugalus, usque
ad loviniani imperium latuil : a quo bonorifice el oiïiciosissimis litteris
requisilus, ccclesiarum disponendaruni, ian) slalutus in sede sua, acCepit
poleslalem. Morilur Valentiniani el A'alentis imperalorum tempore.
slola autem quae fertur ad Hebraeos, non eius creditur quod ...céleris
... a
Pauli epistolis discrepare videatur. || Eius itaque esse, non allerius, tota
...
ecclesia iam firmissime ienet. || Legunt quidam et ad Laodicenses ... ab eo,
quod etim Christi fide subegerat, sortilus est nomen.
La phrase : Ëius itaque, intercalée dans le texte de S. Jérôme,
est peut-être d'Adon lui-même. Elle constate que l'épître aux
Hébreux est universellement regardée comme étant l'oeuvre de
S. Paul.
VII ID. APK. Hegesippi, viri sànclissiini, qui vicinus apostolicorum tem-
porum ... diaconus fuerat. || Isdem quoque Hegesippus in libris suis rel'crl
de conversalione sua quam babuil a genlili philosopliia : Nam el ego ipse,
inquit, sectis Platouicis institulus, audiens in lama ri cbrislianos, et vidons
eos impavides ad suscipiendam morlem, alque oninesupplicium tolerandum,
considerabam quod impossibile esset in jnalilia eos et in libidine conversari.
nous avons signalée et dans les Dialogues, IV, 14. Adon dépend
plutôt de l'homélie : Cf. Hom. et Adon : Nam a primaepa aelale;
Dialogues : Nam ex quo ïllum scire poluimus. L'avant-dernière
phrase de la notice du martyrologe résume le récit de la mort
du saint infirme, qui fut en effet très heureuse, mais la phrase
finale dépasse complètement ce que dit S. Grégoire. Celui-ci
rapporte que, de son vivant, Servulus se tenait sous le portique
conduisant à Saint-Clément : In ea porticu quae euntibus ad ec-
clesiam beati Clemenlis est perpia, fuit quidam Servulus nojnine
quem multi vestrum inecum noverunl, rébus pauper, etc...; plus
loin il ajoute que le corps de l'infirme répandit après sa mort
une odeur délicieuse qui dura jusqu'au moment de son enseve-
lissement : quousque corpus eius sepulturae traderetur, ab eorum
naribus odoris illius fragrantia non recessil; mais il ne dit pas
que cet ensevelissement ait eu lieu à Saint-Clément même. Aussi
pouvons-nous craindre qu'Adon n'ait introduit ici une glose de
sa façon et, suivant son habitude, tiré du texte qu'il exploitait
des conclusions que celui-ci ne comportait pas 1.
Liber Pontificalis. — Les emprunts au Liber Pohlificalis se
bornent le plus souvent, dans la première rédaction d'Adon, à
une simple indication sur la durée du pontificat. C'est le cas
des additions aux notices des SS. Lin (26 novembre), Sixte I
(7 avril), Télesphore (5 janvier), Zéphyrin (26 août), Pontien
(20 novembre), Anthère (3 janvier), Fabien (20 janvier), Lu-
cius (4 riiars), Damase (11 décembre), Anastase (27 avril), In-
nocent (12 mars), Grégoire I (12 mars).
L.P., II. —VI KL. DEC •< Natale sancli Lini papac. annis duode-
cim2,> mensibus tribus ae duodecim diebus < el; martyrio...... meminil. >
t.P., VIII. •— VIII ID. AJ>K. Romae, sancli < Sixti papae et martyris
qui !t> rexit Eeclesiam annos decem, menses duos, diem unum. < Passus
est autem lemporibus Adriani > imperaloris.
L.P., IX. — NON. IAN. < Romae, natale sancli Telesphori ordina-
tus * >• sedit annos undecim, menses Ires, dies viginti unum < ...
illustreque
iiiartyrium diixil. >
L.P., XVI. — VII KL. SEP. <; Romae, sancli Zephyrini papae s, > qu
rexil Eeelesiam annos oclo, menses seplem, dies decem.
L.P., XIX. —XII KL. DEC. < Romae. natale sancti l'ont iani papae sc-
puhum est. '.> Scdil aulem in episcopuUi annos novem, menses quiuquc,
...
dies duos.
L.P., XX. — III NON. Romae, natale sancli Anleros papae cl mar-
IAN. <C
>
tyris, qui a vigesimus post beatum Pelrum, < cum duodecim annis, >
mense uno, diebus duodecim < rexissel Eeelesiam ... via Appia. >
L.P., XXI. —XIII KL. FEU. < Romae, Fabiani episcopi, qui cum3>
qualuordecim < annos > menses undecim ac duodecim dies <C Eeclesiae
praesset ... sepultus. >
L.Ç., XXIII.— IV NON. MAIL <1 Natale sancti Lucii... ad sanclum Six-
tumA> Sedit in episcopatu annos 1res, menses 1res alque dies très.
L.P., XXXIX. —III ID. DEC. •< llomae, sancli Damasi papae", >'qui rexit
Eeelesiam annos octodecim, menses très, dies duos.
L.P., XLI. — V KL. MAI. < llomae, sancti Anastasii papae 0, > qui sedit
annos 1res, dies decem.
L.P., X.LII. — IV ID. MAH. < llomae, beatoruin pontificum Gregorii ...
Et Innocentii ', > qui rexil Eeelesiam annos XV, menses 11, rlies XXI.
L.P., LXVI. — IV lu. MAH. <. Romae, bcalomm ponlifieum Gregorii
doeloris et aposloli Anglorum s, > qui scdil ibi annos tredecim, menses sex.
dies decem. <. Et Innocentii
... >
' L.P., XXV. — Addition à la notice de S. Laurent et des
i65 soldats (10 août).
IV ID. AUG. < Romae, natale sancli Laurent!)... et participât) sunt omnes.
Eodem die, llomae, mililum CLXV °. > Tune passi sunt Claudius, Severus,
Crescenlio et llomanus, ipso die quo beatus Laurentius, post lertium diem
passionis sancti Sixt.i.
sui, interfîci iussit : qui anno XXXVI", morbo iulereulis aquae et scatenti-
bus loto corpore vermibus, miserabiliter cl digne morilur.
H.E., II, -j. — VIII KL. MAT. < Deposilio Mellili episcopi, in Britan-
nia ', > qui lerlius post Auguslinum ... VIII Kl. Mari, anno ab Incarna-
tione Domini DC XXIV.
Ces deux notices font loi, aujourd'hui encore, sur les faits
i. Cliap. LXIX.
LES SOURCES D'ADON ET SA MÉTHODE. 639
l'anniversaire de la dédicace du Panthéon accomplie sous l'em-
pereur Phocas par le pape Boniface. Sa notice devient ainsi un
doublet de celle qu'il conserve aux Calendes de novembre. A-
i-il une raison historique précise pour agir de la sorte? Je ne le
crois pas; mais, d'une part, il n'ignore pas que le Panthéon
transformé en église porte le titre de Sainte-Marie ad martyres,
ce nom revient, en effet, très fréquemment dans le Liber Pon-
liftcalis qu'il connaît, et d'autre part, si. le martyrologe de Flo-
rus porte, au 3 des Ides de mai, la mention : NATALE sanclae
Mariae ad martyres, d'autres livres, en particulier des sacra-
mentaires, donnent la leçon : BIÎDICATIO sanclae Mariae ad mar-
tyres ; il en conclut que la fêle du i3 mai est l'anniversaire de la
dédicace de cette église sous le pape contemporain de Phocas.
Simple déduction tirée d'éléments que nous possédons nous
aussi, et sur lesquels nous pouvons, s'il nous plaît, raisonner de
la même manière avec l'espoir de tomber juste, mais aussi avec
quelque chance de nous tromper. En somme, sur ce premier
point, le témoignage d'Adon n'a aucune valeur historique.
Au ior novembre, Adon reproduit d'abord, pour le fond, la
notice de son prédécesseur, à laquelle il ajoute, d'après la
Chronique de Bède (312), que le Panthéon avait été édifié par
Domitien, puis il affirme, en manière de glose, que la fête est
celebris à Rome depuis le temps de Boniface IV : quae ab illo
lempore Kalendis Novembris in urbe Roma celebris et generalis
agitur ; enfin il nous apprend que par suite d'une démarche du
pape Grégoire de sainte mémoire, le très pieux empereur Louis,
du consentement de tous les évèques de son royaume et de son
empire, a décidé que la fête se célébrerait en France, perpétuel-
lement et solennellement, à la date du ï novembre, décision
01'
d) CONCLUSION.
1. Parmi ces mentions diverses, il faut compter celles d'un bon nombre des
saints, français pour la plupart, dont les noms ligurenl plus haut, pp. 479-480. Il
a paru inutile de reproduire ces noins une seconde fois dans le "cours du cha-
pitre.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. 643'
Merise lanuario.
I. Passio sanctae Martinae martyris Cbrisli que passa est primo die
mensis Ianuarii.
II. Passio sancti Goncordii martyris Cbristi, mense lanuario, die I.
III. Passio sanctorum martyrum Iuliani et sanctae Basilissae, mense
lanuario, die XIII.
IIII. Passio beati Felicis presbyteri Nolani, mense lanuario, die XIHI.
V. Passio sancli Pontiani martyris, mense lanuario, die XVIIII Ka-
lendarum Februarii.
VI. Passio sancti Marcelli papae, mense lanuario, die XVII Kalen-
darum Februarii, aliorumque sanctorum martyrum.
Vil. Passio sancti Sebastiani martyris, mense lanuario, die XX.
VIII. Gesta quattuor coronatorum.
V1IIÏ. Liber secundus passionis Sebastiani.
X. Passio sanctorum martyrum Marii, Marthae, Audifax et Amba-
cum, mense lanuario, die. XX.
XI. Passio sanclae Agnes virginis ac martyris Christi, mense lanuario,
die XXI.
XII. Passio beati martyris Anastasii ex Persida civitate, mense la-
nuario, die XXII,
XIII. Passio sancti Vibcenth martyris qui passus est in civitate Valen-
tia, mense lanuario, XI Kal. Februarii.
In mense Februario.
XÏÏII. Passio beali Blasii martyris Christi, mense Februario, die III.
XV. Passio sanctae Agathe virginis, in urbe Calenensiuin, mense
Februario, die V.
XVI. Passio sanctae lulianae virginis, mense Februario, die VII.
XVII. Passio beali Valentini episcopi el. martyris, mense- Februario
die XIIII.
XVIII. Passio Teclae virginis, mense Februario, die XXII.
644 LE MARTYROLOGE D'ADON.
Mense Martio.
XVIIII. Passio sanctorum martyrum XL in Sebastia civitate, mense
Martio, [die] VIIII.
XX. Vita beati Gregorii papae urbis Romae, mense Martio, die XII.
XXI. Vita seu transilus sancti lohannis Penariensis, mense Martio,
die XVIIH.
In mense Aprili.
XXII. Passio sancli Eleutherii et Anthie matris eius, mense Aprili, die
XVIIII.
XXIII. Passio sancti Marci evangelistae, mense Aprili, die XXV.
XXIÏII. Passio sanctorum martyrum Vitalis, Protasii et Gervasii, mense
lunio, die XVIII.
XXV. Passio sancti Torpetis martyris, mense Aprile, die XXVIII.
Mense Maio.
XXVI. Passio sancti lacobi apostoli, fratris Domini, Kalendas Maias.
XXVII. Passio sancli Pbilippi apostoîi, Kalendas Maias.
XXVIIt. Passio sancli Alexandri papae et alioruin sanctorum, mense Maio,
die III.
XXVIIIl. Passio sancti Matbei apostoli et evangelistae, mense Maio, die
VI.
XXX. Passio sancli Gordiani martyris, mense Maio, die X.
XXXI. Passio sancti Pancratii martyris, mense Maio, die XII.
XXXII. Passio sanctorum Nerei et Achillei, mense Maio, die XII.
XXXIII. Rescripta ad eosdem sancti Marcelli.
XXXIIII. De obitu Petroaellae et passio Feliculae virginis.
XXXV. Rescripta de passione eorum.
XXXVI. Passio Domitillaeet Eufrasinae et Théodore virginum, et Sulpicii
ac Serviliani sponsorum ipsaruin.
XXXVII. Passio sancti diaconi Cesarii martyris.
XXXVIII. Relatio Pastoris presbyteri tilulo sanctae Polenliane ad Timo-
theum presbyterum, mense Maio, die XVIIII.
XXX VIIII. Passio sancti Cononis martyris, mense Maio, die XXIII,
Mense lunio.
XL. Passio sanctorum martyrum Marcel Uni el. Pétri exorciste, mense
lunio, die II.
XLI. Passio sancti Herasmi Antiocensis civil.atis episcopi, mense lunio,
die II.
XLII. Passio sancti Bonifatii martyris Christi, mense lunio, die II.
XLIII. Passio sanctorum martyrum Primi et Feliciani, mense lunio,
die VIII.
XLIHI. Passio sancti Gelhuli martyris, mense lunio, die VIIII.
XLV. Passio sanctorum martyrum Basilidis, Tripodis el Mandalis,
mense lunio, die XII.
XLVI. Passio sancti Bartbolomei apostoli, mense lunio, die XIII.
XLVII. Passio sanctorum martyrum Viti, Modesti et Crescentii, mense
lunio, die XV.
XLVIIt. Passio sancti lacobi aposloli, filii Zebelliei, mense lunio, die
XXII.
LES SOURCES D'ADON ET SA METHODE. 645
Antiae.
16. Marci evang. a3. Marei evaug.
17. Vitalis. 24. Vitalis. 44- VilaIis(Gerva-
sii).
a5. Torpetis. 86. Torpelis.
18. lacobi ap. 26. lacobi ap.
ig. Philippi ap. 27. Philippi ap.
6. Alexandri pp. 20. Alexandri pp. 28. Alexandri pp. 6. Alexandri pp.
ai. Matthaei ev. 29. Mattbaei ev.
7. Gordiani. 22. Gordiani. 3o. Gordiani. 46. Gordiani.
a3. Pancratii. 3i. Pancratii. 66. Pancralii.
8-i2.Nerei, Achil- 24. Nerei, Acbil- 32-36.Nerei,Achil- 65. Nerei, Acbil-
laei. îaei. laei. laei.
13. Caesarii. 25. Caesarii. 37. Caesarii.
14. Pudentianae 26. Pudentianae. 38. Pudentianae. 71. Pudentianae.
etPraxedis.
3g. _
_ Cononis. 20. Cononis.
_
i5. Marcellini et 27. Marcellini et; 4«- Marcellini et 57. Marcellini el
Pétri. Pétri. Pétri. Pétri.
28. Erasmi. /\Ï. Erasini. 28. Erasmi.
29. Bonifacii. 4a- Bonifacii. 14. Boiii&cii.
16. Primi, Feli- 3o. Primi, Feli- 43. Primi, Feli- 6g. Primi, Feli-
ciani. ciani. ciani. ciani.
44. Getulii. 45. Getulii.
3i. Basilidis, Tri- 45. Basilidis, Tri- 11. Basilidis,Tri-
podis. podis. podis.
32.Bartbolomaei. 46.Bartholomaei.
33. Viti,BIodesti. 47. VitLModesti. 8g. Viti,Modesti.
34. lacobi Zebe- 48. lacobi Zebe-
dïiei. daei.
35. Gallican). 49- Gallicani. 4t. Gallieaui.
(cf. n° 57). 5o. Symphorosae. 83. Sympborosae.
36. Pétri et Pauli. 51. Pétri et Pauli.
37. Simonis et
Iudae.
7. Proeessi, Mar- 38. Proeessi,Mar- 70. Processi,Mar-
tiniani. tiniani. tiniani.
18. Ruiînae, Se- 3g. Rufinae, Se- 72. Rufînae, Se-
cundae. cundae. cundae.
4o. Felicitatis. 35. Felicitatis.
(cf. n° 14). 4L Praxedis. 71. Praxedis.
42. Apollinaris. g. Apollinaris.
43. Pantaleonis.
44- Simplicii, 7g. Simplicii,
Faustini. Faustini.
MÉTHODE. 647
LES SOURCES D'ADON ET SA
COD. STUTGAIID. ADO.
COD. ViNDOB.357
COD. CABNOT. 144
45. Felicis pp. 33. Felicis pp.
19. Felicis pp. (cf. n° 54). 76. Seraphiae.
20. Serapbiae. 46. Stepbani pp. 81. Slepbani pp.
(cf. n°32). 47. Donati. 27. Donati.
48. Laurentii. 53. Laurentii.
82. Susannae.
49- Susannae.
21. Susannae. 5o. Eupli. 3a. Eupli.
5i. Eusebii. 34. Eusebii.
22. Eusebii.
Agapiti.' 52. Agapiti. 2. Agapiti.
xi. 53. Genes'n. 4a. Qenesn.
24. Genesii. 54- Seraphiae. 76. Seraphiae.
(cf. ii° 20). 76. Sabinae.
(cf. n° 20?) 55. Sabinae.
56. Primitivj,elc. .
57.Symphorosae. 83. Symphorosae.
58. luvenalisNar-
.
niensis.
5g. CasiiNarnien. Adriaui.
60. Adriani. 1.
48. Hyacintlu.
61. Hyacinthi. Cornelii.
a5. Cornelii. 62. Cornelii. 21.
25. Cypriani.
63. Cypriani. Cypriani. lu-
64. Cypriani, lu- 26.
stinae. stinae.
65. Luciae, Gémi- 56. Luciae,Gemi-
niani. niani.
66. Euphemiae. 3o, Euphemiae.
67. Eustatbii.
61. Mauricii.
26. Mauricii. 23. Cosmae, Da-
68. Cosmae, Da- miani.
miani.
66. Sergii/Bacchi. • 77. Sergii,Bacchi.
1
Callisli. 16. Callisli.
27. Callisli. 70. Chrysanthiet
71. Chrysanlhi el 17.
Dariae.
Daviae.
Caesarii. Caesarii.
28. 72-
73. IV Coronali. (cf. n° 8?) '1">- ^'
Coronali.
74- Theodori. ' 85. Theodori
29. Tbeodori. 63. Mennae.
75. Mennae.
76. Caeciliae. i5. Caeciliae.
54. Longini.
77. Longini. 18. démentis.
78. démentis.
30. démentis mi- 79. Clementis
mi-
racula. raeula.
80. Clementis al.
miraculum.
81. Cbrysogoni. (cf. 7. Ana-
3i. Chrysogoni. slasiae)..
82. Saturnini. (cf. 58. Mar-
celli).
83. Andreae.
84. Barbarae. 10. Barbarae.
85. Nicolai.
(cf. n° 47). 27- Donati.
3a. Donati,
648 LE MARTYROLOGE D'ADON.
XIV KJL. FEB. Natale sancti Pon- XIV Id. FEB. Et in Spoleto,
liani martyris, apud Spoletum sancli Pontiani martyris, XIX Kal.
Consummavil aulemmartyriumsuum passi, XV sepulli, XIV in sepul-
XIX Kal. .Februarii; et sublatum chrum mulali, quando celebrior dies
corpus eius a christianis sepultum eius agitur.
est XV Kal. Celebris ve.ro dies ipsius
agitur XIV Kal. Februarii, quando
ileruni sacrum corpus eius inulatum
est.
III. Passio SS. MM. Iuliani cl S!,° Basilissae, mense lanuario, die XIUI.
1III. Passio R. Felicis pr. Nolani, mense lanuario, die XIIII.
V. Passio S. Ponliani mari., mense lanuario, die XVIIII Kal. Februarii.
VI. Passio S. Marcelli pp., mense lanuario, die XVII Kal. Februarii.
VIL Passio S. Sebastiani mari., mense lanuario, die XX.
ADO P. HOM.
II NON. AUG-. Romae, in crypta II NOH. Au&. Romae, in crypta
arenaria, natale Tertullini martyris arenaria, Tertullini martyris.
Cuius corpus S. Stephanus pon-
...
lifex colligens sepelivit in eodem
...
loco, in crypta arenaria, Il Kal. Au-
gusti. Ubi concursus solemnisfit II
Non. Augusti.
II KL. NOV. Romae, natale beati II. KL. Nov. Nemesii diaconi et
Nemesii rliaconi et Lucillae iiliae Lucillae filiaeeius VIII Kal. Septem-
eius Decollalus est vero via Ap- bris passi, sed II Kal. Novembris a
... templum Martis, VIII Kal.
pia ante Xysto papa sepulti.
Septembris, ciusque corpus a beato
quidem Slephano papa in eodem loco
sepultum, sed a beato Xysto ponti-
jice postea levatum, II Kal. Novcin-
bris, iuxla eamdem viain Appiam, in.
crypta venerabilius curalur.
•II Non. DEC Romae, natale sanc- ïï NON. DEC. Romae, Symphronii
torum martyrum Symphronii et et Olympii, Exsuperiae et Theoduli,
Olympii Adveniens autem sanctus die VII Kal. Augusti passorum, a.
Stephanus ... episcopus beato Xysto, via Latina, Il Non.
cum clericis ...
abstulerunt corpora martyrum Sym- Decembris Iraiislatorum, quando
phronii, Olympii, Exsuperiae, Theo- eoritm f'cslivilas celebrior agitur.
dtili, et sepelierunt iuxta viain La-
linan), miliario primo, sub die VII
Kal. Augusti. Translata vero a beato
Xysto ponlifice, celebrem diem ,/èce-
nuit II Non. Decembris.
Ainsi, les trois jours fixés par la Passion dans les trois cas
que nous venons d'étudier étaient des jours occupés et moins
faciles à remanier, tandis que les jours donnés par Adon comme
représentant d'antiques anniversaires étaient en réalité des jours
laissés libres par Florus, et où les traces de remaniements sont;
visibles. Jointe à la remarque faite plus haut sur la confusion
de la pia Appia et de la via Latina dans la notice de S. Ne-
mesius, cette constatation ne peut nous laisser aucun doute
sur le caractère apocryphe des dates introduites par Adon et
sur la valeur des explications qu'il en donne.
La notice de S. Sabin de Spolète présente un cas analogue :
ADO P. ROM.
III Ki.. IAN.Apud Spoleluin, pas- III Ki.. Spolelo, Sabini epi-
IAN.
sio S. Sabini episcopi, Exsuperan- scopi, Exsuperantii et Marcelli et
tii et Marcelli diaconorum, et. Venu- Venustiani cum uxore et filiis, qui
stiani cum uxore el filiis, sub Maxi- passi VII Id. Decembris festivilalem
miano Augusto Cuius corpus sepulturae habenl III Kal. lanuarii.
collegit venerabilis Serena et se-
...
pelivit eum a civitate Spoleti, înilia-
rio plus minus uno, sub die VII Id.
Decembris. Festivitas tamen eius et
supraiiomiiiatoruin martyrum IIIKal.
lanuarii agitur.
LQ III Kal. lanuarii était un jour restévide dans Florus. Au
contraire le VII Id. Decembris était occupé par la notice du
soldat martyr, nommé Agathon par Adon tandis qu'Eusèbe
l'appelait Bésas. Nous avons déjà noté la manière dont le mar-
1
ADO P. 1W.
III passio el
NON. SIÎI». Romae, III Seraphiae
NON. SKI>. Romae,
natale beatae Seraphiae virginis virginis, IV Kal. Augusti passae, Il
...
i. haut, p. 6ig.
Cf. plus
2. Il est à noter que, d'après la Passio S. Sabini, Exuperanlius el ses compa-
gnons furent ensevelis le // Kl. lun. ; Adon uvaitun texte qui portait //. Kl. Ian.
C'est peut-être cette leçon qui lui a l'ail choisir le joui' libre le plus proche :
III Kl. Ian.
ADON ET LE « PETIT ROMAIN ». 659
Passa est autem IV Kal. Augusti el Kal. sepullae. 111 Non. Septembris
sepulta iuxla arcaiu Vindiciani, in memoria eius celebrior.
monumento illuslris martyris Sabi-
nae, II Kal. Augusti. Composilum
vero et ornalum est venerabile sarco-
phagum ambarum, et loc.us oralionis
c.oiidigne dedicalus III Non. Septcm-
bris, quando et memoria passionis
eius celebrior agitur.
.
II Ki.. 'AMI. llomae, natale sanctae II KL. AMI. Romae, sanctae Bal-
Ralbinae Ipsa vero virgo Balbina, binae virginis, sepullae in cymite-
...
post deviclum saeculi huius cursum, rio Praetexlati, iuxta patrem Quiri-
sepelitur iuxta patrem suum marty- num.
rem Quirinum, via Appia, in cymi-
lerio Praetexlati, II Kal. Aprilis.
II NON. MAI. < Natale sancti II NON. MAI. Sancti lohannis apo-
lohannis apostoli ante porlam Lati- stoli, quando aille portam Latinam
nam, > llomae : qui ... ad urbem in ferventis olei dolium missus est.
Romam perductus, praesente Senatu,
ante portam Latinam, in ferventis
olei dolium missus est.
X Ki.. IAN. llomae, beati Servuli X Ki,. IAN. Romae Servuli, AE-
de quo beatus Gregorius scribit G1UTUD1NE DISSOI.UTI, ill CCclesia beali
... Clementis sepulli, ubi Donunus per
quem longà AEGIUTUDO DISSOLVERAT ...
Sepullus est in eeclesia sancti Clemen- Muni mira operari digiiatur.
tis episcopi et martyris, ubi, ad com-
mendandam eius sanctitatem, ad eius
luinbam miracula crcbcrrimcfiunl.
VII ID. OCT. <; Apud Parisium, na- VII lu. OCT. Parisio, Dionisii epis-
tale sanctorum martyrum Dionysii scopi, cum sociis suis a Fescennino
episcopi, Eleutherii presbyteri et gladio animadversi.
llustici diaconi : > qui beatus epi-
scopus a Pontifice Romano inGallias
directus, ut praedicationis operam
populis a fide Christi aliénis exhibe-
rel, tandem Parisiorum civitatem
devenit, et per aliquot annos sanc-
lum opus'iideliter et ardenter exse-
cutus, a praefecto Fescennino Sisin-r
nio comprehensus, et cum eo sanc-
tus presbyter Eleutherius et Rusti-
cus diaconus, gladio animadversi,
martyrium compleverunt.
Cf. BELLET, Les origines des Églises de France, 1S98, p. 3oi et suivantes,
i.l'ensemble
et des articles de M. le chanoine GKOSPELI.IER, Mélanges d'hagiogra-
phie dauphinoise, dans le Bulletin de Valence, années 1900 et 19,01.
LE LIEU ET LA DATE DE COMPOSITION. 673
IV NON. SEP. Natale < sancti lusti, Lugdunensis episcopi > <; Cor-
pus eius a religiosis civibus Lugdunum, cum ossibus beali Vialoris minislri
eius relalum, et condigno cultu in basilica ;> beatorum septem i'ratrum Ma-
< >
chabaeorum et martyrum gloiïosissimorum condituin est IV Non. Sep-
lembris.
Eodem die, beati Helpidii episcopi apud praefatam urbem venerabilis
deposilio. Cuius sacrum corpus, honorifîce sepultum in ipsaeademque eecle-
sia ubi sancti confessoris lusti tumulata sunt sacratissima membra, quiescit.
XVIII KL. OCT.Apud Africain, < natale beati Cypriani episcopi, >
Sed emergentibus causis ...
occasionem nactus Leidradus, venerabilis Lug-
dunensis episcopus, gloriosum imperatorem rogavit ut ad civitatem suam
déferre beata ossa martyrum [Cypriani, Pantaleonis atque Sperati] ei liceret.
Annuit imperator, sed et isclem ocius votum suum pius perficit. Cum ho-
nore infra civitatem Lugduni deportata sunt, ibique in maiôri, eeclesia beati
lohannis Raptistae ac sancti martyris Stephani aliquanto lempore custodita,
et ad defensionem civium, Deo ici misericorditer opérante, et impératore
iam votum suum de aedificatione templi in longé alia transferente, sanctus
episcopus beatissimas reliquias gloriosorum martyrum in praedicta eeclesia,
post venerabile et sacrum altare decentissima sepultura recondidit, ac po-
steris civibus suis profuturas bonorabiliter commendavit.
ID. OCT. Apud Lugdunum, natale beati Antiochi episcopi Sepultus in
...
eeclesia martyrum, in qua et sanctus lustus tumulatus quiescit.
Ces détails sur les coutumes locales, les basiliques, les reli-
ques célèbres de Lyon, qui sont à peu près les seules d'une na-
ture aussi spéciale insérées par Adon dans son martyrologe, ne
permettent pas de douter qu'il ne l'ait composé durant son sé-
jour à Lyon, c'est-à-dire entre 85o et 85c)-86o, date de son
élévation au siège de Vienne 1.
i. La date de 85o.pour l'arrivée d'Adon à Lyon est tout approximative. On
sait que sa vie est assez mal connue. Le meilleur document sur lui, antérieu-
rement à son élévation au siège de Vienne, est la lettre de Loup de Fcrrièro au
duc Gérard de Vienne cpie nous avons citée plus haut, p. 401, et où l'on peut
voir que les rapports avaient été tendus entre lui et son supérieur régulier.
Sur ses rapports possibles de parenté avec Ànastase le Bibliothécaire, voyez
A. LAPOTRE, De Anaslasio Bibliothecario, pp. 39, 226, 325. (Je ne connais cet ou-
vrage que par la citation de "DUEMMLEH, M.G.IL, Epist., VI, p. io3, 11. 3. La
source du P. Lapôtre est sans doute le passage de la lettre d'Ànastasc îi Adon
que l'on peut lire dans P.L., CXX1X, 742 C.) 11 existe deux Vies d'Adon {BIIL.
82 et S3) extraites par Mabillon des Bréviaires de Vienne et de Romans, mais
ce sont de médiocres documents et quine doivent pas être bien anciens. D'après
ces Vies, Adon aurait passé cinq ans à Rome avant sa venue a Lyon. Il est à
noter que Loup de Perrière ignore ce détail et, d'autre part, les Vies dépendent
manifestement en cet endroit du passage de la préface d'Adon où celui-ci dé-s
dure avoir séjourné à Ravenne. Quoi qu'il en soit du fait de ce voyage, il paraît
certain que s'il a réellement eu lieu, c'a été à une époque où Adon ne songeait
pas encore à recueillir des notes pour la composition d'un martyrologe, car si
deux ou trois détails, dans son ouvrage, peuvent avoir été inspirés par des con-
naissances acquises en Italie (cf. au 7/7 Id. Iun.., notice des SS. Félix et For-
tunat, au IX Kl. Aug., notice de Sl° Christine, au III Kl. Oct., notice de l'appa-
rition de S. Michel), ces détails sont bien peu de chose auprès des erreurs el
des inventions accumulées par lui dans tout le cours du martyrologe, spécia-
lement sur le compte des saints romains.
LES aiAllTYUOI.OfilïS IllSTOlUQUISS. 43
674- LE MARTYROLOGE D'ADON.
Cette notice (il ne faut pas la confondre avec celle que nous
avons indiquée plus haut comme devant être retranchée du
texte de Bède) a passé dans toutes les rédactions suivantes.-
694 ADDITIONS ET CORRECTIONS.
VII KL. Sm>. <Apud urbem Italiae quae Bergamis dicitur, natale S. Alexan-
dri martyris, > sub Maximiano Caesare : <qui> cum esset miles <unus ex
legione Thebaeorum,> christianus factus est. Audiens hoc Maximianus.....
Cuius passio compléta est VII Kalendas Septembris.
Comme nous l'avons fait observer, p. 283, n. 2 (et contraire-
ment à l'opinion du P. Savio, Analecta Bollandiana, XXI (10,02),
p. 32, n. 2), le texte résumé ici par Adon est celui de Mombri-
tius, I, 24 (BIIL. 275). Ce texte ne met pas S. Alexandre,au
nombre des Thébéens; mais ce détail de la notice provient,,
comme on le voit, de la rédaction précédente (Florus, cf.
p. 283).
P. 495, 1- 22. Insérez entre crochets les mots : <^sanctilohan-
nis presbyteri^>... Ce saint était déjà dans Florus, au XKl. Ian.,
cf. p. 347 et l'err. delà p. 43i.
P. 496, 1. 28. On notera ici que nous retrouvons chez Adon,
aux Kl. Feb., le texte de la notice de StQ Brigitte qui a été donné
p. i49; et qui ne se retrouvait pas dans les recensions de Florus.
P. 526. Quelques corrections ont été faites au texte du ms.
lat. 10 861. Elles portent sur les leçons suivantes du manuscrit :
11. 1 Félix Episc. ianuarii 7-8 ctpitale et ubzocense 8 iu-
niorum (corr. iuniarum) g praefeclus 10 ianuariam (corr.
ianuariuni) 10 [et] om. 17 aiiuli, ig curolor, 21 membrana,
34 praefeclus est 34 la date XVIII KL iul. est entourée
d'un pointillé rouge 35 [est] om. 36 ante luce 4° ora
43 preturio 44 praetorio 44 (lisez eos au lieu cle eos) 5o ie-
698 ADDITIONS ET CORRECTIONS.
•
Sur S. Nicomède, cf. p. 364-
P. 5g8, 1. 24. La notice cle S. Philippe l'apôtre (cf. p: 358) a
reçu chez Adon le complément suivant :
ICL. MAI. <Natale beatoruni apostolôrum Philippi et lacobi : ex quibus
l5bilippus> cum pêne Scythiam ad fideni Christi converlisset,.. Iucratus est.
Qùique <apud Hierapolim Asiae civitalem> dormivit, cum patribus suis
beato fine sepultus.
Les éléments de cette addition se rétrouvent dans la Vie
;'latine de l'apôtre (BIIL. 6814, cf. MOMBKITIUS, II, an-3iir;
Ps.-Abdias, éd. BEAUXAMIS, i2 2-i23T).
P. 6o3, 1. 23. Ajoutez le titre : (e) SOURCES LITTÉRAIRES.
P. 612, 1. 8. Lisez : Notice des SS. Fauste et Eusèbe.
P. 641. Dans la liste des sources d'Adon, entre les n00 5 et 6,
ajoutez la Passio S. Alexandri Bergomensis (cf. p. 2.83, n. 2 et
l'err. de la p. 49°)> et entre les nos 67 et 68, la Vita S.. Philippi
apostoli (?) (cf. l'err. de la p. 5g8).
P. 121, n. 6. M. Léopold Delisle a donné une analyse et
des extraits du Vossianus O. i5 dans les NOTICES ET EXTRAITS
DES MANUSCRITS, tom. XXXV, 1, pp. 3og-3io.
TABLE DES MANUSCRITS' -
.
Aix. \
B.Gi'.-Ducale,St-Georgcs II, p. 676.
XXXVÏÏ,;
— Saint-Pierre
Ville, ms. 1041, p. 468 n. 1. 'pp., 4 68, 47,3;
Angers. Cologne.
Ville, ms. 279, p. 676. B. Communale, ms. 718, p. 468 n. r.
— 713, ibid. Chartres. *' '.-•',
-
714, ibid. Q-J.
— 7i5, ibid. Ville, ms. p5, p. 467.
— —' 144, pp- 4o4-'n.:i>,
545,;
Avignon 546, 645-648, 657.
Ville, ms. 0,8, p. 468 n. 1. Cheltenham.
Berlin. Ms. Phillips 24275, p. 45 n. 5.
Mus. Royal, coll. HaniUton, n° 269, Crémone.
p. 468 n. 1. Ms. du Chapitre, p. 468 11. 1.
Bologne. Diisseldorf.
Université, ms. 9?.5, pp. )5, a3i, Ville, Pragm. de martyrologe, p,.
23?., 233, »44j *45> 246)
366, 684, 222 n. 2.
Brixen.
Escurial. '.-•
Ms. L. III. 8,. p. 45 n. 5.
Séminaire, ms. 44, 'C. II, p. 676.
Florence.
Bruxelles. Mcdicéeune, PI. XV d. C. vi, p. 467.
»
Leyde. Lucques.
Université, Seal. 4y hi-4°, pp. 4/3, 13.du Chapitre, ms. 428, p. 467.
674. B. communale, ms. fiiS, ibid.
•—
Voss. O. )5, p. 121 n. 6, Lyon.
698^
— O. 75, ibid. Ville, ms. 484 (Delandine 4l4), p.
— 407 n.
Londres. Metz.
Br. Mus. Arundet 68, p.. 676.
' — Cotton. Claucl. D. III, ibid.
Galba A. XVIII, p.
Ville, ms. 196, p. 468.
— 3o7, ibid.
— —
— fonds Salis 8, p.
45 n. 5.
121 n. 6.
— — lui. A. VI, p. 121 Middlehill.
n. 6.
• — —
lui. B. VII, p. 676. Manuscrit 8076, p. 468 11.
"— — Tib., B. V, p. 121 Milan.
n. 6.
— — Vit. C. XII, p. 676. Ambrosieiiiic, D. 3o. Inf., p. 9911. f>.
— Egerton 772, ibid. D. 273. Inf., p. 676.
—
—
Harléien 82, ibid.
— E. 72. Inf., ibid.
— — 2902, ibid. — H. 5. Inf., ibid.
— — 293g, ibid.
— H. 186. loi, ibid.
— — '• 9671 ibid. — H. 23o. Inf., ibid.
— — 2987, bid. M. 75. Sup., ibid.
299a, ibid. —
— — — N. 5i. Sup., ibid.
3o?i7, ibid. S. 33. Sup., p. 120.
— —
— — 3062, pp. 467,473, T. 34. Sup., p. 676.
—-
674. X. 6. Sup., p. 45 n. 5.
— — 3a5-i, p. 676. X. 10, p. 692.
.
Lansdo\yn 366, ibid. —
— Royal B. Brera, AG. XI. 28, p. 676.
— 2. A. XIII, ibid.
— — 7. E. VI, ibid.
Mont-Cassin.
Sloane 263, p. 121.
— Addit. Abbaye, ms. XLVII, p. 691.
— n443, p. 676. GLXXIX, pp'. 36,44.
— — 14801, pp. 36,38, 42. —
CCCXXXIV, p. 45)).i.
16918, j). 676. —
— —
•— — )8o28, ibid. Montpellier.
— — 18495, ibid.
I97a'1') P- '-6. Ville, ms. i3, p. 468.
— — Ecole de Méd., II. 410, pp. 7 n. 1,
2l362, p. 676.
22285, ibid. 12 D. 1, 27, 93 n. 2.
— —
224q5, pp. 233, 243,
— —
366, 68/,.
Munich.
— — 2.3776, p. 691. B. Royale, 4g4> p. 676.
— '
— 23o35, p. 876. — 646, ibid.
.
— 9g42, ibid.
•: — —
— — ' 154.0, p. 676.
— 997°) ibid. — — i584, pp. i33, i.34n.'
10018, pp. 9.37, a4-i, 9-43- ' — ..— 217g, pp. 141 n. 1,
. --—
"..-..
246, 35o, 366, 684. 627, 529..
-^ 10028, p. 468. — —. 2180, pp. 142-146,
—' ioo43, p. 467. 2o5 T). 5, 2l6.
-
—' 10062, p."675. Arsenal, 372, p. .676.
,
•
.
-^7
ioib4, ibid. — 933, ibid. •.
•
'.'-^-
J.oi58, pp. 233, 241, 244-
.
— ÇjSg, ibid.
246, 35o, 366, 684. — , 994, p. 466. ;
— io838, p. 675. .
— ïoôg, p. 676.
— io83g, ibid, — nSg,I07°> ibid-
-*-' 10861, pp. 74 n, 1, 525 et
'
— ibid.
11. 2, 527,
529, 697. Mazarine, )6g4> P- 6,76.
- — 10862, p. i56. -1- l 695, PP- 466, 470, 473.
r' I0886, p. 675.. — I7<)8, p, 676.
11000, ibid. — 3356, ibid.
—- St0 Geneviève, n° 566, ibid,
—."' 11673, ibid.
..•'. — 11753, p. i44 n. 1.
•—
i258a, pp. i5, 467, 696. Pistoie.
..
— 12584, p. 675.
Ms. du Chapitre, p. 468 n. 1.
— 12833, ibid.
— 12834, ibid.
ibid.
Raigern.
— 12885,
l3745, P- 675.. M. de l'Abbaye, p. 468,
.—r- n. 1.
—; 13746, ibid.
. — 13747, p. 468. Reims.
— i388a, p. 655. Ms. de Saint-Remi (perdu?), p. 121.
— i388g, ibid.
. —
14086, p. 3-47 n. 7. Rome,
— i4364, pp. 545, 546.
— 1.4673, p. 675. Vaticane, f. Vat. 85, p. i3 n.
— i5o24, p. 676. — — 377, p. 466.
— i5o25, ibid. — — 378, p. 691.
—.
)5o54, ibid. — — 38o6, p. i.3 11.
16437, pp. 545, 547- — 4770, p. 121 11. 6.
—
—
—
16049, 1?-. 676<
17177, ibid.
—
—
"—
—
4773, P- 676.
484g, ibid.
— 17620, ibid. — — 4885, pp. 3i, 3g,
— 17621, ibid. 4a, 43, 45 n. 5;
— 17622, ibid. cf. ms. Barb.
— 17742, ibid. XIV 19.
TABLE DES MANUSCRITS. 703
— — E. 26, p. 386n, 1,
— — XI. 166, ibid. — — K. 59, p. 676. .
XIV. i9,pp.7ii.2, — F. 85, pp. 7 11. 2,
.
— — —
3i, 3g, 42, 43, 36-3g, 45 ri, 5,.
45 n. 5,. g3 n. a ; g3 n. 2, 692.
cf. Vat. 4885. Vicloi'-Émman,, ngo (Sessor.. 155),
— Borgh, ig. A. I, p. 467. p. 676.
—. Ottob. 3, pp. 36, 45. — i452 (Sessor. 72),
— — 37, p. 691. ibid.
— — 38, p. 45 et n. 5.
676. Saint-Gall.
— —. 91, p.ibid.
— — i63, Stiflsbibl., 348, p. 486.
— — 176, ibid. 45t, pp. 18, 47, 48, 53,
261, p. 6"8g 11. 2. —
— — 93 n. 2, 102 n. 5, n5,
— — 3i3, pp. 6 11. 2, 637.
14 n., 24. 454) pp. 4io D. 3, 4i 2)
576, p. 676. —
— — 413-4.51, 466 et n. 1,
— Palat. 3g, p. 14 n. 47°) 554 n, 1, 581,
— — 384, P- 676. 674, 679-681, 697.
— — 485, p. 14 n.,696. 455, p. 466.
'— -r- ' 833, pp. 12,
)3 et 456, p. 679.
.
n., 20, 45 )). 5, —
— 4^7, p. l32.
47, 48, 66 n. 5, 458, p. i32.
g2ii. 7,g3n.a. —
566, pp. 176, 692.
834, PP- ia, )3 et —
— — — 569, p. 281.
n., 19, 45 n. 5,
47, 48, 66 n. 5, Saint-Paul de Carinthie.
q3 11. 2.
— 835, p. 676. Abbaye, S.-Rlas. perg. 3i (25. 4. 18),
—
— — r448, p. 14 n. p. 677.
— — i449, P- i4 "• — — 71 (25.2. 1), ibid.
— Regin. 249, p. 676. —
S.-Blas.chart. 275(27.3. 26),
367, p. 14 n. ibid.
— —
— — 4'Jg, p. 676. Saint-Quentin.
— — 435, p. 45 n. 5.
— — 441, pp. 1411.,822. Ms. cle la Collégiale, p. i33 n. 3.
— — 5n, pp. 13, 467, Ms. de M. de Cliauvenet, ibid.
696.
-—
5l2, pp. 12, l3 11., Stuttgart.
14, 15,467.
5i3, p. 676. B.Roy.,Hofbibl. Asc. 64in-4,p. 677.
— — i63 in-4, ibid.
— — 5i4, pp. i5, 467. — —
704 TABLE DES MANUSCRITS.
Trêves. Vicence.
13. Communale, ms. 246, p. 677.
Séminaire, ms. IV, i5, p. 46S n, 1.
TJdine. Wolfenbûttel.
Archevêché, ms. in-4°, 22, p. 677. B.Duc, Helmstadt io34,p. 46S n. 1.
— —
in-l'°, 37, ibid. Wiirtzbourg.
Venise. Université, ms. 86, p. 23 11. 1.
Saint-Marc, Cl. IX. c. Si, pp. 12-14. Cathédrale, ms. Theol. fol. 4g, ibid.
— Cl, IX. -c-, 55, p. 45 11. 5, Zurich.
121.
— Cl. IX. c. 91, p. 677. Université, Rlieinau 3o, p. 486.
TABLE DES NOMS DES SAINTS
COMMÉMORES DANS LES MAHTYI10LOGES DE BEDE, DO BIS. LAT. 38^g,
DE. FLOIÎUS, « PETIT UOMAIN » ET D'ADON
Aaron sacerdos, 336, 43i, 482, 557, Agatha, 57, 417, 48g.
558. Agatho pp., 472-
Aaroii, cf. Albanus. Agatho, 449) 462, 611, 65i, 658.
Abacuc, proph., 323, 4)5, '481, 587, Agatho, cf. Bassus, Antonius, etc.
588. ." ' Agalhonica, cf. Carpus, Papirius, etc.
Abacuc, cf. Marius, Martha,
. .
etc. Agaunenses mart., cf. Mauricius et
Abdella, cf. Simeon Seleuc. epj socii.
Abdon et Sennes; 78, 435, 553. Aggeus pro})!)., 43.2, 460, 690.
Abibon, cf. Stephanus prot. (Inv.). Aggius, cf. Sebasteni martyres.
Abilius, 4i9i 46i, 604, Agnes, 49, 57, 416, 481, 489,
Abraham, 34g, 442\ 483, 587. Agricola et Vitalis, 2i5, 251, 448,
Abundius, cf. Carpophorus et Abun- 627.
dius. Albanus, io5, 322, 431, 482-
Abimdius, cf. Irenaeiis et Abundius. Albiua, cf. Blandinaét socii.
Acacius, cf. Sebasteiii mart. Alcibiades, cf. Blandina et socii.
Acepsimas, cf. Mart. plurimi in Per- Alexanderpp., 58, n3, 33i, 426,471,
side. 4gi, 627, 680.
Acbillas, 446, 462, 6i3. Alexander Alex, ep., 3o3, 319, 48r.
Achilleus, cf. Félix, Forlùnatus, etc. Alexander ep. et m., 448, 45g, 477,
Achilleus, cf. Nereus et Achilleus. 48g, 660.
Acisclus et Victoria, 2i5, 447) ^83. Alexander m. Bergom., 283, 43/)
Acutius, cf. Ianuarius Benev. ep. 483, 6g7.
Adauctus, cf. Félix et Adauctus. Alexander Constant, ep., 299, 3o.i,
Adauctus, cf. Félix Tubzocensis ep. 438, 483.
Aedilthryda, 106, 43i, 482. Alexander Hieros. ep., 296, 3og,
Aetius, cf. Sebasteni mart. 38i-, 417, 421, 461, 481, 610.
Afra, 148, a5i, 376, 435, 482. Alexander Lugd. ep., i5g, 219, 33r,
Agabus, 418, 460, 58g. 384, 425, 482 el cf. Epipodius.
Agapes etChionia, 5g, 114, 423, 481, Alexander, cf. Blandina et soc.
Agapetus pp., 472- Alexander, cf. Claudius, Praepedi-
Agapitus m. Praen., 54, 33g, 437, gna, etc.
488, 694. Alexander, cf. Alexandrini mart. et
Agapitus, cf. Xystus IL
. Epimachus et Alexander.
Agapiùs et Secundinus, 26,6, 376 n.,
.
Alexander, cf. Félicitas et VII Fra-
425, 482. tres.
Agapius, cf. Aplirodisius,Caralippus, Alexander, cf. Hyacinthus, Alexan-
etc. der. elc.
LES MABTVROLOGES IIISÏOBIQUfS. /i5
706 TABLE DES NOMS DES SAINTS.
Alexander, cf. Priscus, Malchus, cle. Andréas, cf. Magnus seu Andréas.
Alexander, cf. Sisinnius et Alexan- Andréas, cf. Petrtis et Andréas, etc.
der. i
Andronicus, cf. Tarachus, Probus,
Alexander, cf. Victor m. Massil. etc.
Alexander et Gains, 2g4, 42i, 481. Anianus, 55, 34-3, 447, 697-
Alexandrini mart., 2g4, 4)9 et n. i. Anicetus pp., 47^.
Almachius, no, 326, 4)3, 469, 481. Anna proplietissa, 477, 5go. 665.
Amancltis Traiect. ep., 34g, 444, Annunciatio Dominica, cf. Iesus
690. Christus.
Amatus, 348, 439, 483. Autheros pp., 102, 320, 470, 626.
Amantius Ruten. ep., 343, 445, 483. Anthimus Nicomecl. ep., 2g7, 425, ' .
582. 4H2.
Aquilinus, cf. Scillitani martyres. AuguslinusHipp. ep., 109, 438, 457,
Aquilinus et. Vietorianus, 333, 427, 61g.
482. Augustiniis, cf. Flavius, Augustus,
Araba, cf. Tlieusetes et Horris. etc.
Arator, cf. Fortunatus, Arator, etc. Augustus, cf. Flavius, Augustus, etc.
Aravatius, cf. Servatius. Aiuiemundus, ao5, 219, 247 11. i,
Arcadius, 204, 4*5, 582. 6g5.
Arcadius, Pascliasius, etc., 32i, 446, Aurelianus Arelat. ep., 348, 43o, 482.
483. Ausona, cf. Blandina et socii.
Arcbillaus, cf. Hippolytus, Quiria- Avitus Aurelian. ep,, 480, 629.
cus, etc. Avitus Vienncn., ep., 204, 347, 417,
Arcliinimus, cf. Armogastes. Archi- 48i.
nimus, etc. Azarias,. cf. Ananias, Azarias, etc.
Archippus, 422, 460, 477, 5go.
Arcontius, cf. Quintus, Arconlius,
elc. Babylas, 4g, 206, 416, 481, 600 et
Arestonicus, cf. Hermogenes, Gaius, n. 2, 6J3.
etc. Bacchus, cf. Sergius et Bacchus.
Argeus, Narcissus,etc;, 326, 4i3,481. Balbina, n3, 335, 346 et.11. g, 423
Aristraclius, 435, 461, 5go. et n., 43o, 438, 456, 458, 45g,
Aristeus, cf. Antoninus et Aristeus. 463, 49°, 660, 661, 6g6.
Arisleus, cf. Blandina et socii. Baldomerus, 348, 384, 4'9, 48i.
Aristides, 438, 462, 622, 669-672. Barbara, 45o, 462 n., 493.
Aristio (Ëvarislio), 443, 46a, 4?g, Barnabas, 5i, 3a3, 43o, 586, 620.
622. Bartholomaeus, 54, 36o, 372, 3go,
Ariston, Créscenliaiius, etc., 432, 400,437,483,584,587.
460, 56g. Barulas, cf. Romanus et Barulas.
Armogastes, Archinimus, etc., 353, Basianus, cf. Bassus, Antonius, etc.
422, 455, 456, 481, 657. Basileus, cf. lovinus et Basilens.
Arnulphus, 5a., 348, 433, 482. Basilides, Cyrinus, etc., 5i, 325, 373,
Arsenius mon., 99, 434, 482. 376, 43o, 482, 627.
Arsenius, cf. .Alexandrini mart. et Basilides, Tripodes, etc., 335, 43o,
Héron, Arsenius, etc. 45g, 4g3i 494.il- >
Artemius, Candida, etc., 4?-9, 45g, Basilissa, cf. lulianus, Celsus, etc.
556. Basilius ep., 29g, 3o2, 43o, 456,618,
Aselepiades Antioch. ep., 443, 462, 667 n., 587.
610. Basilla, a58, 427, 482.
Assumplio B. M. V., cf. Maria Virgo. Bassa, cf. Victor et Victorinus.
Asterius pi\, 46, 67, 114, 444, 483. Bassus, Antonius, etc., 211, 418,
Asterius senator, cf. Marinus et As- 481.
terius. Baudelius, 148, 427, .'182.
Alhanasius Alex, ep., 5o, i)3, 212, Beatrix, cf. Simplicius, Faustinus,
2gg, 312,426, 617, 623. etc.
Athanasius, cf. Sebasteni mari. Benedicta, cf. Priscus, Priscillianus,
Altaï us, cf. Blandina et socii. etc.
Audactus, cf. Félix, Audactus, etc., Benedictus pp., 472.
Félix et Adauctus, Félix Tubzo- Benedictus abb., 5o, 52, 9.44, 3i3,
ceusis. 422, 433, 481, 482.
708 TABLE DES NOMS DES SAINTS.
Beniguus pr. Divion., 61, i)6, 445, Candidus, cf. Mauricius et socii.
483. Candidus, cf. Sebasteni martyres.
Benignus, cf. Evagrius et Benignus. Cantianilla, cf. Cantius, Cantianus,
Beronicus, Pelagia, etc., 342, 443, etc.
483. Cantianus, cf. Cantius, Cantianus,
Bibiana, 448, 4g4) 4g5. etc.
Riblis, cf. Blandina et socii. Cantius, Cantianus, etc., 334, 429.
Biehor, cf. Mart. pi. in Perside. 482.
Blanda, cf. Calepodius. Caprasius Aginn. ep., ai5, 261, 444,
Blandina et soc, 98, 149, 3i4, 384, 483, cf. Fides et Caprasius.
42g, 609, 672. Caprasius abb. Lirin., 348, 429, 482.
Blasius, 418, 462 n., 495^ Caralippus, cf. Aphrodisius, Caralip-
Bonifacius pp., 47a et n. 9. pus, etc.
Bonifacius Mogunt. arch., 5i, n5 Carilephus (Calais), 479-
etn."i, 204, 429; 482,496, 6S4- Carpophorus et Abundius, 254, 44g,
Bonifacius m, Tars., 42g, 45g, 496, 483.
661 et n. 1,667 n- Carpophorus, cf. IV Coronati.
Bonifacius, cf. Dionysia, Dativa, elc. Carpus dise. Pauli, 443, 461, 591.
Bonifacius, cf. Liberatus, Bonifacius, Carpus, Papirius, etc., 292, 379, 424,
etc. 48i.
Bonosa, cf. Eutropius, Zosima, etc. CassianusAugust. ep., 338, 435, 482.
Bonosus et Maximianus, 2o5, 346, Cassianus m. Rom., 68, 346, 436,48a.,
437, 483. Cassianus m. Tingi, 343, 448, 483.
Bosan, cf. Bonifacius
_. Mog. arch. Cassius, cf. Sabinus, Maximus, etc.
Briccius Marlulanus ep., 246, 254, Castoi-ius, cf. IV Coronati.
432, 482. Castorius, cf. Nicostratus, Claudius,
Briccius Turon. ep., 55, 343, 446, etc.
483. ' Castulus, 276, 422, 481.
Brigida, 4g* i4g, 827, 417, 697. Castus et Emilius, 97, 109, 428, 482.
Castus, cf. Marcellus, Castus, etc.
Caecilia, 64, 119, 447, 496-602, 63i, Cathedra S. Pétri, cf. Petrus. ap.
687. Catulinus, Ianuarius, etc., 336, 433,
Caecilianus, cf. Caesaraugustani mm. 482.
Caeeilius, cf. Torquatus, Ctesiphon, Celedonius, cf. Emetherius et Cele-
etc. donius.
Caelestinus pp., 47* et n. 4. Celerina, cf. Celerinus, Celerina, etc.
Caesaraugustani martyres, i5o, 4*4, Celerinus, Celeriua, etc. 288. 378,
48i. 417,481.
Caesarius m., 55, 445, 637, 6go. Celsus, cf. Iulianus, Celsus, etc.
Caesarius Arelat. ep., 214, 438, 6g4, Celsus, cf. Nazarius et Celsus.
696, 6g8. Cerealis, cf. Cornélius pp.
Caesarius et Iulianus, 64, 445, 483. Cerealis, cf. Getulius.
Caesarius, cf. Germanus et Theoplri- Chaeremon, 5o, 57, 611; cf. Alexan-
lus. drini martyres.
Caius, cf. Gaius. Charisius, cf. Callistus, Charisius.
Caius, cf. Sebasteni martyres. etc.
Calepodius, 66, 426, 5oa. Chionia, cf. Agapes et Chionia.
Callinicus, cf. Lucius, Thyrsus, etc. Chlodoaldus, 54.
Callistus pp., 67, 443, 471, 5o2, Christeles, cf. Vincentius, Sabina, etc.
627. Ghristina, 53, i5i, 434, 46211., 58o,
Callistus, Charisius, etc., 33o, 424) 663, 673 n..i, 687.
482.
Calocerus etParthenius, 4g, 212, 42.7,
18a, 694.
482.. '
Chrysantlms et
'.Daria^i-53,-448, 456.
Christophorus, 5o, i52, 217, 434,
_
:
Ezeehiel, 5o, 423; 481, 586. Félix, cf. Martialis, Epictetus, elc.
Félix, cf. Mart. IÎTÏCMLXXVI1.
Fabianus pp., io3, 114, 4i5, 463, Félix, cf. Nabor et Félix.
471, 626. Félix, cf. Nemesianus, Félix, etc.
Fabius, 2o5, 260, 435, 482. Félix, cf. Papinius et Mahsuetus.
Fausta et Evilasius, 72, 44o, 483. Félix, cf. Scillitani martyres.
Faustinus, 338, 436, 583. Félix, cf. ZoelliiS) Servulus, etc.
Faustinus, cf. Bibiana. Félix et Adauctus, 454, 5i8-52o; cl.
Faustinus, cf. Faustus. Félix Tubzoc. ep.
Faustinus, cf. Simplicius, Faustinus, Félix, Audactus, etc., 438 et cf. Fé-
etc. lix Tubzoc. ep., Félix et Adauctus.
Faustus, Dius, etc., 298, 37g, 448, Félix et Constantia, 341, 44°, 483.
483: Félix et Eusebius, 65, 445, 483.
Faustus (Faustinus) et Eusebius, 447, Félix et Forluiiatus Aquileien. mm.,
462, 612. 43o, 532, 533, 67a n. 1, et cf.
Faustus, Ianuarius, etc., 166, 217. Fortunatus Aquileien. ep.
44i, 483. Félix, Fortunatus, etc., 168, 2o5 11. 2,
Felicianus, cf. Primus et Felicianus. 219, 220, 425, 482.
Felicianus, cf. Severinus, Exsupe- Ferreol m. Viennen., 169, 217, 9.19,
rius, etc.. 44o, 474, 483. [
Felicianus, cf. Victor m. Massif Ferreolus et Ferrutio, 74, n4, 2°5,
Felicissimus, cf. Ariston, Crescen- 220, 43o, 482.
tianus, etc. Ferrutio, cf. Ferreolus et Ferrutio.
Felicissimus, cf. Rogatianus et Feli- Festus, cf. Ianuarius Betiev. ep.
cissimus. Festus, cf. Iohannes et Festus.
Felicissimus, cf. Xystus II. Fides et Caprasius, 261-262, 442,
Felicissimus, Heraclius, etc., 334, 483.
428, 482. Flavia Doinitilla, 3o6, 362-364, 366,
Félicitas, 73, 447, 5i8. 372, 383, 426, 482, 5o3.
Félicitas, cf. Perpétua et Félicitas. Flavius, Augustus, etc., 33a, 366,
Felicula, a-'i3, 363, 383, 4°°, 43o, 426, 482.
455, 482. Flavius, cf. Sebasteni martyres.
Felicula, cf. Vitalis, Felicula, etc. Florentia, cf. Tyberius, Modestus,
Félix I, 320, 32i, 429, 471, 482. etc.
Félix II, 434, 46i, 5i7, 627 et cf. Florenti'anus, cf. Papinius et Man-
.
Simplicius, Faustinus, etc. suetus.
Félix m. Gerund., 167,337,435,482. Florentins Arausic. ep., 348, 443,
Félix Nolae ep., 166, 218, 447, 456, 464, 483.
4§3-, 5 2 2. Florentius, 342, 444, 48o, 696.
Félix pr. Nolae, 106, 4i5, 476, 5i8-
...-.
Florentius, cf. Catulinus, Ianuarius,
5aa, 627, et cf. Félix pr. Rom. etc.
Félix pr. Rom., 4'5, 5i8-5a2 et cf. Florianus, 212, 426, 482.
Félix pr. Nolae. Fortunatianus, cf. Félix Tubzoc. ej).
Félix Tonizae ep., 3o3, 445, 483. Fortunatus Aquileien. ep.,335 et cf.
Félix Tubzoc. ep., 74, 168 n. 1, 438, Félix et Fortunatus Aquileienses
444, .453-454, 456, 522-532; cf. martyres.
-
Félix et Adauctus. Fortunatus, Arator, elc, 33i, 424)
Félix, cf. Andochius, Thyrsus, etc. •
482.
Félix, cf. Ariston, Crescentianus, elc. Fortunatus, cf, Félix, Fortunatus,
Félix, cf. Caesaraugustani mari. etc.
Félix, cf. Emilius, Félix, etc. VII Fratres filii S"0 Felicitatis, 73,
Félix, cf. Fortunat, Arator, elc. 433, 482.
Félix, cf. VII Fratres filii S. Felici- VII Fratres mart., cf. Iulianus et,
tatis. Celsus (texte d'Adon).
Félix, cf. Ianuarius, Marinus, elc. VII Fratres, cf. VII Germani.
TABLE DES NOMS DES SAINTS. 713
Fronto Alex, abb., 33o, 424, 482. Germanus, Tbeophilus, etc., 34a,
Fronto Petragor. ep., 170, 444, 464, 445, 46a n., 583.
483. Gertrudis, 5o, 421, 481.
Fronto, cf. Caesaraugustani mart. Gervasitiset Protasius, 101, 376, 43o,
Fructuosa, cf. Donatus, Restituais, 542, 662, 634-
etc. Getulius, 43o, 542 et cf. Symphorosa.
Fructuosus,
.
Augurius, etc., 171, 416, Gordianus, cf. Valerianus, Macri-
481. nus, etc.
Frumentius (duoj, cf. Victorianus Gordianus et Epimachus, 5r, 33a,
et Frumentius. 426, 477' 543 .et cf. Epimachus et
Fttlgentius, 171, 262, 4i3, 533. Alexander.
Fuscianus, cf. Victoricus et Fuscia- Gorgonius m. Niçorny cf. Dorotheus
nus. et Gorgonius et Gorgonius m. Ro-
Fusculus, cf. Donatianus, Praesi- mae.
dius, etc. Gorgonius m. Rom., 54, 34o, 614,
65 r et cf. Dorotheus et Gorgonius.
Gabinius, 419, 577-578 ; cf. Gains pp. Gorgonius, cf. Sebasteni mart.
Gabiniuset Crispulus, 334, 429,482. Grata, cf. Blandina et socii.
Gaius pp., io3, 33i, 4a5, 471, 578. Gregorius I, 5o, 204, 421, 471, 626,
Gaius palatinus, 3a8, 420, 481, 695. Gregorius II, 47a et 11, 1.
Gaius, cf. Alexander et Gaius. Gregorius III, 472-
Gaius, cf. Ampelus et Gaius. Gregorius Naz. ep., 49,34g, 426,
Gaius dise. Pauli, cf. Crispus et Gaius. 456, 618, 667. . '
Gaius, cf. Dasius, Zoticus, etc. Gregorius Neoc. ep., 55, n3, 208,
Gaius, cf. Hermogenes, Gaius, etc. 297, 3io, 432, 456, 612.
Galata, cf. Hermogenes, Gaius, etc. Gregorius Nyss. ep., 349, 420, 456,
Gallus abb., 479- 462, 623.
Gallicanus, 43i, 45g, 533. Gregorius m. Spolet., 45i,45g, 544-
Gamaliel, cf. Stephanus prot. (Inv.), Guddenes, 174, 431 n. 2, 433, 456,
Gatianus, 480, 627. 457, 482.
Gedeon, 438, 46o, 485, Gundwacre, cf. BonifaciusMog. arch.
Gelasius pp., 472. Gunteramnus, 3i6, 422, 48).
Geminianus, cf. Blandina et socii.
Geminianus, cf. Lucia el Geminia- Habetdeum, cf. Papinius et Mansue-
nus. tus.
Geminus, cf.Aquilinus, Geminus,etc. Hadrianus, 54, 346, 34g, 486-488.
Geminus, cf. Blandina et socii. Hamundus, cf. BonifaciusMog. àrclr.
Generalis, cf. Cypriauus Carth. ep. Hathwulfus, cf. Bonifacius Môg.
Generosa, cf. Scillitani martyres. arch.
Genesius m. Arelat., 172, 437, 483, Hegesippus, 42-3, 462, 6o5, 622.
657. Helianus, cf. Sebasteni mart.
Genesiusmimus, 172,437, 456, 45g, Helius, cf. Sebasteni mart.
533-54i, 657. Helisaeusproph., 52, 3o4, 482, 586.
Genovefa, 48, 174, 347, 4i4, 54i. Helpes quae et Âmnas, cf. Blandina
Genovefa, 5o, 33i, 4a5', 636. et soc
Gereon, 55, 342, 442, 477, 558. Helymas, cf. Parmenius,Helymas,etc.
VII Germani, 334, 428, 482. liera, cf. Plularchus, Serenus, etc.
Germanicus, 307, 4i5, 456, 6o5. Heraclides, cf. Plutarchus, Serenus,
GermanusAutiss. ep., 107, 435, 441, etcii.
463, 477, 634, 693, 6g4, 696. Heraclius, cf. F'elicissimus, Hera-
Germanus Parisin. ep., 5i, 428,482. olius, etc.
Germanus, 365 et cf. Donatianus, Heraclius, cf. Sebasteni mart.
Praesidius, etc. Herasmus, cf. Erasmus.
Germanus, cf. Servandus et Germa- Herculanus, 34o, 43g, 483, 546.
nus. Herculaiius, cf. Alexander ep. el m.
714 TABLE DES NOMS DES SAINTS.
Herculianus, 346, 446, 483. Hyacinthus, cf. Zoticus, Irenaeus,
Hermagoras, 9.44,345, 372,433, 482. etc.
Hermas, 567, 6a 1. Hypapante, cf. Iesus Christus.
Hermellus, 3Î5, 337, 435, 453, 482.
Hermenegildus, 3i4, 38a, 424, .481. lacobus Alphaei ap., 5o, 52, 358,
Hermès, 54, n3, 34o, 346, 438, 491, 426, 584, 587, 620.
(Adventio) 4?6. lacobus Zebedaei ap., 53, '245, 36o,-
Hermès, cf. Philippus, Eusebius, etc. 372, 400, 434, 482, 584, 585, 587.
Hermogenes, cf. Petrus et Hermo- lacobus Nisib. ep., ao5, 3ia, 433,
gènes. 48a.
Hermogenes et Donatus, 2i5, 344, lacobus, cf. Marianus et lacobus.
449,483. lacobus, cf. Mart. pi. in Perside.
Hermogenes, Gains, etc., 212, 49.4, Iaderis, cf. Nemesianus, Félix, etc.
.'" 482. .
lamnica, cf. Blandina et socii.
Hermqlaus, 182, 218, 434, 48a. Ianuarius Benev. ep., 76, 44°, 483.
' Herodes, cf. Plutarcbus, Serenus, etc. Ianuarius, cf. Catulinus, Ianuarius,
Hero Antioch. ep., 480, 6o3. etc.
.'''Héron, Arsenius, etc., 45o, 456, 611 Ianuarius, cf. Faustus, Ianuarius,
et cf. Alexandrini mart. etc.
Héros, cf. Plularchus, Serenus, etc. Ianuarius, cf. Félicitas et VII Fra-
Hesychius m. Antioch., 184, 447, tres.
483. Ianuarius, cf. Félix, Audactus, "elc.
Hesychius m. Dorost., 264, 43o, et Félix Tubzoc. ep.
482;. Ianuarius, cf. Scillitani mart.
Hethelberiis, cf. Bonifacius Mog. Ianuarius, cf. Xystus IL
arch. Ianuarius et Pelagia, 2i3, 433, 482.
Hewaldi, cf. Ewaldi fratres. Ianuarius, Marinus, etc., ai3, 433,
Hieremia proph., 5o, 426, 482, 586. 482.
Hierius, cf. Pierius. Iesus Christus.
Hieronymus, 108, 2o5,44', 6a'4. — Annunc. Dom., 5o, 329,422,'
Hilaria, cf. Claudius, Hilaria, etc. 48i.
Hilaria, Digna, etc., a5i, 376, 436, — Vig. Nat., 55,/,51, 46g, 483.
,48a. — Nat. Dom., 55, 344,4;5i, 4;5,
Hilarinus (Hilarianus) mon., 75,433, 588, 63a.
48a et cf. Donatus Aretinus ep. — Oct. Dom., 48, 4i4, 48i.
Hilarion, gg, 444, 620. — Relatio p. lesu, 326,4i4,48i.
Hilarius Arelat. ep., 33a, 426, 624. — Epiphania, 48, 4(4, 481.
•
Hilarius Pietav. ep., 108, 345, 4i5, — Hypapante, 4g, 417, 481,
481. lesu Nave (Iosue), 34g, 438, 483, 587.
Hippolylus, 327, 417, 635,687.' Ignatius Antioch. ep., 100, n4,
Hippolytus et Concordia, 80, 436, 307,417 et n. 2,45o,456,547-552.
4S9, 554. 664, 687.
Hippolytus. Quiriacus, etc., 33g, 437, Ignatius, cf. Celerinus.Celerina, etc.
483. ' ' ftlehere, cf. Bonifacius Mog. arch.
Honoralus,. 327, 4i5, 582. Indalecius, cf. Torquatus, Ctesi-
Hôrmisdas pp., 472 et n. 8. phon, etc.
Horris, c. Theusetes et Horris. Ingenius, cf. Ainmon, Zenon, elc.
Horlulanus, cf. Papinius et Mansne- Innocens, cf. Mauricius et socii.
tus. Innocentes pueri, 56, 45i, 585, 62g.
Hyacinthus, 337, 434, 456, 544-547, Iniiocentiuspp., 204, 421, 47i, 626.
657, 6go. Innocens et Sabbatia, 336, 432, 482.
Hvacinthus, Alexander, elc, 34o, lob, 332, 4a6, 48a, 687, 588.
"43g, 483. locuudianus, ai3, 432, 482.
Hyacinthus, cf. Prolus et Hyacin- Ioel, 43a, 433, 460.
thus. Iohanna ux. Chuzae, 4a8, 46o, 5g3.
TABLE DES NOMS DES SAINTS. 715
Moysetes m. in Afr., 344, 45o, 483. Nicomedes (nat.), 54, 364, 4°o, 440,
Mucus, cf. Parmenius, Helymas, 483.
etc. Nicophorus, cf. Victorinus, Vic-
-Mulier quaedam cum geminis, cf. tor, etc.
Agapius et Secundinus. Nicostratus, Claudius, etc., 43a, 460,
Muritta, cf. Eugenius Carth. ep. 570 et 11. 1.
Nicostratus, cf. IV Coronati.
Nilus, cf. Peleus et Nilus.
Nabor et Félix, 2i3, 345, 433, 482. Nimphodora, cf. Theusetes et Hor-
Nabor, cf. Basilides, Cyrinus, elc. ris.
Nabor, cf. Ianuarius, Marinus, etc. Novatus, 43o, 460, 566.
Narcissus Hieros. ep.,a5i, 444, 45g,
462, 463, 610. Octuber, cf. Blandina et soc
Narcissus et Crescentio, 44°, 554, Olympiades et Maximus, 78, 424,
626 (?). 482.
Narcissus, cf. Argeus, Narcissus, etc. Olympius, cf. Symphronius, Olym-
Narseus, cf. Phijippus, Zenon, etc. pius, etc.
Narzalus, cf. Scillitani mart. Omnium SS. fest., 55, 370, 445, 632,
Natalia, 43g, 486, 488. 636-64i, 687.
Nazarius, cf. Basilides, Cyrinus, elc. Onesimus, 4g, 418,
.
586, 5g5, 604.
Nazarius et Celsus, Mediolaui, 262, Onesiphorus, 43g, 461, 5g6.
337, 374, 376, 43o, 434, 459, 462 Optatus, cf. Caesaraugustani marL
11., 562 et n. 3, 627. Orontius, cf. Vincentius, Oron-
Nazarius et Celsus, Ebredunq, 627. tius, etc.
Neinesianus, Félix, etc., 289, 378, Oseas proph., 432, 460, 484, 6g5.
439,. 483.
Nemesius, 45o, 456, 462, 611 et cf. Pachomius, 101, 427, 482.
Alexandrini mart. Pacianus, 420, 462, 623.
Nemesius, cf. Symphorosa cum VII Palmatius, cf. Calepodius.
filiis. Pamphilus, 3n, 3a2, 38o, 42g, 482.
Nemesius et Lucilla, 445, 460, 576, Pancratius m. Rom., 87, 119, 33a,
655-657. 427, -563.
Néon, cf. Speusippus, etc. Pancratius m. Taurom., 32q, 4a3,.
Neopolis, cf. Saturninus et Neo- 48).
polis. Pantenus, ag3, 3og, 38i, 43a., 482.
Nel'eus et Achilleus, 5i, 332, 362, Pantaleon m. Nicom., 182, 218,434,
427, 459, 48a. 482.
Nestor, 204, 272, 419, 481. Pantaleon m. (tr. Lugd.), 348, 384,
Nicander, Cf. Marcianus, Nican- 3g4, 5o7-5i4, 673.
der, etc. Papias Hierapol. ep., 479, 622.
Nicanor diac;, 4*5, 460, 5g5. Papias et Maurus, 83, 41?, 481.
Nicanor, cf. Marciana, Nicanor, etc. Papias, cf. Victorinus, Victor, etc.
Niceta et Aquila, i52, 218, 434, 482. Papinius et Mansuetus, 35i, 448,
Nicetas (Niceas) Remes. ep., 312, 456, 483.
43i, 482. Papirius, cf. Carpus, Papirius, elc.
Nicetius Lugd. ep., 204, 21g, 423, Parmenas, 4'6, 460, 5g6, 597.
481. Parmenius, Helymas, etc., 78, 425,
Nicetius Trev. ep., 480. 482.
Nicetius Vienn. ep.,' 33a, 426, 474, Parthenius, cf. Calocerus et Parthe-
482. nius.
Nicodemus, cf. Stephanus prot. Paschasius, cf. Arcadius, Pascha-
(Inv.). sius, etc.
Nicolaus Myr. ep., 347, 449, 483. Passicrates el Valenlio, a65, 334 n. 1,
Nicomedes (nat,), 5) (dedic), 35o, 428, 482.
429, 482, 697, 698. Pastor, cf. Iustus et Paslor.
TABLE DES NOMS DES SAINTS. 721
Timotheus ap., 49, 3aa, 416, 586, Valerianus m. Trenorcio, 180, 21g,
587, 633, 634. 284, 440, 483.
Timotheus Constantinopoli, 33a, 426, Valerianus, cf. Donatus, Restitutus,
633, 634. etc.
Timotheus m. Romae, 92, 33g, 437, Valerianus, cf. Papinius el Mansue-
483. tus.
Timotheus et Apollinaris, 33g et 11. 4, Valerianus, cf. Tiburtius, Valeria-
437, 483, 697. nus, etc.
Timotheus, Polius, etc., 333, 427,
-
Valerianus, Macrinus, etc., 340,
48a. 44o, 483.
Titus ap., 4i4, 46o, 60a. Valericus (Valeri), 479-
Titus, cf. Blandina et soc. Valerius Trev. ep., 204, 417, 48i.
Torpesj 427, 460, 679, 656 11. 1. Valerius, cf. Sebasteni mart.
.
Torquatus, Ctesiphon, etc. (Les Valerius, cf. Vicentitis diac
sept saints d'Espagne), 192, 217, Valerius et Rufus, ai3. 43o, 482.
368,437,48a. Vedastus, 34g, 444, 697,
Tranquillinus, zj5, 43a, 48a. Venantius, 479, 6g6.
Triphon, cf. Aquilinus, Geminus, Venustianus, of. Sabinus m. Spolet.
etc. Veranus Lugd. ep., 343, 446, 483.
Triphdnia, 80, 443. Vestina, cf. Scillitani mart.
Tripodes, cf. Basilides, Tripodes, Veturius, cf. Scillitani mart.
etc. Viator, 178, 219,444,464,483.
Troianus, 480, 628. Viatrix, cf. Beatrix.
Trophima, cf. Blandina et soc. Vibianus, cf. Sebasteni mart.
Trophimus Arelat.ep., 3o3,45i, 6o3. Victor pp., 3o8, 3ig, 424, 471, 48a.
Tyberius, Modestus, etc., 34g, 446, Victor, 55 et cf. Mallosus et Vic-
483. tor.
Tychicus, 4a5, 460, 6o3. Victor m. Emerit., 214, 434, 482.
Tyrenses mart., 419, 461, 616, 63o, Victor m. Mass., ig3-2oo, a85, 434,
'652. 48a.
Victor m. Mediol., 286, 426, 482.
Ulpius, cf. Blandina et soc. Victor, cf. Cyprianus Garth. ep.
Urbanus pp., 102, 334, 4a8, 482. Viclor, cf. Mauricius et soc.
Urbanus, cf. Ariston, Crescentianus, Victor, cf. Nemesianus, Félix, etc.
etc. Victor, cf. Saturninus, Thyrsus, etc.
Urbanus, cf. Babylas. Victor, cf. Sosthenes et Victor.
Urbanus, cf. Caesaraugustani mart. Victor, cf. Valentinus, Solutor, etc.
Urbanus, cf. Papinius et Mansuetus. Viclor, cf. Victorinus, etc.
Ursacius, 2o5, 3o2, 436, 457, 483. Victor, cf. Victorinus, Victor, etc.
Ursicinus, 263, 376, 43o, 482. Victor, cf. Vincentius, Orontius, etc.
Ursinus Bituric. ep., 480, 628. Victor et Corona, 94, II4Î 427, 482.
Ursus, cf. Victor et Ursus. Victor et Ursus, 280-282, 377 n. 1,
Ustazades, cf. Simeon Seleuc ep. 44i,483.
Victor et Victorinus, 2)), 420, 452,
Valens, cf. Sebasteni mart. 481.
Valentinus Interamn. ep., 87 n. 1, Victoria, 96, 45o, 579.
94, 418, 460, 481. Victoria, cf. Acisclus et Victoria.
Valentinus pr., 87, n3, 418, 481. Victoria (Victrix), cf. Dionysia, Da-
Valentinus, Solutor, etc., 343, 446, tiva, etc.
483. Victorianus, cf. Aquilinus et Victo-
Valentio, cf. Passicrates, Valentio, j'ianus.
etc. Victorianus, Frumentius, etc., 355,
Valeria, cf. Vitalis m. Ravennae. 422, 457, 48).
Valerianus Abensae ep., 353, 45°, Victoricus et Fuscianus, 343, 449,
455, 483. 582.
TABLE DES NOMS DES SAINTS. 727
Adon de Vienne, 17, 3go, 401, 402, 4, 467, 468, 677-679. —Cf. Né-
406-411, 498, 5oi, 5io, 5i3, 673 velon.
11. 1,674. — Son Martyrologe, 1,
3, 4, 5, 8, g, 10, 12, i3 11., 14 et
n. a, )5, 16, 17, 39, n3, 118, i34, Bède, 28, 117-118, 126, 127, i3 r,
i4g, 161, 174, 187, ai8, 220, 222, 587, 686. — Le Martyrologe de
268, 281, 282, 283 n. 2, 346 11. Bède, 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12,. i3
i3, 384, 385, 386, 402, 463, 404, 11.,16, 17-119, i3i, i36, 13.7-138,
4o5, 4°9» 4i2 et 11. 2, 458, 463, i4g, 2o5 ri. g, 206 et n. 5, 209 n.
465-68i, 682, 683, 684, 685, 687; 2, 217, 220, 222, 223, 377, 386,
— manuscrits, 14,abre'gés,
4II"4I 2) 466- 393, 397-399, 400, 402, 4o3, 4q5,
468, 677-67g; — 412 n., 406,407, 410, 453, 454, 477, 488,
467-468; — recension Auxerroise 489, 4gi, 5o3, 5o4, 5o8, 5io, 5i4,,'
(Adon de Mabillon et de Giorgi), 517 n. 1, 520,522, 523, 524,- 525,
cf. Auxerre.— Le « Parvum Ro- 529, 53o, 53i, 532, 544, 547, 54g,
manum » composé par Adon,.477- 55i, 552,554, 556n. 8, 56i, 564,
481,649-672, 682,687. —Adon n'a 566, 568, 570 11. 3, 578 et n. 8,
pas connu le martyrologe hiérony- 579 n. 7, 584, 585, 586 et n. 2,
mien, 63o-63.i. 587 n. 3, 588, 5g3, 599, 63o, 633,
Aix-la-Chapelle (Le concile d'), en 637, 64o, 668, 682, 683, 684, 685,
817, ordonne la lecture du marty- 686; — ses manuscrits, 6, 7^ 14,
tologe à Prime, 689. 18-47, 66 n. 5, 82 n. 6, 92 n. 7,
Amiens, cf. Saint-Nicolas, Saint- g3 n. 2, 206 n. 5; — son usage à
Laurent d'Heilly. Rome, 35-45; — ses abrégés, 45.
Angoulême (Martyrologe d'), 467. — Le nom de Bède en tête de plu-
Apôtres. Leur introduction au mar- sieurs dérivés de son Martyrologe,
tyrologe, 584, 586. —Cf. Disciples i36, 287, 406 n. — Cf. Martyro-
du Seigneur. loge poétique, Calendriers,Pseudo-
Aristide (L'Apologie d') et le Marty- Bède de Cologne.
rologe d'Adon, 66g-67i, 687. Bède (Pseudo •) de Cologne, 4, 468
Arles (Martyrologe d'), 466 n. 3. — n. ).— Manuscrits qui le con-
Cf. Saint-Césaire. tiennent, 468 n. 1.
Arras (Martyrologe de la cathédrale Bénévent (Martyrologe prov. de là
d"'),7, i33, i34. région de), 34, 35, 690. — Exem-
Auxerre (Martyrologe d'), attribué à plaire prov. de Sainte-Sophie de
Adon par Mabillon et Giorgi, Bénévent, 691.
prov. de Saint-Germain, io, 12, Bpbbio (Manuscrit prov. de l'ab
14, 222, 475-476, 675, 677, 678, baye de), 120.
683, 685, 696. — Ses manuscrits, Boiano, cf. Saint-Sauveur.
730 TABLE DES NOMS ET DES MATIÈRES.
i, i5, 675, 680, 683, 685. —Ma- 129, 210-215, 324-344; 376-383,
nuscrits qui le l'enferment, 680. 453, 572. — Fragment de Lorsch,
Herrieden (Martyrologe de), cf. 325. — Manuscrits Neustriens,
Wohlfard. 325, 453. — Codd. Lucenses, 467
Hornbach. Martyrologe prov. de n. 1. — Brev. Cassinensia, 45 et
n. 1. — Brev. Fuldense, 222 n. 3,
.
cette abbaye (?), 19 n. 4, 20.
Horologium (Mcnsura horarum), 27 et 473-475, 674. — Brev.Gelloiiense,
.
i). 4) 234, 4GI n. 1, 691. 325, 487,493, 563, 587, 6g5.—
— Brev. Ottobonianum, 45. —
Laele (in Letenano), cf. Saint-Sau- Brev. Senonense^ 45 etn. 3. —Ex-
veur de Boiano. traits et fragments divers, 3o, 31,
Liessies (Martyrologe prov. de), 7, 32, 33, 36, i38, 222, 679, 681. —-•
i33, i34- Fausses attributions, 692.
Liraoges, cf. Saint-Martial. Martyrologes historiques, 1-16, 682.
Lorscli (Martyrologe de Saint-Na- historique anté-
zaire de), cf. Martyrologe hiérony- — Martyrologe
rieur à Ëède (?), 118-119, 683T
mien. — Manuscrits prov. de 684. — Martyrologium ecclesiae
cette abbaye, ig-23. liomano-Gallicae, /\i'± n. — Cf.
Lucques (Martyrologe de la cathé- Adon, Auxerre, Bède, Pseudo-
drale de), 467. — Cf. Martyrologe Bède, Florus, Pseudo - Florus,
hiéronymien (Godd. Lucciiscs) et Fulda, Hennann-Contract, Mar-
Saint-Donat. tyrologe lyonnais du ms. 3879 de
Luxeuil (Calendrier de), cf. Corbie- de la Bihl. Nat.., Martyrologe Ro-
Luxeuil. main, Névélon, Notker, « Parvum
Lyon (Les accroissements du marty- Romanum» ; RhabanMaur,Usuard,
rologe à), 219-221, 383-385, 672- Wohlfard.
675, 684 et cf. Adon, Florus et
Martyrologe lyonnais duras. 3879. Martyrologes en vers. Les textes pu-
nécrologe de la bliés par Hampson, 121 n. 6. —
— Martyrologe et Cf. Erehempert, Martyrologe poé-
cathédrale de Lyon, description et
extraits, 231-233. — Martyrolo- tique de d'Achery, Wandelbért. ;
ep;, 22; — Aurea, 34, 4i> 22g; mus doctor ecclesiae Viennensis,
—' Austregisilus, 229; — Avitus 476; — Criscentianus,38;—Crucis
ep. Arvern.., 23o; — Avitus Au- exaltatio, 3o; reversio (exaltatio ?),
rélian., 692; — Avitus Petrago- 33; memoria, 240; — Cunibertus
ricerisis, 229; (Cumbertus) Agrippin. arch.,22 et
Balbina, 41 ; — Barbara, 25 et n. 1 ; n.4,236, 23g; —Cuthbertus, 123,'
--- Barbarinus, 226; —
Barnabas, 128; —Cyprianus, 21 n. 1, ia5; —
124, 12g; — Bartholoinaeus ap., Cyriacus, 21 n. 1, 2g, 38; — Cy-
,24,34,40, i25, 12g, 245, 6g3; — riacus et Mosanlus, 692 ;
Basilius, 25, 126; — Bavo, 33; — Dalmatius, 29; — Deodatus ep. Ni-
Beatus, 235; — Benedictus abbas, vernensis, 238, 240; — Deodatus
26, 33, ,124; — Benedictus ere- ep. Vienn., 474; — Desideratas
mita, 32, 34, 35; — Benignus et ep. Arvern., 229; — Desiderius
Beatus cumsoc, 223; — Bercha- ep. Lingon., 428; --- Desiderius
riu's, 23g; — Bernardus ep.. Vien- ep. Vienn., 474 — Desiderius
S
22; — Philippus ep. Vienn., 475 el Arvern., 23o; — Sigoii ep.; 22g;
n. 2; — Philippus conf., 19; — — Silvanus (Salvinus), 242 ; —
Phylibertiis (Filiberlus), 29, 226; Silvesler pp., 126; — Simon ap.,
Piacens ep. Melteiisis, 241; — ia5; — Simplicius, i3a ; — Siro-
Pienlius, 23g ; — Pielo, 33 ; — plicius ep., 22; — Simplides ep.
Pirminius, 20, 22 11. 3, a36, cf. Vienn., 473; — Sindulfus ep.
Firmus; — Polycarpus, 123 ; — Vienn.,. 475 ; —Sirus, a3;-— Si-
Ponlianus 111. pp., 22; — Pontia- rus ep., a34 ; — Solutor, 3g8 ; —
nus, 34 ; — Preiectus et Amarinus, Spanius, 223 ; — Staclus (Stac-
22g ; — Prisea, 19, 20; — Priscus, lueus), 21 et 11. ; — SlephamiF
1
PltEFACE I
CHAPITRE PREMIER
Étal de la critique des martyrologes historiques. 1
CHAPITRE II
Le martyrologe de Bède 17
I. — Les manuscrits 18
a) Description, p. 18. — b) Classement, p. 46.
II. — Analyse du texte 47
III. — Texte et sources des notices historiques 56
a) Sources hagiographiques, p. 57. — b) Sources litté-
raires, p. 97. •— c) Extraits du Martyrologe hiérony-
mien, p. 109. — d) Conclusion, p. 111.
IV. — Valeur des dates 112
V. — L'attribution à Bède 114
CHAPITRE III
Le martyrologe poétique de d'Achery . 120
CHAPITRE IV
~
'
CHAPITRE V
CHAPITRE VI
CHAPITRE VII