Professional Documents
Culture Documents
Antichità e Istituzioni Romane-1-6
Antichità e Istituzioni Romane-1-6
2017/2018
I miti dei Romani (1)
IANUS E IL IANICULUM
CIL, VI, 36807 = ILLRP 95 = EDR71771 (puteal rinvenuto nei pressi del Lacus Iuturnae)
M(arcus) Barbatius Pollio, / aed(ilis) cur(ulis), / Iuturnai sacrum 〚rest(ituit)〛. / `Puteal´.
〈:in margine superiore〉
M(arcus) Barbatius Pollio, aed(ilis) cur(ulis) Iuturnai sacrum.
CIL VI, 36806 = EDR71781 (nei pressi del Lacus Iuturnae)
Iutụrnae S+[---].
IL TRASTEVERE E IL GIANICOLO (da S.M. Savage, MAAR, 17, 1940)
AE, 1915, 100 = AE, 1960, 60 (Roma, area del Ministero della Pubblica Istruzione, a. 1914), 70 d.C.
Imp(eratore) Vespasiano Caesare Aug(usto) I II I, / Caesare Aug(usti) fil(io) Vespásiáno co(n)s(ulibus) / dedicátum VIIII K(alendas)
Iunias; / P(ublius) Pontius Eros, C(aius) Verátius Fortunátus / mag(istri) I II I quinquennáles lustri primi / cum Tutilia Helice et Popillia
Pnoe coniugib(us) suis /aedem á fundámentis suá pecun(ia) Fontí d(ono) d(ederunt).
Liv., 40.29
Eodem anno (= 181 a.C.) in agro L. Petilii scribae sub Ianiculo, dum cultores [agri] altius moliuntur terram, duae lapideae arcae,
octonos ferme pedes longae, quaternos latae, inuentae sunt, operculis plumbo deuinctis. litteris Latinis Graecisque utraque arca
inscripta erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium, regem Romanorum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii
inesse. eas arcas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis inuenta, sine
uestigio ullo corporis humani aut ullius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis. in altera duo fasces candelis inuoluti
septenos habuere libros, non integros modo sed recentissima specie. septem Latini de iure pontificum erant, septem Graeci de
disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit. adicit Antias Ualerius Pythagoricos fuisse, uulgatae opinioni, qua creditur
Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili accommodata fide. primo ab amicis, qui in re praesenti fuerunt, libri
lecti; mox pluribus legentibus cum uulgarentur, Q. Petilius praetor urbanus studiosus legendi libros eos a L. Petilio sumpsit: et
erat familiaris usus, quod scribam eum quaestor Q. Petilius in decuriam legerat. lectis rerum summis cum animaduertisset
pleraque dissoluendarum religionum esse, L. Petilio dixit sese libros eos in ignem coniecturum esse; priusquam id faceret, se ei
permittere, uti, si quod seu ius seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existimaret, experiretur: <id> integra sua gratia
eum facturum. scriba tribunos plebis adit, ab tribunis ad senatum res est reiecta. praetor se iusiurandum dare paratum esse
aiebat, libros eos legi seruarique non oportere. senatus censuit satis habendum quod praetor iusiurandum polliceretur; libros
primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris, quantum Q. Petilio praetori maiorique parti tribunorum
plebis uideretur, domino soluendum esse. id scriba non accepit. libri in comitio igne a uictimariis facto in conspectu populi
cremati sunt.
Plin., Naturalis historia , 13.84-88 (FRHist, L., Cassius Hemina, F35; L. Calpurnius Piso, F14; Tuditanus, F3; Antias, F9a, 58)
(84) Ingentia exempla contra M. Varronis sententiam de chartis reperiuntur. namque Cassius Hemina, vetustissimus auctor
annalium, quarto eorum libro prodidit Cn. Terentium scribam agrum suum in Ianiculo repastinantem effodisse arcam, in qua
Numa, qui Romae regnavit, situs fuisset. (85) In eadem libros eius repertos P. Cornelio L. filio Cethego, M. Baebio Q. filio
Tamphilo cos. (= 181 a.C.), ad quos a regno Numae colliguntur anni DXXXV. hos fuisse e charta, maiore etiamnum miraculo, quod
infossi duraverint — quapropter in re tanta ipsius Heminae verba ponam : (86) Mirabantur alii, quomodo illi libri durare possent;
ille ita rationem reddebat: lapidem fuisse quadratum circiter in media arca evinctum candelis quoquoversus. in eo lapide insuper
libros III sitos fuisse; propterea arbitrarier non computuisse. et libros citratos fuisse; propterea arbitrarier tineas non tetigisse. in
iis libris scripta erant philosophiae Pythagoricae — eosque combustos a Q. Petilio praetore, quia philosophiae scripta essent. (87)
hoc idem tradit Piso censorius primo commentariorum, sed libros septem iuris pontificii, totidem Pythagoricos fuisse; Tuditanus
tertio decimo Numae decretorum fuisse. Ipse Varro humanarum antiquitatum VII, Antias secundo libros fuisse XII pontificales
Latinos, totidem Graecos praecepta philosophiae continentes; idem tertio et SC. ponit quo comburi eos placuerit . (88) Inter
omnes vero convenit Sibyllam ad Tarquinium Superbum tres libros attulisse, ex quibus sint duo cremati ab ipsa, tertius cum
Capitolio Sullanis temporibus.
Oros., 5.12.6-8
Gracchus diu pro se amicis pugnantibus ac perentuntibus, aegre ad pontem Sublicium pervenit ibique ne vivus caperetur,
cervicem servo suo praebuit.(121 a.C.)
Festus, p. 56 Lindsay
Corniscarum divarum locus erat trans Tiberim cornicibus dicatus, quod in Iunonis tutela putebantur.
CIL, I2 1000 cfr. p. 965 = VI 2219 cfr. p. 828 = ILLRP 699 (lastrone di travertino, II sec. a.C..)
[- P]upius A(uli) f(ilius), mag(ister) / [pa]g(i) Ianicol(ensis), porticu(m) / [ce]llam, culinam / [ar]am de pagi sentent(ia) /
[fa]ciundu(m) coiravit.
CIL, I2 1001 cfr. p. 965 = VI 2220 cfr. p. 3306 = ILLRP 700 (pavimento in cocciopesto)
[------] / [mag(ist-)] pagi Ianic[olensis], / [---]++astos et mace[riam] / [de p]ag(i) sen(tentia) fac(iundum) coer(av-) eidemque
p[rob(av-)].
CIL, I2 807 cfr. p. 954 = VI 810 cfr. pp. 3307 e 3757 (altare di forma circolare, di cui si conserva solo la parte anteriore)
Testo A
------? / [---?] L.f. (vac.) SO++[---] / P. Anni(us) C.f. A. [n. - - -?]
Testo B
[- Po]stumio A.f., / [Cn. O]ctavio Cn.f. // ai[d(ilibus) cur(ulibus)], / [hae]c ara restit[uta].
.
Bibliografia
J. Aronen, in Lex. Top. Urb. Romae, II, Roma 1995, p. 256, s.v. Fons/Fontus, ara, aedes
J. Aronen, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, II, Roma 2004, p. 165, s.v. Corniscarum Divarum locus (locus?).
L. Chioffi, A proposito di confini nella città di Roma. La regio XIV: da pagus a Urbs, in Epigrafia 2006. Atti della XIV e Rencontre sur
l’épigraphie in onore di Silvio Panciera con altri contributi di colleghi, allievi e collaboratori , Roma 2008, pp. 239-269 (in
particolare, pp. 239-244 per il pagus Ianiculensis e 244-247 per il lucus Furrinae)
F. Coarelli, Il Gianicolo nell’antichità. Tra mito e storia, in E. M. Steinby (ed.), Ianiculum – Gianicolo. Storia, topografia,
monumenti, leggende dall’antichità al rinascimento, Roma 1996, pp. 13-127
F. De Romanis, Cultores huius loci: sulle coabitazioni divine del lucus Furrinae, in B. Palma Venetucci (ed.), Culti orientali tra scavo
e collezionismo, Roma 2008, pp. 149-157
L. Ferro, M. Monteleone, Miti romani. Il racconto, Torino 2010, pp. 7-15 e 375-376
C.J. Goddard, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, II, Roma 2004, pp. 278-284, s.v. Furrinae lucus
C.J. Goddard, Nuove osservazioni sul santuario cosiddetto “siriaco” al Gianicolo, in B. Palma Venetucci (ed.), Culti orientali tra
scavo e collezionismo, Roma 2008, pp. 165-273
A. La Regina, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, I, Roma 2001, p. 40, s.v. Aineia
M. Lentano, La memoria e il potere. Censura intellettuale e rogo di libri nella Roma antica, Macerata 2012, pp. 25-33 e 152-153 (I
falsari del Gianicolo, a proposito della scoperta dei “libri di Numa”)
P. Liverani, Ianiculum. Da Antipolis al mons Ianiculensis, in E.M. Steinby (ed.), Ianiculum – Gianicolo. Storia, topografi,
monumenti, leggende dall’antichità al rinascimento, Roma 1996, pp. 3-12
P. Liverani, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, III, Roma 2005, pp. 81-83, s.v. Ianiculensis pagus e Ianiculum
P. Liverani, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, IV, Roma 2006, p. 122, s.v. Numae Pompilii sepulcrum
Z. Mari, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, I, Roma 2001, p. 69, s.v. Antipolis
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (2)
LA GENEALOLOGIA
SATURNUS
Haec loca [in realtà in Virgilio nemora] indigenae Fauni Nymphaeque tenebant,
gensque virum truncis et duro robore nata,
quis neque mos neque cultus erat nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.
(3) Omissoque Iano, qui nihil aliud quam ritum colendorum deorum religionesque intulerat, se Saturno maluit annectere,
qui vitam moresque feris etiam tum mentibus insinuans ad communem utilitatem, ut supra diximus, disciplinam colendi
ruris edocuit, ut quidem indicant illi versus (= Aen., VIII.321-323):
CIL, I2 2844-2846
Tre cippi di peperino, trovati in loc. Tor Tignosa (a ca. 7 m a NE dall’antica Lavinium), ante 1948 (Museo Nazionale Romano –
Terme di Diocleziano)
a) Neuna Fata
b) Neuna dono(m)
c) Parca Maurtia / dono(m).
Liv., I.5.1
Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium montem
appellatum; ibi Evandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne allatum ex Arcadia
instituisse ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasciviam currerent, quem Romani deinde vocarunt Inuum.
Fortasse <partim quas eum postea Hercules docuerat> (ipotesi M. Lentano, 2015); cfr. Plut., Questioni romane, 59
(Evandro e i suoi avrebbero appreso le lettere dell’alfabeto da Ercole)
Solinus, I.10 e 13
(10 ) Suo quoque numini idem Hercules instituit aram, quae maxima apud pontifices habetur, cum se ex Nicostrate, Euandri
matre, quae a uaticinio Carmentis dicta est, inmortalem conperisset.
(13) Pars etiam infima Capitolini montis habitaculum Carmentae fuit, ubi Carmentis nunc fanum est, a qua Carmentali
portae nomen datum…
vv. 201-204: “La via più vicina è quella attraverso il passaggio di destra della porta Carmentale: ma evita di attraversarlo,
chiunque tu sia: su di esso grava un tabù. E’ fama infatti che da essa uscissero i trecento Fabii: la porta non ne ha colpa, e
tuttavia ha un tabù”.
De viris illustribus, 14
( 1) Romani cum adversus Veientes bellarent, eos sibi hostes familia Fabiorum privato nomine depoposcit; et profecti
trecenti sex duce Fabio consule. (2) Cum saepe victores exstitissent, apud Cremeram fluvium castra posuere. (3) Veientes
ad dolos conversi pecora ex diverso in conspectu illorum protulerunt, ad quae progressi Fabii in insidias delapsi usque ad
unum occisione perierunt. (4) Dies, quo id factum est, inter nefastos relatus. (5) Porta, qua profecti erant, Scelerata est
appellata. (6) Unus ex ea gente propter impuberem aetatem domi relictus genus propagavit ad Q. Fabium Maximum, qui
Hannibalem mora fregit, Cunctator ab obtrectatoribus dictus.
[Carm]enteis ua[---]
A. Morandi, in Studi Romani, 49, 2001, pp. 15-16 nr. 2, tav. VI,1 (frammenti di coppa di bucchero, dalla via del Campidoglio,
presso il Tabularium; metà ca. VI sec. a.C.)
Riferimenti bibliografici
D. Briquel, Les traditions antiques sur l’origine de l’écriture en Italie, in Rev. Phil., 62, 1988, pp. 251-271
F. Coarelli, s.v. “Murus Servii Tullii”; mura repubblicane: portae” – Porta Carmentalis, in Lex. Top. Urbis Romae, III,
Roma 1996, pp. 324-326.
S. Fasce – F. Castagnoli, s.v. Carmenta, in Enciclopedia Virgiliana, II, Roma 1984, pp. 666-669
A. Fraschetti, Ovidio, i Fabii e la battaglia del Cremera, in MEFRA, 110,2, 1998, pp. 737-752
L. Ferro, M. Monteleone, Miti romani. Il racconto, Torino 2010, pp. 46-49 e 302-305
F. Marcattili, «… quod semper pateret». La pora Pandana, la porta Carmentalis e l’asylum, in Rév. Arch., 2014/1 (n.
57), pp. 71-88
D. Musti, s.v. Evandro, in Enciclopedia Virgiliana, III, Roma 1985, pp. 437-445
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (4)
Liv., I.7.4-15
Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit. Sacra dis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Evandro
instituta erant, facit. Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant, ac prope
Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, loco herbido ut quiete et pabulo laeto reficeret
boves et ipsum fessum via procubuisse. Ibi cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor accola eius
loci, nomine Cacus, ferox viribus, captus pulchritudine boum cum avertere eam praedam vellet, quia si agendo
armentum in speluncam compulisset ipsa vestigia quaerentem dominum eo deductura erant, aversos boves eximium
quemque pulchritudine caudis in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus cum gregem
perlustrasset oculis et partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent.
Quae ubi omnia foras versa vidit nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro
armentum occepit. Inde cum actae boves quaedam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex
spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus
claua fidem pastorum nequiquam invocans morte occubuit. Evander tum ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate
magis quam imperio regebat loca, venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines,
venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae
gentes fuerant. Is tum Evander concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum caedis excitus
postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque
humana intuens rogitat qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam accepit, "Iove nate, Hercules, salve," inquit;
"te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri quam
opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu colat." Dextra Hercules data accipere se omen
impleturumque fata ara condita ac dicata ait. Ibi tum primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi, adhibitis
ad ministerium dapemque Potitiis ac Pinariis, quae tum familiae maxime inclitae ea loca incolebant, factum. Forte ita
evenit ut Potitii ad tempus praesto essent iisque exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad ceteram venirent dapem.
Inde institutum mansit donec Pinarium genus fuit, ne extis eorum sollemnium vescerentur. Potitii ab Evandro edocti
antistites sacri eius per multas aetates fuerunt, donec tradito servis publicis sollemni familiae ministerio genus omne
Potitiorum interiit. Haec tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam tum immortalitatis virtute
partae ad quam eum sua fata ducebant fautor.
“In primo luogo fortifica il Palatino, sul quale lui stesso era stato allevato. Offre sacrifici in onore degli altri dèi
secondo il rito albano, e secondo quello greco in onore di Ercole, così com'erano stati istituiti da Evandro. Stando alla
leggenda, proprio in questi luoghi Ercole uccise Gerione e gli portò via gli splendidi buoi. Perchè questi riprendessero
fiato e pascolassero nella quiete del verde e per riposarsi anche lui stremato dal cammino, si coricò in un prato vicino
al Tevere, nel punto in cui aveva attraversato a nuoto il fiume spingendo il bestiame davanti a sé. Lì, appesantito dal
vino e dal cibo, si addormentò profondamente. Un pastore della zona, un certo Caco, contando sulle proprie forze e
colpito dalla bellezza dei buoi, pensò di portarsi via quella preda. Ma, dato che spingendo l'armento nella sua grotta
le orme vi avrebbero condotto il padrone quando si fosse messo a cercarle, prese i buoi più belli per la coda e li
trascinò all'indietro nella sua grotta. Al sorgere del sole, Ercole, emerso dal sonno, dopo aver esaminato
attentamente il gregge ed essersi accorto che ne mancava una parte, si incamminò verso la grotta più vicina, caso
mai le orme portassero in quella direzione. Quando vide che erano tutte rivolte verso l'esterno ed escludevano ogni
altra direzione, cominciò a spingere l'armento lontano da quel luogo ostile. Ma poiché alcune tra quelle messe in
movimento si misero a muggire, come succede, per rimpianto di quelle rimaste indietro, il verso proveniente dalle
altre rimaste chiuse dentro la grotta fece girare Ercole. Caco cercò di impedirgli con la forza l'ingresso nella grotta.
Ma mentre tentava invano di far intervenire gli altri pastori, stramazzò al suolo schiantato da un colpo di clava. In
quel tempo governava la zona, pi? per prestigio personale che per un potere conferitogli, Evandro, esule dal
Peloponneso, uomo degno di venerazione perché sapeva scrivere, cosa nuova e prodigiosa in mezzo a bifolchi del
genere, e ancor più degno di venerazione per la supposta natura divina della madre Carmenta, che prima dell'arrivo
in Italia della Sibilla aveva sbalordito quelle genti con le sue doti di profetessa. Evandro dunque, attirato dalla folla di
pastori accorsi sbigottiti intorno allo straniero colto in flagrante omicidio, dopo aver ascoltato il racconto del delitto e
delle sue cause, osservando attentamente le fattezze e la corporatura dell'individuo, pi? maestose e imponenti del
normale, gli domandò chi fosse. Quando venne a sapere il nome, chi era suo padre e da dove veniva, disse: “Salute a
te, Ercole, figlio di Giove. Mia madre, interprete veritiera degli dèi, mi ha vaticinato che tu andrai ad accrescere il
numero degli immortali e qui ti verrà dedicato un altare che un giorno il popolo più potente della terra chiamerà
Altare Massimo e venererà secondo il tuo rito.” Ercole, dopo aver teso la mano destra, disse che accettava l'augurio e
che avrebbe portato a compimento la volontà del destino costruendo e consacrando l'altare. Là, prendendo dal
gregge un capo di straordinaria bellezza, fu per la prima volta compiuto un sacrificio in onore di Ercole. A occuparsi
della cerimonia e del banchetto sacrificale furono chiamati Potizi e Pinari, in quel tempo le famiglie più illustri della
zona. Per caso successe che i Potizi giungessero all'ora stabilita e le viscere degli animali vennero poste di fronte a
loro, mentre i Pinari, quando ormai le viscere erano state mangiate, arrivarono a banchetto cominciato. Così, finché
durò in vita la stirpe dei Pinari, rimase in vigore la regola che essi non potessero cibarsi delle interiora dei sacrifici. I
Potizi, istruiti da Evandro, furono per molte generazioni sacerdoti di questo rito sacro, fino al tempo in cui, affidato ai
servi di Stato il solenne officio della famiglia, l'intera stirpe dei Potizi si estinse. Questi furono gli unici, fra tutti i riti di
importazione, a essere allora accolti da Romolo, già in quel periodo conscio dell'immortalità che avrebbe ottenuto
col valore e verso la quale lo conduceva il suo destino”
‘Lo stesso Ercole fondò a se stesso, come dio, l’ara che è considerata la più importante dai pontefici, quando venne a
conoscere da Nicostrate, la madre di Evandro (detta Carmenta per le sue capacità divinatorie), la sua immortalità.
Infatti nel Foro Boario si trova un sacello recintato, nel quale insegnò ai Potitii il rito delle sue cerimonie, sacrificando
dei buoi. In questo si conservano testimonianze del suo banchetto e della sua qualità divina. Infatti per volontà
divina non possono entrarvi né mosche né cani. E quando distribuì ai convenuti al sacrificio le viscere delle vittime da
consumare, si dice che abbia invocato il dio Myiagros (che cattura le mosche) e che abbia lasciato all’ingresso la
clava, il cui odore fece fuggire i cani: il fenomeno è continuato sino ad oggi’.
‘E infatti attribuì ad Ercole dei salii, che in antico si dedicavano solo a Marte; ricorda inoltre le corone di pioppo,
benché all’Ara Massima si coronino solo di alloro, e non di altre fronde. Vediamo ancora la corona di alloro sulla
testa del pretore urbano quando fa il sacrificio ad Ercole… e ancora oggi sappiamo che coloro che sacrificano all’Ara
Massima si coronano di alloro; ma questo uso ebbe inizio solo molto tempo dopo la fondazione di Roma, a partire
dal momento in cui sull’Aventino crebbe un bosco di allori, come ricorda Varrone nel secondo degli humanarum
libri. L’alloro utilizzato dai sacrificanti veniva colto dal prossimo colle, profittando della vicinanza.
‘Virgilio conservò tanto le caratteristiche dell’Apollo Genitore chiamandolo ‘padre’, quanto quelle di Ercole
chiamandolo ‘vincitore’. Egli disse ‘Ercole entrò da vincitore in questa casa’. Varrone nel quarto dei divinarum libri
ritiene che l’epiteto di ‘Vincitore’ derivi ad Ercole dalle sue vittore su fiere di ogni genere. Ma a Roma ci sono due
templi di Ercole Vincitore, uno presso la porta Trigemina, l’altro nel Foro Boario. La causa di questa invenzione è
esposta in modo diversa da Masurio Sabino nel secondo dei suoi memorabiulium libri. Egli scrive: “Marco Ottavio
Herrenus, flautista durante l’adolescenza, stancatosi di quest’arte, si diede al commercio; ebbe successo e dedicò a
Ercole la decima parte dei suoi guadagni. Nel corso di un viaggio d’affari, attaccato dai pirati, si difese con vigore ed
ebbe la meglio. Ercole gli apparve in sogno e gli rivelò che si era salvato per il suo intervento. Ottavio allora, chiesto
un terreno ai magistrati, vi consacrò un tempio e una statua di Ercole, con un iscrizione che definiva il dio ‘Vincitore’.
L’epiteto così attribuito si riferiva all’antica vittoria di Ercole, ma commemorava anche il nuovo episodio, causa
dell’introduzione a Roma di un nuovo culto’.
CIL, VI 313 , cfr. pp. 3004 e 3756 = ILS 3402 = CLE 228; cfr. Edizione Nazionale delle Opere di Pirro Ligorio. Libri delle
iscrizioni latine e greche (Napoli, Volume 7), a cura di S. Orlandi, Roma 2008, p. 62 (vd. anche CIL, VI 312 e 214-319)
*cfr. Varro, de lingua latina 6.54: cerimonia principale celebrata con sacrificio di una giovenca da parte del pretore
urbano il 12 agosto, dies natalis del tempio
Bibliografia
F. Coarelli, in Lex. Top. Urb. Romae, III, Roma 1996, pp. 15-17 s.v. Hercules Invictus, ara Maxima
F. Coarelli, in Lex. Top. Urb. Romae, III, Roma 1996, pp. 19-20, s.v. Hercules Olivarius
M. Torelli, Ara Maxima Herculis. Storia di un monumento, in MEFRA, 118/2, 2006, pp. 573-620
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (5)
Liv., I.1
[1] Iam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos, duobus, Aeneae Antenorique, et
vetusti iure hospitii et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerant, omne ius belli Achivos abstinuisse;
casibus deinde variis Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege
Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum, Euganeisque qui inter mare
Alpesque incolebant pulsis Enetos Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primo egressi sunt locum Troia vocatur
pagoque inde Troiano nomen est: gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum sed ad
maiora rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab
Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen est. Ibi egressi Troiani, ut quibus ab immenso
prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque qui
tum ea tenebant loca ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris concurrunt. Duplex inde fama est. Alii
proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse tradunt: alii, cum instructae acies
constitissent, priusquam signa canerent processisse Latinum inter primores ducemque advenarum evocasse ad
conloquium; percontatum deinde qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve quaerentes in agrum
Laurentinum exissent, postquam audierit multitudinem Troianos esse, ducem Aeneam filium Anchisae et Veneris,
cremata patria domo profugos, sedem condendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis virique
et animum vel bello vel paci paratum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter duces,
inter exercitus salutationem factam. Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio; ibi Latinum apud penates deos
domesticum publico adiunxisse foedus filia Aeneae in matrimonium data. Ea res utique Troianis spem adfirmat
tandem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi
stirpis quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.
(1) Un primo punto che trova quasi tutti dello stesso avviso é questo: dopo la caduta di Troia, ai superstiti troiani fu
riservato un trattamento molto duro; gli Achei si astennero dall'applicare rigorosamente il codice militare di guerra
solo nei confronti di due di essi, Enea e Antenore, sia per l'antica legge dell'ospitalità, sia perché essi erano sempre
stati sostenitori della pace e della restituzione di Elena. Successivamente, per circostanze di varia natura, Antenore e
un nutrito gruppo di Eneti, i quali, costretti ad abbandonare la Paflagonia a sèguito di una sommossa interna ed
essendo alla ricerca di un luogo dove stabilirsi e di qualcuno che li guidasse dopo aver perso a Troia il loro capo
Pilemene, arrivarono nel golfo più profondo del mare Adriatico, scacciarono gli Euganei che abitavano tra mare e
Alpi e, Troiani ed Eneti, si impossessarono di quelle terre. Il primo punto in cui sbarcarono lo chiamarono Troia e di lì
deriva il nome di Troiano per il villaggio: l'intero popolo assunse la denominazione di Veneti. Di Enea, invece, si sa
che, esule dalla patria a sèguito dello stesso disastro, ma destinato per volontà del fato a dare il via a eventi di ben
altra portata, arrivò in un primo tempo in Macedonia, quindi fu spinto verso la Sicilia sempre alla ricerca di una sede
definitiva e dalla Sicilia approdò con la flotta nel territorio di Laurento. Anche a questo luogo viene dato il nome di
Troia. I Troiani sbarcarono in quel punto. Privi com'erano, dopo il loro interminabile peregrinare, di tutto tranne che
di armi e di navi, si misero a fare razzie nelle campagne e per questo motivo il re Latino e gli Aborigeni che allora
regnavano su quelle terre accorsero armati dalle città e dai campi per respingere l'attacco degli stranieri. Del fatto si
tramandano due versioni. Alcuni sostengono che Latino, vinto in battaglia, fece pace con Enea e strinse con lui
legami di parentela. Altri, invece, raccontano che, una volta schieratisi gli eserciti in ordine di battaglia, prima che
fosse dato il segnale di inizio, Latino avanzò tra i soldati delle prime file e invitò a un colloquio il comandante degli
stranieri. Quindi si informò sulla loro provenienza, chiese da dove o a sèguito di quale evento fossero partiti dal loro
paese e cosa stessero cercando nel territorio di Laurento. Venne così a sapere che tutti quegli uomini erano Troiani,
con a capo Enea figlio di Anchise e di Venere, esuli da una città finita nelle fiamme, e alla ricerca di una sede stabile
per fondarvi la loro città. Quindi, pieno di ammirazione per la nobiltà d'animo di quel popolo e dell'uomo di fronte a
lui e per la loro disposizione tanto alla guerra che alla pace, gli tese la mano destra e si impegnò per un'amicizia
futura tra i due popoli. I due comandanti stipularono allora un trattato di alleanza, mentre i due eserciti si
scambiarono un saluto. Enea fu ospitato presso Latino. Lì questi aggiunse un patto privato a quello pubblico dando in
moglie a Enea sua figlia. Questo accordo rinforzò la speranza dei Troiani di vedere finite una volta per tutte le loro
infinite peregrinazioni grazie a una sede stabile e definitiva. Fondano una città. Enea la chiama Lavinio dal nome della
moglie. Dopo poco tempo, dal nuovo matrimonio nacque anche un figlio maschio cui i genitori diedero il nome di
Ascanio.
[2] Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti. Turnus rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae
fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo
certamine abiit: victi Rutuli: victores Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique diffisi
rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque regem eorum confugiunt, qui Caere opulento tum oppido
imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis et tum nimio plus quam satis tutum esset accolis rem
Troianam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit. Aeneas adversus tanti belli terrorem ut animos
Aboriginum sibi conciliaret nec sub eodem iure solum sed etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem
appellavit; nec deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque his animis
coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etruria erat ut iam non terras
solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset,
tamen cum moenibus bellum propulsare posset in aciem copias eduxit. Secundum inde proelium Latinis, Aeneae
etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum dici ius fasque est super Numicum flumen: Iovem
indigetem appellant.
2 In sèguito, Aborigeni e Troiani dovettero affrontare insieme una guerra. Il re dei Rutuli Turno, cui era
stata promessa in sposa Lavinia prima dell'arrivo di Enea, poiché non accettava di buon grado che lo
straniero gli fosse stato preferito, entrò in guerra contemporaneamente con Enea e con Latino.
Nessuna delle due parti poté rallegrarsi dell'esito di quello scontro: i Rutuli furono vinti, ma Troiani e
Aborigeni, benché vincitori, persero Latino, il loro comandante. Allora Turno e i Rutuli, sfiduciati per lo
stato presente delle cose, ricorsero alle floride risorse degli Etruschi e del loro re Mesenzio, signore
dell'allora ricca città di Cere. Questi, poiché già sin dagli inizi non aveva gioito della fondazione della
nuova città e in quel momento pensava che la crescita della potenza troiana fosse una minaccia
eccessiva per la sicurezza dei popoli vicini, non esitò ad allearsi militarmente con i Rutuli. Enea,
terrorizzato di fronte a una simile guerra, per accattivarsi il favore degli Aborigeni e perché tutti
risultassero uniti non solo sotto la stessa autorità ma anche sotto lo stesso nome, chiamò Latini l'uno e
l'altro popolo; né d'allora in poi gli Aborigeni si dimostrarono inferiori ai Troiani quanto a devozione e
lealtà. Ed Enea, forte di questi sentimenti e dell'affiatamento che sempre di più cresceva tra i due
popoli col passare dei giorni, nonostante l'Etruria avesse una tale disponibilità di mezzi da raggiungere
con la sua fama non solo la terra ma anche il mare per tutta l'estensione dell'Italia - dalle Alpi allo
stretto di Sicilia -, fece scendere ugualmente in campo le sue truppe pur potendo respingere l'attacco
dalle mura. Lo scontro fu il secondo per i Latini. Per Enea, invece, rappresentò l'ultima impresa da
mortale. Comunque lo si voglia considerare, uomo o dio, è sepolto sulle rive del fiume Numico e la
gente lo chiama Giove Indigete.
DALL’ARRIVO DI ENEA NEL LAZIO ALLA SUA MORTE: IL RESOCONTO DELL’ANONIMO DELL’ORG
Divo Antonino Aug(usto) / Senatus populusque Laurens, / quod privilegia eorum non /
modo custodierit,t sed etiam / ampliaverit, curatore / M(arco) Annio Sabino c(larissimo) v(iro), / curantibus Ti(berio)
Iulio Nepotiano / et P(ublio) Aemilio Egnatiano praet(oribus) / III I qq(uin)qq(uennalibus) Laurentium / Lavinatium.
Lavinium – heroon di Enea (fotografia dall’alto e ricostruzione)
CIL, I2 2843; cfr. A. La Regina, in Epigraphica, 76, 2014, pp. 433-436 (Tor Tignosa, territorio di Lavinium)
Lare Aeṇia d(onom).
ET2, Cr 2.149; D. Briquel, Catalogue des inscriptions étrusqes et italiques du Musée du Louvre, Paris 2016, pp. 174-
180, cat. 70 (iscrizione vascolare etrusca da Caere, 675-650 a.C.)
mi laucies mezenties
Bibliografia
F. Castagnoli, Lavinium I. Topografia generale, fonti e storia della ricerca, Roma 1972
Enea nel Lazio. Archeologia e mito (catalogo della mostra), Roma 1981
F. Castagnoli, La leggenda di Enea nel Lazio, in Studi Romani, 30, 1982, pp. 1-15
M. Torelli, Lavinio e Roma, Roma 1984
M. Fenelli, Lavinio, in Bibliografia Topografica della Colonizzazione greca in Italia, VIII, Pisa – Roma 1990, pp. 461-
491
G. Vanotti, L’altro Enea. La testimonianza di Dionigi di Alicarnasso, Roma 1995
G. Colonna, Il mito di Enea tra Veio e Roma, in Gli Etruschi e Roma. Fasi monarchica e alto-repubblicana (Ann.
Fond. Museo Faina, XVI), Roma 2009, pp. 51-92
F. Zevi, Le origini troiane, in A. Giardina, F. Pesando (eds.), Roma caput mundi. Una città tra dominio e
integrazione, Milano 2012, pp. 43-55
M. Bettini, M. Lentano, Il mito di Enea. Immagini e racconti dalla Grecia a oggi, Torino 2013
Museo archeologico Lavinium, a cura di G. Galante, Roma 2013
F. Coarelli, Lavinio. Procopio e il simulacro di Atena, in Per speculum in aenigmate. Miradas sobre la antigüedad.
Hommenaje a Ricardo Olmos, Madrid 2014, pp. 199-202
A.M. Jaia, 1955-2015. Sessant’anni della missione archeologica della “Sapienza” a Lavinium, in G. Galante (ed.),
Giornata d studio per il decimo anniversario del’Istituzione del Museo Civico Archeologico “Lavinium”. “Ferdinando
Castagnoli: dalla ricerca archeologia alla valorizzazione del territorio, Roma 2017, pp. 17-25
M. Fenelli, Minerva e … dintorni, ibidem, pp. 27-43
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (6)
Iul. Obs., 24
M. Aemilio C. Hostilio Mancino coss. (= 137 a.C.) Cum Lavinii auspicaretur, pulli e cavea in silvam Laurentinam
evolarunt neque inventi sunt. Praeneste fax ardens in caelo visa, sereno intonuit. Terracinae M. Claudius praetor in
nave fulmine conflagravit. Lacus Fucinus per milia passuum quinque quoquo versum inundavit. In Graecostasi et in
comitio sanguine fluxit. Esquiliis equuleus cum quinque pedibus natus. Fulmine pleraque decussa. Hostilius Mancinus
consul in portu Herculis cum conscenderet navem petens Numantiam, vox improviso audita "Mane, Mancine."
Cumque egressus postea navem Genuae conscendisset, anguis in nave inventus e manibus effugit. Ipse consul
devictus, mox Numantinis deditus.
Ascon., In Scaurianam, 18-19 (p. 21 Clark)
Subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio tribuno plebis.
Cn. Domitius qui consul fuit cum C. Cassio, cum esset tribunus plebis, iratus Scauro quod eum in augurum collegium
non cooptaverat, diem ei dixit apud populum et multam irrogavit, quod eius opera sacra populi Romani deminuta
esse diceret. Crimini dabat sacra publica populi Romani deum Penatium quae Lavini fierent opera eius minus recte
casteque fieri. Quo crimine absolutus est Scaurus quidem, sed ita ut a tribus tribubus damnaretur, a XXXII
absolveretur, et in his pauca puncta inter damnationem et absolutionem interessent.
IL FOEDUS TRA ROMA E LAVINIUM
Liv., I.14.1-3
Post aliquot annos propinqui regis Tati legatos Laurentium pulsant; cumque Laurentes iure gentium agerent, apud
Tatium gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se vertit; nam Lavinii cum ad sollemne
sacrificium eo venisset concursu facto interficitur. Eam rem minus aegre quam dignum erat tulisse Romulum ferunt,
seu ob infidam societatem regni seu quia haud iniuria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen
expiarentur legatorum iniuriae regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est.
Liv., VIII.11.15
Extra poenam fuere Latinorum Laurentes Campanorumque equites, quia non desciverant; cum Laurentibus renovari
foedus iussum renovaturque ex eo quotannis post diem decimum Latinarum.
Venus Equestris
AE 2014, 537 (Lilybaeum, 39-36 a.C.)
[L. Plinius L.f. Ruf]us (?) leg(atus) pro pr(aetore), pr(aetor) desig(natus) Veneri Eque[stri don(um) ded(it?)].
Il santuario dei tredici altari