ONDER ~ENYAPILI

HER sOzcOGON
BiR 0YK0S0
VAR

(Geni~letilml~ 2. Bas1 )

Onder SENYAPILI

Mnu
PRESS
 HIR 501d.J~()N
fliR oYKCJS(j
VAR
lSB\1 975-70~7~

oon: GeD~e Vald'l

\'aVInCJIH< ve llerJ$lm ~- Y.l\tntan
M£1\J Fress

~
TOm \oay'ln 11aklan ODru Gell$tlrrnc Va.ldl l.J:Y~nollk ~e ile11$1m .l\.$."nind ii.
'ta~mc:1r11n Lznl ()!mab211l, ~blf llll;lm~ we hk;blr ~lla. flu ~~bm i~e•lfllnin
bir bOIOmO ya. da 10rn0 ve,lden aretllemcz ~ da.Q111I.tma2.

Sa',fa Du~n 1- K.apak lM.an m•

(mru ~atl CZ

1. Bas.lm Haziren 19gl!

GMI$lelllm~ 2. 8aJ1m SUIJa! 10m
5emlh Ofs~ .ltr,a11laac1Lik YaVJnailk \le Ambalaj San. Tic, L ~.

-oortJ Cell:$lllm~ \'akli VaVtn.allt wo llf'tl$1m AS

lniinU Buhlar1, OOJC 'l'e~test 06511 ANICAAA
llf.: .312l2 10 lB 7D- 110 .3B 7l
Fak.s: (l Ul 11fl H .sg
F-posta: odll.lla\'lnc.lllk@lr. net- metuores@Ir.l'let
lntl! lnl!t : V.WW.mf'!!IUOI~.S.C:Ofn. h
 i<;i NDEKi LER

50~~------------------------------­ 1

A----------------------------------- 2
ABAKOS, ABiYE, ABRAKADABRA, ABS, ABSTREIABST-
RACT, A.D., ADEM, ADONIS, AFAZi, AFRODIT, AFRODiZ-
YAK., AFYON, AFYONU PATLAMAK, AGORA, AHTAPOT,
AIDS, AKiDE (~EKERi), AKROBAT, AKROPOL, AKURGAL,
ALFABE, ALKATRAZ, ALMAN Gtnvr0~U, ALTIN BOYNUZ
/HALl<;, ALTI KAVAL USTD ~~~HANE, A.M. -P.M. ya da AM
-PM, AMBROSIA, AMBULANS I AMBULANCE, AMNEZYA
ya da AMNEZi, AMON, AMULET, ANADOLU, ANARSIZM,
ANATOMi, ANEKDOT, ANGEL FALLS I MELEK CAGLA-
YAN!, ANi.l\-1A.SYON, ANKARA, ANTEN, ANTiK-ANTi-
KiTE-ANTIKA, ANTROPOMORFiZM, AQUATINTA/LEKE
BASKJ, ARASTA, ARBAT, ARJZONA, ARYAN, ASAMBLAJ,
ASBESTOS, ASTROLOJi, ASTRONOMi, ASIL TOPUGU, AT-
LANTA, ATLAS, ATLET, ATM, ATOM, AVOKADO, AWACS,
AYAK (FOOT), AZERBAYCAN

B 28
BABIALi, BABiL, BABUR, BAKIRKOY, BALE, BALON,
BALTALiMA.NI, BALYEMEZ TOPU, BANDOLU VAGONI
BANDWAGON, BANGKOK, BANLiY6, BANU ALKAN, .
BARAKA, BARBAROS, BARBEKO (BARBEQUE), BARBIE
(BARBi bebek), BAROK, BASIBOZUK, BAYRAK, BCGIVE~
REM ASISI, BEBEK, BEDESTEN, BEN-GURION, BERGA-
MA, BERLiN RESSAMI, BERLINGO, BEYAZIT (MEYDANI),
BEYKOZ, BEYOGLU-PERA, BIBLIOBIBULI, BIG BEN,
BiKiNi, BiRESiMCiLiK, BISTROT (bistro), BiZANS, BM,
BODRUM, BOL SIFIRLI SAYILAR, BOSPHORE I BOGAZ,
BOWLING, BOYNUZLU, BRi<;, BROKER, BROOKLYN,
BROUGHAM, BRUNCH (branc;), BSE, BUENOS AIRES,
BURJUVA, HOFE, BUROKRAT -ME:MUR, B"OYOLU FENER m
 c 54
CABRIOLETIKABRiYOLE, CADILLAC, CADILLAC ELDO-
RADO, CADI(LIK.), CALCULUS (kalkiiliis), CAPE TO\VN
(BURUNKENT), CD-ROM, CEHENNEM, CEO, CHEVROLET,
CHEVROLET IMPALA, CHEVROLET NOMAD, CHIAR-
OSCURO (kiyaroskuro), CHRONOFOBE I KRONOFOB, CIA,
ClNCINNATI, CITROEN, CiGULi, CiHANNOMA, CiN, CiN,
CJD, CLIO, CLOISONNISME (kluazonizm)/ BiRE~i:M.CiLi:K,
CNN, COGITO, CORVETTE, COUPE ya da COUPe (K.UPE),
CUR'A, CURRENCY BOARD (karnnsi bord)lPARA KURULU,
CYNIC/SiNiKJKiNiK

c; 66
CAPANOGLU, CAR, CAR~I, CAY, CENGELKOY, CERCi,
CE~ME, ~:!RAGAN (SARAYI), <;::iGRENK<;::iLiK, <;::iviLEME

D 70
D GRUBU, DADA(CILIK), DAMIZLIK., DAN(ISH) KEK, DA-
VIS BOGAZI, DAVIS KUPASI, DECAMERON, DEK.ART-
CILIK, DEKONSTR(JKTiViZM, DERSAADET, DESEN ve/ya
daDESIGN (DiZAYN), DE SOTO, DESPOT, DETROIT, DEUX
CHEVAUX ya da 2CV, DIANA, DIRDIR, DIXIE, DiDAKTiK,
DiSPONiBiLiTE, DNA, DUENDE, DURzU, DVD

E 81
ECiNNi, ECMAiN, EDiTOR, EDSEL, EFE, EFENDi, EFT, EI~
SENHOWER, ELEMANTARiZMIOGECiLiK, E-MAIL, EMiR-
GAN, EMPORYUM, EPHEMERA, ERGUVAN, ERSATZ, ES-
RAR,EYDP

F 89
FAL TA~I, FASHIMITE (fe~imayt), PAYTON (=PAYTON), FBI,
FEMiNiST, FENER, FERRARi, FETi,S, FIAT, FIFA, FIRE-
BIRD, FIAT DINO, FiGARO, "... FiL" ya da "FiL ... ", FiLiSTiN,
FiLTRE, PiTRE (FITIR SADAKASI), FLUXUS (FLUKSUS),
lV " ... FOB" ve FOBi, FOCA, FORD PINTO, FORMIK.AIFORMI-
CA, FORMOZA, FOSiL, FOTOGRAF, FOViZM I FAUVISM -
FOViSTLER I FAUVISTS, FOTR (SAJlKA), FRIGIDAIRE I
FRiJiDER I FRiJDER, FUHRER

G -----------------103
GALATA, GAL'LER, GASTRONOMi, GAZ (GAS), GAZETE,
GAZiNO, GEOMETRi, GEORGE, GEREN, GERME, GES-
TAPO, GIALLO, GIGA, GILETTE!JtLET, GLADIO, GLAS-
NOST, GM, GOLF, GOOGOLIGUGOL, GORAL!, GORiL,
GORK, GOTiK., GR,AFiK., GRAN TURISMO ya da GRAND
TOURING, GREV, GULAS, GURME-GOURMAND, GYPSY

H -----------------117
HADiD, HAKi, HAKiKAT, HAPPENINGS I -OLUSUMLAR,
HASHAS- HASHASiN, HAT TRICK, HAVVA, HAZAR, HI-FI,
HIV, HiYEROGLiF, HOMiNiST, HOMO, HONG KONG,
HONOLULU, HOROSKOP, HOSTES, HOMOR (HUMOUR),
liORREM SULTAN, HOSN-i HAT

I 128
ILLINOIS, IN.IF, IMPRESSIONISM I iZLENiMCILIK, I.Q.,
ISIK-GOLGE TEKNiGi: CHIAR-OSCURO (kiyaroskuro), ISO

i -----------------132
iDEA - iDEALiZM, iKON - iK.ONOKLAZM, iMPARATOR,
iMRALI, iNCiL, iNC I PARMAK, iPERiT ya daHARDAL GA-
ZI, iSLAM, iSOT, iSTANBUL, iSTANKOY, iSPORTA, iYON
DENiZi, iZMiR,
J _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 139
JANE (CEYN), JERlJSALEM, JESUS CHRIST, JiLET, JU-
DAS'IN AGACI, JUDO, JUMBO, J(jpiTER

K 143
KA, K.AGITHANE, KAHVE, K.ALDIRIM, K.ALYON, "KA-
MELYALI KADIN", KAMERiYE, KAMiKAZE, KAMPUS I
CAMPUS I KAMP I KAMP KURMAK I KAMPING, KANAR- v
 YA, KANDiLLi, KANGURU, KANLICA, KANSAS, KAN-
YAK, KARATE, KARFATO, KARiKATUR, KARMANN
GHIA, KARNAVAL, KARTEZYEN1ZM, KARTPOSTAL ve
POSTA KARTI, KASIMPA~A, KAVAS, KAVAT, KAY-
MAKAM, KAZAK, KEANU (REEVES), KELTLER, KEN1ZE,
KENTUCKY, KE~iF, KE~KOL, KdF-WAGEN, KGB, KIK.E
(kayk), KIR.O, KIZIL, KIZILBA~, KIZKULESi ya da LEAN-
DROS KULESi, KIZKUMU, KiKLOPLAR, KiTAKSE,
KLEENEX I KLiNEKS, KOBRA, KODO~, KOLAJ I YAPI~­
TIRMA (ASSEMBLAGE, HAPPENINGS, ENVIRONMENTS,
PAPIER DECOUPE), KOLONYA, KOMEDi, KOMMAN-
DEURSWAGEN, KO~SYON, KO~TE, KOMU-
NizM, KONAK-KOSK-YALI, KONSERVATUVAR, KONST-
RUKTiViZM I iNSACILIK I YAPIMCILIK, KORDO-BALE
(CORP-DE-BALLET), KOREOGRAFi, KORSE (CORSET),
KORO (KHOROS), KOSEM SULTAN, KREMLiN, KRiSTAL,
KRiTiSizM, KUDOS, KUMBAH(:E, KURBAN, KU~ADASI,
KUBELWAGEN, KVRDAN ve KURTAJ

L -----------------180
LAiK, LAiKA, LAMBORGHINI, LAPSEK.i, LAS VEGAS,
L'EAU D'ISSEY (LODiSE), LENiN, LEOPAR, LESBiYEN I
LEZBiYEN, LEVANTEN I LOVANTEN, Li:MAN RESSAM-
LARI ya da YENiLER, LiMUZiNILIMOUSINEILIMO, LiR.iK.,
LiSE, " ... LiTiK", " ... LOJi", LOKUM, LONCA, LOS ANGELES,
LSD, Lihv!PEN (PROLETER{YA})

M-----------------.189
MACEDONIAIMACEDONIE (MAKEDONYA), MACROLO-
GY I MAKROLOJi - MACROLOGIST I MAKROLOJiST, MA-
GANDA, MAGIC (BlJYlJ), :MAKYAVELiST, MANDARIN I ·
MANDALiNA, MANiYERizM I YAPMACIK.(:ILIK, MARA-
TON, MARDiN, MARGARiN, MARKS & SPENCER, "MAR-
SEILLAISE" (Marseyyez) (Frans1z Ulusal Mar~1) MASKOT,
MATRAK GE(:MEK, MAYDAY (meydey), MAZOSizM, !vffi-
GAN, MEGAPOL, :MELODRAM, MELOS, MEMLUKLAR,
MENSA, MERCEDES, MERCEDES 300 SL, MERCEDES 300
v1 SLR, METAFiZiK, METROPOL, MEVLiD, MEZBAHA, MG
(EmCi), MGM, MICHIGAN, MITSUBISHI (MiTSUBi~i) PA-
JERO, MiM:, MiNYATOR, MISANDRIST I MizANDRiST,
MISOGYNIST I MizOCiNiST, MOBiL, MONTAJ, MOZOLE,
MR (ErnAr), MUM SONDU, MUSKA, MUSLiN, MUSTANG,
MUNACAT, MORiD ~ MOR~iD, MUR-TECi, MUZE, MUZiK

N -----------------211
NAAT, NADA, NAMUS, NANO TEKNOLOJi, NARGiLE,
NATO, NAZi, NEKTAR, NEWS (HABER), NEVRUZ, NIVEA,
NOKTACILIK I POINTILLISME, NOMiNAL CIPA, NORA,
NUR-i AYN, NUTOPYA

0-----------------222
ODEON, ODiTORYUM, OECD, O.K./ OKAY (okey), OKLA-
HOMA, OMBUDSMAN, ONIOMANIAC I ONYOi'v1ANYAK.,
OP ART (OPTiK. ART I OPTiK SANAT), . OPERA COUPE,
ORKESTRA, OSCAR, OTiSTiK, OTO ... I AUTO ...

0-----------------228
OTANAZi

p ---------------------229
PABUCU DAMA ATILDI, PAKET, PAKiSTAN, PALAS,
PALAVRA ATMAK., PALAVRA SIKMAK, PALlO, PAN, ·
PANAMA, PANDiSPANYA, PANDORA, PANEL BROUG-
HAM, PANiK, PANOPTi.MizM ve TANRININ GbZO, PAN-
TALONE, PAPARAZZi, PARADiGMA VE PRAGMA, PARCA-
CILIK I DIVISIONIS~, PA~A, PA~ABAH(:E, PA~A KAPISI,
PAYTON, PAZAR, PED ve POD, PEN CLUB, PERESTROiKA,
PENTAGON, PiJAMA, PiNGPONG, PERGE, PERSON,
PETROL, PLACEBO, PLYMOUTH, PLYMOUTH BARRACU-
DA, PLYMOUTH FURY, PLYMOUTH VALIANT, P.M. ya da
PM, POLiS, POLiTiKA - SiYASET, POMELO, PONTIAC,
PONTIAC TRANS AM, PONTOS, PORTLAND CiMENTOSU,
PRE ... , PRENS, PRO ... PROTO ... ,. PROBiYOTiK, PROFiTE-
ROL, PROJE, PROJEKSiYON, PROLETARYA, PROPOR-
SiYON, PSiKiYATR-PSiKANALiST-PSiKOLOG, PURO vu
 Q -----------------254
QUASIMODO

R -----------------255
RABBIT, RE-MIX I REMiKS, RESTORAN, RETAILING I PE-
RAKENDECiLiK, RIALTO KOPROSU, ROADSTER, ROBERT
KOLEJ, ROBOT, RODOS ~OVALYELERi,_ ROLLS ROYCE
MIST, ROMAN, ROMANTiZM, RUM-- RuMELi

s -----------------------~-------261
SA, SA'DABAD, SADiST, SAFFiK SEVGi, SAFRANE, "SAHi-
BiNIN SESi", SALATA, SARAY, SARAYBURNU, SARIGER-
ME, SATOR-AREPO-TENET -OPERA-ROTAS, SAXO, SAXO-
PHONE I SAKSOFON, SCENIC, SEDAN, SEGA, SEKS (SEX),
SEKT, SELOFAN (KAGIDI), SEMAH, SENYOR, SERBEST, .
SETR-TESETTUR-:MESTIJRE, SFENKS, SHOP (~OP), SIFIR-
(dan ~iFREye), SiBER/CYBER, SiBERUZAY/CYBERSPACE),
SiGARA, SiNGAPUR, SiNtK-SiNizM,SiRK, SML, SLOGAN, .
SMITH, SOS, SOSYAL, SOSYALiST, SOSYETE, SOSYOLOJi,
SOYADI, SOZLER, Spa, SPEEDSTER, SPIDER, SPQR, SPUT-
NiK, SRI LANKA, SS, STABiL, STALKO, STAND-BY, STO-
RE, SUTLUCE, SWARILI

~ ----------------288
~ABAN, SAHMERAN, SAPEL, ~ARK, SARKUTORi, SASE,
SECERE, ~ERiAT- TARiKAT -HAKiKAT, ~iFRE, SiZOFRENi,
SOGUN I SHOGUN, SOVENiZM

T----------------------294
TABU, TARTAR SOSU, TAKiYE, TAKSiM (MEYDANI), TA-
LISMAN, TAMMUZLUK, TANGELO, TANGO, TARiKAT,
TAROT KARTLARI, TA,SiZM I LEKECiLiK, TAS FLAK, TAT-
LISU FRENGi, TEKVANDO, TEMCiT PiLAVI, TEMMUZ,
TENNESSEE, TERAViH (NAMAZI), TERSANE, TERZi,
THUNDERBIRD, TIFFANY, TINSELTOWN, TIP, TOPKAPI
SARAYI, TOYOTA FIERA, TOMBEKi, TRAGEDYA, TUL
vm (TURBAN, SARli<), TORK, TORK KELLESi, TOTON
u __________________________________ 3o9

UEFA, UFO, ULU(:, illvfBRO ZYKLON, UNESCO, UNICEF

(T - - - - - - - - - - - - - - - - - - 3 1 1
USKUDAR, UTOPYA

v ------------------312
VAMPiR, VARAK, VEHBi'NiN KERRAKESi, VEAA10NT,
VESPA, VOLKSWAGEN, VINO (~arap), ViSKi
vv __________________________________ 319
WALL STREET, WEKIWA, WHOLESALE (TOPTAN),
x __________________________________ 320
XANTIA , XMAS

Y----------------------------------321
YAHUDi-MUSEvi, YENi CAMi, YOKO ONO, YUNAN
z _____________ ___ 323 ~

ZAGA, ZEK.AT, ZEUS, ZEYBEK, ZEYNEP, ZORRO

KAYNAK~A------------------------325

lX
"Rakamlann Evrensel Tarihi"ni yazan matematik hocas1 Georges
Ifrah'a gore Mogolistan'daki Tiirk yaz1tlannda yer alan sozhi sa)'llama
dikkaie deger bir kendine ozgilliik gosteriyor.
En ilginci de eski bir parmak hesab1 yontemine gondermede bulunan
50 saylsmm am; elli, "el" ya da "elig"den tiiriiyor.
Tiirklerin bugiin hala yapt1g1 parmak hesab1 yontemi 1se ba~ka mil-
letlerinkinden farkh.
Deneyebilirsiniz; ba~laym birden ona saymaya. Once bir elde ba~ par-
makla art arda sen;:e parmagmm, yiiziik pannagmm, orta pannagm ve
i~aret parmagmm ucuna dokundunuz ve boylece dart saylSlna
ula~tJ.mz. Be~te ba~ parmagm1z1 yukan kaldudm1z; be~ten soma ba~
parmag1 a~ag1 indirdiniz, sonra art arda i~aret parmagm1, orta parmag1,
yiiziik parmagm1, sero;:e parmag1m yukan kaldrrdm1z ve boylece ona
kadar elin biitiin parmaklan ao;:1lnn~ oldu.
Bu yontem, sayllan her onlukta oteki elin btitiin pannaklanm art arda
agarak diziyi elliye kadar uzatan daha eski ba~ka bir yontemin kalm-
hsL Bu durumda parmaklan a91k alan el on birim anlamma gelirken,
aym konumdaki oteki e1 elliyi gosteriyordu ... " (Zeynep Giigii~: "Say!lann
Biiyiisii", Sabah, 25 Agustos 1996.)

1
 ABAKUS
Bilgisayann icadma omeklik ve onderlik ettigi belirtilen, ikiye boliin-
mii~ bir ~ter~eveden olu~an ve bu ~tervevenin, iki kenanna tutturulmu~
~ubuklara ah;;aptan ya da ba~kamaddelerden gevirilmi~ kiirecikler ya
da boncuklarla htzla dort i~lem yapma olanag1 saglayan, ilkel hesap
makinesinin adtdrr abakiis. ilkel diyoruz ama, bilgisayarm oziinde
abakiisiin yatt1g1m da soyliiyoruz. Boylece, abaki.is ile yapllan hesapla-
ma yonteminin ilkel degil, ileri bir yontem oldugu da anla~tltyor.
Bilgisayara temel alman, yontemidir.
Bilgisayann da computer, yani hesaplayzcz adm1 ta~1dtgm1 ve
ba;;langwta ~imdiki gibi her ttirlii bilgiyi yiikleme amactyla de gil, htzla
hesap yapabilen bir ayg1t olarak dii;;liniiliip ger~ekle~tirildigini gozden
ka~rrmamak gerek. Dolay1s1yla, abakiislin computere modellik etmi;;
olmas1 dogal. bte yandan, abaki.is, bugiin bilinen .bivimine kavu~­
madan once, oteki bir deyi~le abacus erectus'a (!) (dik durabilen
abakiis) donii~meden once de vardl. Ad1 da, o doneminde konmu;;tur.
Abakiis, ibranice toz silmek anlarmna gelen abak sozciigunden
ti.iremi~tir.Bu sozciik, Grekve'de abakosa donii;;mi.i.~ti.ir. Abakos,
iistiine yaz1 yazilan kum (toz) yiizey anlamma gelmektedir, Kara-
tahta, kag1t, kalem, tebe~ir yoksa, ne yaparsllllz? Bir diizlem iizerine
kum doker, parmagmtzl kullanarak kumlar1 kimi yerlerde siler,
hesabm1z1 yapars1mz.

ABiYE
"Modacllarm yaz1p kulland1klan, Frenkve'den aktarma 'abiye'
sozciigunii ~ok ki~i bilir; 'abiye giysi' bir torene ya da toplanhya uygun
zarif bir giyim i9in kullamhr.
2 Peki 'abiye'yi kim bilir?
 Arap.;:a kokenli 'abiye'nin a'smm iizerinde uzatma ~apkas1 var; yiizi.inii
orten utanga.;: kadm ya da klZl vurgulayan bu sozciige yok ki~i yabanc1.
Dil, bir okyanus ...
Bizim kullanillgtmtz sozciiklerin saytst, bu okyanusa gore bir i'(de-
niz ... " (ilhan Sel~uk: "Aixakada.bra", Cumhuriyet, 7 Haziran 1966, s.2.)

ABRAKADABRA
'"Abrakadabra'y1 kim bilmez?
Gizemli bir sozciik...
Sihirbazlann kullandt~ bu sozciik, ((Ok eski '(aglardan kalmadtr.
3'iincii yiizythn ba~lannda ya~ayan hekim ve ~air Seranus
Sammonicus'a bakthrsa 'abrakadabra' sozciigiiniin harfleri a~agtdaki
bi'(imde bir kagtda yaztlmah:

ABRAKADABRA
BRAKADABR
RAKADAB
AKADA
KAD
A
Sammonicus diyor ki:
"Bu kagzdz bir koruyucunun irinde boynuna asan ki$i her dertten uzak
ya$ar."
. Muskaya inanan i'(in birebir saytlabilecek bu re'(etenin 1700 ytlhk bir
tarihi var." (ilhan Sel~uk: "Abrakadabra.", Cumhuriyet, 7 Haziran 1966, s.2.)
"En eski sihirli sozlerden biri olarak bilinen ABRACADABRA 'mn
ibranice'den geldigi ve "Konu~, Ey Kutsal Varlzk" anlammdaki "Ha,
Brachap Dabarah II kelimelerinden tUredigi soylenir. Bu muska bir
pan; a par$omen in iistiine ~agzdaki birimde (Bkz.: ilhan Selc,:uk'tan
ahnttlanan yukartdaki boliim.) yazzlzr ve ipege sanlarak boyuna aszhr.
Robinson Cruzoe'nm yazan Daniel Defoe 1665-1666 yzllarzndaki
Bi.iyiik Veba salgmmda pek c,:ok Londrahnm bu muskay1 taktlgmdan
soz eder." (Nazb Alev: "Nazarhk ve Muska", Hurriyet, 2 Ocak 1994, s.l5.) 3
 ABS
Kimi ta~atlann, - otobiislerin, minibiislerin iizerinde ABS yazdt~ <;:ok
ki~inin goziinden kac;:mamt§tlr. 0 ta§tttaki fren sisteminin ozelligini
belirtir bu not. Demektir ki, A(ntilock) B(rake) S(ystem) ya da Tiirk<;:e
si:iylenirse kilitlenmeyi onleyici fren sistemiyle donatdml~hr 0 ta§lt.

ABSTRE/ABSTRACT
Artlk Tiirk<;:e kar§thg1 var: Soyut. Ne var
ki, uzun siire (ve de ~imdi bile) abstre
sozciigu kullanildllkullamlageliyor. La-
tincedeki abstrahere sozciigu <;:ekmek ya
da <;:ekilmek demek. Bugiinkii anlammda
lSOO'li y11larda kullamlmaya ba§lan-
mt~tlr. Ozellikle okumu~-yazm1§lar, bu
(Saul Steinberg) sozciigii 'gen;ek olmayan' veya 'kesin ol-
mayan' anlammda genellikle 6z ve say1 gibi isimlerle birlikte (Orne-
gin, gerc;:ek olmayan oz, kesin olamayan sayt, vb.) hafifleticilyu-
mu§atlct bir sozciik olarak kullanmaya ba~lam1§lar.

A.D.
A.D. Latince iki sozcugun ba§ harfleridir: Anno Domini. Ve
Efendimizin Yth demektir Anno Domini. Efendimizin, isa oldugunu
belirtmeye gerek var m1? Efendimizin y1h, isa'mn dogdugu y1ld1r.
Yani, 0 (s1f1r) y.~h.

ADEM
Adem (Adam), ibranice'de top-
rak anlamma geliyor.
insanm atas1d1r Adem. ilk in-
sandlr. Ve kutsal kitaplarda
(soylencelerde) anlat1lillg1 gibi,
topraktan yarahlmi§br. (Topra-
gm ta kendisidir.)
Michealaugelo 'nun Sistine Chapel'in
Sistine Sapelinin tavan1m siis- tavanma boyadzg1 Adem 'in Yaradzh§z
4 leyen Michelangelo'nun resim- tablosu.
lerinden biri, Adem 'in Yaratzlz~z ad1yla amhr. Bu resimde, Tann sag
elinin i~aret parmagm1 Adem'in sol elinin i§aret parmagma degdirecek
denli uzatrm~t1r. Michelangelo, boylece, Tannmn topraga can veri:ji-
ni anlatim~trr. Adem Tanndan alillg1 (Tannnm verdigi) enerji ile toz
topraktan kurtulacak ve ya,vayan bir ruh 'a donii~ecektir.
Michelangelo'dan once de sanatyllar, ornegin, Jacopo della Quercia
(1374?-1438), italya'nm Bologna yerle§imindeki S. Petronio
Kilisesinin ana kap1smdaki tnerrner kabartmasmda Adem'in topraktan
dogrulu~unu betimlemi~tir. Tann Adem'e kendi giiclintin ay1rdma var-
masi buyrugunu vennektedir. Soz konusu kabartina da Adem 'in
Yaratzleyz ad.lyla amlmaktadrr. (Aynca bkz.: HAVVA, HOMO)

ADONiS
Bkz.: TEMMUZ

Sabestiano del Piombo 'nun "Adonis 'in Oliimii" tablosu.

AFAZi
"Do~ent Dr. Temel Pam.ir, ( ...) ~unlan soyledi:
Afazi kelimesi sozlerin kaybolmast anlamma gelir. Yani, diger ki§iler-
le anl~mannz1 saglayan sesli, yazth ve diger sembolik siire~lere
ili~kin dilin yitirilmesi anlamma gelir. Yaz1h, sozli.i ve i~itsel ileti~im
bozuklugunu anlatan genel bir terimdir. 5
 ( ... )
Afazili hastalar u.y boltimde ele almabilir:
Bunlardan birincisi olan Motor Afazi: Yani, hastalarda dilin kaybol-
mast soz konusudur. Bu tipteki hastalar, c;:evresini anlar. Ancak,
du~iincelerini konu~ma veya el hareketleriyle ifade edemezler. Yazma
bozukluklar1, aritmetik beceri kayb1, ses, ~ive ve ritim diizensizligi,
sembol ve c'iimle yap1smda bozukluklar bulunabilir.
ikinci tip afazide, konu~ulan dilin ve yazth materyalin algtlanmas1
ortadan kalkrm~t1r. Daha genel olarak gorse!, i~itsel ve dokunmayla
ilgili algdama ve taruma yetenegi soz konusudur. bmegin hasta tele-
vizyonda izledigi bir yapmu algtlayamaz. Ki~ileri birbirinden ayrrma
gih;lugti c;:eker. Sesler duyuldugu halde konu~ulan dil algllanamaz .
. Oc;:iincu tip afazi de, iki tip afazinin yani ifade ve algtlamaya ili~kin
bozuklugun birlikte goriilmesidir. Bu nedenle agtr bir afazi tablo-
sudur." (Meltem Pusat: "Afazi: Konu~manm Kaybolma Hastah~", Melodi, 17
Agustos 1996.)

AFRODiT
Soylenceye gore, Uranos'un (Gok) oglu. Kronos,
babasmm cinsel orgarum kesip denize atar. Denize dii~en
organ kopiikler c;:tkmasma yol ayar. i~te, Yunan a~k tan-
nc;:asl Afrodit bu kop'iiklerden dogar. Anl~llmlf? olmah:
Kopuk, Yunanca'da aphrostur. Aphrodit adm1 kopillcten
alrm~trr, oteki bir deyi~le. Afro sa~m ne anlama geldigi
de anla~1hyor ~imdi, herhalde!

AFRODiZYAK
"... insanoglu her c;:agda c;:e~itli yiyeceiderle seks arasmda
bir baglann kurmaya c;:ah~rmf?. Aradaki koprti ise bir
mitoloji tannc;:as1. Babilliler bu tannc;:aya i$tar,
Fenikeliler Astarte, Romahlar Venus, Yunanhlar ise
Afrodit adtm vermi~ler. A:frodit, denizin kopiiklerinden
dogmu~. Tannlar kabinesinde giizellik, cinsel istekler ve
uretkenlikten sorumlu 'devlet bakaru'. Kendisi de !(Ok
6 saytda sevgili degi~tirmi$, c;:apkm bir tann!(a olan Knidos Ajrod1
Afrodit'in oglu, Tann Priapus bah.;:e iiriinleri, baglar, biiyiik ve kii.;:iik
ba~ hayvanlarla anlarm piri. Eski zaman heykeltira~lari onu biiyiik bir
cinsel organla goriintiiliiyor, yani yiyecek i.;:ecek sektoriiyle cinsel gii.;:
arasmdaki baglanhya daha o donemde dikkati vekiyordu. Afrodit'in
klz1 ise kanath a~;~k Tann.;:as1 Eros. Anla:;;Ilan, bir donem Afrodit ve
<;:ocuklan yonetmi:;; insanoglunun a§k ya:;;am1m. Eski .;:aglarda ona ve
<;:ocuklarma duyulan hayranhk, giiniimiizde ad1m Afrodit'ten alan
afrodizyaklara dii~kiinliik §eklinde devam ediyor.
( ... )
Afrodizyaklar once d1~ goriinii~leri nedeniyle cinsellikle ili~ki­
lendirilrni~. Gi:iriinii§leri erkek ya da di~i cinsel organlan ammsatan
yiyeceklerin seksi arttracagma inanilnn~. 6megin, iinlii 16. yiizyll
hekimi Paracelcus, bir bitkinin ~eklinden, onun insanm hangi bolge-
sine iyi geldiginin anla~Ilabilecegini yaz1yor." (Ahmet Ors: "Afrodit'in
Sofras1", Cafe Pazar, 22 Ekirn 1995, sayJ:45, s.18-19.) (Aynca bkz.:
AFRODiT, AVOK.ADO, FiLTRE)

AFYON
"Latice opium, Yunanca opion, Farsva efyun. Afyon bitkisinin ad1,
Tiirk<;:e'ye yanh~ olarak ha~h~ §eklinde girmi§tir. Ha~ha§ ashnda
Arap.;:a'da kenevirin ad1drr; fakat Anadolu'da bu bitkiye ha~ha~ denir.
( ... ) Bizim bildigimiz afyon ise, olgunla~ml§ ha~ha~ kapsiiliiniin don-
mu:;; siitiidiir." ("Sairin G1das1 Afyon", Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s. 72.)
(Aynca bkz.: HA$HA~)

AFYONU PATLAMAK
"Osmanh doneminde a,Pr afyonke:;;lerin <;:ogu ulemadan, dini biitiin
Miisliimanlard1; her ne kadar afyon yutmak dinen caiz degilse de, diger
kurallara uymak konusunda fazla eksikleri yoktu. Afyonu yutup cila
diye. ~ekerli kahvesini i<;:fikten sonra kahvehaneden eve giden yolda,
dayanamay1p zembilini indiren, bir kii.;:iik lokma afyon daha yutup
ayakiistii kendisine kahve pi:;;iren tiryakinin uzun Ramazan giinleri i9in
de bir hile bulmas1 gerekiyordu. Bir kere oruca niyet ettikten sonra,
gizlice de olsa afyon yutmak elbette orucu bozacakh; ama sahur
yemeginden sonra, imsaktan once, tiryakiligin derecesine gore bir, iki,
iiv kat kag1da sanlmi§ afyon par<;:alanm yutar ve giinii tefekkiirle 7
 gefi:irirlerdi. Bir siire sonra midede eriyen kag1ttan vlkan afyon etkisini
gosterir, tiryaki keyfmi bulurdu. Afyonun etkisi ge9mek iizereyken srra
daha kahn sanlm1~ afyona gelirdi. Giin boyu afyonunu patlatarak
keyfini bulan tiryakinin Ramazandaki en biiyiik stkmtlsl cila idi.
Afyonlan patladlk9a cam cila 9eken tiryaki, bir fmcan §ekerli kahve
i~tebilmek ivin iftan beklemek zorundaydl." ("Afyon Nastl Patlar?", Gazete
Pazar, 30 Mart 1977, s.72.)

AGORA
Agora sozciigii, genellikle, pazar yeri ya da tu;zk alan anlamma kul-
lamhr. Omegin agorafobi/agoraphobia=a~Ik alan korkusunu
anlatrr. Oysa, agora Yunanca'da konu~ma ya da tarfl§ma eylemini
anlatan egoris sozciigiinden tiiretilmi§tir. Dolay1s1yla, kokende, tarll$-
ma alam (Latince'de: Forum.) anlarmna gelir.

AHTAPOT
Bir deniz canhs1 ahtapot. Tiirkve'de de
ahtapot diyoruz. Biiyiigu var, kiiviigii var.
Biiyiik olanlan canavar gibi goriiliip filmlere
bile kahraman olmu§tur. Biiyiigiiniin de
kiiviigiiniin de temel 6zelligi sekiz kolunun
olmas1. Ad1 da bu ozelliginden geliyor zaten.
Grekve'de "sekiz kollu" anlamma gelen
octopoda sozciigunden tfuetilmi§ octopus;
yani, ahtapot. Tfukve'de ahtapot yerine se-
kizkollu desek olmaz mtydt? Boyle bir ah~­
kanhgrmtz, yabanc1 kokenli sozciikleri Tfuk-
~tele§tinne ah§kanltgrmtz pek yok. Oldugu
gibi ahp kullanmay1 yegliyoruz. Biraz da,
marifet saytyoruz.

AIDS
Yirminci yiizytlm vebas1 diye adlandmlan AIDS, ingilizce'de
Edinilmi~ insan Bagz~zkllgz Yetersizligi Sendromu anlamma gelen dort
sozctigiin, - A(cquired) l(mmunodeficiency) S(yndrome). sozci.ik-
8 lerinin ilk harfleridir. (Aynca bkz.: HIV)
AKiDE (~EKER.i)
" ... Akide :j:ekerinin ge9mi:j:teki i~levi sadece agu tatlandumak
degilmi~. Esasen akide sozciigii, inan9, baghhk, birbirinden aynlma-
mak, yap1~mak. anlammda kullarulmll;l. Akidenin hikayesi olduk~a
ilgin9: Osmanh devletinde ulufe giinii yeni9erilere ii9 ayhklan dagrtrhr
ve saray avlusunda yemek verilirdi. Bu toren i9inde yer alan akide
merasimi ise kaprkulu askerlerinin aldilian iicretlerden ve yemek-
lerinden menmun olduklanm gosteren basit ama ilgin9 bir torendi.
Sadrazam ve divam hiimayun iiyeleri ilkin askerin yemeginden tadar-
lardi. Bundan soma da kendilerine tabaklar i9inde ~ekerler sunulurdu.
Bu askerlerin bir ~ikayetinin bulunmadrgmm kamt1yd1.
Seker tabaklanmn divana getirilmesi herkesi rahatlatlrdl. Saray helva-
hanesinde ozel olarak hazrrlanan ve i~levinden dolayr akide ~ekeri
denen bu :j:ekerler dirhem hesabmca ve balm para bi9iminde hazlr-
lanrrdr. Bu i~lem bittikten soma divanhane oniinde Fatiha suresi
okunurdu.
On sekizinci yiizyllm sonunda Sekerci Hacr Bekir, "Kelle Sekeri"
olarak amlan konik bloklar halinde iilkemize gelmeye ba~layan iyi
vasrftaki ~ekerleri havanda doviip odun ate~inde bak1r kazanlar i9inde
eritip pi~irerek akide imalatrm ger9ekle~tirmi~.
Unii o kadar yayrlm1~ ki zamanm padi~ah1 tarafrndan takdir edilerek,
"Sekerciba~rhk" unvan ve ni~am ile taltif edilmi:j: ve padi~ahm te~vik
ve himayesine mazhar olrnu~." (Hiirriyet: "Akide Deyip Geymeyin", 10
Subat 1997.)

AKROBAT
Yunanca'daki acrobatein sozciigii, yuksek yurumek, yukselerek
yurumek, yani ayak parmaklarmm ustunde yurumek eylemini
anlatrr. Yii.ksek demek olan acro/akro, bal;lka sozciiklere de kok olmu~­
tur. (Bkz.: AKROPOLIS) i~te bu tiirlii. yiiriiyen, daha dogrusu
bedeninin her par9asmr herkesin kullanamadrgt bi9imde kullanarak
gosteriler yapan 9evik ve becerili ki~ilere acrobatos/akrobat adr veril-
mi~tir. Akrobatlarm yaptrgr, hoplama, z1plama, sryrama, donme,
biikiilme, atlama, vb., akrobatik hareketlerin tiimii akrobasi diye
anrhr. Zaman i9erisinde bu tiir hareketlere benzer hareketleri gen;:ek-
le~tiren aygrtlar ve bu aygrtlan yoneten ki~iler i9in de kullamlrr olmu~- 9
 tur bu sozcillder. Omegin, u9aklar da akrobasi gosterisi yaparlar. Boyle
gosteriler yapan u9aklardan birinin yoneticisi akrobasi pilotu diye
anllrr. Akrobat lamba, hpkl akrobatlar gibi yukandan a§agi sallanu;
aynca klvnhr, biikiiliir, a§ag1 indirilir, saga-sola y.ekilir, vb.

AKROPOL
· Akropol/acropolis yalmzca Atina'da mi?
Hayrr, Anti.k kentlerin hepsinde akropol vard1.
Aero, Yunanca'da e~ yuksek demektir. Gen-e
aym dilde polis=kent anlamma gelir. Bu iki
sozciigiin olu~turdugu bile~ik. sozclik, acropolis
ise, ken tin en yuksek yerini anlatrr. DolayiSiyla,
eger soz konusu polis=kent Atina'ysa, akropol,
A tina akropolii diye amhr. (Aynca bkz.: Atina akropoliindeki
POLiS) Parthenon tapznag1

AKURGAL
Diinyaca iinlii arkeologumuz Ord. Prof. Dr.
Ekrem Akurgal'm _ soyad1 ii9 sozciikten
olu~uyor. A=su, KUR=iilke, GAL=biiyiik
demek. Boylece, Akurgal'm anlanu biiyiik su
iilkesi oluyor.

ALFABE
Benin ku§ag1mm ALFABE'si varru. Simdilerde, ilkokula ba§layanlar
birer ABECE ediniyorlar. c;unkii, Tiirk9e'de harf dizini A, B, C ile
ba§hyor. ALFABE, Yunanca'daki harf dizininin ilk iki harfiyle olu§tu-
rulmu§ ad1yd1 ABECE'nin. Yunan alfabesindeki harfler 1?6yle diziliyor:
Alpha/Alfa, Beta, Gamma, Delta, Epsilon, Zeta, Eta, Theta/Teta, Iota,
Kappa, Lambda, Mu, Nu, Xi, Omicron/Omikron, Pi, Rho/Ro, Sigma,
Tau, Upsilon, Phi/Fi, Chi/Ki, Psi, Omega.

ALKATRAZ
Simdi bo§altilmil? olan ABD'nin iinlii Alkatraz Hapishanesi neredeyse
10 diinyanm her yerinde yal?ayanlarca bilinir. Alcatraz/Alkatraz adas1
iistiinde kurulu alan bu hapishane bin;:ak oykiiye, romana ve fi.lme esin
kaynag1 almu~tur. Filmlerin en iinliisii ise, Burt Lancaster'in ba~roliinii
iistlendigi, -- Alkatraz'a dii~mii~ bir mahkftmu canlandrrdtg1 Alkatraz
Kug:usu'dur.
Alkatraz adasmm ad1 penguenlerden gelmektedir.
Bir kava ya da su kabmm Arap4fadaki kar~1hg1 el kadus (al-qadus)
imi~. Bu sozciik:ten penguen'in Arap9adaki ad1 tiiretilmi~ el-gatis (al-
ghattis). C:::iinkii, Araplar pelikarun tarba bi9imindeki gagasmda su
ta~IWgllll dii~iinmii~ler. Akdeniz gernicileri Arapyadaki bu SOZCUgll
Partekizceye aktarm1~lar. Partekizcede al-ghattis>>alcat-raz'a
donii~mu~. Alcatraz adasma bu adm verilmesinin nedeni de pelikan-
lann bu adada yuvalanm1~ alu~u.
Sozciigi.in oykiisii burada bitmiyar. C:::iinkii alcatraz'dan mam demek
alan albatross sozciigu de tiiremi~. C:::iinkii, alkatraz sozciigii
Portekizceden ingilizceye aktanlrrken farkh farkh telaffuz edildigi
gibi penguen dt§mda bir9ak ba~ka deniz ku~larmm adl alarak da kul-
lanllrm~. 0 degi~ik telaffuzlardan biri de albatross ve de marn i9in kul-
lanllan sozciik. Sozciik bugiin de kuulanllan imlas1yla 1600'lii ytllarda
yerle~mi~ ve kimileri Latince beyaz anlamma gelen albus ile ili~k­
ilendirdigi i9in biiyiik beyaz deniz kartallan i9in kullaruhr olmu~.

ALMAN GiJMU~iJ
Baklr, 4finko ve nikel ala~rmmdan tlpkl giimii~e benzeyen, giimii~ gibi
parlayan (ve de parlakllgllll yitirmeyen, karannayan) bir madde
eldeleyen Almanlardrr. kinde hi9 mi hi9 giimi.cy bulunmayan bu ala§l-
ma Alman Giimii~ii denmektedir.

ALTIN BOYNUZ I BALi<;:

"Avrupahlarm Altm Boynuz deyi~leri, Rumca eski adl olan Hriso
Keras'm terciimesi. Kaglthane ve Alibey derelerinin 4tatal vaziyette,
boynuzu andm~larmdan otiirii.
Hali9 e'0'elce daha geni~ ve derinmi§. Derelerin molazlari, bay1rlarm
dokiintilleri gittik4te doldurmu~, dibini de bal4t1k haline getirrni§."
(Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kepre, ileti~im Yaymlan, istanbul
1995,L147J 11
 "Halir;. Bizanslzlarzn Khyysokeras (Altm Boynuz) dedikleri btanbul ir;
limam. Bu adz mitolojide bereketi temsil eden meyvelerle, r;ir;eklerle
dolu boynuzdan alml$tlr:" (Edmondo De Amicis: istanbul (1874), C,::ev: Prof
Dr. B eynun Akyava~, Kiiltiir Bakanhgt Yaymlan, Ankara 1981 , s. L 'deki dipnotu.)
"Lugat ma'nasiyle, 'Halic' denizin biiyiik bir nehir ~eklinde kara if,:ine
uzamasulrr. Yani uzun korfez. $ap Denizine 'Arap halici', Basra
Korfezine "Fars halici" denmesi de bundan. Fakat onlar arhk hirer
halic azmam olup haliclikten yikm.I~ say1hr. Avrupa'dan daha biiyiik
alan Avustralya'nm da adal1ktan ylklp klt'a say1lmas1 gibi. ideal halic
bizim istanbul'dakidir. Frenkler, ~ekli baklmrpdan ve pmlhh giizel-
liginden dolay1 ona "Altun boynuz" der. Sahiden Halic, zeberced satlh-
h ve giine~ huzmeleriyle altm yald1zh boynuz maktama benziyor. 0
kadar emniyetli bir Iiman ki riizgarlar nereden eserse essin, f1rtmalar
nereden patlarsa patlasm o daima rehavetli bir riiya iyindedir." (ismail
Habib Seviik: "Eyyub Sultan Sitesi", istanbul, Nisan 1993, sayd, s.87.)

ALTI KAVAL USTU $i$HANE

"'Aitt kava! iistfi §i§hane' deyirni de bana her zaman acayip gelmi~tir.

Oyle ya, alh bir mtizik aleti, iistii ise bir semt.
N e alakas1 var?
Soma dti~iine dti~tine aslm1 buldum san1yorum.
Deyimin ash "altJ kava!, iistii ~e~bane.''

Yani oyle acayip bir 9alg1 ki; alt1 bildigimiz kaval, tistii ise altl delikli
nefesli saz.
Arna, bugiin bu deyimi "altJ kaval, iistii §e§bane" diye soylemeye
kalksaruz yanh~ soylediginizi sanrr ve sizi dlizeltirler." (Ziilfii Livaneli:
"Temcit Pilav1", Vatan, 3 Ekim 2002, s.5)

A.M. - P.M. ya da AM - PM
Hele bilgisayarla iyli d1~h olmaya ba~lad1ktan sonra, daha once de ~u
ya da bu nedenle kullamlan A.M., P.M. ya da AM - PM belirte9leri
glinltik ya~anumrza iyice girmi~ oldu. Ciinkii, bilgisayar saa:tlerinde bu
iki belirtef,: yer ahyor. Saati belirten sayllann sonunda AM varsa sabah,
12 PM varsa ogleden sonra ve ak~am saatlerini ya~ad1gumz1 mhyoruz.
<;iinkii, ingilizce'de AM = A(fter) M(idnight), yani gece yansmdan
sonra; PM = P(re)M(idnight), yani gece yansmdan once anlamma
geliyor. Gece yanst, gecenin 12'si ya da 00:00. Avrupahlar 24:00 di-
yorlar. Gece 24:00'ten bir saniye oncesi gece yansmdan oncedir, yani
PM. 24'ten bir saniye sonras1 ise gece yansmdan sonradtr, yani AM.
Ytllar once, ABD'de bir otele inmi§tim. Kaydmu yaptlrdiiD, oda
anahtanm1 aldtm, kaydrmt yapan gorevliye "good night" (iyi geceler)
dedim. Kar~Iltk vermeden once ba§ml hafif((e 9evirip saate baktl,
24:00'ii 20 saniye ge9iyordu, "Good morning, sir!" (iyi sabahlar,
efendim!) dedi.

AMBROSIA
Bkz.: NEKTAR

AMBULANS/AMBULANCE
Latincede ambulare eyleminin anlam1 yii.riimek'tir. Franstzcaya
ge9tiginde, sava§ alanmdan sava§ alaruna dola§an gezgin bir askeri
hastahaneyi anlatan hopital ambulant tamlamasma donii§iir. 1800'lerde
yalmzca ambulant sozciigii basta ta§lyan ath bir ta§ltm am olarak kul-
lamma girer. Ve bugiin de hasta ta§tyan motorlu ta§ttlara
ambulance/ambulans denilmektedir. Ne yaztk ki, ge9mi§te kullamlan
Tiirkye cankurtaran ad1 terkedilerek Tiirkiye'de de belirtilen amayla
kullammlan ta§Itlann iizerine ambulans yazllm1~ ve boylece yabanc1
sozciik yaygmla§arak cankurtaranm unutulmast saglanmt§tlr.

AMNEZYA ya da ~EZi
Amnezya/Amnesia tamst (te§hisi) konulmu§ hastanm derdi, amm·
sayamamakt1r. Bellegini yitirmi§tir. Tiirk9e'de yaygm olarak amnezi
diye kullamlan amnesia Yunanca ammsamak anlamma gelen mne
sozciigunden tiiretilmi§tir. Ba§taki a talast, Yunanca kokenli ba§ka
sozci.iklerde de goriildiigu gibi (Bkz.: ATOM) olumsuzluk anlatrr. Mne
anzmsamaksa, Amne ammsamamak/unutmaknr, ktsaca. Uluslararast
Af(Amnesty) Orgutiiniin admdaki amnesty(amnesti) sozciigu de aym
kokten gelmektedir. Affetmek, ceza uygulanmasma yol a9an olayt
unutmak demek degil midir? 13
 AMON
Tek tannh dinlere birdenbire gec;ilme~tir. Uzun bir siirecin sonucu-
dur. Eski Mlsrr'da bile, tannlann krah say1lan Amon, once Giine~ tan-
nsl Ra ile birle~tirilip Amon-Ra adh ve biitiin iilkede tapm1lan tek bir
tannya donii~ti.iriilmii~tii. Daha sonra amlan ikiliye, evrenin ve her
~eyin yaratlcisi, aym zamanda el sanatc;alan ve ozellikle yonut
sanatc;1lannm koruyucusu tanrt Phthas!Ptah da eklendi. Ve hiitiin tan-
nlan kendisinde birle~tirdigine inamlan bu tek tann evrenselle~ti.
Tannlar 9e~itli bi~imlerde yanslllll~tlr resim ve yonutlara. Omegin,
Amon, insan, kor ba§ll insan ve ko~ olarak'·betimlenmi~tir. Aynca,
"saklanmz~, gizlenmi~, goriinmez" anlamma gelmektedir Amon.
Goriinmezligini belirtmek ic;in de mavi renk kullamlarak betimlen-
mi~tir genellikle. Mavi gokyiizii de (hele o zamanlarda) bilinmezlerle
dolu degil midir?!

AMULET
Bkz.:MUSKA

ANADOLU
Anadolu (Anatolia) am, Yunanca "gune~in dogdugu yer" /Dogu
demek olan anatole'den gehnektedir.

ANAR~iZM
Anar,istler, devlet olmadan da insanlann toplu olarak dtizen ic;inde
ya~ayabileceklerini savunurlar. Savunulan, anar~izm diye amhr. Ve
elbette bu inanc1 ac;lklayan Grekc;e sozciikten tiiremi~tir bu ad: an ark-
hos Grekc;e'de yonetimsiz demektir.

ANATOMi
Canhlann beden yap1s1n1 ve bic;imini inceleyen bilim dahnm ad1illr
ana tomi.
14 Nas1l inceleyecek, nasll bilgi sahibi olacaks1n1z insan ve her tiir can-
bmn beden yap1s1 ve biyimi hakkmda? Elbette, kesip biyeceksiniz,
ba§ka yolu yok! i~te bu bilim dahnm adt, kesip birme eyleminden
geliyor. Grekve'de anatome, kesip bi~mek demek.

ANEKDOT
"Anekdota", Yunan dilinde (veya Grek~e'de) "yaymlanmamt~
~eyler" anlarruna gelir.

"Ektodos" yaymlanmak demektir. "An" eki ise, olumsuzluk stfanwr.

Prokopius'un iiviincii eseri olan "Anekdota ", gen;ekten onun
saghgmda yaymlanmamt§trr. ~tinki.i bu kitapta, Prokopius'u.n, hizmet
ettigi imparatoru Justinyen ve onun e§i imparatorive Teodora hakkm-
da duydugu dedikodular yazthyd1. Prokopius, bu dedikodulara, efen-
disi imparatora kaqn duydugu nefreti de ekleyerek, kendince "gizli bir
tarih" yaznn§tl." (Mebmet Barlas: "Biraz !nsafl1 ve Vicdanh Olabilseydik... ",
Sabah, 27 May1s 1997, s.l9.)

ANGEL FALLS I MELEK (:AGLAYANI

Veneztiella'daki Angel Falls/Melek <;::aglayam, diinyadaki en yiiksek
yaglayandtr. Arna, Melek ad1 verilmesi, ne dinsel nedenlerledir, ne de
§iirsel bir adt olsun diye ... ~aglayaru ilk ke§feden ve diinyaya duyuran
ki~inin am Jimmy Angel oldugu ivin bu adt ta~unaktadlr.

ANiMAS YON
Tfukc;e k~1hg1 da yaygmla~h. Canland1rma sozctigu, gitgide ani-
masyonun yerini ahyor. Gelgelelim, biiyiik tatil koylerinde, be§ ylldtz-
h turistik otellerde Mia "animator "ler gorev yaptyor. "Anima",
Latince'de ruh anlamma geliyor. · Ruh=candrr. ~izgiye ruh veren,
c;izginin devinmesini saglayan animatorlerin, - r;:izgi sanatplarznzn
yaptzgma deniyor animasyon, yani canlandrrma. Pekiyi, tatil koy-
lerindeki, be:; yddzzlz turistik otellerdeki animatorler neyi canlandm-
yorlar? Elbette, kumlarda, yiizme havuzunun ktytsmda, odalarlfida giin
boyu yatan, miskin miskin oturan kay ve/ya da otel konuklarm1. Onlara
ruh veriyorlar. Devinmelerini saghyorlar. Canlandmyorlar. 15
 ANKARA

Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ba~kenti Ankara'nm ad1, Bizansh

Stephanos imzasllli t~tyan Cografya Sozliigunde yer alan bilgiye
gore, Galatlar'ca konmu~tur. Galatlar MlSlrhlan denize siirmii~ler ve
de c;:apalarma el koymu~lardtr Stephanos'un dedigine gore. Ve ele
gec;:irdikleri yerle~ime de "gemi r-apast" anlarnma gelen Ankyra arum
vermi~lerdir ki, MlSlrhlan yenilgiye ugratmanm onurunu simgeleyen
gemi c;:apas1 unutulmasm, herkesc;:e bilinsin.
~imdilerde pek kalmam (yakm zarnana degin
Sheraton Kulesinin yiikseldigi yerde kalm-
tllan ya~1yordu) ama, Ankara baglarla
kaphyd1. Yeti:;;tirdigi iizi.im.ii, en az armudu
denli, en az tiftik kec;:isi ve de kedisi denli
iinliiydii. (Nitekim, Sheraton silindirinin
iistiine dikildigi baglar, tinlii Kavakbdere
$araplan'nm miilkiyetindeydi.) Bir soylen-
tiye gore, yerle~im, adm1 iiziimden alrm~trr.
Farsc;:a'da "iiziim" demek olan "engur".
sozciigunden kaynaklanan Engiirii ad1,
bugtin Ankara'ya donii:;;mii:;;tiir.
16 Ankara 'nm uydudan 9ekilmi-$ fotografi.
AN TEN
Latincede antenna gemilerde bulunan bir yelken direginin ad1yd1.
1900'lerde telsiz ileti~irn teknolojisi kullamlrnaya ba~lanmca ses dal-
galanm almak ic;:in dikilen direkler ic;:in de benzerliginden oti.irii bu
sozciik kullamlrnaya ba~land1. Tiirkc;:eye sondaki iki harf ablarak anten
olarak gec;:rni~tir.

ANTiK-ANTiKiTE-ANTiKA
Antik, Yunanca'da eski anlamma geliyor. Eskiden Tiirkc;:edeki kar~1hg1
kadim idi. Bugiin, antik/antique~ eski (kadim) Yunan ve Roma yaprt-
larmm gene/ amlcyrdrr. Sanat yapztz tecimi soz konusuysa, modern
(r;agda,;) sozciiguntin kar$ztz olarak kullamhr antik.
Antik sozciigiinden tiiretilrni~ antikite si:izcugu bir di:inemin adJ.dJ.r.
Antik t;ag, ilk t;ag diye de amlan bu donem, tarihsel {:aglarm
ba#angrcmdan Roma imparatorlugunun fOku§iine degin olan
sureyi kapsar. Yani, is a' dan Once 4 bin yllmdan isa'dan Sonra 395 yih-
na degin gec;:en donemi.
Genelde yapllan bir yanh~tan uzak durmak gerek: Antika, eski
e$yalara veri!en addJ.r. Bir benimseyi~e gore 70 yllhk herhangi bir e~ya
antikadJ.r. Ancak, antikamn, antik yapitlarla bir ili~kisi yoktur. Daha
dogrusu, antika=antik yap1t degildir. <;ok ki~i bu iki kavram1 bir-
birine kan~trrmaktad1r.

ANTROPOMORFiZM
Eski Yunan uygarhg1mn bir donemi, i.b. 480-325 aras1 Altm c;ag diye
adlandmlmak.tadu. Bu di:inerriin sanah soyludur. Ol~t-ek ve oranflda,
bi~imde ve anlanda (ifadede) iilktisel (ideal) giizellik eldelenmeye
c;:ah~Ilrnl~ ve bu erege ula~llml~tlr.

Din .;ok tannhd1r. ins an· ya~ammm her ozel durumu i~in bir tann
vard1r. Hic;:bir tann insana dii~man degildir. Her tann insamn ozel-
liklerini ta~1r. Omegin, tannlarm tannstly1ldmm ve gokyiizii tanr1s1
Zeus'un c;:ocuklan oliimltidtir. Tek Oliimstiz tann Zeus'tur ve giizel
klzlara/giizel kadmlara dti~kiindiir. (Bkz.: ZEUS) Bu ozelligiyle,
omegin hemen, H1ristiyanlarm tannsmdan c;:ok aynmh oldugu
si:iylenebilir. 17
 Zeus'un e~i Hera, evlilik/aile/
dcigum tannyasH:hr, Klskam;tu,
(Zeus'un gtizellazlara ve kadm-
lara dii~kiinliigii goz oniinde
tutulursa, nasrl olmasm ki!?),
ofkelidir, ve 0~ almay. da bilir.
Bu yiizden de, tannlann tan-
nslyla-.evli olmasma kat§lll tan-
n~alarm tann~as1 degildir.

"Paris 'in Yarg!Sz" adlz tabloda

Athena, sanat/zanaat/bilgelik
3 tanrz{:a 2 tanrz insan btrimli olarak tannyasuhr. Yazmla (edebiyatla)
bettmlenml-$tir. . ilgili oldugu iyin, Athena'yt
simgeleyen baykuj logosu,
bugiin de, kitaphklar ve kitabevlerince kullantlmaktadrr. Athena, ayn-
ca ve her ~eyden once sav~ tannyas1drr.
Sava$taki teroriin ve korkunun tanr1s1 Ares'tir.
Yer sarsmtlsi ve denizler tanns1 Poseidon, sevgiden 90k korkunun tan-
ns1d1r.
Erkek giizelligi ve kehanet tanns1 Apollon iyiliksever bir tannd1r. ikizi ·
Artemis de iyiliksever bir tann9adu; - bereket tann9aS1du ve Hera ile
birlikte dogumla ilgilenir. Arna kutsal bakire degildir. Bir oteki
dogumla ilgilenen tann Qemeter, aym zarnanda nesil tanns1 olarak da
antlrr.
A~ktann9as1 Afrodit entelektiiel ve duyguludur. (Aynca bkz.:
AFRODiT)
Elbette, yeraltmdan da sorumlu bir tann9a varc:hr: Persefon'dur am.
Ate~/metal el sanatlan/zanaat tanns1 Hefaistos, dogu~tan oziirliidiir.
Afrodit'in kocas1c:hr. Kansmm Ares ile kurdugu ili~kiye 90k i9erlemi~,
bir giin iki a~1g1 yataktayken bas1p iizerlerine ag atarak hareketsiz hale
getirmi§, oteki tannlar1 9agmp gostenni~tir. Tannlar kahkahalarla
giilmii§lerdir iki a~1gm durumuna. Bu soylence, Yunanhlann
sevi~irken baslli.nayt, ya da uygunsuz durumda yakalanmay1 budalahk
sayd1klanm anlatmaktadu. Budalahk, Yunanhlan ve tannlanm
giilrnekten krnp ge9iren ve ho~goriiyle kar~llamadlklan bir hal (insan-
lzk hali de denilebilir)dir.
18 Tannlarm habercisi, oykiicii, fale1, palavract bir tanndtr Hermes.
Dahas1; hrrsrzhk, parasal ili§kiler, tecim, §ans, uyku ve dii§ tannsrdu.
Antropologlar, Hermes'i, en ii~tkagib;a tann olarak kimliklendinnekte-
dirler. Giiniimiizde inanllsaydr kendisine, c;:agda~ sanat ve psikanaliz
alanmda etkili olacagr o~e sfuiilmektedir.
Dionisos ise, irrasyonelligin, sarho§lugun ve de u9uklugun tanrlSldrr.
iki yiizliidiir. (Giiniimiizde uyu~turucu kullananlann, dizi cinayetler
i~leyenlerin, c;:ocuklara kotiiliik edenlerin tannsr olurdu.)

Yukanda srralananlar Olimpos'un onde gelen tannlmdu. <;ok sayrda

ba~ka tannlar da vardrr. bmegin, Asklepios ~ifa; Hekate hortlakl~ey­
tanhklbiiyii tanrlSldrr. Sanatc;:llarr dokuz- Mus a korur. Bunlar: Clio
(Tarih), Melpomene (Tragedya), Thalia (Komedi), Calliope (Epik
~iir), Urania (Astronomi), Eutberpe (§iir), Terpsichore (Dans ve
Koral ~arkl), Polymnie (Sarkr ve Oratoryo), Erato (A~k '~iiri)'dur.
(Miize/Museum sozciigiiniin, Musa evi demek oldugu ammsan-
mahdrr. Sanat yap1tlarr - dolaylSlyla, sanat - bugiin miizelerde korun-
maktadrr.)
Goriildiigii gibi, Yunan tannlan, insanm biitiin erdemlerini ve
zaaflarmr gosterirler. Bir anlamda, insan gibidirler. Dolay1sryla,
Yunanhlar, tann yonutlmm insan goriinii~iinde yapmr~lardrr. Tannlar
da oliimlii insanlar arasmda, insanlarm ya§adrklan gibi ya§amaktadrr-
lar 9iinkii. Dolayrs1yla, insan viicudu tannlm goriiniir krlmakta en
inandmcr ornek olarak benimsenmi~tir. Elbette, bu benimseyi~, aym
zamanda, insam her §eyin 6l~tiisii olarak alan, insam yiicelten bir diinya
gorii§iiniin sonucudur.
i§te, insan ozelliklerinin tannlara yakr~tmlmasr ve tamrlmn insan
bic;:iminde betimlenmesine antropomorfizm denilmektedir.
Yunanca'da insan anlamina gelen anthropos ve birim anlamma gelen
morphe sozciiklerinden olU§illU~ bir bile~ik SOZCiik. Anlam1: insan-
bi~imcilik. Antropolilorfik ise insanbi~imli anlamma geliyor. Yunan
tann yonutlm antropomorfiktir.

AQUATINTA I LEKE BASKI

Leke baski, bir oymabaskr yontemidir. Renklerin c;:e~itli tonlarrm
eldelemek iyin kullanrhr. Ustii aside dayanrklr toz rec;:ine ile kaplanan
bakrr levhalar aside batmlrr. Levhanm iistii toz rec;:ineyle kaplanmamr~
kesimleri asidin etkisiyle c;:ukurla§rr. Temizlenen levhalmn c;:ukur ke- 19
 simlerine boya stiriihir ve baslaya gec;:ilir. Sonuc;:ta suluboyay1 and1ran
geni~ renk lekeleri eldelenir. Suluboyay1 andmnas1 dolaylSlyla bu
teknige, Frans1zca'da su anlamma gelen aqua ve renk anlamma gelen
tinte sozciikleri birle~tirilerek, aquatinta denmi~tir.
Leke basla teknigi, Frans1z basla sanatps1 Jean-Baptiste Le Prince'in
1768'de toz rec;:inenin aside dayanlklihgmi ke~fetmesiyle geli~meye ve
o yiizyllm sonlarmda yaygm olarak kullanilmaya ba~lam.I~tlr. ispanyol
sanatc;:1 Francisco Jose de Goya y Lucientes ya da yaygm bilinen
ad1yla Goya (1746-828) oymabaslalanrun c;:ogunu bu teknikle yap-
nu:;;:ur. Goya'mn oliimiinden sonra bir siire kullamlmayan Ieke bask1
tekniginin oteki uygulaYICilan Edgar Degas (1834-1917), Camille
Pissaro (1830-1903), Pablo Ruiz Y Picasso (1881-1974) Georges
Rouault (1871-1958) olmu:;;:tur. (Aynca bkz.: TA~iZMI LEKECiLiK)

ARASTA
"Biiyiik camilerin c;:evresini olu~turan
medrese, hamam, darii~~ifa, siibyan okulu
gibi tesislerle birlikte, veya kar~1hkh iki
srra halinde ah~ap ya da k§.gir olarak in~a
edilen diikkan toplulugundan olu~an
biiyiik. c;:ar:;;:dara Arasta adi verilirdi.
Arastalar genellikle medrese, darii:;;:~ifa,
imaret, hamam gibi hayu kuru1u~1anna
gelir saglardi .
. . .bulunduklan yeri siislediklerinden dolay1 Farsc;:a'da siislemek
anlamma gelen 'Aresten' mastanndan almarak Arasta · denilmi~tir.
Arasta1ann oni.inden gec;:en sokaklann genellikle iizeri ac;:tktt. Baz1 yer-
lerde Direklerarasmda oldugu gibi onlerinde kemerli bir revak bulun-
durularak k1smen ortiiliirdii. Eger, iizerleri tamamiyle kubbelerle ka-
patlhrsa o tiirlere 'Kapahc;:ar:;;:1' denilmektedir." (istanbul Killtur ve Sanat
Ansiklopedisi, Terciiman, istanbul 1982, s. 758.)

ARBAT
Moskova'ya gidenler Arhat sokagm1 kesenkes ziyaret ederler.
20 Gitmeyenler bile, bu iinlii sokagm varhgm1 bilir. Ancak, bu adm nere-
den geldigini, sokagrn niye bu adla amldtgmt bilenlerin saytst pek
fazla degildir.
Ertugml Bahkr,:IOglu, 1996'daki Arhat sokagmt, ger,:mi~ine 1~1k tutarak
anlattyor:
"Arhat ismi, Tatarca'daki 'varo~' kelimesinden geliyor. 16. yiizyilda
<;ar'm hizmetr,:ilerine aynlrm~ bir bolgeymi~ burast. Yan caddelerde de
zanaatla ugra~an loncalarm bulundugu kiir,:iik bir ticaret merkezi
bulunmaktaynn~. 1800'lerin b~mda aristolaatik bir yerle~im yeri
olmu~. Daha somalan da ah~veri!} ir,:in popiiler hir merkez ... ~imdi
Arhat'! anlatan hiitiin rehherlerde, caddede yiiriirken cepr,:ilere dikkat
edilmesi ozellikle belirtiliyor.
Yazar Bulgakov'un 'Arhat Soka~ Cocuklan' adh romam burada ger,:i-
yor, Bol~evik devrimi strasmda oldiiriilen soylulann trajedisini
anlattyordu. 0 donemde bu iinlii sokakta kan oluk gihi aknu~, son
derece hiiyiik olan evler yoksullar tarafmdan payla~tlmt~tl. Gel zaman
git zaman, hu sokak yeni misafrrleriyle tam~tr: Ressamlar. Biitiin
diinya, hu sokagt ressamlarla hir kez daha tantdr. Moskova'ya gidenler
mutlaka sokaga ugraytp portrelerini yaptmyorlar.
Arhat sokagt yakla~tk hir kilometre uzunlugunda, Moskova olr,:iilerine
gore pek de geni~ olmayan hir cadde. Ozellikle ak~am saat be~ten
itibaren cadde dolmaya ba~hyor. Burada hiitiin sosyal katmanlan
gormek miirnkiin. (. .. ) -
Arhat sokagmda kiirkr,:ii diikkanlart, Lenin hattra e~yalarr, liderlerin
masklarr ve eski Sovyet Ordusu'ndan geriye kalan askeri kemerler,
iiniformalar ve madalyalar bulmak miimkiin. Sovyet rejiminin tarihe
kan~mast ve ozellikle yahancr paranm bOlgeye akmastyla, bin;:ok
_sanatr,:t, hediyelik e~ya sattcrst huraya dolu~mu~, cadde trafige ka-
pattlmt~.

Genr,:ler arasmda ozellikle LSD, melek tozu ve r,:e~itli haplar r,:ok

yaygm. Sadece Rus sanat9Ilar yok, ozellikle Latin Amerika'dan gelen
sokak r,:algrcdart da raghet goriiyor. Eglence hir,: durmuyor. Sarho!} olup
sokakta dans edenler, kumrular gihi sevi~enler, kavga edenler._ .. Arhat
ger,:mi~teki ihti!}amtyla, kan ve gozya~tyla, kendisinden dogan biiyiik
ressarnlanyla ya!}amtyor arttk. Bu Arhat b~ka Arbat... " (Ertugrul
Bahkpoglu: "Bol~evik Devrimi Srrasmda Bu Sokak Kan Goliiydti", Hiirriyet, 6
Temmuz 1996.) 21
 ARIZONA
ABD'nin 48. eyaleti Arizona, adm1, bolgenin yerlileri alan Papago Kl-
Zllderililerinin dilinde "kii9iik kaynagm yeri" anlamma gelen alehzon
sozciigunden alm1~trr. Bu adm ilk kez 1736'da bolgeye yerle~en ispan-
yollarca kullanlldtgl bilinmektedir. Ne var ki, adm varhgm1 duyurudu-
gu kaynak Birle~ik Devletler'de degil Meksika'nm smrr btilgesindedir.

ARYAN
Hitler ve Naziler (Bkz.: NAZi) bir Aryan!At:i uk yaratmak pe~indey­
di. Yahudi kam kan~mam1~, "sajkan" bir rrk. Samhr ki, Aryan /Ari
"sajkan" demektir.
Haytr. Aryan'm etnik ve dilsel iki anlamt vardrr. Etnik anlamda Aryan,
iran'dan kuzey Hindistan'a gti9 eden ve oradaki niifusla kayna~an
niifustur. Hint-Avrupa anadilini konu~an bu insanlar Hintli ve iran-
hdtrlar ama aralannda kesinlikle Alman, ingiliz ya da Amerikan yok-
tur.
Dilsel anlamda Aryan, Hint-Avrupa anadilinden kaynaklanan dilled
konu~an insanlan tanrrnlarnaktadrr. Yani Grek, iskandinav dilleri ve
ingilizce'yi de i9eren Germanik dilleri, Hint9e, Fars9a, Ermenice,
Arnavutya, Slavca ve Balhk9a konu~an niifusu. Ve de Sanskrit9e'de
arya=soylu demektir.
Hitler ve Nazilerin yaratmak istedigi "sajkan" rrkm Aryan/Ari 1rk
diye adlandmlmasmm ne denli yanh~ oldugu ortaya 91lamyor mu?!
Elbette, asll yanh~hgm ama9ta yathgm1 es ge9erseniz ...

ASAMBLAJ
Bkz:. KOLAJ

ASBESTOS
Eski Yunan'da asbestos sozciigii
yanan ve sondiiriilemeyen ~eyler iyin
kullan1lmaktaydL Sonralan ba~ka
kiiltiirlerce de benimsenen bu sozciik
22 1300'lii ytllarm ingiltere'sinde siirekli Bir asamblaj
bir alevi olan efsanevi bir ~~ anlatmak i<;in kullamhr. Yiizyillar sonra
ise, tiimiiyle ters anlanuyla, dogal olarak olll§an, lSlya ve alev al.maya
dayamkh bir mineralin ad! olur.

ASTROLOJi
Grek<;e'deki yildiz anlamma gelen
astron sozciigii ile olu~turulmu~ bir
ba~ka bile~ik sozciik. ikinci aya~JID
si:iz anlamma gelen logos olu~turu­
yor. Bir konu hakkmda soylenmi~
si:izler, ·o konu hakkmdaki bilgiyi
i9erdigl i~tin, ·Iogostan tiireti.lmi~ ve
anlattm hifimi ya da bir dii$iincenin
anlatlml anlamma gelen logia
sozciigu, astron sozciiguyle birlikte
ylld1zlar hakkmda anlatllanlar, yani
bilgiler demek oluyor. Klsaca ve
Tiirk<;e soylersek: yildJZbilim. T1pkl Burr;lar
bu omekteki gibi, logia, - Iogie, logy, neyin sonuna eklenmi~se, onu
bilime donii~tiiriiyor. (Bkz.: ... LOJi) Morpholoji=birimbilim, krimi-
noloji=surbilim, teoloji=tanrz(din)bilim, sosyoloji=toplumbilim, vb.
Astroloji ise, ylldazbilim anlamma geli-yor. Ylld1zlar nerede, ne
zaman, nasll, neden etkiliyor yerkiireyi ve yerkiiredeki canhlann
ya~amm1? Astroloji bu sorunun yamtlanm i~teriyor. Kendini bu bilime
vermi~ler de astrolog diye amhyor. (Aynca bkz.: HOROSKOP)

ASTRONOMi
Grek<;e'de astron=ytldzz, nomos=yasa anlammdad1r. (Arap<;a'ya
ge<;ince nomos, namus olmu~tur. (Aynca bkz.: NAMUS) Bu iki
sozciigiin olu~turdugu bile~ik sozciigiin tam kar~lhgl ise yJ.ldiZ yasasl
oluyor. Biz, Tiirk<;e'de gokbilim diyorilz. Gokbilim/astronomi,
gokyiiziinde yalmz gezen yzldzzlardan taknn halinde dola~anlara, en
kii<;iik yrldiZdan en biiyiik ylid1za, en soniigiinden en parlagma, biribi-
rileriyle ili~kilerine, uzakhklanna yak:mhklanna, hangisinin hangisinin
<;evresinde fir dondiigiine, hangisinin hangisinin yolunu kestigine, 23
 hangisinin 'tutuldugu'na, hangisinin omurgasmm (ekseninin) egn,
hangisinin diiz olduguna, vb., deggin (dair) bilgiler topluyor. Bu bilgi-
leri toplamak ivin yerinde incelemeye insan gonderiliyor arhk. Uzay
mekikleriyle, uzay kapsiilleriyle gonderiliyor. Yerinde inceleme yap-
maya gonderilenlere astronot/astronaut, yani yzldzz tayfasz deniliyor
Batlda/ABD'de. Doguda/Rusya'da ise kozmonot. Kozmonotun koz-
mosu, cosmostan geliyor. Cosmos, yani evr~n ...

ASiLTOPUGU
Her insanm bir za)'lfyant vardtr. Bu zay1fyan1, A~il Topugu diye nite-
lenir. Ve elbette bu soziin kokeni soylencelere dayanrr.
A~il, yani Akhilleus bir soylence kahramantdrr. A~il'e ne ok, ne klh'(
i~ler.<;iinkii, annesi A~il'i kutsal mnakta tepeden timaga y1kadtg1 i'(in,
vi.icudu bir '(e:;;it zrrhla kaplanm1:;;tir. Ne var ki, giiniin birinde, topugu-
na bir ok saplallllil:;; ve oliivermi:;;tir. <;unkii, anne, oglunu kutsal
1rmagm sularma daldmrken topugundan tuttugu iyin A~il'in topuguna
su degmemi:;;tir. Dolay1s1yla, topugu kendisini oktan, kllwtan koruya-
cak ZIIhla kaph degildi.

ATLANTA
Modem Olimpiyat Oyunlannm ilki 1896'da diizenlenmi:;;ti. Yiiz yll
sonraki Olimpiyat Oyunlan ABD'nin Atlanta kentinde ger'(ekle:;;tiril-
di. Atlanta'run ilk ad1, "sonw;lson istasyon" anlamma gelen Termi-
nus'tu. 1845'te eyalet merkezi oldu. Ve bir demiryolu miiteahhiti,
Terminus'un Western and Atlantic Railroad (Batt ve Atlantik
Demiryollan)'un son istasyonu oldugunu belirterek, adtrun Atlanta
olarak degi:;;tirilmesini onerdi. Onerisi benimsendi.

ATLAS
i'(inde haritalar olan kitaplar Atlas diye anlirrlar: Kokende, Atlas, eski
Yunan mitolojisinin kahramanlanndan birinin ad1drr. Evreni omuz-
lannda ta:;;tyan bir Titanmr. 1500'hi ylllarda bir yaymc1 haritalardan
olu:;;an bir kitap bas1p da kapagma da omuzlannda evreni ta:;;1yan
Atlas'm goriintiisiinii koyunca, ba:;;ka yaymc1lar da harita kitaplar1run
24 kapaklanm aym goriintiiyle donatmaya ba:;;larlar. 1595 yllmda bir
Felemenk haritact Atlas admt ba~llk olarak kullamr. 1600'hi yillarda
harita kitaplanna Atlas ad1 konulmast gelenekselle~ir.

ATLET
Eski Yunan'da fiziksel yan~malarda kazananlar athlon denilen bir odiil
verilirdi. Zaman i9erisinde,' bu odiillerden birini kazanmak i~in
yanpnlara athleta denilmeye ba~land1. Sozciik Yunancadan Latinceye
benzer bi~imde ge~ti. Biz de Latin kokenli dillerden neredeyse aynen
aldlk ama atlet olarak soyleyip yazageliyoruz.

ATM
Artlk bankaya girrneden, hesabmdan para t;:ekebiliyor ~ok ki~i. Banka
kartzyla. Kartla ·para 9ekilen makinelere ise ATM deniliyor. (A)uto~
matic (T)eller (M)achine = Otomatik Vezne Makinesi'nin ktsaca
soyleni~i ATM.

ATOM
Soyut resmin onde gelen imzalanndan, huk:uk ve ekonomi-politik
ogrenimi de gormii~ olan Rus ressam Vassily Kandinsky'nin, 1913
yilmda, "benim it;:in atomun par9alanmas1 diinyanm par.,:alanmasi
gibi bir ~ey" diye yazd1g1 biliniyor. Atomun pan;:alanmas1, birt;:ok
~eyin alt iist olmasma yol a9t1. Alt iist olanlar arasmda atom
sozciigtiniin anlamt da bulunuyor. Sozciik anlamstzla~ti. <;iinkii, atom
sozciigu, Yunanca'daki, kesilmi§ parra, _dilim anlamma gelen tomos
· sozciigiinden gelmektedi'r. Ba1;nndaki a ise olumsuzluk taklSldu.
DolaylSlyla, atom, par.,:alanainaz anlamma gelmektedir. Oysa, bilim,
parralanamazl (atomu) parralayarak, sozciigii de anlamstzla~mt~tlr.
Atomun par9alanmas1, konvansiyonel silahlan da anlamsu:la~tzrdi.
Nilldeer sava~ olastiJgmt ve yaratacaw 9ekinceleri giindeme getirdi. Ve
ABD, ilk atom bombalanru, 1945 Agustosunda Japonya' nm iki ken-
tine atmakta sakmca gormedi. ilk iki atom bombasma ad da verilmi~ti.
Hiro,ima'ya atdanm kod ad1 Kii~k Oglan!Little Boy; Nagasaki'ye
atllanm ise ~i$man Adam ($i,ko)IFat Man idi. 25
 AVOKADO
"Aztekler, avokado meyvesinin ~eklini erkegin erbezlerine benzetip,
ona bu anlarna gelen "ahuacatl" adlill vermi.!?ler. Daha da otesi, bu
meyvenin olgula~tlgr donemde bakirelerin evden dr~an adrm
atmalanm yasaklam1~lar." (Ahmet Ors: "Afrodit'in Sofras1", Cafe Pazar, 22
Ekim 1995, sayt:45, s.l8-19.)

AWACS
Yabancr dillerdeki deyimlerin klsaltlhm~ soyl~ni~leri Tiirk basm-yaym
organlarmca yaygm olarak kullaruhyor. BUnlardan biri AWACS.
Omegin .!?Oyle bir ba.!?hk okunuyor: "Bir AWACS w;agz dii~tii." Nasrl
bir w;:aktlr dii.!?en? AWACS, Boeing gibi, Concorde gibi bir w;~ak
markasr, bir tiir w;aga verilmi.!? ad mrdlr? Hayrr. $udur: A(irborne)
W(arning) A(nd). C(ontrol) S(ystem). <;;evirisi: Havadan Uyarz Ve
Denetim Sistemi. <;;evirisindeki sozciiklerin ba.!? harflerinden olu.!?acak
klsaltma kullamlsaydr, haber l:ia.!?h~, "Bir HUVDS uragz dii~tii. " diye
atllacaktl.

AYAK(FOOT)
Olc;:ii birimlerinden ayak
0 (foot), bugiin Mla kimi
iilkelerde kullanllmaktadu.
.A)·, (~ t~-~-~-~ insan ayagmm uzunlugunu
~
. '~; r 1 temel alan bu olc;:ii birimi
~ j 25-34 cni. arasmda degi,irdi.

l_ . .}.·_' ~ . . i . ' '\ / L__ :.~::~!i~=~,;,o;~

~ ayak ikiye, iic;:e, dorde, altlya
ve on ikiye bOliinebilir..
Bir ayak'm 12'de biri in~ ya da parmak diye aruhr ve 2.54 cm'dir.
Arum, Latince'de 'on i!dde bir' anlamma gelen uncia sozciigiinden
(ingilizce'de unce ya da ynche; gene aym dilde agrrhk olc;:iisii olarak
kullarulan ounce sozciigii de Latince unciadan gelmedir.) alan ve inch
(inc;:) diye amlan bu olc;:ii birimini, 1150 yllmda, iskoc;:ya Kralr I. David
"ba~parmagzn tzmak dibinin geni#igi" olarak tarumlarnr~trr. insanlann
26 parmak geni.!?liklerinin degi.!?tigi goz oniine ahnarak bir de ortalama
 tutturma yolu bulunmu~tur: Geni~, orta, dar olmak iizere ii~ ayn geni~­
likteki ba~parmagm tlmak dibi geni~likleri toplamp ii~e boliinmii~tiir.
Dogu ol~ii birimleri ar~m ve endaze de (geni~likleri Bahdan aynmh
da olsa) parmak kaynakhdrr. <;::ar~• aqm1 16 parmak ya da 65 cm.dir.
Mimarhk ar~m1 ya da Zira-i mimari ise 24 parmak ya da 75,7 em.
dir.
Derinlik ol~iimiinde, kular; kullamhrdt. Kula.,:, insanm kollanm
a~tlgmda birinin ucundan otekinin ucuna degin olan uzak.hktu.
Yiikseklik olr;iisii olarak adam boyunun (insan boyu) kullamldJ.gt da
biliniyor.
Anla~llacagt gibi, metrik sisteme ger;ilinceye degin kullanllan olr;ii
birimleri el ve ayak gibi insan organlarma, -genelle~tirilerek
soylenirse, insan Ol~iilerine dayah olarak geli~tirilmi~ti. Bu da
dogaldrr. (:iinkii, insan, kuma~ ahrken kendini giydirmeyi amar;hyor-
du. Yaptlar, ir;inde ya~anllmak i~in yapthyordu.
Amtsal yapllarm, sfenks gibi amtlarm insanm olr;iilerirn ~ok a~an
· boyutlarda yap1lmas1 yantlg1ya yol ar;mamahdJ.r. (:iinkii, an1t yaptlar
insana kendisinden iistlin gii~lerin varoldugunu (tann, din, siyasal giir;,
toprak sahipligi, zenginlik, vb.) antmsatmak, insan iizerinde baskt
yaratmak i~in insan olr;iileri ozellikle abarttlarak gerr;ekle~ti­
rilmi~lerdir. bteki bir anlatnnla, abart:J.lm1~ olan gene insamn Ol«rii-
leridir.

AZERBAYCAN
"KlZll ba~hk giyme adeti, isa'dan iki bin ytl
onceden beri giir;lii adalet anlayt~mt tern-
. silen, Zerdii~t'iin Mazdek rahiplerinde bi-
lirunektedir. Bunlar, Ortadogu'nun en kutsal
meyvesi "Nar" (ir;inin klZll, koze ben-
.. zemesi ozelligiyle)
I
bir;imli klrnuzt, ~tkmtth,
tar; ba~hk takarlardt. Ate~, bu inanr;ta tek
Azerbaycan bayragl
Tann Ahura Mazda'mn yeryiiziindeki sim-
gesidir. Zaten Athar'dan Ater ve Azer
(Hazar), Atharbagdan'dan Azerbaycan olu~mu~tur (ate~ yeri)."
(Bur~ay Anger: "En <;ekici, En Kahraman", Cafe Pazar, 14 Ocak 1996, sa)'!: 57,
s.l2-13.) (Aynca bkz.: KIZILBAS)
27
 BABIALi
"Sublime-Porte, Hohe Pforte, Verhovniy Dvor; Londra, Berlin, Paris,
Viyana ve St.Petersburg (Petrograd) gibi .Avrupa ba~kentlerinde,
Osmanh hilldimeti boyle adlandmhrdt; "Bab-illi"nin yabanc1 dillere
c;:evirisiydi ve Quay d'Orsay, Wilhelmstrass veya bugiinkii Kremlin ve
Beyaz Saray (White House) gibisinden adland1rmayd1 bu sozcii.kler.
Ama hemen belirtelim, 19. yii.zytla kadar Babtali sozii, Osmanlmm
kendi zihninde; Paris, Londra, Viyana'daki devlet adamlanna yapt1g1
oturakh c;:agn~Iml yapmazd1 dogrusu. Gerc;:i "devlet kap1s1" yaygm bir
deyirn, ama kap1 olan yer birkac;: taneydi. Saraym kap1s1 "Bab-1
hiimayun" yani emperyal kap1, gene saraym i9inde de orta kap1
(Bab1'sselam), ic;:kap1 ise (Bab-1ssaade) diye adlandmhrd1. Sonra
~eyhiilislamm ofisine Bab-lme$ihat; yeni9eri agasmm ofisine
Agakapzsz; defterdarhga Bab-l defteri deniyordu. Sadrazamm konagt-
na Bab-uili veya Bab-1 asafi denir, ama Babdli kahc1 ismi oldu.
Ashnda istanbul'da sadrazamm, ~eyhiilislamm, istanbul kadlsmm belli
bir ofisi yoktu. Kamusal binalar, yani bugiinkii. gibi resmi daireler
yakm zamanlarm icad1dtr. Her yiiksek memurun konag1, onun ofisiydi
ayru zamanda. Kanuni devrinin vezirleri Bab1ali'de oturmazd1. ilk defa
17. yiizyllm ortalarmda, Dervi~ P~a'dan itibaren bugiinkii Bab1ali
sadrazamm konag1 ve resmi ofisi olarak devamh kullarulmaya ba~­
landl. 0 zaman bina ah:;;aptl. Bu ah~ap devrin kalmt1s1 olarak, Giilhane
parkma dogru Alay Ko~kii caddesi iizerindeki kapmm halen ~~ap
oldugu goriili.ir. Bu semtin ve konagm ad1 olan Bab1ali; saraym di~m­
daki devlet bi.irokrasisinin ve dt:;; di.inyanm gozi.inde Osmanh hiikiime-
tinin de ad1 oldu boylece. Bab1ali bugiin hilldimet degil, basm demek.
Tiirkiye'nin ftkir hayahm, kamuoyunu bic;:imlendiren basm bu semte
yerle~mi~, Bab1ali di.in yonetim demekti, bugiin yonetimin ister iste-
mez kulak verdigi ve c;:ekindigi bir 9evrenin ad1 oldu.
28 Eger saraydaki divan-z hiimayun gittik9e onemini yitiren ve toplan-
maktan vazge~en bir kurul olmasaydt, belli de Osmanh hiikiimetinin
ad1 Babliili degil, kubbealtz olarakkahnh. Nitekim eski devirlerde yiik-
sek yonetici gruba "kubbealtl viizerast" deniyordu. Bugiin Sirkeci'den
Giilhane parkma giderken; bir ko~eden Alay Ko~ktiniin diger ko~eden
de Devlet Gii"venlik Mahkemesi'nin kar~tsmda yer alan iist tarafi ah~ap
kapt, bir zamanlarm iinlu Babtalisidir. (... )
Babtali yangmlara ah~lktrr. 18. yiizyllda birka9 yangm ge9irdi. 1808'de
Alemdar Mustafa Pa~a konaga salduan yeni9erilere kar~1, haremde
kalan· bir cariyesini ve kendini silahla savundu, sonra da cephaneligi
ate~leyip, konakla birlikte birka~ yiiz yeni9eriyi de havaya u9urdu. 0
olaydan sonra Bab1ali ve konak yeniden yaptmldl, fakat sadrazam
konutu olmaktan ylklp, sadece devletin baJ}bakanhk ofisi olarak kul-
lamlrr oldu. (19. yiizyll sonunda sadrazamlara resmi bir konut da veril-
di, Ni§antaJ}t'nda... Bu konakta otunnak. ~imdi istanbul valilerine kis-
met.) Yamp yamp, yeniden yapllan Babta.Ii'yi yangma kar~1 duracak
bi~imde, yeniden yaptrran Sultan Abdiilmecid oldu. Babtali'nin ah~ap
donemi Tanzimatla bitti. Istanbul Valiliginin bulundugu kagir bina,
yani eskinin sadrazamhg. budur ve 1844 yllmda bitmi~tir. Once etrafi.
yiiksek duvarla 9evriliydi YIktlnldi. Bir ara parmakltklar vardt,
kaldmldt. Simdi yeniden pannakltk ·yaptyorlar." (tiber Ortayh: istan-
bul'dan Sayfalar, Hil yaym, istanbul1986, s. 66-71.)
ilber Ortayh'run yazlSl 1986 tarihini ta~1maktadrr. 0 srralar, Babtali
denilince basm akla geliyordu. Bugiin de geliyor. Ancak, buyiik basm
kurulu~lan ikitelli'de yaptrrdlklan yUksek ve buyiik yapllara ta~mdilar.
Sarunm, gelecekte, basm amlmak istendiginde iki.telli denecek, diye
dii~iinuyorduk ki, ikitelli'den geri donii$ baJ}ladi. Kimi basm organlart
yonetimlerini yeniden kent i9ine ta~tch.

BABiL
Adiru ta~tyan kulesi ve dlinyanm
sekiz harikasmdan biri sayilan
asma bah9eleriyle linlii Babil'in
adi Babil dilinde kap1 anlarmna
gelen bah ve tanrz anlamma gelen
ilu sozcUklerinden olu~mu~tur ve
Tanrz kaplSI anlarnma gelmektedir.

Babil'in temsili gonlnii#i. 29

BABUR
Hindistan'da Babiir Hanedanm1 kuran ve ilk imparator olarak egemen-
lik siiren Babtir Han!~ah'tu. Babiir, Arapya'da kaplan anlamma
gelmektedir.

BAKIRKOY
"Ad1 iistiinde, as1rlarca Vidos, Litros, Ayamama misillu, bu da Makri
namtyla bir Rum koyii.
(... ) Makri yerine Baku denilmesi eskidir. Okumas1 yazmas1 kltlar, bil-
hassa kadmlar, hatta oraya yerle§mi~lerden rahmetli bir yenganrm ve
klzlar1 bu ismi kullanrrlarru. Ayru isabet ederlermi~ (en dogrusunu
soylerlenni~) ... " (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kepfe, ileti~im
Yaymlan, istanbul1995, s.l53.)

BALE
italyanlar dans etmek eylemini ballare diye soylerler. Baletto ise, dans
demektir. Ronesans'ta zenginlerin malikanelerinde onur konuklan i9in
duzenlenen ~olenlerde §arb soyleyebilen mimik sanatplan dans eder-
lerdi. Ancak bu danslarm bir konusu (bir iletisi) olurdu. Konunun ne
olacagma, nasll sergilenecegine bilginler/dii§iini.irler karar verirlerdi.
Dansm figiirleri de seyilen ve sergilenen konuya uygun olarak tasanm-
lantr, sanatplann bu figiirleri uygulamalan istenirdi. ·
italya'ya dans Yunanistan'dan gelmi~tir. Romahlarm Yunan resim ve
yonut sanatmdan, Yunan mimarhgmdan 90k etkilendigini biliyoruz.
Yunan tiyatrosundan da etkilenmi~lerdir.

31
 italyanca baletto sozciigu ballet sozciigiine donii~mti~tiir Frans12lann
agzmda. Ve bugiin kullan1lan bale terimleri Frans1zca'dlr. (:iinkii, bale
Fransa'da geli~mi~, ilk bale okulu 1673 yllmda bu iilkede kurulmu~tur.
Saray balelerinde, profesyonel sanat((Ilar degil, saray sakinleri ve
saraym soylu konuk.lan dans ediyorlardl ba~langt~ta. Bale devinimleri
(figiirlerlduru,;lar) krallar ve asilzadeler i~in tasarunlamyordu. Degerli
ta~larla i~lenmi~, ag1rhg1 70-80 kiloyu bulan giysilerle dola~an kral ve
oteki soylulann htzh yiirfuneleri bile sorundu~ Dolay1s1yla dans figiir-
leri, dans adrmlar1 da karma~1k degildi. Olamazd1. Aynca kimi
duru~lar, devinimler gene sarayhlarm ya~ammdan almmayd1. Omegin,
dans'ialann bacaklanru kastkt:an ~ag1ya d1~a doniik tutu~lan, kollanru
ta~ty1~lan (port-de-bras) eskrim sporunun saptannn~ kuralh duru~la­
nndan ve devinimlerinden kaynaklanmt~tlr. Eskrimci de saldm, korun-
ma ve geri ~ekilme devinimlerini kolayca ve lnzh yapabilmek i<;:in
ayagmt d1~a dogru bas1yor, kollanru ba~1yla e~giidiimlii bi~imde kul-
lanlyordu. Aynca, sarayda ya~ayanlarm giinliik dogal ili~kilerindeki
zariflik belirtisi saytlan agu ve yaprnactkh devinimleri de dogal olarak
dans dum~ ve figiirlerine yansrmaktaydl. Bu dum~ ve devinimler,
zaman i~inde kurall~tmlml~, kurulan bale okullannda ogretilmi~ ve
klasik balenin temel figiirleri olarak bugiinlere ula~m1~tlr.
Ozetle soylenirse, klasik bale, "saray" <;:lkl~hdu. Soylular, sarayda,
kendi aralannda, miizik e~liginde ~iirler okurken, danstan ve mimden
de yararlaruyorlard1. 17.yiizyllda kurulan ilk bale okulunda, soylulann
dum~ ve davran1~ bi9imleri ogretilerek yeti~tirilmi~tir profesyonel
dansc;alar.

BALON
Bu sozcti.gun tarihi italya'da Orta <;aga
degin dayanrr. 0 donemde halon topun bir
bi<;:imidir ve italyancast balla'drr. Genelde
kastedilen bic;im, biiyti.k bir topun bi9imidir.
Sozciik 1500'lii ytllarda ingilizceye ge9er
ve "bir biiyti.k ~i~irilmi~ deri top" anlammda
kullaruhr. Bu topla oynanan oyunun ad1 da
balond'dur o sualarda. 1700'lii ytllarda
Fransa'da Montgolfier karde~ler bir hava
32 ta~1tl icat ederler ve adrm halon koyarlar.
BALTALiMANI
"Rumelihisan'run otesi Baltalimam. Oraya ismini btralam~ alan zat,
istanbul'un fethi sualarmda Gelibolu'daki donanmam1z1 hazrrlayan
Baltaoglu Siileyman Bey'dir: Osmanh Devleti'nin ilk kap-tan-1
deryas1drr. Muhasara srralannda gemilerimizi bu Fadalya limamna
getiren odur." (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kepfe, ileti~im
Yaymlan, istanbul 1995, s.164.)

BALYEMEZ TOPU
"... Zaten 'Aman Tiirk9e olmasm da, ne olursa olsun .. .' deyip ba~ka
dillerde harikalar yaratmak, eskilerden mirashr bize.
'Balyemez topu' gibi ...
18. yiizyllda, italya'dan bir top ustas1 getirtir bizimkiler. Ad1,
'Balomesso'dur. istanbul'da lenduha gibi bir top doker. Adam boyu
giilleleri birka9 fersah ileriye atmaktadrr.
'Tapa bir isim verelim.' der Tophane pa~alan. italyan ustanm ad1,
agzurnzda evelene gevelene 'Balyemez'e donmii~tiir zaten. 'Balyemez
diyelim buna' denir. Ama ulemadan biri r;:Ikar, 'Aaa! 0 de ne oyle? Hi9
kaba Tiirkrre'den isim olur mu bOyle bir ~ahesere?' buyurur. 'Bari
Farsr;:a'ya terciime edelim Balyemez'i.'
Ve Balomesso Usta'mn Balyemez'e donen ad1, Farsrrala~tmhr,
'Aselnemihored' yaptlrr. Topun ad1 da boyle ger;:er tarihlere." (Murat
Bardak~l: 'Kemal Pacha' ve Balyemez Topu", Show, 6 $ubat 1994, sayt:47, s. 16.)

BANDOLUVAGONffiANDWAGON
"Siyasal davran1~ bilirm;ilerinin serriin oncesinde kestirmeye r;:ah~hk­
lan ~eylerin biri de 'bandolu vagon etkisidir. ingilizcesiyle 'bandwag-
on effect'.
( ... )
~u 'bandolu vagon' laf1 da nereden 91knu~ diyen okuyuculanrmn mera-
kml da gidereyim: Televizyon 9agma kadar Amerika'da serrim kam-
panyalannda adaylar siislenm~ bir trenle kasabadan kasabaya dola~1p
istasyonlarda nutuk atarlardL. En arkadaki vagonda banda ya da
'cazband' rraldtgmdan, pek rrok ki~i miizik sesine kaplhp istasyona gelir
ve aday1 dinlemek zorunda kalmh. 33
 Bandonun sesiyle toplannya gelenler, i~te bu terimin olu~turulmasma
neden oldu. En azmdan, benim baktlg:un kaynak oyle yazlyor. II (Haluk
Sabin: "Bando kimin io;in o;ahyor?", Radikal, 3 Nisan 1999.)

BANGKOK
iki. yiiz Yll once Krung Thep adtyla kurulmu~ olan Tayland'm ba~kenti
Bangkok Tay dilinde melekler kenti anlamuia gehnektedir.

BANLiYO
Kent-devlette, burg ve/ya da borough diye adlandmlan ve kenti
9evreleyen savunma duvarmdan ba~layarak bir fersahhk bir alanda
kentte gec;:erli ~urallar uygulanmaktaydt. Savunma duvanmn d1~mda
kalan bu alan, kudret anlamma gelen ban ve fersah anlamma gelen
lieue (liyo) sozciiklerinin bile~iminden olu~an banliyo bile~ik
sozcii~yle amhnaktayd1. (Aynca bkz.: BURJUVA, POL1S)

BANU ALKAN.
"Agah Ozgii~; yaztyor (Okiiz/Mart). Banu Alkan'm gerc;:ek adt Remka
Liz Reproyma. Remka'mn anlam1 "dag c;:il):egi". Liz ise "yaprak"
demekmi~. 1975'te Ye~ilij:am'a adtmuu ''Yaprak Alkan" olarak attm~.
Onun i9in 6zgii9 ~oyle diyor: "iyi besili, semiz bir yugoslav goc;:-
meniydi." Kadm1 ~agllamayan kahnad1." (Emre Akiiz: "Gfince", Gazete
Pazar, 7 Mart 1999, s.9.)

BARAKA
Bu ad1 ta~1yan filmi gorenler unutmamt~lardrr. Baraka, Hint felse-
fesinde ya~amm solugu demek. Film de "y~amm solugu"nu gorsel
olarak anlatmay1 amal):hyordu.

BARBAROS
"Bizim Htzlr Reis'in Akdeniz'deki adt Barba-rossa (klzd reis, klZll
baba, barbar. Barba; eski Rumca'da, usta, baba, meyhaneci baba) degil
34 midir zaten, kmnlZl sakalmdan otiiri\.. Tabii Barbaros elli ya~mdan
~onra tinlii oldu, sar;a sakah agarnu~tl, ancak Hz. Muhammed gibi
kmayla boyuyordu da ondan." (Burfr:ay Anger: "En t;ekici, En Kabrarnan",
Cafe Pazar, 14 Ocak 1996, sa)'l:57, s.l2-13.)

BARBEKU (BARBEQUE)

{Ostte) Komiirlii
(Solda) gazlz barbekii

" Bah tarihinde, bahr;e veya piknik alanlanna ir;ki sofrast kurup
ate~te et pi~irrnek gibi bir mangal kiilttirti yok. Hatta mangal
sozctiguntin Bah dillerindeki kar~1hg1 olan "barbekii" 17'nci yiizyll-
da bulunmu~. Guyana'daki Aravak yerlilerinin kulland1gi "borbecu"
sozciigu, FranSlZ ve ispanyollar tarafmdan Avrupa'ya t~lnml~. 18'nci
yiizylldan itibaren de biitiin koy ya da kasaba halkmm toplu olarak
kat1ld1g1 ortak bir ritiiel olmu~ mangal yakmak. .
Bu toplu eglence daha soma yava~ yav~ kaybolurken, 1930'lardan
itibaren Amerika'da, 1960'lardan soma da ingiltere'de r;ekirdek
ailelerin eglencesi halil!e gelmi~. Boylece, ayru keyfi payla~mayan
kom~ulann geniz yakan kesif duman ve dayanllmaz et kokusuyla taciz
edildigi donem ba~lam1~." (Ane Ozek Karasu: "Et, mangal ve erkekler",
Hii"iyet, 15 Agustoa 1999, s.l3.)

BARBIE (BARBi bebek)

ilk kez 1959 yllmda piyasaya siiriilen 30,5 em. boyundaki k1z bebegin
adtdtr Barbie. Satl~a sunuldugu ylldan 1999 yllma degin diinyanm
144 tilkesinde l milyardan fazla satilan bu bebegin iireticisi Mattei
Oyuncaklan amm ta~1yan firrnamr. ·Amlan firma B arbie'nin yan1 srra 35
 U9 farklz Barbie

erkek bebek Ken'i de iiretmektedir. Bu bebekleri tasanmlayrp ya:;;ama

getiren ki:;;inin Mattei Oyuncaklarmm kurucusu Elliott Handler'in e:;;i
Ruth Handler oldugu a9rklannu~trr. Ruth Handler, klz bebegin ad1 olan
Barbie'yi klzr Barbara'dan esinlenerek koymu:;;tu. Erkek bebek Ken
ise, Ruth Handler'in oglunun admr ta~rmaktadrr.

BAROK
1600'lii yrllarm sonlarmda ortaya <;akan Barok iislup, Yapmac1kt;1hkm
a:;;mhklanna duyulan tepkiden kaynaklannu:;;t1. Ne var ki, iislubun
admr ald1gr Portekizce baracco sozciigu dtizensiz anlamma gelmekte-
dir. ilk kez I 7. yiizyil .sonlarmda kullamlan bu ad, onceleri iislubun
kural dr:;;r, yabansr ve diizensiz niteligini belirtrnekteydi arna, 18. yiiz-
yildan 19. yiizyrl ortalarma degin a~agrlamak, koti.ilemek amacryla
kullanrlnu:;;trr.

BA~ffiOZUK

36 "Osmanb Tiirkiyesi'nde halk ikiye aynlmr~trr. Asker ve ba~rbozuk.

Ba~1bozuk demek sivil demektir. Bu sivil tabiri bugiin diinyada resmi
olmayan miiesseselere verilirken, bizde hala asker olmayanlara, iini-
formasl olmayanlara alem olmu~tur. Nitekim h§la bir askere iinifor-
masl olmad1g1 zamanlar sivil giyinmi~ deriz. Ba~1bozuk demek, kafas1
bozuk demek oldugunu · tabii bilirsiniz. Eskiden ba~rbozuk, top lama
muhariplere verilen isim olarak yerle~mi~, yani muntazam askeri
kadrolara mensup ve klhg1 klyafeti de aym bi~timde olmayan kimselere
soylenirdi. Sonradan harp ve talan alemi yava~ yava~, cemiyet
geli~mesinin uzagmda ve tarihteki yerinde kahnca (ba~1bozuk)
sivillere isim olmu~tur. <;ocuklugumuzda da bayramlarda duhuliye
eglence yerlerinin kap1smdaki y1g1rtkanlarm:
- Asker, yOcuk 20 para, ba~1bozuk 40 para! diye mii~teri ((agudtklan
h§.la kulaklarumzda t;mlar.
Ama bilinmelidir ki, tarihten kalma bir ~uuralt1 ku~kusu ba~1bozugu
pek tutmaz." (Burhan Felek: "Tahta Kiipriiden Bu Yana", Bu Sehr-i istanbul
ki... , MilliyetYaymlan, istanbul1972, s.397-402.) (Aynca bkz.: SiviL)

BAYRAK
"Bir devletin ve ulusal bag1ms1zhgm simgesi olan bayraga, Tiirkler
t;ok eski yaglardan beri biiyiik onem vermi~lerdi. Onceleri 'Batrak'
olarak kullanllan bu kelime (Ucuna bir ipek paryasr takllan ve
sava~larda kullanllan rmzrak anlamma gelmektedir.) daha sonralan
'bayrak' ~ekline donii~iirken, iizerindeki motif ve ~ekiller her devlete
gore degi~kenlik gosterdi." (Ertan trnal: "Ak Sancak'tan Ay Yildizh
Bayraga", Sabah, 29 Mayis 1996, s.16 .. )

BCG I VEREM A~ISI

Halk agzmda verem a,c;lSldu ama, tlpta BCG diye amhr. Verem
hastahgma yol a.;an basmn giiciiniirl azaltllmas1yla eldelenmi~ a~mm
uygulanmas1yla viicudun bag1~1kllk kazanmas1 saglamaktadu. Verem
hastahgrna yol at;an basilin giiciinii azaltlp a~1 olarak kullamlmas1m iki
Franstz bakteriyolog saglamr~tu. Bakteriyologlarm adlar1: Albert
Calmette ve Camille Guerin'dir. A~1 da bu iki doktorun ad1yla anll-
maktadtr. B(asil) C(almette) G(uerin)ya da Tiirk9e dil yap1sma uygun
olarak soylenirse, Calmette Guerin Basili. 37
 BEBEK
istanbul'daki Bebek sem-
tinin admm nereden geldigi-
ni Sermet Muhtar Alus
ay1khyor:
"Bebek denili~i, Fatih'in
buralann muhafazasma me-
mur ettigi boliikba§mlll
Bebek lakab1n1 alrm§hgm-
dan ... " (Sei:met Muhtar Alus:
istanbul Kazan, Ben Kep~e, ile-
ti~im Yaymlan, istanbul 1995,
s.l67.)

BEDESTEN
Bezzaz Arapya bir sozciik. Bez; kuma$ taciri, manifaturacl anlamrna
geliyor. Kuma§ tacirlerinin topluca bulunduklan sah§ yerine ise
Bezzazistan deniyor. Halk dilinde Bezzazistan Bedesten'e
donii~mii~ttir. 18. yiizyllda, Jstanbul'da iki bedestenin bulundugunu
yaz1yor incicyan: ·
"Bunlardan biri Cevahir Bedesteni adrn1 ta~1yan, dortko~e ~eklinde
bir binadlr ve i9 klsmmda miicevherat, smnah Hint kuma~lan gibi
klymetli mallarla dolu diikkanlar vardrr. (... )
Diger Bedesten'in adl Eski Bedesten veya Sandal Bedesteni'dir. Bu
bedestendeki dtikk§n sahiplerinin yogu Sak1zh Rum ve Latinler olup
kendi adalannrn mamuHlh olan kuma§lar sathklan iyin Bedesten kendi
adlan ile de yad edilir. Bu bedesten, birincisinin yanmda ve onun gibi
dort ko~e .!?eklindedir." (P.G.incicyan, 18. Aslrda istanbul, Terciime: Brand
D. Andreasyan, istanbul Enstitiisii Yaymlan, istanbul 1976, s.36-37.)

BEN-GURION
israil'in ilk ba~bakaru David Ben-Gurion'dur. Gelgelelim, Ben-
Gurion ad1 takmadrr. Asll adl David Green idi. Yazllarmda, "asian
yavrusunun oglu" anlamma gelen Ben-Gurion imzasm1 kulland1.
Ger9ek Ben-Gurion, Romalllar doneminde Jerusalem'i sonuna degin
38 savunanlardan biriydi.
 Bergama'dan Almanya ya kaprzlan Zeus tapmagz.

BERGAMA
"Pergamos ", "Pergamon" Grekve'de "kale" demektir. Bergama'nm
akropolti. vok sarp oldugu ivin, soz, o yerin ad1 olarak ta.la.lakalmw.
6megin Troya kalesi yerine, "Troya Pergamosu" denirdi.
Pergamos kimi yol "Pergemus" diye soylenirdi. Giiney Anadolu'da
"Perge" sonmii§-kenti vard1r.
Bu soziin kokti. "berg" ve "burg"dur. Hatta Tiirkve'de, saglamla~ma
anlammda "berkitmek" sozii vardu. Hamburg "Ham'm Kalesi",
Lemburg "Lem'in Kalesi", Edinburg "Edin'in Kalesi" anlamma ge-
lir. Hatta "kentsoylu" anlammdaki "burjuva" sozii de aym kokten ge-
lir." (Halikamas Bahk~ISI: MerhabaAnadolu, Bilgi Yaymevi, s.90, Ankara 1982.)
Pergamon adt zaman ivinde Bergama'ya donti.§rnii~ti.ir. (Aynca bkz.:
BURJUVA)

BERLiN RESSAMI
isa'dan once 500-460 ylllan arasmda ya~amt§ bir Yunanb vazo ressamz
Berlin Ressam1 diye amhr. Bir Yunanhmn Berlin'le ilgisi, nedir
pekiyi?! Su: Ressarnm boyadigt vazolardan biri Berlin'de bulun-
mu§tur ve gervek ad1 bilinemedigi ivin Berlin Ressam1 diye
adlandinlrn1~tu. 39
 Sanat tarihinde bu tiir ad.landmlmalar yaygmdu. bmegin,
Avusturya'da bulunan ve 30 bin yll oncesine tariblenen bereket
killtiintin iirii.nii bir ana tann~a yonutc;:ugu Villandorf Veniis'ii diye
anllrr. <;::iinki.i., Villandorfta yaptlan ka.ZJ.larda elde edilmi~tir. Antik
donem Yunan sanatc;Ilarmdan Praxiteles'in Knidos halk1_ ic;:in yaprm~
oldugu, Romah sanatc;:Ilarca gerc;:ekle~tirilmi~ bir kopyas1 Vatikan
Mlizesinde bulunan a~k ve giizellik tannc;:as1 yonutu Knidos Afrodit'i
olarak arulmaktadtr. Kaztbilim(arkeoloji)de de,. yer adlannm uygarhk
evrelerini etiketlemekte kullamldiW gozlenmektedir. Cro-Magnon
ins am, Perigordien, Aurignacien. ins am, Solutreen ins am,
Magdalenien insam (ve/ya da kiiltiirleri), vb. gibi ...

BERLINGO
Otomobil markasmm anlanu niye "akide $ekeri" olsun? <;::iinkii, bu
otomobil c;:ok amac;:h kullamlabildigi ic;:in sahibinin ya~amm1 tat-
landmyormu~ ve bu nedenle "Berlingo" adt konulmu~.

BEYAZIT (MEYDANI)
"Beyaztt" diyorsak da, dilimizdeki ses uyumu ozelliginden dolay1;
meydanm ad1 da "Bayaztt" olmu~tur. istanbul fatihinin oglu ve ardth
II. Beyaztt'm yaptud1g1 cami, medrese gibi binalarla bic;:imlenip ortaya
t;:Ikan bir semt." (iiber Ortayh: istanbul'dan Sayfalar, Hil Yaym, istanbul
1986, s. 42-47.)

BEYKOZ
"Beykoz kelimesindeki 'koz' ceviz demek olmayxp, Farsc;:a 'koy' mana-
smda imi~. Eskiden Kocaeli sancak beyleri oturdugundan buraya bu
isim verilmi~." (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kep~e,
ileti~im Yaymlar1, istanbul1995, s.l73.)

BEYOGLU-PERA
"Halic;:'in kaq1 klytsmda Galata mahallesi bulunuyordu. Bizans done-
minde, buras1 Avrupal1, ozellikle Cenevizli tacirlerin bir kolonisi imi~.
Tiirkler zamanrnda d:a, modem c;:aga dek oyle kald1 say1.lrr, halkmm
40 c;:ogu Miisliiman olmayan, ve Tiirk olmayan ki~ilerdi. Bununla birlikte
buraya kimi Miislfunanlar da yerle~mi~ ve brr iki kurum ozellikle
onem kazanrm~hr; saray egitim sisteminin bir par~asr olan Galatasaray
okulu ve burada 1492 yllmda, Mevlevi Dervi~lerince kurulmu~
ba~kentin en eski Mevlevi tesisi olan Tekke gibi. Galata'nm kuzeyin-
deki tepeler yabancr el9iler ve konsoloslann en sevdigi yerle~me yeri
haline geldi; Kanuni Sultan SUleyman doneminde Sadrazam ibrahim
Pa~a'nm en yakJ.m ve dam~mam olan, Venedik Doj'unun (dukasmm)
evlilik dr~r oglu i.inlii Luigi Gritti de burada otururdu. Tiirkler ona
Beyoglu derlerdi ve zamanla bu ad, tfun Galata ve dolaylanna taklldr
kaldr. Avrupalrlar Beyoglu'na, otede, kar~rda yani esk.i istanbul'a oran-
la Haliry'in kar~r la.yrsmda bulunmasmdan dolayr, Rumca si:izciik olan
Pera adrm verdiler." (Bernard Lewis: istanbul ve Osmanll Uygarlrgz, (,.:ev:
Nihal Onol, Varhk, istanbul 1975, s.l49.)

BIBLJOBIBULI
"Kelime yaratmak, katrdilcileri ofkelendirse bile, galiba ontine
ge9ilmesi miimktin olmayan bir tutku. Srfatlan fiille~tirmek, Latince
ve Yunanca'yr evlendirip yeni kavrarnlar tiiretmek, halk deyi~leri ile
sofistike s6ylemlerin birlikteliginden, anlamsal sinerjiler yaratmak,
yeryiiziinde konu~ulan her dil iyin sozkonusu.
Bizde de "entel'', "zonta", "maganda" ve benzeri kavramlar, boyle
dogmadr mr?
"The New York Times"m yazarr Charles H. Elster, ingilizce'nin bu
tfu, tiiretilmi~ kelimelerini irdeliyordu son yazrsmda.
Omegin kadmlara e~it haklar ir;in miicadele edenlere "feminist"
denilince, Bernard Shaw da, erkek haklarr i~in mi.icadele edenlere
"hominist" demi~. Bir ba~ka yazar da (H.L.Menvken), "~ok
okuyan"lar ir;in "bibliobibuli" kelimesini ti.iretmi~.
Si:izltikleri kan~hrm. Boyle sayrsrz kelin:ie r;rkar kar~rmza.
Omegin, i~siz gi.i~siiz, aylak adamlar vardrr. Ama bulunduklan toplu-
lukta, davranr~lan ve giysileri ile ilgi toplarlar, saygt gorurler. Webster
sozliigu bunlar i~in "stalko" diyor.
Kendilerini siirekli hasta zanneden, ama ashnda turp gibi saglam olan~
lann adr "gork"mu~. Bu "gork" kelimesi, ingilizce'nin "sadece
Allah bilir" anlamma gelen "God only really knows" deyimindeki
kelimelerin bru;; harflerinden tiiremi~. 41
 ic;:inde hep ger,: kalm1~hk duygusu olan ve s1k s1k saatlerine bakanlar
ir,:in tiiretilen kelime, "chronofobe".
Bir davette size yap1~1p, incir c;:ekirdegini doldurmayan sozlerle
canmlZl slkan ki~ilerin tanrmland1gi kelime "macrologist".
"Macrology" de, "ilri bo~-uzun konurtma" demekmi~ zaten.
insanlan sevmeyenlere "misandrope" denildigini biliyoruz. Bu
kelimeden giderek, kadmlan sevmeyenlere ·"misogynist", erkekleri
sevmeyenlere de "misandrist" deniliyormu~ arhk.
Moday1 izlemekten b~ka derdi olmayanlann i:!dl "fashimite", diikkan
diikkan dola~1p, her ~eyi satm almaya c;:ah~an tiiketim tutkunlarmm ad1
da "oniomaniac"nu~.
Bizim kullandtgrmtz giinhik Tiirkc;:e'de, bu tiir iiretilmi~ ve tiiretilmi~
kelimeler, aslmda pek r,:ok degil.
Mesela, 6zgiirliigu arayanlar bir d6nem "Bodrum"a akm edince,
bazllan ingilizce'de "yatak odilSl" anlamma gelen "bedroom"u kul-
lanrnaya ba~lam1~tl Bodrum yerine." (Mehmet Barlas: "Nerede 0 Eski
Bodrum'lar?", Sabah, 11 Agustos 1996.)

BIG BEN
Londra'run iinlii saat kulesi Big Ben
diye aruhr. Big Ben, ne kulenin, ne de
saatin awdu. Big Ben, saat ba~1 c;:alan
c;:anm adldrr. Can, 13 ton ag1rhgmdad1r
ve kuleye tak1hrken i~in sorumlu-
lugunu iistlenmi~ olan Sir Benjamin
Hall'dan alm1~tlr adm1. 13 ton agir-
hgmdaki c;:anm biiyiikliigu (Big),
Benjamin'in Ben'iyle birlikte amhnca
Big Ben r,:Ikml~tlr ortaya.

BiKiNi
"... 1946 yazmda mayo tasarrmcisi Louis Reard, iilkesi Fninsa'dan
ba~layarak ttim dii.nyay1 sarsan bir model haz1rlad1. Bikini adm1
42 verdigi modeliyle muhafazakarlan r,:ileden r,:1kartan Reard, modelini
 Bikini Atoll

{Ostte) Bikini AtolUniin haritas1,

(So fda) Atoliin adm1 verdif?i deniz giysisi:
Bikini-mayo.

tamtacak manken bulmakta zorlamnca, gece kultiplerinde c;aplak

olarak dans eden bir gen~ k121 kullandt. Reard'm "bikini" adm1
se~mesinin nedeni, o yll Pasijik'teki Bikini Atolii'nde yapllan ntikleer
denemeydi. Reard o srralar "diinyamn en szcak olayz" olarak gosteri-
len bu denemeyi golgede b1rakacak s1caklrkta bir model yaratt1gm1
vurgulamak i~in bu ad1 se~mi~ti.
(... ) 1960'larda altm donemini ya~ayan bikini, 1970 ve 1980'lerde
dii~ii~e ge9ti. Monokini slogan1yla b~layan iistsiiz giine~lenme done-
mi, tek part;:a mayonun yeniden moda olmas1, bikiniyi biraz zorladl.
Ancak bikini, hep popiller, cazip ve seksi olarak kabul edildi ve yaygin
~ekilde kullanlldt.

Bikininin tasanmclSl Louis Reard, 1984 yllmda 88 y~mda hayata

veda etti. Ama miithi~ bulu~u, kadmlar giymekten, erkekler de
gormekten ho~land1g1 stirece ya~ayacak ... " (Hurriyet "Bikini 50 Ya~mda",
6 Haziran 1996, s.5.)

BiRESiMciLiK
Bkz.: CLOISONNISME

BISTROT (bistro)
Paris bistrot(bistro)lanm bilmeyen mi var? Yoktur. Ama, bistrot 43
 sozcugunun Rusfi:a kokenli oldugunu bilen azdrr. 1917'den soma
Paris'te garson olarak fi:ah~an Beyaz Ruslann Franstzlara armagan1d1r
bistrot sozcii.gu. Ve Rusc;:a'da acele anlamma gelir bistrot.

BiZANS
"istanbul'un kurulu~u ve kurulu~ tarihi haklonda bugii.n, geni~ bilgirniz
yoktur. Ba~ka ba~ka kaynaklarda, Milattan-.657 veya 658 yll once
kuruldugu gosterilen ~ehrin kurucusu, Megaris, yahut Megara kral1
Vyzas (Byzas)'trr. Oteden beri bilinen ve arukumumile~en bir rivayete
gore, Megarahlar, yeni bir ~ehir kurmak istiyerek, her ~eyden once
bunun yerini sec;:mek iizere bi~ k§hine ba§vurdular. K§hinden, "Bu
~ehri korler memleketinin kar~lSlnda kurun" cevabllll aldllar. 0 zaman
ba~larmda krallan Vyzas oldugu halde, kuracaklan ~ehrin yerini bul-
mak maksad1yla kuzeye dogru hareket eden Megarahlar, dola~a
dola$a, ~imdi Topkap1 saraymm bulundugu noktaya geldiler; buradan
dart yana bakarken, biraz uzakta, kar~1 yakada kendilerinden once
Kalkedonyahlann kurmu~ olduklar1 Kadtkoyii.'nii. gordiller. Krallanyla
beraber Megaraltlar, bulunduklan yerin giizelligine o kadar hayran
oldular ki, Kalkedonyahlann Kadtkoyii.'nii. burada kurrnadtklanna
~a~tllar ve belki de biraz ofkelendiler. Orilann kor olduklanna hii.kme-
derek, Kad1koyi.i'nii.n, k§hinin bahsettigi korler memleketi olduguna
inandllar. Topkap1 saraymm bulundugu tepe ii.zerinde, kurmak istedik-
leri ~ehrin temelini atarak ona, krallanrun adm1 verip (Vyzas-Byzas)
dediler." (Mehmet Halit Bayn: istanbul Folkloru, Tiirkiye Yaymevi, Istanbul
1946, s.l.)

BM
Bizde genel egilim, uluslararas1 kurum, kurulu~ ve orgii.tlerin klsa
aruh§lanm oldugu gibi ahp kullanmaktn_ Omegin, NATO, OECD,
AWACS, IMF, vb. Hayrettir, UN yerine BM kullamlagelmektedir fi:Ok
uzun sii.redir. UN, yani U(nited) N(ations), B(irle~mi~) M(illetler) diye
yazllrp soyleniyor. Gerc;:i, millet sozcii.gu yerini ulus sozcugiine brrak-
tl, milletleraras1 degil, uluslararasr deniliyor a.rtlk ama, olsun! Aynca,
birle~mi~ mi denmeliydi, yoksa, birle~ik mi? c;unkii, gene Tii.rkc;:e
c;:evirisinin klsaltllmi~Iyla arulan, - USA degil de ABD diye yazrhp
44 soylenen Amerika Birle~ik Devletleri'ndeki birle~ik si:izcugu de, unit-
ed sozcugunun kar1;1hg1du. United Nations'da birle~mi~, United
States'de birle~ik. .. Hangisi dogru? Belki, ikisi de. Ama, ya tutarhbk?!
Dahas1 var: UN'i BM diye yaztp soyliiyoruz ama, UNICEF'i ve/ya da
UNESCO'yu oldugu gibi aktannakta direniyoruz, omegin. Birle1;mi~
Milletlerin oteki yan ktirulu~lanru yabanc1 dildeki kl.sa aruh~lanyla
yaz1p soylemekten vazge,.:miyoruz. {Aynca bkz.: AWACS, IMF,
OECD, NATO)

BODRUM
"Anadolu'nun giiney bat1smdaki Halikamassus (Bodrum) aslmda bir
Karya kentiydi Erken devirde sadece Zephria adas1 iizerinde kurul-
mu~tu. Adaya bu adm verilmesinin nedeni; 9evrenin siirekli olarak
bahar i9inde bulundugu duygusunu uyandnmas1yd1. Zephyros,
mitolojide bahar riizgarlaruun tanns1yill. Meyve tanns1 Carpos'un
anas1 Ci9ekler Perisi Chloris'e hayat verirdi.
Sen Jan Sovalyeleri adanm (Simdiki Yanmada) tizerine biiyiik bir 1;ato
kurdular. Satoyu havarilerden Sen Peter'e adayarak, ona Petronium
adm1 verdiler.

Bu Petronium adt Tiirk9e'de zamanla Bodrum oldu. Kentin asll ad1

Halicarnassos'dur. Zaten Assos'la Ossos'la biten tiim adlar aym kok-
tendir ve Grekler ile hi9bir ilgisi yoktur." (Halikamas Bahkpst: Merhaba
Anadolu, Bilgi yaymevi, s.l03, Ankara 1982.)

BOL SIFIRLI SAYILAR

Enflasyona gem vurulam1yor. Para degerini yitirdik,.:e, bol s1fuh
say1larla konu1;ulmaya b~land1. Hesap makinelerinin ekranlanna s1g- · 45
 marugr i<;:in, paradan ii<;: srfrr atrlamaru ama, biirokraside belgelere son-
dan ii<;: srfir yazllmryor artlk.. Srfir saylSl arttrk<;:a, sayrlan okwnak da
gii<;:le~iyor. C:::iinki.i, genelde, yakm zamana degin milyardan 6tesi pek
bilinmiyordu. 1950'li yrllarda, politikacrlar, devlet adamlarr "her
mahallede bir milyoner yaratrnak" amacrndaydrlar. $imdi, herkes
milyoner. Asgari i.icret bile multimilyon (<;:okmilyon). $imdilerde, mil-
yardan sonra trilyon geldigi ogrenildi. Ya trilyondan sonra?
Amerika ve Fransa'da bol srfrrh sayrlara verilen adlar ayru:
6 srfrr: milyon (million) 36 srfrr: undesilyon (undecillion)
9 srfrr: milyar (billion) 39 srfrr: duodesilyon duodecillion)
12 srfrr: trilyon (trillion) 42 srfrr: tredesilyon (tredecillion)
15 srfrr: katrilyon (quadrillion) 45 srfrr: quattuordesilyon
18 srf1r: kentilyon (quintillion) 48 srfrr: quindesilyon
21 Sifrr: seztilyon (sextillion) 51 srfrr: sezdesilyon
24 srfrr: settilyon (septillion) 54 srfrr: septendesilyon
27 srf1r: oktilyon (octillion) 57 srfrr: oktodecilyon ·
30 srfrr: nonilyort (nonillion) 60 stfu: novemdesilyon
33 srfrr: desilyon(decillion) 63 srfu: vigintilyon (vigintillion)
Yukarrdaki sozci.ikleri daha iyi anlamamn yolu, Latince ve
Yunanca'daki 1'den 1O'a degin sayllarm adlanm bilmekten .ge<;:er.
Yukarrdakiler, Latince'deki 1'den IO'a de gin sayrlar 6nek kullanrlarak
olu~turulmu~ bile~ik sozciiklerdir. Latince l'den IO'a degin sayrlann
nasrl oneke donti~tiikleri de a~agrda gosterilmi~tir.
SAYI LATiNCESi ONEK YUNANCASI
1 unus uni mono
2 duo du, bi dis, dy, di
3 tres tri tri
4 . quattuor quadr tetra·
5 quinque quint penta
6 sex sext hex a
7 septem sept hepta
8 octo octo octo (okto)
9 novem nov, non ennea
10 decem decim deca (deka)
Sanmm, bol srfi.rh sayrlarm adlanrunlmasrnda, gene 1'den 1O'a de gin
46 sayrlardan yararlanrldrgr a<;:Ik se<;:ik ortaya <;:rktyor.
A~1klayahm. Ama, once mille sozciigi.ini.in de bin anlamma geldigini
soyleyelim. Million=millexmille, yani lOOOxlOOO'dir. 1000 saytst
kendisiyle ~arpllmca ortaya 6 stfrrh bir say1 ~Ikar. Bin saytsmt iki kez
kendisiyle ~arparsak, (yani lOOOxlOOOxlOOO) eldelenen 9 stftrh say1
milyar ya da billiondur. Biz milyar diyoruz ama ash billion. Buradaki
bi oneki, bin saylSlru kendisiyle iki kez ~arphgtmtzt anlabyor. Ve son-
raki bol stftrh sayllarm eldelenmesindeki temel i~lemi de a~tkhga
kavu~turuyor. lOOOxlOOOxlOOOxlOOO = trilyondur, 9iinkii bin saylSl
kendisiyle ii~, - tri kez ~arptlm!~br. Bin saytst kendisiyle dort kez
((arpthrsa katrilyon, be~ kez c;:arpthrsa kentilyon eldeleniyor. Vb.
Bin saytstm kendisiyle on kez, (decim) ~arpllmca desilyon !decillion
eldelertiyor. Ve yeniden ba~hyoruz. Desilyonu bir kez daha 1000 ile
c;:arpmca duodesilyon eldeleniyor ve 36 olan stftr saytst 39'a ~Iktyor.
Bir kez daha c;:arpmca tredesilyon; onu gene 1000 ile (:arpmca quat-
turodesilyon oluyor. Yani iki, ii~;, dort desilyon diye gidiyor.
6te yandan, ingilizler, ayru adlan, aynmh (farkh) bol stfrrh saytlar
ic;:in kullantyorlar. Milyon, ingilizler ic;:in de lOOOxlOOO ya da 6 stfrrh
bir sayt. Ama, billiard/milyar=milyonxmilyon ya da 12 stfirh bir say1y1
anlahyor. Trilyon ise, 12 stfrrb degil 18 stfirh bir sayt. Gene, 1 katril-
yon, Arrierikan-Franstz sisteminin settilyonuna e~it; yani, 15 stfirh
degil, 24 stftrh bir saytyt anlatiyor.
100 sifzrll sayzya ne denir? diye merak ediyorsaruz bu kitapta G ba~hgt
altmda yer alan sozci.ikleri tarayacakstruz.

BOSPHORE I BOGAZ
"Bosphore", Avrupa lugatlerinde "az geni~
.. olan bogaz" diye tarif edilmektedir. Rumca
Bosporos'tan geliyor; "inek gec;:idi" manast-
na. Mitolojiye gore, gliya mabud "io" il}ek
. ~ekline girip Bogaz't yiizerek gec;:mi~." .
(Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben
Kepfe, ileti~im Yaymlan, istanbul 1995, s. 159.)

Yunan'da tannlann tanrtst c;:apkm Zeus

nehir tanns1 inakhos'un ktzt peri (nymphe)
lo'yla yatar. Zeus'un ktskanc;: kartst kadmlar
tannc;:ast Hera gelir o srrada. Zeus lo'yu bir 47
 inege dcmii~tiirerek uygunsuz durumda yakalanmaktan kurtulur.
Kansma bu hayvanm topraktan t;llcttgiDl sayler. Kurnaz Hera, inegi
t;ok begendigini sayler ve kendisine vermesini ister Zeus'tan. Sonra
da, sonsuza de gin eziyet etmesi it;in bir at sinegini musallat eder Io'nun
ba~ma. Io, sinekten katyayrm derken Avrupa'dan Asya'ya get;er yiize-
rek i~te Bosphorus am bous=inek ve phoros=get;it sozciiklerinden
tiiremi~tir; inek ger;idi demektir. iyon=Ion Denizi adtnm da Io'dan
geldigi billnmektedir.

BOWLING
"... bir de BOWLING oyunu var: ~imdilerde bizim modem gent;lerin
de pek ozendigi biiyiik bir bilye yuvarlaytp, dikili lobutlan dii.~fume
oyunu! ... "palavra" giilleleriyle "matrak"lar1 devirme, ash astan da bu.
Amerikan gemicilerinin icad1 oldugu santhyor. Uzun seferlerde, ozel-
likle aylarca at;tk denizde dola~an balina avcllannm, can stkmtlSlm
giderici bir oyunu." (Bur~;ay Anger: "Palavra Atlp Matrak Ge~meyin", Cafe
Pazar, 29 Ocak 1995, sayi:l7, s.20-21.) (Aynca bkz.: PALAVRA ATMAK,
PALAVRA SIKMAK., MATRAK GE<;MEK)

BOYNUZLU
"Hani yiizytllar once sava~a giden AVTilpa ~ovalyeleri e~lerine bekaret
kemeri takar, kilit yerini balmumuyla miihiirler ve anahtar1 da ahp
gotiiriirlerrni~ ya ...

i~te giiniin birinde bu kemerli harumlardan biri sefere t;tkmayan bir

lorda goniil verir. A~k-me~k derken i~i daha da ileri gotiirmek isterler.
Tam "Ne olursa olsun" deyip kemerin miihiiriiniin soktii.kleti anda
borular t;alar, trampetler vurur ve seneler once sava~a giden koca ~ate­
nun oniinde goriiniiverir. Miihrii soken lord "Adam hasret ve tela~
i~indedir, biiyiik ihtimalle anlamaz" deyip hemen balmumunu eritir,
kemerin kilidine doker ve iizerinde kendi aile armasmm buluridugu
miihriinii balmumuna bastverir. Ama seferden donen kocanm sene-
lerdir c;ektigi hasrete ragmen kartsmm kemerindeki miihrii kontrol ede-
cegi tutar. Bakar ve kendi armasmm yerinde bir ba~ka arma goriir. Bir
t;ift boynuz ... Kom~u lordun aile armas1 bir t;ift boynuzdur. Astrlar
oncesinden bugiinlere ula~an "boynuzlu" kavramt, bu hadisenin
hatlrastdlr." (Murat Bardakp: "Bekaret kemerine boynuzlu muhur", Hurriyet,
48 1 Kas1m 1998.)
BRi<;:
"Bri~ isminin kokenini ara:;;tuanlann ortaya athg1 bir rivayete gore ise
bri~i diinyaya tan1tan istanbul'da ya~ayan yabanc1 misyonerler. Bu
ki~iler birbirlerini ziyarete gitmek ir;in slkc;a Galata kopriisiiml kul-
laniyorlar, bu ziyaretlerin c;ogunda da dart ki~i kare ~eklinde bir
masanm c;evresine toplan1p, bugiin bric; olarak adlandirdigimiz oyunu
oynuyorlard1. Oyuna konulacak isim konusunda bir tiirlu karara vara-
mayan misyonerler en sonunda ortak noktalan alan Galata
Kopriisii'nden esinlenerek, ingilizce koprii anlamma gelen bridge!bric;
adm1 uygun gonnii~ler. 18. yiizyilm sonlannda ortaya c;Iktigi sanilan
bric; oyununun ismiyle ilgili hikayeler bu kadarla kalm1yor. iki ki~i
arasmda bir ortakhga dayanan bric;, taraflann arasmda bir bag, diger
bir deyimle koprii kurdugu ic;in adma bridge!bric; denildigi de soyle-
nenler arasmda." (istanbul Life: "Galata Kopriisi.i'yle Ba~layan
Oykii", Ekim 1996, s.49.)

BROKER
Istanbul Menkul Klymetler Borsas1 (il\.1:KB) faaliyete gec;tikten soma,
broker sozciigu de Tiirkc;eye girdi. Kaq1hg1 aranmad1, bulunmad1.
Oldugu gibi yaz1hp (yabanc1 dil bilmeyenlerce) yazlld1gi gibi de
okunuyor. Eski Frans1zcada brochier sozciiguniin anlam1 delmek imi~.
Ornegin, bir ~arap fic;Ismi delmek... Zaman ic;erisinde, brochier
sozciigii, kiic;iik olc;ekli i~leri yapan, yani .bir anlamda sanki tek bir
fiviYI delen ki~iler (i~ sahipleri) ir;in kullan1lmaya ba~lanm1~. ingiltere
ise, bir broker ayru zamanda, bir tecimsel eylemi yoneten!yiiriiten
ki~i, bir ajan (agent) ya da arac1 anlarruna da kullanllmi~. Belirtilen
arllamda kullanllw1 gitgide yerle~erek sonunda belirli tecimsel ah~ve­
ri~lerde, omegin emlak ve yatmm alanlannda i~i c;ekip c;eviren/sonuc;-
landuan profesyonel ki~iyi anlatan sozciik haline gelmi~ broker.

BROOKLYN
Soylenti: Brooklyn ad1 yerle~imin cografik konumunda kaynaklamr ve
pan;alanml~ arazi anlamma gelir. Gerc;ek: Hollandal1 goc;menler 1638
Yilmda buraya gelip yerle~mi~ler ve bolgeye bruijkleen admt koy-
mu~lardir. Dutch dilinde bu sozciik ev ve eklentilerini belirtrnek ic;in
kullamlmaktadu. Bu ad, zamanla Brooklyn'e donii~mii~tiir. 49
 BROUGHAM

. .
Brougham, motorlu ta~1tlar doneminin ilk s1ralarmda iki ya da dart
ki~ilik kapal1 bir otomobili anlatmak. i~in kullamlm1~t1r. Bu otomobil-
lerin keskin '(izgileri :ve diiz yiizeyleri olanl~ ise Panel Brougham
olarak. adlandmhm~tlr. ·

BRUNCH (bran~)
Brunch yaz1hyor, bran~ okunuyor. Tiirk~e'ye girdi. Okundugu gibi
yaz1hyor. Hem sabah kahvalt1s1, hem de ogle yemegi yerine ge~en
oguniin adl bran.;. ingilizce'de sabah kahvaltzsl anlamma gelen
(br)ealifdst ve ogle yemegi anlamma gelen l(unch) sozcillderinden ah-
nan (ayra(i: i(i:inde belirtilen) parfi:alarla olu~turulmu~ bir sozciik
(br+unch=) brunch.

BSE
Bizde deli dana hastahgz diye adland.mhyor. D1~anda klsaca BSE (bi-
es-i) diye amhyor. BSE ii~ sozciigiin b~ harfleri: B(ovine) S(pongi-
form) E(ncephalitis) = Siingersi szgzr ensefaliti. Bu hastahga yakalan-
ml~ s1grrm eti insanlarda CJD'(siceydi)ye yol a~abiliyor. (Bkz.: CJD)

BUENOS AIRES
Arjantin'in ba~kenti Bue-
nos Aires'in ilk sozcii-
gii buenos=iyi, giizel;
ikinci sozciigu aires=ha-
valar demektir. Yani, ken-
tin ad1 iyi havalarlgiizel
havalar anlamma gelmek-
50 tedir.
 BURJUVA
Burjuva sozciigtinun kokeni, Cermen dilinde burg, borough ya da
Latince'de bourg, borgo diye amlan ve kentleri ~epe9evre saran koru-
ma duvarzna dayan1yor. Koruma duvan kenti simgelediginden oti.irii,
burg si.izciigu zamanla hmti anlatmaya ba~lad1. Kent ntifusunun art-
masiyla birlikte savunma duvannm ic;inde kalan alan yetersiz kald1.
Boylece kentler, Almanca'da pfahlburg, yani duvar d1~1 demek olan ve
faubourga donii~en si.izcii:kle anllan, kentin yiirutme ay1smdan ege-
menligi altmda tuttugu topraklara da yaylltru~ oldu.
Charles Seignobos ~oyle yazm1~tlr:

"Sehirlerde men~e ve durum bak1mmdan degi~ik olan insanlar toplu-

lugu meskundu ki, bunlar Latince'de borgenses, Frans1zca'da bour-
geois (burjuva) diye yeni bir ad altmda birle~mi~lerdi.
Sehir diye vaslflandmlan yerlerin c;ogu, XII. yiizylldaki, eski ki.iyler ya
da yeni kurulmu~ tesislerdi ve bunlarm sakinlerinin hemen hepsi, ban-
liyolerdeki (Bkz.: BANLiYO) tarlalann ekininden veya otlaklardan
geyiniyorlarm. Bunlar, adlarma Fransa'da bourg, Almanya'da landstadt
denen biittin tahkimli yerlerin halktyd1. Hatta en biiyiik ~ehirlerde bile,
XV yiizyllm sonuna kadar bir9ok ahrr ve samanhk kalml~ bulunmak-
taydi ve resmi makamlar, ineklerle domuzlann sokaklarda dola~­
malarmi yasak etmi~ bulunuyorlard1. Burjuva diye · vas1flandmlan
insanlarm y.ogu renc;perdi ama villain'lerden (ki.iyliilerden) ayn bir
durumlan vard1."
Feodal toplumlarda burjuva si.izciigu, yukartdaki ac;Iklamalardan da
91kart1labilecegi gibi, borough ya da koruma duvarz i<;:erisinde (kalan
alanda) ya~ayanlar anlamma geliyordu .
. "Koruma duvan i9inde, ya~ayanlar" anlamma gelen borgenses
si.izcugu, ilk kez l 007 yllmda ortaya c;Ilam~tl. Ama, bu smuh anlam1
y.ok 9abuk btraktt. Burjuva denilince kentli akla gelmeye ba~lad1. Ve
art1k, kentin bir koruma duvanyla y.evrilrni~ olrnas1 gerekmiyordu.
Burjuva sozctigiine Tiirkc;e'de kentsoylu kar~1hg1 bulunmu~tur.

BVFE
"Orta9ag Ronesans ve barok donemlerinde resmi ziyafetler veril-
diginde, salonun bir kenarmda ayaklar iizerinde kat kat yerle~tirilen 51
 levhalardan bir tiir piramit olu~turulur, ii.zerine ailenin altm ve giimii~
talamlan Siralamrdt. Bu raflara "biife" ad1 verilirdi. Dzerlerine konu-
lan taklmlar ise genellikle kullanmahk degil seyirlik, degerli ~eylerdi.
Sonralan altm ve giimii~ e~yalarla birlikte yemekler de bu raflara
srralanmaya ba~ladi. Orta<;agda biifeyi ol~turan raflann say1s1, ev
sahibinin toplumsal statiisiine gore degi~irdi. Omegin bir diikiin evin-
de be~ rafh biife, bir lordunk.inde dart, srradan bir soyluda ii<;, ~Cival­
yenin evinde iki kath biife dii.zenlenirdi. Bir centilmenin evindeyse
sadece tek kath.
19. yiizyllm ba~lannda a<;Ik biife uygulamas1 ba~ladi; ama heniiz <;ok
mas'um bi<;imde. Bu arada saglam, gorkemli bir mobilya goriiniimiine
biiriinen biife, daha onceki <;aglarda oldugu gibi, 19. yiizyllda da
ailenin ~1k porselenlerini, giimii~lerini sergileme roliinii siirdiiriiyordu.
Davetlerde de yemekler genellikle sofraya servis yapllnnyor, konuklar
bir yanda yer alan "biifenin" iizerine yerle~tirilmi~ yiyeceklerden
tabaklarma istedikleri kadanru ahyorlardi. Ama sonra, sofradaki yer-
lerine doniip afiyetle yiyorlardi. T1pkl bugiin hala biiyiik otellerle tatil
koylerinde oldugu gibi.
Son on be~ y1ldan beri giderek yaygmla~an "cocktail prolonge" de
denen a<;Ik biifeli davetlerde ise, insanlar biifede tabaklanm doldur-
duktan sonra, sofrada degil, nerede becerebilirlerse, orada ati~hnyor­
lar. Ne zaman bir "cocktail prolonge" daveti alsarn, lmkayak olarak
diinyaya gelmedigime haylflamnm. <;iinkii, ayaklanm sadece
yiiriimek i<,:in kullanan birinin iki eli, sofrada oturup adam gibi yemek
yerken yeterli. Ama a<;Ik biifede iki el son derece zavalh kahyor."
(Ahmet Ors: "A~ Agzm1 Yum Goziinu", Cafe Pazar, 28 Temmuz 1996, s.24-25.)

BUROKRAT-MEMUR
"Biirokrahn iki anlam1 varmr. Birincisi normal anlam1du: Devlet
memuru demektir. ikincisi bozulmu~ anlarmd!r: Kurallarm arkasma
s1gmarak i~leri savsaklayan memur demektir. (... )
Tabii "memur emredileni yapan insanmr" dedigimizde, boyle dii~iin­
mernizin nedeni, belki de 'memur' sozciigiiniin 'emr' kokiinden gelme-
sidir. Bat1 kokenli sozcllk, 'biiro'dan, yani i$ yapllan ortamdan kay-
naklamrken, bizim ona kar~1 kullanmgnmz sozciik, alt-iist ili~kilerini
<;agn~tuan 'emr'den gelmektedir. Bu da biirokrasiye bizim ve
52 Batlhlann bakl~mdaki fark1 gosteriyor olabilir. Fakat, bilimsel
anlattmda bu iki sozciik arasmda hi~bir fark giidiilmez, ikisi de bir-
birinin k~th~ olarak. kabul edilir." (Tiirker Autan: "Demokrasi, Atlann
Seyisi Sec;tigi Yonetim midir?", Radikal, 9 Nisan 1997, s.2.)

BtiYUL(r FENER
"BUYiJLU FENER sinemanm kendi terminolojisine ait bir kelime.
ingilizce "Magic Lantern", Franstzca "Lanteme Magi que" olarak
ge<;iyor. Yiiz yllhk sinema tar:ib1nin ilk yapraklarmda rasthyoruz ona.
Daha onceleri kii<;iik boyutlarda ve tek ki~inin izleyebilecegi goriintii
kareleri, BUYULU FENER adt verilen ve bir 1~1k kaynag1 (genellikle
gaz lambast) ve lenslerden olu~an bir ayg1t sayesinde duvara yan-
Sltllarak insan topluluklannca izlenebilir hale geldi. $iiphesiz
BUYOLO FENER artlk nostaljik bir ayg1t fakat sinemanm biiyiilii ve
aydmhk diinyasl devam ediyor." (Ankara'da 1996 y1h Ekim aymda hizmete
giren Buyiilii Fener sinemasmm isim babas1 Fatib Erduman.)

Biiyulii Fener'in i~indeki resimlerden ornekler.

53
 CABRIOLETncABRiYOLE
Pencereleri olan iistii a<;Ilabilir {convertible (konvertibll)} araba.
Otomobile di:inii~enlerinde kapllanmn ve penperelerinin say1s1 degi~ir.
Omegin, Mercedes'in 5 ayn kabriyole modeli vardtr.
1) iki kapth, iki pencereli, iki ki~ilik
2) iki kapth, di:irt pencereli, dort ki~ilk
3) iki kapth, iki pencereli, dort ki~ilik
4) dort kapth, di:irt pencereli, dort ki~ilik
5) dort kapth, alt1 pencereli, alh ki~ilik
Aynca Ford, iki ki~ilik Model T Cabriolet I<;m Coupelet!Kuple
si:izciigiinii kullanmwttr.

CADILLAC
Bir di:inem ozellikle C,::ukurova'daki toprak agalarmm edinmekle gurur
duydugu Amerikan yaprm1 Cadillac otomobili klsaca GM diye antlan
General Motors firrnas1 iiretmektedir.
Cadillac, GM 9atts1 altma girmeden once, 1902 ytlmda Cadillac
Automobile Company/Cadillac Otomobil Sirketi adtyla Detroit'te has-
sas otomotive par9alar1 iireticisi olan Henry M. Leland tarafmdan
kurulmu~tu. Arum 1657~1730 ylllart arasmda ya~ayan Franstz ki:ikenli
komutan Antoine de Ia Mothe'den almt~tl bu ~irket. Antoine de Ia
Mothe Kuzey Amerika Koloni Valisi ve Detroit'in kurucusu idi.
Uikab1 olan Cadillac kurulan ~irkete ad olarak konulmu~tu. (Aynca
bkz.: DETROIT, GM)

CADILLAC ELDORADO
GM (General Motors) 9at1S1 alhnda iiretilen Cadillac otomobillerin
54 Eldorado dizisi ise, adm1 Giiney Amerika'da bulunduguna inanllan
efsanevi El Dorado . (Altm
Diyar1) kentinden almaktadrr.
Bu kent, -- yani El Dorado,
ozellikle zengin altm yataklar1
banndud1g1 i9in, erken donem
ispanyol ka~iflerin canla ba~la
bulmaya ugra~tlklan bir kentti.
Daha sonralan, zenginlikler
sunan ·her yer El Dorado diye
amlmaya b~l~tn. Cadillac'rn Eldorado dizisi de ABD'nin zengin-
ligini yansrtan otomobiller olarak nitelenebilir.

CADI(LIK)
"Cadlhjj;m ternelinde
H1ristiyanhgrn bas-
klsma kar~1 bir tepki
vardu. Hatta cadiltk
denen ~eyin ortaya
l(lkma sebebi kilise-
nin baskllandu. Her
konuda a~m basklc1
bir tutum i~inde bu-
lunan kilise ote yan-
dan cinsel duygu-
lann kirli ve a~ajj;l11k
oldugunu kabul etmekte ve bu konuda da baskl yapmaktad1r. 0
donernde kurulan i~kence orgutii engizisyon, ba~kaldrranlara kaq1
k:urulmu~ bir te~kilattu. ., ·
Cad1hk, btitii.n bu baskllara bir tepki olarak htzla yayllrm~hr. Hrristiyan
rahiplerinin "Her t~m altmda ~eytan var" vaazlanna kar~1hk, cadllar
~eytana tap1yorlar, ~eytanr Tannyla e~it tutuyorlardl. Hatta onlara gore
kotii olan Hrristiyanlann basklc1 Tanns1ydl. ~eytam, boynuzlu cin,
Sernunos temsil ediyordu. Toplanhlannda §eytam sembolize eden bir
teke bulunduruyorlardl. Bu durum, Eski Yunan Seks Tanns1 yan insan
yan teke olan Pan'1 hatlrlatmaktadu. Semunos ise, Eski Galler'in Geyik
Tanns1yd1. ~eytandan ba~ka Minoahlardan miras kalan Ay Tann9as1
Hekate'ye de tap1yorlard1. Hekate'nin Eski Yunan'daki kar~1hg1 55
 · Diana'drr. Gorilldiigu gibi cadllar zengin bir rrritolojiye sahiptirler.
Kokenlerinin Eski Mtsrr ve Yunan olmasmm dJ.~mda Avrupanm tarih
6ncesi kabile dinlerin~ kadar uzanmaktadtr. Ashnda o donem
Avrupasmm ~m dini baslolanna k~thk eski killtiirlerin mitolojik
Tannlanna dort elle sarllrm~, sahip ~lkml~lardtr. Cadllar Avrupanm
ilkel dinlerine ait bazt kutsal tOrenlerini de devrahm~lardir. Bunlarm
arasmda en onemlisi 30 Nisan'da ilkbahan kutlamak ivin yapllan ve
"Cadi Bayramt" olarak bilinen Walpurgis gecesidir. Sonbahar festivali
ise, 31 Ekim' de yaprhr ve "Azizler Arifesi" olarak bilinir. Bu iki bliyiik
ti:irenin dt~mda daha kiiviik vaph 2 ~ubat kl~ festivali "Kandelmas" ve
1 Agustos'ta kutlanan yaz festivali vardrr. Haftalrk toplantrlarr ise,
"Esbat" veya "Sabbath" adiyla bilinir.
13 Ki~ilik gruplardan olu~an "Cadi Hticresi" her ~eyden once
Hrristiyanhgm basklcr eylemlerine isyan eden bir gizli i:irgiittfu.
Genellikle on iki kadm "Wica" ve bir erkek "Warloc"tan olu~ur.
Bu i:irgiit ozellikle dolunay geceleri ~ehir dt~mda gizli bir yerde toplan-
maktadtr. Toplantrya katllmadan once grup iiyeleri viicutlanna ozellik-
le cinsel organlarma bitkilerden yaptrklarr melhemleri siirerek hazrr-
lanular. Bu melhemlerin afrodizyak i:izelliginin di~mda ki~iyi farkh
§:Uur bali i9ine soktugu i:ine stiriilmektedir. Zira toplantllannda
Hrristiyanhgm yasakladtgr biitiin eylemleri gervekle~tirmenin yam srra
grup halinde dans ederken tamamen kendilerinden gevmeleri, ferdi bi-
lincin kaybolup kollektif bilincin olu~masr bunu gi:istermektedir. Cad1
torenlerini ~u ~ekilde a9Iklayabiliriz: Bastrnlnn~ biitiin olumlu ve
olumsuz duygularm dr~a vurumu ya da tatmin edilmesidir.
Yunanhlar'da, Romahlar'da ilkel Avrupa kavimlerinde Dionisa,
Saturnalia, Bacchanalia gibi isimlerle bilinen bu eylemler giinfuniizde
Meksikahlann fiestalarm1, Brezilyaltlann kamavallanm, Almanlann
fa~inglerini hatulatmaktadu. Sosyoloji Profesorii Benjamin
Zaplocki'ye gi:ire kollektif deney ihtiyacma i:inem vermeyen toplumlar,
patlama rizikosu ile kar~1 kar~ryadrrlar. Yani toplumun bilin9altmda
biriken enerji klsa siireli 91lgmhk alemleri ile bo~almaktadu. Bi:iylece
caduar Hrristiyanhgm engelledigi bo§:alma istemini gen;:ekle~tirmi~,
yani bir ve~it tatmin olmu~ oluyorlar. Tabii bu srrada olumsuz birikim-
leri yiiziinden ipin ucunu kavmyorlar. Giinrimiiz Avrupasmda kiivi.ik
gruplar halinde varhgnu siirdiinneye devam eden cadrcthk eski
anlay1~1m kaybetmi~, sadece gizemli bir grup haline gelmi~tir."
56 {Yasemin Boran: "Cadtlar ve Cad1c1hk", Hurriyet Pazar, 21 Temmuz 1996, s.22.)
CALCULUS (kalkiiliis)
"Matematik i~leminde .,hesaplamak 11 anlamma gelen "calculate 11
(kalkuleyt) fiili, "c;:alal ~~ .. demek olan 11 Calculus .. soziinden gelir.
<;iink.ii eski c;:agm insanl~, sayma ve hesaplama i~lerini, ayn .yantalara
c;:alol t~l koyarak yaparlatdL ,; (Halikarnas Ballk~asr: Merhaba Anadolu,
Bilgi Yaymevi, s.SO, Ankara 1982.)

CAPETOWN~URUNKEN~
Gii.ney Afrika Cumhuriyetinin b~kenti "Cape Town11 (Burunkent), bu
ismi Portekizli ka~if Bartolomeo Diaz'm ilk kez Dogu Afrika lo.ytsllll
giineye dogru boydan boya katederek, Hindistan yolunu ke~fetmesin­
den soma kazannu~. Aslmda, Diaz burayt 'Flrtlnalar Bumu' diye
adlandtnm~. Daha sonralan, yine Portekizli Vasco de Gama bugiin tiim
diinyamn bildigi 'Dmit Bunni' ismini layik gonnu§, kttamn bittigi bu
noktaya. Ancak, bolgenin ekonomik ve stratejik: degerini en iyi idrak
edenler Hollandahlar olmu~ ve buray1 yerle~ime ilk. ac;:an da yine onlar.
Son bir saptama ise Afrika'run en giiney ucunun buradan yakl~tk 200
kilometre Gi.ineybatl'dak:i Cape Agulhas olu~u.
Giiney Afrikahlar Cape Town'a, iilkenin ilk kurulan kenti olmas1
nedeniyle 'Kentlerin Anast' diyorlar. Gerc;:ekten de, tiim illkenin en
giizel kenti oldugunda hem yerli, hem yabanc1 aym fikirde." (Mehmet
Coral: "Diinyamn Eteklerinde", Rodikal Cumartesi, 6 ~ubat 1999.)

CD-ROM
CD ve CD-ROM dilimize yerle§ti. TDK, CD kar~thg1 yogun teker
deyi~ini onerdi. Pek tutacaga benzemiyor. CD=(C)ompact (D)isc
demek. Si-Di diy'e okun!zyor ve Tiirk~e'de de CeDe diye degil Si-Di
diye soyleniyor. CD-ROM bilgisayarlarda kullarulan tiirii. Si-di-Rom
diye okunuyor ve soyleniyor. (C)ompact (D)isc-(R)ead (O)nly
(M)emory sozciiklerinin ba§ harflerinden olufUYor. Tiirkc;:e soylersek,
Yalmzca bellek(indekini) okuyan, (yard, it;~riginde herhangi bir
degi$ik/ik yapzlamayan) yogun teker (CD) demek gerekiyor.

CEHENNEM
"Eski Kudiis (Yurselim) kentinin varotlarntda, fehir ~ ve pisliginin
atlld1g1? ve s1cakta le' gibi koktulu i~ ~Oplerin yaktld1p 'cehennem' 57
 adh bir yer vard1. Cehennem
sozciigu o yerin ailldrr." (Halikamas
Bahk~Isi: Dii~un Yazllan, s.l09, Bilgi
Yaymevi, Ankara, 1982.) (Aynca bkz.:
JERUSALEM)

CEO
A~ag1 yukan 2000'li ylllara giril-
diginden beri gazete ve dergilerin
ekonomi sa;,falannda biiyiik ~irket
·yoneticilerinden soz edilirken
adlarmm ba~ma biiyiik harflerle
yazllm1~ bir CEO iinvam ekleniyor.
CEO == Chief Executif Officer
sozciiklerinin ba~harfleri. Yetkili
Cehennem betimlemesi Ba~ Yonetici diye yevirebiliriz.
Ozellikle holding yoneticilerinin holding biinyesindeki ye~itli kuru-
lu~larm da ba~ yoneticisi olduklan dii~iinilliince CEO iinvamnm niye
birden hire giinliik k:ullaruma girdigi anl~llabiliyor.

CHEVROLET
Chevrolet Motor Company ad1 altmda Louis Chevrolet admdaki bir
otomobil yan~ylSl ile arkada~lan William Little ve William (BHly)
Durant'm (GM'in kurucusu) damad1 Edwin Cambell'in ortak
r,:abalanylaMichigan'da kurulmu~tu. Merkezi Detroit'te alan ~irketin
ad1, ba~ kurucusundan gelmektedir. (Aynca bkz.: CHEVROLET
NOMAD ve CHEVROLET IMPALA)

CHEVROLET IMPALA
Amerikal1 Otomobil tasar1mc1S1 Bill Mitchell Uyaklardan esinlen-
menin de otesine ger,:mi~, r,:ok daha h1zh devinen fuzelerden esin-
lenerek tasanmlad1g1 otomobiliyle otomotiv tasanm1 tarihine
geymi~tir. Tasar1mladlgi otomobil, 1960 Chevrolet lmpaladrr.

Impala sozciigiiniin Afrika antilopu anlamma geldigini belirtelim. Bu

58 hayvan, y1rtic1, ve r,:ok h1zh ko~mas1yla bilinir. Yani, otomobile bu adm
se~ilmesi tesadufi degildir. Mitchell'in yaratmak istedigi otomobili
anlatacak bir ad olarak bilin~le se~ilmi~tir.

CHEVROLET NOMAD
GM (General Motors) ~atlSl altmda iiretilen
Chevrolet otomobillerden Nomad dizisinin
bu sozciikle an1hnasmm ABD nufusunun
sfuekli devindigini (hareket halinde
oldugunu) iletmesi afi:lSlndan dogru bir
se9im oldugu belirtilmeli. Kentleraras1 h1z
yollanyla oriihnu~ alan ABD'de insanlarm
adeta hirer gor;er/gor;ebelnomad gibi ya~amaya ba~lad1g1 1950'li yol-
larda bu dizi fuetilmeye ba~lanrm~hr.

CHIAR-OSCURO (kiyaroskuro)
Bkz.: ISIK-G6LGE TEKNiGi

CHRONOFOBE/KRONOFOB
Bkz.: BIBLIOBIBULI

CIA
Diinyanm herhangi bir illkesinde herhangi bir olay oldu mu CIA (si-
ay-ey) parmag1 var m1 yok mu tarh~malan ba~lar. ABD Merkezi
Haberalma Ajansl (OrgiitU!Te~ldlatl diye de soyleniyor) anlamma
gelen C(entral) l(ntelligence) A(gency) sozci.iklerinin b~ harflerinden
olu~an CIA bir sozcii.knlu~ gibi kullarulmaktadrr.

CINCINNATI
Ohio'nm Cincinnati kentinin am 1790 yllmda konulmu~tur. 0 srrada
bolgede orduya yarwm etmek iizere kurulrm~ bulunan Society of
Cincinnati adh bir demek vard1. Yerle~imin ad1 ~ah~malanndan ~ok
memnun kahnd1g1 i9in demegi onurlandrrmak iizere donemin valisince
konulmu~tur. Cincinnati si:izciigii, iinlii bir Romall asker alan Lucius
Cincinnatus'tan. gelmektedir. 59
 CITROEN
Citroen otomobillere adtm veren,
1878'de (Oliimii: 1935) Paris'te
dogan (Anne ve babasr Andre'nin
dogumu ic;:in Amsterdam'dan iki yll~
hgma Paris'e gitmi~ler.) bir Hollanda
Yahudisi olan Andre Citroen'dir.
Fransrz Citroen otomobil markasmm tarihi ise 1902 ytlmda ba~lamak­
tadir. 0 srrada Citroen fabrikasutda V bic;:iminde trrhlh ve digerlerine
gore daha sessiz i$leyen ozel bir di~li c;:ark .iiretilmektedir. Citroen
logosu da bu di~li c;:arktan gelmektedir. {Askeri riitbe belirteci olarak
da kullarulan bu ters V bic;:imli ime (i~arete) ringa (bahgt) kemigi de
denilmektedir. Bir oteki adr da Chevron (Okunu~u: Sovron)'dur.}
(Aynca bkz.: DEUX CHEVAUX)

CiGULi
1999 yrlmda Tiirkiye'de "Binnaz" adh bir ~ark1 radyo ve televizyonlar-
da c;:ahnmaya ba~landt. Sarklyt soyleyen Bulgaristan'dan Tiirkiye'ye
goc;:mii~ bir Roman idi. Uzun ylllar Moskova'da bulunmu~, sonra
Tiirkiye'ye gelerek Sibel Can gibi kimi ~arktcllann saz ekibinde yer
alarak akordeon c;:almt~h. Sonra, birdenbire "Binnaz" adh ~arktsryla
solistlik mertebesine yiikselen bu ki~inin sec;:tigi takma ad dolaylSlyla
Tiirk toplumu ciguli sozciiguyle taru~h. Kokende, ci~li, Rus yapmu
Lada marka otomobillerin bir modelinin amh~rydt ve anlamr "hzzlz
giden" idi. (Aynca, "Roman" ic;:i.t} bkz.: GYPSY.)

CiHANNfrMA
"Edime'deki Saray-1 Cedid'de bir Cihanniima Kasn, istanbul'da Ylldlz
Sarayt'nda bir Cihanniima Ko~kii var; bu sonuncuda padi~ah eline
biiyiik diirbiiniinii ahr, Bogazic;:i'ni, Klzkulesi'ni, Saraybumu'nu, uzak-
tan Marmara'yt seyredermi~. Be~ikta~'ta Cihanniima <;e~mesi
(Balmumcu), Cihanniima Sokagr, hatta mahallesi (Yrldtz) var. Sonra
Katip <;elebi'nin diinya denizlerini, iilkelerini anlathgr iinlii cografya
kitabmm adt da Cihanniima'drr. ( ... )
Eski ah~ap konaklann da cihanniimalarr olurdu. Bir c;:atr katr ki,
60 c;:epec;:evre pencerelerle (Re~at Ekram Ko~u'nun deyi~iyle 'frrdolayt
camekan') 9evrilidir. Cam oniinde sedirler. El altmda mangahruz, yam
ba~mda cezvesiyle, fincamyla kahve takrnumz. Cab orta yerinden dart
ko~e veya daire bi9iminde yiikseltilmi~, binanm tepesine adeta 360
derecelik bir kaptan ko~kii oturtulmu~ gibidir. (Bir an farzedin ki
Beyaz1t veya. Galata kulelerinden birine 9Ikm1~smtz.) Oradan yedi
diiveli, evin pencerelerinden asla eri~ilemeyecek uzakhklan gore-
bilirsiniz.
Olup bitenleri seyreder, dii~iiniir, sevinir, iizilliir, heyecanlanrr, ama
miidabale edemezsiniz. Eliniz ermez, bagrrsantz sesiniz i~itilmez,
9iinkii uzaktastmz. Olsa olsa merdiven ba~ma gidip:
- Yahu! Baksamza bah9ede 90cuklar dovii~iiyor, diye a~ag1dakileri
uyarabilirsiniz.
Zaten cihanniima daha 9ok, evin ihtiyarlan i9indir. Oradan etraf1
seyredip oyalansmlar, a~a~da ayak altmda dola~masmlar diye ... (... )
(Not: Cihan 'diinya, evren' demektir; nfuna 'goren, gosteren' anlamma
gelir. Ve 'niima'daki 'a' uzun soylenir.)" (Hakkt Devrim: Haddini Bilen
Helak Olmaz!", Radikal, 13 Ekim 1996, s.6.)

ciN
Alkollii i9kilerden cin (gin), arum nereden alm1~trr? Yaygm soylenti,
cinin ilk kez Cenova (Geneva) kentinde yaptldtgt, dolaytstyla ad1n1 bu
kentten aldtgtdrr. Ger9i, cin am geneva'dan gelmektedir ama, ilk harfi
biiyiik. yazllan (kent) Geneva'dan de gil ... Franstzca'da ardtf anlamma
gel en ve genievre sozciiguniin bozulmu~ hali olan geneva' dan almt~tlr
adtm ve de kendine ozgii kokusunu cin ... Ote yandan, cin i9ecegini
17. yiizyllda bir Hollandalt fizisyen nbbi ama9larla iiretmi~tir ilk kez.

ciN
"Cin kelimesi, 6rtmek, gizlemek anlamma gelen "cenne" kokiinden
tiiremi~ bir sozciik. Gorii.nmeyen varhklara da bu isim verilmi~.
Cahiliye doneminde Araplarm, meleklere de cin dedikleri biliniyor.
Cin sozctigiiniin aym zamanda Latince "Genius" kelimesinden de
ahndtgt ileri siiriiliiyor. Cinlerin tek bir ferdine ise "Cinni" deniliyor."
(TUluhan Tekelioglu: "Master'lill Cinler Dzerine Yapan Ogretirn Uyesi Ali Atat;::
Cinler Komplekslidir", Hurriyet, 5 Ekim 1996, s.16.) (Aynca bkz.: ECiNNi,
DUENDE) 61
 CJD
Deli dana hastahgma (Bkz.: BSE) yakalanrm§ s1gmn etini yiyen insan-
larda goriilen hastahga CJD (si-cey-di) deniliyor. Bu hastabgi bulan iki
bilim adammm adlan hastahgm da ad1. C(reutzfeldt)-J(acob)
D(isease), yani Creutzfeldt-Jacob Hastahg1. (Aynca bkz.: BSE.)

CLIO
Renault'nm Clio modeli arum antik mitolojid~n ahyor. Mitolojide Clio
9 Mus a (Muse) ya da 9 esin perisinden biri. S1irin esin perisi.

CLOISONNISME(kluazonizm) I BiRESiMCiLiK
1886 yllma degin izlenimcilerin aytildarl sergilere katilagelen Paul
Gauguin (1848-1903), yiizeyleri golgesiz, figiirleri hacimsiz, ~izgiye
ve resim ogelerinin 2 boyutlu diizenlenmesine dayah, saf renk
lekeleriyle olu~an bir iislup geli~tirmeye ba§ladJ. izlenimcilerin Il]Ik
etkisiyle bozuldugu gerekyesiyle bi¥imleri tanrms1z btrakan tutumlari-
na karl]I ¥Ikti. Emile Bernard, Louis Anquetin ve ba~ka ressamlarla
birlikte, 2 boyutlu yahn desenlerin egemenliginde ve dogrudan
dogruya dogadan, - dogaya bakarak ~ab~mayt olabildigince azal-
tan, imgeleri bellekte kaldigi gibi yansitan bir uslubun geli~tiricileri
arasmda yer ald1. Goz ahct bi4timlerin koyu d1~ ¥izgilerle (kontur)
belirlendigi ve birbirleriyle dengelendigi bu uslup, cloisonne (kina-
zone) diye bilinen ortayag rninecilik teknigiyle benze~tigi i¥in cloi-
sonnisme (kluazonizm) diye adlandrrild1 Figiirlerin, bi((imlerin bir-
birinden 9izgi ile aynldigm1 vurgulamak i9in kullanilan bu terim,
Frans1zca'da bolme anlanuna gelen cloison (kluazon) sozcugunden
tiiretilmi~tir. Ancak, Tfuk9e'ye bire~imcilik olarak aktarllmt~trr.

CNN
Siirekli haber yayunlayan ve CNN (si-en-en) diye anilan ABD tele-
vizyon kanahmn ad1, Kablolu Haberler Agz (Sebekesi) anlamma gelen
62 C(able) N(ews) N(etwork) sozcillderinin ba~ harflerinden gelmektedir.
COGITO
Bu kitaptaki kimi almtrlann sonunda gosterilen kaynak admm Cogito
oldugu goriilecektir. Cogito, Yap1 Kredi Yaymlan Limited :;lirketince
ii<;: ayda bir yayrmlanan dii~tince dergisinin adtdtr. Bu adtn anlamt
nedir peki? Cogito, Latince dii~iiniiyorum demek. Unlii soz ise ~oyle:
Cogito ergo sum. Anlamr: Dii~iiniiyorum oyleyse vanm. i:Ihan
Sell;uk, bir kitabmm adtm bu sozden esinlenerek koymu~tur:
Dil§unuyorum oyleyse vurun.

CORVETTE
Sava~ sonrasmda ABD motor
sanayiinde patlama ya~arur.
Otomotiv sanayiinin merkezi
saytlan Detroit'te diizinelerle
konsept (concept) otomobil,
diizenlenen sergilerde otomo-
bil ahcrlanmn begenisine
sunulur. Tiiketicilerin biiyiik boliimii !(Ok pahah olmayan ama ~1k
gortinii~lii, gosteri~li bir otomobil aray1~1 i<;:indedirler. i~te dii~leri
siisleyen boyle bir otomobili (dream car) General Motors ger<;:ek-
le§tirir.
Dii.ylerin otomobiline daha sonra Corvette adt verilmi~tir.

1952 yrhnm Temmuz aymda Chevrolet'nin ba~ miihendisi Edward

Cole ve Harry Bar yepyeni bir Chevrolet V-8 motoru iistiinde yah~­
maya ba§larlar. Gene o malarda, o giine degin EX-122 diye
arulagelmekte olan yeni spor otomobile, Kraliyet Donanmasmdaki
hrzh sava~ gemilerindeq birinin adt konur: Corvette. Bu adt Chevrolet
halkla ili§kiler boliimiinden, daha dogrusu Chevrolet'm reklfun ajans1
Campbell-Ewald <;:ah~anlanndan biri olan Myron Scott sozliikten
bulup <;:Ikarrm~tlr. Agrrhkl1 olarak iizerinde durulmu§ bir ba§ka ad
"Corvair"dir. Son karan, elbette ki, Harley Earl verir.
Earl'tin ABD otomotiv tasartml tarihinde 90k ozel bir yeri olan
Corvette adt verilen tasarrm1,. deniz kuvvetlerinde kullamlan bir gemi
·tiiriiniin adtm ta~amaktadtr. Yelkenli gemiler doneminde, diiz giiverteli
ve genellikle bir dizi topla donatrlffil~ sava~ gemilerine corvette
deniliyordu. Giiniimiizde hafif sil§hh, genellikle bir konvoya e~lik 63
 (eskort) eden ve bir destroyer ile bir gambot (gunboat) aras1 biiyiik-
lillcteki gemileri tammlamaktadrr corvette!korvet sozcugu.

COUPE ya da COUPE (KUPE)

Coupe/K.upe: Kokende, yolcu bolum:iiniin bir cam bolme ile sii.riicu
boliimtinden kesildigi (ki, coupe Franstzca'da kesilm~!kesik anlamma
gelmektedir) boylece, arabarun siiriicusiiniin iu;:tkta ama, yolcularmm
kapab mekanda seyahat ettigi ta§ttlarm adlydt "coupe". iki kapth, iki
ya da Uy ki§ilik, kapab araba. Kokende iki ki~ilik olup bir arka otura-
cak yeri olanlar club coupe/leu/Up kupe diye ~dlandmhrm. Otomobil
tasariiDcum bu ad1 da yaygm olarak. tasanmlanna vermi§lerdir.
Klsaca SAE diye arulan Society of Automotive Engineers!Otomotiv
Muhendisleri Toplulugu {ki, otomotiv sanayiine ili§kin ye§itli ol~t\i
standartlan ve ara§tmnalar yapmakta ve yaYirnlamak.taillr} coupe oto-
mobili, ir;: hacmi 934 litreden daha kU~ti.ik olan otomobil olarak tamm-
lar.
Franstzlar, bir siiriiciiniin yonetimindeki, yolculann kapah bir kabinde,
sii.riiciisiiniin ise tiimiiyle ar;:Ikta bulundugu arabaya coupe chauffeur
(kupe §OfOr) derlerdi. Elbette bu ad da oto:riJ.otiv sanayiine uygulan-
rm~tu.

Coupe de Ville ve/ya da town coupe (kasaba kupe{si}) r;:e~itli govde

yap1s1 bulunan arabalar ir;:in kullamlrm~sa da, genellikle dort ki§ilik, iki
kapth, arkadaki oturma yeri sabit tavanh, ondeki oturma yerlerinin
iistii ar;:tlabilir olan arabalann adtydt. Renault ve Bugatti bu adt Panel
Brougham modeli otomobiller ir;:in kullanmt§lardu.

CUR'A
"Nargile adt, hindistan cevizinin Farsr;:as1 'narcil'den gelmektedir ve ilk
defa Hindistan'da yap1lrm~trr. Tiitiiniin buralara gelmesinden yiizytllar
once, hindistan cevizinden yap1lan bu ilkel nargilenin bir adt da
cur'a'dtr. ir;:ine yansma· kadar su doldurulan hindistan cevizine, dikey
ve yatay olarak iki kam1~ takthr. Bunlardan biri dikey olan suyun ir;:ine
daldmhr, yatay olan su yiizeyinin iizerinde kahr. Dikey r;:ubugun iize-
rine yerle~tirilen 1\ileye de esrar konur. Cevizin iizerinde bulunan ve
64 adtna 'piif deligi' denilen bir delik kapah tutularak, nargile gibi r;:ekilir.
Su yiizeyinin iizerinde toplanan duman, piif deligi aytlchktan sonra iye
yekilir. Cur'a, hindistan cevizinden olur; Arabistan'da kabaktan da
yapthr. Oldukya yoksul ve toplum ch~1 alan esrarke~lerin ;;:ogunun ~i~e­
den, su ibriginden yaptlldarl cur'alan kullanchklan da soylenmektedir.
Ancak, nargileden ayn, kabak kullamlmast, esrarke~lerin kendi kiiltiir-
leriyle de yakmdan ilgilidir. Cur'alarm da oldukc;:a pahah, ozenle
yapllm1~ omekleri vardtr. ( ... )

Cur'adan ise cur'a klhftchr. Genellikle sahtiyan denilen kmna~tan

yapthr ve iizerinde vifte "Ya Ali" yaz1s1 bulunur." ("Esrar Taklmlan:
Cur'a ve Cur'adan", Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s.69.) (Aynca bkz.:
NARGiLE)

CURRENCY BOARD (karnnsi bord) I PARA KURULU

"Son zamanlarda tart1~llan bir ~ey de "Currency Board" (Para Kurulu)
denilen bir sistem ... Bunu Cavallo isminde biri Arjantin'de uyguladt.
Her :;oey sil ba~tan, illkenin rezervindeki dolar ne kadar ise o dolara e~it
Tiirk Liras1 pkanyorswmz. Tiim ekonomi politikalanm bu e~itligi
bozmayacak :;>ekilde diizenliyorsunuz. Tabii ki biitc;:e ac;:1g1 yok. Bu
nedenle kamu harcamalm, kamu yatmmlan klsthyor. i~sizlik arhyor.
Tabii ki bu e~itligin saglanmas1 giic;:lii bir doviz rezervine, bu e~itligin
korunrnas1 ise doviz rezervinin azalmay.tp, artmasma bagh." (Ali lbza
Kardiiz: ""Sabit Kur Ba~ka 1?-ey/Sabit ''Nominal c;1pa" Ba~ka 1?-ey", Sabah, 4
Ekim 1996, s.9.)

CYNIC/SiNiKIKiNiK
Tiirkc;:e yazllarda seyrek olarak kinik, zaman zaman sinik, ama slk slk
italik dizilerek cynic olarak kullanllan sozcillc eski Yunanlllara dayan-
maktadrr. Yunancada kyo'fll sozciigu kopek demektir. Kynikos ise kopek
gibi anlannna gelmektedir. Eski Yunan'da kimi filozoflar kynikos diye
niteleniyorlarch. Ciinkii, kendi inanc;:lanna bir kopek gibi sadzktdar.
Yiizlerce y.tl siireyle sozciik. bu belli dii~iiniirler topluluguna gonderme
yapmak iyin kullarulnn~trr. 1600'lii ylllarda, ingilizce konu~an toplum-
lar cynic sozciigiinii herhangi toplum ele~tirisini betimlemek ic;:in kul-
lanmaya b~larlar ve boylece giiniimi.izdeki anlamm1 yiiklenir.

65
 <;APANOGLU
"Fazla kan~tmna, altmdan Capanoglu ~akar" deyimini 9ogumuz duy-
rnu~ ya da kullannu~1zd1r. Bir ~eyi ara~tmrken altmdan "Capanoglu"
~akmasmdan korkanz. Bazen de ·"Capanoglu 91kabilir" diye uyanlmz.
"Capanoglu" kan~lk, karma:;;lk, ohirnsuz olaylan, giiven uyandrr-
mayan hatta korkulacak ki~ileri simgeler adeta.
i~te bu deyi~in dogum yeri Yozgat. Bir haber pe~inde Yozgat'tay1z.
Kentte kimle konu~sak sozii bir ~ekilde Capanoglu'na getiriyorlar. Ne
tam klZlyorlar Capanogullar1'na, ne tam seviyorlar. Ama hala 'her ta~m
altmdan Capanoglu' ~aklyor.
( ... )
Do9. Dr. Hakkl Acun'un anlatnklarma gore Capanogullmyla ilgili
deyimlerin iki ayn oykiisii var. Birinci oykii ~oyle:
Padi~ah 3. Selim doneminde Capanoglu Siileyman Bey padi:;;ahla 90k
yakm ili~kide. Capanogullar1 da hem ekonornik hem silah bak1mmdan
en gii9lii donemlerini ya~1yor. Anadolu'da her ne olsa padi~ah
Siileyman Beye soruyor. Siileyman Bey de Anadolu'da padi~ah adma
merkezi otoriteyi gii9lendirmeye yah~1yor. Asayi:;;i bozan aileleri,
~iretleri ba:;;ka yere naklediyor filan. i~te o donemde Anadolu'da her
~eye Capanogullar1 hak.im oldugu i9in "Fazla kan~tmna, altmdan
Capanoglu 91kar." deniyor.
ikinci oykii ise Capanoglu Siileyman Beyin zekasml one ylkancE
Yozgat'a bir ~eyh geliyor. Seyh her ~eyi bildigini, gaipten sesler duy-
dugunu, "oteki dtinyayla" ili~ki kurdugunu filan anlabp halkl etkiliyor.
Siileyman Bey, bunlara pek inannuyor ve halkln _etkilenmesinden
rahats1z oluyor. Seyhin foyasm1 meydana 91karmak i9in bir plan hazrr-
hyor. .$eyhi konagma yemege yagmyor. Onun 9orba kasesine de
yiiziigunii atlyor gizlice. Yemege tarn b~lanacak, Siileyman Bey
66 Seyhe soruyor:
- Madem her ~eyi biliyorsun, soyle bakabrn: <;orbanm i~tinde ne var?
Seyh, la.zartyor, bozartyor. Bir yandan "ekrnek var" derken bir yandan
da ka~tgtyla ~torbayt kan~tmyor ki ifi:inde ne var anlasm. Suleyrnan
Bey mtidahale ediyor ve ytiziigunii kastederek 'Fazla kan~hrma altm-
dan <;apanoglu fi:lkar' diyor." (~enay Kalkan: "(:apanogullan Ya~1yor",
Radikal iki, 3 Kas1m 1996, sayl:4, s. 10-11.)

<;::AR
Roma'y1 yonetenlere Sezar deniyordu. B~ yonetici, ba~ komutand1
sezarlar. Ruslar da kendi yoneticilerine bir ad koymak istediklerinde
Roma'y1 omek aldllar. Omek almakla kalmay1p onlardan Sezar
sozctigtinii de alilllar. Ve bu sozciik Rus agzmda <;::ara di:inii~tii.
Rusya'y1 yonetenler <;::ar diye anllilllar.

<;::ARSI
"Car~a" kelimesi, dort ko~e manasmda olan Fars9a ~ar ve su
kelimelerinden terkib edilmi~ bir tabirdir. Sark memleketlerinde ticaret
alelusul murabba ~eklinde yapllm1~ hanlarda ve aym ~ekilde ba~ka
binalarda yap1lrr." (P. G. incicyan, 18. Asrrda istanbul, Tercfune: Hrand D.
Andreasyan, istanbul Enstiilisii Yaymlan, istanbul 1976, s.84.)

<;AY
"Cay kelimesi <;ince T'e ce ch'a kelimelerinden girmi~ biitiin diinya
dillerine. Bir Cin efsanesine gore M. 6. 2700 ylllannda ilk 9ay bitkisi,
yani kamelya, <;in' de yeti1}tirilmi1}." ("(:ay Kafa Yapmaz", Gazete Pazar, 30
Mart 1997, s.70.)

<;ENGELKOY
"Cengelkoyii'nde gemi fi:apalan yap1hrm1~. Koyiin ~tengelligirli bu
sebebe atfedenler oldugu gibi, istanbul fethinde burada gayet ayla.n bir
gemi demiri goriilmesine isnat edenler de var." (Sermet Muhtar Alus:
istanbul Kazan, Ben Kepfe, i1eti~im Yaymlan, istanbul 1995, s.183.) · 67
 (:ER(:i
"~ert;iler (bu SOZCUglln ingilizce'deki bir ba~ka kar~1hg1 olan peddler,
Eski ingilizce'deki ped, 'sokak sokak ~agrrarak saulacak e~yanm konul-
dugu bir torba' sozciigiinden tiiretilmi~tir), hemen hemen gittikleri her
yerde 'fesat ruhlu ~ah1slar' olarak bilinirlerdi ... ) (Robert Hendrickson:
"<;:eryilerden Gorkemli Emporyurnlara", Ceviren: Nevzat Erkmen, Cogito, sayr:5,
giiz 1995.)

Hendrickson'un yazlSlm Tiirk9e'ye yeviren Nevzat Erkmen, Tiirkt;e'

deki ~ert;i sozciigiiniin kokenini ar~tmm~trr. Dii~tiigu not ~oyledir:
"Ne ilginc;:tir: ingilizce'deki hawker (mallanfu sokak sokak gezen ve
bagrrarak duyuran sat1c1), to Iiawk (i;iagrrtmak) fiilinden tiiretilir;
Tiirk9e'deki kar~1hg1 olan <;erc;:i ise, "ses, bildiri, haber" anlamlanna
gelen Mogolca car sozciiguuden tiiretilmi~tir (yan;a/<;er<;i). (ismet Zeki
Eyuboglu, Turk Dilinin Etimoloji Sozlugu, Sosyal Yaymlar, istanbul 1988.)

(:E~ME

"Halkm su ihtiyacm1 kar~llamak. ic;:in sokaklarda veya evlerde yap-

tmlan ve devirlerine gore degi$ik mimari ozellikler sergileyen mus-
luklu, yalakh su hazneleridir.
C::e~me Tiirkc;:e'de goz kelimesinin Farsc;:a kar~1hg1 olan 't:;e~m'
sozciigiinden ahnm1~trr." (btanbul Kiiltiir ve Sanat Ansiklopedisi, Tercilman,
Istanbul 1982, s.l455.)

(:IRAGAN (SARAYI)
Sultan Abdiilaziz'in yaptlrd1g1, yaprm1 1872'de tamamlanan, 1910
yllmda yanan, bahc;:esi uzun sure Be~ikta~ Kuliibiiniin stad1 olarak kul-
larulan, bugiin ise Kempinsky ~irketince otel olarak i~letilen (:1ragan
SaraYJ.'mn admm nereden geldigini Sermet Muhtar Alus ac;:1khyor.
Alus'un yaz1s1 29 Ocak 1939'da yayrmlanm1~trr. 0 stralarda saraym
yalmzca dart duvarmm kalm1~ oldugu anla~l11yor:
"Dort duvan kalan, bah.;esi Be~ikta~ Kultibtiniin ~eref Stad1 alan
~1ragan Saray1 oniindeyiz. Sanki saray denilen nesnelerin ki:ikiine kib-
rit suyu dokiilmii~ de, bannacak yer kalmam1~ gibi, Abdiilaziz'in
Avrupa'dan milyonlar istikraz1 Slfalarmda t;Iktmverdigi alametlerden
68 biri; mimar1 gene mahud (adJ. ge9en) Serkis Balyan usta. Yapllmas1
1863'ten 1867'ye kadar siinnii:;;. Nam eskiden kalma. Sadrazam
me:;;hur Nev:;;ehirli Damad ibrahim P~a (6. 1730), buraya kurdurdugu
ko~kte c;rragan. :;;enlikleri · yapanm~. (:rrag, :;;em'a manasma; yani
kaplurnbaglann srrtma mumlar dikerler, ~im:;;irlikler i9inde dol~tmr­
lar, gayet keyifle seyrine bakarlarmt:;;. Ylklltp tarumar olan bu ko:;;kiin
ve mti~temilatmm yerine II. Mahmud betekrar (yeniden) bir kam
C(Iktverip aym ismi koymu~. Bu seferki adt da :;;imdiki haline uygun:
ic;lne yliak ytkanlan cariyeler ve harem agalan doldurulmu~." (Sermet
Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kept;e, ileti~im Yaymlan, istanbul 1995,
s.163.)

CiGRENKc;iLiK
Bkz.: FOViZ:MIFAUVIZM-FOViSTLERJFAUVISTS

Henri Matisse 'in "Dans" adll yapltl, 'jovizm" ak!mmm .

iinlii orneklerinden biridir. .

c;iViLEME
Bkz.: KARFATO

69
 DGRUBU
1933 yllmda Nurullah Berk, ElifNaci, Abidin Dino, Zeki Faik izer,
Cemal Tollu ve Ziihtii Miiridoglu'nuri kll!'dugu sanat toplulugu.
Sanat alamndaTiirkiye'de kurulan 4. cemiyet oldugu i4fin, kuruculan,
dordiincii s6zciiguniin ilk harfini topluluga ad olarak koymu~lard1r.

DADA(CILIK)
Dada bir sanat akmu degildi; sanab sorgulama hareketiydi.
Dada hareketi 1916 yllmda Ziirih'te
dogdu. Bir ya~mdayken biitiin
diinyada biliniyordu. 1914 yllmda
Birinci Diinya Sava~1 patlam1~ ve
htzla yay1hm~t1. Sava~tan ka9anlar
isvic;re'ye s1gmtyorlarm. Almanca
bilenlerin topland1g1 kent ise
Ziirih'ti. Toplumbilim ve felsefe
ogrenimi gordiikten soma oyuncu
olmaya karar veren Alman yazar,
ozan ve miizisyen Hugo Ball
(1886-1927) kararh bir ban~
savunucusuydu. Ulkesini b1raklp
Ziirih'e geldi ve bu kentte, 1916
$ubatmda Cabaret Voltaire adiyla,
sanat91larm bulu~ma yerine
donii~en bir kafe a9t1. Kafenin
a91l1~mda Jean Arp, 1924 y1lmda
hareketin temel gorii~lerini a4flk-
M A '!<I 1\ A Y
layan "Sept Manifests Dada/
Dada'nm Yedi Bildirisi"ni yazan
70 Man Ray 'm bir yap1t1. ve ad1 hareketle ozde~1e~en Rumen
kokenli ozan ve yazar Tristan Tzara (1896-1963), gene Rumen
mimar ve ressam Marcel Janco ve Ball'un kadm arkada~t oyuncu
Emmy Hemmings vardt. Kafenin duvarlanru Jean Arp'm koleksi-
yonundan alman resimler siisliiyordu.
A91h~ gecesi, bir yandart ba~ta Voltaire ohnak iizere 9e~itli yazarlar-
dan ve elbette Ball'un yaztlarmdan se9ilmi:j: metinler okwunu:j:, bir
yandan da Ball piyanosuyla hem Rachmaninov, Saint-Saens gibi
bestecilerin par9alarm1 seslendirmi§, hem de dans miizigi yalmt~tL
Dans miizigi l(almdtgmda, masalar kenarlara yekilmi~, boylece orta
yerde eldelenen alanda kafedekiler darts etmi~lerdi.
ilk gecenin bu karma~lk gosterisi, ozellikle, meslegini terk ederek
yazarhgt sel(en, hp doktoru Alman Richard Huelsenbeck'in de katll-
mastyla, sonraki gecelerd_e saldtrganhk dozu artm1~ olarak daha dakar-
ma~tk bir gosteriye donu~mu~tii. Sava§l pkaran Almanya, bu sava§a
kahlan oteki iilkeler, sanat ktyastya ele~tiriliyor; ozanlar anlamstz
hecelerle, geli~igiizel sel(ilmi~ sozciiklerle yazdtklan ~iirleri okuyorlar;
klasik miizigin yam srra, bilinen c;algllarm kullaruhnadt~ 'sozde miizik'
de r;almtyordu. Bu gosterileri d\izenleyen topluluk, Voltaire'in admt
bir yana btraktp, kimilerine gore bebeklerin konu§ma 9abasmda kul-
hmdtklan "da" hecesinden esinlenerek; kimilerine gore ise, sozliik
arasma bir zarf ac;acajp. sokulmastyla bulunan sayfada yer alan ve
Franstzca' da oyuncak tahta at anlamma kullarulan "dada" sozcugtinii
se9erek, yapttklarmt ve yapmayt ainac;ladtklanm "Dada" diye
adlandtrdtlar.
Dadacthk, bir tepki hareketi olarak goriilmelidir. Birinci Diinya
Sava~n ve sava§a giile oynaya katllmalarm gozlenmesi her ~eyin
yeniden ele almtp degerlendirilmesini/sorgulanmasmt gereksindir-
mi~tir. Toplumun deger yargtlart, teknolojideki ilerlemeler, kiiltiirel
degi§imler ve elbette s~at yeniden degerlendirilmeliydi. Dadactlara
gore, Kiibizm kentsoylulara hizmet vermenin otesine geyememi§,
Gelecekij:ilik (Fiitiirizm) sava~ r;tgtrtkanhgt i§levini yiiklenmi:j:,
Dt~avurumculuk (Ekspresyonizm) a§m ulusalct tutumuyla sava§t
desteklemi~ti. Dahast, biitiin sanat alamlan, sanatsal degerlendirmede
ge9erli olan geleneksel olviitleri ge9ersiz kllarken, sorulmast gereken
astl soru ortaya ahlmamt:j:h: Sanat, ger~ekten, bir deger ta~pyor
muydu?
Dadacllann Berlin kanadma altrunaymca, Hannover'de kendi Dada 71
 toplulugunu kuran Alman Kurt Schwitters (1887-1948), "sanatf;mm
ti.ikiirdtigu her §ey sanattrr" diyordu. Sanahn Oykusu adh kitabmda,
Goombrich, "sanat diye bir ~ey yoktur, yalruzca sanat~Ilar .vardrr" der.
Dadacllar da sanat~1ydtlar. Ama, sanata ili~kin kahplara, benimsenmi§
deger yargllarma kar~1 pklyorlardl. Yeni deger yargllan g.etirmek, yeni
iisluplar geli§tirrnek, yeni yontemler uygulamak am.ac1 giitmiiyorlardL
Bununla birlikte, var olanlara kar§l ~lkarken, onlara yeni anlamlar
kazandrnm:;>lardrr.

DAMIZLIK
Bkz.: TEMMUZ

DAN(ISH) KEK
Bu satrrlar yazlld1g1 suada Ttirk radyo ve televizyonlarmda s1k s1k
yinelenen bir rekl§m izlenmekteydi. iki ki:;>iden biri 'Dan' diyor, oteki
ise 'kek'. Kuru pastalar iireten bir fliiDanm yeni iiriinii Dan Kek
tarubhyor.
Dan Kek'teki Dan hecesi Danish sozciigunii r;:agn:;>ttrmak ama~hdrr.
Bu arada biiyiik magazalarda ithal edilmi:;> ve iizerinde Danish Pastry
(Okunu§u Deni§ Pestri: tam r;:evirisi: Danimarkah hamur i:;>leri.) yazan
r;:e~it r;:e:;>it kurabiyelerin sab:;oa sunuldugunu ve al1c1 buldugunu belirte-
lim. Dolayisiyla, anllan yerli fuiiniin Danish yani Danimarkahmn
Dan'rn1 kullanmas1 bo~una degil.
Danish Pastry deyimi ABD'de i~erigi zeng.inle:;>tirilmi~ finn fuiinleri
ir;:in kullanllmaktadlr. Ancak bu tiir iiriinlerin Danimarka'daki anll1:;>1
ise, wienerbroad, yani Viyana ekmegl"dir. An;lerikahlann Danish
nitelemesini kullanmalanmn nedeni ise, Viyana ekmegi denilen ir;:erigi
zenginle§tirilrni~ fmn iiriinl~rinin ilk kez 1928 yllmda, Danimarka'dan
gor;:etmi:;> birinin ABD'nin bogu kly1smda ar;:t1g1 diikkanda satl:;oa
sunulmu:;> olmas1du.

DAVIS BOGAZI
Davis Bogaz1, bulundugu bolgeyi 1585'te ke:;>feden denizci John
72 Davis'ten alm1~br adlm.
DAVIS KUPASI
Her yll gen;ekle§tirilen Uluslararas1 (:im Kort Tenis Turnuvas1 Davis
Kupast diye amhr klsaca. Kuparun ad1, ABD'li tenisc;:i Dwight F.
Davis'ten gelmektedir.

DE CAMERON
Boc<;accio'nun oykiilerini toplamg1 kitabm adt Decameron. Bizde
Dekameron OykiUeri diye arulrr. Dekameron oykiileri tamam da, nedir
Decameron? Yenir mi, ic;:ilir mi? Uc;:ar m1, ko§ar mt? ~ehir, nehir, hay-
van, dag adt mtdrr? Hic;:biri degil. Dec,ameron=on gun demektir.
Boccaccio, on giin ir;:inde olup bitenleri oykiller kitabmda. Yunanca'da
hemera=bir gun, deca=on anlarnma gelen sozci.ikler. Ikisi birle§ince
decameron=on gun oluyor.
Hemera kokiinden tiiretilmi§ bir ba§ka sozciik ephemeral (efemeral).
Bir giinliik ornrii olanlan anlahyor. May1s bocegi gibi, dogduktan
sonra birkac;: saat ya da en c;:ok bir giin ya§ayan canhlar ise ephemeri-
da diye amhyor. (Aynca bkz.: EPHEMERA)

DEKART<;ILIK
Bkz.: KARTEZYENizM

DEKONSTRUKTivizM
"Dekonstriiktivizm, bir donem Post-Modernist alamm geni§ yelpazesi
ic;:inde yer alan ancak bugiin radikal c;:oo§lanyla farkhla§an ve bu yel-
pazenin dt§ma ta§an bir..yakla§nn. "Dekonstriiktivizm" terimi ilk kez
New York Times'ta tasarnn ve mimarhk iizerine yazan, Joseph
Giovannini tarafmdan ortaya atdmt§hr. Giovannini bu yakla§Iffil isim-
lendirirken, yakla§tma esin kaynag1 olan iki aklmdan yola c;:tktlgt
soylenmektedir. Bunlardan birincisi Frans1z dii§iiniirii Derrida'run ede-
biyat ve felsefe alarunda ortaya att1g1 "Dekonstriiksiyon" aklmt, digeri
de Rus konstriiktivistlerinin etkisi olmu§tur. Terim bu iki etkilenmenin
bile§kesini yansttmaktadrr.
Franstz dii§iiniirii Jacques Derrida'nm ve Paul de Man'm edebi bir
metin olarak "dekonstriiksiyon" flkri ozetle §6yle ac;:tklanabilir: Bir 73
 anlah degi~en anlamlar t~tyabilmektedir. Bir anlam btitiinliigiine
sabip degildir. Bir yap1t da biitiinliik duygusu vermeyen ve belirli bir
9izgiye oturtulamayan ayn ayn abnhlardan olu~maktad.Ir. Derrida,
edebiyatta ve dii~iincede dekonstriiksiyon alomllll, bit;imlerinin otan-
tikliginden, oneminden, hatta tarihsel farkltbklanndan ku~ku duyul-
mast olarak tanrmlamaktadrr. Yalmz geleneksel dii~iinii~ bit;imini
degil, o dii~iincenin t;6ziimlenmesindeki ah~1hm~ yollan da sorgula-
maktadtr.
Diger yandan, Rus Konstriiktivizminin de degi~ik bir at;tdan mimar-
hkta dekonstriiksiyon dii~iincesini etkiledi$i izlenmektedir. Rus
Konstriiktivistleri 1910'lu, 20'li ylllarda makine ve teknolojiye, mo-
dem t;agm endiistri malzemelerine duyduklan hayranltkla yepyeni bir
sanat anlayt~Im bit;imlendirmi~lerdi. Yarattlklan fuiinlerinde saf
olmayan geometrik diizenler ve d.I~a yansthlmi~ striiktiirel formlar
gozlenmekteydi. Rus avangardistleri de denilen konstriiktivistler,
kompozisyonlannda distorsiyona ugramt~ hacimler, egilmi~ ytizeyler
ve t;arpt~an hatlar olu~turuyorlard1. Bu kompozisyonlar alt~Ilmi~
mimari kahplar it;inde, diger bir deyi~le modernist anlayt~la i~lenmi~,
asimetrik ancak dengeli bir diizeni sergiliyordu.
Dekonstriiktivist dii~iincenin uygulaytciSI rnimarlarm, Rus konstriik-
tivistlerinin bit;imlerini, yeniden kullandtklan gozlenmektedir. Ancak
burada ah~tlagelmi~ modem kabplar ve astl olarak da diizen flkri
sorgulanmaktadrr. Dekonstriiktivizm bu anlamda "bo~altllmt~, soyul-
mu~, hatta patlaulmi~ bir konstriiktivizm" olarak yorumlanabilmekte-
dir. Dekonstriiksiyonun anlamm1 irdeleyen mimar Wolfgang Prix, te-
rirnde yer alan "de-" on ekinin bir ~eyin d.I~an ahlmasl, bozulmasl
anlamma geldigini, "kon-" ekinin de bir araya getirme anlamt
t~1dtgm1 belirtmektedir.

Dekonstriiktivist mimari dii~iince birbirinden farkh, birbirini kar~thkh

etkileyen, hatta bozan, ancak birbirini yok etrneye t;ah~mayan bit;im-
. lerin bir arada varolmas1 olarak yorumlanabilir. Saf bit;ime miidahale
eden, onu patlatan, soyan, ancak onun varhgm1 da reddetrneyen bir
dii~iince bit;imi. ... mimari bir yersizle~tirme, yonsiizle~tirme, saphrma
olay1 olarak ele ahnmaktadu. bmegin Coop Himmelblau mimarlarmm
Viyana'daki 50 birimlik konut yaptsmda farklt yonlere biikillmii~ ve
yerden a91 yapan dort dikdortgenler prizmas1 it;ine, onlarla miicadele
74 ir;indeymi~ gibi goriinen konut birimlerinin yerle~tirildigini ve yirie
aym mimarlann, r;atl diizenleme projesinde mevcut binalann kararh
striiktiiriiniin, yeni ~atl onerisindek:i kararSlZ biomorflk striiktiir ile
enfekte edildigini gonnekteyiz." (Nur Esin: "Dekonstriiktivizm", Yapr,
Mayts 1989, sa)'1:90, s.49-51.)

DERSAADET
Attila ilhan'm romanlarmdan biri "Dersa~det'te sabah ezanlarz" arum
ta~1r: Dersaadet; bir donem istanbul'unun amh~1rur. Farsr;a kapz
anlamma gel en der ve mutluluk anlamma gelen saadet sozcillderinden
olu~mu~tur: Der-i saadet. Yani: Mutluluk KapzsL Ya bugiini.in istan-
bul 'u nasll anllmah? ! Derrezalet, derfelaket, dersefalet, der~eamet ...
Hangisi uygun dii~er!?

DESEN ve/ya da DESIGN (DiZAYN)

Ustte Hogart'm, sagda Ruberns 'in

haz1rhk t;izimleri (desenleri).

Piero della Francesca (1420-1492) r;izimin tamm1m "orannh olarak

yerle~tirilmi~ yan goriinii~ler ve d1~ .;izgiler anla~llmabd1r" diye
yaptl. Rafaello, Michelangelo, Leonardo da Vinci'nin desenlerini,
aralarmdaki aynmlan belirlemek i~in toplayan mimar, ressam, yazar
ve sanat tarih~isi Giorgio Vasari (1511-1574) desen sozciigi.inii. ilk kez
kullanan italyan sanatr;1drr. Vasari'nin ser;tigi disegno sozciigu tasanm
anlamma da gelmektedir. Dolay1s1yla, Vasari, desenin yalmzca bir
haZirhk .;izimi olmatbgzm vurgulamak istiyordu. Resimde, mimarhk-
ta ve yonut sanatmda desen, sanat~llllll (ressam, mimar ve/ ya da yonut 75
 sanat'J-lSI) zihinsel 9abasmm (dii~iindiiklerinin, gordillderini yorum-
layt~mm) iiriiniiydii ve bu yiizden sanatsal yaratiCihk. siire~tlerinin
temelini ol~turuyordu.

DESOTO
1928 yth May1s aymda kurulan DeSoto Motor Company'nin ad1,
1500-1542 ydlan arasmda Amerika'da ya~am1~ olan ispanyol ka~ifi De
Soto'dan gelmektedir.

DESPOT
Evin efendisi, bir de baknu~SllllZ, ulkenin, bOlgenin, kilisenin efendisi •.
olmu~. Bir despot. Gel gelelim, bugiin bu sozciigii duydugumuzda
gosterdigimiz olumsuz tepkiyi hak edecek bir durum soz konusu degil
ba~langtc;:ta. imparatorlara, prenslere, piskoposlara, patriklere verilen
ve Osmanhlarm kendilerine bagh ikinci derecede Hlristiyan yoneti-
cilere verdikleri despot san1 (unvan1), anllanlann yalmzca evlerini de-
gil, sorumlu olduklan topluluklar1 da efendi efendi yonetmelerine yet-
ki tanmd1gm1 belirtiyordu. Grekc;:e'de despotos, evin efendisi demektir.
Ama evin efendisi yetkiyi ahnca efendiligini yitirip, giiciinii kotiiye
kullamnaya, egemenligini kay1ts1z ko~ulsuz peki~tirmeye ba~laymca,
masum despot sozciigiiniin anlam1 degi~ivermi~tir. Efendileri herkes
sever ama, despotluk edeni seven yoktur. (Aynca bkz.: EFENDi;
TEMMUZ)

DETROIT
ABD'nin Michigan (Bkz. MICHIGAN) eyaletindeki, ABD otomotiv
sanayiinin ·de kalbi olan Detroit (Okunu~u: Ditroit) kentinin ad1
Frans1zcada bogaz anlamma gelen detroit (Okunu~u: dotrua)
s6zciigudiir. 1701 yllmda, Frans1z ka~ifAntoine de la Mothe Cadillac
(Aynca bkz.: CADILLAC) ~imdilerde Detroit Nehri diye bilinen
suyun kly1sma ayak basar ve bir kale in~a etmeye koyulur. Unlii
Frans1z poltikac1 Kont de Pontchartrain adtru koyar yaphrdtgi kaleye:
Pontchartrain du Detroit Kalesi. Yani, Bogazzn (du Detroit)
Pontchartrain Kalesi. Boylece, kalenin nehrin en dar yerinde in~a
edilmi~ oldugu da belirtilmi~ olmaktad1r. 1760 ytlmda kale ve buhm-
dugu alan bir antla~mayla ingilizlere geger. ingilizler de yerle~mi~ olan
76 Detroit adm1 degi~tirmezler.
 DEUX CHEVAUX ya da 2CV

Citroen finnasmm urettigi Deux Chevaux adz verilen kiir;iik otomobi/in r;qitli modelleri.

Citroen firmasmm iirettiigi Deux Chevaux am verilen kii~iik otomo-

bilin ad1. Deux Chevaux=jJd At anlarmna gelmektedir ve motorunun
giicii dii~k olan kii~iik bir otomobili anlath~ i9in se~ilmi~tir. Kimi
zaman 2 anlammdaki Deux sozciigu 2 sa)'lsiyla, atlar anlarmna gelen
Chevaux sozciigu de her bir hecesinin ba§ harfleri ohm CV harfleriyle
gosterilmekte ve boylece 2CV diye amlmakta<hr. (Aynca bkz.: CIT-
ROEN)

DIANA
Eski Yunan uygarhgmin vah§i hayvan
ve av tann~as1 Artemis'tir. Eski
Romahlar Artemis'in adm1 Diana'ya
donii:;;tiirmii~lerdir. Dian.a Latince par-
lamak anlamma gelen di sozciigiinden
tiiretilmi:;; addrr ve parlak olan anlaml-
na gelmektedir. Yim:linci yiizyllm
Diana's1 ise, Prenses Di diye de amlan,
ingiltere tahtmm varisi Prens Charles
ile evlenen hammd1r. Oncelikle
ingiltere'nin soma da diinyanm basm
yaym organlan i~in ger~ekten parlak bir
haber oznesi olmu:;;tur Prenses Diana. Prenses Diana 77
 DIRDIR
"Cok konu~ana, "Drrdrr etme!" deriz ya ... 18. yiizyll sonlanna dogru
Ml.srr ylkt~h DIRDIRi'1ik diye bir tarikat vardt. Kurucusu ~eyh
Ahmet, Derdiri'de dogdugundan once Derdiriler deniyordu, ancak
Anadolu'ya D1rdrri olarak girmi~tir ve herhalde tarikatJ.m halka tanlt-
mak iyin vok dil dokmii~ ve ga1iba i~i "kafa iitii1eme" derecesine
vardmm~ ki, "Drrdrri1ik", "drrdrr etmek" deyiminin kaynag1 olup 91k-
IDHj ... " (Burcay Anger: "DIRDIR etme DOR.zD, Etekleri zil cahyor KAVAD!",
Cafe Pazar, 1 Ey!Ul 1996, s.20-21.'

DIXIE
1860'h yll1arda Konfederasyona bagh devletlerde Dixie popiiler bir ad
hiHine gelir. Soy1enti1ere gore ilk kez yerel olarak Lorusiana'da kul-
lamlmL"?hr. New Orleans'ta bir banka bir yiiziinde 'dix'
(Frans1zcada=on=10) yazan 10 dolarhk banknotlar bas1yordu. Ciinkii,
kentte konu~ulan ba~hca dillerden biri de Frans1zcayd1. Once banknot-
lar 'dixies' (diksiler) diye sonra da bu banknotlann admdan dolay1
bolge Land of Dixies/Dixieler Diyarz, Dixieland diye amlmaya
ba~larur. Daha sonralan da New Orleans'ta yaratllan farkh bir miizik
tiiriiniin ad! olur Dixieland. Caz severlerin <;ok iyi bildigi bir miizik
tiiriidiir. 1859 yllmda Dixieland adh birpop-~arklst adm kullamlmasm1
yaygmla~hrml~tlr.

DiDAKTiK
ikinci yiizyllda yazllrm~, 16 klsa boliimden olu~an bir kitabm ad1
Didakhe'dir. Ya da 12 Havarinin Ogretisi diye amlrr. Didakhe,
Grek9e'de ogreti anlamma gelmektedir. Didaktik, ogretsel, yani bir
§eyler ogreten anlammdadrr. Otodidakt ise, kendi kendine ogreten,
oteki bir deyi~le, kendi kendini yeti§tiren ..•

DiSPONiBiLiTE
"Tasarruf sahibi bankaya gidip 100 lirahk mevduat hesab1 avtirdigm-
da, bankamn kasasma giren 100 lirarun tamam1 kasada kalmaz. Banka
bu 100 liranm tamamm1 istedigi gibi kullanamaz. Bu 100 liranm bir
78 boliimiinii likit olarak kasasmda muhafaza etmeye mecburdur. Buna
teknik ad1 ile "Disponibilite", basit anlatmyla "likit deger" denilir.
Yatmlan 100 liradan belli bir boliimii ise, Merkez Bankast'ndaki ozel
bir hesaba yatmhr. Buna teknik ad1 ile "Mevduat Kanuni Kar~1hg1
Hesabt/Mevduat Munzam Kar~1hg1 Hesab1" veya basit olarak
"kar~1hk" denilir.

Bankaya yatmlan 100 liranm ne kadarmm "Disponibllite" adl ile, ne

kadarmm "Kar~1hk" ad1 ile aynlacagnn Merkez Bankas1 belirler. Her
banka bu oranlara uyrnak zorundadrr.
Disponibilite ad1 ile kasada belli miktarda likit deger (nakit para veya
hemen nakte c;:evrilebilir Hazine Bonosu, Devlet Tahvili) bulundurma
zorunlulugunun amaCI ~udur: Banka mevduat toplayarak belli yiikiin
altma giriyor. Kasasmda her zaman yiiklendigi miikellefiyetlerin belli
yiizdesi kadar bir Iikit imk§n bulunsun ki, kaptdan giren mii~teriye
"bugiin para kalmadl, yarm gel para bulahm" denilmesin.
Gelelim "Kanuni Ka~thgm/Munzam Kar~thgm" ne i~e yaradtgma.
Oncelikle bu da "Disponibilite" benzeri bir garanti fonudur. Banka
mevduat olarak sahibinin talebi halinde hemen baglanm c;:ozemeye-
ceginden giic;: duruma dii~ebilir. Halbuki, mevduatm bir boliimii
Merkez Bankast'nda teminat olarak saklamr ise, banka Stkt~tlgmda
Merkez Bankast bu hesaptan gec;:ici olarak stktntlyt onleyebilir.
Kar~1hk hesabmm bunun yamnda bir ba§ka yaran daha vardrr. Merkez
Bankas1 bankalara yatmlan her 100 liraltk mevduattan kar§thk hesabt-
na aktanlacak para miktanm (oransal olarak) degi§tirerek, mevduatm
serbestc;:e kullarulabilecek bOliimiinii ayarlayabilir. Kar§thk oran1 yiik-
seltilir ise, topladlg1 mevduatm daha az1 bankanm elinde kalrr.
Azaltrrsa, banka topladlg1 mevduatm daha c;:ogunu kredi olarak kul-
landrrabilir. i§te bu yoldan Merkez Bankas1 ekonomiye akacak para
muslugunu konjonktiiriirl degi§imine gore ktsmak veya ac;:mak imkam-
na sahiptir." (Ali Rtza Kardiiz: "Yurtd1~mda Subesi Olan Bankalann Mevduata
Yiiksek Faiz Odeme Sans• K.almadl'', Sabah, 29 Temmuz 1996.)

DNA
Son ylllarda en c;:ok kullamlan sozciiklerden biri DNA. Tiirkc;:e' de daha
c;:ok De-Ne-A diye okunup soyleniyor. D(ezoksi)(ribo)-N(iikleik)
A(sit) sozciiklerinin ktsa s&yleni~i. Kendi ba~ma bir sozciige donii~tii
DNA. 79
 DUENDE
"Federico Garcia Lorca, 1930'da Havana'daki bir konferansta tinlii
"duende" kavra.Dllru ortaya atrru~b. ·Duende, ispanyolca'da cin, peri
anlamma gelm.ek:te. Aym zamanda esin perisi, biiy\.i gibi anlamlar da
i.yeriyor. Lorca bu sozciigu kavramsall~brrm~tl. Duende bir ~iir
kuram1 olarak yerle~ti. Lorca, tiim ya~ammda duendenin pe~inde idi."
(Sadettin Davran: "Diinyanm Ortasmda 'Duende"',_ Cafe Pazar, 9 Mart 1997, s.
5.) (Aynca bkz.: CiN, ECiNNi)

DiJRZU
Bkz.: TERZi

DVD
"Koken olarak DVD, digital video disc (say1sal video diski) sozciik.-
lerinin ba~ harflerinden olu~mu~ bir klsaltma. Ancak, sonradan bil-
gisayar fiiiTialarmm 'video' sozciigiiniin anlaml ktsltlayabilecegi
kayg1s1yla bu format yalruzca b~ harfleriyle DVD olarak arulmaya
ba~landl." {Timur Sert: "Mucize Diskler Geliyor", Yeni Yii.zytl, 27 Agustos
1996.)

80
ECiNNi
"Unlii Rus yazan Dostoyevski, ecinni sozciigiinii (:arhk Rusya'smda
solcu goriiniimiinde, fakat sol dii~iinceye zarar veren ki~ileri tammla-
mak: i<;in "Ecinniler" adh romanmda kullarum~trr. Ecinni, bildigimiz
cin soziinden tiiretilmi~tir. Biiyii.k Tiirk hekimi, bilgini, filozofu ibni
Sina, Tip Yasast "El-Kanun Fi't Ttp" adh kitabmda, saghga zararh;
mikroplan, bakterileri, viriisleri "cin", "cinler" olarak adlandmr.
Eger Dostoyevski, tbni Sina'yt bilmi~, kitabllll okumu~ olsaydt, her-
halde solcu goriiniirniinde, fakat sol dii~iinceye zararh ki~ileri tammla-
mak: i<;in tbni Sina'run mikrobu cin olarak tarumlamasm1 biiyiik bir
co~kuyla benimser ve overdi. (Metin Erksan: '"iyi Kotiidur, Kiitii iyidir' ya
II

da Karaaydmlar". Cumhuriyet, 15 May1s 1996, s.2.) (Aynca bkz.: CiN)

ECMAiN
"Ecmain, Arap<;a bir sozciiktiir. Osmarth Tiirk9esinde vardrr. Cern,
Cern olmak, ciirnlesi, cemi ciimlesi, hepsi, topu birden, ytgm, biriken,
birle~mi§ anlammda kullanthr." (Metin Erksan: "'lyi Kotiidiir, Kiitii Iyidir'
ya da Karaaydmlar". Cumhuriyet, 15 May1s 1996, s.2.)

EDiTOR
"Safm biri editore ne i~ yaptlgmt, gorevinin
kitap basmak: mt oldugunu sormu~. Haytr
demi~ editor, bu matbaactrun i~i. 0 halde
onlan dagttlyorsunuz? Bu dagttlmcmm i~i.
Kitap mt satlyorsunuz peki? Hayu, bu
kitap<;mm i~i. 0 zaman yaztyor musunuz? Bu
da yazarlann i~i. Peki editoriin gorevi ne? Geri
kalan her §ey.
Yazar Umberto Eco 81
 Editi:iriin meslegi btittin arda kalanlar, bu da kitap talep edecegi yazan
ortaya ~rkannaktan, el yazrsr veya ba~ka bir dilde basrlmr~ bilinen bir
kitabr ke~fetmeye kadar uzamr. Kitabr yaymlamanm, satm almanm,
yevirinin, uygun bir dizi i9ine katmanm, matbaaya gondennenin,
tashihleri yapmanm, kapak set;:irninin, arka kapakla (it; kapak yiizii,
basm billteni) ilgilenmenin ve en nihayet ele~tinnenlere ve okuyucu-
lara tanrtmanm dogru olduguna karar verir. B:iitiin bu faaliyet silsilesi-
ni iki ki~i idare eder: Biri ltalyanca' daki anlamryla editi:irdtir·
(ingilizce: Publisher); bu ki~i bazen yalmzca bir i:j:adamrdrr, hazen de
.. . bir entelekttieldir; digeri redaktordtir (Anglosaksonlar "editor"
olarak adlandmr, ama hazen "editor" yaym miidiiri.idtir).
Yaym miidiiri.i konumundaki bir editor, i9erik ve ~ekil a9rsmdan bir
editing yaparak ... neredeyse yeni yetme bir yazann romanmr yeni ba:j:-
tan yazmaya kadar varabilir. Kitabm salt bir meta gibi siiriildiigu
ortamlarda Flaubert'dten Madam Bovary'i oldiirmemesini, mutlu ve
huzurlu ya~atmasmr, seks, ~iddet veya korku i:igesine biraz daha 90k
yer vermesini isteyebilir.
Sonra "line-editing" vardrr. Tekstin i9erigi kontrol edilir, tutarsrz nok-
talar veya ~eli~kiler varsa yazara bildirilir, yazardan pek anl~llmayan
bir noktayr al(rga kavu:j:tunnasr istenir ve gramer yanh~larma da miida-
hale edilir. "Copy-editing" ile yazrm hatalanna balahr. Ornegin yazar
"occam" yazmr~hr oysa ansiklopedilere gore bunun "ockham" olmasr
gerekmektedir, yazrda bir ki~inin adr bir yerde Giuseppe, diger yerde
Giacomo diye get;:iyordur. Yazrda bir hesap varsa line-editor biiytik bir
titizlikle hesabr yapar ve bir hata bulur, Vs. Son olarak "proofs-editing"
vardrr, ki bu bizdeki karalarna dlizeltisi anlamma gelir." (Umberto Eco:
"'Editing' Ne Demek? Editing Hakkmda Gozlemler", ~ev: Ash Kayabal, Thni
Yuzytl, 9 Kastm 1996, s.20.)

EDSEL
Mercedes otomobil adrm bir Avusturyalmm krzmdan almr~trr. (Bkz.:
MERCEDES) Ford-EDSEL ise, adrnr bir oguldan almr~tr. Mr~tr diyo-
ruz, ~iinkii artrk tiretilmiyor. Uretimine 1957 yrlmda ba~lanan ve_1959
yrlmda son verilen EDSEL otomobillerin adr, Henry Ford'un oglu
82 Edsel Bryant Ford'dan gelmekteydi.
EFE
"Efe kelimesi, kadmlann istanbul ~ivesiyle efendim soziinii uzatarak
"Efeeem" diye telaffuz etmelerinden gelmez. CUnkii "efem" "benim
efem" anlamma kullanthrsa da, tek ba~ma "efe" olarak da kullanthr.
Bence bu kelime yunarica "ephebos" (efebos) kelimesinden gelir.
Delikanh demektir, daha dogrusu sakalm1 tlra~ etmeye ba~lam1~ geny.
Bu ad on sekiz ya~m1 tamamlarru~ erkeklere verilirdi. 0 ya~taki
genyler kendi "demos" yani kabile veya halk birligi defterine efebos
aday1 olarak kaydedilirdi. Bu genyler iki yll siiresince, yani yirmi
ya~lanna kadar, ~ehir hayatmdan uzak ya~arlar, "polis" ile ili~kileri
(Bkz.: POLiS) biisbiitiin kesilirdi. Birkay pek miihim sebep miistesna,
mahkeinelere ba~vuramazlar, ~ahitlik edemezlerdi. Kendi demos'lanna
ait dag ba~larmdaki kl~lalarda kalrrlard1. Bunlar sert bir disipline tabi
olurlard1. Askeri talim yaparlard1: ok atmay1, karg1 savurmay1, klh~
kalkan ve mlzrak kullanmayl ogrenirlerdi."
(... ) ~unu da unutmamah ki Tiirkler geldikleri zaman Efeb kelimesinin
"b" si, yani "beta"s1, b gibi degil, v gibi okunuyordu. Efev ise Tiirk
~ivesine gii~ gelir." (Halikarnas Bahk~Isi: Dii§iin Yaz1lar1, s.51ve 53, Bi1gi
yaymevi, Ankara, 1982.)

EFENDi
"Efendi kelimesi Bizans Rumcasmdan gelir. Eski Yunanca
"authentes ", "authentiko s", "authentia" kelimeleri bir iktidar, prenslik,
yoneticilik anlamma gelir. Bizans Rumcast'nda bu kelimelerin telaf-
fuzu degi~mi~tir: "afentes"; "afentikos", "afentia" diye okurunu~tur.
Arhk "efendi" kelimesinin nereden geldigi anla~Il1r. Bu unvamn bir
Ahi olan bir Candarh'ya, ilk olarak verilmesinde mana vard1r. -- On-
celeri "iistad" unvam ger<;:ek iistad olana ve iistad sayllana verilirken,
~imdi herkese verildigi gibi, efendi sozii de ba~ Ahilere verilirken son-
radan genelle§mi§tit." (Halikarnas BahkfiSI: Dii§iin Yaz1lan, s.SI, Bilgi
yaymevi, Ankara, 1982.) (Aynca bkz.: DESPOT; TEJ\1MUZ)

EFT
Banka kanahyla para yollamak, eskiden banka havalesi diye amhrd1.
~imdi gene banka istenilen adrese (bir ba~ka ~ubeye ya da bir b~ka 83
 bankanm ~ubesine) paraniz1 havale ediyor ama, bunu yazl-'>!iziyle ya
da telefonla yapm1yor. Elektronik yolla yap1yor. DolayJs1yla, EFT (e-
fe-te) ile yoziiyor i~i. EFT=E(lectronic) F(und) T(ransfer) s6zciik-
lerinin (Elektronik Fon Transferi) ilk harflerinden olu~uyor. Ve bu tiir
lasaltmalar gibi kendi ba~ma bir s6zciikmu~ gibi kullamhyor.

EISENHOWER
Ikinci Diinya Sava§Imn Amerikah muktedir
generali Dwight D. Eisonhower, daha soma
iki donem ustiiste ABD Ba§kanhgma
seyilmi$tir. Soyad1 Almancadan gelmekte-
dir ve anlamt 'demir kesici'dir.

ELEMANTARizM I OGECiLiK
1922 yllmda Dusseldorfda duzenlenen
Progress and Artist Congress I ilerlell!e
ve Sanat~I Kongresi, yeni geli§imlere :fide-
lik etti. Van Doesburg, Darrnstadt'ta mi~
Dwight D. Eisenhower
marhk ogrenimi goren Rus sanatyi ElLis-
sitzky (1890-1941) ve 1923-1926 arasmda Mies van der Rohe'nin de
il(inde bulundugu bir toplulukla G (Gestalt) gazetesini ytkaran, sonra-
ki ylllarda filmier de yapan Alman sanat\!1 Hans Richter (1888-1976)
Uluslararasi Sanat Toplulugunu olu§turdular. Bu topluluk, Van Do-
esburg'Wl sozleriyle, makinenin giif,:lerinden esinleniyor, makineyi
yiiceltiyor, yeni bir makine estetigi f,:izgilerini plastik bir anlatimla
olu~turuyordu. Malevi'Y'in resimlerini olu§turan biyimlerine 'ele-
ment/oge' demesinden esinlenerek, yaptlklarml ElemantarizmiOge-
dlik diye nitelediler. Elemantarizm, gorsel dilin ogeleri olarak kimi
geometrik bif,:imler ile yalmzca ana renkleri kullanmaYJ benimsi-
yor, birbirinden ayn nesne ve bi~imleri bir araya getirmekte yahn
bir tasanm anlaYJ.§Iyla sanat yapmaYl ongoriiyordu.

E-MAIL
Amk insanlar birbirine e-mail (i-meil) adresi sorar oldular. E-mail
elektronik pasta anlamma gelen iki sozciikten birinin klsalnlrm~
84 olarak, otekinin butiiniiyle soyleni~i: E(lectronic)-Mail
EMiRGAN
"'Tez Feridun P~a Baht;:esi ile Kag1thane'deki bahc;:e, EmirgU.neoglu
Tahmasb Kulu Han'a verile!'
ihtimal, rv. Murad, boyle derni~ti, Feridun Pa~a Bahc;:esi'ni, yani
bugiinkii ad1yla Emirgan'1, iranh Emirgfineoglu'na bag1~larken.
1635'te, Revan Kalesi'ni hie;: c;:arp1~madan Osmanhlara teslim eden bu
zata, 'nedendir bilinmez', Sultan'm karu lSiruverrni:;;., iyi bir dostluk kur~
mu~tu. Re~ad Ekrem Koc;:u'nun yalanctsiyrz, Emirgtlneoglu'nun c;:ok
kirli bir ~6hreti varcll, IV. Murad'm hizmetinde. Eremiya <;elebi
Komiirciyan'm dedigine gore de, Sultan ile Elnirgfineoglu, gece
giindiiz sohbet eder, denize c;:lkarlar, mehtap sefas1 ederler, sazendeler~
le hanendeler kaqllarmda oldugu halde kaytgm ktc;:mda otururlar, .
meyinab ic;:erlermi~.
1640'ta, IV. Murad'm ohimilnden az sonra idam edilen Emirguneoglu,
her ne kadar Sultan'm yapt1g1 degi~iklikle Yusuf Han (Pa~a) adm1
ahm~sa da, kendisine verilen bahc;:eye, "Emirgfrne Bahc;:esi", "Mirgiln
Bahc;:esi" denmi~. Zaman zaman, "Mirgiin, Mirgiin" diye de amlan
bahc;:enin ismi, sonunda "Ernirgan"a donii~mii~. Korusuyla, c;:ilegiyle,
c;:ay1yla iinlii Emirgan'a...
Emirgilneoglu'ndan sonras1 ise, c;:ok kan~lk. Emirgan, zaman ic;:inde
durmakstzm el degi.~tiriyor ve sonunda, 1778'de devlete kahyor.
Birinci Abdiilhamid, Ernirgan Bahc;:esi'ni, bir Bogazi<;i k6yii yap1yor.
Bugiin ise Emirgan, koy degil, Sanyer ilc;:esinin bir mahallesi ... " (Ash
Ulusoy: "Bogaz'da Bir Bahr;:e: Emirgfine, Mirgfin, Emirgan... ", Cafe Pazar, 12
Ma}'ls 1996, sayl:74, s.17.)

EMPORYUM
"... bugiin c;:e~it c;:e~it mallar bulunduran geni~ ve ~a~aah bir magaza ic;:in
kullanmakta oldugumuz ._tumturakh emporium sozciigu ... Yunanca
emporiondan c;:lkrru~tu ve "tacirlerin bir araya geldikleri yer" demek-
tir, zira Yunanca'da tacir emporostur ve en (de, da) onekiyle porous
(seyahat) s6zciigi.iniin birle~mesiyle olu:;;.turulm~tur -- demek ki ilk
ti.iccarlar mernleketi ba:;;.tan ba~a dola~an gezici c;:erc;:iler ya da i~por­
tacllardL" (Robert Hendrickson: "t;err;:ilerden Gorkemli Emporyumlara",
l;eviren: Nevzat Erkmen, Cogito, sa}'l:5, giiz 1995.) (Aynca bkz.: <;ER<;i) 85
 EPHEMERA
"Ephemera sozciigu Grekve "epi" (hakkmda) ve "bemera" (giin)
sozcillderinin birle~inrinden ol~mu~tur. Ozet olarak losa omtirlii her-
hangi bir ~ey anlamma gelir.
Ephemera Dernegi bu sozciigii giinliik ya~antJ.mtzm gelip gevici
kiiviik belgeleri olarak tantmlar ve bu tanrma kitap, pul ve para d1~m- ·
da kagtttan yaptlnu~ ve losa siireli kullantm ivin imal edilmi~ her tiirlii
basth-yazth belgeyi dahil eder. · ·
Neler mi bunlar? Fotograflar, kartpostallar, tahviller, hisse senetleri, ·
biletler, etiketler, diplomalar, damgalar, zEJ.rflar, faturalar, afi.~ler,
albiimler, haritalar, meniller, tebrik kartlan, davetiyeler, poliveler,
vinyetler, tanfeler, pasolar, ilanlar, graviirler, vd ... " (Ephemera Dernegi
brosurii.nden.)

ERGUVAN
Bkz.: n.JDAS'IN AGACI

ERSATZ
"Her dilin yaratlcthgt kendine goredir. Dil, ·kendisini konu~an hallon
ya~adtgt ko~ullan izleyip sozciik iiretir.
Yahut, mevcut sozciiklerden birine oyle anlamlar yiikler ki, bir ·
bakarsnnz o sozciik yepyeni bir kavramm etiketi oluvermi~.
Hatta, yalruz o dilde degil, biitiin dillerde.
Etiket, yerine iyi oturmu~sa, )m sayede btitiin dilleri dola~maya ba~lar.
Ahnanca'nm "der Ersatz" sozciigii gibi.
Ashnda "telafi" ya da "e~deger" anlamma gelen "ersatz", ikinci
Diinya Harbi'nden beri arbk uluslararas1 bir sozciiktiir. Olmayan, stkm-
tJ.st vekilen veya vok pahalt iiretilebilen maddelerin yerine geymek
iizere yaptlmtlj: ~j:eyler ivin kullamhr. Harp boyunca diinyadaki kauvuk
kaynaklanyla baglantllan kesilen Almanlar, Avrupa'y1 ba~tan ba~a
titreten motorize birliklerinin biitiin lastiklerini ersatz kaw;uktan yap-
nu~lardt.

Menderes'in ba~lathgt varvur etme ekonomisinde dovizsiz kahp

kahvesizlikten lovranan Tiirkiye'de de, iyi kavrulup 6giitiilen nohut
86 uzun siire kahvenin ersatz'1 sayllmt~tl.
Nohutlugu biline biline.
Zamanla, ersatz sozciigu de maddeler diinyasmdan soyutluga, kavram-
lar alemine ge9ti.
Ersatz lastikler olabildigi gibi, ciddi 9oziimler yoklugunda ortaya
siiriilen ersatz konular da olabilir." (Miimtaz Soysal: "Ersatz", Hurriyet, 2
.Subat 1997, s. 9.)

ESRAR
"Esrar, yani s1rlar. Anadolu'da aptal otu, kedene, kendillik, kendir otu,
kmnap otu gibi isimlerle de bilinen kenevir, belki de bilinen en eski
keyif verici bitkidir. Kenevir yapraklan Siimerler'de ve Eski MlSlr'da
agn kesici, uyu~turucu, keyif verici ve afrodizyak olarak kullamlmak-
taydl.
Tarih~ti Herodot iskitleri anlatrrken, bunlarm kenevir tohumlarm1
klzdlnlm1~ ta~lann i.izerine koyarak dumamm soluduklarm1 ve 90k
ne~elendiklerini anlatrm~hr.

Esrar kenevirin cannabis sativa yani hint keneviri denilen ti.iriinden

iiretilmektedir. ( ... )
Esrar Miisliiman toplumlarda farkh isimler almr§, degi~ik bi9imlerde
kullanllmr~tlr. iranhlar beng derler; ama Fars9a'da bir ba~ka uyu~turu­
cu olan ban otunun ad1 da bengdir. Binbir Gece Masallan'nda koti.ilerin
masum insanlara gizlice yedirdikleri macun kenevir, ban otu ve born
9i9egi ile yapllan bir kan~liDln ad1 olmahdtr. Esrann bir ad1 beng,
esrarke~in bir adr bengidir; esrar sarho~luguna ise hayranhk denilmek-
tedir.
Esrar, eskiden dan bozas1pa kahlarak, kunduz bocegi ile kan~tmlarak
yaptlan ve adma devay1 misk denilen macun halinde yenilerek kul-
lamhrdi. iranhlar, yapraklarllll pi~irerek hamur haline getirirler ve
buna da sebza derlerdi. <;i~teklerinin tereyagt ve badem yagmda pi~iri­
lerek yag1 ahmrd1. BasmrmlZln bir klzgmhk amnda Kaddafi'nin de
tiryakisi oldugunu ke~fettigi kif, esrann berberiler arasmdaki ad1drr ve
yiizylllard1r kullamlmaktad1r." ("Esrar Stmn Cem'idir", Re~at Ekrem
Ko~tu'nun Istanbul Ansiklopedisi'nden, Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s.69.)

"1915'te "Esrarke§ler" adh bir kitap yayznlayan Muallim :jovalye

Hasan Bahri esrarzn t;e§itli isimlerini szralamz§tzr Esrar, kullamlmasz 87
 yasa d1~1 oldugundan, kullananlara toplum ir;inde de ho~ gozle balal-
madzgmdan her zaman ozel bir argoyla amlmz~tlr. Hasan Bahri'nin
verdigi isimlere ek olarak r;agda~ kaynaklardan da tesbit edebildiijimiz
bazz isimleri ve tiirleri ~unlardzr:
Keyf, fino, gence, san kzz, kaynar, ampes, antin, yunan, duman, gubar,
paspal, hanteri~, kebze, herde, di~, hindi baba, dalga, h~i~, zabit,
nefes, kirme, hud, yuj, dem, dud, siyah, karabiber, fiiljUl, bang, bzgz,
czgaralzk, cuk, r;ay, r;ay iekeri, r;zkzk, r;ifletelli, r;ift kaijzt, Jerman,
devamz-mesk, dolma, dolu, fi~ek, giye, gogo, hint samanz, hizmetr;i
baldm, hurda, zhz, israfil, kabe, kabza, kamil, kamil bey, kapakeyif
kara, karapehlivan, kavare, kaygusuz, kaynatma, ker;i, larmtz, kanca,
kuru, ku.r, mavro, mensul, menzul, nane, narkoz, ne~e, ot, palamut,
parr;a, piif piif, san, san diinya, san melek, sarma, sipsi, major, tek
kagzt, toprak, varaku'l hayat (hayal yapraijz), tzla-yz kalenderiye
{kalenderi ~zrasz), miidame-i haydariye (haydari ~arabz), gam,
gamze." ("Esrann <;:e~itli isimleri", Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s.69.) (Aynca
bkz.: CUR'A, HA~HA~iN, NARGiLE)

EYUP
"Hali<;:'in kuzey ucunda, kent surlannm otesinde; Peygamberin eski bir
silah arkada~1 ve sancaktannm admdan dolay1 Eyiip denilen bir
mahalle uzanrrill. Hazreti Eyylib'iin, 672 yllmda kenti Bizanshlardan
almak iizere giri~ilen ilk Arap saldmsmda ~ehit dii~tiigu soylenir. Fatih
Sultan Mehmed buraya bir cami ile bir tiirbe yaptrrill ve bu tapmak
oylesine bir iin kazandl, saygmhga eri~ti ki, Osmanh Sultanlannm
tahta 91kma ve klh9 ku~anma torenleri, burada yapllu oldu." (Bernard
Lewis: istanbul ve Osmanlz Uygarhgz, <;:ev: Nihal Onol, Varhk, istanbul 1975,
s.l49-150.)

88
FAL TA~I

"... Priapus ya da Priyap ad1yla bir tann peyda oldu. Bir soylentiye
gore Priapus, ~arap tanns1 Dionisos'un Lapseki (Bkz.: LAPSEKi)
ormanlarmda gezen ~k ve giizellik tann~as1 Afrodit, diger ad1yla
Veniis'ten olan r;:ocuguydu. Bir diger soylentiye gore de Priapus;
Adonis ya da Hermes'in Afrodit'e a~1k olmasmdan dogan bir r;:ocuktu.
Ba~ tam1 Zeus'un kans1 Hera, bu r;:ocugu klskarum~ ona a~m bi.iyiik-
liik.te bir erkeklik orgaru vermi~ti. Boylece nur topu gibi olan Priapus
~irkinle~mi~ti.

Priapus, erkeklik orgam ~m biiyiikliikte oldugu ir;:in pek kii~iik. ya~ta

r;:apklnhga kalk1~m1~, rasgeldigi kadma tebelle~ olmu~, kendisinden
yaka silk:tirmi~ti. Sonunda onu tekme-tokat Lapseki'den kovmu~lar ve
rahat nefes almt~lar.
Kiir;:iik Priapus'un kovulmas1 iizerine kent halkma bir hastahk dadan-
nn~.

Ofkelenen tann Priapus, tiim erkeklerin adJ. ger;:en orgamm ken-

disininkine benzetmi~! Arhk tiim kent halkl gece giindiiz durma-
macasma birbirlerine rahat vermez olmu~!..
Halk, bu musibetin, tannr;:a Afrodit'in oglu Priapus'a saygJ.slzhk ettik-
lerinden ileri geldigini anlayarak, Priapus'u aray1p bulmu~lar, kente
getirip aralanna alm1~lar. ·
Priapus, ilk onceleri basit "Fallik" i~aretiyle temsil edilirdi. Bereket ve
dogurganhk tanns1 olarak insan ~ekline girmesi sonradan olmu~tur.
Diinyaya ikinci kez gelmek ve y~ama arzulanm gostermek ir;:in insan-
lar dik falluslu Priapuslan mezar tru;;1 olarak lrullanmt!ilardlr. ilk insan-
lar bOylece soziim ona oliime meydan okum~lardrr.
Priapuslar, "Kor koriine, parmagun goziine" kabilinden nazarhk olarak
da kulland.tm~trr. "Fal ~1" deyimi de, bu i!}aretlerden gelmektedir. 89
 "Gozlerini fal ta§I gibi ac;:tl" deriz." (Fal ta~I, Fallus ta§mdan gelmek-
tedir.) (Halikarnas Babk~tst: Merhaba Anadolu, Bilgi yaymevi, s.160-161,
Ankara 1982.)

FASHIMITE (fe~imayt)

Bkz.: BIBLIOBIBULI

FAYTON (=PAYTON)

19. yuzyzl sonlarznda Paris'tefayton sejas1.

Tiirkc;:ede daha c;:ok fayton diye yaz1hp soylenen ama, payton da
denilen arabanm ad1 antik soylence kahramam Phaethon'dan gehnek-
tedir. Grekc;:ede ad1 parlak, panldayan anlamma gelen Phaethon, bir
rivayete gore §afak tannc;:as1 Eos ile Kephalos'un, yaygm rivayete gore
ise Giine§ tann Helios ile Okeanos (Okyanus) klZl Klymene'nin
ogludur. Yazar/ozan Ovidius'un oykiisiirie gore, giiniin birinde
Giille~'in sarayma girip Giine~'le g6rii§meyi ba§aran Phaethon, gerc;:ek
babasmm Giine~ oldugtmu ogrenmi§tir. Ve babasmm dile benden ne
90 dilersin demesi iizerine de Giine§'in arabasllll kullanmak istemi§tir.
Verdigi sozden donemeyen Giine~ arabayt ogluna verince, olanlar
olmu~, arabanm htzma dayanamay1p co~kusundan atlann dizginlerini
brrakiVerince, araba yolundan c;akarak mzla diinyaya yakla~maya
ba~lam1~, ida, Helikoni Parnassus ve Olimpos daglannda yangmlar
ylktm~, diinyadaki biiyiik. akarsular buharla~1p yak olmu~lardu.
Zeus'un ylldmmm1 firlatmas1yla Phaeton oliince atlar sakinlemi~,
araba denetim altina alinabilmi~ ve diinyanin diizeni saglanabilmi~tir.
Diinyayi korku iyinde birakan ve ashnda Giine~ tannya ait olan ara-
barun ad1 bir siirelik siiriiciisii Phaethon'un a&yla an1hr olmu~, bugiin-
lere degin gelmi~tir bu ad. '

FBI
Amerikan Federal Polis brgiitii FBI ad1yla bilinir. FBI, ingilizce' de
Federal Ara~trrma/Soru~turma Biirosu anlarmna gelen ii'( sozciigun, --
F(ederal) B(ureau) ofl(nvestigation) sozciiklerinin ilk harfleridir.

FEMiNiST
Bkz.: BIBLIOBIBULI

FENER
ilber Ortayh, "1500 ytlhk tarihin sila~hg1 bir diinya tiyatrosu" diye
niteledigi Fener semtine, "bugiin Unkapam Kopriisii'nii geyip, saga
saphktan soma girildigini" anlatrr. Semtin isminin nereden geldigini
ise, ~oyle a'(Ildar:
"Orta Yunanca'daki Fanarion, yani bildigimiz limar1a giren gemileri
selamlayan fener kelimesinden geliyor semtin adl." (ilber Ortayh: lstan-
bul'danSayfalar, Hil yaym,lstanbul1986, s. 108-118.)

FERRARi
Ferrari otomobilin ad1 yaratlctsl
italyan otomobil yar1~91S1 ve sa-
nayici-i~ adam1 Enzo Ferrari'den
gelmektedir.

Son model bir Ferrari otomobil. 91

 FETIS
" ... 'feti~' terimi, ilgin9 bir anlambilimsel sapmaya ugramwtrr. Ciinkii
ba~lang19ta tiimiiyle ters bir anlam; iiretilmi~ bir iiriin, bir artefakt, bir
goriin~ ve gosterge ~tah~masi anlrurum i9ermekteydi. Fransa'da XVII.
Yiizyllda ortaya 91kan bu sozciik, "yapay" anlann ta~1yan ve Latince
facticius'tan kaynaklanan Portekizce feitir;o'dan gelir. "Yapmak",
"gostergeler araclliglyla oykiinmek" ("sofuluk taslamak", vd. -- mae-
hen ve to make ile yakmhk t~tyan maken'den gelen "maquillage"
["makyaj ") sozciigiinde de bu anlamla kar~Ila~Il1r) birinci anlamdrr.
Afeitar, "boyamak, siislemek, giizelle~tirmek", afeite, "hazulanma, siis,
kozmetik", Franstzca "feint" ("y!lpmaclk") ve ispanyolca'da hechizo,
"yapay, yapmacik:, takma" sozciigiiniin tiiredigi hechar, "yapmak"
ispanyolca'da feitit;o ile aym kokenden (facio, facticius) gelir.
Feti~-nesnenin konumunun kokeninde, ve dolayts1yla etk.ili oldugu
biiyiilenmenin bir yerlerinde de her alanda "yapayhk", hile, sahtelik
goriiniimii, klsaca gostergelerin ekinsel 9ah~mas1 ortaya 91kar. Bu
goriiniim, gostergelerin kullammz yerine giir;lerin kullammzm, ve
gosterenlerin kurallan belirlenmi~ diizenegi yerine gosterilenlerin
aktanmmm hiiyiileyici tutumlulugunu getiren tersine bir betimlemeyle
(feitir;o'nun s1fat olarak "yapay" ve ad olarak "biiyiilii nesne, sihirbaz-
IIk" anlamma geldigi Portekizce'de bugiin de ikisi bir arada bulun-
maktadu) giderek bastmlmaktadtr.'' (Jean Baudrillard: "Feti~izm ve
Ideoloji: Gostergebilimsel <;oziimleme", <;eviren: N ecmettin Sevil, Cogito, say:t: 5,
gtiz 1995.)

FIAT
Fiat sozciigu, artik, Tiirkiye'de hi9 kim-
senin yabanc1s1 degil. Fiat markah oto-
mobiller sayesinde bu sozciik herkesin
dilinde. Ger9i, Fiat lisans1yla Tiirkiye'de
iiretilen otomobillere, Fiat sozciigiiyle
uyakh olarak Murat am verildi ama,
d1~al1m Fiatlan yegleyenlerin saylSl hi9
de az degil ..
Fiat, Latincede bir tfunce: "Brraktn ya-
ptlsm" demek. ingilizcede yetkesel buy-
92 ruk ya da kararname anlamma geliyor.
Latincede yapmak eylemini anlatan facareden tiiretilmi~ fiat, aym
zamanda, "brrakm olsun" anlamma da geliyor. Otomobilinizde Fiat
lux yaztyorsa, evet, liiks bir araba sahibisiniz demektir bu ama, fiat
lux'un tam kar~thgt, "bzraktn t~tk olsun ", ya da "b~rakm cytklansm ".
Ama, elbette FIAT, italyan otomotiv iiretimi devinin a<;ak ad1mn
klsaltllm1~1drr: FIAT= Fabbrica Jtaliana Di Automobili- Torinolital-
yan Otomobil Fabrikas1 -Torino. Kurulu~u: 11 Temmuz 1899.

FIATDINO
Yalmzca Fiat'm degil, Ferrari'nin de Dino'su var. Dahas1, Fiat Dina
sahibi olanlar bir Ferrari sahipligine <;:ok yakl~rm~lardrr; gelgelelim
otomobilleri gerr;ek bir Ferrari degildir denir.
Ferrari'nin de var ama, Fiat'm Dino'su ilktir. Ne var ki, Fiat Dino'nun
Dino'su kokende bir Ferrari'dir: italyan sanayici ve otomobil yan~91s1
Enzo Ferrari'nin 1932 ytlmda dogup 1956 ytlmda olen tek oglu Alf-
redino (Kii9iik Alfredo demektir) Ferrari' den alml~trr arum Fiat Dino.
Oykii ~oyledir: 1966 yllmda, Enzo Ferrari, oglu Dino'nun tasanm-
ladtgl V6 motorunu (6 silindiri V bir;iminde yerle~tirilmi~? motor) kul-
lanabilecegi bir tizel farkh Slnif otomobil yanljma katllmak ister.
Gelgelelim, bu motorun yerleijtirilecegi govdeler (~asi ve karoseri)
yaptrrmak (<;tinkii, kurallar uyarmca, bir otomobilin yan~maya kahla-
bilmesi i9in, o otomobilden (belirli) r;ok saytda tiretilmi§ ohnas1 zorun-
ludur.) ir;in o srrada yeterli paras1 yoktur. Bu nedenle, Dina V6
motorunun yerle§tirilebilecegi yeterli say1da §asi ve karoseri yapll-

93
 masm1 saglayacak: bir antla§ma imzalar Fiat fmnas1yla. Boylece Fiat
Dino otomobil dogar. 206 GT Dino ise, (1967-1969 arasmda yalmzca
. 152 adet iiretilmi§ olmasma kar~m) ilk y1gmsal olarak iiretilmi§
Ferrari Dino'dur. 2 litrelik V6 motorlu, 180 beygir giiciinde dakikada
8 bin devir yapan 5 vitesli otomobillerdir.

FIFA
Gazetelerin spor sayfalanna §6yle bir goz atanlar, radyo ve televiz-
yonlann spor programlarma kulak konugu olanlar bile FIFA sozciigu
ile tan1~IDI~larmr. Sozctik diyorsak da, kokemie bir klsaltmamr FIFA
ve FransiZca dort sozciigiin ilk hartlerinin yan yana gelmesiyle olu§-
mu~tur: F(ederation) I(ntemational) de F(ootball) A(ssociation). Yani:
Uluslararas1 Futbol Birligi Federasyonu.

FIRE BIRD

Firebird XP 21
H1z tutkusu, kokende otomobil tasanmcllanrun hemen hepsinde
goriilen bir ozelliktir. Yirminci yiizYil boyunca otomobiller daima daha
h1zh olarak tasarlanagelmi~, giderek w;:ak hiZma eri~meleri iste-
negehni~tir.

Giderek (hatta) w;:ak bicrimli otomobiller tasarnnlannu~tlr.

Bunlardan biri Amerika Birle~ik Devletleri'nin ilk Turbin Otomobili
(Turbine Car) kimligini de ta~1yan General Motors'un iirettigi ve
Firebird/Aie$kU$U adm1 koydugu araytlr. Ale$ku$U, Hint mitolojisinde
94 devinim, giicr, giizellik ve gencrlik vaadeden ku~tur.
 Pontiac Firebird 67

Daha soma Pontiac firmast 1967 ytlmda iirettigi modeli Firebird ola-
rak adlandlrmt~tlr. (Aynca bkz.: PONTIAC ve PONTIAC TRANS AM)

FiGARO
Seville Berberinm adt. Elbette, akla gelen ilk soru: Seville' deki ber-
berlerin hepsinin adl Figaro mu?! Hayrr. Beaumarchais'nin yazdtgt
oyunun adt Seville Berberi, kahramammn adt ise Figaro'dur. Daha
sonra, iiy tinhi besteci, --Mozart, Rossini ve Paisiello, Seville Berbert"-
ni opera olarak bestelemi~ler ve boylece Figaro adt diinyaya yaylimt~,
tanmmt~ ve diinya durduko;;:a unutulmayacak adlar arasma kauhm~ttr.

" ... FiL" ya da "FiL... "

Kimi sozciiklerin ba~ma, kimilerinin sonuna eklenir til/phil: Filoloji,
filateli, filantropi ya da Ttirkofil, serinofil, nekro:fil, vb.. Phil,
Yunanca'da sevgi, O§k anlamma gelen sozciiktii.r. DolaylSlyla, bir
filolog(ist), (logos=soz anlamma geldigine gore), sozciikleri seven,
sozciiklere tutkun, sozcpklerle ugr{cyan ki~idir. Filologlar, filoloji
ogrenimi (Aynca bkz.: .. :LOJi) gori.irler: Kimi Alman, kimi <;in, kimi
Tiirk ''filolojisi "nden mezundur. Ama Almanofil (Almansever) olmak
iyin, <;inofil (Cinsever) olmak iyin, Tiirkofil (Tii.rksever) olmak io;;:in
ille. de filolog olmak gerekmez. Filoloji ogrenimi gormeyenler de
Amerikanofil ya da Frankofil olabilirler. Francophil sozciigiindeki
Franco'nun ispanya diktatorii ile ilgisi yok elbette; Fransa'yt,
Franstzlan anlahyor. Franco da degil zaten; Franc-o-phil.
Philanthropist/illantropist, (Yunanca'da anthropos=insan), = insan-
sever; philatelist I filatelist = pulsever demek. Ya philosoph/ fllo- 95
 zofl! Akllldtgt, bilgeligi sevenlere verilen ad. Yunanca'da sophos =
bilge demek t;iinkii.. Filozofun i~i akhyla degi.l mi? Dii~iiniiyor,
dogruyu bulmaya t;ah~1yor.
Amerikonom'in, Tiirkoiii'in kaqttanlamhlan ise, Amerikanofob ve
Turkofob. Neden mi? ... FOB ve FOBi'ye bakacaksmtz ogrenmek it;in.

FiLiSTiN
Bkz.: HAVVA

FiLTRE
Filtre sozciigii, e~anlamllSl siizge~ ile birlikte kullamhyor. Ama bu
sozciigun havu~, evet, havu~tan geldigini bilen pek yoktur:
"Havut; da bitkiler diinyas1 it;inde fallik goriinii~iiyle afrodizyaklar
arasmda ayn bir konuma sahip. Havut;'un eski Yunanca'daki ad1
"philtron". Buradan a~k iksiri anlamma gelen "philtre" sozciigu
tiiretilmi~." (Ahmet Ors: "Afrodit'in Sofrast", Cafe Pazar, 22 Ekim 1995,
sayi:45, s.18-19.)
Anla~llan havucun suyu t;lkanhyor, posas1z. ~k iksiri eldeleyebilmek
it;in siiziiliiyordu. Philtionun posastz hali, -philtre eldelenmi~ oluyordu
boylece. bte yandan, Yunanca'da phil sozcugiiniin a~k ve yalda sev-
mek anlamma geldigini unutrnamak gerek. (Bkz.: ... FiL ya da FiL...)

FiTRE (FITIR SADAKASI)

islam dinine gore zekat verebilecek (Bkz.: ZEKAT.) her inanm1~ fitre
ya da fttlr sadakast vermek zorundadu. Zengin olmayanlar da fitre
verebilir. Fitre ya da fit:tr sadakas1 yoksullara verilir. Ramazan aymm
bitimiyle kutlanan bayram Ramazan bayramz, Seker bayramz diye
anllmaktad1r. Bu bayramm bir ad1 da (~imdi pek kullamlm1yor) Fltzr
bayramzdrr. F1tlr sadakas1, yarad1h~ sadakas1 dernektir.

FLUXUS (FLUKSUS)
"Fluxus, yani "surekli akif'; Arnerik.alt ve Avrupah sanatt;Ilann kay-
na~maslyla,1960'larda Almanya'da hayat bulan ve Rene Block gibi
96 donemin gent; galericilerinin destekledigi. bir hareket
Block, Bienal'e (istanbul Uluslararas1 Sanat Biyenali) paralel ~ok kap-
samh bir Flux:us sergisi (1962-1994) diizenleyip, Bienal'de de Fluxus
ruhuna gtinderme yapan yap1tlan sergileyerek, tarihsel bir baglann m1
kurmaya c;ah1?1Yordu.
"Cok dogru, boyle tarihsel bir baglantt var. Fluxus, 1960'/ardan
itibaren ciddiye altnmayan, eglence olarak goriilen bir akzmdt.
Miizeler, galeriler, koleksiyoncular ciddiye almzyordu. Amason yzl-
larda birdenbire genflerin bu akzmla ne kadar ilgilendiklerini far-
kettim. Her ~eyi bilmek istiyorlardt. "Sanat deyt" diye tanzmlayabile-
cegimiz bu hareketin tarihsel onemi boylece belli olmaya ba#adt.
Burada ele altnan estetik onemliydi. Fluxus, kiibizm gibi bir stil
degil, bir ruhtur. "
George Maccinas, Joseph Beuys,
John Cage, Nam June Paik gibi fark-
h kiiltiir ve ku1?aklardan sanat~llann
kat1lillg1 bu isyanc1 ve alayc1 sanat
ruhu sanat piyasasma alillmnyor, giin-
delik nesneler kullanarak "y~am zaten
sanattlr" diyordu." (Niliifer Kuya~:
"Sanat Di.inyas1 istanbul'u Konu~uyor",
Milliyet, 29 Arahk 1995, s.18.)
"50'li yzllann sonu ve 60'/z yzllann
Nam June Paik'in bir .;ahrmas1.
ba~znda ortaya rzkan 'Fluxus' ve
'Happening' hareketleri irinde yer alan Nam June Paik, Wolf Vostell,
sonralan (Joseph) Beuys gibi sanatrzlar 'Neo-Dada 'lar adzyla kon-
serler, aksiyonlar, sergiler gerrekle~tirdiler. 'Fiuxus' nesnelerin, deger
yargllanmn, geleneklerin yabanczla#mlmaszm, tahrib edici, alaycz ve
oyunsu bir yakla.pmda ele alan -bir harekettir." (Deniz Derman:
"Panayrrdan Televizyona I Video Sanatt Ustiine Di.i~iinceler", Gosteri, s.86-92).

'' ...FOB" ve FOBi

Fobi (phobia), bir 1?eyden a~m tiksinmeyi ya da nedensiz korkuyu
anlatlr. Yiikseklik korkusu (Yunanca acro=yilksek) = acrophobialak-
rofobi; aflkllk korkusu, = agoraphobia/agorafobi (Aynca bkz.:
AGORA); yabancllardan, b~ka iilkelerde ya~ayanlardan korkma
(Yunanca xenos=yabanct)=(i)/(e)ksenofobilxe'nophobia diye adlandi-
nhyor, omegin. 97
 Her korkuyu tammlamak ic;in sonu fobi (fobia) ile biten bir bile~ik
sozciik vardrr ya da olu~turulabilmektedir: Klostrofobi=kapah yer
korkusu, klostrofob=kapah yerlerden korkan; anakrofobi= oriim-
cek korkusu, anakrofob=oriimcekten korkan, vb. <;ok zaman
Tiirk~e sozciiklerle birlikte de kullamhyor fob ve fobi sozciikleri.
Omegin, u~ak fobisi, ders fobisi, YJ.]an fobi~i, vb. deniliyor.
ABD Ba~kanlarmdan Roosevelt ilk sec;ildiginde gorevi tesliro ahrken
yaphgt konu~mada, "Korkroamtz gereken tek. ~ey korkudur" demi~ti.
Boylece yeni bir fobi belirlenmesine yol ac;tl: phobophobia ya da
fobofobi=korku korkusu ...
Elbette, AmerikanoiJJ.lerin kar~1tl Amerikanofoblardtr. Yunanhlar
hirer Tiirkofob olarak yeti~mektedirler, ne yaz1k ki!

FOe; A
Yunanca eski adt Fokaia'dan gelroektedir Fo~a. Fokaia am ise,
denizinde (bir zamanlar) foklar oyn3..5t1g1 ic;in verilroi~tir. Fokaia=
fok.lar diyan anlamma gelir.

FORD PINTO
Ford fmnas1 son s1ralarda iirettigi modellerden birine Pinto arum
uygilll gordii. Ama, Portekizlilerin bu addaki bir otomobili satmalmay1
uygilll goriip gormeyecekleri (goriip gormedikleri) belli degil. C:iinkii,
Portekiz dilinde pintonun anlarru kiJr;iikfallus demekmi~. Portekizli bir
erkek "cinsel organildic;Uk" yah~tmnalanna yol ayacak bir otomobilin
sahibi olmak ister mi? ..

FORMIKAIFORMICA
Yaygm olarak kullamlan kaplama maddesi formicalformika 1913
y1hnda Ohio'nun Cincinnati (Bkz.: CINCINNATI) yerle~iminde icat
edilmi~tir. Kokende elektrikkli arac;lar ic;in yaratllmt§ bir yahtlm mad-
desiydi. 0 srralarda dogal bir yahtlm maddesi olarak kullanllmakta
98 alan mica/mikayz ikame etmek amac1yla yaratlld1g1 ir;in, bu maddeyi
ke~fedenler, 1~m (burada yerine diye anla~llmah) anlamma gelen
ingilizce for sozciiguyle mica/mika sozcguni.i bir aray getirip maddeye
formika adJ.m verdiler.

FORMOZA
"Tayvan bir ada iilkesi, daha dogrusu adalar iilkesi. irili ufakh tam 85
ada. lJlkeye karakterini veren ana adaya 16. yiizy1lda Portekizli gemi-
ciler Formoza demi~ler, yani "giizel ada." Hi~ hakstz degiller." (Timur
S1rt: ""Giizel Ada"da Birkat; Gii.n", Cafe Pazar, 4 Agustos 1996, s.24-25.)

FOSiL
Latincede fodere sozcugunun anlam1 "kazmak"tu. Orta C,::ag
Avrupa'smda Latincenin bu sozciigu fosse olarak kaz1 yapllan yeri
belirtmek i~in kullaruhr olmu~tur. Kaz1 yapllan yerde bulunan bitki ve
hayvan kalmhlar1 (buluntulan) ise fossil/fosil diye arulmaya b~lan­
mi~hr.

FOTOGRAF

Ad1 1839 ytlmda Sir John F.W. Herschel'ce konulmu~ olan fotograf,
Yunanca 1~1k anlamma gelen photos ve ,.:izmek anlamma gelen gra-
phien sozciiklerinden olu~maktad1r. Yani, 1~1k,.:izi demektir. Admdan
da anl~1lacag1 gibi, fotografi, 1~lktan yararlanarak cisimlerin goriinti.i-
lerini duyarh gere9ler iisti.ine kaydetmek i§lemidir. 99
 Matisse 'in "Miizik" adl! tablosu, fovizm ak1mmzn giizel bir i.irnegidir.

FOviZM I FAUVISM - FOviSTLER I FAUVISTS

Renkleri dogada oldugundan aynmh ve ta~kmhkla kullananlar
Fovistler olmu~tur. Henri Matisse (1869-1957), Georges Rouault
(1871-1958), Albert Marquet (1875-1947), Maurice·de Vlaminck
(1876-1958), Othon Friesz (1879-1949), Andre Derain (1880-1957),
Georges Braque (1882-1963) FAuviZM alommm ilk temsilcileridir.
Fauve (fov) sozcugu Franstzca'da "vah~i hayvanlyzrtzcz hayvan"
anlamma gelir. Henri Matisse ve gen9 meslekta~lannm 1906 Paris'
teki "Sonbahar Sergisi"nde yapttlanmn bir arada izlendigi salonda,
nastlsa, Ronesans sanat91larmdan Donatello'nun da bir yonutu
bulunuyordu. Ele~tirmen Louis Vauxcelles:
"Bu Donatello, bu aslanlar, kaplanlar, vah~i hayvanlar (fauves)
arasmda ne anyor?!" deyince, Matisse ve arkada~larma ad konulmu~
oldu.
Fovistler renkleri dogada oldugundan aynmh olarak kullandtlar.
Orne gin, aga9lann govdelerini ktpkmruzt ya ·da turuncu, topragt sap-
san, daglar1 mosmor boyuyorlardt. Parlak renkler kullamyorlardt.
Ge9i~ renklerini (grileri, soluk renkleri) hemen hemen hi9 kullanrm-
100 yorlardt. (Tiirk9e'de fovistlere_ ~igrenk~iler diyoruz. Fovistler
sozciigiinden daha aviklaYICl hence.) Kar~lt renkleri yan yana getiri-
yorlarill. 0 giine degin renk kullammmda yerle~mi~ kurallann dt~rna
ta~tyor;smrr tammtyorlarill.

FOTR (SAPKA)
"Malumualiniz, 'feutre' Franstzca 'ke<;:e' demektir. 'Fotr' ('feutre')
~emseddin Sami, Kaamus-u Fransevi'de, 'ke9e ~apka' kar~thgm1 veri-
yor. istanbul beyefendileri, bunu, Franstzlar gibi telaffuz ederlerdi.
Ama ta~radan gelmi~ andavalhlar i<;:in bu ~apka, 'fcitr ~apka' degil.
'foter ~apka'yill ... " (Hilmi Yavuz: istanbul Yaz1larr:, Anadolu Sanat Yaymlan,
istanbul 1991, s.59.)

FRIGIDAIRE I FRi.JiDER I FRiJDER

Tiirkiye, buzdolablyla de gil, frijider (ya da frijder) ile tam~t1 ilkin.
(:iinkii, kullamlan ilk buzdolaplanmn markas1 "Frigidaire" (Frijider)
idi. 0 zamanlar yiyecek i9ecekler buzdolabma konulmaz, frijdere
konulurdu. Ba~ka marka buzdolaplan da ithal edildigi halde, 90k uzun

lki eski Frigidaire reklamz. .

101
 stire, buzdolabt degil, frijder satllnu~hr magazalarda. insanlar buz-
dolabt degil, frijder sahn almt~lardrr. Oysa, Frigidaire buzdolabt
anlamma gelmiyor, bir buzdolabmm tescilli markas1. (Aynca bkz.:
GILETTE/ JiLET, KLEENEXIKLINEKS, PING-PONG, PORT-
LAND <;iMENTOSU)

FUHRER
Almanlar, Hitler'e Fuhrer diyorlard1. Mein Fiihrer=Fiihrerim.
Fiihrer, AJmanca'da onder demektir. Almanl~r Hitler'e Fuhrer diyor-
lardt da, italyanlar Mussolini'ye nasil sesleruyorlardt? Onlar da il
Duce (du9e) diyorlardt. Duce de onder demek. Giiney Amerika'da El
Caudillo (El Kodiyyo) aym anlama geliyor. Biz, Atattirk'ii ulu onder
diye aruyoruz. ismet inonii'ye ise, Meclis karmyla Milli ~ef unvan1
verilmi~ti. Eski Yunan'da ise, onder=eksarhkos diye soyleniyordu. Hem
onder, hem ba~kan anlamma geliyordu. Zaten Fiihrer, il Duce, El
Caudillo da ba~kan-onderler i9in kullamhm~trr. Onder nitesinin Latin-
ce'deki kar~Iltgt princeptir; "birinci ki~i" demektir. (Bkz.: PRENS)

(Solda) Il Duce (Mussolini)

102 (soldan 3.) Fuhrer (Hitler)Roma 'da miize geziyorlar.
GALATA
"Bugtinkii istanbul'un astl §ehirden ba~ka onemli bir paryasi da
Galata'drr. Bizans devrinde, ondan busbiitiin ayn bir varbk olan Galata
bazr tarihvilere gore, Rumca slit demek olan galadan vtkm1~tu.
Galata'da inek ahrrlarr ve suthaneleri bulunmas1, oraya bu adm veril-
mesine sebep olmu~, bir losun tarihvilere gore de, Rumlarm Galat
dedikleri Golvalar, akmlarr arasmda geyerken buraya adlarlm brrak-
rni~larmr. Ad1 nasll dogmu~ olursa olsun Galata, herhalde Bizans'tan
soma kurulmu~tur. Kurucularmm Bizans'la ticari miinasebette bulunan
Venedikliler, Cenevizliler, Pizahlar oldugu tahmin edilmektedir.
Galata, kuruldugu zam.an §liphe yok ki, kii9iik bir koyden ibaretti.
Sonra hususiyle Cenevizliler burada kuvvetlenerek kasaba)'l benim-
sediler ve surlanm yaparak miidafaasm1 saglamak istediler. Bu sebeple
~imdiki Galata hallo, burasmm eskiden Cenevizlilere ait ve Galata
surlarrnm ~urada burada gorulen nadir arhklarmm da Cenevizlilerden
kalma oldugunu sayler. (Mehmet Halit Bayn: jstanbul Folkloru, Tiirkiye
II

Yaymevi, istanbul 1946, s.9.)

Galata Koprilsii 103

 GAL'LER
Bkz.: KELTLER

GASTRONOMi
11
Sade yemekle kalmay1p sofia tanziminden diinya mutfaklan
konusunda da bilgili olmaya, Yunanca 'gastros' (mide) ve 'nomos'
(yasa, kural) sozciiklerinden iiretilen 'gastronomie' de XIX. yiizyllda
FransiZca'ya yerle~mi~. Yemek pi~irme, yeme, i9me ve sofia kunna
sanatJ. olarak ozetleyelim. II (Artun Unsal: "'Ehl-i Harabattan' Hakkt Bey'e
Saygllanmla ... ", (Radikal, 20 Nisan 1997, s. 6.) (Aynca bkz.: GURME-
GOURMAND)

GAZ(GAS)
1620 y1lmda Belyikah bir bilim adam1 alan Johann Baptista van
Helmont, su buhanrun tek tek su paryactklannm ylplak gtizle gtirule-
meyecek denli k:iiyii.k oldugu durumda bile su buhanmn varoldugunu
ke~fetti. Maddenin bu gi:iriinmez baline, Felemenkyedeki Grek koken-
li ve dipsiz ururum ya da bo~luk anlamma gelen chaos!kaos stizciigiin-
den ytlo~la gas adJ.m verdi. Tiirkyede gaz diye si:iyliiyor ve yaztyoruz.

GAZETE
ilk gazetenin Ti-pao (Saray haberleri) ba~hg1yla Tang di:ineminde
(618-906) (:in'de yayunlandtgl tine siiriilmektedir. Gazete am,
15.yiizyllda dogm~tur. Arulan yiizyilda, Venedik'te, el yazmas1 haber
mektuplan yaytmlamyor ve bunlar en kiiyiik. Venedik paras1 olan bir
gazette kar~thgmda sati11yordu. Haber mektuplanmn satJ.~ bedeli,
basth ileti~im aracmm adma di:inii~tii.

GAZiNO
"Meyhanenin alafrangast diye de antlan gazino kelimesi bize italyan-
ca 'krr evi' anlamma gelen 'casino' dan bozularak. gelmi~. 11 (Mutlu Tom-
104 bekici: "Hi9 gazinoda masamz oldu mu?, Hiirriyet Bayram, 28 Mart 1999, s.6.)
GEOMETRi
Yunanca yer anlamma gelen geo ve ol~me anlamma gelen metron
sozciiklerinin birle~mesiyle adlandmhm~ olan, cisimlerin ozelliklerini
konu edinen matematigin en eski dah geometrinin anlatrm arac1 ~izgi
ve 9izgiyle tanunlanan geometrik bi~imler doganm ogelerini amm-
sahrlar. Orne gin, dikine yiikselen ik:i ko~ut 9izgi bir aga9 govdesini; bir
daire ay ya da giine~i, sarmal ~,":izgiler bulutlan; bir e~kenar ii~,":gen bir
dag1; bir dik:dortgen bir kayayt; yatay bir diiz 9izgi 9evren, yer yiizeyi
(toprak) ve/ya da durgun denizi anlillsatrr.
Geo sozciiguyle olu~twulmu~ ba~ka bile~ik sozciilder de vanhr ve
bunlar. da Tiirk9e'ye ge9mi~tir. bmegin, geography (graphien,
Yunanca 9izmek) (Aynca bkz.: GRAFiK), geology (logos, Yunanca
soz) (Aynca bkz.: LOJ!") geophysics, geothermal, vb. Ancak bu
II •••

sozciikleri Tiirk9e'ye ge9irirken, geo sozcugi.inii ayrrmh soyleyi~lerle

aktardJ.gumz gozleniyor. Geometrideki G'yi yazlld1g1 gibi soylerken,
geography'yi cografya yapmt~Iz; geology ise jeoloji olmu~. Jeo-ter-
mal, jeofizik, jeopolitik'te de G, .lye donii~mii~.

GEORGE
Avrupa iilkelerinde yaygm erkek adlanndan biri George (Corc)'dur.
Yupanca ge sozciigu toprak, ergein sozciigu ise r;alz:]mak demektir. iki
sozciik bir araya gelince r;iftl;i anlanuna gelen georges'i olu~turur.
Ergein sozciigu erg ve ergos olarak da kullamldtgma gore georges
sozciigiiniin nasll olu~tugu hakkmda bilgilemnek kolayla~maktadrr.
Bir9ok kiiltiirde yapllan i~lerin insanlara verilen adlara yans1d1gi da
bilinmektedir. Dolayisryla, Yunanistan'da da kimi yift9iler Georgios
(Yorgo) diye amlrrlar. Erklen donem kimi Hrristiyan azizleri de bu adla
yaftalamm~lardrr. ingilizce konu~an halklar arasmda bu ·awn popiiler-
lik: kazanamas1 1700'lii ytllardadrr. ingiliz Krallan, bu ylllarda pe~pe~e
Georges ad1yla amhm~lardrr. (Aynca bkz.: SMITH)

GEREN
"Bodromlu Rumlimn en zengini Triandafilis'mi~! Triandafilis oyle
zenginmi~ ki ... Bugiinkii ~iftlik Koyii, onun 9iftligiymi~; adml bundan
ahyormu~. Hatta, bu koyiin bat:J.smdaki Geren Koyii de onunmu~. · 105
 Bilirsiniz geren, Bodrum evlerinin iistiine konan kilden daha kuvvetli
topraga verilen addu... Yagmur yagdJ.gmda bu toprak suyu ge9irmez."
(Selt;uk Erez: istankoy Aln Bodrum, Bilgi, Ankara Ekim 1996, s. 37.)

GERME
Bkz.: SARIGERME

GESTAPO
Nazilerin gizli polisi Gestapo diye amhr. Gestapo, bir sozciik degil bir
losaltmadJ.r kokende: GE(heime) STA(ats) PO(lizei). Yani, Gizli
Devlet Polisi. (Aynca bkz.: NAZi, SA, SS)

GIALLO
Giallo sozciigu italyancada san demek. Ne var ki, bu sozciik italya'da
aym zamanda korku ve gerilim tiirii filmier ic;:in de kullambyor. Nedeni
ise, bir donem polisiye romanlann san kapak i9erisinde sab.~a sunul-
masi. Sar1 kapakb polisiye kitaplar, bu tiirdeki filmlerin de "san" diye
amlmasma yol a~tmt~.

GIGA
"~imdilerde, 'mega'run devr-i saltanaundaytz ... Starlar 'mega', kupon-
lar, hediyeler 'super mega' ...
Allahtan, eski Yunanca'da biiyiikliigu anlatan kavramlar sadece 'mega'-
dan ibaret degil. Ba~;>kalar1 da var oldugu i9in, 'mega'nm 'dev biiyiikliik'
smmna ula~tlgnniZda orada taklhp kalmayacag1z ... 0 zaman, 'giga'yla
tani~;>acagiz. .. 'Biiyiigiin de biiyiigu, irinin de irisi, en kallavisiyle'
yani ... Mega starlara c;:ok yaklnda 'gigaylld1z' olup yiktverecekler belki
de, kim bilir?" (Murat Bardakt;t: "'Mega' Medyumlar ve 'Giga' Bir K§hin:
Mii~tak Baba", Show, 17 Nisan 1994, sayJ.:57, s. 16.)

GILETTE I JiLET
Tiirkc;:e'de tlra~ bu;agz yerine jilet (ya da cilet) sozciigu daha yaygm
kullamlmaktarur. Cok zaman cilet bu;ag1 da denilmektedir.' Oysajilet,
106 "Gilette"ten gelmektedir ve Gilette ise bir trra§ btc;:agt markas1d1r.
Bir donemde pek ba~anh bir reklam kampanyastyla: "Mmm ... Job kul-
lanzyorum" diye reklam edilen "Job" da bir tlra~ bwagtydt. Ama hi9
kimsenin aklma bakkaldan Job istemek ge1memektedir. ''Bana bir cilet
ver" denildiginde ise, mli~teri de, bakkal dane istendiginde anla~mak­
tadrrlar. (Aynca bkz.: FRIGIDAIRE/FRiJDER, KLEENEX/
KLiNEKS, PiNGPONG, PORTLAND <;ilviENTOSU)

GLADIO
"Ash "gladius" olan ve Latince'den
gel en "gladio" kelimesinin kokeni
Roma Imparatorlugu'na uzanu. Se-
zar ordulannm ku~anmg1 ve han-
9erle kllw arasmdaki vurucu ve
kesici bir silah tiiriinti tanunlar.
Zaten, btiytik ihtimalle "gladyator"
sozctigu de buradan kaynaklarur.
<;unki.i, yine Latince'de, yukandaki
kelime yalmz arenada oltimtine
dovii~en sava~ esirlerini betimle-
mek iyin degil, aym zamanda bu
biyarelerin birbirlerine salladtgt
gladyolan tireten zanaatkar loncas1
i9in de kullamhr. Gladiator jilminin aji~i.

Her haltikarda, "gladio' 'nun tarihyesi Eski Roma doneminde hay at buh.i:r.
***
Ama ne va:r ki, smrrh say1da "Latinologun" ve silah koleksiyoncusu-
nun bildigi "gladio" sozctiguniin bi:rdenbi:re hemen tiim Avrupa ahali-
sinin diline dii~mesi Ya~h Klta sakinlerinin aniden Roma tarihine
merak sa:rmasmdan veya antika han9e:r biriktirmek sevdasma kapll-
masmdan kaynak:lanmad1.
Kelime, italya'da patlayan mtithi~ bir skandal nedeniyle giincellik
kazand1.
Ciinkli, bundan bir stire once, Cizme Yanmadas1'nda devlet, siyaset ve
mafya ti9genini kapsayan gizli bi:r o:rgiitiin bulundugu ortaya ylktl.
Ortallk kan~h.
"Gladius" kokeninden gelen "gladio" bunun iyin tekra:r liigate girdi. 107
 ***
Stiz konusu tirgtitiin aslmda "Soguk sava~" doneminin en ba~lan­
grcmda kuruldugu; esas amacmm, ulkenin Sovyet ordulan tarafmdan
i~gal edilmesi durumunda dii~mana kar~l i~t direni~i orgtitlemek
oldugu; bu 9er9evede de kendi kadrolarJID olu~turarak biitiin kilit nok-
talara adam yerle~tirdigi anla~Ild1.
Dstelik, NATO ve Washington hi9bir zaman dogrulamasa da, italyan
"Giadio"sunun hem Kuzey Atlantik Pakh, hem de Amerikan gizli
servislerinin bilgisi, onafl ve destegi dahilinde faaliyet gosterdigi sap-
tan&." (Hadi Uluengin: "Gladio ve Han~er", Hurriyet, 9 Kasun 1996.)

GLASNOST
Mihail Gorba9ov, 1985'te Sovyet Komunist Partisi Genel Sekreter-
ligine seyilince, birtakun yonetsel reformlar yapmaya kallo~t1. iki
temel ama9 belirledi. Bu ama9lardan biri Glasnost idi. Glasnost,
Rus9a'da apkhk anlamma geliyor. Gorbayov, siyasal yonetimin gizli
kapakh kararlar almasma, uygulamalannm gizli, halktan habersiz yap-
masma kaqrym ve bir anlamda siyasal yonetimin demokratikle~mesi­
ni saglamak. istiyordu. (Oteki temel ama9 i9in ise bkz.: PEREST-
ROiKA)

GM
General Motors Company'nin (Her 9e~it motor yapmu ~irketi diye
ayrklanabilir.) klsa anrh~r. GM, 1908 yrhnm 16 Eyliil giinii Buick
Motor Company ile birle~erek Billy Durant adh giri~imci ki~inin
onderligi altmda diinyaya g<>lrnidi

GOLF
(Bkz.: VOLKSWAGEN)

GOOGOL/GUGOL
1 say1s1mn sagma 100 srfrr koyarsanrz, googollgugol elde edilir.
Stizciik, matematik9i Edward Kasner'in 9 ya~mdaki yegeni Milton
108 Sirotta'nmdrr. (Aynca bkz.: BOL SIFIRLI SAYILAR)
GORAL!
"'Goral! da nesi?' diyebilir ya da ~oyle ayaktistii bir ~eyler att~trnnak
ifi:in gittiginiz bti.fede, bir "Gorah" isteyip, gelen 'Amerikan salatal1,
sosisli sandvifi:'i sorgusuz sualsiz mideye indirenlerden olabilirsiniz.
Artlk uyanm. Haftahk Esquire dergisinin ara~tmnasma gore
Taksim'deki, Sakarya'daki veya K.ar~tyaka'daki biifelerde "Goralt"
ad1yla satllanlar gerfi:ek Goral! degil. Esquire, Tiirkiye'nin tek 'orijinal
Gorah' satllan mekanma gidip, Kemal, Ertan ve Seyhmuz Gorah'dan
olu~an 'ogul Gorahlar'dan ger9ek Gorah'yt tigrendi:

Goralz nedir? Bu isim nereden geliyor?

Gorah, Yugoslavya'da bir yayla aw. Yugoslavya'dan 1945'te gofi:en
biiyiiklerimiz 'Gorah' soyawm se9mi~. istanbul'a yerle~en babamlar
biifecilik i~ine ba~lanu~. 0 zamanlar sandvi9 yok. Porsiyon usuhi
kan~lk bir menii veriyorlar. Restorana gelenler, "Bir porsiyon Gorah"
diye diye bu kan~lk meniiye Gorah denmeye ba~lanmt~. Soma sand-
vi¥ i~ine de girince bu menii sandvi9e konarak sunulmu~. 'Gorah
Sandvi9' ortaya 9lk:rm~. Goral1 ilk olarak Ankara'da 1945 yllmda
Sakarya Caddesinde kuruldu. Babam evlenince, istanbul'a gelerek
Fmwkzade'deki 'Gorah' dtikkanll11 a9:rru~. 37 yllwr, ara vermeden ayru
yerde, aym sandvi9i satlyoruz.
Bufelerde satzlan 'Goralz' ile sizin sat-
tlgzmz ··ooralz' arasznda ne fark var?
Bizim yaptlgmuz Gorah, salam, sosis,
Amerikan salatas1, tuqu, ve sunru kim-
seye soylemedigimiz ozel ktiftemizden
olu~an bir sandvi9. Biifelerde satllan sand-
vi¥ ise tamamen taklit bir ~ey. Sosisli sand-
vifi:in i9ine Amerikan salatas1 koyup Gorah
diye sahyorlar. Halbuki gerc,;ek Gorah'ya
lezzetini veren ozel koftesi." (Sabah:
"Gorah'y1 naszl bilirsiniz?", 7 Mart 1999, s. 18.)

GORiL
Ha:rmo adh bir Kartacal1 ka~if isa'dan
Once 5 00 ytlmda denizden Afrika' run bah KING KONG
k1y1sma gider. iyice glineye iner ve ~imdi Sinemamn gorili 109
 Kamerun diye bilinen topraklara ayak. basar. B~mdan get;:enleri
kaleme ahr. Bu arada gorilla diye Hlkaplandmilgx "t;:ok kllh
yerliler"den soz eder. 1847 yxlmda, yani 2 bin kiisur yll sonra, biline-
meyen biri Afrika kltasma ozgii biiyiik maymun tiiriinii gorilla!goril
diye anarak sozciigu yeniden kullanxma sokmu~tur.

GORK
Bkz.: BffiLIOBffiULI

GOT1K
Tarih boyunca sanatta yeni akimlara kar~x c;:Ikllmasmm nedeni, yeni
aknnlann yerle§mi~alx~Ilmx~/geleneksel de~erlerle/yargxlarla/ilkelerle
c;:atl§masJydx. Gotik, barok, izlenimcilik (impressionism), fovizm gibi
sanat aklmlarmm adr, bu aklmlan kiic;:iimsemek/yermek/a~a~lamak
amacryla kullamlnu§ anlahml~dan kaynaklanml§tlr.
Temelde bic;:emlemeye (stilizasyona) ag1rbk veren, soylulann ya§am-
lanndan kesitler yans1tan ve/ya da doga gorliniilerini (peyzaj) konu

110 Gotik mimarl!ga ornek: Chartres Katedrali

edinen, din ch~1 konulan da i~leyen ve 1300'lii ytllarm ortalanndan
ba~layarak geli~en, dogalct (natUralist) tutwndaki Uluslararas1 Gotik
iislup 13. yiizyllm sonlartyla 14. yiizytlda butfui sanat dallannda ba~at
olmu~tur. Gerc;i, Ronesans sanatt;alan, Gotik donem sanatc;llanm Antik
Donemin temel kavramlarmdan habersiz. olduklan ic;in ki.ic;iim-
semi~ler, giderek donemin achru a~agllamak amactyla, Roma impara-
torlugunun c;okii~iine neden olan Gotlar'dan esinlenerek onlar koy-
mu~lardrr ama, 15. yiizyllda Ronesans sanatmm altyaptsmt haztrlayan-
lar da arulan donemin sanatc;llandrr. Onlann ara~tumalar1, denemeleri
olmasaych Ronesans sanatmm dogumu, en azmdan gecikecekti.
Anllan donemde perspektif c;izimin ilk adunlan anlrnt~tu. Gerc;i
aynrrih kac;1~ noktalanna uzanan c;izgiler saghk.h goriintiilerin ortaya
c;tkmastru engellemi~tir ama, derinlikli ~izim yolundaki bu denemeler
bir haztrhk doneminin uriinleri olarak goriilmelidir. Figiirler 3 boyutlu
olarak i~lenmi~se de gorsel biitiinliik saglanamatm~trr. Perspektif c;izim
yaptlamachgt ic;in, gec;mi~te de oldugu gibi, figfuler, 6nemine gore, one
ya da arkaya yerle~tirilmektedir. Ya da gene 6nemine bagh olarak
aynmh olc;eklerde (biiyiikliikte) gosterilmektedir. Resmin geri planma
doga g6riiniilerinin girdigi ancak, yetkin bir sonuc; eldelenemedigi
gozlenir. boga goriiniilerinin gerc;ekle~tirilmesinde izlenen y6ntem de
heniiz ilkeldir. Bir kayahgt, dagt, dogal bitki ortiisiinii yansttmak ic;in
i~lige getirilen bir kaya parc;as1 ve/ya da bir agac; dahru 'model' olarak
kullanmak yeterli bulunmaktadu.
Biitiin bu denemelerin, c;ah~malann yaptldtgt, c;abalarm gosterildigi
Gotik donemde, resme 1~1k da girer. Ancak 1~Ik, Gotik resimde
bugiinkii anlamda kullarulmaz. 14. yiizyllda dogal1~1k bir kaynaktan
yayllan, genelle~en tarzda kullarulmt~tu. Ve elbette, verilmek istenen
dinsel iletiyi daha giic;lendirmek amac;hdrr. Aynca, kutsal kitapta, "t~Ik
insanm hayattdrr, ve 1~tk karanh~ aychnlatt1 ve karanltk ele gec;ireme-
di onu" yazthdrr. Gotik resim, ayru zamanda, Helenistik ve Roma
geleneginden Bizans SaJ?-atlmn 'oteki diinya 'ya yo llama yapan resim
gelenegine gec;i~ resmi 6zelligini de t~tdtw ic;in, 1~1gm dogaiistii ya da
ruhani ic;erikte kullanllchgt gozlenir. Cok zaman diizenlemedeki c;ok
saytda ogenin tekdiize l~lk altmda i~lendigi de g6riiliir.
Ttpkl Gotik kiliselerde oldugu gibi, I~Ik, belli bir amac;la kullamlan
yeni bir ileti~im arac1drr soz konusu donemde. Mimar Profesor Dr.
Aptullah Koran, "13. yiizyil ba~larmda olgunluga eri~en Gotik 111
 Katedrali karanhktan aydmhga ge~i~i simgeler" der. <;iinkii, Gotik
din yapllannda da l~Ik birincil onemdedir.
Dt~a tiimiiyle kapah, sagrr duvarlarla c;evrili gevmi~ donem din
yapllarmm yerini, gUn l~Igrmn ic;eriye girmesinin ozellikle istendigi
yapllar almt~trr Gotik Donemde. Elbette bu, yaptm (in~aat) telrnolo-
jisindeki geli~meye bagh olarak: saglanabilmi~tir ama, toplumsal yap1
degi~ikligi sonucunda yeni bir ya~am bic;imi~n ortaya c;tkml~ ve kili-
senin tek soz sahibi olma ayncahgm1 ar!Ik yitinni~ olmasmdan kay-
naklanan yeni egilimler ve yonelimlerin zorunlu kllillgt birtabm
degi~melerin yol ac;t1g1 gonilllii bir ill~a ac;dmamn fui.inii olarak da
degerlendirilmelidir. ·
l~tga ,goniil vermenin nedenleri arasmda ve belki de ilk strada insanlar
U:zerinde dinin etkisini artmcl bir oge olarak kullamlabilmesinin yattl~
da gozden kac;mlmamal.tillr elbette. Nitekim, Gotik katedrallere giren
giin I~tgrmn koyu bir gizemciligi (mistisizmi) koriikleyici iletilerle
yiiklenmesinin gozetilmi~ o.ldugu dikkat c;ekicidir. Giine~ gillii ve din-
sel oykii ve ki~ilerin goriintilleriyle bezeli vitraylardan stzan 1~1k,
dogalhgmdan annd.ml.m.1~, uhrevi (oteki diinya ile ilgili) c;agn~rmlar
uyandrran, korku ~1layan, gizemli, kutsalla~tzrzlml~, Tannnm varhgmt
vurgulayan bir 1~Iktu arttk. Yani, inanmaya c;agtrma, inanc1 peki~tirme
ve inanc;tan c;tkmamayt, biraz da yiireklere korku salarak saglama i~le-
vi yiiklenmi~tir 1~1k; boylesine iletilerle donahlml~hr. ·

GRAFiK
Petrograrn, piktograf, ideogram, logogram, logograftk, fonogram, vb.
bile~ik sozciiklerdeki gram, graf, grafik, Yunanca ~izmek anlamma
gelen graphien sozciigiiniin degi~ik soyleni~leridir. Burada belirtilme-
si gereken, yazdann hepsinin kokende ~izgiye dayal1 olduklandu.
Bedri Rahmi Eyuboglu, "c;izgi c;e~itlerinin zenginligini merak eden-
ler biitiin milletlerin el yazllanm incelemelidirler" der.
Ba~langtc;ta resim-yaz1 kullamldt. K.aya resimlerine petro-gram
(petro=kaya) denilmektedir. Bu resimler kaya iistiine c;izilmeyip kaya
oyularak yaptlmt~sa petroglif diye adlanillrihr. (Giyphikos sozciigu
ise Yunanca oyma anlarmna gelir.) (Bkz.: HiYEROGLiF) ileti~im
arnactyla kullamlan resimlere (ve de c;izimlere) piktograf denir.
112 Piktograf, bir dii~iince ve/ya da kavram1 anlatlyorsa ideogram adtm
ahr. <;in ve Japon yazllannda M1s1r hiyerogliflerinde ve ilk 4f1VI
yazllannda oldugu gibi bir sozciik yerine gec,;iyorsa logogram
(logos=soz) diye amhr.
Resim-yaz1da, goriilen resmin neyi simgeledigi bellidir: 6megin, bir
6kiiz ba~1 okiizii, bir bahk resmi bahg1 anlahr. Ne var, birbirinden c,;ok
aynmh okiiz ba;;lan ve bahk resimleri 9izilebilir. Ama, bu birbirinden
aynmh simgelerden yalruzca biri herkesc,;e benimsenmi;; ve ortak
simge olarak kullamlnu;;tlr. Ancak, her resim, yalmzca geryek ya~am­
daki nesneleri anlatmakla kalmaz. 6megin, ivi bo~ ya da yansma ya da
agzma degin su dolu bir kavanoz, yalruzca kavanozu anlatmak ivin
degil, 'miktar' belirtmek ivin de kullamlrm~tlr aym zamanda. bteki bir
anlatltnhi, 6lvii birimi olarak da kullamlm1~tu kavanoz. Olvli
kavrammm grafik olarak anlahrmdrr. Klsacas1, bir ideogramchr.
Buglin kullandigrmiz matematik imleri de,--(+), (-), (=), (%), (x) de
hirer ideogramdrr.
Resim-yaz1da bir resim, bir varhgm, bir nesnenin yam srra bir kavramt
anlatlyorsa, ideogram ve/ya da anlamsallogogram diye adlandmhr.
Ideogram, zaman ic,;erisinde degi~ime ugrayarak ses-birimlerini temsil
eden imlere (i~aretlere) donu~mu~tiir. Geryi, buglin de, <;in ve Japon
yazllan gibi logografik yazllarda anlambirimleri temsil edegehnekte-
dir ama, giiniimiizde ideogramlar sese dayah yazt dizgelerinde resim
niteligini yitirmi~ bi~imde yaygm olarak kullandmaktadu. Ve bir
. sozciigu olu~turan ses dizisinden birini temsil eden ideogram (ya da
im) sesellogogram ya da fonogram diye adlandmlrr. Hemen belir-
tilmeli ki, anlam anlatan ideogramdan oldukc,;a aynm gosteren bu
imleri, artlk, degi~ik bir adla anrnak gerekir. Nitekim, gerek Latin
alfabesi harflerini, gerekse d1~mda kalanlan (Omegin, Arap alfabesi

Shell benzin, Chevrolet otomobil ve

Krali{:enin ajam James Bond'un
grafik logolarr. 113
 harfleri ki, hecesel sesleri gorselle~tirirler) fonetik (sese!) imler diye
adlandmyoruz.
Resim niteligini yitirmemi' ideogramlar bugiin de kullarulmaktadrr.
Trafik imleri, konu~ulan dilden bag1ms1z olarak her illkede kullarul-
makta alan ideogramlardu. Kamyon sozciigi.i.nii anlatan bir kamyon
resmi, bir logogramdrr; bu logogramm iistiine c;izilmi§ ko§egen c;izgi
"kamyon giremez" anlam1m gorselle~tiren bir ideo-gram1 olu~turur.
Ya da herhangi bir logonun kullamlmamg1, krrmiZi bir daire iistiine
yek:ilmi~ kahn yatay bir vizgiden Olti§an ideogram, "girilmez" (ta~1t
giremez) kavramm1 gorselle~tirmektedir. Yazmm yam sua resirnleme,
siisleme, bezeme, imleme, kitap yanrm ve baslffil, afi§, kutu, amblem
tasanm1, dokuma iistiine yapllan baskllar, oyma-baskl, vb. gorse! imge
iiretilen sanatlar da, temelde vizgiye dayah olduklan ivin Grafik
Sanatlar ba§hgt altmda amlmaktadrr. (Aynca bkz.: HOSN-i HAT)

GRAN TURISMO ya da GRAND TOURING:

Tiirkc;easi Biiyi.ik Gezi/Dola:pm demektir. Klsaca GT diye de gec;er ya
da arabalann modellerini belirten logolarda boyle belirtilir. Sedan ve
spor otomobillerin ozelliklerini birlikte/bir aradalbirle~tirerek
iveren/ta§tyan otomobillere verilen ad. Yetkin (miikemmel) bir
'miihendislikle kullamm1 kolay ve gorece rahat bir otomobil tiirii. iki
ki~ilik ve sikl§ttnlrrit§ arka koltuklanyla dort ki~ilik modelleri yapllrnl§
ve yapllmaktadrr.
GTi, Grand Touring-injection klsaltdm1~1drr. Ve yalatl enjeksiyonlu/
piiski.irtmeli bir GT otomobili tammlamak ic;in kullarulmaktadrr. ·
GTO, Gran Tourismo Omologato klsal1Ilm1~1drr. 0, italyanca Omolo-
gato sozciigi.iniin ba§ harfidir. Tiirkc;e k~thgt "Onayh/Onaylarum~"
diye verilebilir. Yani, otomobilin uluslararas1 spor otomobil yan~lany­
la ilgili belli sm1flarca onaylanmu,; oldugunu belirtmektedir bu sozciik.;
daha dogrusu, sozciigiin ba§ harfi, otomobilin modelini belirten adm-
da bu anlamda ve amavla yer alnn~trr.
GTP, Grand Touring Prototype klsalttlm1~1drr. Otomobil yan~lanndaki
en giic,:lii ve en h1zh otomobil(markalan)leri anlatmak ic;in kullarul-
114 maktadlr.
GREY
"Paris Belediye Saray1'run tarihi de ilginv. Bugiin Hotel de Ville arum
ta~1yan ve saray1 9evreleyen alan, orta9agda 'Greve Alaru' diye bilinir-
mi§. Hatta 1830 yllmadek, bu adrkorwnu§. "Greve" Frahstzcada vakll-
ta~I, kum anlamma da geliyor. Seine Nehri"ne dogru tath bir meyille
inen kumluk bir alan yani. Paris'in en civcivli nht1Illlarmdan biri olan
'Greve' alam, 14. Yiizylldan b~layarak i~sizlerin bir araya toplanmgt,
ayakland1g1, gosteri yapt1g1 yer ozelligi kazand1gmdan, bizim
bildigimiz 'Grev' sozciigiine anallk etmi~." (Mine G.: "Fluctuat nee mergi-
tur", Radikal, 13 Agustos 1997.)

GULA~
"Avusturyah'larm en iinlu yemekleri, ( .. .) "~initzel" ... Bir de, bizim
Macar yemegi olarak bildigimiz "gula~" adb salvah et yemegi var...
Bir soylentiye gore aslmda o da Avusturya yemegi imi~ ... YunanWar
nasll bizim musakkanm . falan ustiine yatmaya vah~1yorlar;
Avusturyahlar ile Macarlar arasmda da, tarihte didi~tikleri yetmiyor-
mu~ gibi, ~imdi de neredeyse bir gula~ sava~I" var... Ashnda bu iki
millet oylesine birbirine ginnil} ki, "Kimin yemegi kimin tabagmda"
belli degiL
Bu gula§'m Viyana'da "Gulaschmuseum" adh bir de miize-lokan-
tasi bile var... Ben gitmedim ama, okuduguma gore; burada gula,;;;la
ilgili bilgiler ediniyor (N e bilgisiyse? .. ) gula~m ge<;mi,;;;ini, ustalarrm
falan o greniyormu~sunuz... ·
Ama i~in
dogrusunu size ben soyleyeyim ... Bana anlatllana gore, bu
gula~ yemegi ~slmda bizim ... Ad1 da "Kul· a§I"ndan geliyonnu~ ...
Osmanhlar buralara yaptlklan seferler srrasmda, suda ha~lamklan ete
salva koyup askerlerine·· yediriyorlarnu,;;; ... Sonra giderek "KuJ a~1"
olmu~ sana gula~ ... Arttk ne kadar dogru, bihniyorum." (Tekin Aral:
"Viyana", Hiirriyet Pazar, 15 Eylii11996.)
Tekin Aral'm avlklamasi"b<:iyle. Ancak b~ka kaynaklarda farkh a<;lk-
lamalar yer ahyor. B~ka kaynaklar, Macarcadaki gulyas sozciigiiniin
't;oban' anlamma geldigini ve bir donemler <;obanlarm giittiikleri
sfui.ide bulunan biiyiikbal} hayvanlarm ve/ya da koyunlarm kalm
kesilmi~ etlerini kaynatarak yahni yapttklarrm, <;obanlarm temel g1das1
bu yahninin zaman iverisinde (<;obanlarm yapt1g1 ~ oldugunu vurgu-
lamak i<;in) klsaca gulyas diye anllmaya ba~landigffil belirtiyorlar. 115
 bte yandan, ~irndilerde gula;;m Yeni Dii.nyanm (Amerik.a'run) iiriinleri
olan domates ve biberle pi~irildigi, Macarlara ozgii bu yernege amlan
girdilerin c;ok sonralan katJ.ldtgmm da alb c;iziliyor.

GURME-GOURMAND
... 'Gourmet'nin kokiinde 'gromet' var, taa XIV. yiizylldan kalma.
$arap tiiccarlanmn u~aklarma boyle denirmi~- Fransa'da.
Gel zaman, git zaman 'gourmet' c;ifte anlam kazanmt~. Biri ~araplann
tadma bakan ki~i (degustateur), ikincisi ise yemek ve ic;mek konusun-
da incelige onem vermek demek. Bir de 'gouhnand' var. Eskiden iki
sozciik e~ degerdeyken, xvm. y\iZylldan itibaren 'gormand' sadece iyi
yemekten zevk alan biri, 'gourmet' ise iyi yemekleri se~esini ve
haklam vermesini bilen anlanunda ayrrt edilmi~. Damak tad! sahlbi
yani. FransiZlar bu tiir ki~ilere 'fine gueule', 'fme bouche' veya 'bic fm'
de derler; 'ince' dil, agtz, gaga benzetmeleriyle ...
Yemek merakhlannm, midesine dii~kiin olanlann da elbette bir strala-
mast var: Ac;goz (goinfre), obur (goulu), bogazma dii~kiin (gourmand),
ince zevk sahibi (friand), agzwn tad1nt bilen ki~i (gourmet), iyi
yemesini, i9mesini bilen, yemek pi~irmeyen ama nas1l ya}nldlguu iyi
bilen (gastronome). 'Gastronom' da Tiirkc;esi. Yeme ic;me sanatc;lSl
desek mi?'' (Artun Unsal: "'Ehl-i harabattan' Hakkl Bey'e sa.ygllanmla... ",
Radiko.l, 20 Nisan 1997, s. 6.) (Aynca bkz.: GASTRONOMi, ~ARKUT0Ri)

GYPSY
Tiirkiye'de r;ingene diye amhrlard1. Kendilerine Roman denilmesini
yegliyorlar. Simdilerde genelde istedikleri gibi aruhyorlar. Ama, ozel-
likle Time of Gypsiesl(:ingeneler Zamam adh filmin gosteriminden
sonra gypsy (Okunu$u: Cipsi) diye yaz:tp konu~anlar da c;ogald1.
Diinyamn her yanmda bir yerden bir yere siirekli goc;eden bu insan-
lann bir bOliimii 1500'lii ylllandan birinde ingiltere'ye geldikleriilde,
yanh~hka Mtsrr'dan geldikleri sarulnn$. Dolaytstyla konakladlklan
bolgenin yerlileri yeni gelenleri Egypcyans (Mzsrrlzlar) olarak
adlandum1:;;lar. Sonralan daha kls soylemeye b~lanu~lar ve Gypcyans
olmu~ anllt:;;lan. 1600'lii ylllann b~lannda da; bugiinkii sozciik ortaya
c;Ikrm~: Gypsies. Ote yandan Fransa'ya gelenlerin ise Bohemya'dan
goc;tiikleri samlm1~ DolaylSlyla, Frans1zlar da yeni gelenleri
116 Bohemian/Bohemyalz olarak adlandlrmt$lar.
HAlJW

"May1s gelince annesi bileklerine san iplik baglard1. Bu iplikler son-

bahara kadar bileklerinde kahr, onlan hastahk getiren "Ulker"
riizganndan korurdu. "Ulker" sadece insanlan degil koyunlan, ke~ileri
de ~aq;>~, hasta ederdi.
Bu miiiBr da bu taraflara kocaman gapyah yelkenlilerle Arabistan'a
gidip gelen kaptanlann getirmi~ olmas1 gerek: Araplar, ~ollerdeki kum
bulutlannda cinlerin bulundugunu zannederler ve bOyle bir kum bulu-
tunun riizgann etkisiyle done done yakla~tlgrm gordiilderinde "Hadid
ya me~'um!" derlermi~.
Hadid, demirdemekmi~, yani riizgarla beraber gelen kotilliikleri, cin-
leri ka~mn~, korkutrnak ic;in Araplara demir gerek... Bize de sar1
iplik. Hadid, belki de Arabm belindeki b1~akb, klh~h ... " (Sel~uk Erez:
isumkoyaltl Bodrum, Bilgi, Ankara Ekim 1996, s. 20-21.)

HAKi
Askeri iiniformalann rengi haki'dir. Persc;ede kak=toz demektir.
Urducad.aki tozlu ya toz renkli demek olan kaki sozcugu Persc;eden
etkilenmi~tir. Hindistan'1 i~gal eden ingiliz Askeri Giic;:leri bu tozlu
~evrede giydikleri iiniformalan ic;:in lrullarulan dokumayt bu sozciikle
arum~lar ve kendi dillerindeki yaz1h~IID sozciigiin ozgiin telaffuzuna
uygun hale getirebilmek ic;in khakPye don~tiirm~lerdir.

HAKiKAT
Bkz.: SERiAT-TARiKAT-HAKiKAT

HAFPENINGS/OLU~UMLAR

Kolaj tekniginin (Bkz.: KOLAJ) daha da ileri gotiiriilerek, gosteri 117

 sanatlannm da devreye sokuldugu bir sanatsal uygulamaya verilmi~
alan ad Happeningstir. Bu uygUlama Tiirkc;e'de Olu~umlar diye arul-
maktachr. Happening terimini ilk kez ABD'li sanatc;1 Allan Kaprow
(1927-) kullanrm~trr. 1959 yllmda yayunlanan yaz1s1, biribiriyle ilgili
bir dizi 'olay'm senaryosunu da ic;eriyordu ve ba~hSJ, 6 Bo/Umde 18
Hoppeningsti. Olu~umlar, Kaprow'un bir New York sanat galerisinde
gerc;ekle~tirdigi ilkinden soma, hiZla yaygmla~tl, Amerika kltasmm
ch~ma da atlach. (Aynca bkz.: KOLAJ, MONTAJ)

HA!)HA!)- HASHASiN
"~ii ismailiye mezhebinin 1094 tari-
hinde ortaya c;1kan bir kolu, baz1
Arap yazarlar1 tarafindan Ha~ha~in
olarak adlandmlm1~tlr. Ha~ha~,
Arapc;a esrar kullanan anlamma
gelmektedir; ha~ha~in ise, bunun
c;oguludur.
Bu mezhep, islam mezhepleri ic;inde
en tutucu olanlardan biridir ve islam
kaynaklannm c;ogunda bunlardan
nizari ya da Allah'1 inkar eden
anlammda miilhid olarak soz
edilmektedir.
H~ha~in kelimesi Batl dillerine assassin, yani katil, suikastc;1 anlamm-
da kullanllmaktad1r. Nizarilerden ha~ha~in olarak soz eden Arap kay-
naklanm kullanan iinlii
Frans1z oryantalist Silvestre
de Sacy assassin kelimesini
ve Nizarilere ili~kin an1lanm
, anlahrken, Hasan Sabbah'm
Kuzey iran'daki Alamut

Ustteki resim:
Albrecht DURER 'in iinlii yap It!.
Alttaki resim:
Michaelangelo 'nun Sistine
Sapelinin tavamna yapt1g1 Adem
118 ve Havva betimlemesi
Kalesi'nde bir uyu~turucu cenneti yaratt1W.m ve bu ~ekilde etkiledigi
mi.iritlerine siyasal cinayetler i~lettigini aktarmaktadJ.r.
Selc;uklu egemenligi altmdaki Iran'da ya~ayan ve oldulwa iyi bir egitim
alm1~ olan Hasan Sabbah, Selvuklulara kar~1 suikast eylemlerini
1092'de ba~latm1~h ve ilk kurban1 Melik Sah'm veziri, kendisinin de
<;ocukluk arkada:;a olan Nizarn-Ul Miilk ohnu~tu." ("Ha~ha~i.n Efsanesi",
Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s.68.)

HAT TRICK
Son y1llarda i:izellikle futbol oyunumda aym mavta usti.iste 3 gol atan
oyuncudan soz edilirken "hat trick yaptz" deniliyor. Hiv kimse deyimi
Tfukvele~tirrnek <;abas1 'gosterrniyor. Ya aynen yaz1yor, ya da oku-
nu~unu, -- yani, het trik diye yazarak buyiik bir zahmete katlantyor.
Tfuk<;ede kar~11Ik ararsak, Japka numarasz diyebiliriz omegin. Ya da
filanca oyuncu ~apkabk i~ ba~ardt; hatta hatta Japka t;zkarttzrdz niye
denilmesin!? Her neyse, hat tric~e donelim. Ki:ikende futbol oyununa
ithal edilmi~ bir deyim bu. Kriket oyunundan ahruna. l700'lerin
ingiltere' sinde kriket oyununda iisttiste 3 puan alan oyuncu bir odiil
kazamrrn1~. Bu odiil ya yeni bir ~apka olurmu~, ya da ~apka
dola~ttrarak toplanan para ...

HAVVA
"Anadolu'nun Frigya bolgesinde Semele olarak tamnan Ana Tann<;a
Orta Anadolu'da Kybele ya da Hepa diye amhyordu. Giiney Bah
Anadolu yani Likya'qa ise Likya dilinden Lat diye amlrr. Hepa Batt
Anadolu'ya ta~mmca Hebe olur ve Olympos tannlanna nektar ~erbeti­
ni sunan saki olur. Ama Filistin'e kendi adlanm veren Anadolu goy-
menleri Pula-sati'ler Hepa'yt Yiirselim'e (yani Kudus'e) ta~1rlar. Orada
Hepa Heve, yani Havva anamtz olur. Yfuselirn'in kahraman1, daha
dogrusu Kan'anlr-larm kahramam Adamos' la evlendirirler."
(Halikarnas Ballk~Isi: Dii$iin Yazrlan, s.69, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.) .
Halikarnas Bahk<;1s1 amlan kitabmm 95. sayfasmda da ~oyle yazrm~t1r:
"Adamos s1m yere gelmez demektir."
(Aynca Yiirselirn, Kudus ivin bkz.: JERUSALEM ve bkz.: ADEM) 119
 HAZAR
"KlZll ba~hk giyme adeti, isa'dan iki bin yll onceden beri gii.ylii adalet
anlayt~mi temsilen, Zerdii~t'iin Mazdek rahiplerinde bilinmektedir.
Bunlar, Ortadogu'nun en kutsal meyvesi "Nar" (ic;inin klzll, koze ben-
zemesi ozelligiyle) bic;imli kmmz1, c;akmhh, tac; ba~hk takarlardl. Ate~,
bu inan.;ta tek Tann Ahura Mazda'nm yeryii.zii.ndeki sirogesidir.. Zaten
Athar'dan Ater ve Azer (Hazar), Atharbagd_an'dan Azerbaycan olu~­
mu~tur (ate~ yeri)." (Bur.,:ay Anger: "En Cekici, En Kahraman", Cafe Pazar,
14 Ocak 1996, sayt:57, s.l2-13.) (Aynca bkz.: KIZILBA~)

ID-FI
Plaklarm, radyolarm, walkmanlerin, kaset.yalarlarm, miizik setlerinin
tizerinde Hi-Fi (Okunu~u: hay-fay) yazdlg1 bir dbnemde ya~1yoruz.
Hi-Fi, yiiksek sadakat anlamma gelen High Fidelity (Okunu~u: hay
faydeliti) deyiminin kisalnlmi~Idir. Sesin ve/ya da seslerin ashna sad1k
olarak kaydedildigini ve aslma sadlk. olarak dinlenebilecegini/ duyula-
cagml belirtmektedir Hi-Fi belirteryi.

HIV
AIDS'e yol ac;an virus HIV diye an1lmaktadrr. HIV, ingilizce'de insan
bagr~zkhk yetersizligi viriisii anlamma gelen ii.y sbzciigiin, - H(uman)
l(nununudeficiency) V(irus) sozciiklerinin ba~ harfleridir. (Aynca
bkz.: AIDS)

HiYEROGLiF
Yunanca kutsal anlamma gelen hieros, oyma anlamma gelen
glyphikos sozciiklerinden olu~an bile~ik sozciik hieroglyphikos
yaygm olarak bilini~iyle hiyeroglif, 'kutsal oyma' demekse de M1s1r
. dilindeki "tanrzmn si:izleri" deyiminin Yunanca soyleni~idir ve resim-
yazlda kullamlan simgelerden her birine verilen addrr. Eski M1s1r arut-
larmda goriilen bu simgelerin her biri betirnledigi varllk. ve/ya da nes-
neleri de temsil etmekle birlikte, genelde, belli sesler ve/ya da ses
topluluklmm gorselle~tirir. Ve simgelerin hangi nesne ya da varllk.-
120 larm yerine kullanllm1~ oldugu 90k zaman arytk seryik degildir.
HOMiNiST
Bkz.: BffiLIOBIBULI

HOMO
Homo, Latince'de "Adam" demektir. Adam, yani Adem. Adem
"erkek"tir. Biz Tiirk9e'de, homo kar~llrgr "insan" sozciigunii kullamyo-
ruz. (>me gin, homo sapiens, Tiirk9e'de alallz insan; homo faber=alet
yapan insan&r.
Gazeteleri a91yorsunuz; ba~hklar: "Meclis'teki homolar" ya da
"Homolar yiiriidii" ya da "Polis diin gece homolan topladz ", vb. Yani? l
Yani, "Meclis'teki insanlar", "insanlar yiirii.dii", "Polis diin gece insan-
lan topladz". Anlamsrz! <;::Unkii kastedilen, homoseksiieller. Oteki de-
yi~le, e§cinseller. Ne var, homo, homoseksiiel ya da e~cinsel anlamma
gelmiyor. E~cinseller kaste~iliyorsa, homonun pe~ine seksiieli ekle-
mek gerek.
Aynca, Grek9e'de ise, homo sozciigii, aym, e~ anlamma geliyor.
Homogen=aynztiir demek oluyor. Homoseksiiel de ayruseksten; yani,
e.Jcinsel. Dolay1sryla, yalmzca homo deyince, aym ve/ya da e~ demi~
oluyoruz.
Ote yandan, homo, Latince'de "erkek" anlamma geldigi i9in, orada da,
homoseksiiel bile~ik sozciigiiniin yalmzca erkek e~cinseller i9in kul-
lamldrgr kanrsr yaygm. Hay1r, homoseksiiel, yalmzca erkek e~cinsel
i9in degil, kadm e~cinsel i9in de kullamhr. <;i.inkii, homoseksiiel bir
homoimn aym seksten, yani erkek ise erkekle, kadmsa kadmla qcin-
sel oldugunu anlatryor.

HONG KONG
Bu <;::in kenti adJru
cografik konumun-
da almaktadrr. Hong
Kong, mis kokulu
dereler ya da kokulu
dereler anlamma
gelmektedir. 121
 HONOLULU
Ad1, yerlilerce, en azmdan 1100 yllmda konulmu~ olan Honolulu,
ortii!U liman anlarnma gelen bir sozci.i.ktiir.

HOROSKOP
YildiZ fah yaymliarnayan gazete-dergi yok gibi. Giinliigii de, haftahg1
da, ayhg1 da yrld1zlann etkisiyle insan ya~anunda olacaklan duyur-
maya ozen gosteriyor. Kimi zaman Ytldtz Fait ba~hgr yerine
Horoskop/Horoskopunuz/Horoscope ba~hg1 kullanthyor. Grekt;:e'-
den gelme bir bile~ik sozciik Giekt;:e'de horoskopos=saati gozleyen
demek. Yani horo=saat, skopos=gozleyen sozciikleri bir arada
soyleniyor. Kokende, fal ile bir ilgisi yok anlatrlan eylemin. Ama,
yzld!Zlan gozlemekle ilgisi var. MlSlrhlar, gokteki ylldtzlan saat gibi
kullanmak istemi~ler. Ama9larmt geryekle~tirebilmek i9in, onar giin
arayla dogan 36 parlak yrldrz set;:mi~ler. Ba~larnr~lar bu yrldrzlan
gozlemeye. Gozleyerek, ylldiZlann devinimine gore zamam belirleye-
cekler... Latin yazarlar, Mtstrhlarm set;:tikleri bu yrldtzlara decan
yzldzzz admt vermi~ler. Zamarn belirlemek i9in gosterilen bu gozlem
9abas1, her bir decan ylldzzzmn belirli bir yere geldiginde yerkiirede
birtaklffi devinimlere, etkilere yol at;:ttgt saptamnca, onceden ~oyle ola-
cak, boyle olacak diye kehanetlerde bulunabilme olanagllll saglam1~.
Ve i~ falcthga dokiilmii~- Decan ytldtzlan da ylldtz fahnda temel olan
12 burcun alt boliimleri olarak bur9lar ku~agmda yerlerini almt~lar.
(Aynca bkz.: ASTROLOJ.i)

HOSTES
Uyaktaki sentis gorevlisi hanzmlarahostes denmektedir. Hostes deyin-
ce bilinir de, servis gorevlisinin erkegine verilen ad pek yaygm kul-
lamlmaz Tiirkt;:e'de. Yani, host sozciigii hostes denli yaygm kullaml-
maz. Oysa, hostes, hostun kaburga kemigidir; hostes. hosttan
tiiremi~tir. Bir kentleraras1 otobiiste servis gorevlisi erkekti.
Yolculardan biri kendisine "hastes, bakar mzsm" diye seslenince, "ben
hostes degilim" diye sert bir sesle tepki gosterdi. Yolcunun, "peki, seni
nasll yag1rmahyrm" sorusunu ise, "muavin" diye yanttladt ktsaca.
122 Oysa, ~ofor muavinligi, bir ba~ka deyi~le siiriicii yardzmczlzgz yapm1-
yordu. Diipediiz hosteslik ediyordu. Daha dogrusu hostluk ediyordu.
Yani ev sahipligi ediyordu otobiis ~irketi adma. Hostes ise, ev sahibe-
sidir.
"Ba~langH;:ta kan~Ik goriinse de, ingilizce'de ev sahibi "host" ve konuk
anlamma gelen "guest"in anlamlan kokende aym. Her ikisi de Hint-
Avrupa dilindeki "ghostis" yani "yabanc1" sozciigunden tiirerni~. Bu,
Latince' deki "hostis" yani "yabanc1", dolaytstyla da "dii~man"
sozciiguntin de kokeni.
Bu rollerden biri, oteki olmadan var olamaz. Ev sahibi ve misafir, bir-
likte bir olay1 payla~1rlar ve yine birlikte konukseverlik kurallanna
boyun. egerler. Yine aym kokten tiiremi~ "hostility" yani dii~manllk
sozciigu, Demokles'in klhc1 gibi bu ili~kide ya yemek olaymdan once
ya da yemekten sonra ortaya !iakmak iizere her zaman haz1rd1r."
(Ahmet Ors: "Sofra Kiiltiiri.\: Ban~ Sofras1", Cafe Pazar, 28 Nisan 1966, sayt:72,
s.22.)

Yukandaki satlrlardan, bir sozciigiin daha kokenini yakahyoruz.

Hayalet anlamma gel en sozciik, omegin ingilizce'de ghost'tur. Belli ki
o da ghostis'ten geliyor. Ghostis'inyabanct demek oldugu goz oniinde
tutulursa, hayalet daha anlamh bir sozciik. 'Goriilen 'in yabanc1 filan
de gil, diipediiz imgelemin iirtinii oldugunu belgeliyor...

HOMOR (HUMOUR)
"... ~imdi burada klasik anlamdaki katikatiirle hiimoristik des en
arasmdaki aynm iistiinde durahm. Biz genelde hiimoristik desen
kar~1hg1 ~izgi ile mizah, .;izgide mizah, grafik mizah, ya da 4Yizgi
giilmece terimini kullamyoruz. Ama bu terimlerin yeteri kadar a9Ik
oldugu soylenemez. Bii' kavram karga~ast ortaya ~tlktyor. Gii~tliik,
humour kar~thgl mizah, ya da gtilmece sozciigi.lnii kullanmamtzdan
geliyor.
Mizah sozciigu Franstzca ve ingilizce'deki humour anlamlnl veriyor
mu? Sanrmyorum. Mizaht biz 90k kez giilmece, g:Uldiirii, latife, niikte,
ftkra, istihza, hiciv, alay, espri anlammda kullantyoruz.
Ama humour bunlardan his;biri degil galiba. Humour kar~1hg1 olarak
gfilmece sozciigu pek tutmadl. Mizah, humour'dan s;ok degi~ik kap-
samh oldugq i~tin humour'un inceligini verrnedi. 123
 Kap118ta 'mn bir hiimoristik ~aiz~masr.

Humour Noir kar~thgt Kara Mizah soziiniin de tuttugu soylenemez.

Humour Noir diinyadaki sa<;:maliklann kmc1, act ve umutsuz bir
bit;imde ele ahnmastdrr. Kara Mizah bOyle bir anlam ta~Ir nn?
Mizah Arap<;:a bir sozciiktiir. Tiirk Dil Kurumu'nun sozliigtinde bunun
kaq.thgt giilmecedir. Mizahm Franstzca kar~thgt da satire'dir,
humour degil. Mizah gazetesine journal satirique denir, journal
d'humour degil. Biz her ikisine mizah gazetesi diyoruz.
Oyleyse humour nedir? Humour t;izgide de olur, sozde de, yaztda da,
yiiz-goz, kol-bacak. hareketlerinde de. Mimetisme dene.n taklit~ilik de
bir humour tiiriidiir.
Grand Larousse Encyclopedique'e gore FranslZCa'da humour sozciigii
ingilizce houmour'den gelmi~tir. Ne var ki, ingilizler de Humour'u
Franstzca Humeur'den almt~lardtr. Humeur Franstzca'da mizat;, tabi-
at, huy demektir. ingilizler Humeur'u Humour'a <;:evirmi1;lerdir. Yani
Humeur Fransa'dan ingiltere'ye gittikten sonra Fransa'ya Humour
olarak donmii~tiir. Bu sozciik ingiltere'de Elizabeth <;:agmda (XVI.
yiizyi.lm ikinci yansmda) ruhsal bir ne~e durumunu anlatmak it;in kul-
larulmt~, XVII. yiizytlda da ~aka anlamma gelmi~tir. Humour bu
anlamda komik'ten degi~ik bir it;erik kazariiD1~trr. Komik sozciigii
genelde toplumun, yadrrgad1g1 yanh~lar ve saptrrmalar kar~tsmda
giilmesini belirtir. Humour'da ise anlamsiZhklara, ah~kanhklara ters
dii§en davram§lara kar~1 bir tepki vard1r.
Bu anlamda Humour .sozciigii Fransa'ya XVIII. yiizyilda girmi~tir.
Buna Franstzlar ilk kez Anglosakson yazarlarda rastlami~lar, sonra
kendileri de kullanmaya ba~lami~lardtr. <;izgilerde Humour'u ba~latan
ilk Franstz karikatiirciller Daumier, Caran d'Ache, Abel Faivre olmu~­
tur.
124 Paul Valery, "Humour t;evrilemez, anlatllamaz bir sozciiktiir"
demi~tir. Bergson'a gore "Humour insanm belirli bir durum kar~tsmda
akdhca olmayan bir tepki gostermesidir."
Alfred Hitchcock'a gore "Humour sac;:mahk.lann kavranmasmm tek
yoludur." Humour konulu bir kitap yazm1~ olan Robert Kacarpit'e
gore "Humour bir var olma sanatlmr". Franc;:oise Cavanna "Humour
y~amm sac;:mahklanm ortaya koyarak insan1 dii~iindiiren biiyiitec;:tir"
diyor. Jacques Sternberg'e gore "Humour'un mevsimlik olaylarla,
bulvar esprileriyle hie; ilgisi yoktur. Humour bir gorii~ ac;:tsi, bir ic;:ten
bakl~, diinyay1 ve c;:e~itli nesneleri kavrama bic;:imidir."

Bu sozlerin 1~1gmda Humour ~oyle tarumlanabilir: Humour insanm

giiliinc;: bir durum ya da bir sac;:mahk kar~tsmda ciddi bir goriiniim takl-
narak ne:;;esini saklamas1 ve duygular1m sogukkanhhkla anlatmastdtr.
Mizah bu degildir elbette. 0 halde Humour'u b~ka bir sozciik.le anlat-
mamtz daha dogru olur.
Hiimoristik desen c;:izen sanatc;:1, ele aldt~ bir sac;:mahgt hie; abart-
madan, zarif bir bic;:imde c;:izgilerle anlatan sanat<;:tdtr. 0 halde
karikatiircii ile hiimoristik desen sanatps1 arasmda da aynm vardtr.
Karikatiircii geni~ kitlelere seslenmeye, giincel ve popiiler olmaya
yonelir, geni~ ileti~im olanaklan arar.
Hiimoristik desen sanatc;:•s• ise kendi <;:izgilerini anlayan, kendi kod-
larmi c;:ozebileti, humourun inceliklerini kavrayan bir azmhga seslen-
mekle yetinir.
Karikatiirde genelde bir kavga, bir b~kaldm, bir ~iddet havas1 ege-
men olur. Karikatiir ytklc1drr, toplum diizeni ile, kurum ve kurallarla
alay eder. Karikatiirii goren ki~i konuyu hemen anlar, karikatiir ba~anh
ise kahkahay1 basar.
·.
Hiimoristik desende ise okuyucu yava~ yava~ etkilenir, dii~iiniir,
giiliimser. Tiim mesaj c;:izgilerdedir. Genelde desenin ic;:ine balonlar
yerle~tirilmez, alt yazllar (lejandlar) yoktur. Konunun siyasal ve giin-
cel olmas1 da ~art degildir.
Gazete karikatiiriiniin birkac;: giinliik ya~am1 olmasma kar~thk
hiimoristik desen uzun ya:;;amh ve kahctdtr.
Bugiin tiim diinyada ve bizde bu iki tiir karikatiir ve hiimoristik desen
anlayt~mda ayn ayn uzmanla~m1~ sanatc;:Ilar oldugu gibi iki tiirii bir
arada gotiiren sanatc;:tlar da vardrr. Birinci tiir desenlere "gazete ve 125
 dergi karikatiirii", ikincisine de "sanat karikatiirii" dendigi oluyor.
Sanatsal karikatiir anlay1~1 zaman ivinde gazete karikatiirlerini de etki~
liyor." (HifZl Topuz: "Karikatiir ve ileti~im", 2. Uluslararas1 Karikatiir
Festivali, KarikattirVakfi Yaymlan, Ankara, Ma)'ls 1996, s.9-10.) (Aynca bkz.:
K.ARiKATUR)

HlrRREM SULTAN
"Avrupab tarihviler Hiirrem Sultan'1 Roxelana, Rossa, Roza adlar1 ile
tamtular. Pietro Bragdino Hfurem Sultan'm Rus asllh oldugunu ileri
sfuer. Bunun yan1 sua Frans1z oldugu hakklnda da iddialar vardu.
islam Ansiklopedisi'nde bir papazm klz1 oldugu ifade edilir. Gali9ya'da
Lipa nehri iizerinde Rogatino kasabasmdandu. Kmm Tiirkler'inin
Dinyester nehri boyunca yapt1klar1 ak:mlar masmda esir almmt~ttr.
Saraya takdim edildiginde miitebessim vehresinden dolay1 "Hiirrem"
ad1 verilmi~ti. Diizgiin viicudu, hafif kalkik. burnu, manal1 bakl~lan,
gamh giiliimseyi~leri ile dikkati veken bir yap1s1 vardtr. Bragdino onu
"giizel" bulmaz, fakat "§irin" diye tasvir eder. Bu tasvirlere gi.iveninin
verdigi rahatllk ve etki giicii de eklenince padi§ah tarafmdan huzura
kabul edilmesi uzun sfumeyecektir.
Osmanh tahtmda Kanuni Sultan Siileyman vard1r ve Hi.irrem'i ilk
gtirdiigu anda sevmi~tir. ilk olarak Sehzade Mehmet'i di.inyaya getiren
Hi.irrem Sultan, padiph i.izerinde daha ilk ytllarda etkili olmu§, "Cihan
Sultant" iizerinde mutlak bir h§.kirn.iyet kunnu§tur. Hfurem Sultan'm
padi§ah iizerindeki tesiri istanbul'daki yabancl elvilerin vok yabuk
dikkatini vekrni~, 1526'da Venedik el9isi Bragdino ve sonra diger elvi-
ler raporlarmda ana onemli yer aymm~lardu. (Ergun Hi.;ydmaz:
II

"Hillcti.met Gibi Kadmlar", Sabah Magazin, 3 Kas1m 1996, sayJ:17, s,26-28.)

HUSN-iHAT
Arapva giizel anlamma gelen hfisn sozciigu ile ~izgi anlamma gelen
hat sozciigi.inden olu~an hiisn-i hat, giizel yau anlamma kullamlmak.-
taysa da, kokende giizel ~izgi demektir. Geleneksel islam sanatlan ·
arasmda yer alan hat sanab~ ~izgi sanat:t anlamma gelmektedir.
Elbette, bugi.iniin vizgi sanatr deyi~inin belirttigi anlarn degildir bu.
126 Arap9a yazmm giizel yazlld1glm, sanatsal yazlldtgrm anlatmaktadlr.
Giizel yaz1 yazanlara, giizel hat
9ekenlere hattat denmektedir.
"Hattathk, yani en ko§eli ve kas-
katz kufisinden en i§lek ve yumu-
Jagma (sultan/arm tugralarz gibi)
varzncaya dek bii.tiinii.yle yazz, ve
ayrzca resim-yazl (pictogramme)
niteliginin ona verdigi eksiltili
(elliptique) goriiniim, miisliiman
sanatzna yeni bir boyut katar; bir
r;qit tapmma davranz§zdzr bu,
r;iinkii. Kur'an naszl 'vurgulara,
tonlara ve duraklara ozen goster-
ilerek' (Kur'an, LXXIIL 4) okunu-
yorsa, 'elin dili' olanyazz da kendi
bir;imini ararken, hem fiJkzran,
hem yepyeni, hem de anlamz gizli
alan dinsel heyecaznl ornek tutar
ve Soyut Sanat dedigimiz §eyin hemen yanznda yer alzr. Boylece
geometrik kufi yazz ile Thea van Doesburg veya Van Tongerloo gibi
ressamlarzn sanatz arasznda szkz bir akrabahk bulunur. .. "(Victor Beyer:
"<;::agda~ Sanat ve islam Sanatl", <;::ev:Ismet Birkan, Sanat, 15 Kas1m 1972.
sayd4.)

127
 ILLINOIS
ABD'nin 21. eyaletinin ad1 da, bin;ok eyaletin am gibi, o bolgede
ya.§ayan yerli kabilesinden gelrnektedir. Simdilerde illinois Nehri diye
bilinen suyun vevresinde ya~ayan K1Z1lderili 'kabilesinin adl ilini idi.
insan demekti. 1679 yllmda Robert La Salle yonetiminde bolgeye
gelen Frans1zlar, ilini sozciigunii .;:ogul, yani insanlar yapmak i.;:in
FranslZ gramerindeki kural1 kullandl ve b6ylece illin kokiine ois eklen-
di: Boylece kabile, nehir, btilge ve sonu.;:ta kavmllmaz olarak eyalet bu
adla amlrnaya ba~land1. Oysa, Frans1zlar birazclk ara~trrsalard1, ilini
sozciiguniin kabile dilindeki yogulunun ilinuk oldugunu ogrenecek ve
belki de bugiin illinois yerine ilinuk eyaletinden soz edilecekti.

IMF
Dv yabanc1 sozciigiin ba~ harflerinden olu~an IMF, yabanc1 dil bilen-
lerce AyEmEf diye, bilmeyenlerce iMeFe diye soylenir ve okunur.
I(ntemational) M(onetary) F(und)=Uluslararast Para Fonu demektir.
Ancak, BM (Birle~mi~ Milletler) ya da ABD (Amerika Birle~ik
Devletleri) gibi Ti.irkve klsa aruh~1yla degil, yabanc1 dildeki gibi
yazthp soylenmektedir. Zaten, ayncahkh olanlar BM ve ABD'dir.
(Aynca bkz.: AWACS, BM, OECD, NATO)
Uluslararas1 Para Fonu yardtm ivin baFuran iilkelere gerekli
incelemeleri yapsm diye kimi ya da kimleri gonderir? Herkes biliyor:
Uzmanlarrm ... Pekiyi, oyleyse IMF Ajanlan kimdir? Uzmanlanndan
ayn olarak bir de ajanlan m1 var Il\1F'nin? Evet, IMF Ajanlan var var
olmasma da, bunlar Uluslararas1 Para Fonunun ajanlan degil. Tiirkiye'-
de TRT-TV'de "Gorevimiz Tehlike" adlyla gosterilen (ve bugiinlerde
sinemaya aktanlm1~ alan) "Mission Impossible" dizisindeki gozii
pek, becerikli, olanakslZ gorevlerin ajanlar1. l(mpossible) M(ission)
128 F(orce) Agents. Yani, Olanakszz Gorev Gucii. Ajanlarz. ••
IMPRESSIONISM I iZLENiMCiLiK
1874'de Paris'te sergilenen, giin dogarken Le Havre limanmt g6steren
Claude Monet (1840-1926) imzah ve lmpressionlizlenim yaftah bir
resim, once akrmm admm konmasma, sonra da 1~agm ba~ tact edilecegi
uzun si.irecek bir donemin ba~lamasma yol verecektir.
Claude Monet genc;: bir ressamdt. Uzunca bir si.iredir gene;: Frans1z
ressamlan ah~llml~ID dt~mda tuvaller boyamaktaydllar ama; Salon ser-
gisine kabul edilmiyorlardr. Monet de Impressionu iki ytl once
gerryekle~tirmi~ ama sergileyememi~ti. Sergiye kabul edilmeyen resim-
ler, ikinci bir salonda -- Salon des Refuses (Reddedilenler Salonu)'de
sergilenince Monet'nin yap1t1 da goriilme olanagm1 bulmu~ oldu.
Ancak, o giine degin ah~llm1~ Avrupa resmi gelenekleri ve kahplarma
aykm dii~en bu resim olumsuz tepkilerle kar~lla~t1. Monet, sabah saat-
lerinin sisi ic;:inde, dogmakta olan giine~in 1~lklan altmda hayalet gemi-
lerin, hayalet vinc;:lerin, hayalet klymm, hayalet sandallarm g6riildiigu
bir resim yapmakla kalmamt~tl. Yalruzca bil;im degil, resmin ozii --
i.;erigi de yitirilmi~, her ~ey dl~larum~t1.
Gazetelerde yaytmlanan haberler inamhr gibi degildi. Bir habere gore,
Reddedilenler Salonunda Monet'nin resmini goren bir sanatsever
deliye donerek kendini dt~anya atnu~ ve Boulevard des Capucines'den
gelip gec;:mekte olan masum insanlan zszrmaya ba~lamt~h!

A/ama admz veren Monet'nin "Impression" adlz tablosu. 129

 Bir sanat yazan gazeteci, resmi a~agJ.lamak amactyla, Monet ve
arkada~lanm da kapsamak iizere, bu tiir resim yapanlan Monet'nin
resmine koydugu addan 9ili~la, Impressionists diye anmca, aktmm adt
konmu~ oldu. Amact, 'garip' resimler yapmakta direnen gen9 ressam-
larla alay etmekti. Oysa, 19. yiizytlm sonlarmda once Fransa'da, daha
sonra resme a~ina iilkelerde etkin olacak bir devrimin 'isim babast'
oldugunun avtrdmda de!!ildi_

I.Q.
ingilizce'de zeka anlamma gelen intelligence si:izciigu ile katsay1
anlamma gelen quotient si:izciiklerinin ilk harflerinden olu~an I.Q., bir
kimsenin zeka diizeyi anlammda kullamlmaktadtr. Yabanct dil bilen-
lerin AyKu (u inceltilerek okunur), bilmeyenlerin I-Ku diye si:iyledik-
leri I.Q., hazrrlanm1~ bir testin uygulanmas1yla i:ilviiliir. Dogru yamt-
larm toplad1g1 puan ki~inin I.Q'sunu verir. I.Q. degerleri gore ki~ilerin
zeka durumu Lewis M. Terman'm smdlamasmda a~agtdaki gibi nite-
lenir:
25-50 hnbecile (ahmak) 90-110 Average (orta)
50-70 Moron (zekas1 geli9memi~) 110-120 Superior (iistiin)
70-80 Borderline (stmrda) 120-140 Very superior (9ok iistiin)
80-90 Dull (donuk, gabi) 140 iistii Genius (dahi)
(Aynca bkz.: MENSA)

I~IK-GOLGE TEKNiGi: CIDAR-OSCURO (kiyaroskuro)

Resimde iki boyutlu gi:iriintiiniin iiviincii boyuta kavu~masma yardtm-
ct olan tek teknik, perspektif ~izim degildir. Golgeleme tekniginin
katk1s1 da en az perspektif 9izim kertesinde i:inernlidir.
Gi:ilgeleme teknigi, italyanca'da 1~1k anlamma gelen chiaro ve gi:ilge
anlamma gelen oscuro sozciiklerinden olu~an bile:;;ik sozciikle de, --
chiar-oscuro (kiyaroskuro) diye de amhr. Chiar-oscuro, yani I$Ik-
golge teknigini 15 _ yiizytlm sonlarmda biiyiik ba~anyla kullanan
sanat91 Leonardo da Vinci olmu~tur.
I~tk-gi:ilge teknigi, 16. yiizyllda aga~tbasktlarda tek rengin tonlarmt
130 eldelemek amactyla kullamlmt~hr. 17. yiizyllm sonlarma dogru ise
9izim ve resirnde 1~1ktan golgeye
ge<;i~i anlatan bir terime donii~­
mi.i~tiir. dteki bir anlat1mla, once-
len tek renkli basktlarda kullamlan
bir teknigin am olan l~lk-·golge ton
dii.zenlemeleriy le ilgili bir genel
tutumun adt olmu~tur.
Tek renkli bir nesnenin rengi de
1~1k alt~ma gore degi~ir. Nesnenin
tek rengi, (1~1g1 alt~ma gore), par-
lak 1~1k altmda a91k, golgede kalan
kesiminde koyu gozii.kfu. (Rengin
degerleri ve/ya da ktymetleri;
'valor', 'value'.)
Yurnurtanm kabugu beyazd1r. Elde Sinemada ~~~k-golgeyle gerilim
tutulup bakllmgt zaman kabugun yarat1hr.
her yam aym beyazhkta gozlenir. Gel gelelim, bir yumurta <;izmeye
kalk1~Ildtgmda, yalmzca d1~ <;izgisiyle yetinilirse, geometrik bir bi9im,
-- bir eliptik eldelenir. Bu eliptigin yumurta oldugu htikmii. yoruma
baghdrr. Oysa, 1~1k-golge teknigi uygulandtgmda; yani, eldelenmi~
bi9imin rengi aii:tkh koyulu olarak (beyazm tonlan; renk degerleri)
belirtildiginde eliptik bi<;im, yoruma gerek brrakmaks1zm, bir yumurta
goriintii.si.inii. ahr.
Sanat91, rengin (renlderin) <;e~itli tonlanm kullanarak imge(ler)in ii9
boyutlu gtiziikmesini saglar. Bu tonlamalar, gen;:ekte, nesne yi.izeyine
yans1yan 1~1gm yol ac;;ng1 etkilerdir. l~tk-giilge teknigi (ya da giil-
geleme teknigi) yalmzca <;izgiyle ger<;ekle~tirilen degil, boya kul-
lanllan resimlerde de uy~ulamr.

ISO
Uluslararas1 kalite standartlarm1 saptayan tirgi.it klsaca bu adla amhyor
ve belirledigi standartlara uygunluk gosteren fuii.nlere ISO belgesi
veriyor. ISO, I(ntemational) S(tandardization) O(rganization) sozci.ik-
lerinin (Uluslararas1 Standardizasyon Orgi.itii.) ilk harfleri.

131
 iDEA - iDEALiZM
Yunanca'da idein sozciiguniin anlarm gormektir. Platon, nesneleri
'olduklan ~ey' yapan bi~im anlamma idea sozciigunii kullandl.
Aristo, idea y~rine eidos, yani bi~im sozciigfuiii koydu. Aradaki aynm
~uydu: Platon'un maddesiz nesneleri idealar zihin d.J.~1; Aristo'nun
olgular degi§se de degi§meyip aym kalan nesnelerin ozii idealar ise
zihinsel kavramlard1.
Eski Yunan sanat!(Ilarl <;evrede gorillenleri, -- nesneleri yansttrrken, en
yetkini eldelemek 4tabas1 gosterdiler. Bir anlamda, Tannnm zihninde-
ki kavramlara ula~maga <;ah~tllar. Tann diinyay1 zihnindeki bu
kavramlara dayah olarak bi<;imlendirmi~ti <;iinkii. Sanati;:Ilar da
Tanrmm diinyayi yaratuken kulland1gt bil;imlere ula~mayi ereklediler.
Sanat teknigini <;:ok iyi bilmelerinden yararlanarak, zihinlerindeki
kavramlan ger<;:ekle~tirmeye <;:ah~tllar. i<;etige agrrhk veren parlak
betimlemeler yaptllar. d!t;iileri yerinde, oranlamalarz denk, oz-bir;im
uyumu. saglanml!f, ozetle plastik giizellik ya da plastik olgunluk
kavrarmm ornekleyen yapttlar verdiler.
Ronesans sanat<;tlart da aym <;abayi gosterdiler. Dstelik, 2 boyutlu
yiizey iistiinde 3. boyut yamlsamasm1 saglayan bir de teknik bulun-
mu~tu: Perspektif. Plastik giizellige ya da plastik olgunluga eri$rneyi
daha da olanakh kllan bir teknik. Ve elbette bu teknikle birlikte; oran,
ol<;ek gibi, insan zihninin iiriinii kavramlar daha da onem kazandt.
Daha dogrusu, matematik onem kazandr. Ronesans sanatt;Ilanmn i~lik­
lerinin kap1s1 tistii.nde, "matematik bilmeyen bu kapzdan ir;eri giremez"
yaztyordu. Ciinkii guzel oranlar iilkiisiine, -- ideale ula~mayt matema-
tik hesaplamalar saghyordu.

iKON - iKONOKLAZM
Hrristiyanhkta, isa, Bakire Meryem ve oteki din ulularmm duvarlara
132 ya da ah~ap levhalar iistiine yaptlmt~ resimleri, canh saytlmaktadtr.
 Ozellikle Dogu Kilisesi (Bizans), Tann isa'da maddele§tigine gore,
gorsel olarak da betimlenebilecegi g6rii§iindeydi. Yunanca
eikon=beti=tasvir sozciigiinden gelen icon/ikon ad1yla amlan kutsal
resimler, 6. yiizyllm sonlanna dogru Kilisenin destegiyle yaygmla§tl.
Oysa, H1ristiyanhgm ilk donemlerinde · gorsel dinsel betimlemelere
kar~1 4flkllmaktayd1. Daha sonra, 8. yiizyllda, Bizans'ta da ikonlara
kar~1 r;:lklld1; 730'da ikonlara tapmmak yasaklanill. Bu ikon kat§ltl
tutum, Yunanca'da beti kine• anlamma gelen eikonoklastes
sozciigiinden c;:lkl~la iconoclasm/ikonoklazm diye adlanillnlml§tlr ve
ilki 57 yll, ikincisi 28 yll siiren iki donemde egemen olmu~tur.
Betikincibk hareketinin, 622'de. Mekk.e'den· Medine'ye hicret (goc;:)
ederek bu kentte Hz. Muhammed yonetiminde bir devlet kuran
Miisliimanlann kentteki putlar1 krrinalar1 ve islam dininin puta tapm-
mayl kesinlikle yasaklamasmm etkisiyle ortaya c;:tktJgma deggin
gorii~ler de varillr. Ancak H1ristiyanlar, genelde, Tanr1 ile kul arasmda
arac1 ki~i ve kurumlara baglanmanm puta tap1nrna olarak goriile-
meyecegini, dolayiSl ile arac1ya gosterilecek baghhgm, gerr;:ekte onun.
simgeledigi varhga gosterilmi§ sayilmasi gerektigini benim-
semi§lerdir. Bu bakimdan ikonlar hirer simge olarak degerlidir ve kut-
saldrr. Yaptld1ktan sonra kutsalhk kazanrnaktadtr.

iM.PARATOR
Eski Roma'da, yiiksek riitbeli subaylara, "komuta etrne" yetkisi verilir-
di. Bu yetkinin am komuta anlamma gelen imperium idi. Daha sonra
praetor diye adlandmlan yiiksek yoneticilere de imperium ad1 veril-
meye ba§land1. Boylece praetorluktan imperatorluga ger;:mi§ oluyor-
lardl. Yani yetkilendiriliyorlard1. Yonetsel komutanlar oluyorlatd1 bir
bakima. Ve imperiumlu yonetici say1S1 gitgide artt1. Elbette ki, konsiil-
lerin imperiumu vard1. Konsiillerin aralanndan ser;:tikleri ba§yonetici,
zaman ir;:inde biittin imperiumlan iptal etti ve kendisi tek imperiumlu
ki§i oldu. Tek imperator. Soylene soylene imperator, emperora
(imparator) donii§tii . .A.ma, emporyumun imperium ile ili§kisi yok.
(Bkz.: EJMPORYFT\A"\

iMRALI
134 Teror orgiitii PKK'nm ba§l Abdullah Ocalan ya da klsaltllm1~ adtyla
Apo, Kenya'da yakalanmktan sonra imrah adasmda gozaltma ahndr.
Sonra tutuk.lanarak bu adadaki hapishaneye konuldu. Boylece,
Marmara Denizindeki Marmara, Pru;;alimam ve Av~a adalarmdan soma
4. Biiyiikliikteki imralr adasr yeniden Tiirkiye'nin giindemine girdi.
Ada, Bizanshlann elinde iken am Kalolimnos idi. Orhan Gazi'nin
komutanlarmdan Emir Ali adayr Bizanshlardan almca komutamn adr
adaya verildi. Zaman iyersinde Emir Ali ad! agrzlarda Emrali'ya daha
soma da imrah'ya donii~tii.

iNciL
"lncil, miijde anlamma gelen 'evangile'nin muhtemelen yanh~ telaf-
fuzundan olu~mu~ bir kelime. insanlrgm giinahlanndan kurtulu~linu
miijdeliyor." (Giindiiz Aktan: "Mujde", Radika~ 29 May1s 1999.)

iNc; I PARMAK
Bkz.: AYAK!FOOT

iPERiT ya da HARDAL GAZI

"iperit ya da Hardal Gazr, admr, Almanlar'm ilk kez 11 Temmuz 1917
yrlmda kullandtgr yer olan Yper'den ahyor. c;in hardalma benzeyen
kokusu nedeniyle Hardal Gazt olarak biliniyor. Sava~ gazr olarak kul-
larulan, uzun siire etkisini yitirmeyen ve kimyasal bile~imi diklorodi-
etil sUlfur olan bu kimyasal bile~im c,:ok zehirli. 14 derecede srvr olan
bu madde yiiksek rsllarda buharl~arak insan derisine yapr~ryor. Deriyi
kabartarak ic,:ine niifuz eden bu madde, daha sonra kana km~jarak
.insam klsa siirede acllar ic,:inde oldiiriiyor. Hava iyindeki oranr
metrekiip ba~ma 150 mg oldugunda 10 dakika solunursa oldfumeye
yetecek kadar kuvvetli bir zehir olan Hardal Gazr, solunum yoluyla ya
da ~mnga edilerek viicuda girdiginde dokulann ohimiine yol ac,:ryor.
l'inci ve 2'nci Diinya Sava~r'nda kullanrlan bu gaz yiiziinden yiiz bin-
lerce ki~i cephede ya~ammr yitirirken, Almanlar'm esir kamplarmda da
bu silahm iiretimi srrasmda binlerce Yahudi, kobay olarak kullamldr ve
oldii. Son olarak Irak Devlet Ba~kanr Saddam Hiiseyin'in emri ile 1988
yilmda Halepc,:e'de kullanrlan gaz ile yakla~rk 6 bin KUrt olmu~jtii."
(Sabah, 25 Agustos 1996.) 135
 iSLAM
islam sozciigu Arapr.;ada "Allaha teslim ohna" anlarrnna gelen aslama
sozciigiinden gelmektedir.

iSOT
"Biberi luskamyorlar. Bibere 'isot' adm1 vermeleri de ondan.
Bakmaym, "Orta Asya'da bibere ISSI ot (yakan ot) denirmi~. 0
bizde isot olmu~" dediklerine. Orta Asya'dan gelenler bir tek Urfahlar
ID1? Hem o donemde Orta Asya'da biber yok. Biberi, Kristof Kolomb,
Amerika'y1 ke~if turundan donii~te Avrup'a'ya getirmi~. Biberin
Anadolu'ya geli~i 16. yiizyll. (i<..olomb, Urfa'ya heykeli dikilecek
adam ... ) Biberin Orta Asya ktikenli olmas1 imkanslZ. Orta Asya'da lSSI
ottan kastedilen de diger baharatlar. Urfa'daki 'isot'un en makul a91kla-
mast, hence biber klskan9hg1.
Folklor ara~trrmactsi Mehmet H. Ocal da Orta Asya tezini destekliyor.
Ama verdigi bir omek, 'laskan9hk' tezine giir.; veriyor: "Bir akrabam,
kendi ev sakinlerini tenbihlerdi: Dilenci gelirse bo§ dondiirmeyin.
Ekmek, bulgur, pirin~, bal, para verin. Ama isot vermeyin."
Gervekten isot deyince, Urfalmm gozleri parhyor. Smm Mahallesi
muhtan A. Kadir Ozkurt'un mutlulukla anlattlgl anlSl da.biber yiiklii:
"izmir'deki kanm gelmi~ti. c;ocuklardan birini ~agirdlm, git
oglum balcan, isot, frenk getir. Kanm, 'Onlar ne' diye sordu.
Gelince goriirsiin dedim. Gelince gosterdim, biz patbcana balcan,
bibere isot, domatese de frenk deriz, diye anlathm." (Faruk Bildirici:
"Biberi Kutsayan Kent Urfa", Hu"iyet, 4 Kastm 1996, s.I5.)

iSTANBUL
"Bogazi9inin kl)'l.Smdaki biiyiik kent, tarihi boyunca 9e~itli adlar al-
mt~tlr. Slavlar buraya ~arigrad, yani imparatorun Kenti, derlerdi; Ku-
zeyliler Myklagaard veya Micklegarth derlerdi ki, Biiyiik Kent anlamt-
na gelir. Yunalllarla Romal1lar, buraslill, eski yerle~me bOlgesinin adly-
la, Byzantium olarak bilirlerdi; bir de yeni Roma, ve ozellikle, impara-
torlugunun yeni ba~kentini MS 330 yllmda burada kunnu~ bulunan
Konstantin'in sitesi, Konstantinopolis olarak da anarlard1. imparator-
lugun dogu ve giiney Srniilart otesindeki Miisliimanlar buranm, Kons-
13 6 tantiniyye ve Kunstantiniyye bi9irnindeki yeni adm1 da kullamrlardt.
 1950'ler jstanbul'undan iki goriiniim.

Genellikle Bizansblar, bu gorkemli b~kentlerinden sadece "site", he

polis olarak soz etmekle yetinirlerdi. Ta onuncu yiizylldan ba~layarak
Mi.islilinan tarih ve cografya yazllannda karutlanan b~ka bir adma. da
bi.iyi.ik bir olasll!lda bu "site" si:izcii.gu ki:iken olmu~tur. istanbul admm
nereden ve ri.as1l olu~tugu tart1~mahdrr: genellikle benimsenen a~Ilda­
ma yolu, bu adm, eis ten polin, yani siteye sozi.inden geldigini
savunur: Mii.sliimanlar bu tfunceyi, Kii9i.ik Asya'daki Grek kom~u­
lanndan duymu~ olmahlar. Tiirklerle oteki Mii.slilinanlarca geni~
i:il~ii.de kullamlmasma kar~m, istanbul aw, Osmanh resmi kayttlannda
yer almtyordu. Osmanh paralan ve belgeleri i.izerinde bir siire, .istan-
bul'un islamlan bol anlamma gelen ve hayali bir uyarlamas1 olan
islambol aw gorillmii.~ti.ir; bununla birlikte, Osmanl1 Sultanlannm
~ogu, fetihten ta imparatorlugun ~i:ikii~ii.ne degin, Konstantiniyye adm1
yeglemi~ ve onu, Asitane (Bii.yiik Kent) veya Dersaadet (Mutluluk
Kap1s1) gibi ~iirsel sanlarla da anrm~lardrr. Konstantinopl awmn yerine
istanbul awnm son ve resmi olarak ge~irili~i ancak 1930 yllmda
ger~ekle~mi~tir." (Bernard Lewis: istal!bul ve Osmanlr Uygarllgr, Cev: Nihal
Onol, Varhk, istanbull975, s;S-7.)

iSTANKOY
Bkz.: iZMiR

i~PORTA
"i~porta kelimesi Yunanca "stin porta" yani "kap1dan kap1ya" deyi-
minden ti.iremi~." (Ziilfii Livaneli: "Temcit Pilavt", Vatan, 3 Ekim 2002, s.5) 137
 iYONDENizi
Bkz.: BOSPHOREIBOGAZ

izMiR
"'ibakki' soziinden zeybek y1krnas1 (Bkz.: ZEYBEK) ve bu kelimedeki
Z harfi ve otii.~ti akla kll91k ka9mr. Ama bu Z'lerin biryok omekleri
konuyu aydmlatlr. "Stin"e eskiden harfi tarifderlerdi, ~imdi ne dedik-
lerini bilmiyorum. "Stinpoli"=~ehre istanbul olmu~. "Stin Koo"
istankoy olmu~. Ama kimi yol, "stin" yalnlz "~" ya da "z" olarak otiiliir.
bmegin: izmit, iznik, izmir. ilyada'da Homeros Amazon kraliyesi
Myrina'dan soz eder. Myrina Grekye degildir. Anadolu'nun unutulmu~
bir dilindendir. (Hititler Anadolu'ya geldiklerinde Anadolu'da yirrni
kadar dil konu~uluyordu). Anadolu'da li9 Myrina kenti vard1: biri
izmir' in elli kilometre kuzeyinde, ikincisi imros adasmda, iiyiinciisii de
izmir'in kendisi. Stin Mirina Smirina, sonra da Smima, izmir olmu~­
tur. Stin Nikea iznik, Stin Nikomediya - klsalhlarak -- izmit diye
soylendi. Ne var ki, Tiirk9e'de S ya Z'den sonra sesli bir harf gelirse, S
ile Z'nin online i konmaz, Safranbolu, Zifos, Zigana, Zerde ve Zeybek
gibi." (Halikarnas Bahkps1: Du~un Yazllan, s.61, Bilgi yaymevi, Ankara,
1982.)

138 1950'lerin ortalarznda izmir

JANE (CEThJ
Jayne, daha dogrusu Tfuk agz1yla Ceyn am Tfukiye'de (ve b~ka
ulkelerde de) yaygm olarak bilinir. Ceyn ormanda dogmu~ ve ya~ayan
Tarzan'm kentte dogmu~ bi.iyfunii~ klZ arkadaf}tdtr. Bin;ok Tarzan fil-
minde kadm kahraman "Sen ... Tarzan ... Ben ... Ceyn" ti.imcesini kul-
land1g1 iyin, tek bir Tarzan filmi izleyen bile Ceyn/Jane adma af}inadir.
Bir kadm ad1 alan Jane, bir erkek am olan John'dan kaynaklamr.
Yi.izylllar boyunca poptiler bir erkek ad1 olagelen John admm kokeni
ise Latin ve ibranice'deki dinsel bir sozci.ik ve anlam1 "Tann rahimdir"
olan Johanan'drr. Eski Franstzca'da bu ad, gene erkekler i9in once
Jehanne'a, sonra da Jeanne' a donii~mii~tiir. ingilizcede ise Jane, Jayne,
Jean, Joan, Janet, Janice ve Joanna olmu~tur. 1400'lerde Kral IV.
Edward'm oyun ve popiiler ~arklhi.rla halk arasmda i.inlu olmu~
metresinin ad1 Jane Shore imi~. i~te bu hanun dolaylSlyla Jane ad1 da
bir patlama yapm1f}, yani yaygmla~rm~ ...

JERUSALEM
"Mlislliman selamete ermif} demektir. Kudlis'iin am da Jerusalem' dir,
yani "Yfu Selim", Selamet Yeri ... " (Halikarnas Bah~lSl: Dii!Jiin Yazllar~,
s.88, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.)

JESUS CHRIST
Htristiyan peygamberine biz Hazreti·isa deriz. Biitiin peygamberlerin
ba~ma "Hazreti" sozciiglinli ekleriz: Hazreti Musa, Hazreti
Muhammed, vb. Kutsalhgm1 betirtmek i9in. Ama Htristiyanlar
peygamberlerini Jesus Christ diye anarlar. En azmdan pop ~arkllarm1
dinleyenlerimiz bile duymu~tur bu deyimi. Jesus, isa demektir. isa ise
ibranice Ye~u'dan gelmektedir. Ye~u, bir bilef}ik sozcliktfu ve Yehova
anlamma gelen Yah ile yarmm anlamma gelen ho~ia sozciiklerinden 139
Dali'nin "(:arnllha gerilmi.y isa" adh tablosu
olu~mu~tur. Kokeni Yeho~va'drr ve Ye§u'ya donii~mii~tfu. Grek~e'de
Iesous, Latince'de Iesus olmu~tur. Sonufi: olarak, "Yehova 'nm
yardzmz" anlamma gelmektedir Ye~u ve/ya da Isa.
Htristiyan sozciigune de kokliik eden Christ'in ibranice kar~Ihgi ise,
"meshedilmi~, kutsal yagla yaglanml~" anlamma gel en ma$iah'tu.
Bu sozciigiin Grek9e'deki e~anlamhs1 Christos (Hristos), Latince'deki
ise Christus (Kristus )'tur.
Boylece, Jesus Christ'in MesJ"tedilmi~, yani Kutsanm1~ Isa, anlanu-
na geldigi ortaya vtla.yor.

JiLET
Bkz.: GILETTE

JUDAS'IN AGACI
"Erguvanm dilimize Farsc;:a'dan ge9mi~ oldugu malwn. Peki, Bah dil-
lerinde ona ne ad takm1~lar ki? Franstzlar erguvan agacma genellikle
"arbre de Judee" kimi zaman da "gainier" derler. Almanlar
"Judasbaum", ingilizler de "Judas tree". Tiirk9e'ye 9evirirsek "Judas
agact". Judas'1 bilirsiniz, isa'mn kotii ~ohretli havarilerinden biri. Onu
ele veren ki~i. "Judas" sozctigu hain, kotii adam anlamma da kullamhr
zaten.
Tamam da Judas'la erguvan arasmda nas1l bir paralellik kuracagtz?
Biri bir hain, otekiyse gtizeller giizeli vic;:ekler veren masurn bir aga9?
Once Judas'm isa'yt ele verdiginden dolay1 biiyiik bir pi~manhk duy-
dugunu anrmsatahm. Judas, nedametin dorugunda kendini asarak
cezalandrrrr. Rivayet o ki Judas intihanru bir erguvan agacmm dallan
altmda ger9ekle~tirmi~. Gerie rivayet o ki once beyaz renkli 9i9ekler
veren erguvan, Judas kendini bu agaca ashktan sonra belki kanmdan
belki utancmdan, 9i9ekler kmmztya donli~mii~. Morumsu, ktrmtztmst
pembeye desek mi?
"Ben erguvan ~ic;:eginde Sadi'nin, Orner Hayyam'm, Nedim'in esrik
nagrnelerini bulurum. Judas'tan bana ne!" diyebilirsiniz elbette. Ama
unuhnaym, tirnsah gozya~lan gibi "Judas opiiciigu" de sahte iizlintii ve
sevgiyi sirngeler." (Artun Unsal: "Erguvan ya da Judas'm Agac1", Radikal, 25
May1s 1997, s.6.) 141
 JUDO
Bir Japon dovti~ sporu olan judo'nun sozciik anlam1 pasif yol ya da
nazikane'dir. Bir ba~ka gene Japon dovti~ sporu karate'nin sozhik
anlam1 ise bo.$ e/'dir.

JUMBO
Tii.rk~ede yaygm olarak kullanilan bir sozci.ik jumbo. Bu ad1 ta~1yan
yatal-ka~1k taknnlan yOk unJ:i.i omegin. tlk kez 18QQ'li.i ytllarda, ele
gec;irilmi~ ilk fil olan Jumbo halka tan1hlmca '.extra large/fazla bi.iyiik'
anlanunda once ingiltere'de, soma ABD'de ·kullamlmaya ba~lan1r.
Henuz 1800'lii ylllarm ba~lannda, jumbo nitelemesi iri yan ve hantal
ki~ileri betimlemek ic;in kullamlan bir argo sozclikti.ir. Filin geli~iyle
birlikte yeni anlammda kullamlmaya ba~lamr. 6te yandan, filin
Angola dilinde fil demek olanjamba diye c;agnld1g1 (ve bu c;agnnm
jumboya donii~mi.i~ olabilecegi) da adla ilgili bir oteki se~enektir.
Dahas1 da var: Filin ad1, bir Bah Afrika Mandingo tanr1s1 olan
"Mumbo Jumbo"dan al1nm1~ da olabilir.

JiJpiTER
Jupiter I Iupiter I lupitter = Zeus. Yunan
Zeus, Roma'da Jupiter olmu~tur. Zaten
Jupiter I Iupiter I lupitter am da, Zeus
baba, tanr• baba, gok baba anlammdaki
Dies-piter (Yunanca Zeus pater)den geli-
yor. Yunanca'da div- koki.inden gelen Zeus
sozcugu zeu- ve di- diye soylenir ki gok'i.i
anlahr. Zeus gok tanndir yani. ~im~eklerin,
ylldmmlarm, gok gtiriiltiisiiniin, ~~1gm,
aydmhgm, bulutlarm egemenidir.

142 Corregio 'nun "Jupiter ve Io" tablosu.

KA
"Ford. Ka'nrn tasanmctSI
Fritz Mayhew, otomobilin
keskin hatlart it;in ilharm
bir maden suyu ~i~esinin
uzerindeki karh dag re-
simlerinden alm1~. Fiyati
12,000 Dolar olan Ford
Ka'nm ismi MlSlr mitolojisinden geliyor. Ka, "insarun i<;indeki hayat
veren ruh" anlamma geliyor." (Radikal: "Si~e Ford'da Esin Kaynag1 Oldu",
27 May1s 1997.)

KAGITHANE
"Kagtthane, istanbul'un almmg1 gi.inlerden ba~layarak, Tiirklerce gezip
eglenme yeri olarak kabul olunmu~tu. Burada Bizanshlar'dan kalma
bir kag1t fabrikas1 vard1." (Ahmet Refik Altmay: "Kag1thane, La1e Devri ve
Sonu", Bu $ehr-i istanbul ki..., Milliyet Yaymlan, istanbul 1972, s. 189.)
(Aynca bkz.: SA'DABAD)

KAHVE
..
"Arhk az bilinen bir halk efsanesine gore kahve agac1, ismi bilimneyen
bir veli tarafmdan ekilen kevi tezeginden viknnr?trr. "Vucudunda bir
par<;a kahve ile olen insan.cehenneme gitmez" dedigi rivayet olunan ve
hayatrnrn son ytllannda sadece kahve ile ya~ayan Ahmed bin Alavi Ba
Cahdab'rn da kahveyi ilk bulan kir?i oldugu soylenir.
Yak:m zamanlara kadar i~i bilenler, ozellikle de hanrmefendiler, kallavi
fincanlarm1 fa] it;in kapahrlarken, ~eyh ~azili ruhuna fatiha okurlar-
ml~. 17. ytizyll gezgini Evliya yelebi'nin verdigi bilgilere gore de,
istanbul'da yetmi~ dillckanda kahve pi~irip satan ve her giin duklcan- 143
 lannr "Her seherde besmeleyle a~trlrr diikldnlanrmz/Hazret-i Seyh
$azili'dir pirirniz, ustadrmrz" diyerek a9an seksen kahvecinin piri, 15.
yiizyrl ba~mda Arabistan'da ya~ayan sufi ~eyhi Ali Omar al-Sazili'dir.
Arap.ya'dak.i kahve kelimesi, bizim bildigimiz kahveyi anlatmadan
once $aiap, yeterince doymu~ olmak., saf slit, koku gibi anlamlara
geliyordu. Ancak kelimenin, kahve agacrnm anavatanr,
Habqistan'dak.i Kaffa bolgesinden geldigini soyleyenler de vardrr."
{"Kahve Yemen'den gelir", Gazete Pazar, 30 Mart 1997. s.66.)
"Kahve bir velinin diktigi kec;i tezeginden mi bitmio$fir yoksa Yemen'
den mi gelir, bilinmez. Rivayet muhtelif. ijlah·ozmaz bir kahve ve tatun
tiryakisi alan rahmetli Halil Erdogan Cengiz'den ogrendigimiz, Es-
seyid Muhammed Sevket Efendi'nin, 'Eser-i Sevket'de kahve haklanda
dii§tiigu, alallara §enlik, feminist gruplarda tartl§malara neden ola-
bi/ecek giizellikteki ac;zklamayz ozetleyerek aktanyaruz. Bakm, bu
kahve denen illet nereden geliyormuo$?
Eskiden, Yemen 'de yao$ayan ve ergenliginden o!Umune kadar, hic;bir
ogi.ide kulak asmadan en utam; verici ilio$kilere giren bir fahio$e varml.J.
Oyle ki, oli1miinden sonra, naszl gomi.ilecegi uzun uzun ara~tzrdmlo$ ve
bir Miisli.iman gibi gomiilmesi caiz almadzgzndan Hzristiyan mezarlzgz-
na gomulmii~. Hzristiyanlann da mezarlarzndan attzgz bu kadzmn cese-
dini bulan bir ~eyh, uygun o$ekilde yeniden gomdi.irmii~.
Bir sure sanra, bu kadznzn i.ireme orgam iizerinden beliren bir agac;
meyve vermio$ ve bu §eyh, agaczn meyvelerini kaynatlp suyunu ic;meye
ba§lamZ§. Bu pi§irme i§ine verdigi dervi,Jlerden birini, 'sa/an kaynar
iken ta§rrmamaya dikkat et' diye uyarmzo$. Ancak, kahveyi pi§iren
dervio$ bir gajletle bunu ta§mnca Seyh: 'Eyvah! Zengin ve yoksul ve
erkeklerin ve kadznlann tiryakiligine sebep oldun' demi§.
Meger a anda anla§llmz.J ki, kadznlann c;ekiciligi, kahvede de vardzr.
Bundan dalayr da bu agaca kahpe agacz denmi.J ve kahve sozciigii de
buradan gelmi§." ("Kahvenin Kahpeligi", Gazete Pazar, 3.0 Mart 1997, s.67.)

KALDIRIM
Kaldmm sozcugu Helence "giizel yo!" anlamma gelen "kalos dramas"
sozcillderinden geliyor. (Kaynak: Ziilfti Livaneli: "Temcit Pilavt", Vatan, 3
144 Ekim 2002, s,.5)
KALYON
".. , Orta <;ag'dan itibaren ~ok uzun zaman -- ta 11. yiizytldan 19.
ytizytla kadar -- var olan, yalmz yelkenle seyreden, iir; direkli, biiyiik
ar;tk deniz gemilerine "kalyon" denmektedir. Ash hemen biiti.in eski
denizcilik tabirleri gibi -- ozellikle Venedikr,:e ve Cenovaca -- italyan-
ca olup, ta Mb 2500'lerde, biitiin Anadalu ve Ortadogu'nun ilk yaman
fatihleri Galliler'den, "Gallion" sozciigiinden donmedir. Denizci
Avrupahlar, bu biiyiik, ii9 veya altl kath olan gemilerle biiti.in diinyaya
yaylldllar." (Bur~ay Anger: "Palavra Anp Matrak Ge~meyin", Cafe Pazar, 29
Ocak 1995, sayi:l7, s.20-21.)

''KAMELYALI KADIN''
'Ogul' Alexandre Dumas'nm iinlii yap1tl La Dame aux
Cam!dias/Kamelyalz Kadzn'm, Amerika'daki r,:evirisi Camille adtyla
yayllllanmt~trr. Gel gelelim, Dumas'mn yap1tmda Camille adma rast-
lanmaz. Dumas'nm Kamelyal! Kadmz, Marguerite Gauthier arum
ta~Ir. Oysa, yap1il ingilizce'ye r,:eviren, hem kitabm adtm, hem de
Marguerite Gauthier'nin adm1 Camille'e donii~tiiriivermi~tir. Kim
bilir, belki de Camille adtyla kamelya arasmda baglant1 kurarak bu
donii~tiirmeyi yapmakta sakmca gormemi~tir.

Oysa, Franstzca'da Camille ad1 (Camille Claudefi antmsaym.) Latince

"kurban torenfne katz/an" anlamma gelen sozciikten tiiretilmi~tir.
Camellia/Kamelya ise, bu sevimli r,:ir;egi Dogudan Fransa'ya getirmi~
alan batanist-papaz Kamel'den (Camel degil.) kaynaklanmaktadtr.

KAMERiYE
Amerikah r,:evirmen Kainelya ile Camille'i kan~tlrrr da, Ttirkler ne
yapar? Bizde de r;ak ki~i, ash Kameriye alan, ar;tk mekanlara,
bahr;elere kurulan, iistii ortiilii, r;evresi bodur parmakhklarla r;evrili,
diizenlenmi~ oturma yerrerine Kamelya demektedir. Oysa, tammlanan
mek§nlann kamelya r;i~egiyle hi~tbir ili~kisi yaktur. Nasll alabilir ki!?.
Oysa, kamer sozciigiiyle ilgisi, elbette, vard1r. Kamer s6zciigii,
dtinyanm uydusu ay1 anlahr. i~te, genellikle ah~ap siitunlarm ta~tdigi
bir ~atl altmda olu~turulmu~ yukanda anlatllan diizenlenmi~ mekanlar,
ay I~1g1 altinda oturulacak, -- mehtabm seyredilecegi yer anlamma
Kameriye diye adlandmlmt~tlr. 145
 KAMiKAZE
ikinci Diinya Sav~mda Japonlann bir hedefi ortadan kaldumak i~in
gorevlendirilmi~ Ul):aklan, hedefi yok etmek i~in kendilerini yok
etmekten yekinmiyorlard1. Bu u~aklann pilotlan, kendilerini
Kamikaze pilotu olarak adlandmm~lard1. <;ok kimse, kamikazenin
intihar anlamma geldigini sanmaktadu. Oysa, Kamikaze=ilahi
Riizgar anlamma gelmektedir.
"<;in-Mogol imparatoru Kubilay Han, Japonya'yt i~gal etmek iizere,
1284 y1lmda biiyiik bir donanrna gonderdi.
Ancak patlayan miithi~ bir firtma, bu donanrnayx peri~an etti. Japonya
bOylece kurtuldu.
Japonlar, adalanru i~galden kurtaran bu frrtmaya, "ilabi riizgar"
anlamma gelen "Kamikaze" dediler.
ikinci Diinya Sava~t'nda, bomba yiiklii Ul):aklarla Amerikan sava~
gemilerine 9arpan intihar pilotlanna da, bu ~ekilde "Kamikaze"
dediler." (Mehmet Badas: "Karan SeymenVerecektir", Sabah, 27 MayJs 1997,
s.19.)

146 Kamikaze pilot/an birarada

KAMPUS/CAMPUS/KAMP/KAMP KURMAKIKAMPING
Latincede campus sozciigiiniin anlam1 diizliik ya da tarladrr. Boyle
alanlar askerlerin vadrrlanm kunnalan ic,:in elveri~li oldugu i<;in,
sozciik bu tiir konaklama eylemleri ivin de kullantlmaya ba~lamm~hr.
Askerler/izciler ve sonra da siviller kamp kurarlar. Onlann topluca
konakladtklart yerlerden soz edilirken Askeriyenin Kampl, jzcilerin
Kampl denir. <;arur kurmak ve bir siire konaklamak ic,:in aynlmr~ turis-
tik amavh yerlerin ad1 camping/kamping'tir. Ama, bir ba~ka biyimde
bir yere yerle~mek de soz konusu olmu~tur. Orne gin, <;ok yap1h kurum
ve kurulu~lar geni~ bir arazi iizerine yaythr. Omegin iiniversiteler,
<;e~itli fakillteler ve boliimleri, yonetim ve servis yaptlanyla geni~ alan-
lar iizerine yerle~irler. Ayn1 kuruma ili1?kin yaptlann topluca yer aldtgt
bu geni~ alanlara verilen ad da campus'tur. Kampus sozciigiiniin yerine
artrk yerlqke kullamhyor. Omegin ODrrJ Kampusu yerine ODTU
Yerle.}kesi deniliyor.

KANARYA
Isa'dan sonra 23-79 ytllan arasmda ya~adtgt kestirimlenen Romah
dogacr Pliny the Elder (Ya~h Elder) Numidia Kral1 II. Juba'nm bir
ke~fi hakkmda bilgilendirir. Juba Kuzey Afrika klyrlarmdan uzaktaki
bir taklm adalara gider ve orada bir siirii vah~i kopegin ya~adtgmt
goriince, bu adalara Canarie Insulae, yani Kopek Adalarz admt verir.
Bugiin bu adalar Kanarya adalarz olarak bilinmektedir. c;unkii
kopeklerin adanm yerel hayvanlan olmadJ.gr, ama bir tiir ~aklyan
kiic,:iik ku1?lann adaya ozgii ku1?lar oldugu anl~tlmt1?trr. DolaylSlyla, o
ku~larm adt adarun admdan vtkt1?la canary, yani kanarya olmu1?tur.

KANDiLLi
"Kandilli'ye, elli, altmr~ sene evveline (1880'ler) kadar Kandillibahve
denirmi1?. Revan kalesini zaptedip gelen IV Murad, ~ehzadelerden
birinin dogu~u miinasebetiyle burada yedi gece kandil yaktlrmr~. Bir
kavle (gorii~e) gore, ismin geli~ah bu cihetten ... Diger kavle gore de,
padi~ahlar tenezztihe (gezmeye) c,:tklp yukan Bogaz'da ~amladtktan
sonra donerlermi~. Srrtlarda bir papaz otururmu~. Yaranmak i<;in
bah<;esini kandillerle donailiiD11?." (Sermet Muhta~ Alus: istanbul Kazan,
Ben Kepre, lleti~im Yaymlan, istanbul 1995, s.182.) 147
 KANGURU
"JAMES Cook, Avustralya k.ttasma adtm atngmda daha once hie;:
gonnedigi canhlarla kar~I1~1r ve yarundaki yerlilere siirekli olarak
"Bunun ad1 ne?" diye sorar. Ka~ifm alm1~ oldugu yamtlardan biri de
"Kanguru" olur. i~te, biz o gi.inden beri karnmdaki kesesinde yavru-
larmi ta~1yan ve yalruzca o k.ttaya ozgii olan bu canhy1, "Kanguru"
ad1yla tamyoruz.
( ... )
i~te Kanguru'nun geryek yiizii.: Bu yiizyllm ba~mda dilbilimciler
Avustralya yerlilerinin dilini incelediklerinde ~unu ogrenirler:
Kanguru, yerli halk.tn dilinde "Bilmiyorum" demektir! ... " (Milliyet: "Krz
Kulesi'nde Bir KlZllderili", 4 Haziran 1997.)

KANLICA
"Anadolu'dan gelip yerle~en koyliiler, Kanhca'da kagm yapmaga
ba~lamt~lar.Koye Kagmcah denilmi~; gitgide Kanhca oluvermi§."
(Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kepfe, ileti~im Yaymlan, istanbul
1995, s.177 .)

KANSAS
ABD'nin 34. eyaleti olan Kansas'rn ad1 Kansa Klzzlderililerinden gel-
mektedir. Kansa'nm anlam1 "giiney riizgdn hal/a "dtr. Kansa, Frans1z
ka§ifler sozciigu bir s harfi ekleyerek yazmca Kansas'a donii~iir.

KANYAK
"... Kanyak, Tiirk brendisi. Unlii Osmanll konyaklan, Cumhuriyet' ten
sonra yerini kanyaga terk ediyor. <;iinkii o ylllarda Frans12lar konyagm
isim hakklru tescil ettiriyorlar ve Tiirk konyagt da soguk havalarda
insan1 giizelce lSlttlgl ic;:in karu yakmaktan gelen "Kan-Yak" diye
adlandmhyor. Rivayete gore bu ismi bulan da Atatiirk" (Mehmet
Yal~m: "Eski Kanyaklar Bardak Oldu!", Cafe Pazar,-5 May1s 1996, sayt:73. s.24-
25.)
Bir ekleme yapahm: Frans1zlann tescil ettirdikleri cognaclkonyak ad1
148 ise, bu ic;:ldnin ilk kez fuetildigi Congac kentinden gelmektedir.
KARATE
(Bkz.: nJDO)

KARFATO
"Ev iki kathyd1; ilk katta, ortada birkac; basamak merdivenle c;llolan bir
avlu vardt. Bu avlunun zemininde deniz ta~mdan yapllrm~ mozaik
siislemeler vard1. Rurnlar, c;aloldan mozaik yapma konusunda ustay-
dtlar. :Sir yerin bu ~ekilde kaplanmasma "karfato" yani "c;ivileme" der-
ler& Halen Bodrum'un ozellikle eskiden Rumlarm oturduklan mahal-
lelerinde bOyle mozaikli avlular vardrr. Eski Hiik.iimet Konagmda da
boyle c;aklllann c;ivilemni§ oldugu zeroinler vard1." (Sel.;uk Erez:
lstankoyaltz Bodrum, Bilgi, Ankara Ekim 1996, s. 38.)

KARiKATtiR
Albrecht Diirer (1471-1528), insan yiiziinde ne tiir bic;imsel degi~ik­
likler yaptlabilecegini matematik hesaplam.alarla saptamak ugra~m­
daydt. Leonardo da Vinci (1452-1519) ise, 9irkin yiizler iistiine
deneysel c;ah~malar yaptyordu. GU.zel oranlar iilkiisiine uygun portre
ve figiirler c;izebilmenin kurallan ortaya c;lktyordu boylece.
Giizel oranlar tilkiisii, bir ba~ka deyi§le, idealizin dt~lamnca,
komik/gii.liim; ya da fantezi surat ve bedenler ortaya c;tloyordu. Ya da
isterseniz, !(arplk figiirler... (Bkz.: iDEA-iDEALiZM)
Karikatiir sozciigiiniin ilk kez kullamh~1 1646'dadrr. Kitabmda gec;tigi
ic;in kimleri Annibale Carraci'nin kiroileri ise Carraci'nin soze konu
kitab1 Arti di Bologna/Bologna Sa-
nat/an ic;in yazd1g1 onsozde Mosi-
ni'nin karikatiir sozciigiina ilk telaffuz
eden ki~i oldugunu one siirerler.
Karikatiirize etmek, r;arpztmak anlaml-
na gelmektedir. Karikatiir ise, r;arpztll-
ml.J (r;izim). Yani matematik dl§lana-
rak, giizel oranlar iilkiisiinden sapml§
olarak c;izilmi~ figiirler ya da portrelere
verilen ad.

Cerna! Nadir Guier 'in "Amcabey" tip/emesi. 149

 <;izgi kahramanlar Tombul
Teyze ve S1ska Dayz'mn yara-
tlclSl ve Mizah adh derginin
kurucusu ve yaytmClSl kari-
katfuist Ramiz (Gok~;e) ken-
disiyle yapllan bir gorii~mede
karikatiir sozciigiiniin anlamt-
m a:t;aklar:
" - Karikatiir sanatlmn ba~­
langlcmm eski Romahlar za-
man.ina kadar gotiiriilebilece-
gi ve karikatiiriin Latince (ca-
ricare) hii.cum kokiinden gel-
digi dogru mudur?
- Evet, bu sanatm eski bir
maziye sahip oldugu dogru-
dur. Fakat bu dab a ziyade o
devir komedyen'lerinin gi-
yini~lerinin ve ~;ehrelerinin

Ramiz 'in "Tombul Teyze ve Stska Dayt" ridikulize (*) edili~i ~ek­
karakterleri. linde kabul edilmelidir. Ka-
rikatur etimolojik olarak
hiicum manasma gelen "Caric.are" kokunden gelmektedir. Buna
gore karikatiir "hucum edici" demektir. Fakat karikatiir hucum
etmez; igneler... daha dogrusu karikatur "bir ~eyin, bir hadisenin"
foyasm1 meydana 1;1karmaktJr." (R. Cen: "Ramiz'le Bir Konu~ma", i~te
Babzali, Subat 1952.) [(*) giilfuwle~tirili~i) (Aynca bkz.: HOM OR)

KARMANN GHIA
(Bkz.: VOLKSWAGEN)

Alman karoser yapzmctsl Karmann 'm logosu ve

150 bir Karmann Ghia otomobil
KARNAVAL
"Karnaval, Carne'den geliyor. Carne, "Et" demek. H1ristiyanlann bir
orucu var. Et yememe iizerine ... Bu oruca girerken mi, yoksa bizim
gibi oru9tan 91kt1ktan sonra rn1, artJk o kadar detaym1 bilmem, bir
bayram yap1p, bol et yiyorlar. Ad1 Et Bayrarm. Yani Carnevale!"
(Hmcal Ulu.;:, Sabah, 1 Mart 1996.)

KARTEZYENiZM
Kartezyenizm, Dekart~Ihk deme]:o;:tir. Dekartphk, Frans1z filozof
Rene Descartes'm (Okunu~u:Dekart.) gorti~lerini, dii~iincelerini be-
nimseyen aktml anlailr ve filozofun admdan kaynaklamr. Pekiyi,
kartezyenizm nereden ~aklyor? Gene filozofun admdan. <;iinkii,
Descartes'm Latince ad1 Renatius Cartesius'tur.

KARTPOSTAL ve POSTA KARTI

Kartpostal ile posta kart1 arasmda bir aynm var m1? Var. Ama, bu
aynm1 dikkate alan var m1 diye sorulursa, yan1t: Yok.
Her iki sozciik de iki ayn sozciikten, -- Kart/Card ve postal post
sozciiklerinden olu~uyor. ingilizce'de postal card, iizerinde pulu olan
(yapt~tlnlml~ ya da kartm iizerine bas1h), gonderilmeye hazrr kartlara
deniyor. Bu ozelligi ta~1yan kartm Tiirk9e'de ald1g1 ad ise, kartpostal
degil posta karhdu. Uzerinde pul
olmayan, eger birine postalanacak-
sa pul yapt~tlnlmasl gereken kartlar ise, ingilizce'de post card,
Tiirk9e'de kartpostal diye amlmaktadrr.

151
 KASIMPA~A
"Kasunp~a'run bizce ilk ehemmiyeti; Fatih'in Dolrnabahc;:e'den ve
karadan kadrrgalar indiri~i. Muhasaradakilerin, diinyaca duyanlarm
agiZlan ayJ.k kalrnt~.
Kasun Pa~a, Kanuni Silleyman'm (1520-1566) vezirlerinden. M1su' da,
Mora'da valilikleri var. Oraya cami ve medrese yaptrrdt~ndan ad1
kalm1~." (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kep~e, ileti~im Yaymlan,
istanbul 1995, s.147.)

KAVAS
"... Kavashgm kurulu~u zamanlilda her konakta dort veya alti kavas
bulunurdu. Bunlarm gorevi vezirin yanmda bulunmak ve kavs (=yay,
keman) t~1maktt. ( ... ) ilk donemlerde bir tiir yaverlik durumunda
bulunan bu hizmet daha soma suadan hademelik ~ekline don~mti~,
konakta kavaslann saylSl yogalnu~, kelimenin de yaz1m1 degi~mi~tir."
(Refik Ahmet Seven gil: istanbul Nas1l Egleniyordu, ileti~im yaymlan, istanbul
1985, s.151.)

KAVAT
"Anadolu'da bir evli adama 'Kavat' derseniz kesin kan ytkar.
'Kansmm zina yapmasma goz yuman, hatta te~vik eden' anlammda,
agu cezaltk bir hakaret! Oysa ne utanmaz bir yarpltmadu bu. Efenim
Kavat'lar birden dordiinciiye kadardtr. 528'ten itibaren tarihte boy
gosteren anh ~anh iran htikiimdarlandrrlar. Donemlerinde, Zerdti~t
dininin rahipleri krallardan daha katl, daha dokunulmaz ve ezici idiler.
Bu srra Mazdak adh bir aydm c;:tklp reform yapb, din kurallarmt daha
insanc1l, ozgiirliikc;:ii, toplumcu ve sosyal adaletyi bir sisteme oturttu.
Kral Kavad'lar, onu desteklediler. Gittikc;:e yaygmla~an Mazdeizm
toplumcu dininde "kad.Jn Sasani soylularmm bask1smdan kurtu-
luyor, her anlamda erkek ile e~it say:Ihyordu". Ancak bu uzun
siirmedi. Zerdii~tc;:illerin komplosuyla Mazdek inanc1 da, Kavad
stilalesi de devrildi. Sonralar1 da iran'a h§kim olan .islam ~eriatl, halk
iyinde pek tutulmu§ olan "kadm-erkek e~itligi" anlayt§ma sava§ ac;:tl.
Ve onu kiiyiiltmek ic;:in hpkl "Mum sondii iftiras1" gibi, e~itlikc;:i
Kavad'lan ahlakstzhk timsali olarak taruttt, yazdt, i§ledi. Soma mol-
lalar bu anlay1~1 Anadolu' ya ta§ldllar ve iran'da bu giinlere gelindiii ... "
(Bur.;ay Anger: "DIRDIR Etme DOR.ztr, Etek1eri Zil <;:ahyor KAVAD!", Cafe
152 Pazar, 1 Eyliill996, s.20-21.)
KAYMAKAM
Kaymakamlann en iinliisii Yalova kaymakamz idi. Unliiydii ama kim-
senin aldmnadtg1 bir kaymakamd1. "Kim takar Yalova kaymakamzm"
denilirdi. ilc;:elikten il merkezlig:ine yiikseltilince kaymakam yerine
vali yonetmeye ba~ladi Yalova'y1. Valisi, heniiz, kaymakam1
kertesinde iinlii degil. Hie;: kimse, "kim takar Yalova valisini" demiyor.
Anla~llacag1 gibi, vali, bir ilin en yiiksek miilki ve idari amiri.
Kaymakam da il9enin. Ve valinin yetkilerini vali adma kullamyor.
Kaymakam sozciigiiniin kokeni de bu eylemde gizli. Ash kaim-i
makam, yani makam yerine ge9en. Ya da gorevi aszl yetkilinin adma
(yerine) yiiriiten ki$iye verilen ad. Kaim, ikameden geliyor. Yerine koy-
maktan; yerine ge9mekten. Kaim-i makam, ag1zlarda kaymakama
donii~iiverrni~ zaman ic;:inde. Tlpkl, para anlamma gelen kayme gibi.
Onun da ash kaime.

KAZAK
"Kazaklar (:ar'm askerleriydiler ve aym zamanda (:arhk yonetimine
kar~1 isyan ediyorlard1. Soylarmm nereden geldigi kesin olarak bilin-
miyordu ve gec;:en zaman ic;:inde atalarmm daha da efsanevi bir hale
g~lmesi c;:aba gosterdikleri ~kusuzdu. N e var ki efsab.enin ozii hem
gerc;:ek hem de c;:ok basitti. isimleri Tiirkc;:e'de 'ozgiir adam' anlamma
gelen Kazaklar, Polonya, Litvanya ve Rusya'daki esaretlerinden kac;:an
H1ristiyanlardt ve Orta Asya' nm
zengin ve yasalann i~lemedigi uc;:suz
bucakstz steplerinde ya~am ~ans1
anyorlard1." (John Keegan: Sava~
Sanaa Tarihi, Sabah Kitaplan, istanbul
1995, ~eviren: Ffi.sun Doruke~ s.22.)

KEANU (REEVES)
Matrix filminde oynadlktan soma
iinii iyice peki~en sinema oyuncuau
Keanu Reeves'in ad1, yani keanu=
daglardan esen serin riizg&r anlarm-
na geliyor.
"Matrix" af~inde, iinpliinda Keanu Reeves 153
 KELTLER
"(Ortaokul ylllannda Gal'ler olarak tamdig1m1z Keltler) yanm-
adamtzm kuzeyine yerle~rni~lerdi; Banda Po ovasnnn bemen altmda
ya~1yorlard1, ~i.inkii zaten Alessandria'da barbar bir balk olan
Liguryahlar bulunuyordu. Doguda, hallo ilirya soyundan olan Venedik
her ~eyin d1~mda kahyordu. Kehler, giineybattda Rubiconerye
(Rimini'nin hemen yakmmda, otoyolda tabelalara .dikkat ederseniz
goriirsiiniiz) kadar ula~m1~b ve giineydoguda ise Ligurayahlardan
soma, kuzeydeki Kelt topraklanna s1zarak, Toscana ve Lazio'ya kadar
yayllan Etriiskler h§.kimdi." (U roberto Eco: "Kim bu Keltler?", <;:eviren: Ash
Kayabal, Yeni Yuzyll, 5 Ekim 1996, s.20.)

KENiZE
"Kenize ad1 (''kenz" saklamak, toplamak fiil-isminden geliyor) bazine,
define anlammda." (Hakki Devrim: "Anasma "Bak K1zm1 All", Radikal, 30
Ekim 1996, s.6.)

KENTUCKY
ABD'nin 15. eyaletinin ad1 · alan
Kentucky Wyandont Klz1lderelilerin
dilindeki "ovalar" ya da "otlak" demek
alan sozciiktiir.

KESiF
Angel yaglayamm bir pilot ke~fetmi~tir.
(Bkz.: ANGEL <;AGLAYANI) Yani ne
yapm1~tlr bu pilot? Veneziiella'da
varolan, y11lard1r akJ.p duran, diinyanm
en yiiksek <;:aglayanm1 gormicy, ortaya
pkarml§, varhgm1 biitiin diinyaya
duyurmu§tur. Can ahc1 anlatun, ortaya
91karmak. Ara}l9a'da ke~f sozciiguniin
anlam.1 da aym: Ortaya ~•karma. Ke§f
eyleminin sonucu ke~if, ke~fedenin am
154 ise ka~iftir. Kentucky Eyalet Meclisi yapw
KESKUL
Dervi~ler, yard1m toplamak i9in, hindistancevizinden ya da abanoz
agacmdan oyulmu~ 9anaklar kullanrrlarm1~. Yardtm etmek isteyenler,
goniillerinden koparu, bu .;anaklann it;ine atarlarm1~. Kimi para, kimi
yiyecek, kimi de giyecek. Elbette, kendisi i9in toplam1yor yardum
dervi~. Tekkesine dondiigiinde .;anagllll ters yiiz ediyor, ir;inden
doki.ilenler tfuiine gore aynhyor, biriktiriliyor, depolamyor, tekkenin
giderleri bu yarmmlarla kar~llamyor. Daha sonra, dervi~lerin bu
~anagm1 yoksullar da kullanmaya ba~hyorlar. Dilenmek it;in. Simdinin
dilencileri bile, bu r;anak tutma gelenegini stirdiinniiyor mu? Belki, o
donernin kejkiil amyla anllan ~anaklarmca biiyiik degil ama, ~imdiki
dilencilerin elinde de· bir m~rapa, ya da r;ukurca bir kap bulunuyor.
Sokak r;alg1cllan daha da pratikle§tinni§ler i§i, bir §apkayl ters r;evirip
topluyorlar bah~i§i (yard1m1).
Evet kejkiil, anlatllan dervij ~anagmm adt. Kokende ke5kul-u fukara
diye adlanmnlan, artlkfukarasmm atlhp yalrnzca kejkiil diye soyle-
nen siitlii, muhallebiye benzer tathmn admm da anlattlan r;anakla ili~­
kili oldugu sanl11yor. Belki de yoksul r;anagz (ke~kill-ii fukara) boyle-
sine pek pahahya mal olmayan bir tathyla dolduruldugu ir;in!

KdF-WAGEN
(Bkz.: VOLKSWAGEN)

KGB
Bir donemler SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birligi)'nin,
~imdi ise Rusya'mn devlet haberalma orgiitii KGB arum ta~rr. KGB,
Rusr;a'da Devlet Giivenlik Komitesi anlamma gelen K(omitet) G(osu-
darstvennoy) B(ezopasnosti) sozcillderinin ilk harflerinden olu~mu~tur
ama, bir sozciikrnii~ gibi kullanllagelmektedir.

KIKE (kayk)
".... Yahudiler i9in kullan1lan r;e~itli a~agllay1C1 sozciiklerden biri ve
pek kaba bir kiifiir olan kike (91fit) sozciigiiniin kokeni, ola ki gezgin
sat1c1hk giinlerine uzanmaktadrr. Bir oykiiye gore, Yahudi gezgin
satlcllm sozle~meleri mutat ingilizce har;la imzalamay1 reddetmi~ler 155
 ve onun yerine bir keikel 9izmi~lerdir; bu Eskenazi dilinde "daire"
demektir, onun i9in bir keikel ile imza atan bir gezgin sat1c1 da bir
keikel, ve nihayet bir kike diye andmi§tlr." (Robert Hendrickson: "l;:erl{i-
lerden Gorkemli Emporyumlara", Cev.: Nevzat Erlanen, Cogito, say1:S, giiz
1995.) (Aynca bkz.: YAHUDi-:MUSEVi)

KIRO
Kentsel davran~~ bi9irnlerine uyum saglayamann§ kimseler, gene!
olarak ktro diye kimliklendirilir. Kentsel ya~amla bagda§amami~ kim-
seler ise genellikle kente sonradan gelmi~; -- kente kirdan g69mii~;~
olanlardir. Dolayisiyla, kmi sozctig"iinii.n bu niifusun geldigi krrlara
yollama yaptlarak tiiretildigi samlrr. Oysa, krro sozctigu Kiirt9edir ve
ogul ve/ya da evlat anlamma gelmektedir. Krrdan kente g69enlerin
btiyiik bir bOliimii aralannda Ktirt9e konu~;~makta ve biribirilerine 90k
zaman "laro" diye seslenmektedirler. (Aynca bkz.: :MAGANDA.)

KIZIL
"Elbette larrmzmm, dogal btinyesi itibariyle de digerlerine fark atmas1
biiyiik avantaj. Bakm iistiin ozelliklerinden ba§ta gelen birka91; klrmiZI
en reddedilmez bir "~agrrici", adeta toplanma buyrugudur. Strf bu
olaganiisti.iliigiiyle bile en biiyiiktiirl (... ) Asll dayantlmaz 9agn onun
stcakltgmdan, ger9ekte "ate~" olmasmdan geliyor. Zaten "kmmZl''
laf1 nereden tiiremi~ heniiz bulamadlm, onun ad1 her zaman ve oz
Tiirk9e olarak ktztldrr, resmen "K1Z11". (Sennaye, liberaller ve mukad-
desat9Ilar bo~;~ yere iirkmesin, alt taraft bir masum sozciik bu). Evet,
insan idrakine bu kavram nereden gelmi~? Tabii insam insan yapan ilk
bulu~u "ate§"ten. Ve en biiyiik ate§ olan gtine§in klztl hali "gurub"dan.
Ve bir de "kan" var elbet! (Sakin olun). Eee, bu ii9 §CY de fena halde
steak, 9ekici, heyecan verici de gil mi?
Magara devrinden beri ii~;~iiyen insani ate§ 9ekiyor, ilk primat ata-
lanmiZdan bu yana gtine§in kiZllhgmda duygulanm1z bileyleniyor, ve
Havva kadm ilk bebeyi rahminden 91karuken kan, bizirn biitiin var
olu§umuzu yiiziimiize vuruyor, ~ok edici etkisi var! "Kan tutmas1"
denen ruhsal zaytfhk, milyon ytlhk genlerle bize ge9mi§, hala kimi-
lerini kiit diye iki seksen uzatlverir.
156 Bahh psikanalistler "kirmiZmm seks duyulanm kampladigim"
saptam1~lar. Tabii yalmz kendileri i~fin. Yine ate~ten dolay1 once xs1mp
rahatlama, .sonra soyunma, kanm kaynamas1, beden ISlsimn artmas1
ve ... Bizim gibi ne 90k s1cak, ne 90k soguk, orta iklimlerde ya~ayan­
larda bu yok. (.. .) Ate~in kxzilhgmm, sakin insan psikolojisine miithi~
bir dinamizm kazand1rdigi muhakkak. Bu yiizden tarih boyu hep olum-
lu algilanmi~, vazge~filmez olmu~.
Ve "lazll" kahramand1r, onurludur! <;iinkii tarih siirekli, hi9 usanmak-
sizm, alman ve verilen kan ile yazilml~hr. Diinyada hi9bir iilke, devlet
yoktur ki smulan kanla lfizilmemi~ olsun. ( ... ) Oyle bir miithi~ onur ki
bu kan bzilhgt, yensen de yenilsen de onurlusun.
Peki diinyada ad1 dogrudan "kizd" olan bir balk var rmdn? Evet,
Ruslar! Tabii hemen siz, 1917 Ekim ihtilalinden sonra Lenin'in kur-
dugu, hayli uzun zamanm Amerikan kabusu Kizilordu nedeniyle bunu
yazillgtml santyorsunuz. DegiL "Rus" sozciigu dogrudan, eski
Isve99e lazll anlammdaki, 9. yiizylla dogru Kuzey Karadeniz klyllan-
na, Volga ve Dinyeper rrmaklan boyunca ta Bakii'ye kadar uzamp
de~et sayan, klzll-sar1 sa~fh iri k1yrm Viking sava~~fllarma "Routsi"
aslmdan bozulup "Rhos" olarak verilen (klZlllar) lakaptan kahnadu.
En me~hur komutanlan da zaten "Klzll Erik" olan bu Viking, Gal-
Kelt kart~lml cengaverler, Latin dillerine de "Rtij" yani k1zll
sozciigiinii buaktllar. Bizim H1zu Reis'in Akdeniz'deki ad1
Barbarossa (klzll reis, ktzll baba, barbar. Barba; eskiRumca'da, usta,
baba, meyhaneci baba) degil midir zaten, larmiZl sakalmdan titiirii. ( ... )
Evet, Ruslar daha Kizil Rusya olmadan adlan "Klzllsayh Vikingler"
den kaldt. Ya "Ktzd SSCB" olunca ktzil bayraklan nereden gelmi~
olabilir? 0 dtineme kadar klasik Avrupah, aristokrat, feodal simge-
arma renkleri olan; mavi, beyaz, sar1 ile yan yana bir k1s1m kumlz1 kul-
lanmt~ olabilirler iuna, diinyayt sarsacak bir devrimden sonra birden
9Ik1veren "kiplazd" b~yrak neyin nesidir? Tabii daha MO birinci
binden itibaren, Cinlilerle birlikte ilk bayrak (sembol, "tug") kullanan,
tarihinin ilk kavimler birle~mesiyle ordu-devlet prototipini olu~tur­
mayx b~aran Tfukler'den! Ustelik i1 kez, bir bayragm tarih boyunca,
birikimlerle kendiliginden kazannn~ oldugu derin bir anlarm a91k9a
hayklrmak amac1yla. isyanc1hk, zulme ugrarm~hk, tizgfuliik!
Tabii 9ook 90k tinceleri var ama, kiZJ.lm tizgiirliik narasiDI diinyaya
ge9iren, Ruslardan tirice 1789 FransiZ ihtilalcileri oluyor malum.
Devrimciler klZll kiilahrms1, aslmda ktikii antik Anadolu'da Frig'lere 157
 uzanan bir ba~hkla kendilerini gosteriyorlar. Buradan c;:Ikan knmtzi
sonradan, kraliyetin beyaz ve Paris kentinin eski geleneksel feodal
mavisi ile laik curnhuriyetc;:i ulusal renkleri olu~turacakhr.
( ...)
Ancak Osmanll'nm bile sancakta (ulusal bayrak) iki ·as1l rengi vardu.
Ye~il ve kmnrz1. Pratik bir nedenle, kuma~ soldugunda, ye~il renk
maviye donii~tiigiinden dolay1 itiban d~mii~. zamanla yalmzca buyiik
riitbe forsu olarak kullamlm1~ ve sonunda tiimiiyle terkedilmi~tir,
lrksal "kiZil", aslma riicu edip once devletsel sonra milli olmu~ ve pek
de isabet etmi~tir. Ve dendigi gibi "bayrakla:ra bayrak yapan iistiin-
deki kandtr", aynca Kajgarh Mahmut bilgenin kaydettigi gibi,
.,Agdi lozd bayrakltogdi kara torak" oluverir yani, ba~tmtz
silo~tikc;:a degil mi?

( ... )
italyanlann f~ist Mussolini'sine ve onun "Karagomlekli" katillerine
kar~1 bir de kahraman yurtsever curnhuriyetc;:i Garibaldi'leri var. Bu
goziipek adam ytllarca italyan Birligi illkiisiiyle, kendi kurdugu
"Klrnuzt Gomlekliler" adh milis guciiyle, liberallerin Avusturya'ya
teslim ettigi Roma'y1 geri alm1~ ve inatla savunmu~tur (1862).
Diinyamn pek c;:ok yerinde, ozgiirliikc;:ii ihtilalcilerin karga~a halinde
birbirlerini tamyabilmeleri ic;:in, almlarma ve kollarma kmruz1 bant
takttklm ve suf bu yiizden bile "Klzdlar" diye adlandmldiklarmt
biliyoruz. Bu tip orgiitlenmenin belki de ilk omegi, 18 ytlmda (Evet,
gerc;:ekten 18 yilmda) Cin'de goriihiyor. Kmmz1 Ka~ldar! Darbeci
General Vang-Mang'a kar~1 ayaklamp, giderek zenginlere kar~1 da
sava~ ac;:an yoksul kentli gizli orgiit iiyeleri. birbirlerini tantyabilmek
ic;:in ka~lartm kmmztya boyuyorlanm~. 10. yiizytldan sonra ~ii Emevi
kiiltiirii altmda ye~eren Fashlar klzil ba~lik: olarak Fes bic;:imini kul-
landJlar. Barbaros'un Cezayir egemenligi srrasmda pek ho~una
giderek, gemicilerine giydirmesi ile bu moda boylece istanbul' a gelip
yerle~mi~tir. Ozgiirliik ve kurtulu~un sembolii olan kiTlllzi giysi yalmz
bir tek yerde istisnai ve Zit bir durum olu~turur.
1775 Amerikan KurtuluJ? miicadelesinde, son derece actmastz olan
ingiliz Emperyalist ordusu askerleri "KlrmiZI Ceketliler" idi. Tek
z1thk budur.
Tarihin ~erefli klzllhgt pek uzundur, kolayca bitmez. Biiyiik Franstz
158 romanciSI Stendhal bile iinlii yapttl "KirmiZI ve Siyah"ta, siyah
renge yobazhgm karanhgm1, kmmz1ya ise cumhuriyetin ve laikligi
aydmhgm1 yiiklemi~tir.
Neyse, kmmz1 veya klZll (hie;: fark etroez) iyidir. Ama c;:orap olarak
berbat, bir kere denedim ben, millet goziinii ayaklanmdan ayua-
madigmdan c;:at <;:at birbirine filan <;:arpt1 durdu. Mamafih kravatta fena
durmuyor, tam adem elmasmdan vurulmu~sun da kan damhyor gibi,
pek ho~! N eyse bunlar1 yazmayabilirsiniz, yazllsa da okumaya-
bilirsiniz. Her ~ey olabilir. Ama onun soylu, ozgiirliik<;:ii ve ~erefli
oldugu gerc;egi asla degi~mez!" (Bur~ay Anger: "En C,:ekici, En Kahraman",
Cafe Pazar, 14 Ocak 1996, sayl:57, s.l2-13.)

KIZILBA~

"Oguzlar 9. yiizylldan sonra islam'a ge'(ip, kll19 hakklyla Ortadogu'ya

egemen oluverince taze kan olarak pe~lerinden, gelenekleri giic;:lii ama
Oguzlar gibi politik esneklikleri olmayan Jlgmlar halinde, Tiirkmen
kitleler giineye kaydllar. 0 srrada islamiyet npkl Ortodoks-Katolik
yan~mas1 gibi, kanh ve derin yol aynmm1, ~iilik ve Siinnilik safla~­
masml ya~1yordu. Uyanlk ve politik Oguzlar halifeden kopmamak i<;:in
Siinni oldular tabii. Ama yoksul oz Tiirkmen halklan, zaten Arap
kibiriyle Harici SaJlldiklarmdan, hakstzhga ugrayan ~iilerden oldular.
Zaten imam Caferi'nin "gizlilik" felsefesi kendi Asyah yan ~aman
inan<;:larma daha uygun dii~mekteydi. Boylece bu insanlar arasmda
"hakstzhga ugrann~lann rengi" klzll kiilah giyme adeti yaydd1.
KlZll b~hk giyme adeti, isa'dan iki bin· Jll onceden beri gii<;:lii adalet
anlay1~1ru temsilen, Zerdii~t'iin Mazdek rahiplerinde bilinmektedir.
Bunlar, Ortadogu'nun en kutsal meyvesi "Nar" (ic;:inin klZll, koze ben-
zemesi 6zelligiyle) bi<;:imli klmnz1, ((lklntlh, tac; b~hk takarlard1. Ate~,
bu inam;ta tek Tann AhUta Mazda'run yeryiiziindek:i simgesidir. Zaten
Athar'dan Ater ve Azer (Hazar), Atharbagdan'dan Azerbaycan olu~­
mu~tur (ate~ yeri). Sonra da Sii Safevi'ler on iki imaiD1 temsilen 12 di-
limli klzll ta<;: giyecekler, giderek Anadolu'ya go<;:en Tiirkmenlere ke<;:e
klz1l kiilahlanndan dolay1, "Ktzllba~lar" denilecek, Siinni devlet gii<;:-
lerince isyanc1 kabul edilip takibata ugrayacaklar, gizli gece toplan-
tllannda baskma ugray1p, tanmmadan ka<;:abilmek amaCiyla c;abucak
l~lklanru sondfudiiklerinden de, "mum sondii" ayini ~eklinde ahlakstz-
hk iftirasma ugrayacaklardrr." (Bun;ay Anger: "En C,:ekici, En Kahraman",
Cafe Pazar, 14 Ocak 1996, sayt:57, s.12-13.) 159
 KIZKULESi ya da LEANDROS KULESi
Klzkulesi'nin onceki ach Leandros kulesi. Her iki adt da birer efsane-
den kaynaklamyor:

"Mitoloji kahramanlanndan Leandros, sevgilisi Hera'ya kavu~mak

iizere Bogaz1 geverken Klzkulesi civannda bogulur. Amsma bu and
yaptmhr. Bir oteki efsaneye gore, bir kahin imparator Konstantin'e
bzmm ydan sokmastyla olecegini bildirir. Konstantin deniz ortasma
yaptrrdt~ kuleye kiZiru sak.lar. Fakat, kuleye gonderilen bir iiziim
sepetine saklanan y1lan k1z1 sokar ve oldiiriir." (17 Ekim 1996 gtinlii
gazeteler.)

KIZKUMU
"Mannaris'ten Datva yoluna giriyoruz. (... ) Yol aynmmda Bozburun
yazth tabelanm gosterdigi yone dogru doniiyoruz. Brraz ilerledikten
sonra bir doga harikastyla kar~1 kar~tya oldugumu anhyorum. Buras1
neresi diye dii~iinerek etrafrma bakmdtgtm srrada Klzktunu levhasm1
okuyorum. Dikkatimi vekiyor. Buraya neden Klzkumu denildigini
merak ediyorum. Arabay1 durdurup iniyor ve etrafta konu~acak biri-
lerini anyorum. ( ... ) Birden biitiin duygulamru ve dii~iincelerimi
160 oldugu yerde donduran bir goriintiiyle kar~1l~hm. Baktlgtm yer,
denizin tam ortas1 ve bir adam elinde tuttugu bir sopay1 omuzuna
asm1~ oldugu halde denizin i.i.zerinde yii.riiyor. (... ) Adamm yevresi
denizle kaphyd1. Dstelik, kly1dan en az 100-150 metrelik bir uzakhk-
ta, neredeyse havuz diye tammlad1grm denizin ortastnda ilerliyordu ...
( ... ) 0 s1rada biraz ilerimde gitmekte alan adama seslendim. - Su
denizin i.izerinde yi.iriiyen adam1 gori.iyor rnusunuz? dedim ... Adam
gi.ilerek bana dondi.i ve "Evet goriiyorum. " dedi... (... )
Adam giilerek, "Evet buradan bakllmgmda denizin ortasmda yiiri.iyen
biri gibi gori.ini.iyor. Bu tamamen sizin gozi.ini.izi.in yarulglSl. Gelin
bakln." Sahil boyunca yi.iri.imeye ba~lachk. Yakla~1k 200 metre
yii.riidi.ikten soma denizin i<;:ine bir dil gibi uzanan ince ~erit tabakay1
gordfun. Klrrn1z1 renkli sert k:umdan olu~an zemin denizle aym
seviyede bulunuyor ve denizin neredeyse ortasma kadar uzan1yordu.
iki ki~inin yan yana ancak yii.riiyebilecegi geni~likteki bu tuhaf olu~u­
mun nasll olup da meydana geldigini merak ettim. Adam oykiisi.ini.i
anlatmaya ba~lad1.
Rivayete gore bu koyda y~ayan bir klZln pe~ine askerler d~mii~. Klz
da onlann ellerinden kurtulmak i~in ko~maya b~larrn~. Ne var ki,
deniz yolunu kesmi~. Yi.izme de bihneyen zavalh laz bu kez etegine
kum doldurup denizin i~ine dogru yi.iri.imii~. Yiiriidi.ik~te etegindeki
kumdan ahp azar azar denize dokiiyor, serptigi kumlarm iizerine
basarak ilerliyorrn~. Denizin ortasma geldiginde etegindeki kumlar
bitmi~. Arkasma donup baktl~nda ise, onun deniz i<;:ine yaptlg1 yoldan
geldiklerini gorrnu~ ve bunun iizerine kendisini denizin i~ine atml~.
0 giin bugiin buranm ismi Klzkumu olarak kalmt~." (Yasemin Doran:
Denizde Yiiriiyen Adam", Hu"iyet Tatil, 23 Kasun 1996, s.8.)

KiKLOPLAR
Mitolojideki "tek gozlU kikloplar da (kiklos:
yuvarlak; ops:goz), iyonyahlarm Hitit duvar-
larmda gordi.ikleri tepegozlu dev profillerdi.
Hititler heykelcilikte pek ileri gitmi~
degillerdi ve profil figiirlerde tek ve dev bir
goz yontuyor ya da kabart1yorlard1.
iyonyahlar onlarm ne olduklanm bilmeyerek

Odilon. Redon. 'un "Kiklop" betimlemesi. 161

 (gozlerinden otiirii)
"kikloplar" diye, onla-
nn yaptlklan duvar-
lara da "kiklopiyen
duvarlar" dediler."
(Halikarnas BahkpSJ:
Merhaha Anadolu, Bilgi
. yaymevi, s.49, Ankara
1982.)

Hitit yap1m1 bir "kiklopiyen duvan" kabartmas1.

KiTAKSE
"Okuyucum, bir mak.alede kullarum~ oldugum "kitakse" deyiminin ne
anlama geldigini soruyordu. (... )
... Rumca'da "bak" anlamma gelen ve yamna "etmek" fiili eklenerek
Tiirkye argoda bir ~eyi gozetlemek manasmda kullarulan; · arkasma
ba~ka kelime yerle~tirildigi takdirde is'e alayct bir hayret ~agn~ttran
"kitakse" sozciigu beniln ilk ~ocuklugumdan beri "par~aladtgtm"
sokak liigatine dahil bulunuyor.
"K.itak.se etmek" tabiri, aym tarurm i~eren "iskandil etmek" deyi~i gibi,
nhttmda biiyiimii~ bu kent "pi~oz"lann dagarctgmda yer ahyor.
Kal<h ki, Refik Halit ve Peyarni Sefa'mn hen"iiz k.trk-elli ytlonceki ki-
taplan bir yana, Ayhan I~tk'h filmlerin Sadri Ah1;1k'1 madaraya ahrken
"1;apkaya kitak.se" diye laf atngm1 hatrrlamak gerekiyor.
Aym Ah~tk, ~irkin kadllll Rumence'den "kokoraza bak." soziiyle
a~agthyor.

Ahrnet Tartk Tek~e ise italyanca'dan "1skaleta" iskambil hilesi diizen-

lerken polise Rumca'dan "piyastos" olarak yakalantyor. "Tahtakoz"a
boyle giriyor.
Dstelik, kibar "K"ii~iik Hamm" Belgin Doruk dahi kendisine sarkmtlhk
eden adam1 yine italyanca'dan "alabanda olmayalrm" deyimiyle ters-
liyor:
Soma sempatik "Ay~ecik"i Ermenice'den "btzdtk" lafiyla ok~uyor.
Fakat, "Ay1;ecik" de ispanyolca'dan "palavrasyon"a pabuy btrakmtyor.
162 Aleko'nun, Manuk'un, Ra1;el'in derinliklerinden gelen bu kelimeler ise
istanbullisammn, yani Tiirkiye lisanmm en renklisini olu~turuyor.
Bun dan daha yakamozlu bir Tiirkc;e'yi dilbilirn kitaplan yazrmyor."
(Hadi Uluengin: "Kitakseye Yabanc1", Hiirriyet, 2 Mayts 1996.)

KLEENEX I KLiNEKS
Kleenex ya da klineks ya~amumza gireli, art1k bayramlarda kimse
kimseye mendil armagan etmez oldu. Hit;: kimse cebinde mendil ta~l­
maz oldu. Herkes, arhk almnm terini, bumunu, yiiztindeki makyaj1 ille
de Kleenex ile degil ama, kagzt mendil ile siliyor. Elinin 1slakhgm1 ille
de Kleenex ile degil ama, kagzt mendil ile kurutuyor. Evet, Kleenex ya
da klineks de kaglt mendildir arna, her kagzt mendilin ille de klineks
ya da Kleenex olmas1 gerekrniyor. Kleenex, kag1t mendillerden birinin
tescilli markas1 c;tinkti. (Aynca bkz.: FRIGIDAIRE/FRiJiDER,
GILETTE/JiLET, PiNGPONG, PORTLAND <;iMENTOSU)

KOBRA
D1~avurumculuga bagh sanat topluluklanndan birinin ad1 Kobra' drr.
Ama, bu adm Kobra yllantyla herhangi bir ili~kisi yoktur. Kobra ad1,
toplulugu olu~turan tiyelerin dogduklan ve/ya da ya~ad1klan kentler-
den gelmektedir. KO(penhagen), BR(ussels), A(rnsterdarn) ...
Kobra'nm yap1tlan, Sanart'm 1992'de dtizenledigi 1. Ankara Sanat
Festivali dolaytstyla Ankara Devlet Resirn ve Heykel Miizesinde
sergilenmi~tir. ·

KODO$
"Errnenice 'godo:;;', yani'boynuz sozciigunden gtizel dilirnize yerle~en
kodo~, biliyorsunuz kadmlardan para alan erkek ki~i anlarnma geli-
yor," (Mine G.: "Kodo~lar", Radikal, 17 Ocak 1997, s.7.)

KOLAJ I YAPI$TIRMA
(ASSEMBLAGE, HAPPENINGS, ENVIRONMENTS, PAPIER
DECOUPE)
Montaj (kurgu) teknigini, (Bkz.: MONTAJ) fotografm gen;:ekt;:iligini, 163
 giderek izlenimcllerin ger~ek~iligini, Ronesans'tan 19. ylizyll sonlan-
na degin geli::;erek siiregelmi~ geleneksel resim anlayi~Iru, dogalcihgi,
ger~ekligi kullanarak daha ideal bir giizellik eldeleme kayg1s1m hi~e
sayarak yepyeni bir uygulamay1 ba::;latan kiibizm de kullanmi~tlr.
Al.amm kuruculan Picasso ve Braque, 1912 Yilmda, <;oziimsel
Kiibizm (Analytique Cubism)'den Bire~imsel Kiibizm (Synthetique
Cubism)'e ge~tiklerinde, yap1~t1rma teknigini kullanarak, tuvale yal-
mzca boya surmekle kalmaYIP geleneksel gere~lerin d1~mda gere~leri
de duzenlemeye sokmu~larwr: Gazete kag1dJ., ah::;ap, kuma~, mu~am­
ba, duvar kag1dJ. par~alan, vb. gibi gere~ler d~ boylece resmin gere~­
leri arasma ginhi~tir. Klsaca, kolaj (Frans1zca collage= yap1~brma;
Yunanca kolla=zamk.) (Aynca bkz.: PROTOKOL) diye arulacak olan
bu tiir resimler, o giine degin yiizeyi boyama sanat1 olarak tammlanan
ve bilinen resmin yabanc1 gere~lerle ve yapay nesnelerle de elde- .
lenebilecek bir goruntii yaratma sanatl oldugu savunusunun bel-
geleriydi bir anlamda. Ayru zamanda, ~e~itli gerec;lerin bir araya geti-
rilerek (Frans1zca'da montage sozciigu bir araya getirme anlamm-
dadu) geleneksel dogalCI (natu-
ralist) anlay1~a ve fotografm ger"
~ek~iligine kar::;1 Onerilen yeni bir
diizenleme (kompozisyon) ve gor-
sel anlatlm bic;iminin ilk omek-
leriydiler.
Kolaj teknigi, daha sonralar1 yay-
gm olarak kullamlmi~tlr. Dadaci-
lar, gerc;ekiistiiciiler degi~ik c;ag-
n~rmlar uyand1rmay1 amac;layan
ve birbirinin iistiine bindirilmi~
imgelerle olu~an duzenlemelerinde
bu teknilcten yararlandJ.lar. Henri
Matisse'in (1869-1954) ya~ammm
son donemlerinde, 1950'li ylllarda
kesilip yap1~tmlm1~ kag1tlar ve
guva~la yaphg., omegin, Zulma
(1950), Salyangoz (1953), vb. gi-
bi, genel olarak papiers decoupes/
164 Braque 'm bir kolajl kesilmi~ kag1tlar diye anllan re-
simleri de bu teknigin iiriinleridir.
Kolaj teknigi, yalmzca dti.zlem ustiine
uygulanmakla kalmam1~, U\! boyutlu
yap1tlarda da kullamlnu~tu. Boylece,
Ham Sanat/Art Brut . anlay1~m1
ortaya atlp yayan resim, ozgiin-baskl
ve yonut sanatps1 Frans1z Jean
Dubuffet'nin (1901-1985) koydugu
adla amlan assemblage/birle~tirmeler
Juan Gris 'den bir kola}
ortaya \!Ikmi~tu. Birle~tirme teknigini
yonut sanatlna ilk uygulayan ise, ABD'li Joseph Cornell (1903-1972)
olmu~tur. Genelde camh kutulardan olu~an asemblajlannda, Cornell
birbirinden yOk aynmh nesneleri bu kutular ic;:inde bir araya getir-
mi~tir.

Kolaj tekniginin daha da ileri gotiiriilerek, gosteri sanatlannm da dev-

reye sokuldugu bir sanatsal uygulamaya verilmi~ olan ad
Happeningstir. Bu uygulama Tiirk\!e'de Olu$umlar diye amlmaktadrr.
Happening terimini ilk kez ABD'li sanatc;:1 Allan Kaprow (1927- )
kullanm1~hr. 1959 y1hnda yaynnlanan yaz1s1, birbiriyle ilgili bir dizi
'olay'm senaryosunu da iyeriyordu ve ba~hg1 6 Bolumde 18
Happeningsti. Olu~umlar, Kaprow'un bir New York sanat galerisinde
gerc;:ekle§tirdigi ilkinden sonra lnzla yaygml~tl, Amerika k1tasmm
d1~ma da atladl. 1950'lerde ba~layan Environments/<;evre (Sanatl)
uygulamalar1 ve Birle~tirme (Asemblaj) uygulamalannm bir araya
getirildigi, izleyicilerin de katlhmtyla, bir anlamda deneysel tiyatro
gosterilerini andrran olu~umlar, sanatm kahcll1~na kar§l \!Iklyor ve
sanatsal etkinlikler ile iiriinlerini mfueler ve galerilerin dl§ma, - halkm
arasma ta~rmay1 ama\!hyprdu. Environments uygulamalan da izleyi-
ciyi sanatsal etkinlikle biittinle~tinnek amac;:hyd1.
Montaj/kolaj!birle~tirme teknikleri, geleneksel sanatln kullanmad1g1
nesneleri de kullamm~hr. Boylece, ozellikle 2 boyutlu resim yiizeyinin
3 boyutlu nesnelerle de yiiklenmesi sonucu, resim ile yonut arasmdaki
aynmm - bir anlamda - ortadan kalkmasma yol a\!ml~trr. Ote yandan,
sanat yap1hmn kahc1 oldugu ve olmas1 gerektigi yolundaki yerle~ik
benimseyi~i yeniden tart1~maya ac;:m1~ilr. Bu tart1~ma, . bir yerde,
sanatl;mm 20. yfuy1la degin ta~1dlgt kimligin degi~ip degi~medigi (ya
da degi~mesi gerekip gerekmedigi)ni irdelemektir de. 165
 KOLONYA
Kolonya, Frans1zca'da eau de Cologne diye amhr. Yani: Koln suyu.
Franstzca ad1 her ~eyi a~aklamaktad1r. Kolonya "Koln suyu" demektir
ve boyle adlandmlmasmm nedeni, ilk kez Almanya'nm Koln kentinde
iiretilmi~ olmas1drr.

KOMEDi
Grek~e'de komos sozcugunun anlanu eglence, 3enliktir. Komedi
eg/ence/i anlamma geliyor. Yunan tragedyas1 (Bkz.:TRAGEDYA.)
yiice ve soylu ki~ileri -ve onlann ya~amlanm, y~antJ.lanm konu
edinirken, komedi, a~$ slDlf insanlan ve onlarm giinliik y~amlarm1,
onlaiJ.n ya~ad.!klanm konu edinir. Aynca, tragedya derin, dii~iinsel
konulan i~lerken, komedi yiizeysel konularla ilgileniyordu.
Dii~iindfumedig"i, birtak:1m erdemleri a~1lamaya ~ah~mad1g1, yalmzca
eglendirmeyi ama91ad1g1 benimsenmi~ti. Dolay1s1yla, komedi, Antik
166 Yunan doneminde de a~agtlanan bir tiirdii.
KOMMANDEURSWAGEN
(Bkz.: VOLKSWAGEN)

KOMUNiKASYON
Komilnikasyonlcommunica-
tion, be~ yiizylldlr var olan bir
sozciiktii.r. Tiirk<;:e'de komiinikasyon kar~1hgmda kullanllan yok sayrda
si:izciik. bulunmaktadrr. Ama, dogrudan dogruya komiinikasyon da kul-
lamlmaktadrr.
Latincesi communicationem, communicare fiilinin mr~h gec;:mi~ ha-
linden tiiretilmi~ eylem anlatan bir isimdir. Communicare fiili ise, com-
munisten tiiretilmi~tir. Communicare, yani komilnike etmek (commu-
nicate) ise, c;:ogunluk ic;:in (herkes i9in) "common" yapmak, ya da "ro-
gunluga genellemek", "herkesin yararlanmaszm saglamak", "herkesin
payla$masmz saglamak", "herkese pay vermek" anlamma gelmektedir.
15. yiizyrlda komiinikasyon sozciigu, i:incelikle, herhangi bir ~eyi
t;ogunluga yaymak anlamma kullamhyordu. Ozellikle "komtinikasyon
yollan" deyimi bu yayma eyleminin vurgulandrgr bir deyimdir. Yollar
aracrhgryla, herhangi bir yerde yaprlan iiretimi her tarafa yayabilmek,
bir yerde yeti~en ii.riinleri ba~ka yerlere de gotiirebilmek olanagr dog-
mu~tur. Dolayrsryla, kara yollarmm, su kanallannm, deniz yollannm
ve demiryollarmm geli~tigi d6nemlerde komiinikasyon, genellikle, bu
fiziksel kolayhklarr anlatan bir deyim olarak kullamlmaktaydr. Ge9mi~
donemlerde haberlerin bir yerden bir yere ula~tmlmas1 da soz konusu
fiziksel kolayhklar kullanllarak yapllabildigi iyin ve herhangi bir nok-
tadaki bilginin bir ba~ka noktaya aktanlmas1, bir iletinin g6nderilmesi
mal dagrtrmma g6rece 90k daha geri planda kaldrgmdan 6tiirii,
komiinikasyon sozciigu;. bugiin ula~zm ve la$mzm sozciikleriyle
anlatrlan etkinlikleri dile getirmekteydi.
Giiniimiizde komiinikasyori s6zciigu, bilgi ve dii~iincelerin yazrh ya da
si:izlii olarak aktanlmasr, yayllmasr eylemini anlatmak i9in kullanrl-
maktadrr. (Aynca bkz.: KOMONiZM, KOMON:iTE)

KOMi'INiTE
Community s6zciigu 14. yiizyrldan bu yana kullanllagelmektedir. Aynz
yerde ve!ya da aym ko$ullar it;inde ya~ayan bir topluluku anlatan 167
 sozciik, Tiirk9e'de cemaat, cemiyet, ahali, kavim, halk, amme, vb.
sozciiklerle kan;alannu~ttr. Dogrudan dogruya komiinite olarak kul-
laruldtgl da, ozellikle toplumbilimsel ara~tumalarda goriilmektedir.
Latince communitatem sozciigii communisten kaynaklanm1~ ve ili~ki­
lerin ve duygularm bir araya gelmesini anlatmaktadrr. Ama 9e~itli
anlamlarda kullarulmaktadrr. Ve anlamlartru ba~hca i.ki ba~hk altmda
toplama olanag1 vardrr. Biri, ozel nitelik}eri ve ili~kileri anlatan
anlanudtr.
Var olan toplumsal gruplart anlatan anlarnlan ~oyle s1.ralanabilir:
(1) Herhangi bir unvam bulunmayan szradan, alelade insanlar toplu-
lugu. (Bu anlam1, daha c;ok 14.-16. yiizylllarda yaygmd1.)
(2) Bir devlet ya da orgiitlenmi~ toplumu anlatmak it;in az ve daha t;ok
14.yitzyzlda kullanzlan anlamz.
(3) B elirli bir alanda, bdlgede ya~ayanlar toplulugu. ( 18. yiizyll)
(4) Ortak (common) bir Jeyi elde tutmamn niteligi. (16. yiizytl)
(5) Ortak kimlik ve karakteristikler ta~zma. (16. yi.izyll)
19. yiizyllda komiinite sozciigii, topluma (society) gore, c;ok daha
~tabuk ula~llan, .toplumdan daha yakmda bulunan topluluklan anlat-
makta kullamhyordu.
19. yi.izytldan soma sanayi toplumu gitti.k9e daha 90k biiyiim~, kanna~lk
bir durum almt~br. Toplumdaki aynmh topluluklar aynmh ozellikler,
niteli.kler t~1maya b~lanu~trr. Boyutlart biiyiiyen toplumlart tiim
olarak ele ahp incelemek, degerlendirmek olanag1 ortadan kalkrm~trr.
C,::iinkii, toplumun tiimii, amk, ornegin ayn1 ya~am bi~timlerini payla~­
mamaktaydt. bmegin, ayru yap1sal ozellikleri gostermemekteydi.
Kii~tiiklii biiyiiklii c;e~itli topluluklart ayn ayn incelemek, . deger-
lendirmek ve bu ayn ayn incelemelere, ara~tmnalara, deger-
lendirmelere dayah olarak toplumun tiimii hak:k:rilda genellemelere git-
mek geregi belirmi~tir. bte bu geregin sonucunda, komiinite alma~zk
topluluk yQJamlarz it;in yapzlan deney ya da arUJfzrmalar i~tin kul-
lamlan sozciik olmu~tur.
Komiinite sozciigii, ozel tiirdeki toplumsal ili~kileri anlatmak i~tin de
kullamlmaktadtr. bmegin, bugiin:
(1) Varolan lyiiri.irliikteki) ili~kiler dizisini belirlemek,
(2) Alma~zk ili~kiler dizisini at;zklamak amaczyla kullamlmaktadzr.
168 (Aynca bkz.: KOMUNizM, KOMONi..KASYON)
KOMUNizM
Sosyalizm ile komiinizm birbirinden aynmh iki kavramdrr.
Tiirk~te'de de kullamlan komiinikasyon, komiinite, komiinizm,
komiinist, vb. sozciiklerin.tiiretildigi ana sozcii.k common sozciigudiir.
Herhangi bir ~eyi genellemede kullamlan bir sozciiktiir common.
Tiirk~te'de kullan1h~ma gore anlam1 degi~en kar~Illldan vardrr. Gene/,
ortak, adi, bayagz, kaba, her giinkii, fOk bulunur, cins (ozel olmayan,
omegin cins isim gibi.), szradan, vb.
Common sozciigiiniin kokii ise, Latince communis ve comunus
sozciikleridir. Latince'de com birlikte, munis zorunluluk altmda
anlamnidadJ.r. Communis sozciigu ise, zorunluluk altznda ya da zorun-
lu olarak birlikte olmayz anlatmaktadu. Gene com=birlikte ve
unus=;.bir sozciiklerinden olu~an comunus sozciigii de birle~ip tek
olmak anlamma gelmektedir.
Erken kullanunmda communis ve comunus sozciiklerinin verdigi
anlamlarm birle~tigi goriilmektedir. 14. yiizy:tldan ba~layarak kul-
lanilan community/komiinite sozciigu, insanlann bir araya gelerek
olu~turdugu orgi.itlil yapzyz anlatmaktaydJ..

Common sozciigiiniin erken kullammlarmda toplumsal bOliinmeleri

anlathg1 gorillmektedir. drnegin, common, the common, commons
sozcillderi soylu olmayanlan betimlemekte kullarulmaktayd1. Anlam1,
zamanla daha da ~te~itlenmi~tir. Aynm.ll bir toplulugu, aynmh bir
~tlkan ya da biiyiik belirli bir alt-grubu anlatmak amac1yla kullaml-
maya ba~lanm1~trr. Biiyiik bir toplulugu anlatmak i~tin kullanlldlgmda
bile, ba~at anlam1 bir genelliktir. Yukanda da belirtildigi gibi, herhan~
gi bir ~eyi genelleme amac1 giidiilerek kullarulmas1 temel olmu~tur. Bu
temele bagl1 kalmarak: ·_,
(a) payla~zlan bir .$eyi
(b) alelade, szradan bir ~eyi anlatmak,
(c) dii~iik nitelikliya da adi bir ~eyi betimlemekte kullanzlmz.$flr.
Srradan bir ~ey dii~iik niteliklidir. Ozgiin degildir. Herkesin yapabildigi
bir ~eyin aynmh bir ozelligi yoktur. Payla~maktan yOk, sozciigful bu
anlam1 yaygm oldugu iyin, bir donemler, baz1 sorunlarm 9t.kmasma
bile yol ~m1~tlr.
drnegin, 17. yiizyllda Britanya'da Sivil Sava~ Slfasmda Meclis 169
 Ordusunun erleri common soldiers diye adlandmlmay1 reddet-
mi~lerdir. Ozel askerler olduklannm belirtilmesini istemi~lerdir. Oysa,
the commons iyin, yani, bir deyi~le "herkes iyin" sava~1yorlard1 ve bu
sava~la Commonwealthi kuracaklard1, yani bir bayraga bagh toplum-
lardan olu~an bir devletin ortaya y1k:mas1 amac1yla yapilan bir sava~ta
gorev alm1~lard1.
Common sozciigii, genellikle adi (vulgar), kaba (rafine/siizme
olmayan), ve· alt-:-smif anlamlarm1 uzun siire korumu~tur ve bugiin de
korumaktad1r.
Komiinizmlcommunism ve komiinistlcommunist si:izciikleri
19.yiizyllda ortaya ylkml~Ur. Marx ve Engels 1848'de yay1mladlklan
"manifesto"da bu sozciikleri kulland1ktan sonra daha yaygm olarak
kullarulmaya ba~lanm1~trr. Kolayca anla~lldlg1 gibi, amlan manifesto-
dan once de bu sozciikler bir siiredir kullarulmaktayd1. Nitekim; 1841
yilmda London Communist Propaganda Society I Londra Komunist
Propaganda Cemiyeti kurulmu~tu.
Engels, somalar1, yaylillladlklan manifestoya Sosyalist Manifesto
diyemeyeceklerini a91klam1~trr. C:::iinkii, Engels'e gore sosyalizm bir
ortasmif hareketiydi. Oysa, Komiinist Manifesto 9al!.jan bir smifin
siyasal hareketini anlat1yordu.
Sozcii.klerin 9agda~ anlamda kullanih~1, 1870'deki Paris Komiinu
omeginden sonrad1r.
1918 yllmda, Rus Sosyal Demokratik j.j9i Partisi (Bol~evikler), adm1
Sovyetler Birligi Komunist Partisi olarak degi~tirince, sozcii.klerin 9ag-
da~ anlamda kullamm1 yaygmla~m1~t1r. (Aynca bkz.: SOSYALiZM,
KOMUNiTE)

KONAK-KOSK-YALI
"Varhklllann ve ileri gelen ki§ilerin
oturduklan konutlar iiy ana tip
oluyordu. Konak terirni, gerek i~
yerleri, gerekse yii.ksek gorevlilerin
konutu i~in kullaillhrd1. Yah ve
ko~k, her ikisi de sayfiye evleriydi,
bunlar ah~ap · yap1lard1, yahlar
170 Bogazi9i kryllarmda bir villa veya
ev, ko~kler ise, b'!-h9eler ortasmda yazt ge9irmek it;in gidilen b'iiytik
evlerdi. Yabanct dillerdeki "kiosque/kiosk" sozcugu, ko~k sozciigun-
den ytkml~hr." (Bernard Lewis: istanbul ve Osman it Uygarltgt, (,:ev: Nihal
Onol, Varhk, Istanbull975, s.l3l.)

KONSERVATUVAR
Konservatuvar, kokende yetimevi demek. Ama, bugiin bamba~ka bir
anlam ta~tyor. Ta~tyorsa da, bug'iinkii anlamt da yetimevi doneminden
kaynaklantyor.
Latince'de, korumaya muhtar; r;ocuklara conservati deniliyor.
Kimsesiz bu yocuklar, ya conservatoriolara ya da ospedalelere
(Hospital sozciigiiniin kaynag1. Ve anla~thyor ki, ba~langwta hospital,
bir konukevi, soma hastalarm konukevine donii~mii~. Hostel, hotel ise,
saghkh insanlan konuk ediyor.) (A)Ttca bkz.: HOSTES) yerle~tirili­
yor. Yerle~tirenlere miizik egitimi veriliyor. Boylece, conservatorio ve
ospedaleler, giderlerini devletin kar~tlamgt din d1~1 miizik egitimi
veren ilk kurulu~lar kimligini de alrm~larmr. Ve 17. ve 18. yiizyllda
italyan Operasmm onde gelen sanat91lan, erkek 90cuklan konuk eden
Napoli'deki Conservatorio dei Poveri di Gesu Crista (Hz. isa'nm
Yoksullan Yetimevi) ile klz yocuklart konuk eden Venedik'teki
Ospedale della Pieta (Yaztkltlann Konukevi)'dan yeti~mi~lerdi.
Bugun konservatuvar, muzik ogretimi yapan kurumlann gene!
ad1d1r.

KONSTRUK.TiVizM I iNSACILIK I YAPIMCILIK

20. yiizythn ikinci on yth dolarken, Rusya'da geli~en ve Rust;a' da
yapmak, in!j:a etmek .anlamma gelen konstruir sozcugiinden
tiiretilmi~ adtyla konstruktivizm/yapimcihk (ya da in§aCihk) akimt,
i~levselci aktmm uzantis1 olarak ahnmahmr. Yalruzca mimarhkta
degil, yonut sanatt ve resimde de iinlii uygulaytcllan olan bu alam,
9agda~ teknoloji ve t;elik, cam ve de plastik gibi 9agda§ ara9 ve
gere9lerin 'kulturu'nu olu~turma/yaygmla~tuma ama9h iletiler
vermeye/yaymaya yonelik iiriinler vermi~tir. Yaprmcthk ad1, ilk kez,
Rus kokenli iki sanat91 karde~, Frans1z yonut sanat91S1 ve ressam
Antoine Pevsner (1886-1962) ile asll am Naum Neemia Pevsner
olan ve karde~inden ay1rt edi1ebilmek amactyla heniiz gent; iken so- 171
 yadm1 degi~tiren yonut sanat(j:lSl Naum Gabo'nun (1890-1977)
1920'de birlikte yaytmladlklan Ger~ek~i Bildirge'de kullamlrru~tu.
Seyilen addan da anla~Ilaca~ gibi, yaprmcrhk, mimarhk yaptsmm,
yonutun ve/ya da resimdeki nesnenin goriintiisii ya da figiiriin striik-
tiiriinti vurgulamay1 ama9layan bir iisluptur.

KORDOBALE (CORP-DE-BALLET)
Yunan tragedyasmdaki (Bkz.: TRAGEDYA) koro (Bkz.: KORO), ba-
leye corp-de-ballet (kordobale) olarak aktan!acakbr.
Kordobale, Yunan tragedyasmdaki koronun i~levlerini yiiklenmi~tir.

Yunan tragedyasmdaki koro, operada da aym adl<i. ve aym i~levleri

yiiklenmi~ olarak korunrim~tur. Opera sozlfr mtizikli bir gosteri sanati
oldugu i9in, koro sergilenen oyunla ilgili tepkilerini ~arklyla belirtir;
yorumlanm ~arkryla yapar. (Aynca bkz.: TRAGEDYA, KORO,
ORKESTRA)

KOREOGRAFi
Grek~e'dekhorus=dans9Ilar toplulugu demek (Bkz.: KORO) Zaman
172 i9inde bu toplulugun yapt1g1 danslar doga9lama olrnaktan 'j:Ikrnl~ ve
i:inceden tasanmlanmaya ba~lanm1~tJr. Ve bu tasanma koreografi den-
mi~tir. Grafien sozciigiiniin Grek9e'de 9izmek (Bkz.: GRAFiK)
anlamma geldigini de bildigimize gore, koreografmin anlami belir-
ginle~iyor.
Dans1 tasarlayan ki~iye de koreograf deniyor, dogalhkla.

KORSE (CORSET)
Orta <;:;agda hem kadmlar, hem de erkekler bedenlerini s1k1 s1klya saran
ceketler giyiyorlard1. Tiirk((eye korse olarak ge((en si:izciik, amlan
ceketleri tan1mlamak i9in yaratJlm1~ Eski Franstzca si:izliiklerde corset
olarak yer alm1~trr. Cors, viicut/beden/govde demektir ve bu si:izciigiin
sonuna eklenen et, Tiirk~edeki cik, czk (kedicik, Ay~ecik, vb.) gibi kii-
((iiltme ama9lldu. Yani, corset=viicutcuklgovdecik demektir ve ceketin
giyildigi bedeni kii9iik gosterdigini anlatmaktdlr. 1700'lerde iidte giyi-
len bu giysi, i9 giysiye di:iniimii~ ve aym adla anllmas1 siirdii.ri.ilmii~tiir.

Korse ornekleri

KORO (KHOROS)
Eski Yunan tragedyasmda (Bkz.: TRAGEDYA) sozel iletiyi gorsel-
le~tiren, bir oteki anlatlmla, sozle anlahlanlarl beden ve yiiz devinim-
leriyle g6rsel olarak betimleyen/ya~ama ge9iren, yani canlanduan, bir
diizine ile dart dtizine arasmda degi~en say1daki topluluga (topluluk
anlamma gelen) khoroslkoro denilmi~tir. 173
Koronun i~levi, zaman i9inde, sozel anlatlllll gorsel anlatrmla destek-
lemenin otesine ge<;mi~tir. Koro, anlatllanlara gorsel ve sozel olarak
tepki gosterebilmeye ba~lam1~trr. Dahast, iletilen oykiinlin etkisini
arhran, izlenmesini ve algllanmas1m hem kolayla~trran, hem de zevkli ·
ktlan bir biitiinliik saglama i~levini de yiiklenmi~tir. Anlahlanlan renk-
lendiren ve de bir biitiine doniWliren ogedir arttk koro.
Anlat1c1 (daha sonra anlatrctlar) aktor, yani oyuncudur. Ama, koroda-
kiler dansy1dlrlar. Ciinkii, canlandrrma i9in bedenlerini kullarunak-
tadrriar; yani, dans etmektedirler. Ve de tabii yliz devinimlerinden, yani
mimikten yararlanmaktadrrlar. Bir ba~ka anlatrmla, yorumcudur koro;
oyki.iyii, ~ark1y1, aruatllam yorumlamaktad1r. (Aynca bkz.: TRA-
GEDYA, ORKESTRA)

KOSEM SULTAN
"'Kosem' kelimesini sozliikler, "Siiriiniin ba~mda giden, biitiin siirllniin
ona tabi oldugu, <;obana ab~km dort ya~mda ko9, ke9i, yahut koyun ... "
diye anlatrrlar... Halk agzmda 'kosemen' dendigi de vakidir 'kosem'e .. .
Lider koyunun lakab1 "kosem", bizde devletlu bir hammm da
unvamdtr: Birinci Ahmet'in kar1s1 Mahpeyker Sultan'm ...
iki padi~ahm, ibrahim'le Dordiincii Murat'm annesi; Avc1 Mehmet'in
de biiyiikannesidir Mahpeyker... Neredeyse elli sene boyunca, devletin
tepesindeki tek ki~i oldugu, sozii padi~ah emrinin bile online ge<;tigi,
devletin her ~eyi ondan soruldugu i9in "Kosem" denmi~, "Mahpeyker
Kosem Sultan" diye bahsedilmi~tir ondan ve "Dort devlet gor-
mii~tfu... " kendi ifadesiyle... Tarihin gelmi~ ge9mi~ en muhte~em
hiikiimdatrnl, Kanuni ~tileyman't avucunun i<;inde tutan Hiirrem
Sultan bile (Bkz.: HURREM SULTAN) hi<;bir zaman Kosem kadar
gii9lii olmamt~tlr...
Kosem, Rum donmesidir soylendigine gore ... " (Murat Bardakp:
"P~alar, Ordu, Devlet ve Ki:isem Sultan", Show, 22 Mayts 1994, say1 62, s.13.)

KREl\fi..iN
Ozellikle SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birligi) <;okmeden
once, 90k kullanllan bir sozcillcti.i kremlin. Basm-yaym organlannda, 175
 hemen her gi.in, "Kremlin Birle.ymi.y Milletler karanm veto etti'',
"Kremlin soguk sava.rl tmnandmyor" vb. gibilerden haberler yay1m-
lamrd1. Bu haberler, Kremlin'in SSCB'ni yoneten(ler)in ya da
yoneten(ler)in oturdugu (Beyaz Saray gibi) yapmm ad1 oldugu izleni-
mi .veriyordu. Oysa, Kremlin, ne ki~i ve/ya da ki~ilerin, ne de bir
yapmm ad1drr. Kremlin, bir yerle~imi saldmlara, r;apulculara, yag-
macllara kar~1 korumak tizere in~a edile11 duvara verilen add1r
Rusr;a'da. Moskova'nm bir kremlini oldugu gibi, birr;ok Rus kenti
kremlinlerle 9evrilidir. Moskova'y1 ziyaretimde, mihmandar1m,
Moskova kremlininin once ah~aptf!ll yap1lnu~ oldugunu, soma ta~
duvara r;evrildigini anlatm1~ti. SSCB Komiinist Partisi Genel Sekreteri
ve Politburo iiyeleri kremlin i9indeki yapllarda oturduklan ve/ya da
9ah~tiklan ir;in, SSCB yonetimini r;agrt$hrmak iizere k1saca Kremlin
kullarulmaktayd1.

KRiSTAL
Saydam ve yan saydam ta$lann kristallikleri buza benzemelerinden
kaynaklarur. Grekr;ede, buz anlamma gelen sozciik krystallos'tur ve
sertle.rmi.r ya da donarak kabukla.yml$ demektir. Sozciik Latincede
crystallum'a donii$mii$, sonra da Orta donem Frans1zca ve ingilizcede
crystal olmu~tu

KRiTiSiZM
Kritisizm yerine ele~tiri diyoruz. Ele~tiri daha yaygm olarak kul-
laruhyor. Ama zaman zaman, kritik, kritisizm sozciikleri de duyuluyor/
okunuyor.
"ingilizce'deki kat$Ihgl ile "criticism" sozctiguntin kokenleri Yunanca
krinein" kokiinden gelir. Anlam1 ise elemek, gruplamak ve farklan
belirtmek amac1 ile aynm yapmakt1r. Ele~tiri 90gu kez yazma eylemi
ile birlikte akla gelir. Oysa bu her ~eyden once bir dii$iince bi9imidir.
Bir ba~ka deyi~le, bir iiriin olmaktan r;ok bir siirer;tir, zihinsel bir
eylemdir." (C'>zlem Erdogdu: "Mimarhk Ele~tirisinin Belirsiz Smular1 ve
176 Belirgin Problemleri", Ege Mimarlrk, 94/1, s.28-29.)
KUDUS
Bkz.: JERUSALEM

KUMBAHCE
Semt, mahalle, yerle~im adlannm nasll olu~tugunu anlatmast baklmm-
dan Seh;uk Erez'in Bodrum'un Kumbahre mahallesine deggin
aktardtgt bilgiler aydmlatlcahr:
"Giritliler ilk geldiklerinde hiiktimet onlan, bugiin askeri lojmanlarm
bulundugu verimli ve giizel araziye yerle~tirmek istemi~ti. Ama
"miitegallibe" bunu engellemi~ti; zira o topraklarda gozii ve .yilcan
vardt. Bu dururn kar~tsmda go.ymenler once Turk Mahallesinde ~uraya
buraya dagtldtlar. Ancak sonradan, Di.inya Harbi ve onu izleyen istik-
lal Sava~mda ka.ytp giden Bodrumlu Rumlarm evleri bu go.ymenlere
verildiginden, zamanla Kumbah<;e Mahallesinde bir araya gelebildiler.
Eski sakinleri gidince Rum Mahallesine once Cedit Mahallesi adt ve-
rildi. Bu ad tutmadt; bu mahalledeki bah.yelerden <;ogu kumlu oldugun-
dan Kumbah.ye Mahallesi dendi sonradan... Buraya Girit Mahallesi
diyen de var." (Sel~Tuk Erez: istankoy Altt Bodrum, Bilgi, Ankara Ekim 1996,
s. 36-37.)

KURBAN
"Kurbanla ilgili Kur'an'da bir.yok kelime ge.ymektedir. Bunlardan en
yaygm olam kurban"drr. Kurban, belli biiyii.kliikte ve bir hayvam
keserek Allah'a yakl~tt~an ibadettir. Kurban, kerebe fiilinden gelmek-
tedir. Bu kelimenin manas1 da "yakla!Jmaktrr" insant Allah'a ve diger
insanlara yakla~bran ibadetin ad1 olmaktadrr.
Maide Suresi'nin 27. ayetinde hem fiil ve hem de isirn olarak geymek-
tedir. 0 zaman "Bir kurban sunmak" bir yakla~ma ile yakla~mak ma-
nasma gelmektedir. <;i.inkii yakl~mak, hem yapllan i~in adt ve hem de
kesilen hayvanm ozelligi olmaktadu.
Mensek veya Niisiik, kurban kesmek manasma gelmektedir. "Biz her
iimmet i<;in, kurban kesmeyi, Allah'm adllll ansmlar diye farz klldlk."
(Haec, 34) "De ki, ~iiphesiz benim namaztm, kurbanrm hayatlm ve 177
 oliimiim alemlerin Rabbi olan olan Allah ir,:indir." (En'am, 162) Haec
Suresi'nden aldignmz yukandaki ayet, kurbamn ikinci amactru belir-
lemektedir. "Allah'm ismini anmak". Aslmda nusuk kavramt, giimieyii
yabancz maddelerden armdmnak ve kallba dokiip .rekillendirmek
manasma gelmektedir. ( ... ) Diger bir kavram da, bogazlamak manast-
na gelen "mahr"dtr. "0 halde Rabbin ir,:in namaz lal ve kurban kes"
(Kevser, 2) Nahr kelimesinin manasmda miifessirler ihtilafa
dii~milijlerdir. Ama r,:oguruugun kabul ettigi aillam, kuiban kesmektir.

"Zibh" kelimesi de kurbanhk, fiil olarak kullantlmca kesmek anlamt-

na gelmektedir. "Biiyiik bir kurbanhk verdik.':(Saffat, 107) Mezbaha
dedigimiz ~ey de, bu kelim.eden tiiremi~tir. (Prof. Dr. Bayraktar Bayrakll:
"K.urban", Sabah, 26 Mart 1999.) {Metindeki kim.i sozciikler taraftmtzdan
koyultulmruj:tur ya da italik'e don~tiiriilm~tiir. 6.~.)

KU~ADASI

KU$adasl 2000
Tiirkiye'nin bahsmdaki bir zarnanlann kiir,:iikbahkr,:t yerle~imi, dogal
giizellikleri dolaylSlyla ~im.dilerin diinyaca bilinen turistik beldesine
donii~tii. Ku~adast Japonya'da olsaydt adt Tori:jima olacaktt.
Japoncada bu sozciigiin anlanu ku~adas1. Ve elbette Tori~ima adm1
178 ta~tyan bir beldesi de var Japonya'mn.
KUBELWAGEN
(Bkz.: VOLKSWAGEN)

KiJRDAN ve KtJR.TAJ
"Bir kiirdan, klirt:aj r?akasr yapalnn dedik, b~rmrza ne ir?ler ayddr ..
Bu defa da Yiiksel Balak, diyor ki ..
'Kurdandaki kiir, cure=tedavi degil, curer=temizlemek fiilinden
gelmektedir. Kiirtajdaki kfu ise, cureter-kaznnak fiilinden ... ' (Hmcal
Ulu~;: "Diizeltme", Sabah, 4 Ekim 1996.)

179
 LAiK
"Kimileri laik soziinii dinsiz anlamma ahrlar. Oysa "laik" sozii "papaz"
soziiniin t'!ID kar~1hdrr. Papazhk ohnasaym laiklik ohnazd1. Laik sozii
Latince laikus (layikus) ve Helence'de de halk anlamma gelen "Laos"
soziindendir. "Laik" papaz olmay'an ve halktan olan demektir. Papaz
taklmma gene] olarak "klerje" ya da "eklestiyastik" denir ki bu da
kilise mensubu icazetli papaz taklm1 demektir. Laik halktan yani papaz
ohnayan demek olduguna gore hifi: de dinsiz anlamma gelmez.
Papazlar -- yani kutsal adamlar -- taifesi, H1ristiyanhgm kii9iik bir
azmhg1d1r. Bunlarm meslegi · dindir." (Halikarnas Bahk~Ist: Dii~iin
Yazzlan, s.105, Bilgi yaymevi; Ankara, 1982.)

LAiKA
Laika, Ru~larm, Kasrm l957'de Sputnik II uzay kapsiiliiyle Diinya
yoriingesine yerle~tirdikleri ilk kopegin amdrr. Ve Laika'nm anlam1
'havlayan 'mr.

LAMBORGHINI
Lamborghini otomobillerin ad1, yarahc1s1 italyan i~adam1 Ferruccio
Lamborghini'den gelmektedir. Onceleri traktor iiretiyordu. Otomo-

180
bille yan~maya da merakhyd1. Ferrari otomobilinden mennnm kal-
ma)'lp Enzo Ferrari'ye lazmca kendi otomobili alan Lamborghini'yi
iiretti.

LAPSEKi
"Lapseki, <;anakkale'nin dogusunda, Bogaz'm gi.iney lay1smda ye~il­
liklere gomiilii :;;irin bir kasabad1r.
Bu kt:mtin isa'dan yedi, sekiz yiizyd once ad1 "Pitiyusa" idi. 0 zaman-
larda bu kentin yakmlanna gelen bir iyon kafilesi az kalsm ora halla
tarafmdan lah;dan ge<;irilecekti. Pitiyusa krahrun gene; ve giizellaz1
Lamseke, zavalh iyonlan kurtardlgt i<;in kente k12m am verilerek
"Lampsakus" denildi."
Lampsakus, zaman i<;inde Lapseki'ye donii:;;mii:;;tiir. (Halikarnas
Babk~rsr: Merhaha Anadolu, Bilgi yaymevi, s.l60, Ankara 1982.)

LAS VEGAS
ABD'nin 'kumar kenti" Las Vegas'm adJ. ispanyolca. Anlam1 ise ye~il
otlak.

L'EAU D'ISSEY (LODiSE)

"Bilgiden kimseye zarar gelmez. Az .sonra yazacaklanm gibi liizumsuz
olsa da ...
Issey Miyake'nin bir parfiimii. var. AdJ., L'Eau d'lssey...
Frans1zca manas1, 'Issey'in suyu' oluyor.
Aslmda ho~ bir isim, ama bu parfiimiin adJ.mn konulu~ hikayesi ilginc;.
Issey Miyake, soz konusu parfiimii c;tkard1g1 zaman ad1m,
Homeros'un iinlii hikayesi "L'Odyssee" koymak istemi:;;.
Ve markarun patentini almak lizere b~vurdugu zaman, bu adm bir
ba~ka parfiim ii.reticisi tarafmdan kullaruldigml ogrenmi:;;.

0 da bunun iizerine kiic;iik bir oyun oynayarak, hem parfiime istedigi

ad1 vermi~ hem de kendi adJ.m kullanarak, parfiime damgasm1 vurmu:;;.
<;iink.ii Frans1zca'da L'Eau d'Issey de, L'Odyssee de 'lodise' diye
okunuyor. 181
 iyi numara degil mi?" (Fatih Altayh: "Zekaya $apka !;1karm", Hurriyet, 5
Ekim 1996, s.l9.)

LENiN
Lenin, o gretmen ilya Nikolaye-
vi~ Ulyanov'un oglu olarak dog-
du ve kendisine Vladimir ilyi~
Ulyanov adt verildi. Lenin~ Vla-
dimir ilyi~ Ulyanov'un takma
adtdtr. Lenin'den once, gok saytda
takma ad kullanmt~tlr ogul
Ulyanov: K. Tulin; Petrov; Frey;
Karpov; Meyer; Starik; V.ilyin; ve
Vladimir ilyin. Sonunda Lenin'de
karar ktlm1~ ve imzasm1 N. Lenin
Lenin diye atmaya b~larm~trr.
<;ok kimse N.'nin, Lenin'in babasmm adrndan, -- Nikolayevi~' ten
geldigini samm~tu. Oysa, N'nin Nikolai, Nikolae, Nikolay, vb. Rus
adlmyla higbir ilintisi yoktur. Avrupa'da ve ozellikle Rusya'da,
imzadaki adm oniinde yer alan "N.", anonimlik bildiren geleneksel bir
simge olarak kullantlan ve haytr anlamma · gel en ingilizce ve
Franstzca'daki no, Almanca'daki nein, ve Rusga'daki nyet sozciigiiniin
ilk harfidir ve imzadaki ismin takma olduguna deggin ipucudur.

LEO PAR
Bu vah~i hayvanm adt kimliginin yanh~ belirlenmesi sonucu konul-
mu~tur. Eski Yunan'da leoparm aslan ile Tibet'te ya~ayan bir tiir pan-
terin giftle~mesinden dogan bir melez oldugu samldigt igin Yunancada
amlan hayvanlarm adlarl olan leon (asian) ve pardos (panter) sozciik-
leri birle~tirlerek leopardos sozctigu tiiretilmi~tir. Latincede leopardus,
eski Frans1zcada leupart ve ingilizcede leoparcfa donii~en sozciik
Tfukgede leopar olarak soylenmi~tir.

LESBiYEN I LEZBiYEN
"Saffo, isa'dan once "Yedinci" yiizyllda bugiin adt Midilli olan
182 "Lesbos" adasmda dogdu. Kendi "Eolya" ~ivesiyle ad1, "Psaffa"drr.
 Yine dogdugu yer olan Lesbos adasmda ya~ad1. (... ) Saffo, kadmlar
· arasmda sevicilige kendi adm1 vermi~tir. 0 ~e~it tutkuya "Safftk
Sevgi" ona dii~k:iin olanlara da: "Lesbiyen" denir. Lesbiyen si:izciigii
Lesbos admdan gelmedir. Saffo'nun Midilli'de ya~ad1w zamanlarda,
ada diinyanm uygarhk merkeziydi. ( ... ) Tiim kocalarm sabahlara kadar
i~tki ve eglenceye veryansm ettigi bu kentte, kadmlar yalmzhklanna
teselliyi kendi aralannda aray1p buluyorlard1. i~te o adanm ad1yla
amlan sevicilik tutkusu, yani lesbiyenlik, bu haldeki eglenceli ya~arn
sonunda ortaya ~1km1~tlr." (Halikarnas Bahk~Ist: Merhaba Anadolu, Bilgi
yaymevi, s.l24-26, Ankara 1982.)

LEVANTEN/LOVANTEN
Bkz.: SARK

LiMAN RESSAMLARI ya da YENiLER

1940 yllmda, iilkedeki sanat ya~ammm <;alh ku~ag1 ile D Grubu'nun
egemenligi altrnda bulundugunu one siiren sanat~llar Ha~met Akal,
Avni Arba~, Turgut Atalay, Ferruh Ba~aga, Nuri iyem, Kemal
SBnmezler, Selim Toran, Miimtaz Yener, "bizim insammiZ"l konu
alan "Tiirkiye'nin ~agda~ ortamma uygun bir sanat anla)'l~l"nm
yerle~mesini ve de "kiiltiirel geleneklerimizin ~agda~ yorumu"nu
ama((layan yeni bir topluluk kurdular: Yeniler.
Yeniler'e gore, Tiirkiye'de dekoratif resimler yapthyordu. insana
egilmemi~ti resim. Oysa, insan, - s1radan insam konu almak gereki-
yordu. Yeniler i:iyle yaptllar. Tuvallerine suadan istanbul insamm yan-
Sittllar. Kurulu~tan bir yll sonra · diizenledikleri sergide konu
bahk.;llardt. Serginin al(hWI kurdele kesilerek degil, bir bal1k91 ag1
kesilerek yap1ld1. Bu ilk sergi, Yeniler'in "Liman ressamlart'' diye de
amlmalarma yol ayml~trr..
Yeniler'in Tiirk resmine getirdigi yenilik, konuya ili~kindir. Art1k, yal-
mzca doga gi:iriiniileri, duruk ya~am, portreler ve 91plaklar degil, ma-
dan insanm giinhik ya~ammdan kesitler de boyanmaya ba~lanm1~1J.r.
Ancak, anlay1~ at;Ismdan, §ematik bir Kiibizm uygulamas1 1940'larm
ortalanna degin aguhgm1 koruyacaktrr. Bu uygulama D1~avurumcu
(Expressiyonist) ve (::igrenk~;:i (Fovist) tutumlan da i9erecektir. 183
 LiMUZiNILIMOUSINEILIMO
Sozciigiin as1l anlam1 pelerin'dll:. Orta. Fransa'da "Limousin" diye
amlan bOlgede ya~ayanlar ayudedilen, uzun pelerinler giydikleri ir.;:in
bolgenin aru bu tiir pelerinleri betimlemek iizere Fransrzca sozliiklerde
yer a.lm.I~ttr. Bugiin herhangi bir ta~1t anlamma gehnektedir. Eski
sozliiklerde limuzin, 3-5 ki~ilik kapall kabini bulunan ve bu kabin
<;atlsmm ar.;:lktaki siiriicii yerini de ortecek biyimde one dogru uzandrg1
bir oto olarak tarumlanmaktadrr. i§te anlattlan bi<;imdeki r.;:atl ortiisii
'pelerin'e benzetildigi ir.;:in bOyle r.;:ah ortiilii ta§ttlara limuzin
denilmi~tir. Bununla birlikte, giiniimiiz sozlilklerinde siiriicii ve yolcu-
lar ir.;:in ayn komparttmanlar bulunmas1 gorii~ii bir yana buaktlarak
limuzinin biiyiik ve liiks, genellikle de bir ~oforcek kullamlan otomo-
bil olarak tarumlanillg1 gozlenmektedir. Bugiinkii limuzinlerin kimi-
lerinde §Ofor mahalli ile yolcu mahalli arasmda devingen bir cam
bohne bulunursa da, bulunmas1 ko~ulu yoktur. Limuzin, klsaca limo
diye de amhr.

LiRiK
Tiirkr.;:e'de Jirik sozciigiine kar~Illk olarak., genelde, ~iirsel sozciigu
kullarulmaktadrr. Oysa, lirik, ~iirsel anlamma gelmez. <;iinkii, lirik, bir
tiir ~iirin aruh~1drr. Bir <;algmm ve c;:oguruukla lir e§liginde okunan ~iir­
ler lirik §iir diye adlandmhnaktayru.

LiSE
"... Apollon da Likyal1 oldugu ic;:in Atina'daki bahc;:esine Likeum dendi;
lise, lise tahsili bu sozden gelir. II (Halikarnas Bahk~ISI: Du~un Yazllarr,
s.69, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.)

" ... LiTiK"

Paleolitik, mezolitik, neolitik, kalkolitik tarib oncesi (prehistorya)
donemleri anlatan sozciiklerdir. Aynca, megalitik, litografi, litoloji
sozciikleri de her zaman c;:J.la.yor kar~1ID1Za. Ve amlan sozciiklerin her
birinde litik, lito ger.;:iyor. Oyleyse, ayru kokten tiiremi~ bu sozciikler
184 diyebiliriz hemen.
 Megalitik yap1 ornegi: Stonehedge

i~te yukandaki bile~ik sozciiklerin ortak ayag1 olan sozciik Grek dilin-
deki lithos. Yani, ta~. Simdi hemen soyleyebiliriz ki, jukanda amlan
tarih oncesi donemlerin hepsi bir arada, 'Fii.rk9e'de pek giizel
adlandmld1~ gibi, "TAS DEVRi"nin donemleridir.
Ve her birinin anlamim gorelim ~imdi:

Grekve'de palaios, Tii.rk9e eski demek. Lithos da t~ anlamma

geldigine gore plaeolitik=eski ta~ devri anlamma geliyor. Yani,.
ta~lann heni.iz ancak yon¥arak bivimlendirilebildigi donem: Yontma
Ttq Devri. Yakla~Ik 2,5 milyon yll oncesinden i6 15 bin yllma degin
siirdugu kestirimlenen donem.
Mezolitik=Orta Til$ Devri anlamma geliyor. <;iinkii, Grekvede mezo,
orta demek. i6 15 bin- 8 bin yillan arasmda insanlar mikrolitler, yani,
(mikro=kiifiik) kiifiik Ia$ aletler yaprm~lar.
Neolitik ise, neos=yeni ve lithos=ttlf sozcillderinden ol~an bile~ik
stizcii.k. Yeni lllf devri demek. i6 8500-5500 ya 5000 Yillan arasmda
insanlar ~~ cilalamt~lar da. DolaYISiyla, Tiirk~'deki kaqaliW, daha da
ayiklayici. Biz, Cilal1 Tllf Devri diyoruz neolitik doneme. 185
 iO 5500 (5000)-3500 aras1 donem ise kalkolitik=baklr-ta:J ~agr diye
amhyor.
Ote yandan, biiyiik ~lann birbiri i.izerine hari):SIZ olarak yerle$tirihne-
siyle olu$turulan yaptya megalitik deniyor. Grek9e'de mega=buyuk
demek. Ama, 90k biiyiik. Bir $eyin bir milyon kat1m nitelemek i9in
kullanllan sozciik.
Litografi, lithos ve graphien=~izmek sozciiklerinden olu~uyor. Ta:j~izi
. diyebiliriz. Ama, yaygm olarak yerle$rni$ adlandmna ta:j-baskl.
Litolojinin ikinci ayag1 logos=soz sozciigi.i. Ta$lan sozle anlatmak.
Yani, ta:jbilim ve/ya da ta:j,lbilim. •

Maiisse 'in 1923 tarihli litografi.

" ... LOJi"

Etimoloji (etymos=dogru) = kokenbilim, biyoloji{bio=can) = canh-
bilim, bakteriyoloji (bakterion=yomak; yap1s1 basit ve tek hiicreli
olan mikroplar I):Omaga benzer biyimdedirler.) = bakteribilim, sos-
yoloji (Latincede socius-arkada$) = toplumbilim, antropoloji
(anthropos=insan) = insanbilim, kriminoloji (krima=a@.r su9)'"" su~­
bilim, jeoloji (georyer) '""yerbilim, teoloji (theos=tann) '""dinbilim,
186 astroloji (astron'"'ylldiZ) '""yrldJZbilim, vb.'deki logia eki, Yunanca'da
soz anlamma gelen logos sozcii.giinden tiiremedir. Logos sozciigii ise
si:iylemek anlamma gelen legein si:izcii.giinden tiiretilmi~tir. Anlaflm
hirimi ya da bir dii§uncenin anlat1m1 anlamma gelen logia (logie,
logy) sozcii.gu, bangi sozciigfin sonuna getirilmi~se, o sozciigfin
anlatug. konu bakkinda anlat:Jlanlarm, soylenenlerin, yani bili-
nenlerin, - bilgilerin varhgm1 haberliyor.
Pekiyi de, soz, yani logos neden bilime don~iiyor? Ciinkii, soz kut-
saldJ.r. Logos, tannsald1r. Evren hakkmda, evrenin d'iizeni haklondaki
bilgidir logos. Yunan dii.~iiniirleri, tannyla temasm salt logos ile kurul-
duguna inamyorlard1. Kokende, Mtsrr uygarhgmda da soz tannnm idi.
M1s1r yaz1sma verilen ad,-- hiyeroglifYunanca kokenlidir ama, (Bkz.:
HiYEROGLiF) MlSlr dilinde soyleni~inin 9evirisidir. M1S1rhlar
yazllanna "tanrmm sozleri" diyorlardt. Soziin tannsal olduguna deg-
gin (dair) inam;, tek tannh dinlerde de ge9erligini korumu~tur. Tek tan-
nh dinlerdeki vahiy (gokten inen si:iz/Tann si:izii) anlay1~1mn, Yunan
dii~iiniirlerinin logos ile ilgili gi:irii~leriyle ozde~ oldugu gozlenir. incil-
lerin kllninde isa'nm bedenle~mi~ siiz oldugu yazar. Soziin Arap9a kar-
~1hg1 kelamdrr. Kur'an tann kelamzm i9erir. Kur'an, aynca, Kelam-z
Kebir (Biiyiik Soz) diye de an1lrr. Tannnm resuliiniin (peygamberin)
vahiy yoluyla gelmeyen ama, kendisinin si:iyledigi si:iz(hadis)leri
Kur'anda yer almaz.
Demek ki, evrenin olu~umu, diizeni haklonda bilgi edinmemizi
saglayan logostur. Bu bilgiler (logia) insanm dogayla ili~kilerini de
diizenler. Bu a91dan bakmca, logosun us, diizen ·anlamma geldigi de
belirtilir. Herhangi bir konudaki sozler, o konunun diizeniyle,
yasalanyla, kurallar1yla ilgilidir; o konudaki diizeni, kurallan, yasalan
~~ .

Giincel anlamda da bmm, herhangi bir kon:udaki diizeni, kurallan,

yasalan ortaya koyan, a9iklamaya 9ah~an bilgiler anlamma gelmiyor
mu?.

LOKUM
"Lokum ismi, Arap9a "rahatii'l hulkum"dan geliyor. G1rtlag1 rahatlatan
anlannndaki bu sozciik zamanla degi~ip klsalmalara ugray1p rahat
lokum, lati lokum ve gtinfuniizde k1saca lokum ~eklini alm1~.
Anglosaksonlar "Turkish Delight" derken FransiZlar ve Balkanlar ash-
na sadJ.k kalml~lar. Lokumumuzla ne kadar oviinsek az. Ctinlcti ulus- 187
 lararas1 ~ekerleme literatiir ve standartlanna ge9mi~ ilk ve belki de tek
tath iiriin." (Hiirriyet: "LiteratUre Ge((ti", 10 Subat 1997)

LONCA
"Bu kelime birlik kasesi anlamma gelen "loniciya"dan gelir. Bizansh
bir kelimedir, yani ashnda GrekQe." (Halikarnas Bahk~Isi: Dii$iin Yazzlan,
s.50, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.)

LOS ANGELES
"Los Angeles ismini esasen es"ki bir Meksika kilisesinden ahr. iki
yiizyJ.l once Melekler Kilisesi ve bunun Qevresinde kurulm~ uykulu
kiiQiik koye yerli Meksikahlar Ciudad de Los Angeles, yani Melekler
Sehri adm1 taknu~lar. Yiizyllm ilk 9eyreginde sinema endiistrisi
kurulup Hollywood bir portakal bahQesi olmaktan 9lkmca meleklerin
yerini oyuncular, ylldtzlar, · ytlchzclklar almt~." (Kutlug Ataman:
"Angelyne'in Memeleri var", Gazete Pazru, 13 Nisan 1997, s.64.) (Aynca bkz.:
TINSELTOYUli..T\

LSD
Uyu~turucu olarak kullamlan LSD, L(iserjik) asit D(ietilamid)in
klsaltJ.lrm~tdu. Ozellikle 1960'h ylllarda hippilerin kullandtgJ. bu uyu~­
turucunun admdan esinlenerek donemin iinlii ve ger9ekten ba~anh pop
miizik toplulugu Beatles bir §arb yaprm~tl: L(ucy) in the· S(ky) with
D(iamonds)=Lucy elmaslanyla gokyiiziinde.

L UMPEN(PROLETER{YA})
Lump Almanca'da serseri, sefii, bald1r1 pplak anlamma gelen bir
. sozciik. Franstzca proletariat sozciigii ise i~~i SIDlfi demek. Almanlar,
kendilerinin lump sozciigiiyle Fransozlann proleteriat (proleterya)
sozciigiinii birle~tirip lumpenroletariat sozciigiinii olu~turmu~lar.
Evrensel kullamrm alan bir sozciik. K.lsaca lumpen ve/ya da liimpen
deiye de soyleniyor. Tfuk9ede daha QOk liimpen diye soylenip yazih-
yor. <;::ii.nkii., Tiirk diline Franstzcadan geQmi~. Franstzlar da liimpen
188 diye soyliiyorlar.
MACEDONIAIMACEDONIE (MAKEDONYA)
"Mak:edonyah kumandan Biiyiik iskender, ordulanm iran. iizerine
siirdiigiinde, Gazze'yi ele ger;irip Mlsrr'1 zaptettiginde, iskenderiye'yi
kurduktan sonra Babil'e dogru yoluna devam ettiginde, illkesini Asya
i~tlerine dogru geni~leterek, cesur askerlerini Pencap'a kadar
ula~tmhgmda, biitiin bu olaganiistii ba~anlanmn giiniin birinde sulu
bir ~erbete bularnm~, ufak bir porsiyon meyve salatasma ilham kayna~
olacagm1 akhmn ko~esinden bile ger;irmemi~ti.
Garip ama gerr;ek; bu biiyiik komutan ve devlet admn farkh 1rklar-
dan, farkh inanfi: ve renklerden birbirine dii~man insanlan bir araya
getirmeyi ba~armasmdan 2000 yll sonra, Batt diinyas1 kan~lk meyve
salatasma (Bkz.: SALATA) "Makedonya" adlll yakl~tlrml~. Bugiin
Avrupa'da ~1k restoranlann (Bkz.: RESTORAN) roeniilerinde "mace-
donia" ya da "macedonie" olarak. yer al.lyor meyve salatas1. En taze ve
en iyi meyveleri bir araya getirir, aralanna belki birkay kuru ya da ~e­
kerleme yemi~ ilave ederseniz, bunlan kii~tiik kiiyiik dogradlkta.n sonra
egzotik likorlerle zenginle$ctirip, son olarak: hepsini sogutur, buzdan bir
yatak ir;ine oturtulm~ gfukemli bir kasede servis yaparsaruz bu, Bii-
yiik iskender'in amsma yakl~rr bir yiyecek olabilir." (Ahmet Ors: isken-
der'den Giinfuniize Zengin Bir Repertuvar", Cafe Pazar, I Ey!Ul 1996, s.24-25.)

MACROLOGY I MAKROLO.Ji - MACROLOGIST I MAKRO-

LO.JiST
Bkz.: BIBLIOBIBULI

MAGANDA
Ayakkabllarmm arkasma basarak: dol~an, koyu renk giysiyle bile
beyaz yorap giyen, gomleginm diigmelerini gobegine degin ilikle- .
meyen, boynuna agu bir madolyan asan, elinden tesbihi eksik olmayan
bwkm erkeklere verilen genel addrr maganda. Sozciikleri hecelerine 189
 bOliip hece aralanna 'ge' ve 'ga' eklenerek geli~tirilen ve genellikle
9ocuklarm konu~tuklan (!) ku~ dilinin fuiinii olan bu sozcugiin ash
mandadu. Ku~ dili kuralma uygun olarak manda sozciigiiniin iki
hecesi man veda arasma (ses uyumu gozetilerek) ga eki konulmu:;; ve
boylece maganda tfuetilmi:;;tir. (Aynca bkz.: KIRO.)

MAGIC (BUYU)
" .. .islam oncesi iran'da 'magi' ad! verilen din adamlan (ingilizcede
buyii anlamma gelen 'magic' sozciigu buradan gelmi$tir) siyasette 90k
etkiliydi. En iist yoneticileri bile din adamlah atardt." (Tiirker Alkan:
"Tiirkiye neden iran olmaz?", Radikal, 16 Eyliil 1999.)

MAKYAVELiST
Niccolo Machiavelli, 1469-1527 ylllar1 arasmda ya$am1:;; Floransah
bir yazar. Yazd.tg1 ve iinii bugi:inlere degin ula,o;;m1:;; kitabm ad1 Prens
idi. Prens, o donemin, 15. ve 16. yiizyllm yoneticileri i9in yazllm1§,
yonetim ilkelerini belirten bir kitaptl. Machiavelli (Makyavel), ikti~
dara nasll gelineceginin ve nasll iktidarda kalmacagmm yol ve yon-
temlerini srrahyordu kitabmda. iktidan ele ge9irmek ve elde tutmak
iyin her tiirlii aldahna, ihanet, saptrrma, uygunsu.Z davran1:;; ve tutumlar
geyerliydi Makyavel'in koydugu ilkelere gore. Bugiin, Makyavelist
sozciigu, yalmzca siyasal alanda degil, her alanda, amacma ula~mak
i~tin her tfulii yalana dolana ba:;;vurmakta sakmca gormeyen kimseleri
betimlemekte kullanihyor.

MANDARIN I MANDALiNA
Bizim mandalina ya da mandalin dedigimiz turun9giller familyasmm
bir iiyesi olan meyvenin ingilizce'deki kar:;;1hg1 mandarindir.
Mandarin, aym zamanda, bir donemlerin <;:in subaylannm konu~tugu
dile (ve kullandlklm bu dil dolayislyla o subaylara da) verilen addtr.
Ama, <;:in dillerinden degil, <;in dilleriyle hiybir ili:;;kisi olmayan ve en
eski diller familyasmm bir iiyesi olan Sanskritye'den gelmektedir man-
darin sozciigu. Oxford jngilizce Sozliigune gore, mandalinaya man-
darin denmesinin nedeni, renginin (:inli mandarinlerin giysilerinin
190 rengini and.tnnasulu.
MANiYERizM I YAPMACIK(:ILIK
1520'lerde, Yiiksek Ronesans'm sona erdigi donemde, Floransa ve
Roma'da Yapmacik~Jhk!Maniyerizm diye, ilk kez 1442'de, ressam
Pisanello'nun sanatmdaki inceligi (zerafeti) ovmek i9in Urbinolu iki
ele~tinnenden birinin, "ya Agnolo Galli'nin ya da Ottaviano
Ubaldini'nin kulland1g1 sozcillde adlandmlan uslup ortaya 91knn~?tL
14. ve 15. yiizylllarda italyanca'da mano/el anlamma gelen sozciikten
tiiretilmi~ · olan maniera (Frans1zcasi maniere, Ingilizcesi manner)
sarayhrun incelikli davram~lanru, eski deyi~le saraylmm hal ve
hareket tarzmdaki zerafeti anlatmak i9in kullamhyordu. Klsaca,
maniera, tarz, iislup anlamma geliyor. i~erikten 90k teknige onem
veren ve bu yolla incelikli goriintiller eldelemeyi ama9layan bir iislup.
Aynca, figiirleri zarifle~tirmek i9in kollann, bacaklann, ba~m boyut-
lari degi~tiriliyor; giderek i:ih(ekte dogal m~lllk ve uyumsuzluklar
yegleniyor; dogal degil yapay duru~lar betimleniyor; yiiz 9izgileri
biyemleniyor (stilize ediliyor); Ronesans sanat9llarmm 90k onem
verdikleri perspektif anlay1i?1 d1~lanarak, iki boyutlu resim ytizeyine
uygun dii~?en bir derinliksiz mekin yaratma 9abas1 one gec;:iyordu.

MARATON
Maraton, Orta Yunanistan'da,
Attik yanmadasmm dogu klyl-
smda, Atina'dan 42 kilometre
192 metre uzakta bir koyiin adl-
drr. "Maraton" denilince, c;:ok
kimsenin aklma bu koy gelmez.
Cagda~ Olimpiyat oyunlarmm
en biiyiik ko~usu, ya da ,Olim-
piyat oyunlar1 d1~mda da: ko~u- · ,.~······

lan en uzun mesafe ko~usu anm1sarur. Maraton koo$usuna katdan bir

atlet ise, 42 kilometre 192 metrelik bir mesafeyi ko~ar. bteki bir
anlat1mla, maraton ko~usuna kanlan bir atletin ko~tugu mesafe ile
Atina-Maraton arasmdaki uzaklik birbirine e~ittir. Ciinkii, Maraton
ko~usuna arum veren, Attik yanmadasliDn dogu kly1smdaki Maraton
koyiidiir.
Maraton, yakla~?lk 25 yiizyll once, isa'dan Once 490 Yihnda, onemli bir
meydan sava~ma sabne olmu~tur. Atinahlar, Maraton ovasmda, o 191
 donemin en btiyiik askeri giicii sayllan Pers Ordusunun saldmsma
kar~1 koymu~lardu. Yunan kaynaklan Maraton sava§ml onemli bir
sava§ olarak. nitelendirmektedir. c;iinkii, bu sav~, Yunan uygarhgmm
Asya uygarhgma iistiinliik sagladtguu gosteren bir sav~ olarak
goriilm.ektedir. Kimi ~agda§ tarih~iler ise, soz konusu sava~m onemi-
nin abartlidlwru, kokende kii~iik. bir ~atl§!Danm otesine ge~medigini
one siirmektedirler.
Biiyiik ya da kii~tiik sava§m sonucunu, yani Pers oidusunun yenilgiye
ugrauldli?;l haberini, Atina'ya ul~trran ilk "atlet" ise, Maraton-Atina
arasrm ko~arak geyen er Pheidippedes'tir.
Ote yandan, marathonlmaraton sozciigiinden abnan athon/aton ozel-
likle lngilizce'de uzun siireli (dizi) yan~ma anlarruyla ba~ka sozciik-
lerin sonuna eklenebilmektedir. Danceathon/dansaton = dans yan§-
masi, talkatbon/tolkaton = konu~ma yan§masi, vb. gibi... Cok
~iikiir, Tiirk televizyon kanallarmdaki yapnncllar henuz bu kullarumm1
ke~fetmi~ degiller. Yoksa, atonlu y~ma programmdan ge~ihnezdi!

MARDiN
"Merdin, diinyarun en eski yerl~im merkezlerinden. Diinya rekorlan
kitab1, diinyanm belirlenen en eski kentinin kom~u Gaziantep
oldugunu yazarlar.. Dikkat buyurun, "a" ile degil "e" ile yazdnn ..
Merdin .. Giiniimiizden 7 bin y1l once lrurulmu~, nereye dOkunsan
tarih .. Muhte§ern Mezopotam.ya ovasma bakan bir teraslarla dai?;ln
tepesine trrmamyor.. En tepede kale .. Merdin de, kaleler demek i~te .. "
(Hmcal tnu~: "Mardin, Mardin olah .. ", Sabflh, 21 Eyliil2002}

MARGARiN
Bir FranSIZ kimyacl 1854 y!lmda eldeledigi bitki ozii, ilk kez 1869
ytlmda tecimsel olarak iiretilir ve ad! oleomargarine konur. Oleo
Laticede yag demektir. Margarine sozciigu ise Yunancada inci anlarm-
na gelen margaron sozciigunden gelmektedir. Elde edilen ozgii:i:J. iiriin
yagh ve inci renginde bir beyaz oz oldugu i~in oleomargarine bile§ik
sozcuguyle adlandm.lnu~trr. lngilizler ayrn iiriine tereyag anlamma
gelen butter sozciigiinden ~ili~la butterine demi§lerdir. 1881 yllmda
Avrupa'dan ABD'ye ula~an oleomargarine'nin b~mdaki oleo zarnanla
attlnu~ ve geriye lasa soyleni~i olan margarine kalm:J.~tlr. Tii:rk~eye de
192 margarin olarak yerle~rni~tir.
MARKS & SPENCER.
Giyim ku~am mallan satan bir ingiliz magazas1drr Marks and Spencer.
ingiltere'de 289 farkh marka mah 43 bii.yiik magazada pazarlayan bir
~irket. Bu ~irketin temelinde 1894 y1lmda Leeds'te Rus kokenli
Michael Marks admdaki bir tacirin a.;:t1~ kii..;:iik bir dii.kldn yatmak-
tadrr. Marks, bir siire sonra ingiliz Tom Spencer ile ortak: olmu~, bu
ortakhk daha sonra a9Ilacak magazalann arum olu~turmu~tur: M~ks
& Spencer.
1984 )'llma degin Marks ve Spencer ailelerinin denetiminde kalan
magazalar zinciri, yii.zyllhk bir ge9mi~i devirdikten sonra, once
ingiltere Ba~bakanlanndan Margeret Thatcher'in yakm adann Derek
Rayner, sonra da ~irkete stajyer olarak girip yiikselen Sir Richard
Greenbury tarafmdan satm allllllli~trr.

"MARSEILLAISE" (Marseyyez) (FransiZ Ulusal Mar§I)

FransiZ ulusal mar~1; Marseillaise (Marseyyez) diye amlrr. Ulusal
mar~ olarak: bestelenmemi~tir. Bestecisi, Strasbourg'daki Frans1z gar-
nizonuna bagh bir subay olan Claude Joseph Rouget de Lisle bir
mlizik amatori.iydii. Strasbourg kenti yerel yoneticisinin, bir yfuii~
~arbsma (~) gereksinildigini belirtmesi iizerine, de Lisle, bir
ak~ yemeginden soma, vatanseverlik duygulannm yogunla~hgi bir
strada bu m~1 yazJ.p besteleyivermi~tir. Mar~m ilk ad1, "Rhine
Ordusunun Sava~ Sarkzst"drr. 10 Agustos 1792'de Marsilya'dan
Tuileries(Ttiilori)'ye yfuiiyen askerin bu m~1 btiyiik bir co~kuyla
soylemesi, m~m "Marseillaise" (Marsilya'dan) diye anilmasma yol
aymi~br. bin komik yam, bir kralc1 olan Rouget de Lisle kellesini gi-
yotinden kll payt kurtarabihni~tir.

MASKOT
Frans1zcadaki masco wzciigfrniin anlarm buy-UcU'diir. Bu s6zctikten
tiiretilen mascoto ~irin ya da biiyiileyici bir ~eyi anlatmak i9in kul-
lamlrr. 1879 yllmda popiller Franstz besteci Edmond Audran La
Mascotte adh bir opera besteler. Kahramam ah~11mad!k 6l9iide ~ansh
biridir. Boylece deyim yaygm olarak kullamlmaya b~lamr. Zaman •
ivinde okullann, spor takrmlannm ve b~ka orgiitlerin simgesi olan
hayvan ya da ki~iler i~tin kullamlan bir deyime donii.~iir. (Aynca bkz.:
~SKJ\) 193
 MATRAK ·GE<;MEK
" ...neredeyse bin ylldan beri kullamlan bir gemici aietidir MATRAK!
Ve gemicilikte halat var oiduk9a o da ya~ayacakt1r. Tabii artlk kimse
ona, eski denizci agz1yia matrak demiyor, ama kullan1yorlar. Matrak;
~i~e ~eklinde sert tahtadan yapllma bir lobut. ince ucu iyice sivri.
Halat, ashnda dort ayn ipin, bir arada sa9 6rgiisii gibi orillmi.i~ halidir.
i~te matragm sivri ucunu, ilmek yapacagm ~adarhk bir yerinden, bu
orgiilerin i9ine sokuyorsun bastrrarak. Lobut geni~liginden, orgiiler
aras1 da iyice a91hyor ve ilmek i.;;:in biikti.igiin ucun, yine yalmz bir
orgiisiinii bu deiikten ge.;;:iriyorsun. Ayn1 ~~kiide haiat bedeninde,
matrak marifetiyie orgiiier aras1 delikler ao;;:1p, u9 klsmm ipierini bu
deliklerden iyice ge9iriyorsun, yani ilmek halkas1 b1rakt1ktan sonra,
ucu, bedene yeniden oriiyorsun. Bu ilmegi, sonra, kl9taki bir "baba"ya
taklyorsun ve halah motorlu 1rgatla, 9at1r9utur, gac1r-gucur, gerdiriyor-
sun. Tabii orgi.iler i.;;:indeki ip ucunun oriilmii~ durumu, iyice Slkl~ngm­
dan asia kopmaz, yi.iklendikc,:e inadma saglamla~rr. Halat ilmegi, ba~ka
bi9imde asia bagianamaz ve bu haliyle de kirk yllda bir belki kopar...
Bu alet ozellikle ip ve yeiken sistemieriyie 9ah~an eski kalyonlarda
vazge9ilmez bir ~eydi. Cogunlukla topuziarma demir kabaralar da
c,:akarlar ve yakm dovli~te bir silah oiarak kullan1rlardl. "Matrak
ge9mek" lafma gelince, i~te bu aletin sivri ucunu iterek, 9evirerek, bin
zahmetle, ip diigii.mlerinin, haiat orgiilerinin arasmdan "sokmak, arala-
mak, gev~etmek" oiuyor. Yani ash "matrag1 ge9irmek!" Anlam1 da
"bana matrag1 gec;:irme, beni gev~etme, beni a9ma, sinirimi bozma!"
olmal1d1r. Giderek "~aka yapma" haline donii~mii~ ... " (Bur~ay Anger:
"Palavra Attp Matrak Ger,:meyin", Cafe Pazar, 29 Ocak 1995, sayJ:17, s.20-2I.)

MAYDAY (meydey)
Telgraf doneminde, yani ileti~imin Mors aifabesiyie kuruidugu
donernlerde imdat 9agr1S1 ic,:in kullarulan uluslararas1 kod SOS · idi.
(Bkz.: SOS) Ancak, sesii ileti~ime olanak. taruyan telsiz devreye gi-
rince, uluslararas1 imdat isteme kodu Mayday (meydey)'e donii~­
mii~tiir. Sozliik aniam1 Mayzs giiniidiir Mayday'in. Ama, elbette, imdat
9agns1 yalmzca May1s ayiarmda yap1lmaz. Ya da May1s en tehlikeli ay
degildir ki, bu dii~iinii.lerek Mayday sozciigu se.;;:ilmi~ olsun! Mayday,
FranstZca "bana yardzm et" anlamma gelen "m'aider" (meyde)'den
194 gelmektedir. (Aynca bkz.: SOS)
MAZOSizM
Leopold von Sacher-Masoch, 1835-1895 ylllan arasmda ya~rum~
Avustutyah bir roman yazan. Romanlanndan birinde, sevdigi ki~iden
koti.i davram~ gonnekten, sevdigince cezalandmlmaktan ho~lanan
dogal olmayan bir akllsal durumu betimlemi~tir. Masochism/
Mazo~izm, kendi kendine i~kence etme eylemini anlatmakta kullan1l-
maktad1r bugiin yaygm olarak. Mazo~ist, kendine i~kence etmekten,
kendine eziyet etmekten ho~lanan ki~i anlamma gelmektedir.
"Radikafden Mine G. ile Milliyet'ten Emre Akoz arasmda anla11maz-
hk ((lktm~, karakola (dil polisine) geldiler. Konu "Mazo~izm" kelime-
si. Akoz, kelime Sacher-Masoch'un admdan gelir, adam
Avusturyahdrr ve onun dilinde ad1 "Mazoh" okunur; niye Frans1zlara
uyarak "~" diyoruz, "Mazohizm" demeliyiz, iddiasmda. Baktlk, ingili-
zler "Mazokizm" diyor. Bizde de bir ara okullarda "Mazohizm" den-
mi~; nitekim Meydan-Larousse bu imladan "~"liye gonderme yap1yor.
Ama dilde frekans (yani kullanma s1khg1) diye bir etken de var, hazen
ak1l mantlk tamm1yor. Her ne sebepleyse "Maio~izm" yerle~mi~. Ha,
isterseniz TDK imalat mallarmuz da var: "ozezerlik" (mazo~izm) ve
"elezerlik" (sadizm) gibi." (Haklu Devrim: "Dil Yaresi",Radikal, 19 Kas1m
1996, s.6.) (Aynca bkz.: SADiST)

MEGAN
Mega si:izciigiiniin bu iilkede ne anlama geldigi.ni okur-yazar olanlar-
dan bilmeyen kalmam1~tlr herhalde!?. Ustelik, 9evrede bumca megas-
tar ve mega/oman dola~1yorsa... Renault'nun Tiirkiye'de iiretilen
buyiik ve pahah modelinin adl da megadan geliyor.

MEGAPOL
Bkz.: POLiS

MELODRAM
Tiyatroda a~m duygusal, kimi zaman gen;eklikten kopuk oyunlar,
melodram diye adlandmhr. Melodram'm melosu, Yunanca melos
si:izciigiinden gelir. (Bkz.: :MELOS) 195
 Melodramm kahramanlan her zaman soylu ve duygulu ki~ilerdir.
Kadmlar sfuekli ac1 vekerler. Kadm olsun, erkek olsun, kahramanlar
acrmastzlarla sava~rrlar. Bir donemin Ye.rilram filmleri, genellikle,
melodramw.

MEL OS
Tragedyaya adlru veren ve Yunanca $arkt aiJ.lamma gelen ode, tann
Dionisos'u ve onun yaptJ.klanru oyktiler. Ama, tannlar1 ve yaptlklanm
oykiilemeyen, yalruzca ozanmm duygulanm. dile getiren ~ark1lar da
vardl. Oykii olmayan ve soyleyenin duyga.lanm dile getiren bu
~arkllara melos deniliyordu. (Ayri.ca bkz.: MELODRAM, KOMEDi,
TRAGEDYA)

MEMLUKLAR
"Giiniimiizde bu kavram bizlere yeli~kili gelse 'de, geymi~te askerler
yasalarm goziinde kole saJllabiliyorlardi. Modern diinyada kOleligin
anlam1 bireylerin ozgfuliigiiniin tiimiiyle elinden ahnmastdrr ve silah
bulundurup bunukullanma yetkisine sahip olmak ise ozgfuliiktfu. Bit
insanm aym zamanda hem ozgfuliigiinden yoksun b1ralalmast hem de
eline silah verilmesini bizler algllayamaytz. Ne var ki ortayagda islam
iilkelerinde kOle durumundaki bir askerin varh~ yeli~ki yaratnuyordu.
Memluklar (kole askerler, Kolemenler) birvok Miisliiman iilkede
goriilmekteydi. Dogal olarak yogu zaman bu devletlerin ba~ma geyi-
yorlardt ve liderleri hazen ku~aklarboyu yonetici olarak kahyordu. ( ... )
Eski Yunan, Roma ve islam diinyalannda koleligin ve~itli ~ekilleri
vard1; bir kole saygm bir zanaatkar, bir ogretrnen, kendi adma i~ yapan
bir tiiccar, gizli konularm payla:?Ildt~ ozel sekreter bile olab1lirdi.
islam diinyasmda digerlerinde goriilmeyen kolelik bivimleri vard1. Hz.
Muhammed'in soyundan gelen, hem din hem de devlet i~leriyle
ugra~an halifelerin yonetirninde bir k6le, vok yiiksek derecede bir
devlet memuru bile olabilirdi. Bu uygulamanm bir paryasl olarak kole
askerler yarahlmi~tl ve yalruzca islam diinyasmda askerlik kurumunun
en iist dllzeyini olu~turuyorlardt.
Memluklar'm bu duruma gelmelerinin nedeni islam diinyasmda sav~.
kavram1 ile eylemi ararsmdaki ahlaki ao;;tdan var olan veli~kidir. Hz.
isa'dan farkh olarak Hz. Muhammed ~iddete yatkm bir insand1, silah
196 kullamyordu, bir o;;arp1~mada yaralanm1~t1 ve kendisine avlklandtgt
bifi:imdeki tannrun buyruklanna kar~n gelenlere cihad a~ttlmast gerek-
tigini savunuyordu. Onun soyundan gelenler dii.nyay1 kesin bir
bi9imde ikiye boliinmli~ olarak kabul ettiler: Hz. Muhammed'in
Kuran'da toplanmt~ olan ogretilerini kabul edenler - ki onlara
Dartil'islam 'islam Diinyast' ve bunlan kabul etmedikleri i9in sava$Il-
mast gereken diger devletlere de Dartil'harb (Gayrimuslimlerin
Diinyas1 ya da Sava~ Diinyas1) ad1 veriliyordu." (John Keegan: Sava§
Sanatl Tarihi, Sabah Kitaplan, istanbul 1995, <;:eviren:Fiisun Doruker, s.60-62.)
"Dokuzuncu yiizyzl ba~lanndan b~layarak, islam halifeleri r;ogunluk-
la asker olarak yararlanmak iizere dogu szmrzndan Tiirk kOleler getirt-
tiler. Bu kolelere - Arapr;a "sahip olunan" veya "miilk edinilmi~"
anlaminda - memluk deniyordit; ev i~lerinde ve ekonomide yarar-
lanzlan degersiz kolelerden aytrt etmek ir;in boyle adlandmlmr~lardr.
Saymaca olarak kale statUsiine sahip olmaszna kar§zn, Tiirk memluk-
lar gen;ekte ele ger;irilip satm almmakla toplanmz§ ama giir;lii asker
baglzhgzyla birbirine baglanmz§ bir ayrzcalzkh asker smrfi olU§turdu-
lar. Zamanla islam ordulannm ana r;ekirdeftini meydana getirdiler. "
(Bernard Lewis: istanbul ve Osmanlt Uygarltjl, <;:ev: Nihal Onol, Varhk, istan-
bul1975, s.l7.)

MENSA
IQ'su (zeka katsay1s1) 148'in iistiinde olanlar, listiin zekah olarak
amhyor. 1946 y1hnda ingiliz Dr. Lancelot Ware ile Avusturyah
Roland Berrill, iistiin zekahlar arasmdaki ileti~imi geli~tinnek ve
ortak sorunlan seslendirmek amactyla bir demek kurdular ve adm1
MENSA koydular. Mensa, Latince'de masa anlamma geliyor. (Aynca
bkz.: I.Q.)

MERCEDES
Tiirkiye'de sosyal statii gostergesidir bir Mercedes otomobil sahibi
olmak. Ote yandan, sahipleri genellikle fotr ~apkalanyla [Bkz.: FOTR
(~APKA)] siirerler arabalarm1. Gurbetc;iler, kesenkes bir Mercedes
arabayla donrnek isterler anavatana. Adalet Agaoglu'nun "SaTl
Mercedes"i bir gurbetc;inin oykiisiidii.r. Filme de c;ekilmir;;tir bilindigi
gibi. ilyas Salman oyna~nr gurbetc;i kahraman1. Mercedes c;ok
kir;;inin yiiziinii giildiirmiir;;, kimileriniD de camm yaknnr;;trr. Cant 197
 yananlardan biri, Avrupa Gol Krah unva-
nma da sahip futbolcu Tanju C:olak'tlr.
Satm aldtgt Mercedes'in Tiirkiye'ye ka<;ak
sokuldugu ortaya <;Iklnca yargllannu~ ve
hapse dii~mii~tiir.
Tiirklerin tutkun oldugu Mercedes ara-
balann adt nasll konulmu~tur pekiyi?!
Elbette, ilk akla gelen yanlt, bu arabayt
iireten Mercedes-Benz ~irketinin bu adt
koydugudur. Gel gelelim, akla ilk gelen
· yamt dogru yamt degildir. Mercedes, Emil
Jellinek adb bir Avusturyalmm k:J.zmm
adtdtr. J ellinek, edindigi arabalara da
klZlmn admt veriyordu. Nitekim, 1900 y1.hnda sahip oldugu ii<; yan§
otomobilini de Mercedes diye amyordu. Daha sonra, Daimler otomo-
tiv sanayiine kendisi i<;in ozel olarak tasanmlanacak bir araba tsmar-
ladi. Ismarladtgt bu yeni arabaya verdigi ad da ktzmm adiydi:
Mercedes. Daimler ve Benz ~irketleri 1926'da birle~ti. Ve yeni ~irket,
Jellinek'in k:J.zmm adtm iirettigi arabalara vermeyi siirdiirdii.

MERCEDES 300 SL
Mercedes 300 SL'in "300" ii motorun 3 litrelik kapasitesi oldugunu
anlatmaktadtr. "SL" ise, "Sport Leichte", yani "Hajif Spar" sozciik-
lerinin ba§ harfleridir. Buradaki "hafif" anlamm1 simgeleyen L harfmin
bir spor otomobil adtnda bulunmamas1 gerektigi du~iiniilebilir. C,:unkU,
spor arabalarm zaten hafif olmalan gerekir. (Spar arab a hafif olur.)
Gelgelelim, Mercedes 300 SL, temelde 1951 'den 1957 ytlma degin
iiretilen .yok biiyiik liiks limuzinler (Biiyiik boy binek otomobillerine
verilen ad; Bkz.: LiMUZiN) olan Mercedes 300 dizisinin bir tiireviy-
di. Bu limuzinlerin 2 kapth iistii ar;ahr-kapamr ama, geleneksel
Mercedes modelleri 300 S diye adlandmlmt~tl. DolaylSiyla, farkh bir
§aseyle tasanmlanan ktvrak ve htzh hareket edebilen modeller, ciis-
seli/agrr modellerden ay1rt edilebilsinler diye SL olarak adlandmld1.

MERCEDES 300 SLR

1954 ytlma gdindiginde SL harflerine bir harfdaha eklendi: "Racing"
198 (Yari§) sozciigiiniin ilk harfi olan R. Mercedes 300 SLR bir yar1~ maki-
nasi olarak sunulurken, Mercedes 300 SL Coupe (Bkz.: COUPE/
KUPE) de herkesin kullanunma elveren bir Grand Turismo (=GT;
Bkz.: GRAN TURISMO ya GRAND TOURING) spor otomobil
olarak iiretildi.

METAFiziK
Fizikotesi demek olan metaflzik, genel ve yaygm olarak, dogaiistii ya
da fiziksel diinyayi "a~an", -- yani, fiziksel diinyamn otesinde
(dogaiitesi) anlammda kullamlmaktad!r. Bu yanh~ ku.llanrm yiizyillar
oncesinden kaynaklanmaktad!r. Kokende boyle bir anlam1 yoktur
metafizik sozciigiiniin. Metafizik sozciigiinii ilk kez kullanan Aristo,
boyle bir anlam yiiklemi~ degildir sozciige. Aristo'nun kitaplar1
genelde iki boliimden olu~maktaydi. ilk boliim Physics/Fizik ana
ba~hgm1 ta~1yor. Oteki konulardaki yaz1lar1 ise ikinci boliimde
toplamyor ve Metaphysics diye b~hklandmhyordu. Yunanca'da meta,
onii, otesi anlamml t~1maz; izleyen ya da SOnia anlamrna geliyor.
Yani, Aristo'nun kitaplarmdaki Metaflzik bOliimiinde yer alan yaz1lan,
Fizik(boliimiinii)i izleyen, Fizik(bhliimiin)ten sonra (Fiziksonrasx) yer
alan yazllardt, fizikotesi de gil.

METRO POL
Bkz.: POLiS

MEVLiD
"Mevlid, "dogum" demektir. Arap takvimine gore "Rebiiilevvel"
aymm on ikinci gecesi, Hazret-i Muharnmed'in dogdugu gecedir.
Miisliimanlar bu geceyi ;'Mevlid" gecesi olarak kutlar. Miisliimanlar
arasmda Hazret-i Muhammed'in dogum gecesini kutlamak iyin toren
yapmak adeti Fatimiler Devri'nde ba§lad1. Bu torenler zamanla
Miisliimanlar arasmda yaylld1. Kutlama torenlerinde Kur'an yamnda
·Hazret-i Muhammed'i oven ~iirler de okunur oldu.
Miisliimanlar Allah'1 ve Peygamber'i oven ~iirler yazar. Allah'1 oven,
yiiceliklerini anlatan ~iir tiiriine "Miinacat", Hazret-i Muhammed'i
ovmek, ondan §efaat dilemek amac1yla yaz1ln11§ kasidelere "Naat"
veya "Na't" denilir. 199
 Tiirk di1inde ~ok §air "Naat" yaznn§trr. Bunlann en ii.nliisfr Silleyman
Ce1ebi'nin 1409 ytlmda yazd.Ijp. "Vesiletfr'n Necat" (Kurtu1u§ Yo1u)dur.
SUleyman (::e1ebi'nin Hazret-i Muhammed'in dogumunu ve hayat.J.m
bikaye eden "Vesi1etii'n Necat"1, mesnevi tiiriinde, "fai1atiin, failatiin,
fai1frn" vezninde yazii.Im~ sekiz yfrz beyitten o1u;;ur. "Mfrnacat, ve1adet,
risa1et, mira~, nhlet ve dna" · olmak ii.zere alti bOliimdtir. Dilinin
akicihW, yumll.}akh~, duygusalh~ ile benimsenmi§ ve Tiirkler'in
"Mev1id" torenlerinde okunur olmn§tur.
Osmanh1ar'da Mev1id'1erde Siileyman (::elebi'nin "Vesi1etii'n
Necat"mm okumnasma 3. Murad devrinde ba~land1~ bi1inir." (AJi RI.za
Kardiiz: "Mevlid", Sabah, 14 Ekim 1996, s.IO.)

MEZBAHA
"Zibh" kelimesi de kurbanhk, fii1 o1arak kullanilmca kesmek anlamma
gelmektedir. "Hiiyiik bir kurbanlik verdik." (Saffat, 107) Mezbaha
dedigimiz §ey de, bu kelimeden tfuemi§tir. (Prof. Dr. Bayraktar Bayrakh:
"Kurban", Sabah, 26 Mart 1999.) (Aynca bkz.: KURBAN.)

MG(EmCi)
ingiliz otornotiv sanayiinin yfrz aki o1arak benimsenen MG markah
spor otornobillerin am "Morris Garage" i~1iginden gelir. Bu i§1ik
1921 YJ.1mda hiznietteydi. iki ki§ilik spor arabalar Morris Garage
sozcfrklerinin ilk harfleriy1e markala§h ve 1930'1arda spor otomobi1
deni1diginde akla ilk gelen marka o1du. Bugfrn de MG markah, iki ki§i-
1ik spor otomobiller frretilmektedir.

MGM
Hollywood'un film frreten ha§hca biiyfrk
§irketlerinden biri, k1saca M-G-M
(EmCiErn ya da MeGeMe) diye amlrr ve
e1bette, dii.nyarun her yerinde bilinir.
M-G-M, Metro-Go1dwyn-Mayer soz-
200 cfrk1erinin ba~ harflerinden o1u;;rnaktadrr.
Metro, ~irketin ortaklarmdan Marcus Loew'in onceki film ~irketinin
ad1wr ve Metro sozcuguniin ilk harfi M-G-M'in ilk M'sini olu~turur.
M-G-M'in oteki iki ortail ise, Samuel Goldwyn ve Louis B.
Mayer'di ve Goldwyn'in G'si ile Mayer'in M'si ~irketin .bsa admm
ikinci ve fiytincfi harfleridir.
M-G-M logosunu bir asian tamamlar. Filmlerde kiikrer bu aslan. Bu
aslanm adJ ise Leo.'dur.
Aynca, bir de motto yer alrr M-G-M adJ. ve aslan goriintiisiine ek
olarak: ARS GRATIA ARTIS. Aslan Leo kiikrerken goriilen bu
Latince motto ise, SANAT SANAT i<;iNDiR anlarmna gelmektedir.

MICIDGAN
ABD'nin 26. eyaleti Michigan'm
ad1m batJh ka~ifler koymu~tur.
1672'den once bu ad yaztlt olarak
majigan diye kullamlm1~. Anlann •
at;zklzk. Kastedilen ise daha sonra
Michigan GOlu diye adlandmlaca.k
olan geni~ bOlge. Majigan s6zciigu
111 c.
:~
yerli kabile Chippawa dilinden alm-
ma. Ba~ka kimi kaynaklarda ise,
eyaletin adrmn gene Chippawa
dilinde "buyiik su" anlamma gelen ll

micigami sozciigiinden geldigi one

siiriiliiyor. Michigan Golii haritas1

MITSUBISID (MiTS{ffliSi) PAJERO

Japonlann dev otomobil · fueticilerinden biri olan Mitsibushi, son
s1ralarda piyasaya verdigi modellerinden birine Pajero adrm verdi.
Gelgelelim, bu ad, ispanyollar i.;:in pek sevimli bir ad degil. <;iinkii
pajero sozciigu ispanyolcada mastiirbasyon anlamma geliyormu~.

MiM
Kendisini "mim sanatmm Picasso'su" diye tammlayan giiniimiiziin
pantomim ustalanndan FransiZ Marcel Marceau, "sozciiklerijestler- 201
 f/1 .. /''
·~ ~~
o\~4''""''''"''····
20. yiizyzla damgasmz vunnu.f olan
50 --...
•rrtl\5 -~ .
mim ustasz FransiZ Marcel Marceau
sanatmda 50. yzlmz kutladz.

GENiUS ~
Yukarzda oifrencileri Todd ve Marilyn Farley
bir gosteri szrasmda goriiliiyorlar.

le degil, duygulan davram~larla anlatma sanati" diye tammlad1gi

pantomimin geli~mesine ve du~iinsel bir i~j:erik yiiklenmesine katktda
bulunmu~tur.

~arcel~arceau:

"~im sanati bir metamorfozdur. Sozlerden daha gii~liidiir.

Sozlerle daha iyi anlatJlabilecek hi~bir ~eyin mimde yeri yoktur.
~im sozciiklerin otesine uzanabilen bir sanattir. Ger~egin ve oziin
sanatid1r." demektedir.
~arceau'nun dediklerinden, pantomimin sozsti.z bir sanat oldugunu
kolayca vikarsamak olanakh. Sozsuz ama, nasll? Nasilm1 a~aklamak
io;;:in sozcugi.in kokenini ara:;;nrahm:
Latince'de mimus, Yunanca'da mimos denilen bir mim (sanat~j:ISI),
mimik yap an ya da taklit eden oyuncu anlamma geliyor. Yunanca' da
mim=taklit etmek demek. Bu k6kten ttireyen oteki kimi sozciiklerin
anlamlan ise :;;oyle: Mimesis=taklit; pantomime=tiimuyle taklit;
yani, SOZe ba$VUrmayan, hi() SOZ ir;ermeyen; mimeograph (mimiyog-
raf)=Thomas Edison'un icat ettigi kopyalama (Latince'de copia=bol-
luk, f)okluk) makinesine verdigi ad. Bir de mimosa (mimoza) var. Bir
lj:i~j:ek. Giizel bir o;;:io;;:ek. Civegin taklitle ne ilgisi olabilir ki diye
dii~iiniiyorsamz, di.i~iinmeyin. Bu tropikal bitkiye dokunulunca,
202 yapraklann1 hiikiiyor. ~mosa diye adlandmlmasrmn nedeni bu ...
MiNYATUR
Minyatiir, kitap resmidir. Ve biiyti.kliigu kitabm boyutlanncadu. Yani
kii9ii.ktii.r. Kii9iik oldugu i9in mi minyatiir ad1 verilmi~tir? <;ok kim-
senin, minyatiir sozciigiinii, kii,;;uk, ufak tefek, minnaczk anlamma kul-
lanmgl goz oniinde tutulursa, boyutlan yiiziinden minyatiir dendigi
sanllrr.
Oysa, minyatiir, Latince kzrmlZl u,;;lu kalemle boyamak anlamma
gelen miniare fiilinden tiiremi~ ve kzrmzzz u,;;lu kalemle boyanmz~
anlamina gelen miniatus'tan gelmektedir. italyanca miniatura sozciigii,
kokende, elyazmalanru a~lklama/aydmlatma sanahyla ilgilidir ki,
elyazmalanmn ~ogu bilinen minyati.irlerle donatlhmr. Latince, kii(:U.k
anlamma gelen sozciik ise minutustur. Ancak, bu sozciigiin dakika
anlamma kullanllan minute sozciigiiyle ilgisi yoktur.

MISANDRJST I MizANDRiST
Bkz.: BIBLIOBIBULI

MISOGYNIST I MiZOCiNiST
Bkz.: BIBLIOBIBULI

MOBiL
ilk mobili ABD'li yonut sanat91s1
Alexander (Stirling) Calder
(1898-1976) yapm1~hr. Mobil, du-
yarh dengelerle bir araya getirilmi~
par9alardan olu~an bir diizenleme-
dir. Hava aklilllarmdan etkilenerek
devinir. Bu devinme sonucu, btitilnii
olu~turan ogeler arasmdaki ili~kiler
siirekli olarak degi~ir. DolayiSlyla,
yap1tm diizenlemesi de siirekli ola-
rak degi~ik goriinii~ler alrr. Calder,
motor gii.ciiyle devinen mobiller de
yapm1~trr. Calder'in devinen yaplt-
larma "mobil" adm1 takan Marcel
Duchamp'trr. Calder 'in bir mobili 203
MONTAJ
FransiZCa montage sozciigii bir araya getirme anlannm ta~tr: Montaj
sozciigu rutk~e'de yaygm olarak knllamlmaktadrr. Omegin, montaj
sanayii, Tiirk:iye'de ili'etilmeyen pa.ryalann dl~alun yoluyla saglanarak
Tiirkiye'de bir araya getirilmesi ve bu yontemle bitmil? iiriiniin elde-
lendigi sanayii anlatmaktadlr.
Resimde montaj teknigi kolaj diye adlandmJ,maktadlf. (Bkz.: KOLAJ)
Sinemada: "Montaj (montage) kelimesi Frans1zca'dan alnnm§-tlr.
Sinemacdikta, bir fihnin yeki~i srrasmda elde edilen paq;alar (plan-
lar) arasmda s~im yapmak; muhtevalan v~ uzunluklm bakllllindan ·
bu paryalan en uygun yolda birle~tinneyi anlatrr. 1ngilizce'de buna
kar~uhk kullarulan "Editing" yahut "Cutting" terimleri ayru anlarm
kar~1lamaz. Bunlar daha ·~k planlann mekanik bir i~lemle bitbirine
eklenmesini gosterir. Amerikahlar, bu iki kelime yanmda montaj1 daha
dar bit anlamda, ozel bir durumu anlatmak ivin k:ullamrlar; bu anlam-
da montaj, seyitci iizerinde herhangi bit gorsel etki yaratma:k a.macly-
la r;:ok k:tsa parvalann birbirine kesim, iister;:ekim, zincirleme ... gibi
usullerle baglanmas1drr.'" (Nijat Ozon: Sinema Tarihi.)
Montaj kaql11g1 Tiirkr;:e sozci.ik kurgudur..

MOZOLE
Mausolus, Karya Krah idi. Oliince, kansr Artemisia bir amt-mezar
yaptrrdr. Oylesine gorkemli bir mezardr ki bu, donemin iinlti yapllann-
dan biri oldu. Diinyanm YediHarikasmdan biri. Mausolus'un evVyeri
anlamma Mausoleum diye amlan bu rnezar, Halikarnassus'ta, --
Bodrum'daydr. Sonradan.- yaprlan bu tiirdeki amtmezarlar mozole diye
amlmaya b~land1. Ancak, giincel kullammda, bir yaplllln mozole diye
adlandmlmasr iyin ille de mezar olmasr gerekmiyor. Bir mezar denli
soguk. yaprlara da mozole deniliyor.
Diinyamn 7 Harikasmdan biri Bodrum'daydr. Ya otekiler neydi ve
neredeydi? Antik donemde ve Orta <;agda Diinyamn Yedi Harikasr
aynmhydr (farkhydr):

ANTiK OONEMDE ORTACAGDA

Rodos adasmdaki dev yonut iskenderiye K.atakomblarr
(colossus)
Mrsrr piramitleri Roma koliseumu
Babil'in asma bahs:eleri <;in seddi
iskenderiye deniz feneri Pisakulesi
Halikarnassus'taki mozole istanbul'daki Ayasofya
(Hagia Sophia)
Olirnpia'daki Phidias'm yaptrgr Nanlcing'teki porselen kule
Zeus yonutu
Efes'teki Diana tapmagr ingiltere'deki Stonehenge
(Aynca bkz.: ANTiK-ANTiKi:TE-ANTiKA)

MR(EmAr)
"'Ozel saghk hizmetleri a~umdan diinyamn onde gelen iilkeleri
arasmda oldugumuz soylenebilir." dedi, Dr. izzet Rozanes .. Bu
illkenin onde gelen MR (Emar okuyun hi.tfen) uzmanlarmdan. Onu
aradrm kafamdaki :MR. ile ilgili soru.lara yamt bulmak: iyin ... ( ... )
Diinyada 8 bin civarmda MR cihaz1 varmr~. Bunun dort bini
Amerika'da irni~. Geri. kalan dort bini de diinyanm dort bir yanmda.
Ttirkiye'de 80 tane var. ( ... )
,Sirndi slkt durun. Diinyada 8 bin alet var ya, bundan. Bizdeki,
diinyadaki en geli~rni~ 30 tanesinden biri, ~imdi istanbul'da. ister
inanm, ister inanmaym. 205
 Pardon ... Pardon ... Futbolculann dakik.a ba~n l\1R'lan vekiliyor ya,
hepiniz biliyorsunuz saruyorum.
Once bu :MR. i~ini bir ozetleyeyim.
:rvt..R insan viicudunun i~tinin resmini veken bir alet.
Simdi bir kalm salami, doner btvakh kesme aletinin ivine sokun ve di-
limleri iki milim kalmhga ayarlaym. Her kesilen dilimin fotografm1
~tekin. i~te MR, insan viicudunda bu i~i yap1yor, ama tabii kesmeden
yap1yor... ister tepeden ayak trrnagma iki~er milim, ister srrttan kanna
iki~er milim, ister sag koldan sol kola iki~er m.ilim, hangi boyutta
isterseniz o boyutta resimler ahyorsunuz.
Daha once bu i~i rontgen yaptyordu. Rontgen resimlerinde dart renk
vard1. Siyah, beyaz, a~tlk gri, koyu gri. Doktorlar bu dart rengi ince-
leyip, te~his koyuyorlardt.
Sonra Tomografi l(ekrneye ba~ladtlar. Bin misli geli~ti i~lem. 4 bin
farkh ton 91klyordu tomografide. Daha kesin te~his konuyordu, ama i~
uzun siiriiyor ve i~lem siiresince hasta 1~m al1yordu. ( ... )
Sonra, MR ~tikti piyasaya. MR, Manyetik Rezonans'm ba~
harflerinden olu~uyor.
insana 1~m degil, manyetik alan gonderiliyor bu sistemde. insan
viicudundaki, b~ta suyun i9inde bulunan hidrojen atomlanna daha
dogrusu. Demir tozuna nasll mlknat1s tutulur, hidrojen atomlarma o
yapthyor yani. Sonra alan kesiliyor. Yani mlknatls 9ekiliyor. Hidrojen
atomlart dogarun denge kuramt ivinde kendilerini etkileyen gii9 yak
olunca eski hallerine donmek istiyorlar. Aldiklarm1 geri veriyor, yan-
Sitlyorlar deyim yerinde ise. i~te bu yansrma, bilgisayarda, dijital
goriintiilere don~iiyor. Biiyiik bir htzla. Gordiigi.i.ni.i.z rontgen .filmi
degil, resmen fotograf. 0 kadar detayh. 0, 4 bin ton ta~tyan tomografi
gori.i.ntiisi.i., MR goriintiisi.i.niin yamnda oyuncak.
Kafantz fazla kan~mtyorsa, ba~ka ilgin9 rakamlar da vereyim. Hastaya
verilen elektromanyetik giici.i.n birimi Tesla.
MR ivin kullanllan giil(, 25 mili tesla.. "Mili" sozciigi.i. giicti
gi:iziiniizde kiir;iiltmesin. Hani · pusulamn hep kuzeyi gostermesini .
saglayan diinyanm elektromanyetik gi.i.ci.i. var ya. i~te o, 0,6 mill tesla.
Yani bizim aletteki giil(, di.i.nyamn manyetik. giiciiniin 30 misli falan.
Ama insana hi9 zarar1 yok." (Hmcal Ulu~: "Diinyamn Onlerinde Bir
206 Tiirkiye", Sabah, 5 Temmuz 1996, s.l2.)
MUMSONDU
"... Anadolu'ya goc;:en Tiirkmenlere kec;:e klZll kiilahlanndan dolaYJ.,
"Ktzdba§lar" denilecek, Siinni devlet giic;:lerince isyanca kabul edilip
takibata ugrayacaklar, gizli gece toplantllannda baskma ugra)'lp,
tanmmadan kac;:abilmek amac1yla c;:abucak 1~1klanm sondiirdiik-
lerinden de, "mum sondii" ayini ~eklinde ahlakstzhk iftirasma ugraya-
caklardrr." (Bur~ay Anger: "En <;:ekici, En Kahraman", Cafe Pazar, 14 Ocak.
1996, sayt:57, s.l2-13.)

MUSKA
"Osmanhca'da muska diye bir kelime yoktur. Eski dilde bu maksatla
kullamlan kelimenin "niisha" (yazl11 :;;:ey, c;:ogulu nusah) oldugu
muskanm, niisha'dan geldigi soylenmektedir. Niisha Arapc;:a bir
kelimedir, anlamlanndan biri muska'drr. Diger bir Arapc;:a kelime olan
"nii:;;:re" ise dogrudan dogruya muska, efsun, biiyii anlammdadlr. Arap
iilkelerinde halk arasmda kullanllan kelime ise bunlardan c;:ok farkl1 bir
kelime olan "hamail"dir. Dolaytstyla bizde yaygm olan muska'nm
Franstzca "maskot"tan tiiremesi Arapc;:a "niisha"dan tiiremesinden
daha akla yakm gelmektedir. Batl'da ise iki kelime vardn.Talisman ve
Amuletum. Birincisi eski Yunan'da gizemli anlammdaki "telema"
sozciigunden tiiremi1jtir. Telesma'mn Arapc;:a'daki "esrarh bir kuvvet
ta~1d1gma inamlan §ey~ sihir~ bfiyfi" anlammdaki "tdstm"dan (c;:ogu-
lu telasim, hhsmat) Bahya gec;:mesi daha muhtemeldir. Tllsrm,
tehlikelerden korur, iyi ~ans verir. Sevgiliye kavu1jmak ic;:in, hastal1g1
iyile:;;:tirmek i<;:in, servet sahibi olmak ic;:in, sava~ta kazanmak veya bir
i~i ba~armak ic;:in yapthr. Tlls1m genelde par~omen kagtda yazthr.
Ancak metale, cam, kemik veya odun iizerine oyuldugu, ta~a yazlld1g1
da goriiliir. Muska da ayn't amac;:lar ic;:in ayru ~ekillerde yaplln, yani tll-
stm ve muska aym anlamda kullantlmaktadrr.
Mascotte, Franstzca "mutluluk ta~tdtga farz edilen §ey veya insan"
anlamma gelir. Batlda Amuletum veya Amulet olarak gec;:en ve "kotii
etkileri takandan uzakla~t1ran ~ey" anlammdaki sozciigiin Tiirkiye'de
yaygm kullamlan kar~1hg1 nazarhkt1r.
Nazarhk isminden de anla~llaca~ gibi nazar'a, daha dogrusu kotii
bakt:?'a kar~1 kullarulan bir koruyucudur. Bu koruyucu kimi gozlerde
var olan hasta edici ve 6ldiiriicii giice kar111 sahibini korur. 207
 Nazarllklann bir losrm nazar gonderen ki~inin balo~rm yans1tacak bir
nesne bazen elbise i9ine gizlenen bir siis bi9imindedir." (Nazb Alev:
"Nazarhk ve Muska", Hii.rriyet, 1 Ocak 1994, s.l7.)

MUSLiN
Ketenden dokunmu~ bir 9e~it kuma~ olam muslin adun ilk dokundugu
kent olan lrak'tn Musul kentinden alm.1~trr. italyan tacirler bu kum~a
mussolina de~er, FranslZlar ise mousseline Okunu~u: muslin) diye
yaznn~larillr. Tfuk~ye FransiZcadan geytigini soylemeye gerek kald1
m1?

MUSTANG

Adzm ABD 'nin

Batz bolgesinde
yeti$en
yaban at/armdan
alan
otomobilin
9efitli modelleri.
Bu otomohili,
otomotiv
sanayiinin
eftane adz
Lee lacocca
dii.yiinmii:jtiir.
Piyasaya ·verilir
verilmez
donemin 6teki
otomobillerin ir,
satl§lanm
olwnsuz
etkileyen
Mustang, uzun
sure en 90k
yeglenen
otomobil alma
6zelligini
208 korudu.
Ford ~irketinin ba§kan yardnnc1s1 Lee Iacocca, 1961 y!lmda, durumu
da degerlendirerek olmah, yeni bir gorii~ geli~tirir. 0 da ~udur: 4 ki~i­
lik, kava koltuklu, aktarrna orgam tabana monte :edilmi~, 4,5 metreden
daha uzun, 1100 kg.'dan daha agrr olmayan ve 2500 dolardan ucuza
sanlacak bir otomobil yapmak/iiretmek... i~te bu gorii~ten, daha
dogrusu bu d~ii.nceden Mustang adt verilen model dogar.
Mustang=(ABD'nin Batl bolgesinde yeti~en) yabani at demektir.

MUNACAT
Bkz.: MEVLiD

MURin - MirRSiD
"Tasavvufi tecriibe dort merhaleden ol~ur. Birincisine "talip" denir.
Talip, tarikate ginnek arzusu alan kimsedir. Talip alan ki~i tarikate gi-
rerse ikinci merhaleye vanhr ve kendisine "mii.rid" denir. Miirid, ciiz'i
iradesini, kiilli iradeye teslim eden ki~i demektir. U~tiincii merhale,
"seyr-u siiluk"tur. Tarik.at ilkeleri ~ter~tevesinde gorevleri yerine ·
getirmek ve manevi yiikselmeye ul~maktlr. Ula§mak isteyen ki1;>iye
"salik" denir. Dordiincii merhale "miiqid"dir. Pir ve ~eyh olarak da
adlandmlrr. ir~ad, Allah yolundaki ak:Il ve ahlak rehberligidir. Miiqid,
Allah yolunda miiride rehberlik eden kimsedir. Bu rehberlik boyunca
"salik", cehaletten ilme uzanrr. Fena huylan b1raklp, giizel ablaka
sahip olur. Mfuid, mevki hrrsmdan ve hasetten SlJnlrr. Yalandan,
zulii.mden arm1r. Kendisini ilim, haya ve akll iistiinlii.kleri ile siisler.
Yani, en a~tlk deyimi ile, kendi viicudundan, Hakk'm viicuduna dogru
yiiriir ve yiicelir. Boylece "viicudun vahdeti" te~ekkiil eder. 11 (Yllmaz
Karakoyunlu: "~etiat, TariRat, HakikaL", Sabah, 12 Ocak 1997, s.23.) (Aynca
bkz.: ~ERiAT- TARiKAT -HAKiKAT)

MURTECi
II1957 yihnda Ankara'da iiniversite ogrencisiydim. Siyasetle pek
olmasa bile, sosyal ve ekonomik konularla ~tok ilgiliydim. 0 srralarda
"Ticani" tarikatl mensubu oldugu soylenen sakalh "miirteci"ler, slk
s1k Atatiirk heykellerine saldmp kuard1. Atatiirk "kiilt"iiyle
yeti~?mi~? bizler, bu "oriimcek kafa"lara 90k bozulurduk. Vatan1, 209
 "hain padi§ah"lardan kurtaran Atatiirk'iin amsma yapilan bu
tecaviizii, kendimize yap1lnu~ addederdik. Bir grup arkada§, liselerde
okudugumuz "Manhk" kitab1mn yazan, tinlii Ki:iy Enstittileri'nin
kurucusu, evvelki egitim bakanlarmdan Hasan Ali Yiicel'i ziyarete
gittik. Kendisinden "fikri rehberlik" istedik.
Bu sohbetten net olarak akhmda kalanlar ~unlardu: Sonralar1 "gerici"
si:izciigiiyle yer degi§tiren "miirteci" kelimesinin anlam1,
"tepkici"ydi. Frans1zcas1 da "reaksiyoner". Eger ortada bir reaksi-
yon varsa, bunun sebebi "aksiyon" (eylem) olmas1yd1. Ttirkiye'de
eylem, Atatiirk tarafmdan hayata ge~irilnieyeyah§llan "inkdap"lard1.
Toplum hayatmda inkllap, klsa zamanda ~ekil degi§tirme, ba§ka bir
hale di:inii§me demekti. Her degi§im, biinyedeki "degi~meme diren-
ci"ni (atalet momentini) yenebildigi ol~iide ba§anya ul~abilirdi.
Atatfuk, "az az, yava~ yava~" (evrimsel) bir degi§imden degil, "koklii
ve ruzh" (devrimsel) bir degi§imden yanaydt. Bunun ic;:in "zor" kul-
lamnayl i~ine sindirmi§ti. Demokrasi ise, tepkilerin ozgiirce a~1ga
vurulabilecegi bir rejimdi. · Degi§ime direnme hakk1 vard1.
Demokraside "zor" kullanllamazd1. Bu yiizden devrimcilik, ancak
evrimci bir degi§imi kabul eden demokrasiyle bagda§amazdl." (Ege
Cansen: "E.Bakan Oldu B.Bakan", Hi.i.rriyet, 6 Ternmuz 1996, s.9.)

MUZE
Eski Yunan soylencelerine gore, sanatc;:1lan dokuz Musa (Muse) korur.
Miize/Museum sozciigu ise, Musa evi demektir. Sanat yap1tlan
- dolaylSlyla, sanat - bugiin de Musa evlerinde, yani miizelerde korun-
maktadu. (Bkz.: ANTROPOMORFizM)

MUZiK
Musa Latince bir sozciiktiir. Yunancas1 Mousa ya da Moisa'drr.
Mitolojide Musa'lar (Muses) diye amlan esin perileri giizel sanatlar ve
be§eri bilimlerin koruyucusudurlar. Tiirkc;:e'ye de gec;:mi~ olan Arapr;a
musild sozcugu Yunanca musike'den gelmektedir. Musike, Musalarzn
sanatl demektir. (Latincesi: musica)

210
NAAT
Bkz.: MEVLiD

NADA
"NADA" kelimesi ispanyolca'da "hi.y", "yok" ~ "bo~" anlamma gelir.
Endiiliis'ten Asturya'ya; K.atalonya'dan Toledo'ya gezinen stradan bir
seyyah Cervantes lisaruna vaklf olmasa dahi, biitiin kadmlarm Pilar
ve biitiin erkeklerin Pedro ismiyle vaftiz edildigini saptayacag1 gibi,
muhtemelen, bunlann hepsinin agzmdan da en '(Ok "nada"
si:izciigiiniin '(lkbgmt gi:izlemler.
Nitekim, Cumhuriyetvilerin safmda izledigi iv Savar? ertesinde "(:an-
lar Kimin i.yin <;abyor?" adh ba~yap1t1 yazm1~ olan Ernest
Hemingway, iberya Yanmadas1'ndaki ruhiyatm "mida" kelimesiyle
biitiinle~tigini vurgular.

Ku~ku yok, ispanya biraz "nada" iinlemiyle i:izde~le~ir.

***
(... ) .. .ispanya i'( Sava~1 aym zamanda "nada" bir sava~ oldu.
lllkenin tarihine bir "hi~" olarak ge9ti. "Yok" hanesine yaztldl.
<;iinkii, ispanya iv Sav~1 ashnda romantik olmadl. Efsaneyle uyu~-
madl. •
Zira, vah~et ve fanatizm bab'mda taraflar birbirlerini aratmadl.
Falanjistler bir nebze Cumhuriyetvilige bula~m1~ ki:iyliileri dahi
al9ak9a katlederken, Cumhuriyetviler de onlardan asia a~ag1 kalmad1.
Anar~istler papazlan kaztga oturttu. Komiinistler rahibelere tecaviiz
etti.
Zaten, Stalin'in gi:inderdigi Rus gizli polisi sayesinde Madrid hiikiime-
tini zaptu rapta alan aym komiinistler cinayet ve zuliimde herkesi yaya
brrakh. 211
 Kendilerinden olmayan biitiin insanlan teker teker veya toptan te-
mizledi.
Bu arada, Kremlin'deki btyuch Gii:rcii, i:spanya Merkez Bankast'run
c;ok zengin altm rezervlerini Moskova'ya ~1tmay1 unutmadl. Servete
el koydu.
Yenilgi ertesinde de, sava~a katdm.1~ hemen biitlin Sovyet yurt-
ta§lanmn kellesini koparttl. Gulag kam:planru eski Barselona
muharipleriyle doldurdu.
Zaten bu yfizden de, Andre Malraux'dan ¥thur Koestler'e, elde
tiifek ve yiirekte umut Madrid oniinde "ge~emezler" diye haykmm~
alan romantiklerin ezici c;ogunlugu anti-komiinist saflara gec;ti.
Bol~evik luyanete isyan etti.

Fa~istlere meydan okuyanlar klzlllara da meydan okumak. namusunu

gosterdi.
Ama ispanya Sava~1, stfira stfir elde var s1f1r, "nada" bir sava~ oldu.
***
Ne mutlu ki, ispanyolca'da hala en c;ok "nada" kelimesi kullaruhyor.
Zira, Pilar ve Pedro tiim ispanyollar Sava§m ftlke tarihine bir "hit;"
olarak. gec;tigini ve ulus bilincine bir "yok" olarak yaztldtgml iyi bili-
yor.
CUnkii. ispanyollar, hic;bir sava~m romantik olamayacagm1 ve istis-
mi.siZ biitiin sava~lann "nada" sav~lar oldugunu herkesten daha iyi
anhyor.
Uluslann ortak bir kararla kendi tarihlerindeki kanh sayfalan "nada"
diye c;evirebilmesi, hazen uluslann gen;:ek kurtulu~una tekabiil edi-
yor." (Hadi Uluengin: "NADA'', Hiirriyet, 20 Temrnuz 1996, s.l4.)

NAMUS
" ... Yasa, ilke, kural anlamma gelen Grekc;e 'nomos' sozciigu once
ibrani diline gec;mi§, sonra M1srr'dan Medine'ye goc; eden Yahudiler
arac1hli:I ile Arap diline girmi§ ve 'namus' sozciigiine donii§mii§tiir.
'Namus' Arapc;a: yasa, dtizen demektir." (Metin Erksan: "Oikonomos-
212 Mutfakbilim", Cumhuriyet, 29 Haziran 1994.)
NANO TEKNOLOJi
"Nano Teknoloji, 1959 )'lhnda Richard Feynman adh bir flzik~inin
ba~mm altmdan ~lkh. 0 tarihte Feynman, atomlardan yola ~tkarak
"yoktan" var edilebilecek makineler yapllabilecegini diil?iinmii~ ve ta-
rihe mal olan: "Britannica Ansik:lopedisi'nin tamamm1 bir toplu igne
ucuna yazmak mi.imkiindiir!" tiimcesini soylemi~ti. Feynman, deli
degildi Bu konudaki ilk ~ah~malan 1966 )'lhnda Nobel Fizik
Odii.lii'nii kazandrrdt kendisine. Bugiin Nano teknolojinin yeni tanns1
Eric Drexler sistemin temellerini tfunii.yle Feynman'm bulu§larma
dayandmyor. Basite indirgenmek istenirse Nano Teknoloji, "evrende
sonsuz biiyiik., sonsuz kii~iige e~ittir" varsaytmmdan yola 9lklyor.
Doganm baz1 notron, proton ve elektronlm bir araya getirerek belli
atomlar yaratmrun, bu atomlarm fi:e~itli birle~melerinden canh ve can-
stzlan olu~turmasz gibi, Nan,o Teknoloji de atomu paryalaytp yeni bir-
le~imlere hiikmederek yoktan var ettigi, sonsuz kii9iik robotlar imal
etmek pe~inde.
inamlmaz goriinen bu yontem oylesine ·ciddiye almiyor ki, Japonya,
oniimiizdeki on yd i~inde, "nano" ara~tmnalanna 200 milyon dolar
ayrrdt. Bir o kadar da ABD ... IDM ve Microsoft fumalan, iiy )'11 iyinde
80 milyon dolara ula~acak. bir Nano Teknoloji pazan hesaphyorlar.
Belk.i bir giin, bu teknolojiyle, Pentium'lardan milyonlarca kez daha
htzh bilgisayarlar iiretilecek. Bu teknolojiyle, artik agaylann kesilme-
sine gerek kalmayacak, ~tiinkii suni odun imal edilebilecek. Bu
teknolojiyle, insan viicuduna kanserli hiicreleri Oldiirecek mikropro~
sesorler "~mnga" edilebilecek. Bu teknolojiyle yeni ila~lar zavalh
maymun:lar iizerinde degil, suni olarak. yaranlan insan derisive organ-
Ian iizerinde ·denenecek.
...nano teknoloji, Darwin kuranurun brrakm dogruluguuu karutlamay1,
demode ediyor. Dogal eVrimi sollay1p geyiyor, atornlarla oynayarak
bugiine kadar olmayan, yem varbklar yaratlyor." (Mine G.: "Nano
Takunya", Radikal, 2 Subat 1997, s.7.)

NARGiLE
"Nargile, dilimize iranhlardan ginni~, miirekkep bir kdimedir. Ate~
giille demek olan "nar giille"den mi, ate~ ba~h manasma gelen "nar
kelle" den mi, yoksa ''ate!jl kiilahh"run, "ate~damh"nm Acemceleri,
"nar kiilah" ve "nar kille"den m.i tiiredigi belli degil. 213
 ( ... )
Nargile is;mek, Hintlilerce, iranhlarca pek eski zamanlardan beri adet
edilmi~. Bize, kom~umuz olan bu ikincilerdert ges;mi~. ( ... ) Nargile
sonralan M1srr, Twms, Cezayir gibi Arap diyarlanna da yayilmi~.
Fakat onlardaki ~ekli bizimkilere benzemez, bamba~kadu.
Arabeskvari, upuzun sobii gibi ~eylerdir.
Suriyeliler arasmda da revas; bulmu~tur. <;ocuklugumda Halep'te iken
N aura, Babulferes;, Babunnas1r kahvelerinde, sala~ tiyatrolannda halk-
tan ekserisi, hatta Hlristiyam, Yahudisi boyuna nargile tellendirirlerdi.
Farah kimselerden baztlan da suywia amber, misk, giilyag1 filan
kabilinden kokulu maddeler katar, o gibilere muattar adm1 takarlard1.
Frans1zlar nargileye Pipe Persane (Acem s;ubugu), Almanlar da
Wasserpfeife (sulu t;:ubuk) deyip aradan <;:tkiyorlar." (Sermet Muhtar
Alus: "Diinden Bugiinden"den, SanatdunyamlZ, sa)'l:62, bahar 1996, s.143-145.)
"Nargile ad~, hindistan cevizinin Farsc;asz 'narcil'den gelmektedir ve
ilk deja Hindistan'da yapzlmz~tzr. Tutiiniin buralara gelmesinden
yiizyzllar once, Hindistancevizinden yapzlan bu ilkel nargilenin bir adz
da cur'a'dw" ("Esrar TalClmlan; Cur'a ve Cur'adan", Gazete Pazar, 30 Mart
214 1997, s.69.) (Aynca bkz.: CUR'A, TOMBEK.i)
NATO
Dort sozcugiin ba~ harflerinden olu~an NATO, ~tok uzun siiredir bal?h
ba~nna bir sozcukmu~ gibi kullamhyor ve kimse yadtrgrumyor, ne
anlama geldiginin a~tlklanmasun beklemiyor, istemiyor. Ama, ne anla-
ma geldigi gen;ekten herkes9e biliniyor mu? Sanm1yorum. Bir kez,
NATO'yu olu§turan sozci.ilderin hepsi yabanCl dilden; ingilizce. Dste-
lik, dilleri benzeyen ulkeler bile, kendi dillerine yevirmi~ler bu klsalt-
mayL. 6megin, FransiZlar, NATO degil, OTAN diyorlar. <;unkii,
Franstzca dil kurallarma gore, orgiitiin amac1m aytklayan sozciiklerin
dizili:?i aynmh.
NATO'yu olu~turan sozciikler mi? i~te: N(orth) A(tlantic) T(reaty)
O(rganization). Yani: Kuzey Atlantik i$hirligi Te~kilatL Ge9mi~te
kuruldugu ivin, o zamanki 9evirisinde Organisation kar:;;thgt
"Te~kilat" sozcugu kullamlmt~ti. Bugiin, herhalde "Orgiitii" denilir-
di. Aynca treaty sozcugiiniin tam kar:?th£1 anla~madtr. Ama, Anla~ma
Te~kilatt demek garip gelmi~ olacak ki, i~birligi denilmi:;;. Dogrusu,
Kuzey Atlantik Anla~mas1 Orgiitii'diir. Yani, bir anla:;;ma yaptlmt~,
bu anla~manm yiiriitiimiinii yiiklenmi~ olan orgiit de ktsaca NATO
diye amhyor. (Aynca bkz.: OECD)

NAZi
Nazi bir sozcuk degildir kokende; bir ktsaltmadtr. Alman
Nasyonalsosyalist i~v1 Partisi'nin ad1 Nationalsozialistische Deutche
Arbeiter-Partei idi. Bu partinin iiyeleri Nationalsozialistische idiler ve
ktsaca Nazi diye amhyorlardt. (Aynca bkz.: GESTAPO, SA, SS)

NEKTAR
Artlk <;:qitli meyve suyu kutulan ya da :;;i~elerinin iistiinde kayzsz nek-
tan, :feftali nektan yaztyor. KaytSI suyu, ~eftali suyu diye belirtmek
9oktaaan 'out' oldu; - dt~land1. Nektar Yunanca'dan geliyor. Necr,
Yunanca'da iHum demek. Nectar=oltimsiizliik iksiri ve de tannlar
i9iyor. Yani, tannlann ifkisine deniyor nektar. Tannlar 6liimsiizliik-
lerini bir yandan nektara, bir yandan da ambrosiaya borylu.
Ambrosianm tam kar~1hg1 oliimsiiz. Ancak, bu olUmsiizliik tannlann
yedikleri gtdalardan kaynaklamyor. Bu gtdalar ambrosia diye anthyor. 215
 Necr sozciigu, Tiirk diline ginni~ b~ka sozci.ikleri de olu~tunnu~tur.
Ornegin, nekrofili=oliiseverlik; nekropol=Oliikenti, mezarbk; nekro-
mani=Oliikorkusu, oliiden korkma, vb. Dilimize girmeyen ama,
sozctigun Latince kar~thgt nee ile tiiretilmi~ ba~ka sozci.ikler de var.

NEWS (HABER)
ingilizce'deki haber anlanuna gelen news sOzciigi.iniin yonlerin adm-
dan geldigini i:ine siirenler vardrr. Yani, N(orth), E(ast), W(est),
S(outh), - Kuzey, Dogu, Batt, Giiney sozcf.!klerinin ba~ harfleri bir
araya getirilerek news (haber) sozctigu olu~turulmu~tur. Ama, genelde
bu sav yalanlanmakta ve bunun rastlantlsal oldugu belirtilmektedir.

NEVRUZ
"Nevruz, Farsc;a olup "yeni giin" anlamma gelmektedir. Giine~in Koc;
burcuna girdigi ve gece ile giindii.ziin e~it oldugu giindiir.
Ortadogu mitolojisinde Nevruz c;ok ozel anlam t~rr. Stimerler'de rah-
met (yagmur) tanns1 inanna (Nisan) ile bitki (bereket) tannc;as1
Dumuzi'nin (Temmuz) evliligi kutsamrken bahar lezzeti mtijdelen-
mi~ti. Bu miijdeli gtine Nevruz deniyordu.

Nizamii'l-Miilk'iin Selc;uklu astronomlanna haztrlatttgt Celali

takvimine gore "yilba;n" olarak kabul edilen giin ... Miladi takvimde 21
Mart'a; Rurni tak.vimde 9 Mart' a rastlamaktadrr. Eski 12 hayvanh Tiirk
takviminde Nevruz vard1. Bahann ba~ladtgt giinii simgeliyordu.
* **
Nevruz ile ilgili c;e~itli inan<;lar vardrr. Biitiin inan<;larda ve omek-
lerinde Nevruz'un onemi vurgulanrr. Ornegin yiice Allah'm geceyi ve
giindiizii Nevruz'da yarattlgma inamhr. Insanhgm atas1 olan Hazreti
Adem'in <;amuru Nevruz giinii yogruldu. Adem'in kaburga kemiginden
Havva'mn yarat1lmas1 Nevruz giinii oldu. Cennetten kovulan Adem ile
Havva, N evruz giinii Arafat'ta bulu~tular. Y lld1zlar kiime halinde iken
Nevruz giini.i aynhp kendi yoriingelerinde donmeye b~ladtlar. Diinya
iizerinde giine~ diizeni boylece kuruldu ve takvim bulundu.
Hazreti Nuh'un gemisi Nevruz giinii Cudi dagma oturdu ve insanhk
216 yeniden iiredi. Hazreti Yusuf, Nevruz giinii kuyudan <;J.k.anld1 ve ken-
disine peygamberlik verildi. Hazreti · Yunus, Nevruz giinii bahgm
karnmdan yrlGp karaya buaklldl. ve kendisine peygamberlik verildi.
Hazreti Musa, asas1 ile K1Z11 Deniz'i yararak iim.metini Firavun'dan
Nevruz giinii kurtard1.
Hazreti Ali, Nevruz giinii diinyaya geldi. Hazreti Fatma ile Nevruz
giinii evlendi. Hazreti Muhammed, ilahi ~k stmm Hazreti Ali'ye
Nevruz giinii verdi. Tiirkler'in Ergenekon'dan 9iki~i ve diinyaya yayl-
h~lan N evruz giiniine rastlad1.

Tiirk devletlerinde yllhkvergiler Nevruz giinii toplamrd1. Bu yiizden

bugiin bile Mart ayt, maliye ayt olarak bilinir.
***
Nevruz'da yedi gi.in siiresince her giin degi~ik re<;:eteli macunlar
yapllarak halka dag1t1hr. Bu macunlarm her hastahga ~ifa verdigine
inanthr. Yedi giin boyunca fakirlerin kannlan doyurulur ve her
defasmda yedi c,;e~it yiyecek verilerek Nevruz kutlanu. Nevruz ile ilgili
bir ba~ka soylentiye gore, Pi~dadiyan siilalesinin hiikiim.dan Cern, bin
yll ya~am1~ bir kutsal ki~idir. Halk1n1 alimler, askerler, 9ift<;:iler ve
sanatkarlar olarak dorde ayumt~ilr. Bu aynm ic;:inde halloyla her giin
omuz omuza ~tah~arak insanhg1 mutlu eden icatlarda bulunmu~tur.
Giine~ takvimini ilk icat eden ki~idir ve Nevruz'u yllba~1 olarak belir-
lemi~tir.

Efsaneye gore Cern biitiin diinyay1 dola~m1~, Azerbaycan't goriince

giizelligine hayran olarak bu illkede ya~amak istemi~. Yiiziinii Hazar
Denizi'ne 9evirip miicevherlerle siislenrni~ taht1m yiiksek bir tepenin
iizerine kurdurmu~. Ptrlantalarla siislii kaftamm giyip tahtma oturmu~.
Giine~ dogunca tahtl ve kaftam pml pml parlamaya ba~lam1~ ve iilke
goz kama~tuan bir aydmf1ga biiriinrn~.
Halk bu aydmhk kar~1smda bugii.n "yeni bir giin" diyerek sevin9ler
gostenni~. Ve bu giine, y~ni giin anlamma gelen "Nevruz" derni~ler.
Yeni giinii yaratan Cern ic;:in, I~lk s~an anlamma gelen "~id" eklemesi
yaparak aillm Cem~id olarak kutsanu~lar. bnceleri idris Peygamber'in
~eriatm1 uygulayan Cern~id, daha sonra ululugun verdigi ~lillankhkla
tannhk iddiasmda bulunmu~ ve halk kendisinden yiiz ~tevirmi~.
Bazllanna gore Cern:j:id, Siileyman Peygamber'dir. ~arabt Cem'in bul-
duguna inamhr. 217
 ***
Nevru.z giinti Bekta~i-Aleviler'ce ozenle kutlamr. Sabaha kadar stiren
"Ayin-i Cern" torenleri yap1hr. Hazre!i Ali'nin annesi Fatima Bint Esad
sancllanrnca Hazreti Muhammed kendisine "K.abeyi tavaf et" buyur-
mu~tur. Tavaf sonunda eve donecek hali kalmaymca Kabe'nin i~ine
girerek Hazreti Ali'yi diinya getirmi~tir. Bu nedenle once Hazreti Ali
ic;:in mevlit okunur ve sontmda "Nevruziye"ler okunarak tOren tamam-
lamr.
Nevruz, birlik ve beraberlik giiniidii.r. Bereketin ve sevginin
kenetlendigi giindtir. Nevruz. hepimize • kutlu plsun. (Y1lmaz
Karakoyunlu: "Nevruz", Sabah, 21 Mart 1999.)

NIVEA
"Nivea ad1 bana hep "yeni"yi c;:agn~tmrd1. Meger Latince "nivis"
sozciigiinden geliyormu~. Nivis kar demekmi~, Nivea da ilk c;:Ikhgl
giinden bu yana hep ad1yla mtitenasip olarak kar beyaz tiretilmi~-
Bu mucizevi krem, yiizy1hrmzm ba~lannda bir tlbbi ke~fin kozmetige
uyarlanmas1yla ortaya 91kml~. 0 giine kadar yara bantlan tireten
Beiersdorf frrmaslllln patronu Oscar Troplowitz'in hbbi konulardaki
dan1~mam Prof. Gerson Unno, bir giin tip diinyasmdaki onemli bir
geli~meyi haber vermi~. Eucerit adh bir maddenin icadlynn~ bu. Yag
ic;:inde su eriyigini miimkiin kllan, o zaman ic;:in devrim sayllacak bir
bulu~!

Tlbbi yarat1c1hk, Oscar Troplowitz'in i~adann zekas1yla birle~ince

ortaya Nivea 91km1~." (Meral Tamer: "Nivea ve Aspirine. Rakip
Tan!miyorum", Milliyet, 7 May1s 1997.)

NOKTACILIK I POINTILLISME
Geli~?tirdigi boyama teknigi,_ boyanm siiriilmesi ac;:1smdan noktacihk
(pointillisme), renklerin en kiic;:tik parc;:alanmn kullanilmas1 dikkate
almd1gmda par~acihk (divisionism) diye adlandmlm1~ olan yeniizle-
nimciligin ba~ta gelen ressam1 Georges Seurat (1859-1891) ise, izle-
nimcilerin kar~1 c;:Ikuklan deseni yeniden sahiplenmi~tir. I~1gm bic;:im-
leri bozdugu gerekc;:esiyle desenin ac;:1k sec;:ik i~lenmemesi ilkesine
218 Seurat'nm uymad1g1 goriiltir. Seurat'mn tekniginde, renklerin bag1m-
s1z fm;:a vurm;lanyla biribirilerine kan[?madan bir araya geldikleri,
daha parlak, daha saydarn ama, a91k ses:ik belirlenmi~ desenler olu~tu­
ruldugu gozlenir. Dste1ik, Seurat, desenlerinin tuva1 iizerinde
dagllrmm1 denetliyor ve her birinin kendine ozgii an1arn ve ileti t~l­
masml saglarnaya 9ah~tyordu. Biitiiniin anlarn ve i1etisini (gene1
iletiyi) zede1emeden ...

NOMiNAL (::IPA
"\\pa, bizim bildigimiz gemi1erin denize attlklan demir... Bu demiri
denize atan gemi, su1arm s1kmt1sma, f1rtmaya, da1gaya ragmen yerinde
duruyor. IMF, istikrars1zhktan yakman iilke1ere diyor ki, "istikrarstzhk
nedeniyle tiim gostergeleriniz dalga1aruyor. Bun1an izlemek miimki.in
de gil. Ama her biri obiiriinii etkiliyor. Enflasyon arhyor, doviz kurunu
yiikse1tiyorsunuz. Doviz kuru yiikse1ince enflasyon gene art1yor. Biit9e
a91g1 enflasyona neden o1uyor. Enflasyon biit9e a9tgm1 arhnyor.
Derken doviz kuru yiikseliyor. Bu karma~ay1 onlemek i9in bir \~1pa"
belirleyip bu 91pay1 "sabitle~tirin". Diger sorunlarla bu ((1pay1 yerinden
oynatmayacak ~eki1de bogu~un. IMF yetkililerinin son zarnanlarda
tavsiye ettikleri "nominaly1pa", belli bir tarihte "ABD Dolan fiyatl".
Omegin bugiin 1 ABD Do1ari92.350 TL mi? Oyle ise 1997 y1h sonun-
da 1 ABD Dolan'run 160.000 TL'y1 ge..;:memesini hedef ahn. i~te bu
nominal y1pan1zd1r. (31.12.1997 tarihi i9in belirlenmi~, sabit kurunuz-
dur.) Tiim politika1anntzl buna gore ayarlayacaks1mz. Biit9e a91g1m
buna gore kapayacaksm1z. Enflasyonu buna gore indireceksiniz. Maa~
ve iicretleri buna gore artrracaks1mz. Merkez Bankas1 buna gore para
basacak. istikrar prograrrumzm "91pa"s1 budur. Bu rakam sabit ka1a-
cak ... Yil i..;:inde yagmur yagd1, riizgar esti bahanesi ile degi~tiri1meye­
cek. Bu rakamm altmda kalrrsan1z ba~anhs1mz. Ustiine 91karsan1Z,
istikrar programm1z i~e yaramad1 demektir." (Ali R.tza Kardiiz: "Sabit Kur
Ba~ka $ey/Sabit "Nominal C1pa" Ba~ka $ey", Sabah, 4 Ekim 1996, s.9.)

NORA
"Adrm amk top1umumuza malolmu~ bir isim olmak iizere. Ciinkii
Hiilya Av~ar tekrar sinemaya doniiyor ve Zuhal Olcay'la 9evirecegi
filmde "Nora" admda Ermeni aslih bir akll hastasm1 canlandrracakm1~.
Evet, arttk Nora benim adtm olmaktan 9lklyor, hepimizin bir par9as1 219
 haline geliyor. Film piyasaya 91kmca uzunca bir siire Nora da Nora
diyecegiz. Bari sizlere anlamm1 a~tlldayayim.
Latince'de Honora (onur) kelimesinden geliyor. Ama Arap9a'da "par-
lak 1~1k' demek. Bir zamanlar Suudi Arabistanh bir arkada~rm
~a~1rdlklan zaman "Ya Nora Nora!" dediklerini soylemi~ti. "Hay
Allah, bak goriiyor musun, e noolcek ~imdi" anlammda ...
Bir de James Joyce'un kans1 Nora var. Ona erokomik (hem erotik, hem
komik) mektuplar· yazard1. S_oyle mesela:
'Evet tathm "benim giizel yabani 9it 9i9egim". Sana olan bu ruhsal
a~kiiDla yanyana ve onun i9inde aym zamanda viicudumun her zerresi
i9in, her kokusu ve hareketi i9in vah~i, hayvanca bir arzu da var. "'
(Nora Romi: "Nora nece?", Gazete Pazar, 20 Arahk 199&.)

NUR-iAYN
On dokuzuncu ytizyll sonlanyla, yirminci ytizyll ba~lannda yaz1lml~
romanlarda, oykiilerde, o)'unlarda, kahramanlar, birbirilerine, s1k s1k,
"nur-i aynim" diye seslenirler. Ash, nurii'l-ayndrr; dolaytstyla, bu
sesleni~in nuruaynim diye yaztldlgt da goriiliir. Nurii'l-ayn bir bile~ik
sozciiktiir ve l$lk anlamma gelen nur sozciiguyle giiz anlamma gelen
ayn sozciiklerinden olu~mu~tur. ikisi bir arada goziin I~Igi demek
olmaktadtr. "Nur-i aynim" yerine de, artlk yaygm olarak, goziimiin
nuru deyi~i kullanllmaktadir.
Yeri gelm.i~ken:
''Ayinesi i~tir ki~inin lafa bakdmaz"
dizesindeki ayna demek olan ayine sozciigum1n gozden, yani ayndan
geldigini de belirtelim. Anadolu'nun kimi yorelerinde aynaya giize
denilmektedir. ·

NUTOPYA
C::zplak anlamma gelen nu Okunu~u: Nii) ve yokyer anlamma gelen
utopia sozciiklerinin bir araya getirlm.esiyle "olu~turulan Nutopia!Nii-
topya, ingilizlerin iinlii pop miizik toplulugu The Beatles'in onderi
John Lennon ile Japan e~i Yoko Ono'nun kurduklar1 imgesel ve
220 simgesel devlete verdikleri addlr. yift, sm1rlan olm.ayan, iilkelere bo-
liinniemi.o;, hiikiimetlerin yonetmedigi, sava.o;s1z, ban.o; i~inde bir iilke
haya.J. ediyordu ve bu iilkenin ulusal mar~1 da John Lennon'un giiftesi-
ni yazd1g1 ve besteledigi 'Imagine' ('Tasavvur et') idi. Imagine bugiin-
lerde bile zevkle dinlenen klasikle.o;mi~ ~arb ozelligini ta~1yor. (Aynca
bkz.: YOKO ONO)

Yoko Ono - John Lennon

221
 ODEON
Giiniimiizde kimi tiyatro ve sinema salonlanna Odeon admm verildigi
gozlenir. Odeon, bir Yunan tiyatrosudur. Ama, ozelligi, miizik. yap-
maya elvermesidir. Ilk Odeon ib 435'te yapllmt~tlr. Odeon adm1
almasmm nedeni miizik.le alan ili~kisidir. Yunanca'da odeion, ~arkr
soylenen yer anlamma gelmektedir. Yunanca ode=~arkl demektir.

ODiTORYUM
Tiyatro ve sinema salonlannda oldugu gibi, ma srra dizilmi~ koltuk-
lara oturularak bir konu~macmm ya da konu~macllan dinlenildigi, bir
gosterinin de izlenebildigi biiyiik salonlar oditoryum diye an1hr.
Oditoryum ad1, Latince'de i#tmek anlamma gelen audire sozciiglin-
den tfuetilmi~tir.

OECD
i.~te NATO gibi, (Bkz.: NATO) ne oldugu a\:tklanrnadan yazthp soyle-
nen ve herkesin tantdtg1/bildigi varsayllan bir oteki orgiit. Tiirkye' deki
resmi kar~1hg1: Ekonomik i~birligi ve Kalkmma Telkilatr'd1r. Ash ise:
O(rganization) for E(conomic) C(ooperation) and D(evelopment)'d1r.
Frans1zlar, NATO yerine OTAN dedikleri ve yazillklar1 gibi, gene
sozciiklerin dizili~i dil kurallarma gore Ingilizce'den aynmh oldugu
i<;:in, OECD degil, OCDE derler ve yazarlar. Biz 0-I-Si-Di ve/ya da
0-E-Ce-De demekte 1srarhy1Z.

O.K.! OKAY (okey)

Yerine gore tamam, oldu, anla$tlk, peki, uygun, vb. anlamma gelip
Amerikahlarm dillerinden du~fumedikleri, bizde de yOk ki~inin benim-
222 seyip kullanillg1 O.K./Okay (okey) sozciigu, kokende, ABD.'nin
Oklahoma eyaletindeki Muskhogean yerli kabilelerinden birinin
dilinde "evet" anlamma gehnektedir. Ash oke ya da hokedir.

OKLAHOMA
ABD'nin 46. eyaletinin ad1 yerli Choctaw dilinden ahnmad1r. Choctaw
dilinde ukla=kiJi ve huma=lazzl demektir. Bu iki sozciikten bir bile~ik
sozciik yaratan ise, Choctaw dilini bile bir beyaz misyoner olan Allen
Wright'tlr. Kzzzlld~i anlamma gelen Oklahoma ad1, bolge iskana at;:tl-
madan ylllarca once 1866'da imzalanan bir antla~mada kullamhnl~tlr.

OMBUDSMAN
"Ombudsman bir kurum olarak ilk defa isve<;:'te, 1809 Anayasas1 ile
hayat buldu. isvec; sisteminden etkilenen iki iilke olan Finlandiya,
1919'da Ombudsman't sistemine dahil etti. 1955'te Danimarka,
1962'de Norves; ve Yeni Zelanda aym yolu izledi. Bugiin Ombudsman
kurumu, Fransa, ingiltere, italya, ispanya, israil, Hindistan, Nijerya,
Portekiz gibi 40'm iizerinde iilkede, ulus, bolge, ~ehir ve belediye
bazmda uygulan1yor. Avrupa Birligi, kendi biirokrasisi tarafmdan
Avrupa vatanda~lannm haklanm koruyacak bir Ombudsman kuru-
munu kanunl~trrm1~tlr.
Ombudsman kelimesi isves;'te delege, avukat, vekil, temsilci gorevini
yiiklenmi~ ki~iyiifade eder. Tiirkc;e kar~Il1g1 olarak arabulucu, kamu
hakemi, medeni haklann savunucusu, parlamento komiseri gibi tanrm-
lamalar kullamlabilir.
Ashnda Ombudsman kurumu nitelik olarak bize yabanc1 degildir.
Osmanh'mn idari sistemindeki 'Ba~kad1'mn (Kazasker/Kaillasker)
gorevi, islam hukuku c;ei.\:evesinde tiim hiikiimet ve devlet gorevlileri
Slradan vatanda~lar arasmdaki ili~kileri diizenlemekti.
Boylece, Ba~kadl, kamu gorevlilerinin giit;:lerini kotiiye kullanmalan-
na kar~1, insanlan korumaktaydl. Yaygm bir inanca gore, 1700'lii yll-
larda Osmanl1'ya s1gmrm~ ve birka<;: yll iilkemizde ya~am1~ olan isves;
Krah Demirba~ Sari (Karl xn), kadlhk. sistemini ilginc; bulmu~ ve
isve<;:'e donii~iinde bu fikrin temellerini atrm~trr.
Ombudsman'm Uluslararas1 Barolar Birligi tarafmdan tanrm1 ~oyledir:
"Anayasa ve parlamento tarafmdan temin edilen, parlamentoya kar~1 223
 sorumlu, ba§mda yiiksek seviyeli ve ba~mstz bir blirokratm oldugu,
hiikiimet kurulu§lan, yetkilileri ve c;:alt§anlan tarafmdan
~ .
haks1zhga
ugraml§ insanlann §ikayetleri dogrultusunda veya kendi inisiyatifi ile
harekete ger;en, ara§hrma yapma, disiplin uygulamas1 onerme ve rapor
yayrmlam11- hakkl olan bir ofis." (ishak Alaton: "Bireyi Devlete Kar~1
Savunan Ombudsman Kurumu", Radikal, 18 Mart 1997, s.).

ONIOMANIAC I ONYOMANYAK
Bkz.: BIBLIOBIBULI

OP ART (OPTiK ART I OPTiK SANAT)

Bir;im ili§kilerinin gorsel yamlsamalar eldelemek amac1 ile kurgulan-
masma dayah bir uygulama 1950'li y1llann sonu, 1960'h y1llann
ba§mda uluslararas1 diizeyde ilgi uyanduan bir akrma donii§mii§tiir.
Optik art ya da Op art (Optik Sanat) diye adlandmlan bu geometrik
soyut sanat tiiriiniin iinlii uygulay1c1lan Macar Victor Vasarely (1908-
1997), ingiliz Bridget (Louise) Riley (1931), ABD'li Richard
Anuszkiewicz (1930) ve Veneziiellah Jesus Raphael Soto'dur. Op
Art, geometrik bir;imleri gorsel yamlsama yoluyla devinim izlenimi
uyand1racak yolda kullanrm~tlr. Bu kullamm yegleyimi, alam1, oteki
geometrik soyut sanat uygulaytmlarmdan aymr. Yalruzca bic;:imler
degil renkler de dizgesel olarak ve perspektif yamlsamas1 ve de
titre~im gibi alg1lanmaya degin varacak bir yiizey gerilimi yaratmak
amac1yla kullamlmi§hr.

224 (Solda) Bir Op(tical) Art; (Sagda) bir Pop(ular) Art ornegi.
ilk Op Art yapltlan siyah-beyazken, somalan griler ve mavilerden,
daha sonra ise· biitiin renklerden yararlamlmaya ba~lanm1~tlr.
TamamlaylCt renklerin birbiri iistiine bindirilmesiyle iki boyutlu resim
yiizeyinin yamlsamac1 bir devinim kazamnas1 saglanm1~hr. Op Art
yonutlannda ise, devinim yamlsamas1 eldeleyebilmek i~in I§lk ve
motorlardan yararlamlmi§hr.
Op Art'm iki boyutlu resim yiizeyini edilgen (pasif) olmaktan pkanp
etken (aktif) bir gorsel alana donii§tiirdiigu belirtilmelidir.

OPERA COUPE
iki kap1h, siircii yamndaki koltugu katlanabilen ve boylece arkadaki iki
ki~lik yere ge~i~ kolayhg1mn sagland1g1 otomobillerin genel ad1.

(Aynca bkz.: COUPE ya da COUPe)

ORKESTRA

Yunan tragedyasmda, aktor(ler) yiiksek bir seki iistiinde/sahnede yer

ahyor, koro ise, sahnenin oniinde, sahneden daha al~ak bir seki
ii.stiinde anlahlanlan canlandmyordu. Sahne onii.ndeki bu ikinci ve ana
sahneden daha al~ak sahneye Yunanca'da dans etmek anlamma gelen
orkheisthai'dan tiiretilerek orkhestralorkestra deniliyordu. Bale ve
operada, koro ana sahneye alllliD!~tJ.r. ikinci sahne orkestra ise,
orkestra t;ukurona donii~mii~tiir bugiin ve burada t;alglcllar oturmak-
tadu. Ve bugiin orkestra denilince, akla valgtcllar toplulugu gelmekte- 225
 dir..\:i.inkii, yorumlarna i~levini (besteyi yorumlamaktadrr), arbk, t,:al-
giCllar toplulugu yiiklenmi~tir. (Aynca bkz.: TRAGEDYA, KORO,
KORDOBALE)

OSCAR
Sinemamn en iyilerine her yll verilen
Oscar odiillerinin adr, ba~langrt,:ta Oscar
degildi. Academy Award ofMerit adryla
verilmesi dii~iin:uhnii~tii bu odiillerin ...
bdiiliin:
"... bit,:iminin belirlemnesi gorevi, MGM
sanat bOliimii ressarnr Cedric Gibbons'a
verildi. Bir si:iylentiye gore Cedric
Gibbons, bugiin diinyaca iinlii Oscar
heykelini, bir Akademi yemegi srrasmda
niasa ortiisiine t,:izmi~tir. Gert,:ekte
Gibbons, heykelin t,:izimini biirosunda
tamamlanu~ ve heykel Los Angeles'h
heykeltra~ George Stanley tarafmdan
yaprlmr§trr. (... )
... Bu arada... "Academy Award of
Merit", Oscar admr almr~tl. Oscar admm
nereden geldigi ise, bugiin bile llzerinde .
tart1~llan bir konudur. Bette Davis,
heykelcigin kendisine ilk kocasr Harmon
Oscar Nelson'u anrmsattrgmr savunur-
ken, bugiin kabul edilen gorii~, Oscar'm
isim babasmm, heykelcigi 1931 yrlmda
Oskar yonutr;:ugu
amcasr Oscar Pierce'e benzeten Akademi
sekreteri Margret Herrick oldugudur." (Ahmet Boyac10glu: Oscar Filmleri,
AJa Yaymlan, Mart 1991, s.ll ve 13.)

OTiSTiK
"Dustin Hoffman'm "Rainman" filmini 9ogunuz gormii~stinuzdiir, tele-
vizyonlarda da oynadr t,:iinkii. Hoffman bu filmde "otistik" bir ki~iyi
226 canlandmyordu.
Otistik, yabanc1 kokenli bir kelime. "Otomatik"ten tiiretmi~ler.
Otistikler bir tiir "otomatik davram~lar" gosteren ki~iler.
Bu konuda ~tok derin bilgim yok elbette ama, uzmanlardan ogrendigim
kadanyla otizmin tam bir tarifi yok. Otistikler gordiikleri, dokunduk-
lan, ,duyduklan, tatt1klan nesneleri farkh alg1hyorlar ve dogal olarak
da hepimizden fark11 tepkiler veriyorlar. Bu da garip kar~llam yor."
(Can Atakh: "<;:ocugunuz 'Otistik' Olabilir, Korkrnaym", Sabah, 9 Eyllil1996.)

OTO .•. I AUTO ...

Otomasyon, otomatik, otomaton, otomobil, otopark, otonomi, otaryi,
otopsi, vb. Tiirk~te'de yaygm olarak kullamlan sozciikler. Yunanca
"kendi kendine, tek ba~ma" anlamma gelen outos sozciigii, ingilizce
ve Frans1zca'da autoya donii~mii~, bizim dilimize de oto olarak yer-
le~mi~tir.

Otomaton, bir insan gibi kendi kendine devinebilen mekanik bir

yap1m1 anlatlr. Mekanik davranan birine de otomaton ve/ya da robot
nitesi yakl~tmhr. (Bkz.: ROBOT) Otomasyon ragz, makinelerin,
mekanik beyinlerin, insamn yerine ge<;:ip, insamn yaptlgt i~leri hem
daha <;:abuk, hem de bir<;:ok insanca yapllan i~i tek ba~ma yapan
mekanik sistemlerin yaygml~bgt doneme verilen addrr. Otomobil,
kendi kendine · devinir (1). Otonomi, kendi kendini yonetmektir.
Otar~i, kendi kendine yeterliki anlatrr. Otopsi, kendi goziiyle gormek-
tir; doktor, olii viicudu kesip bi<;:erek i:iliime neyin yol a<;:hgm1 kendi
gozleriyle goriir. Otopark, kendi kendine park etmek anlamma
gelrnez; otomobilden hsalt1lm1~ otolarzn park edildigi yer demektir.

227
 OTANAZi
Son sualarda giindemdeydi otanazi. iyile~me umudu olmayan, ae1lar
ic;:inde klvranarak y~annm sfudfuen ya da ya~attlan hastalarm kendi
istegiyle ya da yakmlarmm istegiyle y~arm.ha son verilmeli mi, ve-
rilmemeli mi? Yani, oliimii Seyme hakkl tanmmall ml? Otanazi ya da
euthanasia=kolay ciliim anlamma geliyor. Bir bile~ik sozciik.
Yunanca'da kolay ya da iyi anlamma gelen eu ile oliim anlamma gelen
thanatos sozciiklerinden olu~uyor.

228
PABUCU DAMA ATILDI
"Gelelim "pabucu dama atJ.ldi" deyimine.
Eski lonca te~kilatlarmm bir kurahndan kaynaklantyor bu da.
Bir esnafm yapbg1 pabw;: <;:abuk delinirse, geri gotiiriiliiyor ve esnaf o
delik pabucu dtikkfuurun ustiine asmak zorunda kahyor.
Delik pabucu gorenler de bir daha o diikkil.na giremiyor elbette.
Yani ombudsman kurumunun Osmanhcas1." (Ziilfii Livaneli: "Temcit
Pilav1", Vatan, 3 Ekim 2002, s.5) (Ayr1ca bkz.: OMBUDSMAN)

PAKE.T
"Paket kelimesi bize Frans1zca'dan gelmi~, ama asll kokeni Hollanda
dilindeki "pak" kelimesiymi~, o dildeki anlam1 nedir bilmiyorum.
Kagtda sar1hrn~ nesneleri ifade etse de, mana tarifinde bir not dikkati
.;:ekiyor: "sab~a haz1r duruma getirilmi~" bir nesne deniyor, bunu
"sunulmaya haz1r" diye de genelle~tirebiliriz.
Tiirk.;:e'de nasd kullanm1~1z bu kelimeyi? "Paket ta~1" demi~iz parke
ta~lanna. Farkh ~ive ve leh.;:eler gibi, azmhk dillerinden ve yabanc1
dillerden gelme kelimeleri de sahnelerde ve argoda kullanmay1 seve-
riz. "Paket" argoda "k:J.<;:" anlammda kullandan kelimelerden biriydi;
"paketlemek", "paketlenmek" ve "paket elden gitmek" gibi
.;:e~itlemeleri vard1. Son ylllarda pek i~itrniyoriim.
Terim olarak "paket postanesi" yerle~rni~tir. Fabrikalarm "paketleme
servisi" olur. Sigaralar daima bir "paket" i<;:ine konmu~tur. "Paket
yaym, paket program" radyo-televizyon terimi olarak yiiriirliikte:
gereginde yaytmlanmak i.izere kayda ahnm1~ programlar soz konusu
olunca soylenir.
Bunlarm hepsinde paket somut bir nesneyi belirlerken, giderek soyut
bir anlam kazantyor: herhangi bir konuda ahnan kararlar, tedbirler
biitiiniinii ifade ediyor. 229
 Bu anlanuyla son giinlerde s1kc;:a kullamlmaya ba~lad1. Yol, ekonomik
onlem paketleri'yle ac;:llill; bunun ard1 gelecektir." (Hakki Devrim:
"'Paket' <;:e~itlemeleri", Radikal, 11 Ocak: 1997, s.6.)

PAKiSTAN
"Pakistan sozciiguniin Farsc;:a'da temiz ve pak anlamma gelen "pak"
sozciigiinden kaynaklandtgl rivayet edilir.
Ashnda bu ~ayianm ash astm yoktur. Sonradan uydurulmu~tur.
Ulkenin ad1, 1947'de bagrms1z bir devlette hiifj.inle~en Pencap, Ke~mir,
Sind ve Belucistan eyaletlerinin hecesel birle~iminden tiiretilmi~tir.
Miishin1an c;:ogunlugun y~ad1~ kuzey Hint bOlgeleri rumuz olarak
ahmm~tu.

Rivayetin tersine, Pakistan asia piriipak bir iilke manzaras1 sun-

maml~hr." (Hadi Uluengin: "Pak: ve Pakistan", Hit"iyet, 6 ~ubat 1997, s.l4.)

PALAS
Bir donemde ozellikle otellerin hemen hepsi hirer palastl.
Cumhuriyetin ba~kent Ankara'da yaptrrd1g1 ilk otele de Ankara Palas
ad1 verilmi~tir. Saray anlamma gelen sozciigiin Almancas1 palast,
Frans1zcas1 palais (pale), ingilizcesi palace (pehs)'hr. Ama, biitiin
dillere italyanca'dan gec;:mi~tir. italyanca palatium ise, Roma'daki
Monte Palatino/Palatino Tepesinden kaynaklanmadu. Roma yoneti-
cileri, onde gelenleri, zenginleri gorkemli konutlarm1 Monte Palatine
iistiinde yaptmyorlard1. Bu gorkemli evler yaplld1klan tepenin aillna
yollama yapdarak arulddar: Palatium. .

PALAVRA ATMAK
"Bo~, as1ls1z astars1z olaylar nakletmek, c;:ocuklm bile korkutma)facak
tehditler savunnak, minnac1k bir ~eyi, be~e, ona, elliye katlamak,
olmayacak ~eyler soylemek. Peki kimdir palavracllar, yani
giiniimiizdeki palavrac1lar? Bir kere, herhalde Frenkc;:e kar~ahg1 "Blof'
olduguna gore, palavrac1 zay1f ve s1frr dunimda iken, gerek maddi
gerek dii~iinsel anlamda, kendini hie;: de oyle degilmi~, hatta c;:ok
fazlaym1~ gibi gosteren, riske ahlmayt seven, kumarbaz ruhlu ve hatta
230 ac;:1kc;:a dolandmc1 egilimli tiplerdir. (... )
Evet i~te bOyle berbat bir tip palavrac1, fakat as1l onun palavra
atmasmm temel sebebi ne: bali!kasmr korkutmak, sindirmek ve bo~tan
yere onda bu duygulan uyandrrarak "aldatmak". Evet geryekte de
palavra atrnak budur zaten.
( ...)
... kalyonlarm iistten ba~lamak iizere dort temel kah bulunmaktayd1.
En iistteki a~ak kat "giiverte", altmda "palavra", ve daha altmda
"ortakat" veya "iit; ambarh" denilen top ambarlar1 yer ahrdt. Giiverte
ve sava~ srrasmda a~ahp -top agiZlarmm ylktlgt- frrtmalarda kapattlan
lombar kapaklan, bugi.in de kullamlan tabirlerdir. Kalyonlarm iil(lii
ambarlannda, 90k agu hantal, ate~lemesi ve doldurulmas1 zor, toplar
mevcuttur. Ancak bunlar hem 9ok uzun menzilli toplardu, hem de
manevra yetenekleri az oldugundan, saga sola pek ~tevrilemezler,
dolaylSlyla gemi seyir halindeyken, hele hele hava bozukken, dag gibi
dalgalar arasmdan bir inip ytktyorken kullantlamazlar. Boyle zaman-
larda, yakm dovii~lerde ve taktik sav~larda "palavra" toplm kul-
lanrhr. Bunlar kii9iik 9aph krsa namlulu toplardrr. Atl~ menzilleri de
klsadrr. Ancak borda bordaya sava~larda I(Ok i~e yararlar. Hafi.f olduk.-
larmdan u9lan kolayca yon degill!tirebilir. Kii9iik me~eden ya da
~im~irden hafif giilleler atarlar. Barut, i9ine, namlu agzmdan, yagh
ziftli payavra veya ke9e ile slkr~tmlu. Ate~lendiginde hu kii9Uk. mer-
miler yagh olduklarmdan yanar, suya bile dii~se yanar ve kii9iik gemi-
lerin ya da korsan filikalarmm bordasma yana~masllll onler. Hele bir
de dii~man kalyonun i9ine dii~erse, eh i~te o zaman yakmadJ.k, tutu~­
turmadJ.k yer buak.maz. Kati tesirindeiJ, yok boyle ytpratlcr etkisi
vardtr. Ha bir de tabii adt iistiinde palavra bu toplar 90k ~iddetli ses
ytkarrr, dii~man gemisinde panige yol a9ar." (Bur~ay Anger: "Palavra attp
matrak ge~trneyin", Cafe Pazar, 29 Ocak 1995, sayt:l7, s.20-21.) (Aynca,bkz.:
KALYON, PALAVRA SI.&MAK) .

PALAVRA SIKMAK
"Evet, palavra atmak deriz ama, dikkat etmi~seniz bir de "palavra srk-
mak" deriz. Ne stkmast, bocek ilac1 rot? Haytr, "kuru sikl. atmak"
demektir. Palavralar kiiyiik ve hareketli olduklanndan, bayramlarda
seyranlarda, ozellikle, denizcilik torenlerinde, muhterem bir zevatm
hiirmetine, saygt ah~I -selamlama ab~r- i~bu palavrayla "kuru stkl"
stklhrdr." (Bur~ay Anger: "Palavra At1p Matrak Ge~rneyin", Cafe Pazar, 29
Ocak 1995, sayr:17, s.20-21.) 231
 PALlO
italyancada yan,Jten terli pkan at/ann ustune atllan ortu anlamma
gelen palio sozcugunti Fiat'm son donem modellerinden birinin ad1
olarak se~mekteki amacm ne oldugunli kestinnek gti~. Acaba otomo-
bilin kasas1 Ill1 at ~alma benziyor?!.

PAN
Fliitiiyle iinlii, ke~iboynuzlu ve ke~i ayakh mitolojik kahraman Pan'm
ad1, Yunanca hayvan otlatan anlamma gden paon sozciigiinden
gelmedir. Dor dilinde pan a donii~mii~tiir.

PANAMA
Bir Orta Amerika iilkesi olan Panama arum bolgenin yerli sakin-
lerinden ahm~ttr. 0 bolgenin yerlileri olan Cuna hallamn dilinde
Panama sozciigiinii anlam1 "bahk bollugu"dur.

PANDiSPANYA
" ... 'Pandispanya' adl pek ho~uma giderdi. Anya'h, onya'h sozciiklere
oldum olas1 merakhy1md1r. (... ) ispanya'ya yerle~tikten soma bir giin,
Toledo'da bir pastanede ne gorsem begenirsiniz? S1ra s1ra pandis-
panyalar!
Kafamda bir ~im~ek ~aktl, tabak gibi a<;:Ik olan gen;egi otuz y1l soma
anlad1m. 'Pan' sozciigu ekmek demek ispanyolca'da. Bu kek benzeri
kurabiyeyi, 16. yiizyllda Osmanh imparatorlugu'na go~en ispanyol
Yahudileri kazandtrm1~ mutfak dilimize. Pandispanyamn ash 'Pan di
Hispania' idi. ispanyol ekmegi, ozlemin tad1. ispanyol Yahudilerinin
dilimize katt1g1 boyle pek <;ok sozciik var: Papel, takoz, masa, palavra,
tapon, bunlardan yalmzca birka<;:1. Ama Hispania'ya 'Espan(y)a' deni-
yor artlk. Pandispanyamn gen;ek ad1 ise, Magdelena." (Mine G.: "Pan-
dispanya", Radikal, 11 Temmuz 1997, s.7.)
"Cuma gitnu sayfa kom,Jum Mine G. 'nin yazz ba,Jhgz "Pandispan-
ya"ydz. (..) Bir gUn jspanya'dayken, yzllar yzlz bildigi bu kelimenin
Pan di Hispania'dan, yani '1spanyol ehnegi"nden geldigini birdenbire
232 fark edince nasd heyecanlandzgzm anlatzyor.
Bizim evde bu miithi.J {!) gen;egi GU/seren Hamm ke~fetmi~,.r;ocuklar
gibi sevinmi~tik. Benim neslimden olanlarm hafizasmda yer etmi.J bir
kelimedir. (:ar~z pazarda, kahpta pi~irilmi~ iki boy pandispanya
satzlzrdz. Kagzda yapz~tmlmz~"beze"lerin {"it;i bos yemesi ho~" derdik)
yanmda; simit gibi, kagzt ve keten helvalarz gibi, t;ocuklarzn ev dz§m-
da yemeyi sevdigi .yeylerdendi pandispanya.
Evde yapzldzgrm da hatzrhyorum. Bol yumurta, un ve yag ... Revani
hamuru gibi slinger kzvammda yogrnlur, ama .yekerli su ilave edilmez
ve tepsiler halinde r;ar.yz firzmna gonderilirdi. " (Hakkt Devrim:
"Proust'un Madlenleri Gibi...", Radikal, 13 Tenunuz 1997, s.7.)

PANDORA
ilk kadm Havva'd1r.
(Bkz.: HAVVA) Yaygm
olarak bilinen budur.
Oysa, Eski Yunan soy-
lencelerindeki ilk kadrn
Pandora'dtr. Tannlann
tanns1 Zeus, ate~ tanns1
ve zanaatc;Ilarm koruyu-
cusu Hephaistos'a top-
raktan bir kadm yarat-
Pandora 'yz betimleyen bir resim.
masml buyurrnu~tur.
Tannlann tanns1 buyurunca kim kar~1 durabilir?! Hephaistos i~e
koyulmu~, biitiin oteki tannlar da ellerinden gelen yardlml goster-
mi~lerdir. Ve boylece Pandora yarat1lnu~trr. Ad1 m1? Grekc;e'de
"biitiin tanrllarm armaganz" demektir Pandora.

PANEL BROUGHAM
(Bkz.: BROUGHAM)

PANiK
".. .iranhlar da Pan' dan panige ugramt~lar. - Malum a, "panik" Pan' dan
urkerek korkuya kap1lma demektir." (Halikarnas Bahkpst: Dii~un
Yazllarr, s.29, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.) (Aynca bkz.: PAN) 233
 PANOPTiMizM ve TANRININ GOZU
"Foucault, bir yaz1smda, aydm-
Ianma ~;ag.nda geli~tirilen "pa-
noptimizm"den soz etmi~ti. Ay-
dmlanma r,:agmm gorii~iine gore,
her ~eyi gorfiniir lalmak gereki-
yordu. Her ~eyin iistfinde ve her
~eyi gorebilen bir goz geli~tiril­
meliydi. T1pk1 Tann'nm gozii gibi.
Barok dooemde, iktidar simgesi
1 Amerikan dolannm iizerindeki
olarak, piramit bir,:iminde bir
''Tanrz 'nm Gozu" tic;:genin ir,:ine. goz r,:izilmesinin
nedeni buydu. insan, bu iic;:genden
uzakla~sa, sagma veya soluna gitse bile, ic;:indeki goziin bala~mdan
kurtulam1yordu. Din ele~tirisi yaplld1g1 halde, aydmlanma r,:agmda
Tann'nm gozfi gibi bir gtir,: simgesinin geli~tirilmi~ olmas1 r,:ok
ilginc;:tir." (Cumhuriyet 2, 12 Kas1m 1993, s.5).

PANTALONE
italyan commedia dell'arte (sanat komedisi) (Aynca bkz.: KOMEDi)
kabramanlanndan Pantalone'nin ad1 pantalondan ve/ya da pantalona
benzer bir giysi kullanmasmdan kaynaklanrnamaktad1r. Pantalone
ad1, San Marco Meydan1'ndaki Venedik'in simgesi aslan ic;:in kullamlan
piante leone, yani dikili aslan tanrmlamasmdan gelmektedir.

PAPARAZZi
"Bugiin i~inde hafif palazlanrn1~ kimileri kendini "paparazzi" ilan
ediyor. Rani ~u iinlii usta yonetmen Federico Fellini'nin unutulmaz "La
Dolce Vita" (Tath Hayat) filmindeki Marcello Mastroianni'nin sad1k
sag kolu foto muhabiri Paparazzo gibi. Paparazzo, o filmin kilit karak-
terlerinden biriydi ... Uyaruk, fiize gibi siiratli, i~bitirici, zeki, c;:evik ve
~iNakc;:1. La Dolce Vita'mn vizyona girdigi 1959'dan bu yana
"paparazzi" am daha t;:ok, magazin yapan, sosyete ve iinliileri izleyen,
atlatma resim r,:eken ve haber c;:tkartan fotografc;:Ilara verildi.
"Paparazziler Ulkesi" italya'da tanmm1~ en biiyiik fotografr,:1 kendisini
234 bu meslegin "krah" ilan eden Rino Barillari'dir. Ashnda, Federico
Fellini'nin senaryosunda ad1 ge<;en "Paparazzo" Rino'nun ustas1
Gilberto Petrucci'dir. Ancak herkes bu siyah-beyaz harika filmdeki
gen<; "Paparazzo" roliiniin Rint;~'dan esinlendigini bilir ve inanu.
Paparazzo filmdeki fotograf9mm soyad1. <;ogulda paparazzi oluyor.
Kartvizitine kendi kendine takhg1 s1fat1 11 Paparazziler Krali 11 m da
ekleyen Rino Barillari (1944) meslege 14 ya~mda ~ip~ak91lara kurye-
lik yaparak ba~lam. 11 Tath Hayat" donemini Roma sokaklarmda
ya~ayan ve ya~atan ilk fotograf<;1lardan kabul edildi. United Press,
Associated Press gibi itibarh yabanc1 ajanslarda magazin muhabirligi
yaptlktan sonra 20 yll "11 Tempo" gazetesinde gorev ald1. 10 y1lmr da
Roma'p.m 11 11 Messagero 11 gazetesinde yah~1yor. iki milyonun ii.zerinde
deklan~ore bash. 315 kez odiil kazandJ. 35 yllhk meslek hayatmda 173
kez yaralan1p hastaneye kaldmld1. Viicudunda tam 613 diki~ var.
Marlon Brando onu tek yumrukta yere serdi. Ava Gardner ap1~ arasma
tekme ath. Charles Aznavour karate dersi verdi. Jane Mansfield'in
kocas1 Mickey Hargitay kolunu lardJ. Peter O'Toole dudagm1 kafa
darbesi ile yardJ. John Wayne filmlerdeki gibi kro~esi ile 9enesini dar-
madagm etti. En son da Sylvester Stallone'nin gorilleri ayagm1 ezdi ...
Tam 78 fotograf makinesi par9aland1. 23 tanesi yalmd1. i~te
Paparazziler krah Rino. 11
Rino Barillari'nin paparazzi tanum ise ~oyle:

"Paparazzi, dogru ki~ileri yanh~ yerde · yakalayan, durumu ve olay1

yaratan, daha sonra meyvesini yiyip haberi oldiiren gazetecidir. 11
(""Paparazziler Krall" Rino Barillari Reba Erus'a anlattt", HU.rriyet, 25 Agustos
1996, s.9.) ·

PARADiGMA VE PRAGMA
"Kullanmadlglmlz, anlamm1 pek iyi bilmedigimiz iki kelime var:
"Pragma11 ve "Paradigma". Bu iki kelimenin anlam1 farkl1.
Sozliiklerde "pragma11 kelimesinin kar~1h8"1 ~oyle anlahhyor. "Pratik,
ameli, tarhi hadiselerin rab1talarm1 gosteren, faal, <;ah~kan,
ba§kalannm i~ine kan~an, kendini begenmi~, sabit fikirli. (Yeni
Redhouse). Pragmatik: "Pratik" (Meydan Larousse).
Sozliiklere gore "paradigm" kelimesi numune, omek anlamma gelir
(Yeni Redhouse). Tiirk9e'de "paradigma 11 olarak kullamlan bu kelime 235
 siyasal bilimlerde "esas ahnabilecek ya da esas ahnabilecegi
varsay1lan bir ornek ya da teori"yi tanrmlar." {Ali RIZa Kardii:z:
""Pragmatik" Erbakan "Paradigma"y1 K.abullenmek Zorunda Oldugunu Giirdu",
Sabah, 31 Temmuz 1996.)

PAR(:ACILIK I DIVISIONISM
Bkz.: NOKTACILIK I POINTILLISME

PA~A

Romahlann yiiriitme yetkisi anlamma gel en "imperium" (Bkz.:

iMPARATOR) dagttmalan gibi, Osmanhlar da, 13. yiizytldan ba~la­
yarak, devlete yaralt olan ki~ilere pa~a unvaru vermeye ba~lamt~lard1r.
Pa~ahk, yalruzca yetkili olmay1 saglarrnyor, ayncahklar da saghyordu.
Pa~a sozciigu ise, biiyiik kardq anlarrnna kullamlan ba~aga'dan
gelmedir.

PASABAHCE
"P~abah~esi'nin p~ahg1, Deli ibrahirn'e (1640-1648) sadrazamhk
eden, yeni~eri ayak.lanmasmda bin parc,:a edilen "Hezarpare" Ahmed
Pa~a'run ko~ktiniin ve bah~esinin burada idiigunden do1ayt." (Sermet
Muhtar Alus: istanbul Kazan, Ben Kep~e, ileti~nn Yaytnlart, Istanbul 1995,
s. 176.)

PA~AKAPISI

"Osmanhlann ilk donemlerinde, ba~vezirin resmi konutu yoktu, saray

yak.mlannda bir konak. kiralar ve kimi i~lerini orada goriir, ziyaret~i­
lerini orada kabul ederdi; bu konagm kabul dairesi Pa~a Kap1s1 olarak
adlandmlmi~h, padi~ahm saraymdak.i Bab-1 Hiimayun'a (Padi~ah
Kap1s1'na) kar~thk olsun diye. imparatorluk Divamndan arta kalan
i~leri gorebilmek uzere, ikindi namazmdan soma, ba~vezirin evinde bir
ogleden sonra toplant1s1 yapmak adet haline geldi. Bu toplantJ, yani
ikindi divam, sonralan duzenli olarak haftada be~ giin yapdrr oldu ve
giderek imparatorluk Divanmm i~lerinin buyiik boliimunu iistlendi.
Yonetim merkezinin imparatorluk Divanmda Sadrazamhga aktanl-
236 mas1, 1654 y1lmda Sultan N Mehmed'in, Sadrazama hem resmi
konut, hem de resmi daire olarak kullamlmak iizere bir bina ayu-
mastyla resmi nitelik kazand1. Arhk Pa~a Kap1s1 ad1, bu binaya ve-
riliyordu. Hiikiimet binalanru kap1, e~ik gibi terimlerle anma gelenegi
Ortadogu'da pek eskidir ve Osrnanh devletinin de daha ilk zaman-
larmdan beri benirnsenegelmi~tir, on yedinci yiizy1la degin "kap1" te-
rirni, ve e~ deyimleri, Sultanm sarayllli veya Divan'1 adlandumakta
kullamhyordu. Bu tarihten soma bu terim, daha yok, arhk gerek
iilkede, gerekse yabanc1 illkelerde hiikiimetin ger9ek merkezi olarak
tanm1p bilinen sadrazamm konutu i9in kullamhr oldu. On sekizinci
yiizyllda, genellikle 'Yiiksek Kap1' olarak yabanc1 dillere 9evrilen
Bab1aJ.i diye adlandmldl." (Bernard Lewis: isttlllbul ve O:smanlr Uygarbgz,
<;ev: Niha!Onol, Varhk, Istanbul 1975, s.ll4-115.) (Aynca bkz.: BABIALi)

PAYTON
(Bkz.: PAYTON.;

PAZAR
Gevmi~te kentlerin bir koruma duvanyla 9evrili oldugu onceki say-
falarda anlahlm1~t1. (Bkz.: BURJUVA) Duvann i9ine girmek kolay
degildi, elbette. Her isteyeo, istedigi zaman, kap1y1 9ahp i9eriye
giremiyordu. Omegin, istanbul'da bir i~te yahf?ma olanag1 bulamayan-
larm surlann i9ine almmadlg1, kaptdan gevebilenlerin serbest (Bkz.:
SERBEST) diye aruldlklan biliniyor. Oysa, duvarm dl~mda ya~ayan­
lar, genelde iireticiydiler. Gerek tanm iiriinlerini, gerekse el i~lerini, ve
ba~ka tanm d1~1 iiriinlerini satm alacak, satm ·alabilecek olanlar ise
koruma duvarlannm, surlann i9inde Yaf?ayanlard1. Sahcllarla ahcllann
bulu~abildigi yer ise kent kaptsmm onuydu. Dreticiler, iiriinlerini
kentin online getiriyorlar,·kentte y~ayanlar kapmm online ylklp getiri-
lenleri goriiyor, i~lerine yarayacaklan sahn ahyorlard1. Nitekim, pazar
sozciigiiniin kaynaklandtw Fars9a'daki bazaar sozctigiintin anlam1
kap1 yanmda yapllan i~tir. Sahc1lann say1s1 artmca, kale kapllarmm
yanmda alanlar ozgtilenmi~ ve buralara bazaar, yani pazar (yeri)
denilrnWir.

PEDvePOD
Pediatrist (pediatrician) ile ortopedist (orthopedist), ikisi de hekirn. 237
 Ama, uzmanhklan ayru alanda degil. Pediatrist, .,:ocuk hastahklan
uzmam. Ortopedist ise, bedensel farp1kllklan duzeltiyor, · dogru
bifimine getiriyor (ortho=dii.zeltmek ya da dogru anlamma geliyor).
Pediatrist'teki ped, Yunanca erkek r;ocuk ya da r;ocuk anlamma gelen
pais, paidos sozciigunlin bir b~ka tiir soyleni~i. Bir zamanlar, (eski
Yunan'da) pedagog, erkek r;ocugu okula gotiiriip getiren, evde de
balamzm iistlenen kale demekti. Ortopedist'teki ped, Latince'de ayak
anlamma gelen sozciik. Bu si:izciigtin ayak-. izleri, Tiirkye'ye de yer-
le~mi~ kimi sozciiklerde goriiliiyor: Pedal, pedestal, pedikiir, vb ...

Yunanca'da ayak anlamma gelen sozciik ise, pous, podos. Dolayrsryla,

podyum=yiiriinen yer anlamma geliyor. ·Ya da Latince kokenli
pedestal'in kar~rhg1. Octopus/ahtapot (Bkz.: AHTAPOT) da Yunanca
pous ya da pus'tan ti.ireme. Eklembacaklllara arthopod deniliyor
ingilizce'de.

PEN CLUB
PEN Club!Uluslararasr Yazarlar Kuliibii, kalem anlamma gelen pen
si:izciigiinden nii almr~trr admr? Hayrr. P, §air anlamma gelen poet
sozciigunden; E, denemeci anlamrna gelen essayist sozciigiinden; N,
ro'!lancz anlamma gelen novelist sozciigunden almmadrr. P'nin, oyun
yazarz anlamma gelen playwrite; E'nin de yaymcz anlamma gelen edi-
tor sozciiklerini de simgeledigi one siiriilmektedir. PEN Club, 1921
yrhnda, ingiliz roman yazan John Galwortby tarafmdan kurulmu~tur.

PERESTROiKA
Mihail Gorbavov, SSCB Devlet Ba~kanhgr gorevine getirilince yone-
timde yenilikler yapmayr amavladr ve 1985 yrlmda iki temel amav
belirledi. Bu temel amavlardan biri perestroika idi. Rus9a'da "yeniden
yapllanma" anlamma gelmektedir. Gorbavov, Sovyet yonetiminin
yeniden yaprlanma ile, merkeziyetvi yonetimin yetkilerinin azaltrl-
masmr amavlamaktaydL (Oteki ilke ivin ise, bkz.: GLASNOST)·

.PENTAGON
ABD Savunma Bakanhgr ve/ya da Genel Kurmay Ba~kanhgr ile ilgili
haberler hep Pentagon diye verilir. Pentagon, Savunma Bakanlrgr,
238 Genel Kurmay B~kanhgr, Kara, Deniz, Hava Kuvvetleri Komutan-
hklanm bannd1ran yapmm be:?gen (iv ive ge~tmi:? bel? yap1) biviminde
olu:?u dolay1s1yladrr. Yap1ya be:?gen anlamma gelen Pentagon den-
mekte, do1ay1Sly1a Savunma Bakanhg1 ya da ABD Silahh Kuvvet-
leriyle ilgili haberler k1saca Pentagon diye kaynaklandzrzlarak aktanl-
mak.tamr.

PiJAMA
"Su ge9en birinci diinya harbinin her yan1 facialarla doludur ya, fakat
komik taraflan da pek c;:oktur. Bunlardan birisi de pijamadrr. Biz a§ag1
yukan harbin ortalanna kadar pijama nedir bilmezdik. Sade biz mi?
Avrupa' run birc;:ok yerlerinde de pijama kullamlmazm. Hatta Fransa'da
bile pek seyrekti. Gerc;:i bizde de Paris'i gormii§lerden bazilan btinu
kullamrlar idiyse de milyonlara kari?l ii.c;:iin, be~in hesab1 m1 olur?
Bizde pijama yerine --ba§ka yabanc1 memleketlerde de oldugu gibi--
gecelik dedigimiz boy entarisi giyilirdi. Kadmlarmki sii.slii puslii., bi-
zimkiler sade idi. Etekleri ai?Ik kemiklerine kadar uzun, bolca bic;:ilmi~
patiska entari. Belde ince, ucu pii.skilllii ku~ak.. Sagda enfiye, mendil
cebi, solda tespih cebi, iistii.ne lokurn lokum dizilmi~, diz boyu pamuk-
lu hrrka veya peyke hrrka. Ayak.ta Mercan terlik :?lplr ~1prr... Ba§ta,
genc;:se fes, ya~hysa takke.
Bu klyafet yalruz evde degildi, mahalle kahvesine de boyle c;:Jk.Ilrrd1,
semtin c;:ari?lSma da. Hatta mahalle a~m gece misafrrligine de boyle
gidilirdi.
Harpte kazanc;: arth. ( ... ) Orta ve kenar Avrupa'ya gidi~ geli~ arttJ. Ve
nasil tiirediyse birdenbire pij ama tiiredi ve goz ac;:1p kapaymcaya kadar
iiredi. Onceleri bir hayret, bir hayret! pantolondan cekerten gecelik
olur mu? Bununla nas1) yataga girilir? Fakat ne yaparsm, moda,
zenginlik modas1.
Arkasrndan dil ulemas1 tarafindan tahliller, lengilistik nazariyeler
ba§ladL Pijama dahi garba ~arktan girmii?tir, biitiin ulum ve fiinun gibi.
Pijama aslmda Bicame idi. Bi nefi edah, came elbise. Oyle bir elbise
ki, elbisesizlikte veya elbise bulunmamg1 zamanlarda giyilir. HaYJr,
onun ash Pey-Came'dir Asll elbiseden sonra veya once giyilen nesne
demektir. Bence o degil. Pijama Bicami'den gelmi~tir, yani camisi
olmayanlar tarafmdan giyilen ~eydir, bidartir, bize yakli?mamas1 gerek-
tir. Fakat bunun manaJl ic;:timaisini bilmiyorsunuz, bu Pey-Cima'dan 239
 galattrr. Yani iki mabrem mahlukun hususi bir odada sevdal~malann­
dan once giyilen elbise manasmdad1r ki, ahlaki bir libas degildir.
Derken alayh beyitler, alayh nesirler ba~lad1. Camehab yatakhk, kar-
yola, cibinlikli uyuyacak yer manasma geldigine gore bir beyit:
Benimle bir gececik camehaba girme misin?
Beni giinaha sokup sen sevaba girme misin?" (Aka Giindii.z:
"Pijamanm Tarihi"nden, Sanindunyamzz, sayr:62, B.ahar 1996- s.l64-l65.)

PiNGPONG
Masa tenisine, 90k ki~i, pingpong
der. Oysa, Pingpong bir tecimsel
markad1r. Masa tenisi ivin gerekli
alan arav ve gerevleri fueten bir
fiiD1arun tescilli ad1. (Aynca bkz.:
FRIGIDAIRE/FRi.JiDER, GILETTE/ .J!LET, KLEENEX/KLiNEKS,
PORTLAND <;i:~y!ENTOSU)

PERGE
Bkz.: BERGAMA

PERSON
"Frenk dillerinde "person" sozii ki~i demektir. Bu soz Etriiskve'den
almmad1r. Etriiskve'de ki~i degil, maske demektir. Zaten ki~i kuru
sogana benzer, kabuk iistiine kabuk, maske iistiine maskedir ki~i.
Biitiin kabuklar 91kanhnca, elde hi9bir !1ey kalmaz. Ama bu soz
Etriiskler'de Bakkhos torenlerinin yapdm1~ ve oyunlanrun oynanm1~
oldugunu gen;:ekler. (:iinkli maskeler ancak o oyun ve torenlerde kul-
laruhrill. Sunu da unutmamah ki Etriiskler Anadolu'dan italya'ya
g69mli~lerdir." (Halikarnas Bahk~tst: DU.§i.in Yazzlan, s.65, Bilgi yayinevi,
Ankara, 1982.)

PETROL
"PETROL, bildiginiz gibi, "kaya yaga" demek. Petr veya petra, kaya;
ol veya oil, yag demek. Petrol ilk defa, kayalann arasmdan s1zarak
240 yeryiiziine 9lkrm~. Bunu goren insanlann kimya bilgisi kltm1~. Bu yliz-
den "Kayanm yag1 fYikh" demi~ler. Halbuki petrol, canh fosillerin
basm<;: altmda uzun y11lar kalmas1yla olu~an bir madde. Tiirde§leri de
komfu ve dogalgaz. Bunlara, hep birlikte "fosil yalot" deniyor." {Ege
Cansen: ''Kayanm Yag1 Cll<tl", Hurriyet, 5 Eyliil 1996.)

PLACEBO
" ... Franstzlar da bir ( ... ) ara§tmna yapm1~lar, ( ... ) Le Point dergisinin
29 Haziran saylSlmn kapag1 olmu~, "Placebo" etkisi lizerine. Placebo
etkisi, butiin doktor ve eczacilarm -- hatta bu konulara az biraz merak-
h alan herkesin -- bildigi bir mesele. Hastaya ila<;: yerine ekmek kmn-
tlsml boyay1p veriyorsun, ilacm iyi geldigine inanarak iyile~iyor. Bu
placebo etkisi o kadar ilgin<;: ki, bir ilac1 piyasaya 91karmadan evvel
hastalan iki grub a aymyorlar ve ...
Bir gruba ger9ekten ilac1, diger gruba placeboyu (mesela ~eker) veri-
yorlar. ilacm, ila<;: olarak kabul edilmesi is;in, placebo al1p da iyile§en-
lerden daha s;ok ki§iyi iyi etmesi gerek. Cii.nkii.... Placebo alanlar
arasmda da -- yani ilas; niyetine §eker alanlar arasmda da -- epey
iyile~enler oluyor.
(... )
Son not: Placebo laf1 Latince "Begeneceksin" fiilinden geliyor." (Murat
Birsel: "Beyin mi iyile~tiriyor Yoksa ila~Y mr?'', Sabah, 7 Temmuz 1996, s.4.)

PLYMOUTH
1928 yth Mayts aymda kurulan Plymouth Motor
Corporation/Plymouth Motor $irketinin ad.t nereden geliyor?
Plymouth ABD'deki iki y'erle~irnin ad.tillr. Bu yerle§melerden biri Plym
ve Tamar nehirlerinin agzmda yer almaktaillr. Dolayistyla, (nebrin ad1
alan) Plym ve agtz anlamma gelen mouth stizcUklerinin birle~tirilme­
siyle eldelenmi~ bir bile~ik sozciiktiir. Aym zamanda, ABD'de koloni-
ler kurmak amae1yla Britanya'da olu~turuhnu§ bir cemiyetin ad1 da
Plymouth idi. Motor ~irketinin arum yerle~imden mi, cemiyetten mi
ald1~na deggin bir a<;:tklama bulamadlk. Ama, 1960 ytllarm ortalarma
gelinirken, ABD'de revas;ta olan kaslz otomobiller!muscle car pazann-
da kendine tinemli bir yer ed~tir Plymouth. 241
 PLYMOUTH BARRACUDA
ilk Plymouth Barracuda 1964 ythmn Nisan aymda Ford Mustang' den
tam iki hafta once satr~a sunulm~tur. Dolayrs1yla, adr bahk adr
olmasma kaqm, ilk pony car (midilli otomobil) olarak da nitelenir.
Barracuda, bilindigi gibi, tath suda ya~ayan keskin di§li ve suya
di.i.~eni bir anda par9alayarak yok eden canavar bahgm adrdrr.
(Barracuda otomobiller, krsaca Cuda olarak da amhnaktadrr.)

PLYMOUTH FURY
Futy'nin sozli.i.k anlamr
biiyuk ojke, gazap, §iddet'tir.
(Bu otomobillerin bir ba~ka
{sonradan kazamlmr§} ozel-
ligi, genellikle ABD poli-
since kullaruhyor olu§udur.
Aynca, korku oykiileri ve
romanian yazan Stephen
King, Christine adh oykii-
si.i.nde kendi kendini onarabilen bir Fury otomobili anlatmr§trr.
Christine admdaki bu Fury, kendisini incitenlerden intikam almakta,
aynca oteki az sayrdaki Furyler gibi sahiplerine hakaret edenleri
oldiinnektedir. 1983 yllmda John Carpenter'in yonetiminde ~tekilen
fihnde 3 adet 1958 Plymouth Fury kullamlmr§br.)

PLYMOUTH VALIANT
Muscle carlkaslz otomobil diye bilinen otomobillerden biri de
Plymouth'un Valiant ad1n1 verdigi modelidir. ingilizce valiant sozciigu
Tiirkr,:ede yigit, cesur anlamma gelmektedir.

P.M. ya daPM
Bkz.: A.M. - P.M. ya da AM - PM

POLiS
Yunanca'da polis=kent anlamma gelen sozci.i.ktiir. Kentler, genellikle
242 kurucularmm, savunuculannm ya da kurtanc1lannm adryla arulmr~br
ge9mi§te. bmegin Constantinopolis, Konstantin kenti anlamma
gelmektedir. Ya da bugiinkii Edime, Adrianople=Adrian kenti adm1
ta~Imaktaydl ki, Edirne sozciigi.i, Adrian'm yiizyzllar boyunca agrzlar-
da bozulmu~ soyleni~inden ba§ka bir ~ey degildir.
Babh kaynaklarda, istanbul adll1ln da Yunanca "kente" anlamma
gelen "eis tan polin "den geldigi one siiriilmektedir.
Polis=kentti ama, polisi doyuracak tanm alanlan, -- tar1m yerle~meleri
de gerekliydi. Yani koyler. Koy, Yunanca'da komaindir. Komainleriyle
birlikte kent, artlk, bir devlettir. Kent devlet, polis diye an1lmaz; 9evre-
siyle birlikte tammlamr. Orneklenirse, Konstantin'in kenti,
Konstantin'in diyanna donii~iir; Konstantiniye diye amhr.
Ionialiyonya, Doria/Dorya, Frigia/Frigya, Karia!Karya, vb. gibi ...
Elbette, Konstantiniye'nin merkezi Konstantinopolis'tir.
Bugiin, fiOk biiyiimii~ kentlere metropolfmetropoJis deniliyor.
Yunanca'da ana anlamma gelen meter sozciigiiyle polis sozciigiiniin
birle~mesinden olu§mu~ metropolis=anakent demektir. Tiirkiye' deki
metropol istanbul'dur. Ancak, Ankara, izmir, Adana gibi kentlerde
biiyiikkent, anakent diye amlmaktad1r ve Belediyeler Yasasmda
yapllan bir degi~iklikle yerel yonetim birimleri buralarda yeniden
diizenlenmi~tir. Antlan kentlerde bir anakent belediyesi ve buna bagh
belediyeler hizmet sorumunu yiiklenmi~lerdir.
Her biiyiikkent ayn1 biiyiikliikte degildir. Diinya metropolleri de bir-
birinden aynmlar gosterir. Omegin Paris metropolii, istanbul
metropoliinden daha biiyiiktiir. New York, diinyadaki biitiin metropol-
lerin en biiyiigudiir. Dolayis1yla, Yunanca r;ok buyuk anlamma gelen
mega sozciigii ile polis sozciigu birle~tirilerek megapolis/megapol
sozciigu tiiretilmi~tir. istanbul diinya megapolleri arasmda 19. mada
yer almaktadrr.
Aynca, gelecekte, megapollerin birbirine eklenerek kesintisiz bir kent
olu~turacaklan dii~iiniilmt:ktedir. Boyle bir kente verilen ad ise, gene
Yunanca'da evren anlamma gelen ecumenos sozciigu ile polis sozciigu
birle~tirilerek tiiretilmi~ olan ecumenopolis = evrenkenttir.

Kolluk kuvveti anlamma bugiin de kullanllan polis sozciigii de ayn1

koktendir. Kentte diizeni saglamak amac1yla, kentte ya§ayanlara yol
gosteren, yardrmc1 olan, kurallan 9igneyenleri uyaran, izni olmayan-
lan kente sokmayan kent yonetimi adma gorev yapan kimseler, zaman 243
 ir,:erisinde polis diye arulrr olmu:;;lardrr. Polis, hila, y6netirn adma kol-
luk gorevi iistlenmi~ orgiit ve orgiit iiyeleri anlamma gelrniyor mu?

POLiTiKA - SiYASET
"Baz1 sozciiklere aslen sahip olmadlklan anlamlm yiiklemeye ve
kendimizce bir tannn yaprnaya pek merakhYIZ. Bir siire once Tansu
<;iller oviinerek, "Ben siyasetr,:i degilim," politikac1ynn" demi~ti.
Benzer bir aynmm ba~kalan tarafnidan da yaplld1~m gordiim. Ne
demek istiyorlar acaba diye merak edip bakmca, aynm r,:izgisini sezi-
yorsunuz: "Politikac1 ciddi adamdrr, UZlm vadeli projeler yapar, yalan
soylemez, giivenilir ki~idir. Siyasetr,:i ise bsa vadeli d~iiniir, ki~isel
hesaplar ir,:indedir, soziine de her zaman giivenilmez" demek istiyorlar.
Aslmda bu iki sozci.ik arasmda boyle bir aynm yoktur. Her ikisi de
aym olguyu anlatan, birisi Yunanca digeri Arapr,:a kokenli sozciik-
lerdir. Fakat kokenleri babrnmdan, 'memur-bfuokrat' farkm1 anduan
bir fark ir,:erirler. (BkZ.: HUROKRAT-MEMUR) 'Siyaset', 'at yonetimi'
anlarruna gelen 'seyislik'ten tfuetilmi:;;tir ve 'halbn yonetimi' anlamma
kullamlm1~trr. 'Politika' ise eski Yunan'da yonetirn birimi olan 'kent'
(polis) sozciigi.inden ti.iremi:;;tir.
Bauhlar, 'biirokratl' ve 'politikay1' yonetim birimine bakarak tfuetirken,
biz 'memuru' ve 'siyaseti' emir-komuta anlay1~ma gore tiiretmi~iz.
Hatta bir noktada 'siyaset' 'padi~ah buyruguyla idam' anlamma da
gelmi~.
"Neden siyaseti at babcihg1 olarak gormii~ler" derseniz, yarutl r,:ok
ar,:ilc (\inkii, Osmanh anlay1~ma gore halk 'reaya'drr. 'Reaya', Arapr,:a
kokenli 'raiyye'nin r,:oguludur ve 'hayvan siiriileri' anlamma gelir.
Hallina (yani siiriisiine) iyi bakan padi~aha da 'raiyyetperver' denirdi.
Halk 'siirii' olursa, onu r,:ekip r,:evirene de elbette 'seyis' demek ve bu i~e
de 'siyaset' demek uygllll dti~er, degil mi? ( ... )
Fak.at, sozciiklerin kokenleri ne olursa olsun, bilimsel kullan1mlannda,
'bfuokrat ve memur' ile 'politika ve siyaset' arasmda hir,:bir fark yok-
tur." (Tiirker Alkan: "Demokrasi, Atlann Seyisi Se9tigi Yiinetim Midir?",
Radikal, 9 Nisan 1997, s.2.)

POMELO
244 Bkz.: WEKIWA
 PONTIAC
"General Motors'un iinlii otomobil ma.rkas1 Pontiac'x bilirsiniz her-
halde.
Peki Pontiac admm nereden geldigini bilir misiniz?
Bana anlatlldxgx zaman inanmakta giic;:liik r;ektim.
Hikaye boyle...
Amerikah bir giri~imci, oturup kendi atolyesinde giizel bir araba iiret-
mi~-
Eseri bitince de, kom~u evde r;ah~an zenci u~a~ r;agmp, otomobili
gostermi~---
"Naszl giizel mi?" diye sorrn~.

Zenci arabaya baknu~.

"A, bu hir Cadillac" demi~, 9iinkii otomobil o yllm Cadillac modelini
andmyorrnu~.

Arabanm ad.I da buradan tiiremi~­

Nasil nu?
Zencinin yamtl, iireticiyi ~~Irtmca, "Poor Old N_egro, Thinks It's A
Cadillac" demi~.
Ve ciimleyi olu~turan
kelimelerin ba~harfleri,
otomobilin mark.as1 olmll§.
NOT: Yukardaki ingilizce
ciimle "Zavalh ihdyar
zenci, onu bir CadiUac
. sand1" anlamma geliyor.:'
(Fatih Altayh: "Markada
akrosti~", Hurriyet, 5 Ekim
1996, s.l9.)
Hiirriyet gazetesinin 5 Ekim 1996 giinlii saJlsmda Fatih Altayh,
Pontiac markasmm kokenlni boyle ac;:Ikladx.
Otomobillere konulan adlarla ilgili olarak yukandaki omege benzer
bir;imde tiire~ (m.izahi) ar;lklamalar, artlk s1k stk elektronik
postayla bilgisayarlara ul~xyor. bmegin, Pontiac'1 iireten GM'in
General Maintenance (=Genel Baklm) deyimindeki iki sozciigiin b~ 245
 harfleri oldugu, GM'in bir ba~ka fuii.nii olan Chevrolet'nin Cheap
Hardly Efficient Virtually Runs On Luck Everytime (=Ucuz verimsiz
her seferinde ~ans eseri t;ah~tlgt · anla~thyor) tiimcesinden kay-
naklandtgt one siirilluyor.
bmekler 90k ama, konumuza t~tk tutmuyor. Pontiac sozcugii, konu-
muz olan otomobil' modelinden once 18. yy.'da ya~am1~ Ottowa
Klztlderili Sefmin; ayru zamanda Giiney Dogu Michigan'daki bir yer-
le~imin ad1d1r. Once Oakland'te iiretilen Pontiac; daha soma
Michigan'm Pontiac yerle~iminde satmalman arazi iizerinde yaptlan
fabrikada fuetilmeye ba~lanmt~hr. Boylece, ad1mn fuetildigi yerle~im­
le ilgisi olmadtgt ortaya 1,akmaktadrr. Pontiac; admt Ottowa Klztlderili
Sefinden (ve kabilesinden) almt~trr. Nitekim, logosu bir klZllderili ~ef
betimlemesidir. (Ayrica bkz.: CADILLAC, CHEVROLET, GM)

PONTIAC TRANS AM
Pontiac'm Trans Am adtm verdigi
dizisi Firebird adh dizinin ikinci
ku~agtdrr. TransAm=Trans Ame-
rica'nrn klsaltJJmt~tdtr ve 9evirisi,
Tiirk((ede okyanus ge9er diye soy-
lenen tarnsatlantik sozcugu ornek
almarak Amerika Ge9er olarak ya-
ptlabilir. (Aynca bkz. FIREBIRD
ve PONTIAC)

PONTOS
"... mitolojiye gore adt deniz anlamma gelen Pontos, Hesiodos'un
Teogonia'sma gore, Gaia'mn (Toprak Ana) tek ba~ma meydana
getirdigi bir tannsal varhkb.r. Eski Yun~ca'da, Euxeinos (Efksinos) ise
dost, rr,mtluluk, konuksever anlamma gelmektedir. Dolaytstyla
Euxinos Pontos, Dost Deniz, Konuksever Deniz anlamma gelrnektedir.
( ... )
Pontos, cografi olarak tUm Karadeniz'in ad1. Ancak tarih Pontos'u daha
90k Kiit;iik. Asya'nm Dogu Karadeniz klyt ~eridi olarak ele altr. Bunun
nedeni, Pontos adtyla kurulan ilk devletin burada olmas1.
M.b. 364 ytlmda kurulan Pontos Kralhgt'nm egemenlik alanmda
246 9e~itli trk ve kiiltfuler bannmaktaydt. Pontos Kralhgt hanedam Pers
(iran) kokenli olmasma ragmen, Anadolu'daki tfun giiylerle ittifak
saglamt~, istilac1, i~galci saymklan Romahlara kar~1 tfun Anadolu'yu
savunmu~lardt." (Omer Asan: "Pontos Kiiltiirii", Radikal 2, 15 Arahk 1996,
sa)'!: 10, s. 28.)
"Greklerin "deniz" anlamma gelen sozciikleri yoktu. Onlar denize
"kopri.i. ", "kopri.i.niin basamak t04z alan adalar" anlamzna gelen
"Pontos" (Pont Euxine, Hellespont, vb. gibi) admz veriyorlardz. "
(Halikarnas Bahk~Isi: Merhaba Anadolu, Bilgi yaymevi, s.54, Ankara 1982.)

PORTLAND «;iMENTOSU
Portland ~imentosunun adt ingiltere'deki Portland adastyla ili~kilidir.
Ancak, bu adanm t~I topragtyla bu tii.r 9imento yap1labildigi ya da ilk
kez orada iiretildigi i9in degil. Ya da Portland ~imentosu, oteki
<;imentolardan daha nitelikli oldugu iyinmi tercih edilmektedir kimi-
lerince? Hay1r. Portland dmentosumm ozelligi rengidir ve Portland
adaszyla ih;kisi, renginin Portland adasznda bulunan bir ta.;a ben-
zemesinden kaynaklanmaktadtr. (Aynca bkz.: GILETTE/ JiLET,
FRIGIDAIRE/FRiJiDER, KLEENEX!KLiNEKS, PiNGPONG)

PRE ...
Pre diye ba~layan bir s6zciik 6nceye yollama yapmaktadrr. (,":Unk.ii,
pre=on demektir Latince'de. Omegin, premature (prematiire) olgun-
luk oncesi, olgunla$mamz.;, olmamz~ anlamma gelir. Premature
bebek, henilz geli.;imini tamamlamamz~ bebegi anlatu. Prehistoria,
tarih oncesi, - tarih yaz1yla ba~lad1gma gore, yazmm bulunmasmdan
onceki d6nernlere verilen addrr. Prefabrike=onceden tiretilmi~,
prekast=onceden dokUI:Oiti~; miizi.kte, preliid=asll par,.:aya ge~me­
den once ~ahnan giri~ pan;:asJ, pre onekiyle olu~turulrnu~ oteki kirni
omek sozcillderdir.

PRENS
Prince/Prens sozctigu Latince princep'den gelrnedir. Princep, ondeki
ki~i/birinci ki# demektir. Belirli bir topraga sahip ve oray1 yoneten
ki~iler Princep diye anthyorlardt. Amldlklm gibiydiler. Sonralan, bu
bir san olarak kullamlmaya ve kral ailesi tiyelerine, soylu ki~ilere ve- 247
 rilmeye ba~landt. Birinci ki$i, ondeki (pre=on) ld$i, yani onderin
(Aynca bkz.: FOHR.ER) e~i ise, Princesse/Prenses, yani birinci
kadzn. (Simdi, demokrasilerde, rrrst lady (forstleydi).) Prenseslik de
sonralan bir sana (unvana) donii~tii. ilke anlamrna kullamlan prensip
sozciigu de aym kaynakhdrr. Unutmamak gerekir ki, yonetilenlerin
nasll yonetilecegine ili~kin kararlan birinci ki~i veriyordu. Prensipin
soyledigildedigi prensipti.

PRO.•., PROTO ..•

Yunanca'da pro=on demek. Proskenion=on sahne (Aynca bkz.:
ORKESTRA) anlamma geliyor omegin. Program, pro sozciigiiyle
gram sozciigunden olu~uyor. Gram, Yunanca ~izmek anlamma gelen
grajienden tiiretilme. (Bkz.: GRAFiK) <;izimlyazim diye ~j:evirebiliriz.
Program-on yaztm/on ~izim demek oluyor boylece. Yunan ate~ tan-
nst Prometheus, onunu goren, yani gelecegi goren bir tannydt.
Pro 6neld Latince'de de kullanthyor.
Yunanca proto ve Latince prim ise ilk demek. Simdilerde, ozellikle
ozel TV kanallanmn ~ogalmastyla birlilcte dilimize giren prime time
(praym taym)'m ne anlama geldigi de ortaya yllo.yor. Giin ilj:inde en ~ok
izlendigi zaman. Yani, giin boyunca TV izlenen zamanlar arasmda ilk
s1ray1 ahyor 20:00-23:00 aras1. Sanat tarihinde proto-Ronesans/ilk
Ronesans, on-Ronesans diye de an1lrr (ama hiybir zaman pro-
Ronesans denmez) ve Ronesans1 hazrrlayan donemdir.
Proto onekiyle olu~turulmu~, Tlirkye'ye de girmi~ bir ba~ka yaygm
kullanllan sozciik protokollprotocol' diir. ( 1) bzel ya da tiizel ki~iler, --
devletler, ~irketler, kurumlar, kurulu~lar, vb. aralannda protokol
imzalarlar; (2) bmegin torenlerde, katllanlar protokole gore yer ahr-
lar, birbirileriyle ili~kilerinde protokole uygun davranzrlar.
Kokende ( l )deki protokol, yapl~ttrzlml§ ilk sayfa anlamma gelmekte-
dir. bzel ya da tiizel ki~iler otururlar, tart1~1rlar, birbirileriyle ili~ki­
lerinde hangi kurallara, ko~ullara uyacaklarm1 tart1~1rlar, bunlar yazth
hale donti~ti.i.riiliir, bir metin olu~ur, o metnin b~mda da vanlan karar-
larm bir ozeti yer alrr. Eskiden bu sayfa, metnin tistiine yapt~hnhnm~;
protokol diye anllmas1 bu nedenle. Kolla, Yunanca'da zamk anlamma
geliyor. Devletler arasmda (¥Ok zaman ~irketler [tiizel ki~ilikler]
248 arasmda da) imzalanan protokol, aynca, bir ilk anla§malilk uzla§ma
niteligindedir. <;iinkii, bu ilk anla1;mada yer alan kararlar yetkililerce
(omegin, parlamento ya da yonetim kurulu) onaylandtktan soma
kesinlik kazanacaktrr.
(2)deki protokol i'rerikle degil, daha onceden saptanmt1;/tammlan-
rm~/benimsenmi~ duzen ile, orne gin kimin kimden once geldigi, kimin
kiminle (konum aytsmdan, devlet hiyerar~isi aytsmdan) e~ tutulacag1,
vb. uyulmas1 gerekli srralama ile ilgilidir. Protokoliin bu anlam1 zaman
i'rerisinde yiiklenmi~tir ve (1)deki protokoliin taraflar arasmdaki ili1;ki-
Jeri diizenleyici i~terigi dolayistyla, bu diizenlemenin uygulanmas1
eyleminin de k1saca aym adla amlmasmdan kaynaklanmi1;tlr.

PROBiYOTiK
"Son zamanlarda gazetelerde yer alan haberlerde ve televizyon rel.qam-
larmda yeni bir fui.inden bahsedildigini duym~ olmahstmz. Bu tiri.in
bir yogurt. Bunun probiyotik bir yogurt oldugundan soz ediliyor. Bun-
lari izleyen okurlanmdan ve yevremdeki dostlanmdan s1khkla probi-
yotik sozciigiiniin ne anlama geJdigi yolunda SOrularJa kar1;da1;Iyorum.
<;ogu ki1;ide probiyotik si:izciigu, antibiyotigi 9agn~t1nyor. Antibiyotik,
hastahk etkeni mikroplarm ortadan kaldmlmasmda etkili olan mad-
delere verilen isimdir. 'Pro' onekinin, 'on' veya 'once' anlamma geldigi
de bilindigine gore, probiyotik, almdtg1 zaman, hastahk etkeni mikrop-
larm viicuda yerle~mesini ve hastabk yapmasmi onleyen maddeler
oldugu gibi ·bir anlam ortaya ~akar. ~imdi, bir yogurdun probiyotik
olmasmm ne anlama geldigini ve insana ne gibi yararlar saglad1grm
inceleyelim. Tiirklerin onemli gtdalanndan biri alan yogurt saghkl1 bir
g1da olarak kabul edilir. Zehirlenmelerden sindirim bozukluklanna
kadar bir~tok sorun i9in, y;ogurt yedirilir. 1800'lii ydlann ba~mda, Rus
asdh bir bilgin alan Metchinkoff, Sikltkla yogurt yiyen insanlann
saghkh ve uzun omiirlii oldugu yolundaki gozlemlerden yola 91karak
Fransa'da kurdugu merkezde yogurt iizerine yal11;mahir ba1;latt1.
Probiyotik yogurt, bu yah§malarm sonucunda ul~dan bir iiriin. (Dr.
Gundiiz Tezmen: "Probiyotik nedir?", Hilrriyet, 9 K.asrm 1998.)

PROFiTEROL
Tiirkiye'ye 15 ya~mda iken gelen, 1910 Arnavutluk dogumlu Luca
Zgonidis, babasmm oltim.iinden sonra pastac1 yuakh£"1 yapmaya 249
 ba~lar. Mesleginin inceliklerini Tokathyan ve Park Otel'de ogrenir.
Sonra dort ortak, Tepeba~t'nda bir yapmm bodrum katmda pastacthk
yapmaya ba~larlar. Ve bir pastac1 di.ikkfuu arymaya karar verirler iki
ortak 1940'lann parastyla 45 bin TL hava paras1 vererek istiklal
Caddesindeki 52 yllhk inci Pastanesi'nin bulundugu mekfuu tutarlar.
Dolar, o srralar, 38 kuru~tur.
"ilk giinler rok zorluk rektik Ancak ucu ucuna kurttmyorduk Dogru
duriist kiir yoktu yani. Kendim bir ~ey icat edip bir de isim uydurunca
90k iyi tuttu. Anlayacagznzz profiterolun kendisi de, adz da uydurmaca"
diye anlatnu~tu 1996'da bir gazeteciye Luka•Bey. (Fatih Tiirkmenoglu:
'Bay Profiterol', leni Yiizy,l, 24 Mart 1996.)
Profiterol'tin mucidi ve isim babast, uydurdugu tatlmm tam tarifini de
vermemi~tir: "Un, ~eker, yumurta, yag, kakao, rikolata, vanilya, siit ve
krem ~an tin in ideal karz~1mz" demekle yetinmi~tir.

PROJE
i~te, pro onekiyle olu~turulmu~ bir sozcuk: Proje. Latince'de bir ~eyi
onelileriye ta~tmak/ula5tlrmak, ileriyelone flkarmak, one/ ileriye
uzatmak anlamma gelen proiectio sozciigunden ti.iretilmi~tir pro-
ject/proje. Proje yapmak (project) gelecege dontik tasanlar hazula-
maktu. Proje denilince, bu tasanlarm yaztya dokiilmii:j:/ryizilmi~ hali
gelir akla. Ne var ki, projenin ille de yazilmt~/ryizilmi~ olmas1 gerek-
mez. insan, tatil projesi yapar. Ne zaman tatile rytkacagtm, nereye gide-
cegini, nerede kalacagmt, ne kadar kalacagmt, vb. 6nceden, gelecege
dontik olarak tasarlar. insan, ya~amm1 projelendirir omegin.
Gelecegini tasarlar, tasartstm gerryekle~tirrnek iryin neler yapmast
gerektigini, nastl yapmas1 gerektigini dii~tiniir, uygular. Project= uzat-
mak anlamma da kullamlmaktadir. (Aynca bkz.: PROJEKSiYON)

PROJEKSiYON
Bir projeksiyon ayg1t1, goriinti.iyii, uzaktaki bir perdeye du~fuiir.
Mercek sistemiyle goriinti.i b'iiyiimii~ ondeki/ilerdeki bir yiizeye ta~m­
mt~ olur boylece. Niifus projeksiyonu yapan biri, niifusla 1lgili
bugiinkii verilerden rytkt~la, on ytl sonra, yirrni yll sonra, toplam niifus
saytsmm ne kadar olacagtm; bu niifusun karymm erkek, karymm di~i
250 olacaglill, vb. hesaplar. Bugiinldi bilgilerin degi~meyecegini, ya da ne
tiirde degi~imler gosterebilecegini dii~iinerek bugiinkii verileri gele-
cege ta~1r. Eldeki bilgileri gelecege uzahr; -- projekte eder.
Projeksiyon, Latince'de one pkarmak; ileriye/gelecege ta.;zmak/uzat-
mak anlamma gelen proiectio si:izciigunden tiiretilmi~tir. (Aynca bkz.:
PROJE)

PROLETARYA
Roma lcrah Servius TUllius, herkesin iilkenin savunmasma katklda
bulunmasml istedi. K.imin ne oh;iide katklda bulunacagmi belirlemek
ic;:in de, Roma'da ya~ayanlan be~ smtfa aytrdt. <;ok mahmiilkii olan, en
c;:ok katla.da bulunmahyd1. Varhk durumuna gore yapdan bu smtfla-
manm dt~mda kalan geni~ bir kitle de vard1. Altmc1 bir topluluk ki
bunlann hic;:bir ~eyi yoktu. Yoksuldular.
Somalar1, yazarlar altmc1 toplulugu olu~turanlan proletarii diye
adlanduddar. Proles, Latince'de yeni dogumu anlatan sozciiktii.
Yoksullar prolific, yani dogurgandllar. Dolaytstyla iilkeye mal-miilk-
lerinden bir boliimii vererek degil, dogurduklan c;:ocuklan (orduya)
vererek katktda bulunuyorlard!. Dolayts1yla, proletarii=dogurganlar
diye adlandmldtlar. Ve bi:iylece, bugiin kullamlan proletarya
sozciigiiniin dogumu gerc;:ekle~mi~ oldu. Proletarya, fuetim arac;:lanna
sahip olmayan, kendisi fuetim araCl olarak kullamlan ve emegiyle
ancak gi.iniibirlik ya~amllll siirdiirebilen c;:ah~an niifusun olu~turdugu
geni~ toplurn kesimini anlatmaktadrr.

PROPORSiYON
" ... Bruno Taut, "Mimari nedir?" sorusuna "Proporsiyon
sanattdtr" cevabllll vermi~tir.
Eskilerin "tenasiip" dedikleri proporsiyon, Latince bir kelime.
Proportio'nun gerc;:ek anlam1; "bir ~ey i9in taksim"; ama en iyi etkiyi
elde etmek ic;:in taksim ... Proporsiyon, oran ve Ol~iiliiliik anlamm1 da
t~rr." (Zeynep Giigu~: "Ol~iiler $a~tnca", Sabah, 6 Ekim 1996, s.5.)

PSi.KiYATR-PSiKANALiST-PSiKOLOG
1984 yllmda Ankara'da "Sanat Rehberi" adh bir dergi yaytmlamyor-
du. Milliyet gazetesinde yaztyordurn. Ankara'daki sanat olaylanm ve
yaymlan tamtlyordurn. DergininHaziran 1984 saytsmdan soz ettim bir 251
 yazunda. Prof. Dr. Nerim.an Samur~ay'm Orban Peker hakkmdaki
yaztsmdan da... ilginlj: bir yaztyd1 Samur~ay'm yazl.Sl. Benim bir ciirn-
lem yiiziinden dab.a da ilginfi: gel4;imlere yol at;tl.
Ben, "Peker'i psikoanaliz ediyor" diye yazm.t~l.Dl.
0 ak~am Samurt;ay telefon etti. Derginin yayrn yonetmeni Erhan ·
Bener'in derginin onsozii olarak yayrmlanan yaztsmda "psikanalist
goziiyle degerlendiriyor" dedigine degindi. Derginin gazetelerde yer
alan reklamlannda da ayru anlatlmrn kullaruimg,.ru ekledi. "Ama, ben
psikologum, psikanalist degil. 'Psikolog goziiyle' dogru ama, 'psikana-
list goziiyle' yanh~. Psikanalist dostlanriJ. kaq1 t;tkarlar boyle bir 'id-
dia'ya. Dstelik, profesor unvamm da kullana1nyorum ben. (:ok iiziil-
diim bu duruma. Bir at;lklama yapabilir misin?" diye konu~tu.
Elbette ki bir a<;:lklama yaptrm. Dedim ki: 'Akademik diinya' bir b~ka
alern ... Unvanlar ne denli onernli! Samur<;:ay, 'sen psikanalist degilken,
nasll psikanalist goziiyle incelerne yaparsm?' sorusu yoneltilecek diye
t;ok iizgiindii t;ok. Sanmrn, bu satrrlar, bunda kendisinin bir katklst
olrnadtgllli ortaya koyar da, yersiz iiziintiller yekrnekten kurtulur.'
Dedim ama, bu kez kendime sordum: Psikiyatr, psikanalist, psikolog
arasmdaki ayrum biliyor rnuydum? Hay1r.
Ara~trrmrn.

Ogrendim ki, bu terimleri yalruzca ben kan~tlnmyorum biribirine,

herkes kan~tmyor. Dstelik, sozciikler yabanct ktikenli oldugu it;in
Tiirklerin kan~tumast dogal. Ne var kl, sozciiklerin iiretildigi ana dil-
leri konu~anlar da kan~tmyorlarnu~.
Psikiyatr, hastasmm ille de bii: kanepeye uzanrnasm1 isterniyor,
genelde masasmda oturuyor, masamn oteki yaruna da hastasm1 otur-
tuyor ve yiiz yiize konu~uyorlar.
Psikanalist ise, kesenkes iinlii kanepeyi kullamyor ve Freudyan
ilkelere bagh olarak t;ah~tyor. Ama, son donemlerde, psikanalistlerin
kendilerini psikanaliz ederek psikanaliz ilkelerini smadtklart, yeni
yontemler geli~tirdikleri, ille de Freudyan i1kelere bagh kahnadtklan,
ozellikle hastarun get;mi~ini sorgulamaya agtrhk vermeyen yontemler
izledikleri belirtiliyor.
Bir psikiyatr, eger kendisi psikanaliz goriirse bir psikanalist olabili-
yor. Ama, psikiyatrlar, analist olsun ya da olmasm, t;e~itli teknikler
252 uygulayabiliyor: ttp, davrant~ uyarlamas1, desteksel terapi, elektrik
~oku, gerek tedavi, gerekse· hastaya 'ul~mak:' amactyla kullamlabili-
yor.
Psikolog ise, vok .;e~itli etkinliklerle ugra~abiliyor: Smama, ar~tmna,
evlilik dam~manllgt, duygusal sorunlarla ba~a 91kma, i:igretim, vb ...
Filozofi Doktoras1 yapm1~ olan psikologlar klinik psikologu olarak
vah:;;nklan gibi, psikoterapiye de giriyorlar. Oysa, Egitim Doktorast
yapm1~ olan psikologlann psikoterapi uygulamalan ender. 6te yandan,
psikiyatrlar ve psikanalistlerin yogu tlp doktoru; ama, psikologlar
degil ...

PURO
"Kadmlann bacaklannda sardlklan ve ara srra, i~ kazast olarak, ivin-
den klllar vlkan 'cigar' a bu klllardan rahatstz olan bir Franstz soylusu-
nun verdigi isimdir puro. ~imdilerde en ktymetlileri Havana'da
yap1lan, asbm illetinden muzdarip Che Guavera'mn bir tiirlii btraka-
mamt~ oldugu puro, ozel bir sevimden sonra i9 ve kthf yapraklar
olarak aynlan tiitiin yapraklannm elle sanlmastyla yaptlrr." ("Sigaramm
durnam", Gazete Pazar, 30 Mart 1997, s. 71.) {Aynca bkz.: TOTON)

253
 QUASIMODO
Victor Hugo'nun iinlii roman1 Notre Dame'm Kamburu bir edebiyat
klasigi. Notre Dame'm Kamburu kimdi? Ad1 neydi? Arumsayamayan-
lar ii;:in soyleyelim: Quasimodo.
Pek yaygm bir ad degil. Ancak, guniimiizde Quasimodo adm1 ta~tyan­
lar var. Hugo'nun romanmdan etkilenenlerden kimileri soyadm1
degi~tirmi~ olabilir. Kimileri de, dog~ i;:Ocuguna Quasimodo adm1
koymu~ olabilir. Kesin olan, Hugo'nun romam yay1mlanmadan once
Quasimodo adrm ta~1yan yoktu. Quasimodo ozgiin bir ad. Hugo'nun
buldugu bir ad. Yortu sonras1 ilk pazar giinii yapllan kilise ayininde
soylenen ilahiden esinlenerek koymu~ adlm kurgu-kahramanmm
Hugo: "Quasi modo geniti infantes... " <;evirisi: "Yeni dogan bebekler-
le aym yolda ... " Hugo'nun romamm okuyanlar bilir: Quasimodo'nun
zeka diizeyi yeni dogan bir be begin zeka ·diizeyinde kalm1~tlr. Tek
gozlii, kambur, i;:arplk bacakh bu adam, hem en hemen ama, tiimiiyle
oyle olmayan biridir; bir quasi-ins an; Tiirktre soylemek istersek sozde-
rnsan.
ingilizce ve Franstzca'da, oyle gibi ama tam anlamtyla oyle olmayan
~eyler quasidir. Bir sozciigiin oniine quasi geldi mi, Tiirktre' deki sozde
sozciiguyle anlat1lan durum anlatlhyor demektir. Omegin, quasi-inde-
pendent=sozde bagzmszzhk, gibi.
Quasi ile hemen hemen aym anlamda kullanllan bir ba~ka sozciik
pseudo. Zaman zaman Tiirktre metinlerde de rasthyoruz bu sozciige.
Omegin, pseudo-sosyalizm!sozde sosyalizm, pseudo-sanayile~me!
sozde sanayile~me, pseudo-kentle.Jme/saglzkszz kentle~me, vb ...

254
RABBIT
·~
(Bkz.: VOLKSWAGEN)
~
Practical
RE-MIX I REMiKS
"N eyse ki pop miizik patlad1 da
"re-mix" kelimesinin anlam1m
ogrendik. Benim anladtgrm kada-
nyla ".;:orb a" anlamma geliyor.
Zira herkesin dilinde olan ~arkllan
birileri ahyor, tekrar stiidyoya
sokuyor ve daha ritimli bir ~ekilde
kar~1m1za ~akarhyor.

Tabii bu arada olan da :;;arklya oluyor. Bir bakmt~stmz bir giin once
dinlerken gozya~lanmz1 tutamadtgmtz ~ark1 bir giin sonra, dans
§arklsma donii~iivermi~.
Dii~iinsenize aym ~arhda once hiiziinleniyorsunuz, hatta act <;:ekiyor-
sunuz sonra da bir eglence yerine gidip dans ediyor egleniyorsunuz.
bin kotiisii bizim ku~agm ~k §arlalan da bu yeni "re-mix"lerin kur-
bam. Biz ~arkllan dinleyip a~lk olurduk, ~imdi bizim <;:ocuklar aym
~arkllarla gobek atlyorlar. Bakahm onlarm 90cuklan aym §arkllarla
neler yapacaklar?" (Mehipet Ali Birand: "Re-Mixler", Sabah, 6 Ekim 1996,
s. 18.)
Re-mix sozciiguniin sozliik kar~th~, (re=yeniden, tekrar; mix=kan~­
tmna) yeniden kano~tzrmadlr.

RESTO RAN
"Biz daha admt dogru diiriist ogrenemedik, hazen dogrusunu (restau-
rant) kullantyoruz ama <;:ogunlukla epey ezip biiziiyoruz. i:;;te Anado-
lu'da kullan1lan baz1 9e§itleri: 255
 Restoran, resturan, risturan, rastoran ..•
'Damak Tadma Dii~kiinler Derneginin yaymlad1~ 'Almanach des
Gourmands' adh ilk lokanta rehberinde sozciigiin nereden geldigi
avtklamyor.
Bugiinkii anlamda ilk lokantayt 1765 ytlmda Paris'te ac;:an Mosyo
Boulanger lokantasma 'ku~ tarlas1' anlanuna gelen 'Champ d'Oiseau'
arum vermi:;;, giri~ine de Latince bir ozdeyi~ yazillmn~h: 'Venite ad
me, omnes qui stomacho laboratis et ege restaurabo vos ... ' Bu soz-
lerin anlatru ~uydu:
'Siz ey midesi guruldayanlar, bana gelin, slzi iyile~tireyim.'
Ozdeyi~teki 'restaurabo' iyile~tirmek anlamma geliyordu ve zamanla
lokanta anlammda kullantlmaya ba~lanill.
Oysa bizde haJ.a baz1 lokantalarda hastalanmak olas1. ..
Belki de o yiizden sozciigu bir tiirlii dogru diiriist ogrenerniyoruz."
(Yalt;m Pelqien: "Restorant Nereden <;tktt?", Hurriyet, 31 Agustos 1996.)

RETAILING I PERAKENDECiLiK.
"Perakendecilik anlammdaki "retailing"... eski bir faraziyeye gore
Franstz koyliilerinin pazara zar zor gotiirebilecekleri boyutlarda
kesmi~ olduklan aga9 dilimlerinin kesilmesi siirecini anlatan ve
Latince taleadan bozma tail! sozciigiinden 9Ikm1§trr. Bu devasa odun-
lan onlardan alan aracllar da mii~terilerine satmadan once kii9iik
par~talara aymnak amactyla onlan tekrar kesmek (re tail!) zorunda
kahrlardt, bu nedenle onlar, biiyiik miktarlan mii~terilerin daha kola y-
ea satm alabilecekleri kii9iik pan;alara aytran biitiin tiiccarlar gibi,
retaillers (retailers=tekrar kesiciler=perakendeciler) diye amla-
gelmi~lerdir." (Robert Hendrickson: "<;er~ilerden Gorkemli Ernporyumlara",
Cogito, say:t:S, giiz 1995.) [Aynca bkz.: WHOLESALE(TOPTAN)]

RIALTO KOPRUSU
"Venedik'in iinlii 'Rialto Kopriisii'niin ilk am yiiksek bOlge anlamma
gelen Rivo Alto'dur ve en onemli ticaret merkezlerindendir." (Filiz
256 Kutlar: "Ya.!jayan tarih Venedik", Milliyet Pazar Dergisi, 1 Ey1iil 1966)
 Rialto kopriisii

ROADSTER
(Bkz.: SPIDER)

ROBERT KOLEJ
Robert College/Robert Kolej(i) niye Robert adiDl ~ir? 1863 y1lmda
a~llan ve 6nceleri yalmzca erkeklerin 6grenim gordtigu, ingilizce
ogretim yapan bu kolejin kurulu~una biiytik destek saglayan ki~inin,
Christopher Rhinelander Robert'in ad1m ahm~trr da ondan ... ·

ROBOT
insan eliyle yapllm1~, insana benzeyen makineler... Robot deyince
herkesin aklma bu makineler geliyor. Bilim-kurgu filmlerdeki yeni
canavarlara verilen ad robot. Dstelik, evrensel bir sozctik. Hemen
hemen her dilde robot diye amhyor insan yap1s1 bu makineler. Ger~ek
y~amda da robot kullanl11yor. Coktan beri kullanll1yor. Ozellikle
sanayide, artlk., bin;ok i~i robotlar yap1yor. Giiniin birinde insan
emeginin dl~lanacag1, fuetimin yalmzca robot emegiyle gen;:ekle~tiri­
lecegi samhyor. Toplumbilimciler, her i~i robotlann yapt1g1 bir
toplumun yaptsal ozelliklerinin ne olacag1 iisttine kafa yoruyor. i~siz
nufusun gitgide artng1, i~sizlerin yal1~an saytsmdan daha fi:Ok oldugu
bir toplumun nas1l bir toplum olacag1 kestirimleruneye yah~1hyor. 257
 Kimi iirkiitiicii, kimi umutlandmc1 bu kestirimlerin. Bin;:ok yazar ise,
robotlarm insana da egemen olacagmdan, insanm robot egemenligi
altmda ya~ayaca@.ndan dem vuruyor. Hollywood, Robocop (Robot
polis) filmleri yap1yor. Kimi s1ra d1~1 filmier de yap1ld1 robotlar
hakkmda. bmegin, Ridley Scott'un yonettigi 1982 yap1m1 Blade
Runner/Btfak Szrtt, 2020 yllmda ger,:en bir oykiiyii anlatan bir bilim-
kurgu filmidir. Filmde, insan eliyle yap1lrm~ ve tamam1yla insana ben-
zeyen uzayda gi:irevli dort robotun yasaklan r,:igneyerek gizlice
diinyaya donmii~ olrilalan ve yok edilmeleri ir,:in gorevlendirilmi~
gerr,:ek insan bir dedektifle giri~tikleri i:iliim-kahm sava:;nm1 oykiilen-
mektedir. Ama, dolayh olarak, insamn geli~tiregittigi teknoloji
kar~1smda dti~tiigu ve de dii~ecegi durum sorgulanmaktad1r.

insan eliyle yapilmi~/yapilan/yapilacak ve insana benzeyen bu maki-

nelere robot adm1 kim verdi? Kim buldu bu ad1? Robot sozciigunii ilk
kez kullanan da bir yazar. <;ekoslovak oykii, roman ve oyun yazan
Karel (:apek. 1923 yllmda izleyenleri deh~ete dii~iiren ve r,:ok tutulan
bir oyun yazd1 (:apek. OyU.nunun ba~hg1. R.U.R. idi. R.U.R.,
Rossum'un Evrensel Robotlar1, -- R(ossum's) U(niversal) R(obots)
anlamma geliyordu. <;apek'in oykiisiinde, robotlar makine r,:agmm
simgeleriydiler, insan biyimli mekanik canavarlar kendilerini yapan-
lara, insana egemen oluyorlard1. Robot sozciigii.nii, <;apek, Slavca'da
i~ anlamma gelen robota sozciigiinden tiiretmi~ti. Ve o giin bugtindiir,
robot sozciigii., insan eliyle yap1lan ve insana benzeyen makineler ile
son kertede mekanize olup ruhunu yitirmi~ insan tipi iyin kullaruhyor.

RODOS ~OVALYELERi
"Har,:h seferleri s1rasmda, hacllara hastane ve koruma hizmetleri ver-
mek iizere General Tenque tarafmdan 1113'te Kudtis'te kurulan Saint
Jean Hospitalier tarikatl, ll40'lara dogru askeri hale gelmi~, Akka
Kalesi' nin 1291'de Miisliimanlarm eline ger,:mesiyle Dogu'daki sonun-
cu topraklanm kaybederek, once Klbns'a, soma 1309'da fethettigi
Rodos'a yerle~mi~tir. Bu yiizden, tarikatm soylu mensuplanna Rodas
~ovalyeleri de denilir. i~te iinlii Bodrum Kalesi, bu ~ovalyeler tarafm-
dan, r,:e§itli Avrupa uluslanndan mimarlara olmak i.izere, 15. ytizyll
boyunca yaptmlm1~tlt. Tiirkiye'de hatta di.inyada hir,:bir benzeri
olmayan ve 15. yiizyll Batl mimarisinin ir,:inde bulundugu gotik di:ine-
258 min ilginr,: omeklerinden birini meydana getiren bu yap1 kompleksinin
en i:inemli i:izelligi, mimari bir iislup biitiinliigu gi:isterrnemesi, tarikata
insan veren tUm Avrupa uluslanmn mimari i:izelliklerini yanstt-
mastdrr." (Dr. Mehmet Ali Kilurbay: "Bodrum Kalesi, Bodrum Pa~as1",
Radikal, 21 Ekim 1996, s.9.) .

ROLLS ROYCE .MIST

Diinyaca iinlii Rolls Royce otomobillerinin son modellerinden birine
Mist ad1 verildi. Ne var ki, Almanlann bu adh bir otomobili pek kul-
lanmak isteyecekleri santlmtyor. <;iinkii Almancada mist sozciigiiniin
anlarm hayvan giibresi irni:?!..

ROMAN
(Bkz.: GYPSY)

ROMAN
12. yiizyll ba:?lannda Franstz ozanlan, ilk kez Latince dt:?mda, kendi
dillerinde, ve ki:?isel duygularrm, sava~ kahramanhklar1 ve kabraman-
larml ve/ya da dii~sel kahramanlann akll almaz seriivenlerini anlatan
epik ~iirler (destan) soylemeye ba~lamt:?lardt. Eski Frans1zca'daki
romanz si:izcugii yerel d.ilde soylenmi~ (yazllnu~) anlamma gelmek-
teydi. Bu ~iirler ba~ka iilkelerde de ilgi gordii. bteki Avrupa
iilkelerinin ozanlar1 da, kendi dillerinde, Franstzca'dan yevrilmi~ ya da
benzer oykiiler anlatmaya koyuldular. Ulusal dillerde soylenen bu ~iir­
lerdeki du~sel (ve de duygusal) i:iykiiler diizyaztya di:inii~tiiriilunce
romans, yani roman dogmu~ oldu.

ROMANTiZM
Resimde, 18. yiizyll. sonlanndan ba~layarak 19. yiizyll ortalanna
degin sfuecek olan Romantizm aktm1, ad1m, Ortayagda dogmu~ olan
yazm tiirii romandan alnu~trr.

RUM-- RUMELi
"Rum ad1, Roma'nm Arapya bir yankls1drr ve Roma imparatorlugu yok 259
 olduk.tan r;ok sonralan bile, Doguda olsun, Batlda olsun, yabanCl yer-
lerde hala yank.Ilan1~1 sfuiip gitmi§tir. Ortar;ag Miishimanlannda
Rumlar, Bizanshlar yani Bosphorus'un (Bogazir;i) klyllanndan Roma
imparatorlugunun dogu kalmt1sm1 yoneten yeni Roma halkl olan
Rhomaioi demekti ve Rum Eli de bunlann yonettigi topraklard1. Pek
do gal olarak bu terimler ozellikle Miisliiman.lann en r;ok ili~ki kurduk.-
lan, imparatorlugun Asya eyaletleri i9in kullaruhr oldu.
Bunun ir;indir ki, on birinci yiizyil Tiirk istilac1lan Rum eline gelmi§ler
ve Konya Sel9uk.lu Sultanlan da Rum topraklan ve halkl iizerinde ege-
menlik kurmu§lard1. Cok ge9meden Rumi S1fat1 Yunan.l1Iara ol.dugu
kadar Tiirklere de yakl~hnldi veta M1su'a, Hindistan'a degin uzak yer-
lerde ya§ayan Anadolu Ttirklerini bile belirtmekte kullaruldi." (Bernard
Lewis: jstanbulve Osmanh Uygarbg1, <;:ev: Nihal Onol, Varhk, istanbul 1975,
s.20-21.)

260
SA
Nazilerin saldzrz birlikleri SA diye amhyordu. SA, Almanca'da saldm
birligi anlamma gelen S(turm) A(bteilung) sozciiklerinin ilk harfleriy-
di. (Aynca bkz.: GESTAPO, NAZi, SS)

SA'DABAD
"Istanbul halkmm Kagtthane'ye sevgisi ylllarca siirdii. Darnat ibrahim
Pa~a'run sadrazamhg1 zamanmda ise buras1 arhk 'hi~bir Ulkede benzeri
bulunmayan, goz ahc1, goniil a~J:ICI, her sm1ftan insarun gelip din-
lendigi, Cennet'ten bir ko~e idi. istanbul'un onemli ve gi.izel yerlerinde
"Ni~atabad", "Asafabad", "Hiisrevabad", "Serefabad", "Sevkabad",
"Emnabad" ... gibi saraytmsl ko~kler yapthrken bu arada Kagtthane'de
de boyle bir ko~k yaptlmas1 uygun goriildii. Damat Ibrahim Pa~a, bu
ko§kiin otekilerin hepsiriden iistiin olmasuu istiyordu. Zaten Eyii.b
dolaylan o zamanlar ~ok ragbet gormekteydi. Bahariye k1yllar1
ihti~amh sultan saraylm ile siisliiydii.

(... ) Ko§kiin temeli biiyiik torenlerle ahlm. Ko~kiin yap1m1 i~in gerek-
li malzemeyi bulmak da zor olmadl: 0 srrada Cengelkoy'deki kuleli
bah~te, Kanuni Sultan Siileyman giinlerindeki iiniinii ve onemini yitir-
mi~ bulunmaktaydt. Bah~tedeki kule yoohp harap olmu§tu. ibrahim
Pa~a, bu yaplllln giizel yontulmu~ mermerlerini Kag1thane'ye getirtti.
Derenin akt1g1 yolu degi§tirtti. iki yana mermer nhhmlar yap1ld1.
Klytya otuz siitun dikildi ve ko§k bunlann iistiine oturtuldu. Oniine 90k
hiiyiik bir havuz yaplld1. Derenin havuza dokiilecegi yerde kaskatlar,
menner teknelerle Qaglayanlar meydana getirildi. KaraagaQ bah~tesine
gelen su da bu dereninkine eklendi. Biiyillc havuzun ortasmda ejderha
ajpzh bir fisklye vardt; getirilen su bu ejderhanm agzmdan f1~krrt1ld1.
Kag1thane ko§kii ve havuzlan boylece tamamlanwktan sonra, yana
yoreye ~e~itli yahlar, ba§ka ko~kler, hamam1 da bulunan bir harem
dairesi yaplld1. Biitiin bu i~ler oylesine htzh yiiriitiilmii~tii ki, iki ayda 261
 tamamlanmr~h. Damat ibrahim Pa~a, bu giizel eserin tamamlanmasr
uzenne:
"Miibarek ola Sultan Ahmed'e devletle Sa'dabad" beytini si:iyleye-
rek tarih dii~iirdii. Boylelikle ki:i~ke "Sa'dabad" admr vermi~ oldu."
(Ahmet Refik Altmay: "Kag1thane, Lale Devri ve Sonu", Bu $ehr-i istanbul
ki... , Milliyet Yaymlan, istanbul 1972, s. 190-192.)

SADiST
Ba~kalanna eziyet etmekten ho~lanan
ki~ilerin amh~tillr sadist. 1740-1814
yrllan arasmda ya~ayan, davram~lan
ve yazrlan dolayrsryla kotii bir
~ohreti olan Sade (Okunu~u: Sad.)
Kontu, yaztlannm birinde, sevdigi
insana i~kence etmekten zevk duyan
birini betimlemi~tir. Boyle ki~iler,
sadist diye antlmaya ba~lanmt~tu
sonralan. Bugiin, sadist, ba~kalanna
kar~1 olagandz~z aczmaszz davranan
ki~iler i9in kuilantlmaktadu yaygm
Sade ad!! fllmden bir sahne. olaralc.

SAFFiK SEVGi
Bkz.: LESBIYEN/LEZBIYEN

SAFRANE
Tiirkr;esi safran. Ender bulunan pahah bir baharat. Renault'nun bu ad
verilen modelinin de safran gibi ender ve pahah bir otomobil o!dugu
r;agn~tmbyor.

"SAHiBiNiN SESi"
Ta~ plaklar (Bkz.: TAS PLAK) yitip gitti. RCA Victor flrmasmm iiret-
tigi ta~ plaklar iistiinde eski bir fonografi dinleyen terrier cinsi bir
262 kopek resmi yer alrrdr ve aynca ~u motto okunurdu: "Sahibinin Sesi."
 Tiirkiye d1~mda basllrm~ plaklarda
ise ingilizcesi okunurdu bu motto-
nun: "His Master;s Voice".
Kokende, kaydedilmi~ sesin ash gibi
oldugunu belirtmek amac;:h bir mot-
toydu bu. Tiirkiye'de fonograf
dinleyen kopek resmi dolayisiyla
"Sahibinin Sesi" mottosuna bir ekleme yap1hm~t1 balk agzmda:
"Kopek marka."

SALATA
"Meyve salatas1 (Bkz.: MACEDONIAJMACEDONIE) haz1rlamak
aslmda biiyiik bir beceri gerektinniyor. Zira meyvelerin «;:ogu genellik-
le birbirleriyle gayet iyi uyum saghyor. Salata sozciigii, Latince'de
"tatlandmlm1~" anlamma geliyor." (Ahmet Ors: iskcnder'den Gunumiize
Zengin Bir Repertuvar", Cafe Pazar, I EyiUl 1996, s.24-25.)

SARAY
"Saray sozciigii Fars«;:a'dan gelmedir. Osmanhca'da imparatorluk
saray1m, avlusunu, ve hizmet yapllanm kapsayan kann~lk yapllar
 toplulugunu belirtir. Bu sozcugi.in Avrupahlarca degi~iklige ugratllm1~
bulunan - Seraglio, Serail -- bi\=imi ise, \=Ogunlukla, imparatorluk
saraymm Avrupah konuklann en \=Ok dikkatini \=eken ko§esini, kadm-
lann dairelerini (harem) belirtmekte kullanilir. Tiirk~;esinde ise boyle-
sine smrrlamalar yoktur, ve Saray demek, saraym sadece bir boliimu
degil, tUmu demektir." (Bernard Lewis: istanbul ve Osmanlr Uygarlrgz, (:ev:
Nihal Onol, Varltk, istanbul 1975, s.81.)

SARAYBURNU
"Konstantinopolis'in du~mesinden ii~ ha"fta sonra, Fatih Sultan
Mehmed, yeni ba~kentinden aynlarak Edime'ye gidip orada yaptlrd1g1
yeni sarayda birka~; ay kalch. Bir y1l sonra istanbul' a dondii ve ii-;:iincii
tepenin iizerinde, kentin tam orta yerinde, sonradan Osmanh Harbiye
Nezaretinin (Sav~ Bakanhgmm), ~imdi de istanbul Universitesinin
bulundugu yerdeki bir saraya yerle§ti. F etihten on iki ytl kadar sonra;
Padi§ah, daha kuytu bir yerde ve giderek artan, ~e§itlenen saray hallam
alabilecek kadar bol yeri olan, yeni bir saray yaptrrmaya karar verdi.
Hali9 (Altln Boynuz) ile Marmara arasmda, denize dogru uzanan bir
burunu se9ti, buras1 Bizans akropolisinin bulundugu yerdi; o donem-
den beri de Sarayburnu olarak amhr." (Bernard Lewis: istanbul ve
Osmanlr Uygarlzgf, (:ev: Nihal Onol, Varhk, istanbul1975, s.81.) (Aynca bkz.:
TOPKAPI SARAYI)

SARI GERME
"Dalaman -;:aytnm sular1 iizerinde ta§llian tomruklar denize ka~masm
diye 9aym deniz baglant1s1 kapatlhrmt§. Bu i§leme "Germe" deniyor.
Dalaman ~aymm kollanndan "Sansu" da bolgenin deresi. i§te "San"
ile "Germe" birle§erek dort yllda geli§ip giizelle§en altm kumlu
Sangerme ismini olu§turmU§. Esas yerle§im Osmaniye Koyii, sahilden
850 metre i9erde kurulu." (Haluk Ozozlii: "Bir Yaz Var Bir de Bahar:
Sangerme", Sabah Magazin, 29 Eyltil 1996, sayJ:l2, s.l6.)

SATOR-AREPO-TENET-QPERA-ROTAS
"Bazt kelime gruplannm soldan saga, sagdan sola, yukarldan a§agtya
. 264 ve a§agtdan yukar1 diiz ve ters okundugu muskalar (Bkz.: MUSKA)
kotii ruhlan ve kazalan uzak.tutan popiiler muskalardrr.
Ki~isel korunma i<;:in iistte ta~man a!}a~daki omege kilise duvarma da
kaztrunt!} halde rastlarunt~tlr.
SA TOR
ARE PO
TENET
OPERA
ROT AS
Latince olan bu kelimelerin ger<;:ekte neyi sembolize ettigini anlamak
zordur. Kelime anlamlan Latince k6kenlerine inilebildigi kadanyla
~oyledir:

Sa tor - (Satyr) insan bi9iminde ke-.

9i kulakh, kuyruklu ve ke9i ayaklt
yan tann.
Arepo- (Areopage) Ares ve Athe-
nes'in oliileri yargt9hgt.
Tenet - (Tenes) Kugu talamytldlZl
ve tutu~ eylemi. "'..
Opera- (Operare) i~, eser, ameli-
yat.
Rot as - (Roue de fortune) Kader
9arkl veya tekerlekler." (Nazh Alev:
"Nazarhk ve Muska", Hiirriyet, 2 Ocak
1994, s.l5.)

SAXO
Bir nefesli 9alg1 olan Saxophone!
Saksofon - ki, klsaca saxolsakso
diye de amhr (Bkz: ·sAXO-
PHONE/SAKSOFON) -- bir oto-
mobil modelinin de adt olmu~tur.
Denildigine gore, saksofon sesi
insanlara mutluluk verdigi i<;:in oto-
mobile bu adm verilmesi uygun go-
riilm~. 265
 SAXOPHONE/SAKSOFON
Bir nefesli ~alg1du saxophone/saksofon. Ses hrusma gore, altosu
vardtr, tenoru vardu. <;ok zaman klsaca sax/saks diye de amhr. Phone
sozciigiinii.n anlarm sestir. Ya sax ne anlama gelir? Sax, bu ~algmm
yaptmctsmm soyadtdtr. 1846 y1lmda, Antoine-Joseph Sax iirettigi
. nefesli c;algllar ic;in patent almtij: ve patent dairesine bu c;algllari
Saxophone ve Saxhorn diye kaydettirmi~tir.

SCENIC
Renault'nun bu adt ta~Iyan modelinin ad1, yol alrrken ~evreyi seyretrne
olanagm1 her modelinden daha c;ok saghyor olmah. Scene= man-
zaralgoriinii demek. -ic takism1 almca Ti.irkc;eye manzarasal (yani
manzarah, manzara seyretmeye olanak saglayan) diye c;evrilebilen
anlam1 kazamyor. Kimi kaynaklar ise, nedendir bilemiyorum, -ic
taklsmm teknolojiyi simgeledigini savunuyorlar. Btiylece, doga ile
insan iiriinii teknikbilim birle§mi§ oluyor ve bu adJ. ta~1yan otomobil de
bu birlei?meyi simgeliyoi.mu~ (1).

SCHWIMMWAGEN
.
-.......
-·__
·~-
~-- .

.. ... --
./
Bkz.: VOLKSWAGEN . '
-

SEDAN
Arhk yalmzca filmlerde gtiri.ilebilen tek ki~ilik tekerleksiz bir ta~Ihn
ad1 idi. Gec;mi~te, kral, kralis:e, prens, prenses ya da s:ok zengin ki~iler
bu ta~1ta binip otururlar; otunna kabininin oniinden ve arkasmdan
uzanan ta~IYlCl ah~ap kiril?leri omuzlarlar ve k~binde oturan ki~iyi
gidecegi yere gtitiiriirlerdi. Ti.irkc;e kar~1hg1 bu ta~1tm, tahtzrevan'du.
Araba yapnncilari sedan adm1, arkas1 ve tavan1 sabit panelli, dart
kap1h, kapah gtivdeli ve tini.inde ve arkasmda oturma yerleri bulunan,
yolcu kapasitesi 5-7 ki~i arasmda degi~en arabalara verdiler. Dingil
as:Ikhgmalmesafesine bagh olarak katlanan oturaklara daha c;ok yolcu
almak olanakhillr. Car and Driver'a gore, sedan ad1 sabit tavanl1 ve en
az dart kap1h ya da sabit tavanh iki kap1h ve enaz 933 litreki.ipli.ik is:
hacmi alan otomobillere denir. Birle~ik Kralhk'ta {ingiltere'de} sedan
266 degil, saloon/salon stizci.igi.i kullamlmaktaillr.
 iki kapll1 bir sedanm oteki a(h coach (ko'y,)'tur.
Ford iki kapth sedan iy,in Tudor Sedan deyimini kullannu~trr.

SEGA
Bir video oyununun markas1. Ne var ki, italyancada "masti.irbasyon"
anlamma geliyor. Yani !talya iy,in kotii se'(ilmi~ bir iiriin aill.

SEKS (SEX)
Heniiz insanm yarahlmadtgt donemde, Hermaphrodites admda iki
yi.izii, iki 9ift kanad1 clan, koskocaman garip ve kendi kendine yeterli
bir yaratlk vanm~. Tanrdar, bir yarangm kendi kendine yetmesini bir
tiirlii iy,lerine sindiremezlenni~. Duyduklan ofke, gii.ntin birinde,
Hermaphrodites 1i ikiye aymnalarma, bir ba~ka arilatlmla, biribirini
tamamlayan iki par<;:aya bolmelerine yol a<;:nu~. Boylece, bugii.n birine
kadm, birine erkek dedigimiz iki ayn beden ortaya 91klm~.
Seks sozciigii de bu aymnayt anlahyor. Latince bOlme, aymna anlamt-
na gelen secare sozciigi.inden tii.retilmi~ .. 0 giin bugii.ndii.r bohi.nen,
biribirinden aynlan bedenler biribirilerini tamamlamak i9in bir araya
geleduruyor, birle~iyorlar. ikisi biribirinden aynmh olduklan iyin, bir
araya gelip birle~ince bir biyolojik tamamlanma gertyekle.,iyor her §ey-
den fince.
Seks sozciigiinii cinsellik sozciiguyle kar$thyoruz Tiirk<;:ede.

SEKT
"Sect veya secte kelimesinin Tii.rk<;:e1ye tarikat diye y,evrilmesi yanh~; .
"sekt" de yollar anlammdaki tarikat gibi Latince sequi, yani takip
etmek fiilinden geliyorsa da, amda anlam farh var: yaygm dini inan<;:
ve ibadete k~1 91kanlarca olu$turulmu~, i9ine kapah inan<;: topluluk-
larma 11 sekt" deniyor. Halbuki tarikat, tasavvu:fta ayru dinin ityinde yer
aldlgt halde bazt ilkeleriyle birbirinden aynlan, Allah'a ula~mamn
. farklt yollanndan her birini ifade eder." (Hakkl Devrim: "Dil Yaresi",
Radikal, 10 Nisan 1997, s.7.)

SELOFAN (KAGIDI)
~i<;:ek9i armagan olarak satln aldtgnntz <;:i<;:ekleri "selofan kagldma 267
 sarar". Sekerci de, c;:ikolata kutusunu "selofanlar. " <;ok kimse selofan
kagzdz der Tiirkiye'de. Oysa, elbette, kag1t degildir selofan.
Hammaddesi ka~t gibi seliiloz olan bir filmdir. 20. yiizyllm b~larm­
da ya~ama girmi~tir selofan. 20. yiizy1la girilirken, Britanyah
kimyagerler seliilozdan tiiretilen viskozdan bir film iiretmeyi ba~ar­
ml§lar; 1911 y1lmda ise, Brandenberger admda bir isvic;:reli bu filmin
y1gm iiretimini olanakh kllan bir makine icat etmi§tir. Brandenberger,
makinesiyle ytgmsal olarak iirettigi filmin adm1 da cellophane koy-
mu~tur. Cello, cellulose sozciigiinden, phane ise Frans1zca 'saydam ',
yani transparent anlamma gelen diaphane s~zciigiinden almm1~t1r.

SEMAH
"Giindemde tarikatlar var ya, sema rm, semah m1, diye son giinlerde
yok soruldu.
:ibadet, ayin, toren adlan soz konusu. Bilebildigim kadanyla, bir defa
sema Mevlevilige has bir terim. Semah (veya Anadolu'da yaygm
soyleni~iyle samah) Bekta§ilik, Alevilik terirni; "samah" sesi benim
kulagnna daha yatkln gelir. Hepsi Arapc;:a "i~itme, duyma" anlammda-
ki "sem" kelimesinden geliyor, gokyiizii anlanundaki "sema"dan
degil." (Haklu Devrim: "Dil Ym-esi", Radilca~ 26 Ocilk 1997, s. 7)

SENYOR
Ba~ar1h bir basketbol oyuncusuyken futbol oynamaya ba~layan ve bu
alanm da iyileri arasma katllan Can Bartu, futbol c;:evrelerinde Senyor
diye anl11r. Simdilerde spor yazarh~ yapan, televizyonda yorumcu
olarak goziik.en Can Bartu, Fenerbahc;:e taklllllnda oynarken italya'mn
Fiorentina taklmma transfer edilmi~ti. Fiorentina' dan Fenerbahc;:e'ye
dondiigiinde, artlk, Senyor takma ad1yla amhyordu: Senyor Bartu.
<;Unkii, italyanlar bizdeki Bay veJya da Bey yerine Senyor nitesini kul-
lamrlar; Can Bey ya da Bay Bartu gibi, Senyor Bartu derler. Senyor
sozciigu ise signoria'dan gelmektedir. Signoria=tek adam demekti.
Bir zamanlar tek adamlar, yani egemenler, derebeyleri, vb. ic;:in kul-
lanllan signoria s6zciigu, zaman ic;:inde, herkes ic;:in (sayg1 gostermek
amaclyla) kullamlmaya ba~lanmca, soylene soylene, agizlarda
268 Senyora d6nii~mii§tiir.
SERBEST
"17. yiizy1hn ba~mda istanbul'un it;inde bir i~i bulunmayanlar
Sur'lardan i¥eri sokulmazd1. Ve i~i oldugu i9in ozgiirce kente gire-
bilenlere "serbest" denirdi. Fars9a'da "ba~1 bagh" anlarnma gelen
"serbest" sozciigiiniin, Tiirk~te'de "ozgiir" anlamma kullamlrnasmm da
nedeni budur." (<;etin Altan: "Hazin bir deh~et", Sabah, 3 May.ts 1996.)

SETR-TESETTUR-MESTURE
"Dilde giimriik uygulamasmm.miimkiin olmadtgm1 gosteren yeni bir
ornektir "tesettiir" kelimesi. Boyle bazen tarihin derinliklerinden de
9Ikar gelir.
Arap9a "setr"den (ortme, kapama, gizleme) geliyor. "Ay1p yerlerini
ortrne, kapama" anlammda "se"tr-i avret" deyimi giinliik dilde kul-
lanthrdl.
"Tesettiir" (ortiinme, gizleme, saklama, kapanma) demek. Araplm
bilmem, bizde daha yok kadmlann ortiinmesini ifade iyin kul-
lantlrnl~tlr.

"Mesture"ise hem "ortiilii, kapah, gizli" demek, hem de mecazi olarak

"namuslu kadm" demek. brtillu odenege eskiden "tahsisat-1 mesture"
dendigini hat1rlars1ruz." (Hakki Devrim:. "Dil yaresi", Radikal, 19 Ocak
1997, s.6.)
"Ben biraz ara,rtcrdrm ve bir de ne goreyim, kadm ba~mm ortiilmesi
aslmda gavur adetinin dik dliisr! Henilz tektanrzlz iit:; din ortada yokken
varmr.r, Hz. Muhammed'in dogumundan 1700 yrl once, Asur kralr
I. Teglat Falazar yasalarznda yer almr§ ve: "Evli kadmlann bG§lanm,
ozgii.r adam/ann kzzlarz ba~larznr ortecekler. Esirler ve jahi§eler apk
ba§la dolG§acaklar," buyrulmu§. Yasaya uymayanlara §iddetli cezalar
ongoriilmu.r. Sapn giinahr, dinle ilgili degil. (:unkU c;oktanrzlr Asur'da
oldugu gibi, tektanrzl! Yahudilikte de ge,;;erliymi.r. Oftadogu kadmma·
yonelik yakla.rrmr oldugu gibi benimseyen Hrristiyan dininde, kadmm
ba§ ortme zorunlulugu, tarihte ilk kez Aziz Paul tarafindan 'cinsel
yasak' ve kadmm 'ikinci srnzf'lrgrna yamanmr:j. Ve Aziz Paul, lncil'in
bir suresine ba§r ar;rk dua eden kadrmn 'onder'ine kar:jz gelecegini,
baJz ar;rk gezmek isterse sa,;;larmr kazrtmasz gerektigini ve sar;larmr
kazztmak istemeyen kadmzn sa,;;rm gizlemek zorunda oldugunu yazmr.r. 269
 Gordugunuz gibi ba§ortusu, aslmda ur bin yllhk bir 'gavur' ve 'kafir'
icadz. Simdi sapnz namus sanan kadznlar, eger biraz kafalan kaldzysa
oturup, ba!jlarznz ortmekle kimin emrine uyduklarzna ve hangi amaca
hizmet ettiklerine karar versinler. " (Mine G. Kmkkanat: "Deveku~u tiir-.
bani", Radikal, 14 Mart 1999.)

SFENKS
M1su'da, Kefren tapmagmm
· yan1ndaki Sfenks'in uzun-
lugu 57 m, yiik:sekligi 20 m'-
dir. Neden, niyin, ne amayla
yaplld1g1 hakkmda kesin bir
yarg1ya h§.la vanlamam1~
olan sfenksle (Yunanca'da
baglamakl szkmak anlamzna
gelen sphingein sozcugunden tiiretilmi!jtir.) ilgili olarak: soylenebilen-
ler, Eski M1srr uygarhgmda frravunlann insan ba~h aslan govdeli bir
mitolojik yarahk gibi betimlendikleridir.

SHOP (~OP)

I)ukkan anlamma gelen shop sozciigu, yabanc1 sozciiklere olan mera-

klmiz yiiziinden dilimize yerle~iyor gitgide. Alz!jveri!j merkezi yerine
shopping center (~oppin' senhr) deyimi kullan1hr oldu. I!j/ik ralz!jmasz
yerine workshop deyimi yegleniyor.
Diikkan sozciigiine yegledigimiz shop sozctigiiniin kokenini biliyor
muyuz?
"ingilizce'de diikkan anlamma gelen bir ba§ka sozctik de, Sak:soncada
· bir evin sonralar1 kapah diikkanlar haline donii.!;'tiiriilen "a~1k odalan ya
da ahrr b6lmesi" gibi boliimlerini (balkan ya da sundunna) ani.!;'htan
"shop" sozciigudiir. II (Robert Hendrickson: "<::ewilerden Gorkernli Emporyum-
lara", <;:eviren: N evzat Erkmen, Cogito, sa)'l: 5, giiz 1995.) ( Aynca bkz.: STORE)

SIFIR(dan ~iFREye)
Sifu, Arap~a. Arapya'da sifr sozciigu bo~ anlamma geliyor. Bol bol
270 kullandigrm1z yabanc1 kokenli sozctik ~ifre de siftrdan tiiretilme.
Arap9a sifr Latince'ye cifra olarak ginni~. Latince'den de, dogal
olarak italyanca'ya gefi:mi~. italyanlar cifra ve cifera diye yazmt~lar.
Belli ki, anlrum sokiilemeyen yazzlan tammlamak iqin kullanmt~lar.
AnlamJ sokiilemeyen yazllara bo~ yazl anlamma cifra ya da cifera
demi~ler. Franstzlar da · bu anlarmyla kendi dillerine aktarmt~lar
sozciigu. Ama chiffre diye yazmt~lar. Soma da, herkesin anlamm1
kolayca sokemeyecegi bit yaztyla bir iletinin verilmesi eylemi i9in
chiffrer sozcii.giinii tiiretmi~ler. Herkesin anlammt kolayca sokemeye-
cegi bir yazt ile verilen iletilere de chiffre demi~ler. Okunu~u ~ifre. Ve
~ifre Tiirk diline de ginni~. Bol bol kullan1yoruz. Gizli yazmrn, bo~
demek olan sifrden ya da s1frrdan geldigini bilmeden.

SiBERJCYBER
Yirminci Yiizyilm son yirmi y1lma girilinceye degin varolmayan bir
sozciik siber/cyber. 1980'lerde bu sozciik ilk kez Norbert Wiener ve
arkada~lannca sibernetiklcybernetics olarak kullamlmt~trr. Yirminci
Yiizyilm sonlanna gelindiginde ba~mda siber sozciigu bulunan 90k
saytda kavram kullamlmaktadtr: Siberkiilturlcyberculture, siber-
punk/cyberpunk, siberuzay/cyberspace, vb ... Siber sozciigii Yunan-
ca'da ba5 diimenci anlamma gelen kybernetes sozciigi.inden
tiiretihni~tir. (Aynca bakz.: SiBERUZAY/CYBERSPACE)

SiBERUZAY/CYBERSPACE)
Once ileti~im araylanndaki, sonra da bilgisayar teknolojisindeki
olaganiistii geli~im, insanm bilgisyarlar ve ileti~im araylan yoluyla
fiziksel cografyadan tiimiiyle bagunsiZ ortamlarda bulunabilmelerini
saglamt~ttr. Fiziksel cogtafyadan bagtmstz ortamlar siberuzay/cyber-
space diye adlandmlmt~tlr. Siberuzay sozciigiinii ilk kez kulla11an ise
William Gibson'dur. Gibson 1984 tarihli "Neuromancer" adhromanm-
da siberuzay s6zciigiinii ilk kez kullanmt~hr. (Aynca bkz.: SiBER/
CYBER.).

SiGARA
"Tarih, 1O'uncu aSlfda Guatemala'da Mayalar'm tiitiin ve sigara i9tigi -1
ni yazar. Bulunan kalmttlarda da bu izler var. Maya lisanmda Sikar 271
 irymek demek oldugu iryin cigarro, cigarette ve sigara hep bu Maya
k6kenli kelimeden gelroedir." (Ali Sen: "Zaten ba~lang:u:a izmaritten", Sabah,
7 Subat 1999. s.22.)

SiNGAPUR
Bu Malezya kentinin adt Sanskritvedeki asian anlannna gelen simha ve
kent anla.mma gelen pura s6zciiklerinin birlikte kullamlmastyla olu~­
turulmu~tur: Aslankent ya da Aslankenti.

Singapur Bankalar kesiminin denizden gi.irilnii§ii.

SiNiK-SiNizM
"Her ~eye alay ederek bakan, overken bile igneleyen, en ciddi konulart
hafife alan ki~ilere, "sinik" denilir Batl dillerinde.
Amerikalt yazar Rick Bayan, ryah~m1~, ryabalann~ ve "Sinikler l~in
Sozliik" hazrrlam1~. (The Cynic's Dictionary, Hearts Books, New
York 1994)
Aslmda "sinizm", ~u anda Tiirkiye'deki olaylara bakmak ic;:in sec;:ile-
cek, belki de en uygun a'i:t. <";iinkii duydugunuz ve okudugunuz her
~eyi ciddiye aldtgm1z takdirde, ryileden rytkmak ihtimali c;:ok artar.

Bu bakrmdan, "Sinikler i'tin Sozllik"ten baz1 almtuar yap1p, siz saym

272 okurlartrmza sunmay1, yararh bulduk. Bu sozlillcteki kavramlart kulla-
narak gii.nliik. olaylan degerlendirdiginiz takdirde, iiziilmek yerine
giilebilirsiniz.
Tabii ki, sozliikteki kavramlann kar~ll:tklanm, hafif9e Tiirkiye'ye
uyarladik. UnutulmU§ bazllanm da, biz ekledik.
i§te baz1 kavramlar, sizin de hizmetinizde artik.
AHLAK - "Para" ve "iktidar" kar~lSlnda her zaman yenilmeye
mahk.fun olan §ey.
ANTiKACI - Olmii~ insanlann e~yalanm kullanmaktan zevk alan
zenginlere, mal ve hizmet sunan miite§ebbis.
ASTROLOJi- Ayru giin dogduklan igin, ayru anda, zengin, yak.1~1kh,
gii-;:lii erkeklerle kar~ll~acaklanna inanan, fark11latalarda ya~ayan
kadmlann ilgi konusu.
BANKA - Bor9 istediginiz zaman, paranm ne kadar zor bulunan ve
pahal1 bir madde oldugunu kamtlayan kurum.
BASIN- Politikacllann "4'i.i.ncii Kuvvet" olarak niteledigi, ama basm
patronlanrun "1 'inci Kuvvet" zannettigi, "tiraj" ve "reklam
geliri" sancllan ile lavranan kag1ttan kaplan.
BDYDKEL<;i - Bulundugu yabanc1 ii.lkede pahah davetler vererek,
gelen yerlilerin agzmdan laf almaya gah~an gorevli.
<;iKOLATA - Kakaonun yagm1 kamliillza, belimize ve gerdamrmza
ak.taran yiyecek.
DEDiKODU - Haberi okunur hale getirmek i9in kullamlan katla mad-
desi.
DEVLET<;iLiK- Biirokratlann yeryiiziindeki cennetine verilen isim.
ENTEL - Aydmlanrnak igin 1~1klan yakmak. yerine, enelji santral-
lerinin yevreyi kirlettigini soyleyen ki~i.
EVLiLiK - Erkekler 30 ya~ma kadar kadmlan soymak., daha sonra
giydirmek igin para harcar.
FAKS- Konu~mak istemediginiz ki~ilerle ileti~im kurmaruz1 saglayan
telefon.
FiL- Her an, cam qya satan bir dii.klcana girip, her §eyi lmmas1 bek-
lenen hayvan.
KAPiTALiST- Bii.tiin topluma yemek vaad eden, ama en biiyii.k lok-
mayt kendisine ayrran ki§i. 273
 KOMONiST- insanlann, i:izgiirlillderinden, servetlerinden ve kir;;ilik-
lerinden vazge~tikleri takdirde, olimpiyatta en ~k altm madalya
alacaklan zannedilen sistemin uyesi.
KREDi KART! - "Bor~lar diinyas1"na yolculuk etmenizi saglayan
plastik pasaport.
KRiz - Becerik:siz politikacilann yarathgi ve onlarm ~oziim bulmas1
beklenilen, ekonomik ya da siyasi durum: ·
MUHAFAZAKAR- Rus komunisti.
MAFYA - Yeraltmda yar;;ad1g1 halde, metro 4~letrneye degil, yeriistii
zenginliklerine goz diken i:irgiitlenrnir;; sw; ~irketinin ortag1.
OTOMOBiL- Bazllarmm, motorunun giiciinu kendi gii~tleri zannettik-
leri tehlikeli ara~.
SUiKAST(:I - Sohret sahibi ki~ileri oldurerek, kestirme yoldan
~ohrete ular;;an ki~i veya r;;ohret avc1s1.

SUTYEN - Yer~ekimine karr;;t direnmek i~in icad edilmi~ ayg1t.

TUKETiCi- "Madem ki satin ahyorum, o halde vanm" diye dii~ii­
nenlerin felsefesi.
YA$LANMAK - Herkes yar;;hlann daha akllh ve bilgili oldugunu
dii~iiniir ve kirnse ya~lanmak istemez.

EveL Bu kavramlar ah~tig1rmz si:izliiklerden daha farkh boyutlarda

ele alinmi[;l. Ama sinik oin:tak boyle bir ~ey...
Bir ozdeyi~ var...
''Bir sinikle arkada~hk, akapunktur tedavisine benzer" denilir. Ya-
rarlanmak i~in ignelenmeyi de kabul etmek zorunda kahrstmz yani."
(Mehmet Barlas: ''Ba:j-ka Tiirlu Bir Sozluk", Sabah, 17 Kas1m 1996, s.17.)

SiRK
Yalmzca ~tocuklann degil buyiiklerin de izlemekten buyiik zevk ald1g1
sirklerin ad1 Latincede daire anlamma gelen Circus sozcugunden gel-
mektedir. Roma imparatorlugu dtineminde halkm izleyecebilecegi bu-
yiik gtisteri mekanlan in~a edildigi bilinmektedir. Basarnakh ve ~ok ki-
274 r;;inin oturabilecegi hi~Yimde in~ a edilen bu rnekanlar genelde ortak mer-
kezli daireler bic;iminde in~a ediliyor-
du. Ve daire bic;imindeki bu mekanlar
dairenin Latincedeki kar~1hg1 olan
sozcillde adlandmhyordu. (Ornegin,
"Circus Maximus" {Biiyiik Daire}.)
Ylllar sonra da circus sozciigu Av-
rupa'da daire bic;imli tiytro ve are-
nalan betimlemekte kullamhr. 1700'le-
rin sonlarmda, sozciik, ilk kez, daire
bic;imli arena ve c;ad1rlarda yap1lan at
binme gosterileri ic;in de kullamhr.
1800'lerin ortalannda ise, akrobat-
lann, egitilmi~ c;e~itli hayvanlarm
gosteri yaptlklan ve ba~ka perfor-
manslann da izlendigi c;agda~ anlam-
daki circus, yani sirk ortaya 91kar. Seurat 'mn Sirk'i konu edilen
(Aynca bkz.: CYNIC) resimlerinden biri

siViL
"KiMBiLiR hangi ukalanm onciiliiguyle "sivil toplum orgiitleri"
diye bir ad buldular?
Sanki "gonfillfi kurulu~lar" dense, ~anlarma golge dii~ermi~? gibi.
N'olacak, eski Osmanh ya da yeni "aydm" ah~kanhgt: ille herkesin
hie; anlayamayacag1 ya da yanh~ anlayacag1 yabanc1 kokulu sozciik
aranacak.
~imdi de, kendilerine 'sivil' dedikleri ic;in, sivil olmayan polisten
sabah ak~am sopa yiyip ?uruyorlar. ( ... )
Oysa, yabancllarm "En-Ci-0" dediklerine Tiirkler "gontillfi kuru-
In~"deselerdi, olanlar olmazd1.
"En.Ci.O", yani N.G.O., ingilizce'deki "non-governmental organi-
zation" sozlerinin ba~harfleri.
Ne demek "non-governmental"? "Devlete, hiikiimete ait olmayan,
devletin, hfikiimetin kurmadtgt" demek.
"Sivil"le aym ~ey mi? Devletin, hiikiirnetin kurdugu "sivil" kurulu~
~~ m
 "Ama biz 'shit toplum'dan soz ediyoruz" demek de kurtarmaz.
"Sivil toplum" kavram1, yalruzca "bu ~e~it kurulu~lan olan
toplum" anlamma m1 gelir?
Zaten, "sivil toplum" soziiniin kendisi de tam bir ozenti harikas1.
isterseniz, en ba~tan alahm.
"Sivil" soztinii.n Tiirk<;:e'ye alt~lk. kulaklarda ancak belirli birkac,:;
anlamh yank1s1 olur.
En yaygm olaru, "asker olmayan"drr.
Dolaytstyla, iiniforma giymeyen, herkes gibi giyinmi~ olana da "sivil"
denir. Hatta, yakm zamanlara kadar bu stfat bile c;;ok yaygm sayll-
mazdt: Eskiden Anadolu'da turneye c,:;tkml~ tiyatro ya da cambaz
kumpanyalan "duhuliye"yi kap1da ilan ederken "Ba~tbozuk 10
kuru~, asker 5 kuru~" dediklerinde, "ba~tbozuk" soziiyle "sivil"
demek istemi~ olurlard1l
Bereket, "sivil" olan her ~eyin mutlaka "ba~tbozuk" olmas1 gerek-
mez. Bru;abozukolmayan "sivil yonetim"ler oldugu gibi, hazen askeri
yonetimlerin de ba§Ibozukla§tlgi goriiliir. Zaten, Franstzca'ya oldugu
gibi gec;;en "bachibozouk" sozii 0 dilde "diizensiz asker" anlamma
gelir.
"Sivil" s1fat1 bir de, argo ile ~aka aras1, iizerinde hic,:;bir §ey btrakmadan
soyunarak c;mlc,:;Iplak ka1m1~ olanlar ic;;in kullamlrr.
0 kadar.
Sozciigiin Tiirkc;;e'de ba~ka anlam1 yok. "Sivil toplum" deyince de,
olsa olsa, askeri rejim altlnda olmayan toplum anla~ahyor.
Ama soyut anlamh sozciiklerin kokenini genellikle Yunanca ve
Latince'den alan Bah dillerinde "sivil" sozii degi§ik ba~ka sozciiklere
ve kavramlara anahk etmi~.
<;iinkii "civil" diye yazllan sozciigiin kokeninde Latince'deki "civis"
yani "yurtta~" sozii yatar. "Yurtta§.ya ya§amak", insanca, birbirini
klrmadan, ezmeden ya~amak anlamma geldigi i<;:in, ayru kokenden
uygarhga, kibarhga, hoyrat olmayt§a ili§kin ba~ka bir y1gm sozciik
daha tiiretilir.
T1pkl, Arapc;;a'da "kent" anlamma gelen "medine" sozctigii.nden
iiretilenler gibi." (Miimtaz Soysal: "Sivil", Hiirriyet, 12 Haz:iran 1996, s.9.)
276 (Aynca Bkz.: BA$IBOZUK)
SLOGAN
"Slogan sozciigu, eski Gal dilinde sava~ ~aghg1 anlarmna gelen "slaugh
gairm" si:izciiklerinden tiiremi~." (Tank Sipahi: ""~imdi Sava~ C1ghg1
Zamam", Gazete Pazar, 9 ~ubat 1997, s.4.)

SMITH
ingilizceyi okulda ogrenenler, ingilizce ders kitaplannda sik Slk Mr.
and Mrs. Smith/Bay ve Bayan Smith'ten soz edildigini bilir. Dogald!r.
(:iinkii, Smith soyad! yaygmdrr. Yaygm olmasmm nedeni ise, bu soya-
dmi ta~1yanlann atalannm nalbant ya da demirci olmalandtr.
ingilizcede blacksmith ve/ya da smith sozciigiiniin anlamt nalbant
ve/ya da demircidir. Soyadlannm (aile adlannm) 90k zaman insanlann
ugra~hg1 meslekle ilgili olarak verildigilalmdtgt bilinmektedir.
(Tiirkiye'de de boyledir: bmegin, Nalbantoglu, Demirci, Balarcz, vb.)
Nitekim, ba~ka iilkelerde de soyunda nalbant bulunan ki~ilerin soyad-
lan (smith'in kaqthg1 olarak) yaygmmr. bmegin, isve9te Smed,
Liibnan'da Haddad, Macaristan'da Kovacs, Rusya'da Kuznetsov,
Fransa'da La Farge ve italya'da Ferrari ... Bu adlan ta~tyan giiniimiiz
iinlillerinin atalarmm nalbanthkla ugra~t1g1 hi9 akla gelir miydi???
(Aynca bkz.: GEORGE)

sos
Omegin, frrtmaya yakalan1p da batma 9ekincesiyle kar~t kar~Iya kalan
denizdeki tekne SOS sinyali (i~areti/imi) gondererek imdat ·ister.
Kimileri, bu sinyalin, ingilizce "Gemimizi Kurtann" anlamma gelen
"Save Our Ship" ya da "Ruhlanmzzz Kurtann" anlamma gelen "Save
Our Souls "un klsaltllmi~l. oldugunu one siirer. Oysa, SOS herhangi bir
deyi~in klsalttlrm~1 degildir. 1906 ytlmda radyo telgraf konferansma
onerilmi~, 1908 yllmda resmen kabul edilerek kullarulmaya ba~lanmt~
olan SOS'in imdat sinyali. olarak se9ilmesi, kolayca ammsanabilecegi
ve de bellekte kalacag1 gerekr;:esiyledir. c;iinkii, pe~ pe~e iil; nokta, iil;
rizgi, ii9 nokta gondermek gerekmektedir. Kalm ki, bu imdat sinyali-
nin, siirekli ii9 nokta, ii9 9izgi gonderildigi dii~iiniiliirse, yalmzca ii9
har:ften olu~madtgt, yani sinyalin SOSOSOS ... diye verildigi gozden
ka9mlmamal1drr.
bte yandan, SOS, Mors alfabesine de tam uygun degildir. <;iinkii, 0 277
 harfinin, Mars alfabesindeki kar~thgt iic; c;izgi degil, iki 9izgidir.
Dolaytstyla, SOS, b~h ba~nna, herhangi bir anlam ta~tmayan bir
~ifredir. Ta~tdtgt tek anlam, SOS sinyali gonderenin b~mm dertte
oldugu ve imdat istedigidir.
SOS sinyali, telgraf doneminde kullamhyordu. Telsiz doneminde
sinyal degi~mi~tir. Sesli yayma olanak tamyan telsizle imdat isteyen
ki~i, esoes, esoes dememekte, "Mayday,_ Mayday" demektedir.
Elbette, bu da bir imdat c;agnst ~ifresidir. Mayzs giinii ile bir ilgisi yok-
tur. Mayday, Franstzca'da "bana yardzm et" anlamma gelen m 'aider
(meyde) deyi~inden kaynaklanmt~trr.

SOSYAL
Sosyal (social) sozciigu Tiirkc;:e'de yaygm olarak kullanllmaktadrr.
Toplumsal sozctigii sosyal sozciigu ile e~anlamhdrr.
Bu sozciik de, society sozctigti gibi, ilk kullamlmasmdan bugiine
degi~im gec;:irmi~tir.

17. yiizyllda sosyal sozctigu arkaday alan, ortak alan, dostluk kuru/an
ya da kolay arkadayhk, dostluk kuran, hoysohbet anlammda kullaml-
maktaydt. 18. yiizyllda ise daha soyut ve genel bir anlam kazanmi~iir.
insanm "sosyal bir yarahk" oldugu, yani, bir insanm tek ba~ma, ya da
bir ailenin yalmz ba~ma, tiim toplumdan kopuk olarak varhgm1
siirdiiremeyecegi, giderek var olamayacag1 yolunda gorii~ler ortaya
atilmi~tir. (Aynca bkz.: SOSYETE, SOSYOLOJi, SOSYALiST)

SOSYALiST
Sosyalist (socialist) ile toplumcu sozciikleri e~anlamhdtrlar.
Sosyalist (socialist) sozctigu, felsefi ve siyasal bir betimleme olarak
19_ yiizytlda kullamlmt~tir. Dilbilim ac;tsmdan, sosyal (sodal)
sozciiguniin geli~mi~ anlammdan tiiremi~tir. _
(a) Giiniimiizde agtr basan anlammda, ortak yayam sistemi ir;erisinde
toplumu (society) betimlemek ic;in kullamlan bir terimdir.
(b) Asll aynmh kullamh~t ise, toplumun bireysel ve ozellikle bireysel-
ci (individualist) kuramlanyla ar;zkr;a ters diiyen tutumlarz betirnle-
278 mek icrin kullanllmastdrr.
Sosyalizm (socialism) ve komunizm (comunism) birbirinden aynmh
iki kavramdu. (Aynca bkz.: KOMONizM, SOSYAL, SOSYETE,
SOSYOLOJi:)

SOSYETE
Toplum s6zciiguniin ingilizce'deki kaqahg1 society'dir. Society
sozciigu ise, Tiirk9e'de sosyete diye kullamlmaktadu. Ama, sosyete
sozciigii ile toplum sozciiguntin Tiirk9e'deki anlamlan birbirinden 90k
aynmhdu. Sosyete s6zciigu, toplumun aynmh bir ya~am bi9imi
gosteren belirli bir kesimini tan1mlamak iyin kullamlmaktad1r.
Gazetelerde, dergilerde yer alan sosyete sayfalan, bir (yiiksek) gelir
diizeyinde olup da, toplumun yogunlugundan aynmh giyim ku~am1
bulunan, aynmh biyimde gezen, eglenen ve kendine ozgii bir y~am
bi9imi bulunan toplum kesimine ili~kin haberleri yans1hrlar.
Kokende, sosyete sozciigiiniin bu kapsam i9inde kullan1hyor olu~u
yanh~ degildir. ~iinkii Anglosakson dillerindeki society sozciigiiniin
yalmzca bu anlamla kullanlldigl donemler de vardu. Giiniimiizde de bu
anlam1yla kullanllillg1 g6zlenmektedir.
Ama, bugiin, society sozciiguniin kapsarm geni~lemi~, sozciik yeni
anlamlar yiiklenmi~tir.
Genellikle iki anlamda kullamlmaktadrr:
(a) Genel olarak, gorece biiyiikye bir insan toplulugu i9indeki kurum-
lar ve ili~kilerden olu~an yap1y1 anlatmakta kullamlmaktad1r.
(b) Daha soyut olarak, anllan kurumlann ve ili~kilerin olu~ma
ko~ullanm anlatmak i9in kullamlan bir terimdir.

Kavramm ilgin9ligi, 90k zaman, sozciigiin genellemesiyle soyutlamas1

arasmdaki ili~kinin ortaY.a konulmasmda giiyliik yekilmesinden kay-
naklanmaktadrr. Kavrarmn tarihsel geli~imi "kurumlar ve ili~kiler"den
soz etmeyi olanakh kllarken, sozciigiin ilk anlammm dostluk,
arkada~hk oldugu animsanmaktadir.

Society sozciigu, 18. yiizylldan sonra ortak ya~ama diizenini anlat-

makta kullamlmaya b~lan.m1~hr.
19. yiizy1ldan sonra ise, society sozcugu bir nesneyi anlatan kavrama
donii~mii~tiir. 6teki bir deyi~le, ili~kilerimizin nesnel toplam1 olarak
kullanllmaya ba~lanm1~trr. Boylece, insan ile toplum, birey ile toplum
arasmda bir sorun olarak tammlanmas1 olanag1 dogmu~tur. 279
 Sozciige yiildenen yeni anlarnlar, ya da sozciikle dile getirilen ili~kiler
ve sorunlar, erken kullanrnundaki anlarm olan aktif dostluktan uzak-
la~mayl, ya da ili~kilerin bu ak.tif dostluktan olan uzakhgm1 Olrrmekte
kullamlmaya ba~land1ij;lm gostermektedir.
Tiirk9e'deki sosyete sozciigiiniin ryagn~tlrdlij;l anlam, yabanc1 dilde de
vardrr. iyi sosyete ya da good society deyimi:
(a) hem iyi dostluk anlamma,
(b) hem de toplumdaki en belirgin, en iistteki ve giyim ku~amda ya da
i:iteki davram~lannda moday1 izlemekte olart belli bir kesimi anlat-
makta kullanllmaktadu. (Aynca bkz.: SOSYAL, KOMUNiTE)

SOSYOLOJi
Sosyoloji sozciigu, toplumbilim sozciigu ile e~anlamhd1r.

Sosyoloji sozciigu, ilk kez 1830 yllmda Richard Comte tarafmdan

kullanllrm~tu. ingilizce' de ilk goziiktiigu tarih ise' 1843'tiir. s ozciigiin
yerle~mesine John Stuart Mill, Logic/Manflk b~llk11 yap1tlyla ve
Spencer, 1876-1896 ytllan arasmda yazd1g1 ii~ ciltlik Sosyolojinin
itkeleri ba~hkh · yap1t1yla ve yiizyll donerken Frans1zca'da Emile
Durkheim'm ve Almanca'da Max Weber'in c;:ah~malanyla katklda
bulunduklan bilinmektedir.
Sociology/Sosyoloji sozciigu, societylsosyete ve social/sosyal sozciik-
lerinin geli~mi~ anlamlar1 iizerine oturtulmu~tur. Ve "toplum-bilim"
olarak. benimsenen bir dizi entelektiiel sistemlerin · tamm1 ic;:in kul-
larulmi§tlr.
Sosyolojik ya da toplumbilimsel sozciigiiniin iki anlam1 vardrr:
(a) Toplumbilimin bir;imlerini anlatmak i9in kullamlmaktamr.
(b) Birtaklm toplumsal (sosyal) olaylarz ya da egilimleri anlatmak ic;:in
kullamlmaktadrr. (Aynca bkz.: SOSYAL, SOSYETE, SOSYALiST)

.SOYADI
"Girit'ten, istankoy'den Bodrum'a g69en Tfuklerin c;:ogunun lakaplan
Rumcaydl: Klavra (aglayan) Dervi~, Kunel (tav~an) Ali, Laburili (un
90rbas1) Hasan, Bahk~1 Hiiseyin, Ka~idi (kel) Hasan (oysa kel filan
degildi), Senyo (dev) ibrahim gibi ... Soma Bodrum'da pamuk bezinden
280 yelken diken Palyope9i (kiirek) ve Fukac;:i (bakla) kaptanlar...
Yeryiiziinde soyadrm ilk kullananlar Bizanshlardrr. Bizans zamanmda
eski lakaplar sonradan soyadma donii~mii~lerdir. Bu anane adalarda
siinniil'i:tiir... Tiirkiye'de soyad1 yasas1 vtkmca baz1 Girit, lstankoy ve
Bodrum lakaplan soyadma donii~tii." (Seh;uk Erez: istankiiy Altr Bodrum,
Bilgi yaymevi, Ankara Ekim 1996, s. 73.)

SOZLER
ilber Ortayh, istanbullularm Dili ba~ltkh yaztsmda, yakm zamanlara
kadar istanbul'da c;:ok c;:e~itli dillerin konu~uldugunu, bu dillerin
Tfukc;:e'yi etkiledigini belirtir ve omekler verir:
"'Paydosta magaza kapandz, fistan alamadzm; hava poyrazdz, yalmm
fenerini yakamamz.$' ifadesine bakahm; fiiller d1~mda magaza italyan-
ca, fistan ise italyanca fustagno bic;:irninden, Araplann fostan'rndan
gec;:me, hava Farsc;:a, diger deyimlerin hepsi, yani yalz, poyraz, fener,
paydos ise Rumca. Kalabahk bir liste olu~turan denizcilik deyimleri,
giinliik dile giren kanca (gancio'dan gelir), parya gibi sozler italyanca
(barza ve barca.) Venediklilerin "coverta"s1 Amavutlann dilinde
"giiverte" olmu~; geminin yiizeyinden ba~ka kumar masas1 ic;:in de kul-
lamhyor. Scala ise "scele" ve "iskele" olmu~. Sonra bir ba~ka grup
deyim ve kelimeler var; gocuk, kaban, m1smn ve makbuzun koc;:an'1,
pi~tov, eskiden semik denen kibrit (ho~ o da Arapya fosfor demektir)
her giin kullanmgrm1z izbe, dobra dobra soylemek gibi sozler ise Slav
dillerinden geliyor. i~ argoya dokiiliince bu renklilik daha da amyor.
Zaten argo kadar evrensellige ac;:tk bir dil alam zor bulunur. Binamn
yiizii, fasam gibi kullandtgtmtz kelime, italyanlarm "faccia"st, kiilhani
argosunda "almmfa~am Q§agz" olmu~. Cocpk ise, ya Arapya veled ya
da Ermenice b1zdtk. Arkada~m1 uyaran bitirimin dilindeki ~u evrensel
renklilik ancak istanbul ·"lllgosunda olabilir; "Aftos, piyango cuntada
czzlamz ~ekiyor, dikizine cavlanm" yani; sevgili dostum iistiinde bit c;:rr-
pmmakta, dikkatini c;:ekerim, demek istelll4. Obiirii de; "~aktzm" diye
fiskelemi~." (ilber Ortayh: istanbul'dan Sayfalar, Hi! yaym, istanbul 1986,
s. 21.)

Spa
Ozellikle turistik otellerin ilan.lannda goriiliir oldu bu sozciik son yll-
larda. ilk harfi btiyiik ikinci ve iic;:iinciisii kiivii.k. yazthyor. Dolayistyla, 281
 ba~hkta da yazl11~ma sadlk kahnm. Anlanuru bilen saytsmm fazla
oldugu soylenemez. Ho~, Tiirkiye'de, ozellikle tiiketim mal ve hizmet-
leri iyin yapllan reklfunlarm yogunda geni~ ytgmlarca bilinmeyen nice
nice sozc'iikler, -- kavramlar kullamhyor! .. Bir balama, reklfun1 yapllan
mal ve/ya da hizmetin herkesye bilinmeyen bir ozelliginin/niteliginin
bulundugu vurgulanmak isteniyor diyebiliriz. Spa sozciigtinii kullanan
turistik. oteller de aym anlayt~la davrantyorlar diyebiliriz. Kokende,
Spa'mn anlamm1 ogrenince reklfuru yapllati konaklama kurulu~unun
oyle aman aman bir ayncallkh durumu olmadigt soylenebilir. 6zellik-
le Tiirkiye gibi yeraln ~ifah sulan bol bir illkede ...
Spa'nm anlanum Emre Akoz yazm:
"Spa, kaphca ya da ~ifal1 su kenarmdaki otel demek. Aynca saghk-
giizellik amayh kii'ri.ik havuzlara ya da jakuzilere ve bunlann bulun-
dugu merkezlere de Spa deniyor. Kelime Bel~ika'mn ~ifalr sulanyla
iinlii Spa bolgesinden geliyor. Artrk deniz kenanndaki oteller de kendi-
lerine Spa diyorlar. Tabii Spa'mn anlanum boylesine sulandumak da
s1pahk oluyor, .o da ayn konu." (Emre Akiiz: "Giiniin Ke!imesi: Spa",
Sabah, 21 Eylill2002.)

SPEEDSTER
Bkz.: SPIDER)

SPIDER
Fiat'm, Aljd Romeo'nun, Ferrari'nin, Citroen'in, vb. Spider modelleri
bulunrnaktadrr. ingilizce Spider sozciigiiniin Tiirkve kar~1hg1 Orii.m-
cek'tir. Ama, otomotiv sektoriinde kullanllan Spider sozcii.giiniin
bocekbilim ile uzak yakm bir ili~kisi yoktur.
Spider sozciigii ath-araba doneminden kalmadrr. ingilizce ve biiyiik
olasthkla Amerikan ingilizcesinin Avrupa, -- ve ozellikle de italya oto-
motiv sanayiinde kullamlma olanag1 bulmu~ sozcii.klerinden biridir.
Kimi italyanlar so:zciigiin speed=hzz sozciigiinden tiiredigini, once
'speeder=daha hzzlz' diye soylenirken spider'a donii~tiigiinii savun-
maktadrrlar.
Sozciigiin ash Spyder'drr. Ne var ki, 1924 ythnda Milano'daki italyan
282 Ulusal Karoseri Yaptmcllan Federasyonu bir deklarasyon yaytmla-
yarak sozciigii.n Spyder diye degil, (italy an alfabesinde y' harfi bulun-
madlgl ve elbette italya'da fa~izm ve nasyonalizm donemi ya~and1g1
ic;in) Spider diye yazllmas1 gerektigini duyurm~tur. Oysa, spyder, .
oteki iki ki~ilik otomobiller ic;in kullarulan roadster, speedster ve two-
seater sozciikleriyle e~anlamhdlr.
Roadster, iistii ac;Ik, tek ve/ya da iki ki~ilik otomobillerin genel ad1illr.
Bu sozciik 1735-1745 y.tllannda yolda binilen atlar ic;in kullamlmak-
taydL Speedster 1915-1920 ylllarmda h1zla gezmeyi-dola~may1
al1~kanhk edinmi~ ki~iler ic;in kullan1lmaktaydl. Two-seater ise iki otu-
ranlz anlamma gelmektedir ki, 1890-1895 y.tllannda iki ki~ilik ath ara-
balar ic;in kullamlan addJ..
Spyder irlanda'nm Dublin kentindeki Holmes yaprmevinde iiretilen ve
1860 yllmda Biiyiik Britanya'da geli~tirilmi~ iki ki~ilik ve iki tekerlek-
li Tilbury tipi arab a ile dort oturakh fayton (phaeton) (Aynca bkz.:
PAYTON) kan~1m1 bir arabaya verilen addJ.r. Daha dogrusu, Holmes,
yapt1g1 arabalar, iki biiyiik: ve iki kii«;:iik tekerlegin iistiine asdm1.~
govdesiyle bir oriimcegin goriinii~iinii «;:agn~trrdlklan i«;:in oriimcek
anlamma gelen spider sozciigi.inden <;:Iln~la Spyder adm1 uygun gor-
rnii~tii. Bir Spyder, iki ana otura~ (ya da iki ki§ilik otUracak yeri) olan
bir arabayd1. iki ki~ilik oturacak yerin iistii, bugiin billa Tiirkiye'de kul-
larulmakta olan faytonlarda (ya da otomobil oncesi, iki ki~ilik, iki te-
kerlekli, koriiklii (a((llrr-kapantr) bir ortiisii olan ve cabriolet=kabri-
yole denilen tek ath arabalarda) goriildiigu gibi koriiklii bir ortiiyle
kapatllabiliyordu. Aynca, arabanm arkasmda valeler (erkek hizmetkar-
lar) i<;:in 2 "acil hizmet" otura~ bulunuyordu.
Anla~tldlgt gibi, spider ~ozciigii buglin 2 ki~ilik otomobiller i((in kul-
lam1maktadJ.r.

SPQR
Yurdumuzda oldukc;a bol oren yerlerini gezmeye merakh olanlar, ozel-
likle Roma kalmtllannda ta~lara oyulmu~ bir sozciikle stk<;:a
kar~lla~rm~lardrr: SPQR. Latince ii9 sozciigun la.salt1lm1~1 olan bu
yaztya di.inyanm her yerindeki Roma kalmulannda rastlanrr. S(enatus)
P(opulusQue) R(omanus), Roma Senatosu veHalkr demektir. 283
 SPUTNiK
Uzaya firlanlan insan yaplSl ilk uydunun ad1yd1 Sputnik. Ruslar, 4
Ekim 1957'de, Sputniki uzaya gondermekle 'uzay yan~1'nda iistiinlU.k.-
lerini kamtlarm~lard1. Sputnik ise, yol arkada§r, seyahat arkada§l
anlamma geliyordu: S, birlikte anlamma gelen onekti; put= seyahat
demekti, nik ise, o kimse ya da o §ey anlamma gelen sonek. Hepsi bir
arada, birlikte seyahat edilen demek oluyordu.

SRI LANKA
Eski adt Seylan idi; Sri Lanka oldu.
Sri Lanka, kutsal ada anlamma
geliyor.

ss
Nazilerden soz edilirken, <;ok zarnan, SS (es-es) subaylan da amhr. SS
Almanca'da Koruma Birligz anlamma gel~n S(chutz) S(taffel) sozciik-
lerinin ilk harfleridir. (Aynca bkz.: GESTAPO, NAZi, SA)

STABiL
Alexander Calder, mobineri (Bkz.: Mobil)
gibi geometrik bi<;imli par<;alardan olu~an,
arna devinmeyen <;ah~malar da yapm1~tlr.
Devinmeyen <;ah§malarma "stabil" adnil
veren ise, yonut sanat<;ISI Jean Arp'tlr.
Calder <;ah~malarma verilen bu adlah be-
nimsemi~ ve kullannn~tlr.

Calder 'in bir "stabil"i

STALKO
Bkz.: BIBLIOBIBULI

STAND-BY
"Destek; yani stand-by ...
284 Stand-by, epeydir unuttugumuz bir soylem. Stand-by; yan1mda dur,
bana bir omuz ver, arkamda ol, giiciimii senden alayun anlarmnda kul-
lamhyor. Aslmda stand-by; orijinal anlammda yedekleme demek.
Ornegin w;:aklarda 2 jenarator vardu. Jenaratorlerden biri bozulursa
digeri hemen devreye girer. Biiyiik ltiks otellerde de 9ift jenarator
buhmur, biri yuvallarsa digeri hemen ij:ali~tr, otelde 1~1klar sonmez,
mii~teriler paniklemez, yukan odalanna 9lkmakta olanlar asansorde
s1kl~1p kalmaz.

Dara dii~mii~ illkeler i9in ...

Stand-by harika kelime ..
IMF'nin omuz vennesi demek." {Necati Dogru: ''Ardtmz a~tksa IMF tey-
zeniz ne yapsm?", Sabah, 22 Ocak 1998.)

***
"Yuce makamdan emir geldi, komut verildi gem;lige: Ayaga kalk!
Lakin komut ingilizce. <;ogunluk anlamzyor, oniindekilere oyle aval
aval balayor. Uyamklar, cin gibi meseleyi kaptzlar hemen. "Stand up"
diyor, ba~ka bir ~ey demiyorlar. Stand up-ayaga kalk!
Beyaz'dan, Cern Yzlmaz'dan, MAli Erbil'den, hadi onlardan ger;tim,
Ata'dan, o da olmadz Keker; Oglan'dan neyim eksik benim?
Soru bu. Cevap: stand up degil, stan upr;zlzk patladz, daha da patlaya-
cak.
Sahnelerin z~zltzsz siisliiyor riiyalarzmzzz. Kameralarzn, mikrofonlarm,
stiidyolann, ekranlann biiyiisiL 0 biiyii, o tzlszmla hayatzmzz degt§e-
cek, dilimiz t;oziilecek, it;imizdeki cevher ortaya pkacak. GizZi. kaybol-
mu§, bastzrzlmz§ benligimiz de~ifre olacak. Gordiigumiiz, gormek iste-
digimiz riiya bu.
Hepimiz damdaki kemari'czyzz, biraz. Dilimizde hep o ~aria: Ah bir zen-
gin olsam... Sonur;ta istegtmiz, muradzmzz bu arna zenginlik ne ir;in
istenir ki? Piyango biletinin, lotonun, hayali-gerr;ek ticaretin pe§ine
dii~iip parayz yakalamaya ugra~anlardan ayzran bir §ey var ~imdi "bir
kzszm" genr;ligi: Goriinmek, goriUmek, kendisi olarak tanznmak,
sevilmek. .. nihayeti, kendini anlatmak istiyor bir kzszm genr;lik. Ah bir
anlatabilse, herkes doniip ona bakacak, onu bagrzna basacak, ona
gzpta edecek. Artzk radyo mu olur, yoksa televizyon mu, ya da en iyisi
dogrudan sahne, bir stand up yapsan Otekiler zaten gelir. Mesele ~ovu
kapmak. 285
 Belli bir kulvarda ko~up ipi gogiislemek, ugr~ sonucu rakipleri elcarte
ederek rolii kapmak degil, ~ova r;ikmak mesele. Aslolan "one man
show." Tek olacaksin. Kertdin olacaksin. $imdiki riiya bu: Ayakta dur-
mak.
Ayakta durmak ir;in once ayaga kalkmak gerekiyor. Ayaga kalkmak ve
gi:Jrunmek. Komut verildi bir kere ve ustelik komut ingilizce: stand
up!
Ferhan $ensoy'un "lngilizce bilmeden hepiniz I love you" vecizesinde-
ki gibi stand up da onun dilini, ilmini bilmeycnlere anlatan, gonullere
dii~uren hal var. $oyle:Zenginlige, paraya girlen yol r;e~it r;qit. Ama
bir hayli de engebeli, l(etrefil. Bihyoruz. Onun ir;in lavramp duruyoruz;
ne yapzp ne etsek, hangi yoldan gitsek de ciizdan bulsak? Yzne biliyor,
goriiyoruz ki, birileri binmi~ ur;an hallya, doniip duruyorlar tepemizde.
Yedikleri onlerinde, yemedikleri artlarmda. Ne zaman kar~lmtza r;zk-
salar, gozumiize goriinseler hep giiliiyorlar. Mutluluk sar;zntzszyla bizi
de giilduriiyorlar. A§k me~k vaziyetleri tam gaz. Para desen gani.
Herkesin gozu, gonlii onlarda. j~te oyle olmak var diinyada!
Hepi topu bir avur; adam. Ama her yerde onlar. Televolelerin, maga-
zinlerin, talk showlarm, haberlerin, gazetelerin, dergilerin vazge-
r;ilmezleri. "Eglenceli-keyifli r;ocuk" olarak b~hyor kariyerleri. "Zeki,
esprili" ve derken bizim soylemek, yapmak istediklerimizi temsil eden
hirer "misyoner" kimligine kav~uyorlar. Kendimizi buluyoruz onlar-
da.
Riiyasz goriilen, pe#nde ko~ulan i~te bu kimlik. "Stand up" etiketli
goriinurliik aleminin, her tUrden sahne-~ov hayatmzn gerr;ek kar~zlzgz
i~te 0 Ufan hah. Ayaga kalkmaktan da ote ur;mak istiyoruz. Kanatlamp
Ufmak. Her tUr kefarete-bedele razzyzz. Yeter ki surulsun aitmizza 0
Ufan halz. .. 11 (Zeki Co§kun: "Ah bir stand up yaps am ... ", Radikal. Cumartesi,
23 Ocak 1999.)

STORE
Biryok yabanc1 sozciik gibi store (Okunu~u: stor.) sozciigu de dilimize
girdi. <;ok uzun y1llar once girdi. 1960'h ylllarda, ornegin, Ankara'da
Drugstore ad1yla self-servis yemek yenilen bir lokanta vard1. Mimari
tasannnm Rag~p BulufY yapm1~h.
286 "Ashnda diikkan sozciigiiniin ingilizcesi olan "store", bu ad1 eski Atina
Agorasmdaki "staos" denilen ve i<;inde tiiccarlann kii<;Uk di.ikkanclk-
lanm bulunduran iistii <;at1yla kaph siitunlardan almaktadrr - Sokrat'la
izde~leri de felsefi sorunlan tart1~mak iizere bu <;ar~1da toplamrlard1,
ulu vaznkanun Solon da bir tiiccar olarak servetini burada yapm!$, St.
Paul da Atinahlara gene burada hitap etrnWir. (... ) 0 ve ogrencileri
stoacllar diye amlrr oldular zira bir stoada bulu~maktayddar. Bi:iylece
Yunanca stoa si:izciigii hem ingilizcedeki "store" (di.ikkan) hem de
stoacl sozciiklerine kaynakltk etmi~ oldu. II (Robert Hendrickson: "<;::er¥i-
lerden Gorkemli Emporyumlara", <;::eviren: Nevzat Erkmen, Cogito, sayt:5, giiz .
1995.) (Aynca bkz.: SHOP)

SUTLUCE
"Siitliice'de Siit menbm diye bir Rum koyii varm1~; 1s1m oradan
gelme." (Sermet Muhtar Alus: htanbul Kazan, Ben Kepfe, ileti~im Yaymlart,
istanbul 1995, s.149.)

SWAHILI
... B atl Afrika k.ty1larmdaki yerlilerin konu~tugu "Swahili", o kltaya
11

giden ilk Miisliimanlarla birlikte olu~mu~. Once Habe~istan'a, sonra da

Kenya'ya, Sudan'a yayllan islam, bir "sahil dini" oluvermi~.
"Swahili" cenin ki:ikeni, "sahil "den geliyor yani." (Mehmet Barlas:
"Diinyamn Ba~kentinde ilk GUn.ii Ya~arken", Sabah, 20 Ekim 1996, s.l9.)

287
 ~ABAN

"Kelime Arap9a Sa'b (boliinme, dagllma, gonderme) kok:ii.nden geli-

yor. Tiirevleri te§a'ub (dagumak, dallamp lmdaklanmak), §i'b (yol),
.)i'ab (yollar), .)ube (dal, bOliik, grup).
Tahminlere gore Ramazan'dan onceki aya bu adm verilmesine sebep,
o tarihlerde (artlk. hangi yag idyse) Araplann su aramak il(in l(evre bol-
gelere dagrldlkl.an mevsime rastlarm~ olmastdtr." (Haklo Devrim: "Dil
Yaresi", Radikal, 3 Ocak 1999.)

SAHMERAN
"Sabmeran ytlanlar illkesinin ~ahtdrr. YIlanlar ulkesinden geyerken,
ol'iimcill bir hastahga yakalanan insanoglu, Sahmeran'm gozetimi
altmda iyile~tirilir ve insanogluna her ilirlii im.kan sunulur. insanoglu-
nun orada kalmastru ister. Ama insanoglu, tekrar iilkesine gider.
Dondiigiinde iilkesinin krah amans1z bir hastaltga yakalanrm~tlr. Hi9
kimse dentine !fare bulamaz. Bu insanoglu saraya I(Ikarak, tek ilacm
Sahmeran'm gozleri oldugunu sayler. Sahmeran'm gozlerini almak i9in
tekrar insanoglu yllanlar iilkesine doner. Sahmeran'a bir hamamda
pusu kurarak kafasm1 koparrr ve gozlerini I(Ik.anr. Gozlerini krala
gotiiriir ve kral hayata doner. Bu olaydan sonra biitiin ytlanlar
insanogluna du~man kesilir. Sahmeran'm oldiiriildiigu hamamm mer-
mer duvarlarmda bugtin bile goriilebilen kan lekeleri bulunmaktarur.
Boylesi bir efsanenin gizemine inaruyorsaruz ve o kan izlerini gormek
istiyorsaruz bir l(ekim merkezi Mersin ... " (Amfora: "Cukurova Evrenseli",
Ekim 1992, s.3-5.)

SAPEL
"Medyada stkbkla ·~apel kilisesi' gibi acayip bir tamlama yapllmasma
288 ragmen, ~apel, ozel kiliseleri ifade eden bir terimdir, -daha ai(Ikl(aSl,
halka ac;ak olmayan, yaptrramn ozel hizmeti i9in kullandtgl kilisenin
ad1mr. Bodrum K.alesi ~apeli, yalmzca kalede oturan ~ovalyelere
hizmet verip, kentten kimseyi ~abul etmedigi i9in bu ad1 ta~1m1~trr."
(Dr. Mehmet Ali Klli~bay: "Bodrum Ka1esi, Bodrurn Pa~as1", Radikal, 21 Ekim
1996, s.9.)

SARK
"... 'Sark' sozii, dilimizde, bugtinkii 'Dogu' sozciigiinden farkh olarak,
a~ag1 yukan eski Osmanh topraklanm anlatan bir sozdfu".
~arkhhk da, bu topraklara ozgii davranl~lan toplu olarak anlatan bir
kavram.
Bir baklma, Batlhlar a91Smdan da, uzun siire, 'Dogu' sozii bu
cografyayla biitiinle§en bir soz olmu~tur. Ortadogu, Yakmdogu,
Uzakdogu gibi sozler hep sonradan c;aktl.
Boyle oldugu i9indir ki ~arkhhk, eski Osmanh topraklarmdaki kiiltiir
kan~1mmm izlerini ta~u, o kan~Imm getirdigi melez davram~lardan
ayn olarak dii~iiniilemez.
Belki bu melezligi, a~m bi9imde de olsa, en iyi anlatan kavram "le-
vantenlik" olabilir.
Aslma bakarsamz, "Lo Lovan" diye okunan ve Frenk9e'de "giine~in
dogdugu yer" anlamma gelen "Le Levant" sozii de "dogu" demek-
tir. Ama daha 90k, Selanik'ten ba~laYIP istanbul'a, izmir'e, Beyrut'a, ·
iskenderiye'ye uzanan yerler i9in kullamhr. Levantenler, bir 9e~it kly1
kentlerinde ya~ayan gayrimtislim ~arkhlard1r. Kimi Ceneviz ve
Venedik doneminden kalrm~trr, kimi de on altmc1 yiizyllm kapitiilas-
yonlanyla gelen FransiZ ve ingilizlerdir. "Tatllsu Frengi" denenleri
ise, aslmda Rum ve Ermeni kokenli olup obiir Batihlarla ozde~le~mek
isteyenlerdir. -
Hepsinin ortak ozelligi, dinlerini ve dillerini b1rakmadan, yerli halkla
akraballk kurmalan ve Osmanh gelenekleriyle davram~ kahplarmm
biiyiik9e bir boliimiinii benimsemeleridir. "Alafranga"hklan "~ark­
h''hklarma engel degildir.
Levantenler, bu nitelikleriyle, ~ark pazarlannda iyi i~ yaparlar."
(Miimtaz Soysal: "~ark Pazan", Hiirriyet, 7 Temmuz 1996, s.9.) 289
 ~ARK(ITORi
"... Fransizca giderek eski neslin dili oldu. Yeni ku~aklar her ~eyin
ingilizcesi'ni soylemeye merakh. 0 yiizden eski ~arkiitoriler yerlerini
luzla "gourmet shop"lara birakmakta.
Dille ilgili parantezi kapatmak ic;in soyleyeyim: Gurme kelimesini
(Bkz.: GURME - GOURMAND) neredeyse bilmeyen kalmad1 ama,
bunun Ti.irkc;esi, biraz uzun olmakla birlikte; "agzmm tadm1 bilir ki~i"
demek. Yemekten anlayan ve iyi yemegi takdir edenlere gurme diyor-
lar. Dtikkan yerine "shop" demenin sevimlibir z1p1rhk sayllabilecegi-
ni soylemekle yetineyim. Dii.kkan nas1l ·bin yll once Tiirkc;e'ye
girdiyse, bin yll sonra da "shop" lafi dilimizi zorluyor. Aradaki fark,
"shop" yazarken trrnak i~areti kullamyorum hala, dtikkan derken ise
buna gerek duymuyorum.
Peki, dil sorunlanru a~hgmuzt kabul edersek, i~in ash esas1 ne?
Eskiden ba~layacak olursak, ~arkiitori ashnda domuz etinden yapllan
bizim sucuga benzer bol baharh ii.riinlerin neredeyse tamamma verilen
ad. Ciger, i~kembe gibi sakatat tirtinleri ise ~arkiitorinin bir ba~ka ilgi
alaru. Tabii bunlann c;ogu yine domuza ait olmak kaydtm ta~1yor.
i~in ic;ine domuz girdigi ic;in Musevi ve Miislii.man toplumlarda bu i~in
diki~ tutturmas1 zaten pek mfunktin degil. Bizde de ~arkiitori daha
ziyade imparatorlugun Rum, Ermeni gibi H1ristiyan gruplanna hitap
etmek iizere yapllnn~. Eski ~arldi.toricilere bakt1g1m1zda bunu c;ok ac;1k
goriiyoruz. Benim bildilderim arasmda <;erkezo istanbul'un son tanm-
nn~ iinlii Hlritiyan ~arkiitoricisi idi. Sonra bunlar yerlerini Tiirklere
buakt1. Benim insan olarak biiyiik bir hayranbk duydugum bir eski
dostum Polonez'i aldt ve Tiirklerin de ~arkiitorinin en iyisini yapabile-
cegini gosterdi. Zamanla bu omekler c;ogald1. Piyasa Tiirk giri~imci­
lerin eline gecrti.
Sonra bir de zamanla domuzu domuzu gibi gormeyenler de olu~tu
Tiirk mii~teriler arasmda. Onlar da ~arkiitorilerin miidavimi · oldu.
Ancak bu kiic;iik grup bir yana asil devrim, ~arkiitorilerin hemen hicr
domuz eti kullanmadan ayni iiriinleri stgrr ve dana etiyle yapmalari ile
gerc;ekle~ti. Mesela degi~ik markalar altmda sahlan sosislerin yiizde
doksaru arhk sadece dana etinden yapllmakta. ic;lerinde zette domuz
eti yok. Domuz sosisi isteyenler bayag1 dola~mak zorunda. Salamlar
da benzer bir omek olu~turmakta. Biiyiik magazalarda satllan ve Tiirk
290 markalanyla bilinen salamlarm hemen hi9birinde domuz eti bulun-
muyor. Ama d1~andan bakhg:tmrzda mortadella yine mortadellaya ben-
zemeye devam etmekte!
Domuz eti olmadan ~arkiitori olur mu sorusuna her agzmm tadmr bilen
ki~i, "hayu olmaz" diye cevap verir. Evet, i~in yapun teknigi, kul-
lamlan baharlar c;:ok onemli. Aym tekniklerle, aym baharatr kullanarak,
sadece domuz yerine dana eti ile benzer iiriinler yapmak mfunkiin, ama
bunlann ashna benzerligi benim Alain Del on' a benzerligimle e~deger."
(Tugrul ~avkay: "Gurrne magazalan", Hurriyet Pazar, 20 Arahk, 1998.)

$ASE
Fransrzcadan dilimize gec;:mi~ olan chassis/~ase (zaman zaman ~asi
olarak da yazrhp si:iyleniyor) sozciigu otomotiv sanayii terimlerinden
biri olmadan once pencere c;en;evesi anlamma geliyordu. 1600'lii yll-
larda ingilizceye de bu anlamryla girmi~ ama, yav~ yava~ kullamlmaz
olmu~tur. Simdilerde ~ase bir otomobilin saglamhgrm saglayan
c;:erc;:evesini anlatan sozciiktiir. Saseye, govde, motor, otomobili siinne-
yi saglayan parc;:alar ve askl diizenegi (siispansiyon) baglanmaktalyer-
lef}tirihnekte!kurgulanmaktadrr.

$ECERE
Soyagacz anlarnma gel en Arapc;:a ~ecere sozciigu, agac; anlamma gelen
~ecer sozciigiinden tiiretilmi~tir.

$ERiAT-TARiKAT-HAKi:KAT
"Seriat denildiginde iirkiiJmektedir. Kotii omekler iirkiintiiyii endi~eye
c;:evirmi~tir.Seriahn gen;ek tarumr yaprlmadrgr zaman bu korkularm
duyulmasr dogald1r. Oysa islam'da ,eriat, tarikat ve bakikat bir
biitiin olarak goriiliirse, gerc;:ek deger kavranabilir. Ciinkii her biri, bir
digerini tamamlayacak bic;:imde sualanrnr~tu.
Seriatm sozliik anlamr "a~;lk yol" demektir. Seriat, islamiyet'in
biitiinii olarak tammlanabilir. Bu anlamda ~eriat, yiice Allah'm insan-
lara peygamber aracrhgryla emrettigi veya yasaklad1gr soylemlerin,
eylemlerin ve hiildimlerin biitiiniidiir. Yani insanlarm kendi lehlerine
ve aleyhlerine olanlan iyi bilmelerine, lehine olanlardan yararlamp, 291
 aleyhinde olanlardan sakmmalanna ili~kin hiikiiml~rdir. Allah'a inan-
mak, namaz lolmak, oru'Y tutmak gibi ibadetler, anaya babaya hiirmet,
insanlara miisamaha ve muhabbet gibi nezaketler ~eriatm hirer
part;:astdrrlar...
Tarikat'm sozliik anlanu da "yol" demektir. Tasavvufi anlamda
tarikat, Ahk:af suresinin 30. ayetinde ifadesini bulan "kendinden
oncekini dogrulayan, Bakk'a ve dogru yola ileten" anlammdadtr.
Yani tarikat, tasavvufta yiice Allah'a ula~an yoldur. Bu anlamda
baklldlgmda ~eriat daha genel hiikiimleri, tarikat ise daha ozel hiikiim-
leri alan disiplindir. Tarikat, diliin oziine varni:fik, boylece Allah'm nza-
stm kazanmak ve dolaylSlyla diinya ve ahiret saadetine ermektir.
Hakikat, tarikat mensubunun goziinii ve gonliinii, yeryii.ziiniin nimet-
lerinden aymp tamamen yiice Allah'a 'Yevirmesi halidir. Seriatm,
tarikatm ve hakikatm bir biitiin olarak degerlendirilmesinin onemi
buradadlr. Bu biitiinliik, Feridiiddin Attari'nin "Tezkiretiil Evliya"
isimli eserinde miikemmel ifadesini bulmu~tur. Yiice Allah'a ibadet,
"~eriat"trr. Yiice Allah'a ula~mayt istemek, "tarikat"hr. Yiice Allah'a
varmak "hakikat"tlr. Nihai hedef, budur.
Tarikat,~eriatm stmdtr. Hakikat de, tarikatln srrn olmu~tur." (Ydmaz
Karakoyunlu: "~eriat, Tarikat, Hakikat...", Sabah, 12 Ocak 1997, s.23.) {Aynca
bkz.: MOR.iD-MOR.SiD)

SiFRE
Bkz.: SIFIR

SiZOFRENi
"Sizofreni, 'schizophrenia' sozciigti iki ayh sozciikten olu~ur. ingiliz
dilinde ve Amerikan ingilizcesinde Grek dili kokenli 'schizo'
sozcuguntin anlam1 pan;alanma, dagtlma, aynlmadrr. Grek4fe 'phre-
nia' sozciiguniin anlam1 alaldrr. Bu iki sozciikten olu~an ~izofreni
sozciigu akhn part;:alanmast, dagllmas1, aynlmas1 demektir. Ba~ka bir
deyi~le, aklm i~levleri arasmdaki baglarm, ili~kilerin, orarun, ol<;:iilerin,
olt;:eklerin, dengeli ve uyumlu i~lemesinin bozulmastdu. isviyreli tlp
bilgini Eugene Bleuer (1857-1939) ilk kez 19ll'de 'dementia prae-
292 cox' deyimi yerine 'schizophrenia' terimini kullanmt~tu. 'Dementia
praecox' ya da 'demence precose' alai kayb1, ak1l yoklugu, alal eksik-
ligi anlanuna gelir. Bu hastahga toplum, erken bunama, ylldmna, cin-
net, sap1tma gibi adlar vermi~tir." (Metin Erksan: "'lyi Kotiidur, Kotii Iyidir'
ya da Karaaydmlar", Cumhuriyet, 15 Mayts 1996, s.2.)

SOGUN I SHOGUN
Japonca ~ogun sozciigu TRT-TV' de gosterilen bir diziyle birlikte
Tiirkyeye girdi. Hizmete yeni giren biryok i~yerine Sogun ya da
Shogun am verildigi izlendi. Sogun'un tam kar~thgl "ordunun
onderi"dir. Bu nite, askeri valiler iyin kullandnu~hr ba~lang1yta. Bu
sozciik gibi, bizde yaygm olarak kullanllmayan ama, ingilizce'de kul-
lanllan tycoon (taykun) sozciigii de Japonca'dan geymedir. Japonca
buyiik tann anlamma gelen sozciikten koklenen tycoon, sanayi devi
anlamma, i~ diinyasmdaki ~tok gii'(lii ve a~m varhkh kimseleri tanlm-
lamak i'(in kullamlmaktadlr.

SOVENiZM
Nicholas Chauvin'in (Okunu~u: Nikolas Soven) Napolyon ordusunda
gi:irevli bir er oldugu san1hyor. imparatorunun tahttan indirili~inden
sonra, oylesine bir baghhk ve vatan sevgisi sergilerni~ ki, giiltiny durn-
rna dii~mii~. Cogniard karde~lerin, 1831 ydmda yazd1g1 La Cocarde
Tricolore (U9 renk Kokard) adh oyunun kahramam Chauvin/Soven
adm1 ta~1yordu. Askere alman gen9 !)oven, ulusal iistiinliik ve askeri
zaferlerle ilgili ~arkllar si:iylemeye baythyordu Cogniard karde~lerin
oyununda. i~te, !)ovenizm (Chauvinism) deyimi, oyundaki bu kahra-
mandan, Soven'den geliyor. A~mlabartlh vatan sevgisini anlatmak i<;:in
kullamhyor.

293
 TABU
"Tabu kelimesinin orijini "Tapu" kelimesidir. Polinezya dilinde tapu
kelimesini olu~turan "Ta" hecesi i~aretlemek, ni~an koymak anlamma
gelirken "Pu" hecesi ise olaganiistii, ~a~rrta.n, dikkat ~eken anlamma
gelmektedir. Yani ktsaca olaganiistii, ~a~Irttcl olam i~aretlemek
denilebilir. Bu kelimeyi ilk olarak 1777 y1lmda J. Cook, Tonga
Adas1'nda saptam1~hr. Daha sonra bilimsel bir terim olarak "Tabu"
kelimesi literatUre ge~mi~tir.
Tabu kelimesinin pratik olarak anlann, doknnulroast, yenmesi,
konu~ulmas•, ifj:ine girilmesi, klsaca yaptlmas1 yasak olan ~eydir."
(Yasemin Boran: "Tabulanm1z", HurriyetPazar, 13 Ekim 1966, s.22.)

TARTARSOSU
Genelde balzkla birlikte servis edilen Tartar sosunun am, kokende s1g1r
eti ile ili~kilidir. Klyilml~ ~ig s1g1r eti Tartar eti ya da Tartar biftegi
ad1yla kimi a~evlerinin (lokantalann, restoranlann) "monu"lerirlde
hiilii yer ahr. Tartar bifteginin restoranlann moniilerine girmesi
Fransa'da 1800'lerde ger~ekle~mi~tir. 13. yiizyllda Mogollar
Avrupa'run bir~ok bolgesirli i~giil etmi~, yakhp ytlam~lard1. Mogol
boylarmdan biri Tatarlar ya da Tartar far diye bilinir. Bu boyun ad1 ise,
bir zamanlar Tartari diye antlan · ve Dinyeper Nehrinden Japon
Denizine degin uzanan bolgeden geliyordu.

TAKiYE
"Arap~a bir kelime, 'tak1yye' yaz1lmast gerekir; ama zamanla "takiye"
imlasmda karar klhnacakt1r.
Bunu 'thlayye' kelimesiyle kar1~t1rmamaya dikkatedin. 'A'yt uzun soy-
leyince anlam di.ipeduz takke olur, ki onu Erbakan'm namaz ser-
294 pu~unu ifade i~in kullanabilirisiniz. (... )
Takiye kelimesi "vikaye"den (koruma, esirgeme) geliyor; "ittika"
sak.mma, korunma, "muttaki" korunan kimse demek.
( ... ) Kuran-z Kerim 'in At-i jmran suresinde 28. ayet mealen "Mtiminler
inananlan btralop kafirleri dost edinmesin. Kim boyle yaparsa Allah'
la bir dostlugu kalmaz. Ancak onlardan (yani gelebilecek tehlik.eler-
den) korunmam1z hari9" diyor. Hz. Muhammed'den 90k sonra takiye
kavram1 i~te bu ayettek.i "tukah" kelimesinden 9Ikanhyor. Ve iman
sahiplerinin, toplumda kendileri i9in tehlikeli geli~melere yol alj!abile-
cekse, inan9 ve dti~iincelerini (ozellikle de mezheplerini) gizleyebile-
ceklerini bildiriyor. Gene de bir smm var: bu ad altmda ikiytizlUltik,
miinaftkhk etmemek ve mesela, bu kurala dayanarak milletinin dii~­
manlanyla dost olmamak ~arhyla! (Benim fikrim degil elbette, gen;:ek
din bilginlerinden aktanyorum.) (Haklu Devrim: "Takiye ile Takiye'yi
Kan~tmnarnailSlmz", Radikal, 16 Ekim 1996, s.6.)
"Arapr;ada, 'ihtiyat' ve 'gizleme' anlamzm ir;eren taktyye sozciiifii,
hlam literatiiriinde, insamn Oliim ya da saldm tehdidi altzndayken,
inancmz saklamasz olayzdzr. Aslmda jsJam, hayati tehlikenin dzJznda
talayyeyi hoJ karJzlamaz. Bunu, onem/i bir §ahsiyet zaafi olarak goriir.
Yani, davasznzn dogrulugundan emin olmayan ve kendisine giiven-
meyen miinafiklarzn bQJVurduklan bir aldatmaca ve yontem· §eklinde
degerlendirir.
Tarihte, talayyenin yaygzn oldugu devir ise Emeviler donemidir.
Birkar;z dz§zndaki eli kanlz Emevi hiikiimdarlarz, kendileri ve yaran-
lanndan baJka hir; kimseye hayat hakla tanzmzyorlardz. Farklz dii§iinen
kim varsa, onlan ya oldiiriiyor ya da zindanlara atzp iJkence ediyor-
lardz. dzellikle, muhalefetin ba§znz t;eken $iilere kar§z son derece haJin
ve aczmaszz davrandzlar. j§te bu durum kar§zsznda kalan insanlar ve
r;ogunlukla $iiler, talayyeyi, hayati bir tehlikenin otesinde bir ya§am
bir;imi ve bir politika olarak benimsediler.
Buradan anla§zhyor ki takzyye, basktcz bir rejimin iiriiniidiir. " (ismail
Nacar: "Erbakan ve Tak1yye", Radikal, 21 Ekim 1996, s.9.)

TAKSiM (MEYDANI)
"Oraya Taksim denilmesinin sebebi, Btiyiikdere ilerisindeki Valide mi,
Sultan Mahmud mu, bilmem hangi bendden gelip bu taraflara dagllan
sulann taksim oldugu nokta olu~u." (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan,
Ben Kep(e, ileti~im Yaymlan, istanbul1995, s.45.) 295
 TALISMAN
Bkz.:MUSKA

TAMMUZLUK
Bkz.: TElviMUZ

TANGELO
Bkz.: WEKIWA

TANGO
"Tango koken olarak nereden
gelmektedir?
Afrika iizerine yogunla~m1~ k.imi
uzmanlar, tango sozciigiiniin koke-
ninin, Kongo dilindek.i tango'dan
geldigini soylemektedirler. Tango,
bir dans figiiriidiir. Kimi bilirn ada-
ml da, tango sozciigiiniin, Bantu
dilinde dans etmek anlamma geldi-
gini ~Yiinkii tango'nun, tango'dan tii-
redigini ileri siirmektedirler.
Kimilerine gore de tango sozciigu,
Nijerya · Yoruba halk mitolojisin-
den, fulama-~im~ek tanrlSl Shango
isminin degi~mi~ bi~imidir.
Tango sozciigiiniin koken ar~tlr­
mas1 neden Afrika'y1 yon se~er?
Afrika ile Giiney Amerika ve Ar-
jantin arasmda ne gibi gizemli
baglar olmu~tur sorusuna Kolom-
bus yamtverir. Amerika anakarasl-
. na ilk ayak basan Kolombus'un
teknesinde karaderililerin oldugu
296 biliniyor. Bunlar ispaiiya iizerinden
baz1 Endilltis miizik ritimleri alarak,
Arjantin'in kmal bolgelerindeki
mtizikle bulu~mwr Sonu9 olarak
Endilltis Tangosu'nun ispanyol ve
Afrika kan~lffimdan dogdugu soy-
lenir.
Arjantin'in somiirge doneminde,
ispanyol kral nilibi Vertiz, Buenos
Aires'de halk balolan yapilmasina
izin vermi~. Bu balolann en sevilen
dans1 "fandango" olmu~. Fandan-
go'da, tangonun bazt adlllllan oldu-
gu biliniyor." (Tekin Siinmez, Hiirriyet
Bayram, 23 Subat 1996.)

TARiKAT
Bkz.: ~ERiAT- TAR.i.K.AT~HAKiKAT

TAROT KARTLARI
"...Fallar, falcllar 9e~it 9e~it... K.ahve,
su, iskarnbil, bakla gibi fallar var.
Bunlar ya evlerde ya da mahalle ve
sokak aralarmda, suadan falcllat
tarafmdan bakthyor. Bir de uzmanlann
bakh~, astroloji ve tarot gibi daha
ciddi fallar;
(... )
Tiirk insanm1 Tarot'la, 1985 ythndan
itibaren konuyla ilgili olarak hazu-
laillgt TV programlan ve basmda yer
alan dizi yazllanyla Rezzan Kiraz
tam~hrd1.

( ... )
Geleneklere uygun olarak kullamldl-
gtnda tarotun son derece etk.ili bir fal 297
 yontemi oldugunu belirtiyor Rezzan Kiraz. Bu gelenekler de ancak ve
ancak tarot sembolleriyle sll.G ili~ki geli~tirmi~ bir ustadan ogre-
nilebiliyor. Kiraz'm tarot sembolleri konusunda soyledikleri ilgin~:
"Bir destede 78 kart vanhr ve bu kartlar tarot ustasmm ~uuraltl uzan-
tllan ~eklindedir."
( ...)
Kartlann kayna,g1 ara~tmldtgmda milattan sQma 6. yiizylla kadar inen
ili~kiler bulunabiliyor. Baz1 uzmanlar, kartlarm ~iziminde milattan
soma 618 tarihi.D.de Cin'de egemen alan Tang hanedaru zamarundaki
kagtt paralaim ornek almdtgnn soylii.yorlar.·. Ba~ka bir a~lklama da,
tarot kartlannl Avrupa!ya, milattan sonra 710 y1lmda ispanya'ya giren
ve 1492'ye kadar bu topraklarda kalan Araplann getirdig"idir. Aslma
bala.hrsa, kartlar yii.zytllar boyunca degi~ik kiiltii.rlerde pek ~ok ~ekle
biirii.nmti~. Ancak ta~1mklm sembolik figiirler degi~memi~. Tarot'un
kaynagma y6nelik · fi:eliitli efsanelerden biri de ~u: Putperestlerin
Huistiyanhgm kurban1 olmaya b~lamastyla, eski Yunan medeniyet-
lerinden Elevsis'in bi.iyii.k rahipleri, atalartndan gelen gizli bilgileri
sadece laylk olana vermeleri i~in ~ingenelere devretmi~ler. Dtinyay1
oradan oraya dol~an ~ingeneler de, tarotu, zaman i~inde btitii.n
dtinyaya yaynu~lar. Bir b~ka efsane ise ~oyle diyor: iskenderiye'deki
bi.iyii.k kiitiiphanenin yanmasmdan sonra bugiinkti Fas, uzak diyarlar-
dan gelen bilgelerin ugrad1g1 bir bilgi merkezi olmu~. Bu ki~iler
degi§ik lisanlar konu~uyorlanm~. Sonunda aralannda ortak bir dil bul-
mu~ ve mistik semboller i~eren resimli bir kitap hazrrlam1~lar. Bu
semboller zamanla tarot kartlart halini ainu~." (Neslihan Ydmaz: "himiz
Tarot'a Kald1", Sabah Magazin, 28 Ternmuz 1996, s.8-ll.)

TA$iZM I LEKECiLiK
Leke, resimde bir ala.ma da kaynakl1k etm1~tlr. Lekecilik ya da
Ta~izm, ikinci Diinya Sava~mdan soma dogmu~ ve 1950'li ytllar
boyunca yii.riirli.ikte kalml~tu. Admt Frans1zca'da leke anlamma gelen
'tache ' s6zciigi.inden alan aklma bagh sanat~llar bol boya kullanarak,
geni~ fm;a sfuti~leriyle ve (boyay1) alntmaldamlatma/sl~ratma y6n-
temlerinden yararlanarak yapttlar iirettiler. Lekeciler (T~istler), resme
ozgii ogeler ve arafi:larla renge dayah, geometrik olmayan soyutla-
298 malaria gorsel diizenlemeler eldeleme ugra~1 gostermi~lerdir.
Bir yllzey i.izerindeki bilin~Yle konulmanu~ lekeler ve beneklerden
pk1~la yapllan vizimler de leke ~izim diye amhr. Leke ~Yizimin ilk
uygulayiClSI (1452-1519) Leonardo da Vinci'dir. Duvarlardaki leke-
lerden viki~la bir dii.zenleme olu~tunnamn sanat9mm dii~ gticiini.i
vah~tlrdigml savunmu~tur da Vinci.

Leke c;izim teknigini gervekiistiicii (sfurealist) ressamlar da uygu-

lami~lardlr.

Bir ytizeye siiriilen boya ya da miirekkep kurumadan iistline kaglt

bashrmak yoluyla leke c;izimler eldeleme teknigi de uygulanagehnek-
tedir. Bu yolla eldelenen leke bivimler, elbette, sanat~Ymm bilinc;le
vizdigi bit;imler degildir. (Aynca bkz.: AQUATINTAILEKE BASKI)

TA~PLAK

"... borulu gramofonlar ve ta~ plaklar dedigimiz ses saklayiCdar, bir

devrin simgesi oldular. insanlan etkilediler. Hayal alernlerinde oradan
oraya siiriiklediler. Goniillerinde ho~ birikimler yarattllar.
78'lik bu ilk plaklara halk, agrr ve dii~tiigi.inde paramparc;a olu~undan
herhalde, ta~ plak yakl~trrmas1 yapm1~t1. Ama diinyada Stone disc (Ta~
Plak) diye bir terim yok ... T~ plaklar kapkara, agu, 1,5 mm. kahn-
hgmda, 25 em. yapmdaydllar." (Erdener Koyutiirk: "Ses Sese Kar~t ... ",
Cafe Pazar, 12 May1s 1996, sayL74, s.24-25.) (Aynca Bkz.: "SAHiBiNtN
SESi") .

TATLISU FRENGi
Bkz.: ~ARK

TEKVANDO
Diinyaya yayllan Uzakdogu dovii~ tekniklerinden biri tekvando diye
adlandmlrm~hr. El ve ayaklann etkin olarak kullamldigi bu dovi.i~
teknigine konulan ad Korece lit; sozctigtin birle~iminden olu~mu~tur.
Korece'de te=ayak, kvon=el, do=yol anlamim ta~rr. Uc;ii bir arada
ayakelyolu ohnaktad1r; yani, tekvando sozciigu bu dovi.i~iin ayaklar ve
ellerin yoluyla (arac1hgiyla) yapildigm1 anlatmaktadlr. 299
 TEMCiT PiLAVI
'' ... temcit pilav1.
lsthhp lSltlhp tintimlize tekrar siirii.l.diigu varsayllan ve hep aym
senaryonun tekrarland1gzm anlatmak: i~in kullandlgumz bu deyirn
nereden geliyor biliyor musunuz?
Dogu Anadolu'daki ramazan ah~kanhklarmdan.

Elaztg'la ilgili bir kitapta anlatlldtgzna gore; ramazan geceleri

miiezzinler herkesi sahura kaldrrmadan once, gen9ler minarelere ~lkl­
yor ve daha klSlk sesle de olsa temcit okumaya ba~hyor.
Bunun amac1 uyumakta olan kadmlan erkeklerden once uyandlrrnak
ve pilav tenceresini ocaga koymalanm saglamak.
Btiylece miiezzinin sesiyle uyanan erkekler, kalkhklannda pihiv1 hazrr
bulacaklar. ·
Evin hamm1 da mahcup olmayacak.
Sahurdan once pi~irilen bu pilava "temcit pilav1" deniliyor.
Belki de tembel hammlar aym pilaVl her gece lSltlp sahura vtkanyor-
lardrr ve bu deyim boyle dogmu~tur." (ZiUfii Livaneli: "Temcit Pilavt",
Vatan, 3 Ekim 2002, s.S)
Ba~ka kaynaklardan edindigimiz bilgiye gore, erkekler bir tiirlii uyamp
sahur sofrasma gelemedikleri i~in kadmlann pilav1 yeniden yeniden
tsttmak zorunda kaldtklanndan otiirii bOyle bir deyirn dogmu~. Ancak,
deyimin anlannm tam olarak anlayabilmek i~in temcit sozciigiiniin ne
demeye geldigini de bilmek gerekiyor. Sozliik kar~thgt "aglrlama"
olan temcit, sabah ezanmdan onceki bir zamanda Allah'm biiyiik-
liigiinii dile getirmek, sena etmek amac1yla makamh olarak okunan
ilahinin ad1.

TEMMUZ
Yedinci aym ad1 temmuz, tbranice'de efendi anlamma gelen tammuz
sozciigiinden gelmektedir. Yunanca kar~1hg1 Adonis'tir. (Aynca bkz.:
EFENDi, DESPOT)
"Kibele ile Attis'in, Afrodit ile Adonis'in aym 9ift olduklanm ve
Adonis'in Siimer Tammuzu oldugunu biliyoruz. "Tammuz", derin
300 sulann oglu demektir. Avrupa'nm hemen her yerinde ilkbaharda ya da
yazm bir saks1 ya da sepete bir par~a toprak konur, iizerine arpa, bug-
day, m1srr ya da mercimek ekilerek sulamr. Bu su; derin sulann oglu
Tammuz ve Adonis'in suyla temsilidir. Bu saksllara "Adonis'in
bah~eleri" denir. Sonra bu minyatiir bah~eler Adonis'in kii~iik heykel-
leri ile birlikte akarsulara ·ahlrr. Yagmur dualarmda tizeri okunup tifle-
nen ta~larm deniz ya da akarsulara atllmalan geJenegi hep Adonis
Bahc;eleri geleneginden gelmedir. Bu torenler hep Adonis'i uyandu-
mak, bereketli ve verimli olmaya kl~kutmak ic;in yap1hr. ( ... )
Sardenya'da delikanl!lar gene; klzlara sevgililik, yani "Komparelik"
tekJif ederler. Delikanlllar lazlann komparesi olur. Bunlara Sen Jan'm
sevgilileri denir. Fakat ger~ekte Kibele ile Tammuzu simgelerler.
Bunlar beraberce yeti~tirdikleri bir Adonis Bahc;esini kilisenin kaptsl-
na c;arparak kuarlar. Soma orada oturup kendilerini izlemi~ olan halk-
la birlikte pi.knik yaparlar. Buradaki Kompare, yani erkek sevgili,
Anadolu'nun baz1 Ttirk toplumlarmdaki Tarnmuzluk, ya da dam1zhk
denilen delikanhdan farks1zdrr." (Halikarnas Bahk~;Isi: Merhaba Anadolu,
Bilgi yaymevi, s.97, Ankara 1982.)

TENNESSEE
ABD'nin 16. eyaleti alan Tennessee'nin bulundugu yerin hiiyiik
boliimiinde KlZllderililerin Cherokee kabilesi ya§tyordu. ~imdilerde
Kiit:;:iik Tennessee Nehri diye bilinen akarsu boyunca yerle§tikleri iki
alana Cherokee kabilesi Tanasi adm1 vermi~ti. Bu sozciigiin ne anlama
geldigi bilinmiyor. Ancak, bolgenin sonraki sakinleri olan ispanyollar
da buraya Tenaqui diyorlard1. Daha sonraki sakinler eyaletin Franklin
adm1 almas1 i~in c;aba gosterdilerse, Cherokee dilindeki sozciigiin
degi~ik yazrm1 ve telaffuzu nehrin, bOlgenin ve eyaletin adt olarak be-
nimsendi.

TERAViH (NAMAZI)
Ramazan aymda yats1 namaz1 klhndlktan soma 20 rekat olarak klhnan
namaz teravih narnaz1 ya da klsaca teravih diye an1hr. Teravih
sozciigu rahatlama anlarnma gelrnektedir.

TERSANE
"Tiirkc;e'de c;agn~tuillg1 anlama ters dii~en bir kelime tersane. (... ) 301
 Zaten kelimenin kendisi de, koken itiban ile, tek bir secereye degil,
muhtelif secerelere gondermede bulunuyor: Kelimenin tevelliitii
ortafi:ag Levant'ma, Levant sahillerindeki limanlara, limanlardaki gemi
in~ a atolyelerine, yani dar ussana'aya kadar uzan1p gidiyor. Arapc;anm
dar ussanaa'as1 Dogu Akdeniz'in saat-yoniine-ters dalgalannda, anlam
dalgalanmalarma tabi kalarak Tiirkr;e'nin tersanesi ve heceleme dal-
galanmalanna tabi kalarak ta Venedik ve diger ortar;ag Akdeniz deniz-
cilerinin arsenali haline donu~niii§." (Scott Redfield: "Tersane-Dersane",
Husamettin Kofan- Anadolu'nun Gorse/ Tarihi FasikUller (I-II-Ill), 1995,
s.81.)

TERZi
"Arapr;a ashndan bize "terzi" olarak ger;mi~. Bir Diirzii'ye terzi deyin
dert de gil, ama terziye durzi.i. derseniz kiilahlan degi~irsiniz ...
Gelmi§ ger;mi~ en yobaz ve deli halifelerden Fat1mi MISlr halifesi El- ·
Hakim, tipik bir faili me~hul'e kurban gidince, iktidarmda inim inim
inleyen Kahire halla ozgiirliik ne~esinden sarho~ oldu adeta. Ama
bilirsiniz, ne kertede berbat olursa olsun, hemen her diktatoriin azmhk
da olsa, ciddi bir fanatik kitlesi olrnu~tur daima; hele Oliimii pek nor-
mal olmazsa. (Bizdeki Menderes olay1) "Kel oliir s1rma safi:h olur"
malum! i~te bu, 1000 ylllarmda hiikiim siiren El-Hakim'in de,
Kahire'deki fanatik taraftarlan Kahire kapah r;ar§ISmm, konfeksiyon
esnaf1yd1. "Durziler"di yani. Anla§Ilan halife kredi musluklar1m bu
esnaf ir;in hep ar;1k tutmu~. Ortadan yak olunca da, herkes sevinirken,
bunlar bayrak ar;maya, sevinenleri yuhalamaya kalk1~t1lar. Halk bu
kiistahhg1 ho§ gormedi. Bunlara saldud1, diikkanlarm1 · y1kt1.
Dayanamadllar, r;oluk r;ocuk ve altmlanyla birlikte, bir gecede kenti
terk edip kar;tllar. Once !)am'a, orada da istenmeyince, kuzeye ...
Lubnan: Kotii ruhlu, lanetli Ana Tannr;a, kesik elli Asterde'in ·halki
Fenikeliler'in iilkesi ... Durziler halft ya§Iyorlar orada. Sefleri
Canbulat'tu. ir;lerine kapahdrrlar. I. Diinya Sava~1 sonunda kiir;iik bir
lasm1 bizi tutmu~tu. <;ogunlugu, yarah Osmanh askerlerini gece
saldmlanyla katlettiler, goniillii ingiliz ajanligmi benimsediler. i~te bu
sicillerinden, DURZU sozi.i., giivenilrnez, kalle§, kotii adam anlammda
fi:Ok uzun zaman dilimizde Ya§aiDI§tir." (Bur~ay Anger: "DIRDIR Etme
302 DURzU, Etekleri Zi1 Cahyor KAVAD!", Cafe Pazar, 1 Ey1ti11996, s.20-21.)
THUNDERBIRD
Flrtzna ku~u ya da geryek (9eviri olmayan) adJ.yla Thunderbird (ki,
klsaca T-Bird diye de ve yaygm olarak amlan) otomobil ya§ama 1955
yllmda katllmt§trr. Dtizglin bir tasarrmla iki ki§ilik, yarablnu~ rahathk-
lan ve V8 motoruyla ·piyasaya verihni~tir o yll. Ford firrnasmm
Chevrolet Corvette ile yan~mak iizere iirettigi otomobildir. (Ayrica
bkz.: CHEVROLET, CORVETTE)

TIFFANY
Topragi bol olsun, zerafe-
tiyle bir donem izleyicileri
biiyi.i.leyen giizel sinema
yddtzt Audrey Hepburn'-
un ba~roliinde oynad1g1
Hollywood yap1rm Break-
fast at TljJany 's filmi
Tiffany admm biitiin diin-
yaya tantttl. Tiffany adt,
Grek9e "Allahm suretif
goriintiisu" demek alan
theosphania (teosfanya)
si:izcii.gtinden tiiretilmi~tir.
Kokende eski Yunan tan-
nlarmdan birinin ad1 da
Epiphany idi. Hiristiyanh-
gm yortularmdan biri de
Epiphany yortusu diye a-
mhr. Orta <;ag ingilteresip-
de amlan yortu s1rasmda
dogan kiZ ~tocuklanna ge-
nellikle Epiphany am veri-
liyordu. Zaman i.;inde kl- "Tiffany'de Kahvalt1"
filminin afi§i.
salarak Tiffany'ye donti§tii.

TINSELTOWN
"Hollywood ve onun etrafmda ilk ba~larda uydu mahalleler §eklinde
geli~ip
biiyi.i.yen ve zamanla diinyanm en biiyiik megapollerinden biri- 303
sine donii~en modem Los Angeles'a Los Angeles'h olmayan Amerika-
hlar tinseltown derler. (... )
Tinsel, 70'li )'lllann ilk yansmda istanbul'da 90k moda alan simli kart-
lardaki simin AmerikancasiCirr. Yani sahte giimii~i panlularla gozalan,
ama bunun otesinde herhangi bir ger"eklik ifade etmeyen kasaba
anlamma gelir tinseltown. Rivayete gore bu lakap ilk b~larda ~ehre
sinema endustrisinin ba~kenti olmas1 nedeniyle verilmi~. Sinemarun
bu sahici olmayan, ihtiyaca gore yapthp bozulabilen alb pullu dekor
diinyalan, Los Angeles'm ruh halini te~kil eder." (Kutlug Ataman:
"Angelyne'in Memeleri Var", Gazete Pazar, 13 Nisaal997, s.64.) (Aynca bkz.:
LOS ANGELES)

TiP
"Su srralar bah~i~ denmiyor, "tip" moda ... Hatta "adam1 tipledin mi"
lafi. Tiirkve oldu. N ereden 91km1~ bu "tip" lafi?
Tip: 17. yiizyllda restoranlarda iizerinde T.I.P. yazan bir kutu vardt.
Bunun a~llmu "To Insure Promptness". "HIZh Servis Garantisi" diye
terciime edebilirsiniz. Yemegi.n hemen servis edilmesini isteyenler bu
kutuya biraz para koyarlard1. Aslmda erbabr bugiin de "tip"i onceden
verir, memnun kalmayt ummaktansa garantilemeyi tercih eder." (Murat
Birsel: "Devam Ediyoruz", Yeni Yiizyll, 10 Subat 1997, sA.)

TOPKAPI SARAYI
"Saraym yaprlmasma 1465'lerde b~lannu§ ve 1478'de tarnamlan-
IDl§hr. Tepedeki Eski Saray'dan aynt ehnek iizere, Yeni Saray denmi~ti
buraya; bununla birlikte, daha ~ok da, Burun'daki eski, tahkim edilnri~
deniz kaplSlndan otiirii. Topkap1 Sarayt denilegelmi§tir. Topkapt
Saray1, on dokuzuncu yiizyJ.la degin Osmanh padi~ahlarmm ve saray
halkrnrn konutu olarak kalrm~, ancak bu yiizyilda saray erka.m ba~ka
yerlerdeki yaptlara ta§Innll§tu. i§te o zaman, padi§ablann gitmi~ yer-
le§mi~ oldugu yeni yapllara Yeni Saray ve eskiden Yeni Saray denilen
Topkap1'ya da Eski Saray denmeye ba§ladl, bir kan§tkhk oldu."
(Bernard Lewis: istanbulve Osmanlz Uygarlzjl, Cev: Nihal Onol, Varltk, istan-
bul 1975, s.l6.)

TOYOTA FIERA
Tiirkiye'de de iiretilen Japon otomobili Toyota'run Japonya'da iiretilen
son modellerinden birine verilen Fiera admm, bu otomobilin Porto
Riko'daki sah§larllll olumsuz etkileyecegine kesin goziiyle balo.hyor.
<;iinlii, arulan iilkede fiera sozciiguniin anlarn1 ~irkin Ya§lz kadzn imi§ ...

TOMBEKi
"Ash tenbagu olan tombeki dedigimiz nesne, tiitilll cinsinden bir
nebattrr. (Sermet Muhtar Alus: "Diinden Bugiinden"den, Sanat dunyamzz,
say1:62, bahar 1996, s.143-145.) (Aynca bkz.: NARGiLE)

TRAGEDYA
Eski Yunan tiyatrosunun yapttlarma verilen ad tragedyad1r. Kefi
anlamma gelen tragos ve
~arkt anlarnma gelen ode sozciiklerinden
olu§mu~ bir bile~ik sozciiktiir tragedya.

Bu a91klarnanm akla getirecegi ilk soru §Udur: Ke~inin tiyatroyla ne

ilgisi var?
C,::ok ilgisi var. Dstelik yalmz tiyatroyla, eski Yunan tragedyas1 ile
degil, dans ile, bale ile de ilgisi var. Ke{!i ya da tragos kilit sozciik.
Yunanhlar, tann Dionisos'a ke9i kurban ederlerdi. Dionisos i9in diizen-
lenen tiirenlerde ise, bir rahibin soyledigi tanny1 ve yapnklanru
oykiileyen §arkl e§liginde kurban edilmi~ ke~tilerin postlanna bfuiin- 305
 mii~ rahip yarwmcllan dans ederlerdi. Bir oteki anlatnnla, ~arloda
anlatllanlan bedenleriyle (yani dans ederek) ve yiiz devinimleriyle
(mimiklerle) canlandmrlarw. Bu ritiiel i~erikli dansa izleyiciler de
katlhrdJ..
Srrtma ge9irdigi kec,:i postuyla ve elinde liriyle kent kent dola~arak ~iir­
le~tirdigi oykiiler anlatan Egeli ozan Homeros'un ~iirleri yalmzca tan-
nlar haklonda degildir. Homeros, toplumun onde gelen ki~ilerinin,
ozellikle kahramanlann yaptrklan ve onlann tannlarla olan ili~kilerini
de anlatlyordu ~iirlerinde. Homeros'un ~iirlerinde anlathgr oykiileri de
canlimdrrmak gerekiyordu. Trpkl Dionisos torenlerindeki gibi.
Dionisos torenlerindeki rahip yardnnc1lannm yerini yava~ yava~, ke9i
postu yerine tunik giyen ve sayllan bir diizineyle di:irt diizine arasmda
degi~en canlandmcrlar ald1. Sozel iletiyi gorselle~tiren, bir oteki
anlatrmla, sozle anlatllanlan beden ve yiiz devinimleriyle gi:irsel olarak
betimleyen/ya~ama ge~iren, yani canland1ran bu topluluga (topluluk
anlamma gelen) khoros/koro denihni~tir.

TUL (TURBAN, SARIK)

"Orta Fransa'da ~imdi 30 bin niifuslu Tulle (okunu~u: Tiil) kentinin
ismi Anadolu'ya kadar uzanan ilgin~ bir yolculuk sonunda bic,:im
degi~tirerek, Fransa hudutlarmdan ic,:eri bu kez lale anlammda tulipe
(tiilip okunur) olarak ginni~tir.
Genellikle pamuk ve ipekten saydam olacak kadar ince ve gozenekli
dokunan tiil, ad1m ilk kez yaplld1g1 Tulle kentinden alm1~tu.
Osmanhlar tii.l si:izci.igi.inii Fars~a bag anlamma gelen bend ile bir-
le~tirerek tiilbent si:izciigiinii tiiretmi~lerdir. Bunun nedeni tiilbentin
c,:ogu zaman toplumun ileri gelenleri tarafmdan ufak bir b~hgm iizeri-
ne sanlmasr yani bir bag gibi kullanHmas1ydJ.. Buradan Osmanhlar
"sanhnl~" anlamma gelen sarrk sozciigiinii tiiretmi~lerdi.

Sank, tiilbentten yaplld1g1 i9in italyanca ve Portekizce'ye "turnate"

olarak girdi ve Fransrzca'da turbant, ingilizce'de turban ~eklini ald1.
Avrupa'ya Kanuni Sultan Siileyman devrinde Avusturya'nm Osmanh
katmdaki elc,:isi Ogier Ghiselin de Busbecq tarafindan tan1t1lan lale,
i:izellikle Hollanda'da geni~ bir i:ilc,:iide geli.~ti. Avrupahlar Osmanh
sarrklarma benzettikleri ic,:in lale 9i~egine "tulipan" arum verdiler.
306 Ger9ekten lale bahc,:eleri, bahann geli~iyle birlikte tek bir renkte c,:i9ek-
lendikleri zarnan ba~1 sankh erlerin olu~turdugu gii~lii Osmanh
ordusunun gorkemli ilerleyi~ini andmyord.u.
Franstzlar "tulip an "1 tulip'e donii~tiiriirken bu sozciigiin orijininin
kendi kentleri ve onun adtyla antlan bezi, Tulle ile ilgisinin farkmda
bile degildiler." (IImeal Uiiu,:: "Dii.nya}'l Dola~an Sozciikler... ", Sabah, l Ma}'ls
1996.)

TURK
"TURKLER ad1 tarihte ilk kez, MS. altmc1 yuzyllda, <;::in y1lhklanmn,
Th Kiu'lar denilen bir kavmin Orta Asya'da kunnu~ oldugu gii~lii bir
impan1torluktan soz etmesiyle belirir. Hi~ ku~kusuz, Tiirk soyundan
gelme halklar, daha eski zarnanlarda da, Asya hatta Avrupa tarihinde
onemli rol oynam1~tlr. Ne var ki "Tu Kiu'lar" - ki bunlarm Tiirkler
oldugu hemen anla~thyor - tarihte, daha sonradan a~1k~a iistlenecekleri
bir adla ilk olarak ortaya ~1kan ilk Tiirk kavimleridir." (Bernard Lewis:
istanbul ve Osmanlz Uygarlzgt, <:;:ev: Niha16nol, Varhk, Istanbull975, s.16.)

TURK KELLESi
"Franstzcada, giinah kefi:isi yerine 'Tete de Turc', ya da Tiirk Kellesi
derler. Rus yazar Mihail Bulgakov, deyimin Fransa Krah 16. Louis
zarnanmda ortaya ~Ik.tlglDl one siirer. Ukala ve ziippe 16. Louis,
Osmanh irnparatorlugu'nun ilk kez Fransa'ya gonderdigi iki Tiirk
el~iyi kii~iik dii~iirmek ve tepkilerini gonnek iyin Versailles Sarayi'mn
en muhte~em salonuna kapatlp, ii9 giin Ufi: gece afi: susuz beklettikten
sonra, miithi§ bir §a§aa ifi:inde tiim saray erkanmm hazrr bulundugu
huzuruna kabul eder. El9ilerin peri~<lll vaziyette ve ~ikayetfi:i olacak-
lanm ummaktadtr. Oysa bizimkiler hi~ etkilenmez goriiniir ve
yevrelerine bakmadan ilerler; kralm oniinde diz 90kmeden, yaptlan
muarneleyi ele~tirmeden, gozlerini ve ba~larm1 bir an bile egroeden,
soyleyeceklerini .yekinmerlen soyler, verecekleri padi~ah betigini verir,
fi:eker giderler. 16. Louis bu onurlu ilgisizlik kar~lSlnda kiiplere biner.
Moliere'e son tsmarladtgl piyeste, Tiirklerle alay etmesini ister.
Moliere tiyatrosundaki 'mamarnu§i' tipi boyle yaratlhr ve o giinden
oteye, panayir yerlerinde yumruk vurularak gUy denenen hactyatrnaz
tiirii agtrhklar, sankh Tiirk ba~1 bifi:imini ahr. Bugiin ise, Tiirk kellesi
deyimi, ne yapsa ne etse yaranarnayan ~arnar oglan1, giinah keyisi 307
 anlammda kullamhyor. Omegin Gunther Wa.lra.frm Almanya'daki
Tii.rk i~~ilerine reva goriilen muameleyi ele~tirdigi kitap, Frans1zzcaya
bu ba~hkla ~evrihni~tir.""(Mine G. Kmkkanat: "Tiirk Kellesi", Rtuliko!, 19
Arahk 1998.)

TUTUN
"Bilimsel ad1yla ilitiin, yani 'nicotiana tabacum', iki ismin birle~tiril­
mesinden ortaya 91knn~tu; tabac~, Tabago Adasr'ndan ya da,
Yucatan Kralh~'mn geni~ tiitiin alanlan 'Ulbaco ve Tabasco bol-
gelerinden gelmektedir. Ti.iiliniin i-;:indeki, bizleri esiri a~kl haline
getiren zehirin, yani n:ik.otinin ach da, FransiZ Krali9esi Catherine de
Medici'nin, muhtemelen hi9 tiitiin kullanmanu~ olan Portekiz el9isi
Jean Nicot de Villemain'den. Krali9enin onmaz bir cilt hastahgmdan
muzdarip olan nazenin oglu, isabel Adjani'nin Krali9e Margot filmin-
den hatrrladi~rmz K.ralm 1strraplan tiitiinden yapJ.lrm~ bir merhemle
hafifledigi i9in, Krali~e bu ota 6zel bir ilgi gostermi~ ve Fransa'da
Krali9e Otu ya da K.aterina Otu olarak amlmaya ba~lanm1~tl."
("Sigaramm Dumam", Gtlzete PtlZar, 30 Mart 1997, s.7l.)

308
U.E.l'A

Spor dtinyasmda s1k s1k amlan bir si:izciik. Elbette, aslmda sozciik
de gil bir la.saltma. Frans1zca'da Avrupa Futbol Birligi anlammac gel en
U(nion) E(uropeene) de F(ootball) A(ssociation) sozciiklerinin ilk
harfleri.

UFO
Zaman zaman yerli basm organlarmda da kullamhyor UFO. Bir
sozciik degil. Uy sozcillcten olu~an bir deyimin la.saltllmt§L bmegin,
bir ba~llk: "Aliaga'da UFO goriildii. "Goriilen, "kimliklendirilememi~
u~an nesne"dir. ingilizcesinin Tiirk~e kar§lliW aynen boyle. [U(niden-
tifiable) F(lying) O(bject).] UFO yerine, u~an dairelflying saucer
diye duyuruldugu da oluyor. Ne var ki, gokyiiziinde goriildiigii. ve
uzaydan geldigi one siiriilen cisimlerin hepsi daire bic;:iroli degil!
Dolayrsryla, UFO deyimi daha yaygm olarak kullamhyor.

ULU(:
"Ahmed Mithat Efendi'nin kanaatine gore "ulu~" kelimesi "olmak"
tan, yani mevlud manasma imi~." (Sermet Muhtar Alus: istanbul Kazan,
Ben Kep~e, ileti~im YayJOlan, istanbul1995, s.159.)

UMBROZYKLON
Umbra diinya ~J-apmda sah~ yapan bir ingihz ayakkabr iireticisi; Zyklon
ise iirettigi ayakkab1 modellerinden birine takhg1 ad. Ne var ki, Zyklon
ad1 Musevilerce hie;: de iyi kar~1lanmadi. <;iinkii, Almanlar ikinci
Diinya Sva~1 suasmda Musevileri gaz odalarma doldurup topluca
oliime gondermi~lerdi. ve amlan oliim odalannda kullamlan gazm ad1
Zyklon B idi. Umbra fumas1 israil'den oziir diledi ama olumsuz tepki-
lerin ontinii alamadl. 309
 UNESCO
Bir klsaltma olmasma kar§m, bir sozciik gibi kullamhyor UNESCO
(yunesko). Birle~mi~ Milletler Egitimsel Bilimsel ve Ki.i.lti.irel Orgi.itii
anlamma gelen U(nited) N(ations) E(ducational) S(centific) C(ultural)
O(rganization) si:izciiklerinin ilk harflerinden olu~uyor.

UNICEF
Bir oteki Birle~mi~ Milletler orgiitii UNICEF (yunisef). Bu da bir
klsaltma ama, sozciikrnii~c;:esine kullal:uhyor. Birle§mi~ Milletler
9ocuk Fonu anlamma gelen sozciiklerin· ilk harfleri: U(nited)
N(ations) C(hildren's) F(und)=UNICEF.

310
USKUDAR
"Galata'dan ba~ka istanbul'un asll ~ehirden ayn bir par9as1 da Uskii-
dar'dlr. Agamemnon'un oglu Hriseus'un mezar1 burada oldugu iyin ona
nispetle Bizanshlarm Hrisopolis dedikleri Uskiidar'a, yine Bizans
devrinde Skutari denilen askerlerin k1~lalm burada bulundugundan
dolay1 Skutarion denildigi de ileri siiriilmektedir." (Mehmet Halit
Bayn: istanblll Folkloru, Tiirkiye Yaymevi, Istanbul 1946, s.lO.)

UTOPYA
Sir Thomas More, akll yoluyla yfinetilen, ortak miilkiyete dayah bir
kent-devleti anlatan kitabmda kulland1 ilk kez utopia/ iitopya
sfizcugiinii. Kitabmm ad1m da Utopia koymu~tu. <;iinkii, anlatt1g1 gibi
bir kent-devlet, -- bir yer yoktu. Grek9e degil anlrummi gel en ou ve yer
anlamma gelen topos sozciiklerinden olu~mu~ bir sozciiktii bu. Hir;bir
yer, olmayan yer, yok yer anlamma. Gitgide, geryelde~mesi olanalwz
gorii~, gerr;ekle~mesi olanag1 bulunmayan dii~iinceler i9in de kullanll-
maya ba~lanm iitopya sozciigu. 0 tiir gorii~ ve/ya da dii~uncelere
iitopik denmeye ba~lanm. Utopyanm Tiirkye' de onerilmi~ kar~1hg1
yokyerdir.

311
 VAMPiR
"Vampirlerin de esran ~oziildii.

Romanya ve Macaristan'da 16 ve 17'nci ytizyllda ya~ad1klan var-

sayllan vampirlerin, aslmda porfrrya hastas1 insanlar oldugu belirlen-
di.
California Devlet Universitesi ara~tmnacllanndan kimya profesorii
Wayne Tikkanen, bundan 400 yll once porfrrya hastahgma yakalanrm~
bu ki~ilerin goriintiileri nedeniyle etraflanna deh~et saldlklanm, la-
netlendiklerini ve C(Ogunlukla yakllarak katledildiklerini soyledi. "Ben
bir bilimadam1y1m. Vampir ve kurt adam hikayelerine inanmam" diyen
Tikkanen, Avrupa'da yaygm olan vampir efsanelerinin, ashnda
hastahgm o zamanlar bilinrnemesinden kaynaklandtgm1 vurgulad1.
Bir c;er;;it kan zehirlenrnesi olan porfirya hastahgrnm ilerlemesi sonucu,
insan derisinin klzllotesi 1~mlara kar~1 zayifladlg1, bu nedenle derinin
gittikc;:e karard1gm1 belirten Prof. Tikkanen, "hastada anormal ktllanrna
goriilfu. Dudaklar kuruyup 9ekildigi i~in, di~ler ortaya 91kar. Burun
diir;;er. Baz1 vakalarda, parmaklar aynhr, boylece eller, pen9e gorii-
nilinii ahr. Basta 90k ac1 9eker. Sonunda ~lldmr." Diyerek hastahg1
ozetledi ve bu zavalh insanlann vampir olduklarma inamld1gm1 anlat-
tl.

Bu hastalarm, derilerinin hassashg1 nedeniyle sadece geceleri d1r;;ar1ya

~1kabildiklerini, tedavi amac1yla da hayvan kan1 i9tiklerini belirten
Tikkanen, "hikayelerde vampirlerin neden gece d1r;;an ylhp kan i((tik-
lerinin yamtl i~te bu" diye konur;;tu. Tikkanen, "o donemde yargwlar,
vampir olduklarm gerek~esiyle binlerce porfirya hastasm1 diri diri yak-
tlrdl" dedi. Tikkanen, bugiin, bu hastal1ga yakalanma olas1hgmm 100
binde bir oldugunu, hastalann tedaviyle normal bir yar;;arn sii.rdii.rdii.k-
312 lerine dikkat 9ekti." (Hiirriyet, 1 Kas1m 1998.)
En iinlii vampir Kont Durakula 313
 VARAK
Kimi minyatiirler altm varakhdtr. ikonlar gibi. Kimi resimlerin
c;:erc;:eveleri altm varakhdu. Antilca e~yalarm c;:ogunda altm varak. kul-
larulrm~trr. Nedir varak? Varak, Arapc;:a'da yaprak. demektir. Altm
varak, iyice inceltilmi~, yaprak inceligine getirilmi5 altmdtr.
Boylesine inceltilmi~, c;:ok zaman toz haline getirilmi~ altm, minyattir
resimleri, ikonlan, giinliik kullamm arac;: ve gerec;:lerini 'renk-
lendinnek'te kullamlmaktaydl. Kimi resimlerin c;:erc;:eveleri de, gerc;:ek-
ten altm tozuyla boyamrdl. Bugiinkii altm varak.h c;:eryeveler ise, yaldtz
sfuii.lerek yapllan benzetmelerdir.

VEHBi'NiN KERRAKESi
"Gaziantep Milletvekili Vehbi Din\!erler aramt~, yazlk ki gazetede
degildim.
Hakkl Bey bir yazlSlrun ba§hgmda "Anla~tldt Vehbi'nin kerrak.esi"
diye yazd1. Bundan amac;: neydi? Liitfen bunun ac;:lklamasmt da yapsm,
demi~.

Hayhay!
Bu bir deyimdir. "Gizlenen amac;: ortaya r;aktl, ~imdi her §ey anla~tld1"
anlammda soylenir. Ash iki rrnsra halindedir: "Yanlt§hkla bini§ olmu§
hammm feracesi", diye devam eder.
Rivayete gore Vehbi'lerden bir Vehbi Hoca'yt vaktiyle mahallenin ha:fif
me~rep bir hantm1mn evinde basmt~lar. Hoca arka kaptdan kac;:arken
binij'i ("ctibbe") yerine, tela§mdan sutma kadmm feracesini ("bir tiir
manto") gec;:irmi~ttr.
Deyim oradan gelir. Sevgili Vehbi Dinc;:erler'le bit ili§kisi yoktur."
(Hakkl Devrim: "Cihannfuna", Radikal, 14 Mart 1999.)

VERMONT
ABD'nin 14. eyaletinin arum 1600'lerde Samuel Champlain koymu§-
tur. Eyaletteki daglara Franstzca ye:}il daglar anlamma gelen Verd
Mont admt koymu§ ve 1647 tarihli bir haritanm iizerine bu ad1
yazmt~trr. Bu ad somalan 1ngilizceye c;:evrilmek yerine Vermont'a
314 doni.i~ti.iriilerek kullantlagelmi§tir.
VOLKSWAGEN
Almancada Volks=halk, Wagen=vagon=araba demektir. Bu iki
sozciigiin birle§mesinden olu§an Volkswagen sozciigiiniin halk
arabast!otomobili anlamma geldigi aytktu. Volkswagen otomotiv
sanayiinde bir 9agda§ soyltmceye donii§mii§tiir. Bu soylenceyi ba~latan
adam Ferdinand Porsche'tur. Aym zamanda Porsche otomobil-
lerinden yaratlctst olan Ferdinand Porsche'ye Volkswagen'i yarat-
masma olanak tamyan ba~ destek9isi ise Nazi Almanyast'mn Fiibrer'i
Hitler olmu§tur.
Hitler, y1lda 1 milyon halk otomobili iiretmeyi pHinlam1~tlr.
Dolaytstyla, bu i~i varolan ozel ilieticilere brrakmak yerine kendi fab-
rikasmt kurmanm daha rantabl olacag1 kararm1 verir. 193 9 yllmda fab-
rikanm yapmu bitirilir. 1940 y1hnda 150 bin ara9 iiretilmesi pHlnlanrr;
iki yllda bu say1 1,5 milyona yiikselecektir. KdF-Wagen (Kraft durch
Freude=Sevint; kanalzyla Giit;) ad1 konulmu§ otomobiller ilietecek ve
de i~yi1erin konutlanm da i9erecek yerle~ime de otomobilin ad1 verilir.
Dretilen otomobil ya1mzca maviye yalan gri renklidir ve edinmenin tek
yontemi vardrr.
ikinci Diinya Sav~1 KdF-Wagen iiretimine ara verilmesine yol ayar.
1939 yllmda Sava~ patladtgmda ya1mzca 210 otomobil iiretilmi~tir.
Dretilen otomobiller de ayncahkh Nazi yetkililerine verilir. Fabrika,
sav~ i9in gerekli ara9 ve gereylerin yap1mma ozgiilenir.

Sava~ sona erdiginde, biiyiik bOliimii 1944 bombarruman1 dolaylSlyla

yuGlmt§ olan Wolfsburg'taki (KdF-wagen yerle§iminin ad1 sav~. son-
rasl Wolfsburg'a donii~tiiriilmii~tiir.) fabrikanm saglam kalan boii.imii
satl~a r;akanhr.

Wolfsburg fabrikas1, yenjden Almanya'nm miilkiyetine ge9er. Daha

dogrusu, Almanya'nm sava~ oncesi Opel yoneticilerinden biri olan ve
1929 y1hnda General Motors' a satllmcaya de gin Opefin ba~mda kalan
1899 dogumlu Heinz Nordhoffllll miilkiyetine ge9er. Klsa zamanda
Batt Almanya'mn sava~ somas1 temel sanayilerinden bir kimligini ahr
ve iilkenin toplam otomobil iiretiminin % 45'ini saglar.
Volkswagen otomobile Beetle=Kmkanatlz B6cek lakab1m takan bir
Amerikah gazetecidir. Bi9imini bu bi:icege benzetmi§tir. Kimileri
k1saca, Bocek=Bug demektedir. Tiirkiye'de Bocek diye degil,
Kaplumbaga ya da Tosbaga diye lak:aplanrunlmt~trr. Volkswagen 315
 sozciiguniin klsaltlhp bozularak soylenmesi sonucu, bu otomobillerin
Vosvos diye amldtklanm da belirtelim. i~in tuhaft, Beetle olmayan
Volkswagen modelleri Vosvos olarak amlmazlar.
Beetle ~asisi iistiine ba~ka arat;lar da tasanmlamm~t1r. Bu tasarrmlar
arasmda askeri arac;:lar, ozel ta~ttlar ve t;ok ozel modeller de bulun-
maktadtr. En iinlii omek 'Volkswagen Bus/Volskwagen Otobiis' diye de
bilinen Volkswagen Transporter (Ta~IYJ.CI)'drr. Beetle temelli askeri
arac;:lar ise Kiibelwagen, Kommandeurswagen, Schwimmwagen'dir.
Kiibelwagen (Almancada Kiibel si:izciigu kava: demektir.) ikinci Diinya
Sava~mda Amerikahlann Jeep adh ta~Itlnm kar~thgt olarak kullandtr.
Kiibelwagen Avrupa Sava~ alanlarmda iz brrakan bir askeri ta~1t olur.
Beetle ~asisi iizerine yapllmi~tlr. Ne var ki, govde Berlin'deki Ambi-
Budd adh bir Amerikan ~irketinin yaptmidir. Kiibelwagen kutuplar
ic;:in oldugunca c;:Ol ko~ullan it;in de elveri~li bir ta~1ttrr. Motoru hava-
sogutlnah oldugu it;in, ne donar ne de ~mtstmr. Onceleri 985 cc.olan
motoru 1944 ydmda 1131 cc.'ye yiikseltilir. Wehrmacht (Ordu=Sildhlz
Kuvvetler) 50 ·bin Kiibelwagen kullanmt~tlr. Sivil kullan1m ic;:in
tasanmlanan 181 tipi 'Sey' diye amlrr ve i:izellikle gent;lerce c;:ok tutu-
Ian bir model olur.
1942 ythndan 1944 ythna degin yalmzca 667 adet iiretilen
Xommandeurswagen, Porsche'nin askeri kullanrm ic;:in ozel olarak
tasarrmladJ.gi bir KdF -wagen c;:e~ididir. Ancak, ~asisi i:izgiin KdF-
wagen'den daha yiiksektir ve elbette dort-c;:ekerdir. Arazi siirii§ii it;in
t;ok elveri~lidir, ancak kaplama yollarda verimli oldugu soylenemez.
Nazilerin amfibik (sudagider) ta~ttlnm ad1 Schwimmswagen'dir. 1131
cc.'lik 28 beygirgiit;liik motoru, tiimiiyle stzdlrmaz govdesi ve sudan
t;tktlktan sonra govde ic;:ine c;:ekilebilir uskuru vard1r. Arazide kullaml-
ma kapasitesi c;:ok yiiksektir. Waffen SS (Silihh SS; Askeri inzibat
benzeri birlik.), Dr. Porsche'den KdF-wagen motoru ta~tyan ve her
tiirlii arazide gidebilen bir motorsiklet tasanmlamasm1 ister. Ogul
Ferry Porsche ise KdF-wagen temelli amfibik bir ta~1t tasar1mlama
fikrini ortaya atar. SS bu fikri c;:ok olumlu bulunca 1942-1944 yrllan
arasmda 145 bin 283 adet iireti1en Schwimmwagen diinyaya gelir.
1955 ydmda Beetle kabriyoleti tasar1ayip iireten Alman karoser
yaprmcisi Karmann ile iinlu italyan tasanmc1 Ghia'nrn ortak iiriinii
316 Volkswagen Karmann Ghia (coupe ve cabriolet) piyasaya t;Ikar.
Kokende Beetle'in tiim ozelliklerini ta~1yan bu otomobil 1955-1974
ylllan arasmda ABD'de yok biiyiik ba~an kazanrr ve Volkswagen fir-
mas! 363 bin 401 Kannann Ghia tiretir. Karmann Ghia l'in sonraki
modeli Kannman Ghia 3 ise ~irketi hiisrana ugratlr.
Karmann 190 l'de kurulmu~ bir karoser i~ligidir. Y lllarca basit araba
govdeleri yapm1~, 1920'lerde 9elik govde yap1mma ge9mi~tir.
1930'lara gelindiginde Karmann 'montaj hath' yontemi kullanmakta ve
c;ok 9e~itli Avrupa otomobi1 iireticisine sedan ve kabriyolet govdeleri
yapmaktadrr.
1974 y~lmda ABD 'emisyon standartlan'na uymad1g1 i9in Beetle yeri-
ni Rabbit (Tav$an)'e b1raku (Rabbit'in Avrupa'daki kar~1hg1 Golftiir.)
ama Latin Amerika'da uretilmesi siirduriihir. ABD'de toplam 21 mil-
yonun iistiinde sat1lan Volkswagen, Ford'un Model T satl~lanm ~arak
rekoru ele ge9inni~tir.
1994 New York Otomobil sergisinde VW Concept One "retro-Beetle"
(VfV Konsept Bir "Beetle'a donii§'~ tamtlhr. Tasanmm1 Charles
Elwood yonetimindeki CA Stiidyosunda Jay May ve Freeman
Thomas'm yapt1g1 bu konsept otomobil, 1998 yllmda iiretilmi~ ve
1955 yllmda satl~a sunulan ilk VW!nin 10 katl tutannda, -- 18 bin
dolar fiyatla satt~a sunulmu~tur. Boylece, soylence (efsane) siinnekte-
dir.

VESPA
italyan tasanm1 motorlu bisikletin ad1 Vespa ne anlama geliyor?
Patron Enrico Piaggio miihendis UAscanio'ya soruyor: Eserine ne
isim dii~iindiin? D'Ascanio ezilmi~ biiziilmii~ durumda ... (:iinkii o ana
kadar bir isim bulmak .•aklma gelmemi~. Agzmdan "Vak-Vak Amca"
sozleri dokiiliiyor. Piaggio goziinii dizayndan 9elrmeden "Yahu bu
vespa( an)ya benziyor" diye haykmyor.
"Vespa" ad1 ile vaftiz edilen binek arac1 1996'da 50 ya~ma bash. 50 y1l
i9inde 89 ayn modelde 16 milyon adet satlld1. Kalkman italya'nm
'Fatih'i olarak goriildii. 68'de gen9lik devriminin simgesi kabul edildi.
Bir u9ak miihendisinin tasannum yaptl~ Vespa iyi ve kotii yanlanyla
ita1ya tarihine imzasm1 attl.
iyi yanlan, italyan ekonomisine inamlmaz katbda bulunmas1, trafigi 317
 hafifletirken aile biit4Yesine yiik olmama~n, az yalat sarfiyat1 ve zaman-
dan tasarruf sa~lamas1ydl.
Kotii yanlan, ozellikle Giiney italya'da htrs1zlarm, yankesicilerin, en
degerli su~ ortag1 kimligini ·almas1yd1. K.apka~Ilar icraatlarmdan
sonra Vespayla kavtllar. 70'li yillarda 'K.tzll Tugaylar' b~ta olmak
iizere iinlii teror orgiitlerinin 11 S1Ztna" silah1 Vespa idi. (Hii.rriyet Pazar,
31 Mart 1996.)

VINO (!farap)
"MO 3 bin }'lllarmda Orta Anadolu'da ya~ayart· Hititler'in iiziimlerinin
ozelligi ve tatliligi, baglannm zenginligi ve bollugu nedeniyle tarih~i­
ler ~arabm anavatam ve ilk tiretildigi yer olarak Orta Anadolu'yu gos-
teriyorlar. Kaz1larda ele ge9en MO 17 ve 18. yiizy11lara ait baz1
kaplann ~arap i9imi veya saklanmasmda kullamld1g1 kabul edilirken,
Ankara Hitit Miizesi'nde muhafaza edilen eserler de bunu dogruluyor.
(... ) Hitit lisarunda ~araba "Vino" denildigini ve biitiin Latin lisanlann-
da ~arabm isminin Vino kokenli oldugunu goriiyoruz." (Haluk Oziizlii:
"Sarap Mahzende Y1llanrr", Sabah Magazin, 1 Eylu!I996, s. 20-22.)

vi sKi
"Viski" sozciigu Gal dilinde "Visge Beatha" yani "Hayat Suyu"
deme~ ... " (Tekin Aral: "Viski'yi benden sorun", Hurriyet Pai:tzr, I Kasun
1998,s.10)

318
WALL STREET
New York'taki, daha dogrusu, Manhattan'daki Wall Street'in ad1, cad-
denin iki yanmda yer alan yiiksek yapdarm, -- gokdelenlerin olu~tur­
duklan duvar yiiziinden mi Wall Streettir? Hay1r. Ciinkii, bir zaman-
lar, bu caddenin oldugu yerde, gen;ekten bir duvar vard1.
Klzllderililere kar~1 oriilmii~ o duvar, caddeye adm1 verdi.

WEKIWA
" ... bilimadamlan hibrid meyveler iiretmekte birbirleriyle yan~ ediyor.
Omegin "wekiwa" boyle bir meyve. Nas1l bir meyve mi? Beyaz grey-
fort ile "tangelo"nun kan~1rm Ya "tangelo" ne? 0 da mandalina ile
"pomelo"nun birlqimi. Hakh olarak ~imdi de "pomelo" dane, diye-
ceksiniz. 0 da Malezya'da iiretiliyor ve tiim greyfurtlar1n biiyi.ikbabas1
oldugu soyleniyor. Greyfurtlarm biiyiik atas1, portakalm bir akrabasty-
la 9iftle~tirilip ardmdan yeniden bir b~ka greyfurtla bulu~turuldugun­
da ortaya i~te boyle bilmece gibi sonu9lar 9iliyor. Bizde de Tiirk Dil
Kurumu'nun yeni iki meyveye verdigi adlan okumu~sunuzdur:
"~efterik" ile "kayserik" ... Bunlann ~eftali ve kaytsmm erik a~llanrm~
ii.riinleri oldugunu isimlerinden de anhyorsunuz." (Ahmet Ors: 1skender'-
den Guni.imtize Zengin Bir Repertuvar", Cafe Pazar, 1 Eyliil 1996, s.24-25.)

WHOLESALE (TOPTAN)
"--- "wholesale" (toptan) sozciigu... "whole" (biitiin) ve "sale" (san~)
sozciiklerinden iiretilen bu terim, onceleri bir top kuma~m sat1~1
anlammda kullamlmaktaydt: yani, metrelerce uzunlukta kuma~­
(9evirenin notu: Turkc;edeki "top tan II sozciiguniin de top halindeki
kuma~m tUmii, yani, topu kavrammdan geldigi dii~iinulmez mi?
Ara$tlrmakta yarar var.J-" (Robert Hendrickson: "Cert;:ilerden Gorkemli
Emporyumlara", Cogito, say!:5, gtiz 1995 Ceviren: Nevzat Erlanen.) 319
 XANTIA
Bu ad1 ta:;ayan otomobilin tasanmclSI ya da bu tasanrm degerlendiren-
Ier, demek ki otomobilin goriinii~iinii. ya da ozelliklerini gece kele-
begine benzetmi~ler_ Xantia, anla~lldlg1 gibi; gece kelebegi demek

XMAS
Christmas (Kristmas) sozcugu yerine, c;ok zaman, Xmas yaz1ld1g1
goriilmektedir. <;ok ki~i bunun bir klsaltma oldugunu sanmaktad1r.
"Oysa Xmas ne bir klsaltmad1r, ne de son zamanlarda bulunmu~
"sayg1s1z ticari bir icat"t1r. X en azmdan Christianity/H~ristiyanlzk
anlammda, Xtianity olarak kay1tlara ge9tigi 1100 yllmdru::t beri,
ingilizce'de "isa" sozctigtinu simgelemek "iizere kullamlagelmi~tir_ xu_
yiizyllda Anglosaxon Chronic/e'da Christmas anlammda kayda ge9en
bu Eski ingilizce sozcii.k, X ile ba~lar; Xmas sozctigti 15 51 gibi erken
bir tarihte kullamlm1~tlr. Christ (isa) anlamma gelen Grek9e si:izciik,
chi ile ya da X ile ba~Iad1gmdan, baz1 dilciler Xmas'taki ..Y'in ha91
simgeledigine inamrlar." (Robert Hendri~kson: "Macy's Gimbels'a Soyliiyor
mu?", Ceviren: Yurdanur Salman, Cogito, sayt:5, giiz 1995.)

320
YAHUDi-MUSEVi
"AnaBritannica'ya gore, "Yahudilik, Musevilik olarak da bilinir... ilk
biiyiik tektannc1 dindir" (cilt 22, sayfa 257). Peki, bir israilli ulusal
kimlik olarak Yahudi midir, yoksa Musevi mi?
ibrahim Peygamber soyundan geldigi soylenen bir kavim, ibrani-
ler, onun torunu Yakub'dan itibaren amld1klan adla israiloifullan
(Kur-an-z Kerim'in "Beni israil" dedigi). Ve tarih boyunca diinyanm
dort bucagma savrulmu~ Yahudiler. Bugiinkii ulusal kimlikleriyle
israilliler.
Hz. isa (isevilik) ve Hz. Muhammed (islam) dinleri pek c;ok 1rkm ve
milletin ortak inanc1 olmu~. Halbuki Hz. Musa dini (Musevilik) tek bir
halka mahsus. Bu dine sonradan ve d1~andan kat1lmak da, benirn
bildigime gore miimkiin degil. Yahudi ve Musevi kelimelerinin aym
anlama gelir ohnasmm bir sebebi de belki budur.
Diinya dillerinde oldugu gibi, Tiirk<;ede yaygm olan adlan da Yahudi.
Nitekirn Yahudi baklasz, Yahudi havrtm, Yahudi pazarllgz, Alman
Yahudisi, Rus Yahudisi diyoruz. Bu deyirnlerde "Yahudi" yerine
"Musevi" kelimesinin kullamldlgm1 siz de hie; i~itmemi~sinizdir. Peki,
Hz. Musa'nm admdan gelen Musevi am neden gerekmi~?
Ba~vurdugum kaynaklarda bu sualin cevabm1 bulamadrm. Kendi
nazariyemi soylemekten-,gayri c;arem yok.
Tarihi kom~ulanm1zm, Miisliiman Araplar ile Hrristiyan Avrupahlarm
oldwn olas1 hor gordiigi.i., dii~man bildigi, yok etmeye c;ah~tlg1 bu rrkm,
bu dinin insanlar1yla biz, be~ yiiz kiisur yildlr, aym devletin mensuplar1
olarak dost<;a, karde~<;e bir arada ya~tyoruz. Mahalle kavgalannda
bizirn de "Pis Yahudi!" dedigimiz, igneli ft<;llardan si:iz ettigimiz
olmu~tur. Ne var ki Miisliirnan Tiirk, amlardlr kendi kaderine ortak
ettigi bu insanlara, Arap'tan ve Avrupah'dan aynlarak, daha bir saygiy-
la seslenmek ihtiyac1 duymu~ ve "Musevl." kelirnesini bu maksatla kul-
lanmt~tlr. 321
 Yakm zamana kadar onlar da kendilerinden "Musevi" diye soz eder-
lerdi: Musevi cemaati, okulu, demegi... derlerdi. Bir siire once genQ-
lerin yonetimine ge9en ~alom gazetesinde dikkat ediyorum daha 90k
"Yahudi" kelimesi kullamhr oldu. Ee, diinya degi~iyor." (Hakkl Devrim:
"Yahudi mi, Musevi mi? Fark nedir?", Radikal, 11 Nisan 1997; s.7.) (Aynca
bkz.: KlKE (kayk))

YENiCAMi
"... Yenicami de bir Valide camiidir... 16. yii.zyd sonlannda lkiincii
Murad'm annesi Safiye Sultan tarafmdan· ba~lanm1~, Dordiincii
Mehmet'in annesi Hatice Sultan tarafmdan tam 69 yd sonra tamam-
lanml~tlr. Yenicami denmesinin sebebi de biitiin bu uzun in~a
senelerinden birinde kubbesi yapllrrken hasara ugramas1 iizerine plan-
lannm yeniden yap11ml~ olmasmdan ileri gelir." (Bur han Felek: "Tahta
Koprtiden Bu Yana", Bu $ehr-i istanbul ki. .. , Milliyet Yaymlan, istanbul 1972,
s.397-402.)

YOKOONO
Unlii ingiliz pop toplulugu The Beatles'm onder John Lennon 8
Arahk 1980 g(ini.i oldiiriiliince Diinyamn En Unlii Dulu diye de anilan
Japon e:;;i, miizisyen ve sanat91 Yoko Ono'nun adtmn Japan dilindeki
anlam1 okyanus rocugu'dur. (Aynca bkz.: NOTOPYA)

YUNAN
"Sanki biz Anadolu Ti.irkleri, "Yunan"a neden "Yonan" denildigini
biliyor muyuz? Hi9, "Yonan" m, "iyon "dan, "iyonya" dan tiiremi:;;
olabilecegini dii~iindiik mii?
Anadolu'daki Yunan kokenli insanlara da, Dogu Roma imparatorlugu'-
nun kahnt1s1 anlamma gelsin diye "Rum" dememi~ miyiz?" (Mehmet
Barlas: "Dtinyamn Ba~kentinde"tlk Gfulii Ya:;:arken", Sabah, 20 Ekim 1996, s.l9.)
(Aynca bkz.: BOSPHORE/BOGAZ, RUM-RUMELi)

322
ZAGA
Zaga sozciigiiyle Okan Baytilgen'in televizyon izlencesi dolayl.Slyla
kar~Ila~h geni~ y1gmlar. Bayillgen izlencesinin adlm Zaga koymu~tu.
c;ok kimse anlams1z bir sozctik saruyordu Zaga'y1. Oysa, Turkr;enin
BiiyiikArgo Soz!Ugu'niin yazan Hulki Aktun-r, kendisiyle yapllan bir
gorti~mede ~oyle konu~tu:
"Zagalamak, Okan Bayiilgen'in programz yapmaszndan once var.
Cinsel ili~kide bulunmak demek" (<;. Begiim Soydemir: "Aktun9 dil yan-
h~lan bulanlarm dil yanh~larm1 buluyor", Gazete Pazar, 20 Arahk 1998, s. 12.)

ZEKAT
islamm 5 ~artmdan bir zekat vermektir. Hicretin ikinci y1lmda
Ramazan aymda farz lolmm1~ olan bu ibadet ~arhna gore zengin miis-
liimanlar mallanrun ya da paralannm (varhklannm) 40'ta birini her yll
gereksinenlere vermelidirler. Zekat sozciigu, temizlik, artmak,
bereketli olmak anlamlanm gelmektedir. (Aynca bkz.: PiTRE.)

ZEUS
·Yunancada div- kokiinden gelen Zeus
sozciigii zeu- ve di- diye soylenir ki gok'ii
anlat1r. Zeus gok tannd1iyani. Sirn~eklerin,
y1ldmmlann, gok giiriil-tiisiiniin, 1~1gm,
aydmhgm, bulutlann egemenidir.

ZEYBEK
"... iyon dilinden dedigimiz sozlerin
epeycesi eski, daha erken dillerden
ge1medir. Omegin aulaks=evlek; Homeros Antik ddneme ait bir
bu sozi.i oolaks diye omega ile yazar. Zeus heykeli
323
 Omega ise Ana Tanm;:arun ilkbaharda dogurdugu diinya yumurtasmm
gene ilkbaharda ikiye bollinerek iki ayn "o" olmastdir. Bu yanlan
yumurtadan biitiin yaratlldar ve bitkiler 9Ilctm~. Bu bir Anadolu efsane-
sidir. Anadolulu puta tapanlar Huistiyanhg1 kabullendikten sonra, bu
eski efsaneyi siirdiirdiiler, dlinya yumurtas1 da Paskalya yumurtas1 ol-
du yaldtzh mald1zh. Boylece de "obekkhos" --"to bekos" -- ve "bakkhi"
si:izleri "zeybek" sozii oldu. Bah Anadolu'da bu isimler tann Bakkhos
tarikahna ya da birlik ve demeklerine bagh olanlara verilen adlard1."
{Halikarnas Babk~Isi: Du#in Yaztlan, s.60, Bilgi yaymevi, Ankara, 1982.)

ZEYNEP
"Palmira diye kii9iik bir kralhk varm1~ c;:ok eskiden, bugiinkii Suri-
ye'nin giineydogusunda. Bir ara "krali9elik" de olmu~ Palmira. Ba~ma
ge9en Krali9e Zenobia, iiyiincii yiizyilm ii!(iincii 9eyregine rastlayan
zaman diliminde koskoca Roma'ya kafa tutmu§ bagimsizhk iyin.
iran'dan Fas'a kadar Ortadogu'nun en yaygm kadm adlanndan
Zeynep'in kokeni yogumuzun sand1g1 gibi klymetli ta~lardan degil,
Palmira Kraliyesi Zenobia'dan gelir. ·
Zaten bizim Giineydogu'da Zeynep'lere Zennub denir yoklukla.
Zennub, dansoz hhgma girince Zennube de olmu~tur.
Bugiin Mlii Suriye'de Hafiz Esad'm kadm askederine "Zenobia'mn
kizlan" deniyor, sav~91 Palmira kraliyesine atfen.
iran'da da Humeyniciler, islam devriminin toplumsal bek9isi olsunlar
diye kadmlan Khaheran Zeyneb (Zeyneb Klzkarde~ler) ad1 altmda
orgiitlediler. II {Zeynep Giigii~: "Palmira Krali((esi'nden Giiniimiize", Sabah, 9
Eyliil 1996.)

ZORRO
Sinemamn oliimsiiz karakterlerinden biri Zorro'dur. Zarro filmlerinin
Ttirk9e afi~lerinde bir de ayiklama yer ahrd1: Zorro/Maskeli Siivari.
Son olarak Anthony Hopkins ve Antonio Banderas, 1998 y1hnda
yapilan bir filmle bikez daha Zorro karakterini ya~attilar beyazper-
dede. Hopkins ya§li Zorro idi; yerine gene; Banderas'1 yeti~tiriyordu
filmde. Filmin ~arkm da uzun sfue listelerde kald1: I want to spend my
lifetime loving you. Haks1zlara kar§l hakhnr arayamayan, varsillann
eziyeti altmda bunalan yoksullann yanmda yer alan bu hayali kahra-
324 manm ad1 Zorro, Ispanyolcada tilki anlamma gelmektedir.
 KAYNAK(:A

- ALUS, Sermet Muhtar: istanbul Kazan, Ben Kepfe; ileti~im,

istanbul1995.
- BAYRI, Mehmet Halit: istanbul Folkloru, Tiirkiye Yaymevi,
istanbul 1946
- BOYACIOGLU, Ahmet: Oscar Filmleri, Afa, 1991
- Bu $ehr-i istanbul ki..., Milliyet Yaymlan, istanbul 1972 ..
- BURNAM, Tom: The Dictionary of Misinformation, A Futura
Book, Great Britain 1975.
- CHILDE, V. Gordon: Kendini Yaratan insan, Varhk Yaymlan,
istanbul 1978, Cev.: Filiz Ofluoglu.
- COGITO: "Dunya Buyuk Bir Magaza", Yap1 Kredi Yaymlar1,
· istanbul 1995
- EREZ, Sell;uk: istankoy Altz Bodrum, Bilgi, Ankara 1996
- HALiKARNAS BALIKc;ISI: Merhaba Anadolu, Bilgi, Ankara
1982
- HALiKARNAS BALIK(ISI: Du~un Yazzlarz, Bilgi, Ankara 1982
- iNCiCYAN, P. G.: 18. Astrda istanbul, <;ev.: Hirand D.
Andreasyan, istanbul Enstitiisii Yaymlan, istanbul1976
- istanbul Kiiltur ve Sanat Ansiklopedisi, Terciiman, istanbul1982
- KEEGAN, John: Sava~ Sanah Tarihi, Sabah Kitaplm, istanbul
1993
- LEWIS, Bernard: istanbul ve Osmanb Uygarllgt, <;ev: Nihal
bnal, Varhk, istanbul 1975
- NURNBERG, Maxwell ve ROSENBLUM, Morris: How To
Build A Better Vocabulary, Popular Library, New York 1961 325