ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
(ΕΛΠ10)
Τμήμα A1

4η Εργασία

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΑ
Α.Μ. ....STD 118036................

ΑΘΗΝΑ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2017

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σ.3
2. Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ σ.3
3. Η ΕΝΘΡΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ σ.6
4. ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΗΓΕΜΟΝΟΣ σ.7
5. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ σ.7
6. Ο ΘΕΣΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ σ.8
7. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΑΞΙΩΜΑ σ.9
8. ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ σ.9
9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σ.10
10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σ.10

2
 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι πολιτικός σχηματισμός που έζησε χίλια χρόνια

αποτέλεσε μετεξέλιξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όταν μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα από
τον μεγάλο Κωνσταντίνο από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη. Η νέα αυτοκρατορία
ονομάστηκε ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία και διατήρησε τουλάχιστον αρχικά την
πολιτειακή συγκρότηση της Ρώμης και το ρωμαϊκό δίκαιο. Σύντομα όμως οι ζυμώσεις με το
ελληνικό στοιχείο με το οποίο ήρθε σε επαφή αλλά και με τον χριστιανισμό που έγινε η
επίσημη θρησκεία της άλλαξαν εντελώς την φυσιογνωμία της και γέννησαν την βυζαντινή
αυτοκρατορία.
Ο αυτοκράτορας ήταν το κέντρο της αυτοκρατορίας ο αδιαμφισβήτητος κοσμικός
άρχοντας που η εξουσία του εκπορεύονταν απ’ευθείας από το θεό και ήταν ελέω θεού
μονάρχης. Ήταν ο μέγας νομοθέτης και ο ίδιος ήταν υπεράνω του νόμου. Στο Βυζάντιο
παρότι κάποιοι αιώνες θεωρούνται σκοτεινοί και η εκπαίδευση ακόμη και η στοιχειώδης είχε
σχεδόν εξαφανισθεί σε ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του άνθησαν οι τέχνες και κυρίως η
αγιογραφία, τα γράμματα με την δημιουργία «πανεπιστημίων» στην Κωνσταντινούπολη και
σε άλλες μεγάλες πόλεις. Η τέχνη της ρητορικής που υπήρξε πολύ σημαντική για την
κοινωνική ζωή , η ιατρική και η φιλοσοφία. Οι Βυζαντινοί υπήρξαν λάτρεις της ρητορείας
και την χρησιμοποίησαν για να καλλιεργήσουν το ύφος και την δομή του λόγου τους.

2. Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

3
 Ίσως και να φαίνεται παράξενο που η ρητορική αναπτύχθηκε τόσο στο Βυζάντιο
καθώς η τέχνη του λόγου που αναπτύχθηκε τόσο πολύ στην δημοκρατική Αθήνα φαντάζει
ξένη εκεί που η εξουσία του αυτοκράτορα ήταν αδιαμφισβήτητη και εκπορευόταν από τον
θεό. Δεν υπήρχε εκκλησία του δήμου ούτε λαϊκό δικαστήριο που θα μπορούσαν να
αγορεύσουν οι ρήτορες . Και όμως η ρητορική αναπτύχθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό στο
πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορίας και αποτέλεσε κυρίαρχο μέρος της κουλτούρας των
βυζαντινών καθώς έπαιξε ποικίλους ρόλους στην διαμόρφωσης πολλών επιμέρους τομέων
της κοινωνικής και της θρησκευτικής ζωής.
α) Ρητορική στην εκπαίδευση: Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο την πρώιμη εποχή
παρότι είχε επικρατήσει ο χριστιανισμός αποτελούσε συνέχεια της ελληνιστικής εκπαίδευσης
και είχε τρείς βαθμίδες, πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια. Στην πρώτη βαθμίδα
η φοίτηση διαρκούσε 3 χρόνια. Την παρακολουθούσαν κυρίως αγόρια από την ηλικία των 6-
7 χρόνων και δίδασκε ο γραμματιστής. Τα μαθήματα ήταν ιδιωτικά και διδάσκονταν
αριθμητική , ωδική, γραφή, ανάγνωση και ιστορία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Σε
αυτό το επίπεδο φοιτούσαν και παιδιά από χαμηλά κοινωνικά στρώματα που οι γονείς
ήθελαν να αποκτήσουν δεξιότητες ώστε να γίνουν έμποροι ή τεχνίτες.
Στην δεύτερη βαθμίδα, η οποία διαρκούσε και αυτή για τρία χρόνια, τα παιδιά ήταν
πολύ λιγότερα καθώς η αμοιβή ήταν πολύ μεγαλύτερη. Σε αυτή δίδασκε ο γραμματικός. Το
βασικό μάθημα ήταν η «Τέχνη γραμματική» του «Διονυσίου του Θρακός» , διδάσκονταν
κλασσικούς συγγραφείς και Όμηρο από διάφορα ανθολόγια κειμένων και κάποια ακόμη
μαθήματα θετικής κατεύθυνσης, γεωμετρία, αριθμητική ,μουσική θεωρία και αστρονομία. Η
διδασκαλία των κειμένων είχε 4 στάδια, την διόρθωση των βιβλίων (χειρόγραφα), την
ανάγνωση του κειμένου, την εξήγηση των δυσνόητων γλωσσικών και πραγματολογικών
στοιχείων και τον εντοπισμό των ηθικών διδαγμάτων.1
Στην τρίτη και ανώτερη βαθμίδα οι νέοι των ανώτερων κοινωνικών τάξεων μετά την
ηλικία των 15 ετών διδάσκονταν από ρήτορες ή σοφιστές. Συνήθως η εκπαίδευση είχε
διάρκεια 5 ετών και οι μαθητές μετακινούνταν στην πόλη που είχε την έδρα του ο δάσκαλος.

1
Γιαννόπουλος Ιω, Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, τόμος Β’,
Πάτρα 2000.σσς.337-338

4
Πλήρωναν δίδακτρα ή πρόσφεραν δώρα και σε συνδυασμό με την μετεγκατάσταση τους σε
άλλη πόλη, αυτές οι σπουδές ήταν πολυδάπανες.2
Σε αυτό το στάδιο της εκπαίδευσης το κυρίαρχο μάθημα ήταν η διδασκαλία της
ρητορικής. Επίσης σε κάποιες πόλεις προσφέρονταν εξειδικευμένες γνώσεις και σε άλλα
γνωστικά πεδία, όπως νομικής, ιατρικής και φιλοσοφίας.3 Η ρητορική στο Βυζάντιο κατείχε
εξέχουσα θέση στην ανώτερη εκπαίδευση και ιδιαίτερα από τον 10ο αιώνα και έπειτα. Οι
Βυζαντινοί μιμούνταν το ύφος και την δομή τον λόγων σπουδαίων ρητόρων και σοφών της
αρχαιότητας όπως ο Ισοκράτης και ο Αριστοτέλης. Διατηρούσαν την αττική γλώσσα στην
οποία και έγγραφαν τους λόγους τους και γενικότερα η παιδεία από την πρωτοβυζαντινή
περίοδο ήταν προσανατολισμένη στην ελληνιστική παιδεία και στους αρχαίους κλασσικούς
συγγραφείς. Ο αττικός λόγος με την καθαρότητα και την σαφήνεια των νοημάτων
διατηρήθηκε και με όχημα τον χριστιανισμό κατάφεραν να εξελίξουν και να καθιερώσουν
την ρητορεία ως ένα κυρίαρχο μέσο έκφρασης με πρακτική και θεωρητική αξία4
β) Ρητορική και ορθοδοξία: Η εκκλησία χρησιμοποίησε την ρητορεία σαν όχημα
για τη διάρθρωση του κηρύγματος ώστε να διαδοθεί ο θεϊκός λόγος αλλά και για την
απόκτηση της απαραίτητης συλλογιστικής ικανότητας ώστε να αντικρούουν τα επιχειρήματα
των εθνικών με τα ίδια τους τα όπλα.5 Με την συλλογιστική που αποκτούσαν μέσω της
ρητορείας διατύπωναν το δόγμα του χριστιανισμού και διέπρεπαν στις υψηλές θέσεις του
εκκλησιαστικού οργανισμού. Μερικοί μαθητές σοφιστών μέσω της υψηλής μόρφωσης τους
εξελίχθηκαν σε «μεγάλους πατέρες της ορθοδοξίας». Τα έργα τους αποτελούν σημεία
αναφοράς μέχρι τις ημέρες μας. Τον 6ο αιώνα ωστόσο η εκκλησία ήρθε σε ρήξη με την
αρχαία ελληνική σκέψη καθώς οι πιστοί χριστιανοί φοβούνταν μήπως η ελευθερία του
πνεύματος και την σκέψης που εμπεριέχονταν στην αρχαία ελληνική διδασκαλία
απομακρύνει τους νέους από τον χριστιανισμό. Ωστόσο ορισμένοι φωτισμένοι δάσκαλοι της
ορθοδοξίας, όπως ο μέγας Βασίλειος τον 4Ο αιώνα συμβούλευε τους νέους να αποφεύγουν
από την διδασκαλία των αρχαίων τα στοιχεία εκείνα που δεν συνάδουν με το πνεύμα του

2
Γιαννόπουλος Ιω, ο.π. σ.338
3
Γιαννόπουλος Ιω, ο.π. σ.338
4
Τριαντάρη, Σ. Α., Η ρητορική, η τέχνη της επικοινωνίας από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο,
Εκδ. Α. Σταμούλη, Αθήνα 2017, σ. 117
5
Τριαντάρη, Σ. Α.,ο.π. σ.117

5
χριστιανισμού αλλά και ότι η διδασκαλία τους είναι σημαντική καθώς θέτει τις βάσεις για
καλύτερη κατανόηση του δόγματος και της χριστιανικής αλήθειας.6
Ο χριστιανικός ρητορικός λόγος έχει ως αφετηρία τους λόγους ύπαρξης των
πραγμάτων αλλά πάνω από όλα τα άλλα υπάρχει ο θεϊκός λόγος που ενώνει και ανατρέπει
τις αντιφάσεις. Αυτός είναι ο λόγος του Κυρίου Ιησού Χριστού που μιλώντας με ανθρώπινο
λόγο τον καθαγιάζει και των ενώνει με τον θείο λόγο έτσι ώστε η ρητορική να εκπληρώσει
τον ύψιστο σκοπό της.7

3. Η ΕΝΘΡΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

6
Γιαννόπουλος Ιω, Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, τόμος Β’,
Πάτρα 2000.σσς.339-340

7
Beck, H.-G., «Η ρητορική των Βυζαντινών ως έκφρασις του βυζαντινού πνεύματος».
Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, τ. Θ΄, 1965, σ. 107

6
 Στην παραπάνω εικόνα όπως πληροφορούμαστε από το θέμα μας βλέπουμε την
ενθρόνιση του αυτοκράτορα Ιωάννη Β’ Κομνηνού και του συναυτοκράτορα Αλέξιου που
ήταν ο γιός του. Στην εικόνα εμφανίζεται ο χριστός να τους δίνει το στέμμα έχοντας δεξιά
του και αριστερά του την ελεημοσύνη και τη δικαιοσύνη. Ο χριστός βρίσκεται ψηλότερα από
τους δύο αυτοκράτορες πράγμα που δείχνει φυσικά την ανωτερότητα του.
Ο χριστός έχει τα δυο του χέρια πάνω στα κεφάλια των αυτοκρατόρων αγγίζοντας τα
στέμματα. Αυτό σημαίνει ότι οι αυτοκράτορες είναι «ελέω θεού μονάρχες» και η εξουσία
τους εκπορεύεται από το θεό. Στα χέρια τους κρατούν τα σύμβολα της αυτοκρατορικής
εξουσίας και ανάμεσα τους έχουν την πορφύρα που σημαίνει ότι είναι πορφυρογέννητοι.
Η παραπάνω απεικόνιση έχει να κάνει με την πεποίθηση των Βυζαντινών ότι η
αυτοκρατορική εξουσία εκπορεύεται από τον θεό και για αυτό είναι αδιαμφισβήτητη. Η
τελετή της στέψης όπου ο πατριάρχης χρίζει τον αυτοκράτορα σαν εκπρόσωπος του θεού
στην γη είναι ο σύνδεσμος που νομιμοποιεί την κατάληψη του αυτοκρατορικού αξιώματος
ακόμη και όταν αυτή έχει γίνει με σφετερισμό. Ουσιαστικά αυτό για τους Βυζαντινούς
σήμαινε ότι ο προηγούμενος αυτοκράτορας αντικαταστάθηκε γιατί δεν εξυπηρετούσε την
θεία του αποστολή.8

4. ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΗΓΕΜΟΝΟΣ
Το απόσπασμα που προέρχεται από ρητορικό λόγο του Θωμά Μάγιστρου και ανήκει
στο είδος που ονομάζεται «κάτοπτρο ηγεμόνος» μας δείχνει την πεποίθηση που υπήρχε στον
βυζαντινό λαό για την ανωτερότητα του και τον ρόλο που πίστευε ότι πρέπει να έχει ο
αυτοκράτορας του , που έπρεπε να είναι φιλεύσπλαχνος και ελεήμονας , θα έπρεπε να είναι
γενναιόδωρος και δίκαιος, γιατί όπως λέει ο αυτοκράτορας δίνει λόγο στον κύριο των
πάντων που στέκεται πάνω από όλους. Επίσης μας δίνει πληροφορίες για τον τρόπο
διακυβέρνησης καθώς ο αυτοκράτορας ήταν ο μόνος υπεύθυνος να δώσει τις ενδεδειγμένες
και σύμφωνες με την θεϊκή βούληση λύσεις στα προβλήματα που αντιμετώπιζε το κράτος
του.
5. ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ

Το πολίτευμα του Βυζαντίου υπήρξε η συνέχεια της ρωμαϊκής αντίληψης για

την θεϊκή προέλευση της αυτοκρατορική εξουσίας και την οικουμενικότητα της σε
συνδυασμό με την χριστιανική θρησκεία. Αναλύεται σε δύο βασικές αρχές: α) Την

8
Κουκουζέλη Α. Η πολιτική ιδεολογία του βυζαντινού κράτους, 2001

7
 παραδοχή της θεϊκής προέλευσης του αυτοκράτορα ο οποίος έρχεται σε αυτή τη θέση
λόγω της εύνοιας του θεού. Είναι φορέας θεόσταλτης εξουσίας και μπορεί να
στηριχθεί στο θεό για να εξασφαλίσει την δύναμη και την ευημερία της
αυτοκρατορίας. Από αυτόν περιμένουν να είναι ευσεβής καθώς θεωρείται ότι είναι
«μίμησις θεού». Ο αυτοκράτορας είναι πρόσωπο θείο και η βούληση του εκπορεύεται
από την θεϊκή βούληση. Συγκεντρώνει στο πρόσωπο του όλες τις αρετές έχει
υποδειγματική ηθική, είναι καλός χριστιανός και έχει αψεγάδιαστη συμπεριφορά.
Είναι ελεήμονας με τους αδύνατους και δίκαιους στις κρίσεις του. Γνωρίζει όλα τα
θεϊκά μυστήρια και είναι σε θέση να τα ερμηνεύει. Κατανοεί και εκτελεί ορθά την
θεία βούληση και μεσολαβεί για την σωτηρία του λαού ως αντιπρόσωπος του θεού
στην γη. β) Την απόλυτη και δεσποτική του εξουσία πάνω στην αυτοκρατορία και σε
ολόκληρη την οικουμένη κατ’ αναλογία με την απόλυτη εξουσία του θεού που είναι
δεσπότης του ουρανού και κυρίαρχος του σύμπαντος. Καθήκον του είναι η εξάπλωση
του χριστιανισμού σε όλον τον κόσμο. Κέντρο αυτής της εξουσίας είναι η
Κωνσταντινούπολη που θεωρείται ιερή πόλη ή η «νέα Ιερουσαλήμ» και ο βυζαντινός
λαός ο νέος «περιούσιος λαός», ο εκλεχτός του θεού.
Αυτή η νέα πολιτική πραγματικότητα στο Βυζάντιο καλλιεργείται με το
χριστιανικό δόγμα που βασίζεται στη βίβλο και τον αυτοκρατορικό λόγο που
καταγράφεται στα επίσημα έγγραφα, όπως οι νόμοι.9

6. Ο ΘΕΣΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας είχε απόλυτη εξουσία χωρίς αυτό να σημαίνει ότι

μπορούσε να νομοθετεί χωρίς όρια. Η εξουσία του έπρεπε να ασκείται μέσα στα όρια της
ηθικής και του δικαίου. Όπως πρέσβευε ο χριστιανισμός ήταν δημιουργός δικαίου ενώ η
πηγή ήταν ο ίδιος ο θεός. Βασικό στοιχείο της εξουσίας του ήταν σχέση του με το θεό καθώς
υπάρχει η πίστη ότι αυτή είναι αποτέλεσμα της θείας βούλησης και ότι ο ίδιος είναι όργανο
της «θείας πρόνοιας». Αυτή η αρχή νομιμοποιούσε και την ανάρρηση στον θρόνο προσώπων
ξένων προς την κυβερνώσα δυναστεία. Προκειμένου να νομιμοποιούνται οι πράξεις του θα
έπρεπε να κυβερνά με φιλανθρωπία, όπως εκφραζόταν στα προοίμια διαφόρων νομικών
συγγραμμάτων ή και από τον ίδιο το λαό που σε κάποιες σπάνιες περιστάσεις επευφημούσε
ή αποδοκίμαζε τον αυτοκράτορα. Η άσκηση της εξουσίας σύμφωνα με την ηθική και τον

9
Κουκουζέλη Α. Η πολιτική ιδεολογία του βυζαντινού κράτους, 2001

8
νόμο ήταν εκείνη που τον διαφοροποιούσε από τον τύραννο που κυβερνούσε σύμφωνα με
την προσωπική του βούληση καταπατώντας κάθε έννοια δικαιοσύνης.
Οπότε η άσκηση χρηστής διοίκησης αποτελούσε νομιμοποιητικό παράγοντα για την
άσκηση της βασιλικής εξουσίας. Δεν είχε θεσμοθετηθεί η κληρονομική διαδοχή και τους
πρώτους αιώνες ο αυτοκράτορας μπορούσε να προτείνει κάποιον για διάδοχο του, όμως εάν
εκείνος πέθαινε χωρίς να αφήσει διάδοχο τότε ο στρατός αναλάμβανε να εκλέξει κάποιον
στην θέση του. Στην συνέχεια γινόταν η αναγόρευση που επισημοποιούσε την εκλογή του.
Από τον 7ο αιώνα και έπειτα γίνεται η στέψη την αγία Σοφία, με τον πατριάρχη να ευλογεί
τον νέο αυτοκράτορα. Με αυτό τον τρόπο νομιμοποιούνταν και αυτοκράτορες που ανέβηκαν
στον θρόνο με μη νόμιμα μέσα. Επειδή τα φαινόμενα του σφετερισμού ήταν πολύ συχνά από
τον 7Ο αιώνα συνηθίζεται ο αυτοκράτορας να ορίζει συμβασιλέα που τον στέφει ο ίδιος και
συνήθως είναι ο γιός του. Η αντίληψη για την συνέχεια της δυναστείας φαίνεται ότι
εμπεδώθηκε κυρίως από τον 11Ο αιώνα.10

7. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΑΞΙΩΜΑ

Ο αυτοκράτορας ήταν ο βασικός πυλώνας της βυζαντινής έννοιας της τάξης.

Τον προσφωνούσαν «θείο» και θεωρούσαν ότι καθαγιάζει ότι τον περιβάλλει και ότι
είναι η εγγύηση για την διατήρηση της κοινωνικής και πολιτικής συνοχής στην
αυτοκρατορία. Κάθε απόπειρα διασάλευσης της «αυτοκρατορικής τάξης»
θεωρούνταν ιεροσυλία και πράξη που στρέφονταν ενάντια στο θεό και την
ορθοδοξία. Ο υποκινητής τιμωρούνταν αυστηρά με την ευλογία της εκκλησίας. Ο
αυτοκράτορας πιστός χριστιανός και υπηρέτης της διδασκαλίας της εκκλησίας ήταν ο
εγγυητής της τάξης και της ειρήνης στην αυτοκρατορία Μόνο αυτός είχε το δικαίωμα
να διεξάγει πόλεμο για να διαφυλάξει το κράτος και την πίστη από όσους την
επιβουλεύονταν . Θεωρούνταν ότι έδινε τις πλέον ενδεδειγμένες λύσεις στα
προβλήματα δρώντας «κατ’ οικονομία» του αντίστοιχου θεϊκού νόμου. Υπάρχει η
πεποίθηση ότι ρόλος του είναι να διαφυλάξει την καθεστηκυία τάξη των πραγμάτων
που δεν έπρεπε να διασαλευθεί γιατί ήταν σύμφωνη με τον θεϊκό νόμο. Προκειμένου
να νομιμοποιηθεί απόλυτα η αυτοκρατορική εξουσία δίδεται σε αυτήν μεταφυσική
προέκταση που την συνδέει με τον θεό. Με αυτό τον τρόπο ακόμη και οι

10
Παπαγιάννη Ε., Αρναούτογλου Ι., Δημοπούλου Α., κ.ά, Πολιτειακή οργάνωση και κοινωνικές
ομάδες: Πρόσωπα, οικογένεια και περιουσία στο Βυζάντιο, Αθήνα 2015, σ. 143-144

9
 επιτυχημένες εξεγέρσεις ενάντια στον αυτοκράτορα θεωρούνται ότι είναι μέρος της
θείας βούλησης καθώς ο ίδιος δεν είναι ικανός να εκπληρώσει τον προορισμό του.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε το τελετουργικό που περίβαλλε τον αυτοκράτορα.11
Συγκεκριμένη εθιμοτυπία και τελετές αφορούσαν όλες τις πτυχές της δημόσιας και
ιδιωτικής ζωής ξεκινώντας από την στέψη και καταλήγοντας στον θάνατο του, όπως
το προσκύνημα του αυτοκράτορα, η λατρεία της εικόνας του, η απεικόνιση του με
φωτοστέφανο.12

8. ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Το κράτος και η εκκλησία υπήρξαν οι δύο πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίχθηκε
το βυζαντινό οικοδόμημα. Παρότι το κράτος αναφέρεται στην κοσμική εξουσία και η
εκκλησία στην πνευματική, ωστόσο υπάρχει μεταξύ τους βαθιά σχέση αλληλεξάρτησης που
είναι βασικό γνώρισμα του βυζαντινού πολιτισμού. Παρότι υπάρχει η πεποίθηση ότι η
εκκλησία στο Βυζάντιο είναι εξαρτημένη από το κράτος αυτό δεν είναι παρά μία
υπεραπλούστευση μιας πιο πολύπλοκης σχέσης. Ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης
ενσαρκώνουν την ανώτατη εξουσία ο καθένας στον τομέα του και αλληλοεπηρεάζονται. Η
ανώτατη κοσμική εξουσία που εκφράζει ο αυτοκράτορας γίνεται σεβαστή και αποδεκτή από
την εκκλησία ενώ ο αυτοκράτορας ως χριστιανός υπάγεται στην πνευματική καθοδήγηση του
πατριάρχη. Αυτή η αμφίδρομη σχέση δημιουργεί και τον αυστηρό διαχωρισμό των εξουσιών.
Αυτή η αρχή καθιερώθηκε με νόμο και τηρήθηκε και από τα δύο μέρη παρότι κατά καιρούς
έγιναν διάφορες απόπειρες εκατέρωθεν για να διασαλευθεί αυτή η ισορροπία. Και οι δύο
ανώτατοι άρχοντες φρόντιζαν να τηρούνται οι βασικές αρχές που αποτελούσαν την
βυζαντινή κοσμοθεωρία «τάξη και οικονομία».13

9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

11
Γλύκατζη-Aρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, μτφ. Τ.
Δρακοπούλου, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2007. σ.σ.168-171
12
Κουκουζέλη Α. Η πολιτική ιδεολογία του βυζαντινού κράτους, 2001
13
Γλύκατζη-Aρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, μτφ. Τ.
Δρακοπούλου, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2007. σ.σ.155-159

10
 Συνοψίζοντας θα είχα να παρατηρήσω ότι μέσα στην μακραίωνη ιστορία του
Βυζαντίου ο θεσμός του αυτοκράτορα υπήρξε παραδοσιακά παράγοντας σταθερότητας για
την αυτοκρατορία. Σε συνεργασία με την εκκλησία που του παρείχε το πνευματικό και ηθικό
υπόβαθρο που νομιμοποιούσε την εξουσία του και την εξύψωνε στα μάτια του λαού,
δημιούργησαν μια χιλιόχρονη αυτοκρατορία που απόλυτος και αδιαμφισβήτητος ηγέτης ήταν
ο αυτοκράτορας ως φορέας της θεϊκής βούλησης και παρείχε στο κράτος την προστασία του.

10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Beck, H.-G., «Η ρητορική των Βυζαντινών ως έκφρασις του βυζαντινού πνεύματος».

Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, τ. Θ΄, 1965, σσ. 101-112.

Η βυζαντινή χιλιετία, μτφ. Δ. Κούρτοβικ, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1992.

Γλύκατζη-Aρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, μτφ. Τ.

Δρακοπούλου, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2007.

Παπαγιάννη Ε., Αρναούτογλου Ι., Δημοπούλου Α., κ.ά, Πολιτειακή οργάνωση και κοινωνικές
ομάδες: Πρόσωπα, οικογένεια και περιουσία στο Βυζάντιο, Αθήνα 2015.

H
Y
Τριαντάρη, Σ. Α., Η ρητορική, η τέχνη της επικοινωνίας από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο,
P Εκδ. Α. Σταμούλη, Αθήνα 2017.
E
R
LΚουκουζέλη Α. Βυζαντινή παιδεία.
I
Κουκουζέλη
N Α. Η πολιτική ιδεολογία του βυζαντινού κράτους, 2001.
K
Γιαννόπουλος Ιω, Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, τόμος Β’,
"Πάτρα 2000.σσς.338-340
h
t
t
p
s
:
/
/
r
e
p
o
s
i
t
o
r
y
.
k
a
l
l
i 11
p
o
s
12