123 KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2017 ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ

∆ωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Μαθηµατική λογοτεχνία και Εκπαίδευση

- Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο παραµύθι
 Μαθαίνοντας για τους Σ Τ Ο Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι ∆ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ
∆ Ι ∆ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

κινδύνους του διαδικτύου!

Οι ∆Ι Α∆ΡΟΜΕΣ και
η ιστορία της Μαλάλα Γιουσαφζάι
Μαλάλα ονομάζεται το κορίτσι από το Πακιστάν, το οποίο στις 10 Δε- Δε
κεμβρίου του 2014 πήρε το Νόμπελ Ειρήνης στο Όσλο της Νορβηγίας
(έχοντας πιο πριν μιλήσει στην έδρα του ΟΗΕ) για την προσφορά του στον
αγώνα για να έχουν και τα κορίτσια της πατρίδας του το Δικαίωμα στη μάθη-
μάθη
ση, να πηγαίνουν σχολείο και να μορφώνονται. Είχε κάνει, απ’ όσο θυμάμαι,
μεγάλη αίσθηση σε όλον τον κόσμο. Οι Ταλιμπάν είχαν απαγορεύσει τούτο το
Δικαίωμα (ήδη από το 2009), αλλά η Μαλάλα κατόρθωσε μέσω blog και με
ψευδώνυμο να επικοινωνεί με όλον τον κόσμο και κυρίως με το ΒΒC, να δίνει
συνεντεύξεις και πληροφορίες γνωστοποιώντας το πρόβλημα που αντιμετώ-
 πιζαν τα μικρά κορίτσια στο Πακιστάν. Τούτο είχε ως αποτέλεσμα, εμπρός στη
διεθνή κατακραυγή, να καταργηθούν αυτές οι παράλογες και σκοταδιστικές 
απαγορεύσεις. Η Μαλάλα προειδοποιούσε τη Διεθνή Κοινότητα: «Αν δε δώ-
σετε μολύβια στους νέους, θα τους δώσουν όπλα οι τρομοκράτες».
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της αντιφώνησής της κατά την απονομή του
Βραβείου. Η φωνή της ακούστηκε σε κάθε γωνιά της γης: «Αυτό το Βραβείο δεν
είναι μόνο δικό μου. Ανήκει σε όλα εκείνα τα ξεχασμένα παιδιά που θέλουν να
μορφωθούν, σε όλα εκείνα τα τρομαγμένα παιδιά που επιθυμούν ειρήνη, σε όλα
εκείνα τα παιδιά που τους έχουν στερήσει τον λόγο και λαχταρούν την αλλαγή».
Η ιστορία της είναι συγκινητική. Κινδύνευσε να χάσει τη ζωή της όταν οι Τα-
5- 7-
6 8 1
1+

λιμπάν την πυροβόλησαν ενώ βρισκόταν μέσα σε σχολικό λεωφορείο. Σώθηκε ως

εκ θαύματος, κατόπιν φροντίδας που έλαβε σε νοσοκομείο στο Μπέρμιγχαμ της
Βρετανίας.
Το βιβλίο της Rebecca Langston-George, Δικαίωμα στη Μάθηση: Η ιστο-
ρία της Μαλάλα Γιουσαφζάι είναι ένα ηχηρό μήνυμα προς όλες τις συνειδή-
σεις που αγρυπνούν και ενδιαφέρονται για τη μόρφωση των παιδιών, πέρα
από φύλο, χρώμα και θρησκεία. Είναι η φωνή των εκατομμυρίων παιδιών που
έχουν πέσει θύματα της πείνας και της εξαθλίωσης. Και είναι πάντοτε επίκαιρα
τα λόγια που επαναλαμβάνει συχνά: «Ένα παιδί, ένας δάσκαλος, ένα βιβλίο κι
ένα μολύβι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο».
Το βιβλίο Δικαίωμα στη Μάθηση: Η ιστορία της Μαλάλα Γιουσαφζάι, με ει-
κονογράφηση της Janna Bock, κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον εκδοτικό
Από τον τ. Διευθυντή Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Μάνο Σφακιανάκη οίκο Λιβάνη σε μετάφραση από τα αγγλικά της Σοφίας Τζάλη.
και την ψυχολόγο – ψυχοθεραπεύτρια Βέρα Αθανασίου Στηρίζοντας το παιδικό βιβλίο, οι Διαδρομές ουσιαστικά υποστηρίζουν το
δικαίωμα των παιδιών όλου του κόσμου, αγοριών και κοριτσιών, να πηγαίνουν
στο σχολείο και να μορφώνονται.
Καλό καλοκαίρι!
Διαβά Z ου με μαζί!
w w w . p s i c h o g i o s . g r
Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Περίοδος Γ’: Καλοκαίρι 2017
Τεύχος 123
3rd Period: Summer 2017
No 123 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS
Ιανουάριος-Ιούνιος 2017 January-June 2017
Eξαμηνιαία Έκδοση Biannual Publication
(Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ
(2nd Period: 2001-2005, No 61-80
Επισημάνσεις 4 Points
Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60) ∆ Ι ∆ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο 1st Period: 1986-2000, No 1-60) Η εικονογράφος του τεύχους: 6 This Issue’s Illustrator:
Ιδιοκτησία: Owner:
Κριστίν Μενάρ Christine Mesnard
Ελληνικό Τμήμα της ∆ιεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων
για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου
Greek Section of I.B.B.Y. /
Circle of the Greek Children's Book,
Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου: 8 International Children's Book Day:
2 Απριλίου 2017 2nd April 2017
Σωματείο μη-κερδοσκοπικό a Greek non-profit union
της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου by Loty Petrovits-Androutsopoulou
Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens
kyklos@greekibby.gr kyklos@greekibby.gr Το Μήνυμα της ∆ιεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων 10 Message of the International Organisation
Εκδότης & Διευθυντής: Publisher & Director:
για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ) of Books for Youth (IBBY) for
Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου [2.4.2017] International Children's Book Day [2.4.2017]
του Sergey Makhotin by Sergey Makhotin
Yπεύθυνοι Ύλης: Editors:
Aγγελική Βαρελλά Angeliki Varella Απονομή Βραβείων του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ 12 Awards Committee of the Greek IBBY Section
Ελένη Ηλία Helen Ilia του Γιάννη Σ. Παπαδάτου by Yiannis Papadatos
Τασούλα Τσιλιμένη Tassoula Tsilimeni
Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία και οι παράγοντες 15 Children's modern literature and the factors
Συντακτική Επιτροπή: Editorial Committee: που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην εξέλιξή της that contributed to its development
Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
e-mail: angeliki.varella@gmail.com e-mail: angeliki.varella@gmail.com
Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Η λογοτεχνία ως μαθητεία ζωής! 21 Literature as an apprenticeship for life!
Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
Βαγγέλης Ηλιόπουλος (Β.Η.), 210.6640151, Vangelis Iliopoulos (V.I.), 210.6640151,
e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com
Τα «Προσφυγοτράγουδα» και «Ο Αθέριστος Ιούνης 26 Refugee songs and «Unreaped June
Κωνσταντίνος ∆. Μαλαφάντης (Κ.∆.Μ.), 210.3688082, Konstantinos D. Malafantis (K.D.Μ.), 210.3688082,
– ∆ίστομο,1944»: ∆υο ποταμοί πόνου και δακρύων! – Distomo, 1944»: Two rivers of pain and tears!
6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.),
Iro Papamoschou (Ι.P.), e-mail: iro_papam@yahoo.gr
Loty Petrovits (L.P.),
Βιβλιακή παράδοση στην οικογένεια 31 Family biblical traditions
τoυ Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr
Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), Μαθηματική λογοτεχνία: 34 Mathematic literature: A new literary genre?
2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Ένα νέο λογοτεχνικό είδος; Μια εκπαιδευτική πρόταση; An educational approach?
Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 της Ελένης Κονταξή by Eleni Kontaxi
Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr

Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: Book web sites:

Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο παραμύθι 45 From Andersen to the contemporary fairy tale
της Μαρίας Μιχαηλίδου by Maria Michailidou
ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr
ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr Βιβλιοπαρουσιάσεις (39 τίτλοι) 55 Book Presentations (39 titles)
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙ∆ΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr
Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr
Η δημιουργία βιβλιογέφυρας ως πρόθεση 72 The creation of a books bridge,
ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙ∆ΙΚΗΣ “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH
του συγγραφέα και τα σχετικά προβλήματα the author's intention and relative issues
ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου by Loty Petrovits-Androutsopoulou
Εικόνα Εξωφύλλου: Cover Illustration: Η παιδική ηλικία στο ποιητικό έργο του Γιάννη Ρίτσου 80 Childhood in the poetic work of Yiannis Ritsos
Από το προσωπικό αρχείο From the illustrator's Christine Mesnard – ∆ιαχρονικές διαστάσεις και σύγχρονες προεκτάσεις – Diachronic dimensions and modern extensions
της εικονογράφου Κριστίν Μενάρ personal archive της Ανδρούλας Σάββα by Androula Savva
Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Marketing, Public Relations and Advertisments: Συνέντευξη της Αργυρώ Πιπίνη 89 An interview with Argyro Pipini
Λία Καπότη, 210.2804.849 Lia Kapoti, 210.2804.849 από την Αγγελική Βαρελλά by Angeliki Varella
e-mail: lkapoti@psichogios.gr e-mail: lkapoti@psichogios.gr

Επικοινωνία: Communication:
Μια πρόταση διδακτικής προσέγγισης με βάση 92 A proposal for an approach to teaching
τη συναλλακτική θεωρία της Louise Rosenblatt a picture book based on Louise Rosenblatt's
Εκδ. Ψυχογιός A.E. Psichogios Publications S.A. σε ένα εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο Reader-Response theory
Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi
της Μεταξούλας Μανικάρου by Metaxoula Manikarou
Τηλ.: 210.2804.800 Τel.: 210.2804.800

Eπιμελητής περιοδικού: Copy editor:

Ορίζοντας το graphic novel: Μια θεωρητική προσέγγιση 101 Defining the graphic novel: A theoretical approach
Πέτρος Γιαρμενίτης Petros Yarmenitis
της Αναστασίας Ι. Ζέζου by Anastasia I. Zezou

DTP: DTP:
«Ορφανά» βιβλία: Πιπίνα Τσιμικάλη 109 “Orphan” Books: Pipina Tsimikali
Σπυριδούλα Βονίτση Spyridoula Vonitsi του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 2 φορές τον χρόνο, DIADROMES is published twice a year Βιβλιογραφικά Σημειώματα 110 Bibliographic Notes
τους μήνες Iούνιο και ∆εκέμβριο in June and December του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου by V. D. Anagnostopoulos
Νέα 116 News
Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του The reproduction or copy of the contents or structure of this
περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια magazine, in whole or in part, is prohibited without the written Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές 134 Submission Guidelines
του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του. authority of the publisher, who retains all rights.

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους.

The undersigned articles express the personal opinions of their authors.
ε π ι σηµάνσ ε ι ς επισηµάνσεις
επισηµάνσεις ε πισ ηµάνσ εις επισηµάνσεις
επισηµάνσεις
Eντυπώσεις και επισημάνσεις — Ομαδικά παιχνίδια με αφορμή κάποιο βι-
βλίο.
από το 2 ο Φεστιβάλ παιδικού — Ποικίλα εργαστήρια: διαδραστικά, βιωμα-
και εφηβικού βιβλίου στον Βόλο τικά, ζωγραφικής, μουσικής, χειροτεχνίας,
δημιουργίας ιστοριών με αφορμή συγκε-
Με πλουσιότατο πρόγραμμα και μεγάλη συμμετοχή παιδιών και ενηλίκων κριμένα βιβλία, δημιουργικής γραφής, κ.ά.
πραγματοποιήθηκε το 2ο Φεστιβάλ παιδικού και εφηβικού βιβλίου, που δι- — Προσεγγίσεις σε βιβλία γνώσεων, σε βι-
οργάνωσε με περισσή δεξιότητα η Ένωση Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων βλία για παιδιά με ειδικές ανάγκες, σε
Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Βόλου, στο Πο- βιβλία με θεματολογία πάνω σε συγκε-
λιτιστικό Κέντρο Νέας Ιωνίας Βόλου, το διάστημα 6-9 Απριλίου του 2017. κριμένα κοινωνικά προβλήματα, αντικοι-
Ο παράλληλος τίτλος του Φεστιβάλ ήταν: «Μιλάμε, γράφουμε, παίζουμε, νωνικές συμπεριφορές και θέματα επι-
εκφραζόμαστε δημιουργικά». Έτσι, από το πρωί της Πέμπτης 6/4 έως και το καιρότητας.
απόγευμα της Κυριακής 9/4 πραγματοποιήθηκαν 86 συναντήσεις με συγγρα- — Αφηγήσεις ιστοριών/παραμυθιών με συ-
φείς και άλλους ειδικούς –για παιδιά οι περισσότερες, αρκετές όμως αφορού- γκεκριμένους εκπαιδευτικούς και παιδα-
σαν και τους μεγάλους– με ποικίλα επιμέρους θέματα και στόχους. Πιο συγκε- γωγικούς στόχους ή απλώς για την τέρ-
κριμένα, έλαβαν χώρα: ψη των μικρών και μεγάλων ακροατών.

 4 — Παρουσιάσεις βιβλίων από τους δημιουργούς τους, ομιλίες ειδικών επί των
θεμάτων των βιβλίων αυτών και συζητήσεις με το κοινό, νεανικό ή/και ενη- Πολλά τα αξιοθαύμαστα του φετινού Φεστιβάλ. Τα κυριότερα ήσαν: 5 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
λίκων. ✓ η άρτια οργάνωση, ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

— Συναντήσεις με θέμα τον τρόπο δημιουργίας και παραγωγής του βιβλίου.
— Θεατρικοί διάλογοι, θεατρικά παιχνίδια, δραματοποιήσεις, θεατρικές απο-
δόσεις και αναπαραστάσεις παραμυθιών και μικρών ιστοριών, διδασκαλία
της παιδαγωγικής του θεάτρου και του αυτοσχεδιασμού, κουκλοθέατρο,
κ.ά.
✓ η εντυπωσιακή συνεργασία όλων των φορέων και των ατόμων που πήραν
μέρος με οποιονδήποτε τρόπο,
✓ ο μεγάλος αριθμός χορηγών, υποστηρικτών, εθελοντών και «αφανών ηρώ-
ων» που συνέβαλαν στην επιτυχία του,
✓ η ευρεία δημοσιότητα των εκδηλώσεων,
✓ η γενναιόδωρη φιλοξενία των συμμετασχόντων στις εκδηλώσεις.

Θερμότατα συγχαρητήρια οφείλονται στους διοργανωτές και στους συντε-

λεστές που βοήθησαν στην πραγματοποίηση του Φεστιβάλ. Ιδιαίτερα δε
στον φιλόλογο-συγγραφέα κ. Διονύση Λεϊμονή και στην αν. καθηγήτρια του
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Τασούλα Τσιλιμένη, οι οποίοι με περισσή ζέση
πρωτοστάτησαν επιμελούμενοι το πρόγραμμα και φροντίζοντας για την άρτια
εκτέλεσή του.
Τα αποτελέσματα του «άθλου» αυτού ίσως να μη γίνουν αμέσως ορατά.
Ελπίδα όλων μας όμως είναι, το εντυπωσιακό αυτό ψυχαγωγικό και παιδαγω-
γικό πανηγύρι, με τις ποικίλες προσεγγίσεις και δράσεις γύρω από το βιβλίο,
να επιτύχει τον τελικό επιθυμητό στόχο του: Να οδηγήσει τα παιδιά από το
παιχνίδι στη φιλαναγνωσία, δημιουργώντας πραγματικούς αναγνώστες, διά
βίου λάτρεις της ανάγνωσης, οι οποίοι θα απολαμβάνουν τα πολύτιμα και
αναντικατάστατα δώρα της επαφής με τον γραπτό λόγο και ιδιαίτερα με τη
λογοτεχνία.
Λ.Π.-Α.
 η εικονογράφος Βραβεία του Ελληνικού
Τμήματος της ΙΒΒΥ
του τεύχους

KΡΙΣΤΙΝ ΜΕΝΑΡ
(CHRISTINE MESNARD)
Γεννήθηκα τον Γενάρη του 1987. Μεγα-
λωμένη από Γαλλίδα μητέρα και Έλλη-
να πατέρα έμαθα να ανοίγω το μυαλό
μου στο διαφορετικό. Επέλεξα λοιπόν
να σπουδάσω στη Σχολή Καλών Τε-
χνών και να φτιάξω τη ζωή μου μέσα
από την τέχνη. Στην πορεία έγινα μη-
τέρα, απέκτησα δύο υπέροχα παιδιά

ΜΕ ΠΟΛΥΧΡΩΜΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ, ΑΠΟ 8 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 56

και μετέφερα τις ζωγραφιές μου από το

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 10 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 288

ατελιέ της Σχολής στο σαλόνι του σπιτιού μου, με συντροφιά την οικογένειά
6 μου. Με σύζυγο εικονογράφο και δύο μικρά παιδιά στο σπίτι το παραμύθι με
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ παρέσυρε γρήγορα στον μαγικό του κόσμο. Τα πρώτα μου βιβλία, Η Γιασεμιά
και τ’ αστεράκια και Τα μυρμηγκοκαμώματα του Μελή, κυκλοφορούν από τις
εκδόσεις κόκκινη κλωστή δεμένη.

ΕΠΑΙΝΟΣ ΕΒΓΕ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 400

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΑΠΟ 12 ΕΤΩΝ, ΣΕΛ. 352

 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙ∆ΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
2 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2017
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Η
Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορ-
τάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, την
ημέρα που γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός πα-
ραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Την καθιέρω-
σε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα
(Ιnternational Board on Books for Young People –
ΙΒΒΥ) το 1966. Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό
ΙΒΒ
εθνικό τμήμα της οργάνωσης αυτής ετοιμάζει ένα μήνυμα και
μια αφίσα, που διανέμονται σε ολόκληρο τον κόσμο, με σκοπό να τονίσουν
την αξία των βιβλίων και της ανάγνωσης και να ενθαρρύνουν τη διεθνή συ-
νεργασία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της λογοτεχνίας για παιδιά και
νέους.
Το 2017 υπεύθυνο για το υλικό του εορτασμού είναι το Τμήμα της Ρωσίας.
Το μήνυμα έγραψε ο ταλαντούχος ποιητής και συγγραφέας παιδικών βιβλίων
Sergey Makhotin. Γεννήθηκε στο Sochi το 1953 και κατοικεί στην Αγία Πε-
τρούπολη. Έχει γράψει περισσότερα από 20 βιβλία για παιδιά και νέους και
έχει αποσπάσει βραβεία και διακρίσεις. Παράλληλα με τη συγγραφή βιβλίων
έχει δημοσιεύσει κείμενα σε παιδικά περιοδικά και ασχολείται με ραδιοφωνικά
προγράμματα για παιδιά.
Την αφίσα φιλοτέχνησε o διακεκριμένος καλλιτέχνης Mikhail Fedorov,
υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Εικονογράφησης Χανς Κρίστιαν Άντερ-
σεν 2016. Γεννήθηκε το 1941 και σπούδασε στη Μόσχα. Ως σήμερα έχει ει-
κονογραφήσει περισσότερα από 90 βιβλία, έχει τιμηθεί με περισσότερα από
30 εθνικά και διεθνή βραβεία, ενώ έργα του έχουν περιληφθεί σε πάμπολλες
εκθέσεις ανά τον κόσμο.
Σε όλες τις χώρες, τα παιδιά, οι συγγραφείς, οι εικονογράφοι, οι μεταφρα-
στές, οι βιβλιοθηκάριοι, οι εκδότες και οι εκπαιδευτικοί γιορτάζουν την παγκό-
σμια αυτή ημέρα με διάφορες εκδηλώσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, βιβλιοπω-
λεία, πλατείες και άλλους χώρους, δείχνοντας έτσι την αγάπη και το ενδιαφέρον
τους για τα βιβλία και το διάβασμα.
Στην Ελλάδα, όπως κάθε χρόνο, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος
του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου φρόντισε να μεταφραστεί το μήνυμα στα
ελληνικά, παροτρύνοντας τους φορείς που ενδιαφέρονται για τα παιδιά και τα
βιβλία τους να συμβάλουν στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού
Βιβλίου. Η αφίσα με το μήνυμα τυπώθηκε στα ελληνικά με χορηγό τις εκδό-
σεις Πατάκη και διανεμήθηκε με τη φροντίδα τους.

Η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, 2017
 σου μοιάζει. Συναντά τα ίδια προβλήματα και τ’ αντιμετωπίζει με σύνεση. Κά-
TO MΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ποιος άλλος από τους χαρακτήρες δεν σου μοιάζει καθόλου, θέλεις όμως να
ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ (ΙΒΒΥ) δοκιμάσεις τον ρόλο του, να νιώσεις γενναίος και πολυμήχανος σαν εκείνον.
Όταν ένα αγόρι ή ένα κορίτσι λέει: «Δεν μ’ αρέσει να διαβάζω!», με κάνει
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ και γελάω! Δεν τα πιστεύω αυτά τα παιδιά. Σίγουρα τρώνε παγωτά, παίζουν
παιχνίδια, παρακολουθούν ενδιαφέρουσες ταινίες. Με άλλα λόγια, τους αρέ-
ΠΑΙ∆ΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ [2.4.2017] σει να περνούν καλά. Και το διάβασμα δεν είναι μόνο μια επίπονη δουλειά
που οδηγεί στην ανάπτυξη των συναισθημάτων και της προσωπικότητάς μας,
«ΑΣ ΜΕΓΑΛΩΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ...» αλλά πρώτ’ απ’ όλα είναι ευχαρίστηση.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο γράφουν τα έργα τους οι συγγραφείς παιδικών
Sergey Makhotin
βιβλίων.
(Ρωσία) Μετάφραση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Ό
ταν ήμουν μικρό παιδί, μου άρεσε να χτίζω σπίτια με κύ-
βους και παιχνίδια όλων των ειδών. Για στέγη χρησιμοποι-
ούσα συχνά ένα βιβλίο με εικόνες. Στα όνειρά μου τρύπω-
να στο σπίτι, ξάπλωνα σ’ ένα κρεβάτι καμωμένο από σπιρτό-
 10
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
κουτο και κοιτούσα τα σύννεφα ή τον έναστρο ουρανό – ανάλο
γα με την εικόνα που προτιμούσα.
ανάλο- 11 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Ακολουθούσα από διαίσθηση τον κανόνα της ζωής κάθε παιδιού που προ-
σπαθεί να δημιουργήσει για τον εαυτό του ένα άνετο και ασφαλές περιβάλ-
λον. Κι ένα παιδικό βιβλίο με βοήθησε στ’ αλήθεια να τα καταφέρω.
Έπειτα μεγάλωσα, έμαθα να διαβάζω, κι ένα βιβλίο στη φαντασία μου άρ-
χισε να φαίνεται περισσότερο σαν μια πεταλούδα ή ακόμα και σαν ένα πουλί,
παρά σαν μια στέγη σπιτιού. Οι σελίδες του έμοιαζαν με φτερά που θρόιζαν.
Θαρρείς και το βιβλίο έστεκε στο περβάζι έτοιμο να πετάξει έξω από το ανοι-
χτό παράθυρο σε άγνωστους τόπους. Το έπαιρνα στα χέρια μου, άρχιζα να το
διαβάζω κι εκείνο καταλάγιαζε. Τότε ορμούσα εγώ σε άλλες χώρες και κό-
σμους, ξανοίγοντας τον χώρο της φαντασίας μου.
Τι χαρά να κρατάει κανείς ένα νέο βιβλίο στα χέρια του! Στην αρχή δεν ξέ-
ρεις τι λέει το βιβλίο. Αντιστέκεσαι στον πειρασμό να κοιτάξεις την τελευταία
του σελίδα. Και τι όμορφα που μυρίζει! Αδύνατον να αναλύσεις τη μυρωδιά
στα συστατικά της: το τυπογραφικό μελάνι, την κόλλα… Όχι, δε γίνεται! Η
μυρωδιά του βιβλίου είναι ιδιαίτερη, συναρπαστική και μοναδική. Οι άκρες σε
μερικές σελίδες μπορεί να έχουν κολλήσει, λες και το βιβλίο δεν έχει ξυπνήσει
ακόμα. Ξυπνάει όταν αρχίζεις να το διαβάζεις.
Μεγαλώνεις και ο κόσμος ολόγυρα γίνεται περισσότερο σύνθετος. Αντι-
μετωπίζεις ερωτήματα που ακόμα και οι μεγάλοι δεν μπορούν να τα απαντή-
σουν. Ωστόσο είναι πολύ σημαντικό να μοιραστείς τις αμφιβολίες
και τα μυστικά σου με κάποιον. Και νά που ένα βιβλίο έρχε--
ται πάλι να σε βοηθήσει. Πολλοί από μας έχουν πιάσει τον
εαυτό τους να συλλογίζεται: Για μένα γράφτηκε αυτό το
βιβλίο! Και ο ήρωας που προτιμάς, φαίνεται ξαφνικά να
 ωστόσο και ελάχιστες περιπτώσεις
AΠΟΝΟΜΗ ΒΡΑΒΕΙΩΝ όπου αναδύθηκαν, κυρίως σε μυθι-
στορήματα για εφήβους, επιτυχη-
ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ μένοι πειραματισμοί αφενός στους
τρόπους αφήγησης και αφετέρου
ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ, 1 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2017 στην τολμηρότητα των θεμάτων, και
μάλιστα σε βιβλία που πιστεύω ότι
θα συζητιούνται μέσα από άρθρα και
Γιάννης Σ. Παπαδάτος
Επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου μελέτες στο άμεσο μέλλον.
Από την άλλη πλευρά πάντως,
διαπιστώθηκε πως και το 2016 εκδό-

Α
ναφέρει ο Ελύτης στον Μικρό Ναυτίλο: «Η ποίηση είναι μία όπως ένας θηκαν πολλά βιβλία δίχως ιδιαίτερη
είναι ο ουρανός. Το θέμα είναι από πού βλέπει κανείς τον ουρανό. Εγώ θεματική ανανέωση και διεύρυνση,
τον έχω δει από καταμεσής της θάλασσας». Έτσι κι εμείς ως Κριτική με τα ίδια μονότονα γεγονότα της
Επιτροπή, θα έλεγα πως τρεις μήνες τώρα, όσο δηλαδή κράτησε το διάβασμα επικαιρότητας ως πηγές άντλησης
των βιβλίων, προσπαθήσαμε να τον κοιτάξουμε από την πλευρά της παιδικής της θεματολογίας. Τούτο βέβαια δεν
ψυχής. Γιατί, ανεξάρτητα από την όποια ποιότητα των βιβλίων, το να προσπα- είναι απαγορευτικό αναφορικά με
θείς αφενός να μιλήσεις στα παιδιά και να τα κάνεις να απολαύσουν την ανά- την ποιότητα. Θα λέγαμε όμως, πως
 12 γνωση, και αφετέρου να δεις, με μπόλικη δόση ψευδαίσθησης, αν αυτό πράγ- τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται
ένας νεοδιδακτισμός, τόσο στη θε-
13 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ ματι συμβαίνει, δεν είναι απλώς μια ενδιαφέρουσα υπόθεση – είναι και μαγική. ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

Προσπαθήσαμε λοιπόν να διαβάσουμε τα βιβλία από την πλευρά των παιδιών,
όσο κι αν αυτό είναι αρκετά δύσκολο, απλούστατα γιατί δεν είμαστε παιδιά.
Κοντά στην ανάγνωση αυτή βέβαια, πλάι στην κρίση μας, πρυτάνευσε η λο-
γοτεχνικότητα των κειμένων, η καλή χρήση της γλώσσας, η πρωτοτυπία του
θέματος. Θέλω να πιστεύω ότι κάναμε το καλύτερο, δεδομένου ότι τα μέλη
της Επιτροπής είναι επαρκείς αναγνώστες και αναγνώστριες και με σημαντική
σχετική δουλειά στον χώρο τους.
Πριν πολλά χρόνια, σε μια συνέντευξη για το περιοδικό Επιθεώρηση Παι-
δικής Λογοτεχνίας, η αείμνηστη Τ. Σταύρου, σε ερώτησή μου είχε απαντήσει
με σιγουριά: «Μόνο η λογοτεχνία για νέους έχει μέλλον». Δεν ξέρω αν έχει
επαληθευτεί, αλλά ένα γεγονός που μας εξέπληξε ήταν ότι τα βιβλία παραγω-
γής του 2016, παρά τις μέρες που διαβιούμε, ήσαν περισσότερα από αυτά της
παραγωγής του 2015. Επίσης, ένα γεγονός που μας χαροποίησε είναι ότι τα
βιβλία που εκδόθηκαν προέρχονται από περισσότερους –μικρούς και μεγά-
λους– εκδοτικούς οίκους.
Αυτή λοιπόν η σχετικά πλούσια παραγωγή παρουσιάστηκε με δύο πρόσω-
πα. Από τη μια πλευρά, με αρκετά πολύ καλά και με εξαιρετική εικονογράφη-
ση βιβλία για όλες τις κατηγορίες, γεγονός που μας δυσκόλεψε στην κατάρτι-
ση της βραχείας λίστας αλλά και στην απονομή των βραβείων. Τα βιβλία είχαν
ως θεματική την καθημερινότητα του παιδιού και του εφήβου, τη σχέση τους
με την οικογένεια και το σχολείο, την περιρρέουσα κοινωνική ατμόσφαιρα,
τη συναισθηματική τους κατάσταση σε ρεαλιστικά πλαίσια, μηδέ εξαιρουμέ-
νης της φαντασίας και ενίοτε του μαγικού ρεαλισμού ως τρόπου αφήγησης.
Τα εκφραστικά και λογοτεχνικά μέσα ήσαν λίγο-πολύ δοκιμασμένα. Υπήρξαν
ματολογία όσο και στην αποτύπωσή
της, ο οποίος πολύ συχνά οδηγεί σε
μονοτονία και επαναλήψεις. Τα βι-
βλία-σειρές με κείμενο μερικών εκα-
τοντάδων λέξεων, σε συνδυασμό με
μια μέτρια λογοτεχνικότητα κι έναν
φανερό ή και υποφώσκοντα διδακτισμό, δεν περιποιούν τιμή στη λογοτεχνία.
Η θεματολογία των βιβλίων αυτών έχει ως προφανή σκοπό να «διδάξει» τα
παιδιά και εν πολλοίς να καταστήσει τα βιβλία εργαλεία ευαισθητοποίησης
μέσω των οποίων οι ενήλικες θα «καθοδηγήσουν» τα παιδιά ώστε να διαμορ-
φώσουν στάσεις και συμπεριφορές.
Βασικά θέματα που απασχόλησαν τους συγγραφείς το 2016 ήταν το προ-
σφυγικό και η μετανάστευση μαζί με την αποδοχή της διαφορετικότητας.
Σημαντικά, δίχως αμφιβολία, θέματα, ο τρόπος χειρισμού των οποίων όμως
οδηγεί σε κάποιους προβληματισμούς: Πόση μελαγχολία, στενοχώρια και
ανασφάλεια μπορεί να εισπράξει ένα παιδί και σε πόσες παραλλαγές; Μήπως
η πολλή ενασχόληση οδηγεί τελικά στην απάθεια; Επίσης, η υπερβολική χρή-
ση αποσπασμάτων, στίχων, αποφθεγμάτων από συγγραφείς, η διακειμενικό-
τητα εντέλει, που όπως λέει χαρακτηριστικά ο Ριφατέρ κρύβει την αλήθεια
των κειμένων, τις περισσότερες φορές δεν δένει λειτουργικά με το κείμενο,
μπορεί μάλιστα να προκαλέσει και φαινόμενα αναγνωστικής απορρύθμισης.
Παρ’ όλα αυτά, οφείλω να πω πως ορισμένα από τα συγκεκριμένα βιβλία κρί-
νονται αξιόλογα.
Ένα άλλο κεφάλαιο συζήτησης σχετίζεται με τα είδη: α) Εντύπωση προ-
 καλεί η απουσία του διηγήματος, όπως επίσης και του ιστορικού μυθι μυθι-
στορήματος που άλλοτε εμφανιζόταν συχνότατα. Αντίθετα, ολοένα Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
και περισσότερο εμφανίζονται τα είδη της μικρής ιστορίας και της
παραμυθικής ιστορίας με στοιχεία μεταμυθοπλασίας. β) Σύμ Σύμ- ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ
φωνα με τους μελετητές, ένα βιβλίο γνώσεων είναι έγκυρο και
αξιόπιστο όταν, μαζί με το κείμενο και την όποια μορφή του,
περιλαμβάνει στο τέλος του πληροφορίες αναφορικά με τις
ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ
πηγές άντλησης των δεδομένων του. Μια τέτοια εικόνα
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
θα βοηθήσει τόσο τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
όσο και τα παιδιά, μιας και βασικός σκοπός ενός βιβλίβιβλί-
ου γνώσεων είναι η παρώθηση σε περαιτέρω έρευνα. Με

Έ
βάση τούτη την παρατήρηση, σχεδόν όλα (με εξαίρεση χουμε ασφαλώς απομακρυνθεί από την προ τριών και πλέον δεκαετιών
ελαχίστων) αδικούνται διότι, αν και είναι αρκετά καλά κείκεί- κατάσταση, όταν δηλαδή θεωρούσαν ορισμένοι, ελαφρά τη καρδία, την
αξιοπι-
μενα, δεν παρέχουν πιστοποιητικά εγκυρότητας και αξιοπι ελληνική παιδική λογοτεχνία υποβαθμισμένη και στην καλύτερη εκδοχή
στίας. γ) Αναφορικά με τα εικονοβιβλία, τα λεγόμενα picture της ως διδακτική ή παιδαγωγούσα γραφή. Έχουν γίνει από τότε βήματα πολ-
books, διαπιστώθηκε ότι συγχέονται συχνά με το καθαρά λά, θαρραλέα και επαινετά σχετικά με την ποιότητά της, τη θεματολογία, την
εικονογραφημένο βιβλίο. Στο εικονογραφημένο βιβλίο, η ιδεολογία, και αυτό καθαυτό το παιδικό βιβλίο, ως καθαρή λογοτεχνία αλλά
εικονογράφηση είναι αφηγηματικού τύπου: πρόκειται και ως βιβλίο γνώσεων. Πιστεύω ότι αξίζει να αναφερθούμε, έστω συνοπτικά,
 14 για δύο διαφορετικές μορφές λόγου που ταυτίζοταυτίζο-
νται – στο εικονοβιβλίο, η εικονογράφηση είναι
στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία, η οποία αναπτύσσεται κι επιβιώνει μέσα σε 15 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ ένα περιβάλλον όχι πάντοτε ευνοϊκό για αυτήν. Πώς μπορεί άλλωστε να μένει ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ερμηνευτικού τύπου: πρόκειται για δύο μορφές η πνευματική και πολιτιστική κίνηση έξω από το κοινωνικό και ψυχολογικό
λόγου που δεν ταυτίζονται. Είναι δυνατόν η ει- κλίμα που δημιούργησε η οικονομική κρίση;
κονογράφηση να συμπληρώνει ουσιαστικά τον Θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε ορισμένα κύρια σημεία και παρά-
κειμενικό λόγο, ακόμη και να τον ανατρέπει. γοντες που συνέβαλαν και συμβάλλουν στην εξέλιξή της:
Ως Επιτροπή πιστεύουμε ότι το είδος αυτό δεν
έχει αναπτυχθεί ικανοποιητικά στη χώρα μας.
κά-
Φίλες και φίλοι, δεν είναι στις προθέσεις μας να κά
συγγρα-
νουμε υποδείξεις προς τους εκδότες ούτε προς τους συγγρα
φείς. Η άποψή μας, τόσο η εμπειρική όσο και η θεωρητική, είναι αυτή
την οποία καταθέτουμε. Τους μεν πρώτους, τους ευχαριστούμε επειδή δεν
φείδονται εξόδων εκδίδοντας βιβλία ως επί το πλείστον υψηλής αισθητικής,
πολλά μάλιστα χάρμα οφθαλμών. Ως γνωστόν, το βιβλίο πέρα από κείμενο
είναι και αντικείμενο που σε προδιαθέτει να το διαβάσεις. Τους δε δεύτερους,
τους ευχαριστούμε επειδή κρατούν το βιβλίο για παιδιά και εφήβους ζωντανό,
και μάλιστα σε διαρκώς αύξουσα ροή. Έτσι κι αλλιώς, οι προαναφερθείσες πα-
ρατηρήσεις επ’ ουδενί έχουν στόχο –αλλά και αντικειμενικά δεν μπορούν– να
ξεπεράσουν ή να ποδηγετήσουν τη συγγραφική γραφίδα.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να εκφράσω εκ μέρους των μελών της Κριτικής
Επιτροπής ευχαριστίες προς το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελ-
ληνικού Παιδικού Βιβλίου, ένα σωματείο από τα πλέον ζωντανά και ενεργά
στη χώρα μας, με ουσιαστική και δημιουργική δουλειά σε πολλούς χώρους,
για την εμπιστοσύνη που έδειξε προς εμάς και τις διευκολύνσεις που μας πα-
ρείχε. Ευχαριστίες εκφράζουμε βέβαια και προς όλους εσάς που βρίσκεστε σή-
μερα εδώ.
 1. Αν σήμερα εξακολουθούμε να μιλούμε για ανθηρή συνέχιση της παιδικής γου και μπορώ να βεβαιώσω ότι ο
λογοτεχνίας, έτσι όπως εξελίχθηκε από τη μεταπολίτευση και ύστερα, δη- ευγενής συναγωνισμός που ανα-
λαδή εδώ και 45 χρόνια, τούτο κρίνεται τόσο από την ποσότητα όσο και πτύσσεται μεταξύ των τάξεων και
από την ποιότητα της εκδοτικής παραγωγής. Η ελληνική παιδική/νεανική των σχολείων είναι εντυπωσια-
λογοτεχνία έχει ρίζες βαθιές που αρδεύονται διαχρονικά από την προσφο- κός, πιστεύω δε και καρποφόρος.
ρά πολλών, κυρίως συγγραφέων, εκδοτών, εκπαιδευτικών, βιβλιοθηκονό- Ανοίγονται νέοι ορίζοντες δρά-
μων, πνευματικών σωματείων, κ.ά. Και για να ερμηνεύσουμε το σήμερα σης για τους μαθητές, νέες και-
οφείλουμε να γνωρίζουμε όσους βοήθησαν και πρωτοστάτησαν στην οι- νοτόμες πρωτοβουλίες, και δημι-
κοδόμηση κατάλληλων συνθηκών ανάπτυξης και διάδοσης του παιδικού ουργούνται φιλικές συνθήκες για
βιβλίου ήδη από την πρώιμη περίοδο του 18ου αι. έως και την εποχή μας. τη φιλαναγνωσία.
Γι’ αυτό και θεωρώ ότι είναι απόλυτα αναγκαία η συγγραφή μιας πλήρους
5. Πεποίθησή μου είναι πως ό,τι
και επικαιροποιημένης Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Δεν
συμβαίνει στην κοινωνική και
μπορούμε να ατενίζουμε με πίστη και αγαθές προσδοκίες το μέλλον χωρίς
πολιτιστική μας ζωή οφείλεται
τη γνώση του παρελθόντος.
σε ιστορικά αίτια και δεν αποτε-
2. Η ιστορική συνέχεια δημιουργεί την παράδοση η οποία ενυδατώνει –επι- λεί τυχαίο γεγονός. Εννοώ ότι με
τρέψτε μου την έκφραση– το πρόσωπο της παιδικής λογοτεχνίας και λι- την ίδρυση του ΕΚΕΒΙ (Εθνικού
παίνει τις ρίζες της. Υπάρχει ισχυρή παράδοση στο παιδικό βιβλίο, παρά- Κέντρου Βιβλίου) πριν από 20
δοση στην οποία η συμβολή της γυναίκας συγγραφέως, λόγω της αυξημέ- και πλέον χρόνια άλλαξε άρδην ο
16 νης ευαισθησίας και του μητρικού της φίλτρου, είναι πολύ σημαντική για μορφωτικός, πολιτιστικός και βι- 17 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
τα παιδιά, τη μόρφωση και την ψυχαγωγία τους. Και ασφαλώς υπερέχουν βλιακός χάρτης της εκπαίδευσης ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

ποσοστιαία, καλύπτοντας τα 2/3 του συνολικού αριθμού των συγγραφέων
που γράφουν για παιδιά. Ας θυμηθούμε κάποια ονόματα: Πηνελόπη Δέλτα,
Ιουλία Δραγούμη, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Αντιγόνη Μεταξά, Πηνελόπη Μα-
ξίμου, Πιπίνα Τσιμικάλη, Τατιάνα Σταύρου, Γεωργία Ταρσούλη, κ.ά. Πολλά
οφείλονται βέβαια στους άνδρες συγγραφείς και παιδαγωγούς, που στήρι-
ξαν παντοιοτρόπως το παιδικό βιβλίο. Χάριν δικαιοσύνης θα αναφέρω τους:
Γεώργιο Βιζυηνό, Λέοντα Μελά, Γρηγόριο Ξενόπουλο, Ζαχαρία Παπαντω-
νίου, Πέτρο Πικρό, Βασίλη Ρώτα, Στέλιο Σπεράντσα, Γιώργη Κρόκο, κ.ά.
3. Η οικογένεια είναι εξ ορισμού το λίκνο προστασίας και ανατροφής κάθε
παιδιού. Σε αυτήν οφείλεται κατά κύριο λόγο ο μεγάλος ή μικρός βαθμός
φιλαναγνωσίας των παιδιών, η –πολύ καλή, καλή ή μέτρια– σχέση του παι-
διού με το βιβλίο. Η σχέση αυτή εξαρτάται πρωτίστως από την εκτίμηση
και τον θαυμασμό που δείχνουν οι γονείς προς τα βιβλία και ιδιαίτερα προς
τα βιβλία των παιδιών τους. Η σύγχρονη ελληνική οικογένεια και κυρίως οι
νέοι γονείς, παρά τις όποιες δυσκολίες, κυρίως οικονομικές, έχουν εγκολ-
πωθεί την αλήθεια αυτή με πολλή ζέση και πίστη, γεγονός που ενισχύει
τη φιλαναγνωσία όχι μόνο ως ατομικό αγώνισμα αλλά και ως πολιτιστικό
κύμα γενικότερα για την παιδική ηλικία και το βιβλίο.
4. Στο έργο της οικογένειας έρχεται να «ακουμπήσει» και το έργο του σχο-
λείου, να εποικοδομήσει παρέχοντας αγωγή και μόρφωση. Είναι πάμπολλα
τα παραδείγματα των σχολείων με τους ένθερμους εκπαιδευτικούς, που
καλλιεργούν ποικιλότροπα τη φιλαναγνωσία, κυρίως μέσα από διάφορα
προγράμματα. Έχω ιδία αντίληψη τούτου του θεάρεστου εκπαιδευτικού έρ-
μέσα από τα προγράμματα Φιλα-
ναγνωσίας. Άνοιξαν τα σχολεία
τις αυλές τους και τις αίθουσές
τους στους συγγραφείς και στις
εκδηλώσεις για τα βιβλία, μπήκε
περισσότερο φως και άνθησαν
πολλά όνειρα. Ήρθε όμως μια
μέρα ο κακός δράκος και έκλεισε το ΕΚΕΒΙ... Τα πράγματα άλλαξαν, αλλά
το βιβλιακό ρεύμα που είχε δημιουργηθεί δε σταμάτησε, αφού έχει κλη-
ροδοτήσει στην εκπαίδευση ισχυρές παρακαταθήκες για την ευεργετική
επικοινωνία συγγραφέων, εικονογράφων και άλλων δημιουργών με τους
μικρούς μαθητές – και αυτό συνεχίζεται. Θα αναφέρω ως παράδειγμα το
Φεστιβάλ παιδικού βιβλίου στον Βόλο, τον περασμένο Απρίλιο και φέτος.
Οργανώνεται κατά βάση από τον Δήμο Βόλου και την Ένωση Συλλόγων
Γονέων και Κηδεμόνων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Βόλου.
Συμμετέχουν διάφοροι φορείς, όπως το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού
του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου,
η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, κ.ά. Συμμετέχουν προσκεκλημένοι
από όλη την Ελλάδα: 70 και πλέον συγγραφείς, αφηγητές, εικονογράφοι
και καλλιτέχνες, καθώς και 40 εκδοτικοί οίκοι. Τα δε εργαστήρια φθάνουν
–αν δεν ξεπερνούν κιόλας– τα 80! Σχεδόν όλη η πόλη σηκώνεται στο πόδι
και ένα παιδομάνι πλημμυρίζει πλατείες και αίθουσες για ένα τριήμερο ή
τετραήμερο. Πάνω από 5.000 μαθητές λαμβάνουν ενεργά μέρος! Φυσικά,
γίνονται και αλλού παρόμοιες δραστηριότητες, όπως οι οργανωμένες παι-
 δικές βιβλιοθήκες των Δήμων, τα προγράμματα για Εξερεύνηση και Φιλα-
ναγνωσία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας, κ.ά. Όλα αυτά έχουν τις
ρίζες τους σε προηγούμενες ομόλογες δραστηριότητες και σηματοδοτούν
τις εκβολές πολλών προσπαθειών και αγώνων που έγιναν ή γίνονται αθό-
ρυβα και χωρίς τυμπανοκρουσίες.
6. Σταθερή είναι η προσφορά της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς για 6
συναπτές δεκαετίες και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου για
5 σχεδόν δεκαετίες, αδιάλειπτα, ακούραστα, αθόρυβα. Είναι ελάχιστα τα
σωματεία που έχουν τέτοια διάρκεια και τόση προσφορά προς τα ελλη-
νόπουλα. Δεν είναι μόνο τα βραβεία που απονέμουν σε συγγραφείς και
βιβλία, είναι και οι εκδηλώσεις για τα παιδιά και τα βιβλία τους, με τη διορ-
γάνωση Ημερίδων και Συνεδρίων, που στηρίζουν και σε θεωρητικό επίπεδο
την παιδική λογοτεχνία. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε ότι μέσω του Κύκλου
το ελληνικό παιδικό βιβλίο συνδέεται ως Εθνικό Τμήμα με τη Διεθνή Ορ-
γάνωση για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), παρακολουθώντας τις λογοτεχνικές τά-
σεις και διασταυρούμενο με τις διεθνείς εξελίξεις όσον αφορά τα θέματα
και τις επιδιώξεις.
 18 7. Αν η κορύφωση της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας ήρθε με το τέλος
του 20ού αιώνα, τούτο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στα Παιδαγωγικά
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Τμήματα των πανεπιστημίων, τα οποία καθόρισαν ήδη από τα μέσα της
δεκαετίας του ’80 ως ακαδημαϊκό μάθημα την Παιδική Λογοτεχνία. Οι
έρευνες και οι μελέτες σε επίπεδο μεταπτυχιακών εργασιών ή διατριβών
παρακίνησαν έναν μεγάλο αριθμό φοιτητών να ασχοληθούν επισταμένως
με αυτό το γνωστικό αντικείμενο. Δίδεται έτσι η ευκαιρία στους μελλοντι-
κούς εκπαιδευτικούς, νηπιαγωγούς και δασκάλους να μελετήσουν και να
γνωρίσουν τη μορφωτική, κοινωνική, γλωσσική και ιδεολογική αξία του
παιδικού και εφηβικού βιβλίου. Τη γνώση αυτή, ως φυσικοί πολλαπλασια-
στές τη μεταφέρουν μέσα στο σχολείο και την καλλιεργούν στους μαθητές
διεγείροντας τον πόθο της ανάγνωσης και της σπουδής. Αξίζει να θυμη-
θούμε εδώ κάτι από τα παλιά, από τον Πρόλογο στην Αποθήκη των Παί-
δων (1819) της Γαλλίδας ντε Μπωμόν, που έχει διαχρονική ισχύ: «Ο ολίγος
πόθος των παιδίων προς την ανάγνωσιν προέρχεται βέβαια από τα Βιβλία,
οπού εγχειρίζουσιν εις αυτά οι Δάσκαλοι».
8. Για να είμαστε δίκαιοι, οφείλουμε να συναριθμήσουμε στους παράγοντες
που συμβάλλουν σημαντικά στην εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας και τα
εναπομείναντα, ηλεκτρονικά βέβαια, περιοδικά:
α. Οι Διαδρομές στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, που αριθ-
μούν τριάντα χρόνια συνεχούς παρουσίας στα δρώμενα, ανά τρίμηνο
αρχικά και τώρα πλέον ανά εξάμηνο, σε ηλεκτρονική πλέον μορφή, με
την ίδια ζέση και αγάπη για το παιδικό βιβλίο.
β. Τα Κείμενα, ηλεκτρονική έκδοση από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτι-
σμού (Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και Παιδικού Βιβλίου) του Πανεπιστη- 19 
μίου Θεσσαλίας, που συνεχίζουν αδιαλείπτως από το 2005 με δύο τεύχη ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ετησίως, δημοσιεύοντας άρθρα, μελέτες και κείμενα υψηλών προδια-
γραφών με αντικείμενο την παιδική λογοτεχνία.
Και τα δύο είναι στη διάθεση των φοιτητών, των εκπαιδευτικών και παντός
ενδιαφερομένου.
9. Η εξέλιξη της παιδικής λογοτεχνίας –πέραν των παραγόντων στους οποίους
αναφερθήκαμε– διαπιστώνεται βασικά σε θεματολογικό και αισθητικό επί-
πεδο. Έτσι, εκτός από τα κλασικά και παραδοσιακά θέματα, που αναφέρο-
νται στην οικογένεια, το σχολείο, την ιστορία, τη μυθολογία, το φυσικό
περιβάλλον, κ.ά., συναντούμε την κυκλοφορία παιδικών βιβλίων με θέμα
τη μετανάστευση, την τρομοκρατία, την οικονομική κρίση, τη σχολική βία
(bullying), τη διαφορετικότητα, κ.λπ. Γενικά θα έλεγα ότι επικρατούν πε-
ρισσότερο τα σύγχρονα κοινωνικά θέματα σε όλα τα λογοτεχνικά είδη:
παραμύθι, ιστορίες, διήγημα, μυθιστόρημα. Πιο πολύ ασφαλώς στα βιβλία
της εφηβικής λογοτεχνίας. Όσον αφορά τη λογοτεχνική ποιότητα, διαπι-
στώνουμε αλλαγές στο ύφος, τη γλώσσα και τον στόχο. Παραμένει ισχυρό
το παιδαγωγικό δίπολο «τέρπειν άμα και διδάσκειν», ιδίως για τις μικρές
ηλικίες, με εντυπωσιακή αύξηση του βιβλίου γνώσεων. Για τα μεγαλύτερα
παιδιά υπάρχει το μήνυμα, ο ρεαλισμός και ο συμβολισμός, κυρίως σε θέ-
ματα κοινωνικού προβληματισμού.
10. Επειδή δεν θα ήθελα να κλείσω τη σύντομη ανακοίνωσή μου χωρίς να ανα-
φερθώ στους λογοτεχνικούς ήρωες που συναντούμε στα παιδικά βιβλία,
λ.χ. πρόσωπα οικεία ή ιστορικά, ζώα, πουλιά, δέντρα, πράγματα, άλλα
φανταστικά και άλλα πραγματικά, επιτρέψτε μου να περιοριστώ σε ένα
 αφηγηματικό πρόσωπο: τον παππού – συμβαίνει άλλωστε να είμαι και εγώ
παππούς. Εκείνος συνδέει μέσα από τις αφηγήσεις του το παρόν με το πα- Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΖΩΗΣ!
ρελθόν, συνδέει τις γενιές με τις εμπειρίες και τις περιπέτειές του. Ο λόγος
του έχει πειθώ και γλυκύτητα. Αρδεύει τον νου και την ψυχή του παιδιού Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
με μαγικές εικόνες και εκπλήξεις, με περιπέτειες θαυμαστές, με βλέμματα Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
και χειρονομίες. Είναι ο χρυσός κρίκος ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα.
Βιβλία με πρωταγωνιστή παππού κυκλοφορούν για όλες τις ηλικίες. Π.χ.:

Η
το βιβλίο Κορώνα από χιόνι της Αγγελικής Βαρελλά,1 όπου στη Λαπωνία λογοτεχνία δεν είναι και δεν μπορεί να γίνει μάθημα με τη στενή έννοια
ο παππούς με τον εγγονό πιάνουν κουβέντα για την κορώνα της διαδο- του όρου, γιατί στηρίζει την ευεργετική της δύναμη στην ελευθερία της
χής που βλέπουν ψηλά στα χιόνια... Μια νεότερη συγγραφέας, η Μαρία βούλησης και στην ψυχοπνευματική διάθεση του αναγνώστη. Η επαφή
Πετκανοπούλου, γράφει το βιβλίο Για δυο μωρά λυκάκια,2 όπου ο παππούς μας με τη λογοτεχνία απαιτεί άλλης μορφής «δουλεία» – ούτε σχολική ούτε
αφηγείται στον μικρό Μάνο πώς έσωσε στο δάσος δύο μικρά λυκάκια όταν δυναστική. Απαιτεί ανάγνωση άλλης τάξεως, μιαν «εθελούσια δουλεία» κατά
ήταν μικρός μαθητής στο σχολείο. τον Τσέχωφ, θα πρόσθετα δε και συνειδητή επιδίωξη. Όσα πλούσια μας δωρί-
Για μεγαλύτερα παιδιά έχουμε το βιβλίο της Άλκης Ζέη Ο ψεύτης παπ- ζει η λογοτεχνία εξαρτάται από την ικανότητά μας να τα δεχθούμε και να τα
πούς,3 που αναφέρεται σε γεγονότα του δεύτερου μισού του 20ού αι., και οικειοποιηθούμε ως δώρα της: καλλιέργεια πνεύματος και ψυχής, χαρά αισθη-
το βιβλίο του Βασίλη Κρομμυδά Εσύ πώς έζησες μικρός, παππού;,4 που εξι- τική, έμμεση εμπειρία, γνώσεις. Μέσα σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο μπορούμε να
στορεί τις δύσκολες μέρες της Κατοχής και της πείνας, της μεγάλης δοκιμα- δούμε την επαφή μας με τη λογοτεχνία ως μαθητεία διαρκή και αέναη, μαθη-
σίας του λαού μας. τεία ολοζωής. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που δικαιολογούν την άποψη αυτή και
20
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Σε εφήβους απευθύνονται το βιβλίο Μανόλο, Μανολίτο και... Μανουήλ
του Μάνου Κοντολέοντα,5 που ανοίγει τον διάλογο μεταξύ του ώριμου
αυτούς θα αναπτύξουμε συνοπτικά ακολούθως. 21 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ατόμου (παππού) και του αρχάριου της ζωής (εγγονού), και Το φιλί της λύ- 1. Η μαθητεία αυτή είναι ελεύθερη,
καινας της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου,6 όπου ένας μυστηριώδης δεν βασίζεται σε προγράμματα
και ασυνήθιστος παππούς αποδεικνύεται μεγάλος παιδαγωγός που γοη- σχολικού τύπου, που υποτάσ-
τεύει τον εγγονό του με τις ιστορίες του. σουν κάθε σχετική διαδικασία σε
Ας σημειωθεί εδώ ότι ο παππούς συνιστά εμβληματικό αφηγηματικό υποχρέωση και την καθιστούν
πρόσωπο στον χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας και έχει αξιοποιηθεί τόσο μάθημα. Εδώ ο αναγνώστης σκέ-
από παλαιούς όσο και από σύγχρονους συγγραφείς. Αυτή η αντίστιξη παπ- φτεται ελεύθερα, επιλέγει, απο-
πού και εγγονού παραπέμπει σε παιδαγωγικό μοντέλο, όπου βασίζεται η φασίζει. Δεν έχει τον δάσκαλο ή
παιδαγωγική διαδικασία, υλοποιούμενη με τρόπο διαλογικό και ισότιμο, τον γονιό να του υποδεικνύουν
και με χιουμοριστικό ύφος. Έτσι η λογοτεχνία αναδεικνύεται και σε δύναμη τι και γιατί να διαβάσει, κάτι που
«παιδαγωγούσα», όπως τόνιζε συχνά ο αείμνηστος πρόεδρος του Κύκλου περιορίζεται στα τρυφερά χρόνια
του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Κωνσταντίνος Δεμερτζής. της απειρίας κατά την παιδική
Κλείνοντας, θα επαναλάβω κάτι που λέγαμε παλαιότερα και το πιστεύα- ηλικία. Ο επαρκής αναγνώστης
με, όπως το πιστεύουμε και σήμερα: Φροντίζοντας η οικογένεια, το σχο- στηρίζει την επιθυμία του για
λείο, η πολιτεία και όλοι οι κοινωνικοί φορείς το παιδικό βιβλίο, επενδύου- ανάγνωση λογοτεχνικών κειμέ-
με στην πρόοδο, τη μόρφωση και την προκοπή των παιδιών μας και των νων στη φυσική ορμή για γνώση
παιδιών όλου του κόσμου. και στην πίστη του ότι όλη η ζωή
είναι μια μαθητεία, επιθυμία και
Βρυξέλλες, 5/10/2016 μάθηση διαρκής. Είναι μια αυτό-
βουλη και εκούσια κίνηση προς
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ το αισθητικώς ωραίο, το όμορφο
1. Πατάκης, Αθήνα 2008. και το καλό. Και σ’ αυτήν την πο-
2. Εικ.: Άννα Καρνή, Βάρφης, Θεσσαλονίκη 2015. ρεία πρώτο σύμμαχο έχει τη λο-
3. Pathos Publishing, Αθήνα 2009.
4. Τυπωθήτω, Αθήνα 2014. γοτεχνία.
5. Πατάκης, Αθήνα 2016.
6. Πατάκης, Αθήνα 2016.
 2. Είναι επίσης δημοκρατική, αφού αφήνει περιθώρια για εξατομικευμένες
επιλογές σε όλους τους αναγνώστες καταργώντας φραγμούς και διακρί-
σεις. Ένα βιβλιοπωλείο, λ.χ., είναι χώρος απόλυτης δημοκρατίας ως προς
το βιβλίο, αφού δίνει στον κάθε αναγνώστη το δικαίωμα να ασκήσει το
ελεύθερο δικαίωμά του να αποκτήσει το βιβλίο της επιθυμίας του. Το οικο-
νομικό πρόβλημα είναι άλλης τάξεως και άλλης συζήτησης. Επομένως, η
λογοτεχνία είναι μαθητεία που προσφέρεται σε κάθε αναγνώστη ανάλογα
με τις επιθυμίες και επιλογές του μέσα σε κλίμα δημοκρατικό, χωρίς ιδεο-
λογικούς ή άλλους αποκλεισμούς.
3. Είναι και πλουραλιστική, αν σκεφτούμε πως η λογοτεχνία είναι η πνευ-
ματική εκείνη περιοχή που εκφράζει τον άνθρωπο και τις δράσεις του, τα
πάθη και τις επιδιώξεις του σε διαχρονικό, καθημερινό και ανθρωπολογι-
κό επίπεδο. Στα ενδιαφέροντα του αναγνώστη επαφίεται η δυνατότητα να
αναζητήσει λογοτεχνία διεθνώς, ώστε να διαμορφώσει και να διευρύνει τη
γενικότερη εικόνα του για τον άνθρωπο κ.λπ. Όσες φορές έγινε προσπά-
θεια να προγραφούν λογοτεχνικά έργα, για ποικίλους λόγους (κομματι-
κούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς, κ.ά.), δεν επλήγη τόσο η λογοτεχνία όσο
22 η δημοκρατία και η ελευθερία των πολιτών. Η ελεύθερη και πλουραλιστική
λογοτεχνία από τη φύση της αντέχει και στους δύσκολους καιρούς.
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
4. Έχει χωροχρονική ευελιξία υπό την έννοια ότι σε διαφορετικό χώρο και
διαφορετικό χρόνο μπορεί ο αναγνώστης να συνεχίζει την ανάγνωση ενός
ή ταυτόχρονα περισσότερων, λ.χ., μυθιστορημάτων. Τούτο πάλι σημαίνει
ότι μπορεί να επιλέγει τον χρόνο, το πότε δηλαδή θα πάρει το βιβλίο στα
χέρια του, ημέρα ή νύχτα, πρωί ή απόγευμα, σε διάλειμμα, σε διακοπές,
σε ώρα χαλάρωσης, το σαββατοκύριακο, κ.λπ. Το αυτό ισχύει και για τον
χώρο στον οποίο θα διαβάσει: στο γραφείο, στο σπίτι, στο υπνοδωμάτιο,
στο λεωφορείο, στην παραλία, κ.α. Ισχύουν όλα αυτά τόσο για την έντυπη
όσο και για την ηλεκτρονική λογοτεχνία. Η ευελιξία αυτή εξαρτάται από
τις επαγγελματικές ενασχολήσεις, τις γενικές ή ειδικές ασχολίες του ατό-
μου, την ηλικία και το φύλο. Γενικά, θα έλεγα ότι η ελεύθερη μαθητεία είναι
μια αξιόλογη πρόκληση για τον καθένα.
5. Ειδικότερα, πρόκειται για δραστηριότητα που συνδυάζεται με το διάλειμ-
μα, χαρακτηρίζεται δηλαδή διαλειμματική, αν θεωρήσουμε ότι υπάρχουν
διαλείμματα χρονικά μέσα στη μέρα και στο εικοσιτετράωρο, μέσα στην
εβδομάδα και στο έτος. Είναι το σαββατοκύριακο, οι γιορτές, οι επέτειοι,
τα ελεύθερα απογεύματα, οι διακοπές του καλοκαιριού, κ.ά. Ασφαλώς, σε
ένα διάλειμμα κάνουμε και άλλες δουλειές και εκπληρώνουμε και άλλες
υποχρεώσεις μας, όμως πάντα υπάρχει σε μια «γωνιά» χρόνος (λιγότερος ή
περισσότερος) για το βιβλίο. Με τον τρόπο αυτόν καλλιεργείται η συνήθεια
της επαγρύπνησης, που είναι απολαυστική και ωφέλιμη για την καλλιέρ-
γεια της ψυχής και του πνεύματος. Προπαντός δε με λιγότερο άγχος και με
«εύροια βίου», με καλό ρυθμό στην καθημερινή ζωή.
6. Η λογοτεχνία από ένα σημείο και έπειτα είναι συνδεδεμένη με την ατομική
ανάγνωση, την αναγνωστική εμπειρία ορθότερα. Μοιάζει με το κολύμπι
σε ανοιχτή θάλασσα, που εξαρτάται αποκλειστικά από τις ίδιες δυνάμεις
του κολυμβητή. Η λογοτεχνία σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο είναι μια
πολυταξιδεμένη θάλασσα, με δρόμους αχάραγους ή παλίμψηστους, με εκ-
πλήξεις και δυσκολίες, με χαρές, βαθύ συναίσθημα και ενσυναίσθηση των
παθημάτων και των περιπετειών, της ανθρώπινης τραγωδίας και κωμω-
δίας. Κολυμπώντας σε τούτη τη θάλασσα κερδίζουμε σε γνώσεις, περιπέ-
τειες και προσδοκίες, καλλιεργώντας έτσι τον εαυτό μας ασυναίσθητα κι
αθόρυβα, χωρίς τιμωρίες και καταναγκασμούς. Όσο περισσότερα βιβλία
διαβάζουμε τόσο καλύτερη εικόνα αποκτούμε της ακένωτης θάλασσας,
που δεν «εξαντλείται» ποτέ. Γινόμαστε ολοένα και καλύτεροι κολυμβητές,
ανεξάρτητα από την ηλικία μας. Κι αυτό είναι το θαυμάσιο: να απολαμβά-
νει κανείς στην ωριμότητά του (ακόμη και στην τρίτη ηλικία, βέβαια) της
υψηλής τέχνης τα δώρα. Τόσο προσιτά και απλά, μέσω της ανάγνωσης.
7. Η λογοτεχνία καλλιεργεί και τονώνει τη μνήμη, αφού η ενασχόληση με
αυτήν συνδέεται με μνημοτεχνικές προσεγγίσεις, με την απομνημόνευση,
την ανακλητική μνήμη, τη διαμνημόνευση, αλλά και την αμνημοσύνη και
τη λήθη, την ασφαλιστική δικλείδα της μνήμης. Αλλοίμονο αν δεν είχε 23
μνήμη ο άνθρωπος! Πώς θα μπορούσε να επικοινωνήσει με τους συναν- ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
θρώπους του, με το παρελθόν και την καθημερινότητα. Να στρέψει το
βλέμμα του στην ομορφιά των δέντρων, των λουλουδιών, των ποταμών,
του δάσους, του κάμπου και της θάλασσας. Να βρει στηρίγματα μέσα του,
στην οικογένεια, στον φίλο του, στην πολιτεία, στη θρησκεία. Μέσα μας
σβήνονται και εγγράφονται, σαν σε παλίμψηστο, όσα συμβαίνουν γύρω
μας και μακρύτερα στον πλανήτη. Η τηλεόραση με τις ειδήσεις έφερε στο
σπίτι μας την παγκόσμια μνήμη και φαντασία. Έφερε τη δυνατότητα του
αιφνίδιου και του πιθανού, κάτι που υπηρετεί η λογοτεχνία προφυλάσσο-
ντας τον αναγνώστη από παγίδες.
8. Η λογοτεχνική μαθητεία καλλιεργεί αθόρυβα και το συ
συ-
ναίσθημα συμβάλλοντας στη βαθμιαία και διαχρονι-
κή συναισθηματική ωρίμαση του ανθρώπου. Θα
έλεγα ότι λειτουργεί όπως το μυθιστόρημα μα--
θητείας ή ωριμότητας (bildungsroman) στον
έφηβο. Του αποκαλύπτει την πολυπλοκότη-
τα των ανθρώπινων σχέσεων, τον σκληρό
αγώνα επιβίωσης και ανάδειξης, τον αντα-
γωνισμό, το καλό και το κακό σε όλες τις
εκφάνσεις τους, τη δύναμη και την αδυνα-
μία της ζωής, την ειρήνη και τον πόλεμο…
Σε ανάλογο κοινωνικό και συναισθηματικό
περιβάλλον δοκιμάζονται τα συναισθήματα
του πόνου, της φιλίας, της αγάπης, του έρω-
 τα, της αλληλεγγύης, της ανθρωπιάς, της ζηλοφθονίας, της επιδοκιμα-
Καλώς ήρθατε στο πολύχρωµο περιβόλι της παιδικής λογοτεχνίας!
σίας… Μέσα από τις ζωές των άλλων, τα συναισθήματα των ηρώων και Ανακαλύψτε τα διαλεχτά «ΦΡΟΥΤΑ» των Εκδόσεων ΨΥΧΟΓΙΟΣ
των ηρωίδων με τους ανάλογους χαρακτήρες, η λογοτεχνία προσφέρει
στον αναγνώστη παραδείγματα θαυμασμού ή αποφυγής, αναπτύσσοντας
και «ξεζουµίστε» τα µαζί µε τα παιδιά σας!
παράλληλα την αυτοκριτική και τον εσωτερικό στοχασμό. Τούτη η επίδρα-
ση λειαίνει και εξυψώνει την ευαισθησία του αναγνώστη ως διαχρονικού Ανεξάντλητη θεµατολογία
αναγνώστη της λογοτεχνίας. από τον κόσµο του παιδιού Γλωσσική και εννοιολογική ενα
µε κάθε επίπεδο γνωστικής ανάρµόνιση
πτυξης
9. Η λογοτεχνία ως πνευματική δραστηριότητα εμπεριέχει τη Γνώση και τις
γνώσεις για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, τον πολιτισμό και την ιστο-
ρία. Ο άνθρωπος «φύσει του ειδέναι ορέγεται» κατά τον Αριστοτέλη, ενυ-
πάρχει δηλαδή η εσωτερική ορμή προς τη γνώση και συνεπώς δεν νοείται Αγαπηµένοι
και καταξιωµένοι συγγραφείς
ζωή χωρίς αυτήν, δηλαδή δημιουργία στο κενό. Θα έλεγα μάλιστα ότι η
Άρτια εικονογράφηση
βιοτή μας δεν είναι παρά μια διαρκής διατροφή από το δέντρο της Γνώσε- από βραβευµένους καλλιτέχνε
ς
ως, και τα έργα του πολιτισμού δεν είναι παρά καρποί και εφαρμογές των
αποκτώμενων γνώσεων. Τα κείμενα, ιδιαίτερα τα λογοτεχνικά, είναι στη
βάση τους γνωσιολογικά υπό την έννοια ότι το πλέγμα των αφηγήσεων
(των ιστοριών και των μυθιστοριών) κατασκευάζεται με υλικό τις εμπειρίες
και τις γνώσεις του συγγραφέα. Οι περιπέτειες, τα δράματα (κοινωνικά,
24 ψυχολογικά, πολιτικά, κ.λπ.), οι πόλεμοι, οι αγώνες και οι ανταγωνισμοί,
Καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, Εκπαιδευτικά εργαλεία
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
οι ενδοσκοπήσεις και οι ιχνηλατήσεις άγνωστων οριζόντων, οι φανταστικοί
της αγάπης για το διάβασµα για την Ευέλικτη Ζώνη
κόσμοι, κ.λπ., είναι οι ορμητικοί ποταμοί γνώσεων, μέσα στους οποίους κο-
λυμπάει ο αναγνώστης με πλεούμενο τη σωστική βάρκα της λογοτεχνίας.
10. Τέλος, η λογοτεχνία δεν είναι μόνο μια διά βίου μαθητεία, αλλά και μια
διά βίου προστασία κυρίως του ψυχοπνευματικού μας κόσμου, μας προ-
φυλάσσει δηλαδή από τα απίθανα και αιφνίδια της ζωής, είναι η ασπίδα
του Περσέα που τον βοήθησε ώστε να δει, πλάγια και όχι κατά πρόσωπο,
το αποκρουστικό βλέμμα της Μέδουσας και να αποφύγει το μαρμάρωμα.
ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Επιπλέον, είναι ο καθρέφτης της ζωής. Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος του
ΣΕΙΡΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ
προπερασμένου αιώνα Σταντάλ (1821-1880) είχε πει ότι η λογο- «ΦΡΟΥΤΑ»
αντικαθρεφτί-
τεχνία είναι ένας μεγάλος καθρέφτης όπου αντικαθρεφτί
πραγματικότη-
ζεται η γύρω μας κοινωνική και φυσική πραγματικότη
τα, και εξαρτάται το γεγονός αυτό από την κλίση και - 5-
6 -1
1
1
1+

τη θέση του καθρέφτη. Ακριβώς στο σημείο αυτό ΣΥΛΛΑΒΙΖΩ ΚΑΤΑΝΟΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΕΥΚΟΛΑ ΔΙΑΒΑΖΩ
ΛΕΞΕΙΣ, ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ
εντοπίζεται η ευθύνη του αναγνώστη, το πώς θα ΑΚΟΥΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΩ
Μέχρι 600 λέξεις Μέχρι 1.500 λέξεις Από 2.000 λέξεις Από 3.000 λέξεις
σημειώ-
χειριστεί τον καθρέφτη. Όπως εξάλλου σημειώ Προσχολική ηλικία Νηπιαγωγείο & Α΄ δημοτικού Β΄ & Γ΄ δημοτικού Δ΄ & Ε΄ δημοτικού
Από 10.000 λέξεις
Ε΄ & ΣΤ΄ δημοτικού

νει ο στοχαστής και παιδαγωγός Jerome Bruner

στο βιβλίο του Δημιουργώντας ιστορίες: Νόμος,
Λογοτεχνία, Ζωή: «Τα λογοτεχνικά σχήματα
λόγου είναι η καθρεφτίζουσα ασπίδα του Περ-
σέα: μας σώζουν από τον απόλυτο τρόμο του
πιθανού. Κάθε εποχή επινοεί τη δική της ασπί-
δα του Περσέα, για να μπορέσει να κοιτάξει το
πιθανό χωρίς να μαρμαρώσει».
Βρυξέλλες, 14/9/2016 Διαβά Z ου με μαζί!
w w w . p s i c h o g i o s . g r

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Τα δύο βιβλία στα οποία αναφερόμαστε εδώ παρουσιάζουν την πονεμένη
TA «ΠΡΟΣΦΥΓΟΤΡΑΓΟΥ∆Α» ΚΑΙ πλευρά του Ελληνισμού, σαν δύο αλωνάκια του πόνου. Και τα δύο βιβλία απο-
τελούν απόπειρα διάσωσης της εθνικής ιστορίας, το καθένα από διαφορετική
«Ο ΑΘΕΡΙΣΤΟΣ ΙΟΥΝΗΣ - ∆ΙΣΤΟΜΟ, 1944»: οπτική γωνία. Το πρώτο μέσα από τη μουσικολογική μελέτη των τραγουδιών
της Μικρασιατικής προσφυγιάς και το δεύτερο μέσα από την έρευνα και την
∆ΥΟ ΠΟΤΑΜΟΙ ΠΟΝΟΥ ΚΑΙ ∆ΑΚΡΥΩΝ! καταγραφή των τραγικών γεγονότων της σφαγής 230 Διστομιτών τον Ιούνιο
του 1944. Και τα δύο συναντιούνται στον πόνο και στην τραγικότητα των
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος στιγμών. Δύο ποταμοί πόνου και δακρύων!
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Α. Για τα δημοτικά τραγούδια μας, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, έχουν
γραφεί και συνεχίζουν να γράφονται πολλές μελέτες και έρευνες με βάση
την προφορική (ολοένα σπανίζουσα) και τη γραπτή λαϊκή παράδοση (ολο-

Η
ελληνική ιστορία είναι γεμάτη από αγώνες, θυσίες, περιπέτειες, ήττες
ένα διευρυνόμενη). Είναι το ακένωτο εθνικό μεταλλείο, όπου εκεί οι Έλλη-
και νίκες. Μιλούμε για τον αγώνα επιβίωσης του ελληνικού Κράτους
νες ανασκαλεύοντας βρίσκουν στοιχεία της κοινωνικής και ψυχολογικής
μετά την Επανάσταση του ’21. Οι σημερινοί Έλληνες φαίνεται ότι εί-
ύφανσης του χαρακτήρα τους. Ουσιαστικά πρόκειται για τη διαχρονική
ναι περισσότερο συνδεδεμένοι με δύο κυρίαρχα ιστορικά γεγονότα του 20ού
αποτύπωση της ψυχής τους. Ένα μελέτημα που πρόσφατα κυκλοφόρησε
αιώνα: τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο, την προ-
και μας θυμίζει την πολύγλωσση δημοτική ποίηση είναι τα Προσφυγοτρά-
σφυγιά και τη γερμανική Κατοχή. Το δράμα της προσφυγιάς συνεχίστηκε με
γουδα από την Ιωνία της Μικρασίας στη Νέα Ιωνία της Μαγνησίας, της
το δράμα των μαρτυρικών χωριών.
26
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Κατερίνας Κασιάρα (Σειρά «Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα», εκδ. Ήβη,
Βόλος, σ. 180).
27 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Η συγγραφέας, με τη γνώση και την εμπειρία που διαθέτει ως καθηγή-
τρια μουσικής, προσεγγίζει τα 14 δημοτικά τραγούδια που περιλαμβάνει η
μελέτη της όχι μόνο από ιστορική, νοηματική και αισθητική πλευρά, αλλά
και από μουσικολογική, από την πλευρά της μελωδίας. Ας σημειώσουμε
ότι τα δημοτικά τραγούδια είναι συνδυασμός λόγου, μουσικής και χορού.
Δουλειά δύσκολη και επίπονη, ταυτόχρονα όμως τόσο σημαντική. Μου έρ-
χονται στον νου και άλλοι σπουδαίοι μελετητές που ασχολήθηκαν με τη
μελοποιία της δημοτικής μας ποίησης, όπως ο Σίμων Καρράς (1903-1999,
που κατέγραψε 7.000 δημοτικά τραγούδια στη βυζαντινή παρασημαντι-
κή), ο Κωνσταντίνος Ψάχος (περ. 1869-1949), ο Samuel Baud-Bovy (1906-
1986), κ.ά.
Τα περιεχόμενα του βιβλίου: Στον Πρόλογο (σ. 3-32) περιλαμβάνονται
ειδικές πληροφορίες γύρω από τη μεταγραφή, την προσέγγιση και την ανά-
λυση του υλικού. Στο Α. Μέρος (σ. 33-110) καταχωρίζονται τα τραγούδια
σε κατηγορίες όπως: τραγούδια της αγάπης (7), τραγούδια του γάμου (2),
τραγούδια γενικά (1), μοιρολόγια και του Χάρου (1), τραγούδια της ταβέρ-
νας (1) και σατιρικά τραγούδια (2). Στο Βʹ Μέρος (σ. 111-155) αναλύονται
τα τραγούδια ένα-ένα από πλευράς μελοποιίας, με καίριες επισημάνσεις
για τη δημιουργία τους, και σημειώνεται η μελωδία όλων των τραγουδιών
στην ευρωπαϊκή μουσική γραφή. Ακολουθούν Γενικά Συμπεράσματα (σ.
157-168), Επίλογος και Βιβλιογραφία (ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση).
Τα δημοτικά μας τραγούδια είναι αυτά που πετούν σωσίβιο σωτηρίας
στους σύγχρονους Έλληνες και τους οδηγούν στον δρόμο της αυτογνω-
σίας και της εθνογνωσίας. Μέσα σ’ αυτά αναδεύεται όλη η φυλή μας με τις
 χαρές και τις λύπες, τις νίκες και τις ήττες, τους αγώνες και τις αγωνίες.
Γεμίζει η ψυχή μας ρίγη βαθιάς συγκίνησης ακούγοντας τα τραγούδια των
προσφύγων κι αναθυμάται τη μοίρα του Γένους. Σημειώνει η συγγραφέας:
«Γοργόρρυθμα ή αργόσυρτα, βαρύτονα ή ανάλαφρα, ποικιλότονα, εύθυμα
ή λυπητερά, τα μικρασιάτικα τραγούδια εξακολουθούν μέχρι σήμερα να
ζουν και να μας συγκινούν, να χορεύονται και να τραγουδιούνται».
Έχουν και άλλοι ασχοληθεί με το μικρασιάτικο δημοτικό τραγούδι, από
πολλές πλευρές – πρόχειρα θυμίζω την Εστουδιαντίνα της Νέας Ιωνίας
Βόλου με τον Ανδρέα Κατσιγιάννη, την Εστουδιαντίνα Νέας Σμύρνης
Αθηνών, της Αίγινας, κ.ά. Τα Προσφυγοτράγουδα όμως ξεχωρίζουν για την
αγάπη που αποπνέουν, τη συστηματική και ολοκληρωμένη μουσικολογι-
κή δουλειά, με πλήθος πληροφοριών για μουσικούς και τραγουδιστές. Το
φωτογραφικό υλικό (περισσότερες από 30 φωτογραφίες) ενεργοποιεί τη
μνήμη που αναστοχάζεται τα σκληρά χρόνια, τα τραγούδια και τα γλέντια,
το ψυχικό στήριγμα των κατατρεγμένων. Τέλος, στο CD που συνοδεύει το
βιβλίο, οι γνήσιες φωνές από γερόντισσες και λαϊκούς τραγουδιστές ζω-
ντανεύουν ισχυρά βιώματα και συναισθήματα.
Η Κατερίνα Κασιάρα, θα το πω καθαρά, με το βιβλίο της αυτό μας κά-
28
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
νει να νιώθουμε περήφανοι, γιατί μας καθαρίζει τη ματιά σχετικά με την
αξία και τη σημασία που έχουν τα «Προσφυγοτράγουδα» και μας οδηγεί σε
αναβαθμούς εθνικού πατριωτισμού. Συμμερίζομαι απόλυτα την εξομολό-
γησή της: «Νιώθω προνομιούχα που οι ρίζες μου κρατούν από τη Μικρα-
σία, με παππού από το Αϊβαλί, γιαγιά από την Πόλη και πατέρα απόφοιτο
της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης».
Το καλαίσθητο βιβλίο Προσφυγοτράγουδα από την Ιωνία της Μικρασίας
στη Νέα Ιωνία της Μαγνησίας αποτελεί σημαντική προσφορά στη λαϊκή
μας παράδοση και πολύτιμη συμβολή στο μικρασιάτικο δημοτικό τραγού-
δι. Συγχαρητήρια λοιπόν σε όλους τους συντελεστές του βιβλίου και πρω-
τίστως στη συγγραφέα που συνέλεξε με υπομονή το υλικό, το μελέτησε
στίχο-στίχο και λέξη-λέξη, και το παρέδωσε ως δώρο αγάπης σε όλους
όσοι αγαπούν τη δημοτική μας μουσική.
πόνο και με δάκρυα τα μάτια, κάνοντάς τον να αναστοχάζεται τη μοίρα
αυτού του τόπου.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο Πρώτο Μέρος (σ. 1-142), η συγ-
γραφέας με οδηγό τις προσωπικές της αναμνήσεις που τη συνδέουν με το
χωριό και τα συγγενικά της πρόσωπα, και τις σπαρακτικές αφηγήσεις όσων
έζησαν παιδιά τότε την ανήκουστη θηριωδία, περιγράφει όλο το χρονικό
της Σφαγής του Διστόμου, τον τόπο και τον χρόνο του δράματος, τα αθώα
θύματα με τα ονόματά τους (άνδρες, γυναίκες, γέροι, νέοι και νέες, νήπια
κι αγέννητα…), τους αφηγητές και τις αφηγήτριες (η Νίτσα, η Ευσταθία,
η Σταμούλα, η Μαριγούλα, η κυρα-Ζαφείρα, η θεία Ελπινίκη, η οικογένεια
Σφουντούρη…), το φωτογραφικό υλικό, σχετικά ποιήματα για το Δίστομο
και την τραγωδία του, κ.ά. Στον επίλογο του Πρώτου Μέρους (σελ. 139)
διαβάζουμε: «Το 1944 όμως οι Διστομίτες χάσανε, κι όχι από δική τους
υπαιτιότητα, το δικαίωμα να είναι γενναίοι και να υπερασπιστούν τον τόπο
τους σε μια ξεκάθαρη αντιπαράθεση. Ο εχθρός ύπουλα έσπειρε τον πανικό
και τη σύγχυση, έδωσε διαταγή όλοι να κλειστούν στα σπίτια τους κι έγινε
η σφαγή των αναίτιων. Μια μάχη σε εχθρική γραμμή είναι πιο “κατανοητή”,
αλλά ο αφανισμός τόσων γέρων, παιδιών, βρεφών ή νηπίων και γυναικών
είναι κάτι που δύσκολα μπορεί να συλλάβει το μυαλό και η καρδιά, γι’ αυτό
χαρακτηρίστηκε “σφαγή” κι έγινε ευρύτερα γνωστή ακόμη κι εκτός συνό-
29
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ρων ως “η σφαγή του Διστόμου”…» Και καθώς μας λέει ο Στάθης Σταθάς
στο τραγούδι του: «Το Δίστομο το σφάξανε / απόγευμα Σαββάτου / οι Γερ-
μανοί κατακτητές / οι γέννες του θανάτου…»

Β. Βιβλίο ιστορικής μαρτυρίας (άμεσης και έμμεσης), που απλώνει μπροστά

μας με περισσή παραστατικότητα τον άφατο πόνο των επιζώντων για τον
άδικο θάνατο 230 Διστομιτών, είναι Ο Αθέριστος Ιούνης – Δίστομο, 1944
της Καίτης Μανωλοπούλου (εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 22014, σ. 236). Η
γνωστή ποιήτρια και συγγραφέας του βιβλίου προϊδεάζει τον αναγνώστη
στον Πρόλογό της σχετικά με τις αφηγήσεις και την ιστορικότητα των
γραφομένων: «Σε τούτη την ιστορία τίποτε δεν είναι φανταστικό. Σε ό,τι
αφορά στη “Σφαγή του Διστόμου” ιστορικά όλα είναι σωστά, όπως του-
λάχιστον μας δόθηκαν μέχρι στιγμής. Όσον αφορά στις περιπέτειες των
προσώπων της τραγωδίας, τις πιο πολλές μού τις διηγήθηκαν τα ίδια τα
πρόσωπα κι απλώς τις έδωσα με τον τρόπο μου». Πράγματι, η εξιστόρη-
ση των δραματικών γεγονότων πλημμυρίζει την ψυχή του αναγνώστη με
 Στο Δεύτερο Μέρος (σ. 143-234) παρουσιάζονται πολλά και ενδιαφέ-
ροντα στοιχεία, που διευρύνουν τη γνώση μας σχετικά με τη Σφαγή του
Διστόμου: η φωτογραφία-σύμβολο της Μαρίας Παντσίκα, το Μουσείο
Θυμάτων Ναζισμού, το ντοκιμαντέρ του Στέφαν Χάουπτ «Ένα τραγού-
δι για τον Αργύρη» (Αργύρης Σφουντούρης), η προσφορά του Ερυθρού
Σταυρού, το Κοινωφελές Ίδρυμα «Εγγύς Ανατολή», το Μαυσωλείο, οι Εκ-
δηλώσεις της 10ης Ιουνίου του 1944, οι Μαρτυρικές πόλεις, το Συνέδριο
ειρήνης, ο Κατάλογος σκοτωμένων, οι Υπεύθυνοι σφαγής, η έρευνα του
Dieter Begemann, η αλήθεια μέσα από τα Γερμανικά έγγραφα, το ζήτημα
των Αποζημιώσεων, κ.ά.
Το χρονικό-μαρτυρία με τίτλο Ο Αθέριστος Ιούνης – Δίστομο, 1944 της
Καίτης Μανωλοπούλου είναι συγκλονιστικό όχι μόνο ως προς το πικρό
θέμα και περιεχόμενό του, αλλά και ως προς τις ζωντανές αφηγήσεις (και
ενίοτε τις μεταπλάσεις) που διατηρούν ακέραιη τη φλόγα της έντασης των
γεγονότων. Η εξιστόρηση είναι ουσιαστικά μια περιήγηση στον τόπο της
οδύνης και του αίματος, της σφαγής αθώων και του άμετρου πόνου.
Όμως απώτερος στόχος είναι η διάσωση της Μνήμης και η εμπό εμπό-
διση της Λήθης. Κατά κάποιον τρόπο λειτουργεί ως συνηγορία
30
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
υπέρ των μαρτυρικών ελληνικών τόπων όπως το Δίστομο,
τα Καλάβρυτα, το Κομμένο, η Δράκεια Μαγνησίας, κ.ά.,
των οποίων τη μνήμη οφείλουμε να διαφυλάξουμε ζω ζω-
ντανή.
Η συγγραφέας σημειώνει με μελαγχολία στη σ.
124: «Η θεία Ελπινίκη πέθανε πριν δέκα χρόνια. Το
κυπαρίσσι έγειρε για τρεις μήνες μόνο κι ύστερα
έπεσε. Έτσι φεύγουν κι έχουν απομείνει απ’ αυτούς
πια λίγοι που έζησαν το δράμα του χωριού κι ήταν
ενήλικες. Λιγόστεψαν οι μαυρομαντιλούσες που
μοιρολογούσαν. Η λήθη έρχεται με τη νέα γενιά
που θέλει να ξεχνάει και να χαίρεται. Όμως να
δούμε πόσο πιο σοφή θα γίνει από τη γνώση της
ιστορίας και πόσο περήφανη θα μπορεί να είναι
για την ανθρωπιά της!»
Πράγματι, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης
που ζούμε, υπέρτατο χρέος μας είναι όχι μόνο να
κοιτάζουμε προς το μέλλον, αλλά να αντλούμε
διδάγματα και γνώση από το ιστορικό παρελθόν.
Κεφάλαια ύψιστης σημασίας για την εθνική μας
επαγρύπνηση θεωρούνται τόσο η Μικρασιατική τρα τρα-
γωδία όσο και ο Β Β′ Παγκόσμιος Πόλεμος με τη γερμα-
νική Κατοχή.
Βόλος, 9/2/2017
ΒΙΒΛΙΑΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Η
επαφή με το βιβλίο δεν δημιουργεί απλώς συ-
νήθειες στην καθημερινότητα ενός ατόμου.
Όταν αυτό εγκαθίσταται στον οικογενειακό
χώρο ως παράπλευρη δραστηριότητα γονιών και παι-
διών, τότε δημιουργείται μια ισχυρή ενδοοικογενειακή
παράδοση σχετικά με το βιβλίο. Και αυτό είναι κάτι που
ευχόμαστε και οφείλουμε να επιδιώκουμε όλοι, γονείς και
εκπαιδευτικοί. Παρακολουθήστε την παρακάτω επιστολή,
όπου ο γιος παίρνει τη σκυτάλη από τον πατέρα του στον
δρόμο της αγάπης για το βιβλίο: 31 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Αγαπητή κυρία Λότη,
διάβασα πρόσφατα το βιβλίο σας με τίτλο Σπίτι για πέντε, που βρήκα
στην παιδική βιβλιοθήκη του πατέρα μου στην Καρδίτσα. 
Ο πατέρας μου μου έλεγε ιστορίες από τα παιδικά του χρόνια στην
Καρδίτσα. Διάβαζε βιβλία συγγραφέων στους οποίους έγραφε και
έστελνε την κριτική του. Τώρα πια ζούμε στην Αθήνα και ο πατέρας μου
έχει γίνει ιατρός.
Διαπίστωσα στη σελίδα σας το σχόλιό του: «Συνιστώ ανεπιφύλακτα
στα παιδιά της ηλικίας μου το βιβλίο αυτό. Διαβάζοντάς το θα ζήσουν
ένα επίκαιρο μήνυμα... Σωτήρης Πλαστήρας, Μαθητής Γυμνασίου,
Εφημερίδα Νέοι Καιροί Καρδίτσας – 24.10.1986». 
Η συγκίνησή του ήταν μεγάλη. Έτσι αποφάσισα να σας στείλω και
εγώ τη δική μου κριτική για το βιβλίο που διάβασα στη δικιά μας εποχή,
με άλλα πλέον μέσα.
«Το Σπίτι για πέντε λοιπόν το διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον. Με
συγκίνησε η ιστορία και μου δίδαξε τον ρόλο της αγάπης και της οικο-
γένειας. Η ζωή έχει δυσκολίες αλλά πάντα πρέπει να προσπαθούμε για
να τις ξεπερνούμε».
Εύχομαι καλή χρονιά!
Με αγάπη,
Χρήστος Σωτηρίου Πλαστήρας
Μαθητής ΣΤ′ Δημοτικού Αρσακείου Ψυχικού
 Αυτή είναι η επιστολή που έστειλε πρόσφατα ο μικρός μαθητής στη συγγρα-
φέα Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου προκειμένου να εκφράσει τη χαρά
του που ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη του μπαμπά του το βιβλίο Σπίτι για πέ-
ντε και ακολούθως να γράψει τη δική του κριτική. Αναφέρω το περιστατι-
κό αυτό και την ευτυχή αυτή σύμπτωση για να τονίσω πόση σημασία έχει
η ενδοοικογενειακή παράδοση φιλαναγνωσίας, όπου ο συγγραφέας γίνεται
μέλος της οικογένειας! Ο Ιάσων Ευαγγέλου σημειώνει στο Γνωμολογικό του
Λεξικό: «Αισθανόμαστε συγγενείς με τον συγγραφέα, του οποίου το βιβλίο
αγαπήσαμε». Είναι μια παράδοση που δεν καταγράφεται και δεν σπουδάζεται
ιδιαίτερα, με στοιχεία στατιστικά κ.λπ., ώστε να διαθέτουμε πλήρη εικόνα του
πόσο σημαντικό στοιχείο είναι αυτό για όλα τα μέλη της οικογένειας και κυρί-
ως για τα παιδιά. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και για τον πολιτισμό της
κοινότητας, μικρής ή μεγάλης.
Δύο πλευρές του θέματος θα ήθελα να προσεγγίσω εδώ πολύ συνοπτικά:
Α. Μέσα σε τούτη την παράδοση, ποιος είναι ο ρόλος του συγγραφέα;
Πιστεύω πως όλα ξεκινούν από τους σπόρους που φυτεύει ο συγγρα-
φέας στις ψυχές των αναγνωστών μέσα από τα βιβλία που γράφει. Ασφα-
32 λώς, η ευθύνη του είναι μεγαλύτερη όταν απευθύνεται σε μικρές ηλικίες.
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Όλοι οι σπόροι, όλες οι ιδέες δεν έχουν την ίδια τύχη κι αυτό εξαρτάται
αγαθά, αλλά και για τα πνευματικά. Οι ιδέες αυτές περνούν και στα παιδιά.
Ανοίγουν ελεύθερο διάλογο για τα αναγνώσματά τους, τα περιοδικά και
τα βιβλία, τα έντυπα και τα ηλεκτρονικά. Εδώ γίνεται σεβαστό κάθε έντυ-
πο και κάθε βιβλίο, συζητούν ό,τι διαβάζει ο καθένας και ενίοτε προχωρούν
στο λεγόμενο συντροφικό διάβασμα. Διαβάζουν ένα κείμενο σε συνέχειες,
ο καθένας με τη σειρά του, και οι υπόλοιποι ακούνε. Είναι σαν να συμπρο-
σεύχονται ή σαν να γεύονται το ίδιο ψωμί.
Πέρα από την κοινή βιβλιοθήκη του σπιτιού, μέσα στο δωμάτιο του
παιδιού πρέπει να υπάρχει μια μικρή προσωπική βιβλιοθήκη που θα τη
φροντίζει το ίδιο το παιδί. Όλοι μαζί, παιδιά και γονείς, επισκέπτονται τις
εκθέσεις βιβλίου και το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς, αποδεικνύοντας έτσι
εμπράκτως και οι δύο πλευρές την εκτίμησή τους προς το βιβλίο. Ο ρόλος
του σχολείου είναι ασφαλώς επίσης σημαντικός, αφού στηρίζει, επεκτείνει
και εποικοδομεί στα θεμέλια που έχει βάλει η οικογένεια.
Κλείνω με την ελπιδοφόρα διαπίστωση ότι η ενδοοικογενειακή παράδοση του
βιβλίου και γενικά του εντύπου, με σύμμαχο τον χρόνο, κατά κανόνα καθί-
σταται αειφόρος και φερέκαρπη. Επιφέρει αποτελέσματα σε βάθος χρόνου και
οδηγεί τα μέλη της οικογένειας στον κόσμο του πνεύματος και της τέχνης,
των γραμμάτων και της αισθητικής.
33
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

από πολλούς παράγοντες. Κυρίως από την ποιότητα του χωραφιού, τη Βόλος, 10/2/2017
φροντίδα του καλλιεργητή και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Πάντως, αν
πέσουν σε εύφορη γη και ο καλλιεργητής είναι καλός, θα δώσουν καρπό
«εκατονταπλασίονα». Αυτό μας το θυμίζει η ευαγγελική Παραβολή του
Σπορέως: «Εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, και εν τω
σπείρειν αυτόν ο μεν έπεσεν παρά την οδόν και κατεπατήθη και τα πετεινά
του ουρανού κατέφαγον αυτό. Και έτερον έπεσεν επί την πέτραν και φυέν
εξηράνθη διά το μη έχειν ικμάδα. Και έτερον έπεσεν εν μέσω των ακαν-
θών, και συμφυείσαι αι άκανθαι απέπνιξαν αυτό. Και έτερον έπεσεν εις την
γην την αγαθήν, και φυέν εποίησε καρπόν εκατονταπλασίονα. Ο έχων ώτα
ακούειν ακουέτω».

Β. Πώς δημιουργείται η οικογενειακή βιβλιακή παράδοση;

Είναι πολλοί ο παράγοντες που συμβάλλουν στην καλλιέργεια της φι-
λαναγνωσίας μέσα στην οικογένεια. Προκειμένου να ριζώσει μια παράδο-
ση (και όχι μόνο για το βιβλίο) και να συνεχιστεί από παππού-γιαγιά σε
γιο, κόρη και εγγόνια, είναι απαραίτητο να επικρατεί το ανάλογο κλίμα
στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, σχετικά με τη σημασία και την αξία που
έχει το βιβλίο στη ζωή των ανθρώπων, στη διαμόρφωση του χαρακτήρα,
στην ψυχαγωγία και στην πρόοδο της επιστήμης και της κοινωνίας.
Το κλίμα αυτό βασικά καλλιεργείται από τους γονείς, τους οποίους μι-
μούνται και τα παιδιά. Το βιβλίο γίνεται συνήθεια, έθιμο και τελικά απαί-
τηση ζωής. Οι γονείς εκτιμούν και θαυμάζουν τον άνθρωπο των Γραμμά-
των και των Τεχνών, τον άνθρωπο που δεν αγωνίζεται μόνο για τα υλικά
 στα κείμενα των φυσικών φιλοσόφων,
MAΘΗΜΑΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: του Σωκράτη, του Πλάτωνα, αλλά και
στα ποιήματα του Πέρση Ομάρ Καγιάμ,
ΕΝΑ ΝΕΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙ∆ΟΣ; στα έργα του Γαλιλαίου καθώς και του
Γκαίτε. Μέσα από λογοτεχνικά κείμενα
ΜΙΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ; οι φιλοσοφικές και οι μαθηματικές ιδέες
συνυφαίνουν την ανθρώπινη εμπειρία
και εκφράζουν τον πολύπτυχο ανθρώ-
Ελένη Κονταξή
Διδάσκουσα ΠΤΠΕ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δρ
πινο πολιτισμό. Σε αυτό το πλαίσιο
επίσης, πολλοί ερευνητές κατά καιρούς
επιδίδονται σε μια προσπάθεια να εντο-
πίσουν αυτή τη μακρόχρονη –άλλοτε

Τ
ις τελευταίες δεκαετίες, ανάμεσα σε άλλες καλλιτεχνικές τάσεις και νέους
λογοτεχνικούς δρόμους, έκανε δυναμικά την εμφάνισή του και στη χώρα προφανή αλλά και συχνά ασαφή και
μας ένα νέο υβριδικό είδος λογοτεχνικής γραφής, η «μαθηματική λογο- δύσκολα προσδιορίσιμη– σχέση ανάμε-
τεχνία», που εκτός από τις ποικίλες εκφάνσεις της βρίσκει πρόσφορο έδαφος σα στα μαθηματικά και τη λογοτεχνία,
στο μυθιστόρημα. Πρόκειται για ένα νέο λογοτεχνικό είδος, που παρά τη βρα- κυρίως μέσα από λογοτεχνικά αλλά και
χεία παρουσία του έχει γίνει αισθητό στα λογοτεχνικά πράγματα διακρινόμε- χρηστικά κείμενα.1
νο από ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και αποκτώντας πιστό αναγνωστικό κοινό. Πριν από κάποιες δεκαετίες στην
34 Η διάδοση, η καθιέρωση και η δημοφιλία αυτού του λογοτεχνικού είδους πα- Ευρώπη και την Αμερική, αλλά και πριν
από μερικά χρόνια στην Ελλάδα, ήταν
35
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ ρακίνησε πολλούς επιστήμονες και ακαδημαϊκούς –κυρίως από τον χώρο της ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

μαθηματικής επιστήμης– να το αξιοποιήσουν προς όφελος της διδασκαλίας
των μαθηματικών, με σκοπό –εκτός των άλλων– να ερμηνεύσει και να αλλη-
λεπιδράσει με την πολυεπίπεδη, διεπιστημονική και διεπιδραστική κοινωνική
πραγματικότητα. Αναμφίβολα, πολλά είναι τα οφέλη και για την ίδια τη λο-
γοτεχνία, που αφενός εμπλουτίζεται ως προς τα είδη και τις θεματικές της και
αφετέρου προσεταιρίζεται νέους αναγνώστες.
Μια σειρά από ερωτήματα τίθενται σχετικά με το συγκεκριμένο είδος: Εί-
ναι πράγματι ένα καινούργιο λογοτεχνικό είδος; Είναι η «μαθηματική» αφή-
γηση ένα σύγχρονο φαινόμενο ή πρόκειται για φαινόμενο με παλαιότερες κα-
ταβολές; Ποια σημερινή ανάγκη το κατέστησε δημοφιλές; Είναι συναρτημένη
η επιτυχία του με την οικονομοκεντρική κατεύθυνση του δυτικού κόσμου;
Πρόκειται για είδος προσανατολισμένο και επικεντρωμένο στη διάδοση, τη
διδασκαλία και την εκμάθηση των μαθηματικών; Είναι οι λογοτεχνίζοντες μα-
θηματικοί, που συγγράφουν τούτο το είδος; Έχει στόχο την αντιμετώπιση της
κρίσης των μαθηματικών και της περιθωριοποίησής τους μέσω μιας κοινωνικά
ευαίσθητης και ευαισθητοποιημένης τέχνης; Αυτά όπως και άλλα πολλά ερω-
τήματα απασχολούν εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούς, θεωρητικούς, αλλά και
απλούς αναγνώστες.
Τα μαθηματικά και η λογοτεχνία έχουν μια μακραίωνη συγγένεια, που δια-
φαίνεται μέσα από τα κείμενα των Ελλήνων φιλοσόφων, των θεολόγων του
Μεσαίωνα και των φυσικών φιλοσόφων της ύστερης Αναγέννησης (Κάλφας
και Ζωγραφίδης, 2006· Sriraman & Beckmann, 2007). Λογοτεχνία, φιλοσο-
φία και μαθηματικά συνυπάρχουν μέσα σε κορυφαία λογοτεχνικά κείμενα
όπως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου, στα επιγράμματα του Σόλωνα,
ίσως περίεργο να μιλά κανείς για συνύ-
παρξη ή συνεργασία της λογοτεχνίας
με τα μαθηματικά ή τις θετικές επιστή-
μες (Harris, 1997: 5). Αντιθέτως, πρέπει να επισημανθεί ότι μέχρι πρόσφατα
υπήρχε ένα εχθρικό και ανταγωνιστικό κλίμα ανάμεσα στις θετικές επιστήμες
και τη λογοτεχνία. Ο Dennis Flanagan, παλαιότερος εκδότης του περιοδικού
Scientific American, θέλοντας να κάνει ένα σχόλιο και παίρνοντας θέση απέ-
ναντι στον σιωπηρό πόλεμο που διεξαγόταν για χρόνια μεταξύ της λογοτε-
χνίας και των επιστημών, αναφέρθηκε στον Nabokov που είχε πει: «There is
no science without fancy, and no art without facts»2 (Harris, 1997: 5). Σήμερα
λοιπόν, θεωρώντας δεδομένο το γεγονός αυτής της αναμφισβήτητης κατά
καιρούς συνάντησης των επιστημών –και ειδικότερα των μαθηματικών– με
τη λογοτεχνία από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά και γνωρί-
ζοντας ότι η αφήγηση αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης νοητικής
λειτουργίας, λογικής και συναισθηματικής σε συνδυασμό (Bruner, 1996), η
μαθηματική λογοτεχνία καταλαμβάνει θέση αδιαπραγμάτευτη στη σύγχρονη
λογοτεχνική και κοινωνική πραγματικότητα.
Η σύγχρονη βεβαίως μαθηματική λογοτεχνία (mathematical fiction) επα-
νεφευρέθηκε και διευρύνθηκε (Padula, 2006: 36) αποτελώντας εδώ και δε-
καετίες ένα νέο είδος με μεγάλη εκδοτική παραγωγή έργων στο εξωτερικό
αλλά και στην Ελλάδα, με δικά του χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούνται
από άλλα συναφή είδη (fantasy fiction/λογοτεχνία του φανταστικού, science
fiction/λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας, crime fiction/αστυνομική λο-
γοτεχνία, κ.ά.). Παρότι δύσκολα ορίζεται ένα σχετικά σύγχρονο και εν εξε-
 λίξει φαινόμενο, ο Χατζηκυριάκου (2007: 277-278) ορίζει τη
μαθηματική λογοτεχνία ως «ένα μεγάλο αριθμό ετερο-
γενών κειμένων που αναφέρονται στα μαθηματικά
και τον κόσμο τους και δεν έχουν συγγραφεί ως
μαθηματικές μονογραφίες ή μαθηματικά εγχει-
ρίδια. Τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι βιογρα-
φίες ή αυτοβιογραφίες μαθηματικών, μυθι-
στορήματα και διηγήματα με ήρωες μα-
θηματικούς ή μαθηματικά αντικείμενα,
αφηγήματα με ρητές ή λιγότερο ρητές
αναφορές σε μαθηματικές έννοιες, αν-
θολογίες με σπαζοκεφαλιές και ψυ-
χαγωγικά μαθηματικά προβλήματα,
αλλά και κάποια κείμενα μαθηματι-
κής εκλαΐκευσης».
Στην Ελλάδα, πιο συγκεκριμέ-
να, το σύγχρονο αυτό ρεύμα της
«μαθηματικότροπης» μυθοπλα-
36
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
σίας, όπως το αποκαλεί ο Τεύ-
κρος Μιχαηλίδης (Abbott, 2008:
153) εκφράστηκε όχι μόνο από
μεγάλο αριθμό μεταφράσεων
έργων μαθηματικής λογοτε-
χνίας κατά τις τρεις τελευταίες
περίπου δεκαετίες,3 αλλά και
από τη συγγραφή και έκδοση
πρωτότυπων έργων μαθηματι-
κής λογοτεχνίας από Έλληνες
συγγραφείς και διανοουμένους,
πολλά από τα οποία μεταφράστη-
καν σε άλλες γλώσσες με μεγάλη
επιτυχία,4 περίπου από τα μέσα της
δεκαετίας του 1990 και ύστερα. Η
σύγχρονη αυτή, λοιπόν, εποχή της
μαθηματικής λογοτεχνίας στην Ελ-
λάδα εγκαινιάζεται το 19925 με το μα-
θηματικό μυθιστόρημα Ο Θείος Πέτρος
και η Εικασία του Γκόλντμπαχ του Από-
στολου Δοξιάδη. Το έργο αυτό κατατάσσει
τον Απόστολο Δοξιάδη στους πρωτεργάτες
του είδους στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμί-
ως, αναφορικά με τη σύγχρονη επανεφευρεθείσα
εκδοχή του. Tο βιβλίο χαρακτηρίστηκε από κριτικό
της εφημερίδας Independent ως «η γένεση του είδους
της μαθηματικής λογοτεχνίας» ((http://www.biblionet.gr/
book).
Η έκδοση του βιβλίου του Απόστολου Δοξιάδη,
εκτός από το γεγονός ότι αποτέλεσε προπομπό για
το συγκεκριμένο είδος, δημιούργησε μια θετική
τάση στα ελληνικά λογοτεχνικά πράγματα.
Η ευνοϊκή υποδοχή του έργου –και η μετα- μετα
φραστική του υποδοχή στο εξωτερικό, που
ενδυνάμωσε εκ των υστέρων και την πα- πα
ρουσία του στο εσωτερικό– άνοιξε τον
δρόμο για την αποδοχή, διάδοση και
καθιέρωση του είδους στην Ελλάδα.
Οι πρωτοστατούντες σε αυτή την
κίνηση στην Ελλάδα συσπείρωσαν
γύρω τους ανθρώπους με ανάλογες
ανησυχίες και δραστηριότητες. Η
νέα αυτή τάση βρήκε το επιστέγα-
σμά της στη σύσταση της ομάδας
«Θαλής + Φίλοι» το 2005 (http://
thalesandfriends.org), μέσω της
37 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
οποίας δημιουργήθηκαν λέσχες
ανάγνωσης με στόχο να «εξερευ-
νήσουν τη σχέση ανάμεσα στα
μαθηματικά και την αφήγηση»
συχνά με όχημα τη μαθηματική
λογοτεχνία, αλλά και να ενισχύ-
σουν γενικότερα τον διάλογο και
τον στοχασμό. Οι συνιδρυτές της
συγκεκριμένης κίνησης, Απόστο-
λος Δοξιάδης, Τεύκρος Μιχαη-
λίδης και Πέτρος Δελλαπόρτας
(http://thalesandfriends.org/el/pro-
sopa/), είναι μαθηματικοί οι ίδιοι, με-
sopa/
συγγραφείς
ταφραστές, διακεκριμένοι συγγραφεί
και εν γένει διανοούμενοι. Η ομάδα
«Θαλής + Φίλοι» συγκεντρώνει πολ πολ-
λούς ακόμη εκπαιδευτικούς, διανοουδιανοου-
μένους, συγγραφείς και επιστήμονες. Το
εγχείρημα αυτό έως σήμερα ευδοκιμεί, απα απα-
ριθμώντας πολλές λέσχες ανάγνωσης στον
ελλαδικό χώρο, που αναπτύσσονται στους χώ χώ-
ρους της εκπαίδευσης και της κοινωνίας.
Οι μεταφράσεις πολλών ξενόγλωσσων έργων
μαθηματικής λογοτεχνίας στα ελληνικά δημιούργησαν
 πρόσφορο έδαφος για την καθιέρωση της μαθηματικής λογοτεχνίας στην Ελ
Ελ-
λάδα, που ενδυναμώθηκε από την πρωτότυπη ελληνική παραγωγή, και πολ-
λαπλασιάστηκαν σημαντικά χάρη στο αυξανόμενο ενδιαφέρον που καλλιερ-
γήθηκε μέσα από την ομάδα «Θαλής + Φίλοι». Ένα από τα έργα μαθηματικής
λογοτεχνίας που μεταφράστηκε με μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα είναι το
Θεώρημα του παπαγάλου του Ντενί Γκετζ (1998), το οποίο συνέβαλε επίσης
στη διεθνή εξάπλωση του κινήματος της μαθηματικής λογοτεχνίας, μεταφρα-
ζόμενο σε πολλές γλώσσες και κάνοντας πολλές επανεκδόσεις.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μαθηματικής λογοτεχνίας

Η μαθηματική λογοτεχνία –όπως εξάλλου και η παιδική και η νεανική λογο-
τεχνία– εμπερικλείει διάφορα είδη γραπτού λόγου, πολλά από τα οποία είναι
λιγότερο μυθοπλαστικά και περισσότερο χρηστικά. Ωστόσο, τόσο στο επίπε-
δο της λογοτεχνίας ενηλίκων όσο και στο επίπεδο της νεανικής λογοτεχνίας
βρίσκει την επικρατέστερη και «αυθεντικότερη» υπόστασή της στο υβριδικό
και σχετικά πρόσφατα προσδιορισμένο «μαθηματικό» μυθιστόρημα. Το μυ-
38
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
θιστόρημα αναμφίβολα είναι το επικρατέστερο είδος νεανικής λογοτεχνίας
αλλά και το κυρίαρχο στον χώρο της λογοτεχνίας γενικά (Μπαχτίν, 1995),
39
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ένα λογοτεχνικό είδος που μπορεί να αναπαραστήσει με τον καλύτερο τρόπο
πολυσύνθετες σχέσεις, ολοκληρωμένους χαρακτήρες, αλλά και στη συγκεκρι-
μένη μορφή, δηλαδή το «μαθηματικό» μυθιστόρημα, την αφαιρετική και αφη-
ρημένη σκέψη των μαθηματικών καθώς και τη λογική που τα διέπει. Εκφράζο-
ντας με δύναμη, κυκλικότητα, συνθετικότητα και σφαιρικότητα τη ζωή (Μπα-
χτίν, 1995), το μυθιστόρημα μπορεί καταστήσει την ύπαρξη των μαθηματικών κεντρώνεται με ιδιαίτερη έμφαση στα μαθηματικά. Μια δεύτερη κατηγορία
λειτουργική, σε μια εποχή που έχει να αντιμετωπίσει –παρά την κυριαρχία των είναι, κατά τον Μιχαηλίδη, «η προσχηματική ή διδακτική μυθοπλασία», όπου
αριθμών– την αδυναμία της εκπαίδευσης να απευθυνθεί στους πολλούς με σκοπός της μυθοπλασίας είναι να παρουσιάσει και να φέρει σε επαφή τους
επιτυχία. Το μυθιστόρημα εξάλλου μπορεί να προσαρμοστεί καλύτερα στις αναγνώστες με μαθηματικά ζητήματα και μαθηματικά επιτεύγματα. Μια τρί-
ανάγκες της εποχής, εκφράζοντας «τολμηρότερους και πιο καινοτόμους προ- τη –επίσης αγαπητή– κατηγορία είναι αυτή των ιστορικών μυθιστορημάτων,
βληματισμούς», αλλά και ανταποκρινόμενο στο πνεύμα του διεθνισμού και όπου καταγράφονται διάφορες πραγματικές ως επί το πλείστον μαθηματικές
του κοσμοπολιτισμού, που συμπυκνώνουν τον κοινό τόπο έμπνευσης για τους ιστορίες (Κολίτση, 2009: 3).
συγγραφείς ανά τον κόσμο (Αναγνωστόπουλος, 2004: 168 & 171). Όπως υπο- Διαφοροποιώντας το σύγχρονο είδος της μαθηματικής λογοτεχνίας από
στηρίζει ο Fairclough (1995), όλα τα κείμενα –και ως εκ τούτου και τα κείμε- παλαιότερα συναφή είδη, θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε και κάποια χαρα-
να μαθηματικής λογοτεχνίας, κυρίως δε τα μυθιστορήματα– «αναπαριστούν κτηριστικά γνωρίσματα, έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί μέσα από τα υπάρχο-
πλευρές του φυσικού, κοινωνικού και πνευματικού κόσμου, θεσπίζουν κοινω- ντα λογοτεχνικά έργα. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είδους της σύγχρονης
νικές σχέσεις μεταξύ των συμμετεχόντων σε κάθε συμβάν». ή επανεφευρεθείσας μαθηματικής λογοτεχνίας είναι ότι οι συγγραφείς είναι
Παρότι είναι ίσως σχολαστικό να κατηγοριοποιήσουμε τα έργα μαθημα- ως επί το πλείστον μαθηματικοί (πανεπιστημιακοί, εκπαιδευτικοί, ερασιτέ-
τικής λογοτεχνίας και ειδικότερα τα μαθηματικά μυθιστορήματα, θα αναφέ- χνες) ή εν γένει θιασώτες των μαθηματικών (Κατσιαμπούρα, 2007: 77. Κολί-
ρουμε τρεις κατηγορίες που μοιάζει να έχουν ιδιαίτερη απήχηση στους δημι- τση, 2009: 5). Αξιοσημείωτο γνώρισμα επίσης είναι ότι ο μύθος χρησιμοποιεί
ουργούς και τους αναγνώστες. Πρόκειται αρχικά για την κατηγορία των μυ- τα μαθηματικά όχι ως εργαλείο –όπως στην παλαιότερη λογοτεχνία μυστη-
θιστορηματικών βιογραφιών ή τη «βιωματική μαθηματική λογοτεχνία», όπως ρίου- αλλά ως στοιχείο της μυθοπλασίας και της δομής. Επιπρόσθετα, ο λόγος
την αποκαλεί ο Τεύκρος Μιχαηλίδης (Κολίτση, 2009: 3), η οποία αναφέρεται για τα μαθηματικά εξυφαίνεται αφηγηματικά απηχώντας συνήθως τα επιστη-
στη ζωή και τη δράση ιστορικών ή φανταστικών προσωπικοτήτων και επι- μονικά ενδιαφέροντα των συγγραφέων. Σε αυτό το πλαίσιο της δημιουργίας
 του μύθου, τα μαθηματικά κάποιες φορές αντιμετωπίζονται ως ένας χώρος
αντιθέσεων και όχι απόλυτων βεβαιοτήτων, αλλά και ως κοινωνική κατασκευή
που διαμορφώνεται από τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες (Κατσιαμπούρα, 2007:
76· Χασάπης, 2007: 8).
Σχετικά με τη χαρακτηρολογία, οι ήρωες –άλλοτε οι κεντρικοί και άλλοτε
οι δευτερεύοντες– είναι προσωπικότητες που σχετίζονται με τα μαθηματικά,
ενώ συχνά είναι οι ίδιοι μαθηματικοί ή λάτρεις των μαθηματικών. Σε αυτό το
σημείο αξίζει να επισημάνουμε τις πλειοψηφικές περιπτώσεις έμφυλων διακρί-
σεων, καθώς οι χαρακτήρες που ασχολούνται με τα μαθηματικά είναι κυρίως
άντρες. Και αυτό το γεγονός βεβαίως μπορεί εν μέρει να αιτιολογηθεί στις
μυθιστορηματικές βιογραφίες, οι οποίες αναφέρονται στη ζωή ιστορικών μα-
θηματικών προσωπικοτήτων, που εκ των πραγμάτων είναι άντρες. Επισημαί-
νονται ωστόσο και στις άλλες κατηγορίες του μαθηματικού μυθιστορήματος,
όπου το ζήτημα της κατασκευής έμφυλων ταυτοτήτων είναι παρόν. Οι συγκε-
κριμένες διαπιστώσεις γίνονται με επιφύλαξη, καθώς δεν υπάρχουν επαρκή
ερευνητικά δεδομένα, ενώ την ίδια στιγμή η μαθηματική λογοτεχνία τόσο
στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό αναπτύσσεται ραγδαία οπότε αλλαγές
στα επιμέρους χαρακτηριστικά που επισημάνθηκαν είναι πολύ πιθανό να συ-
40 ντελεστούν στην πορεία.
Αναφορικά με την απεύθυνση, η σύγχρονη μαθηματική λογοτεχνία φαίνε-
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
ται να αφορά ένα ευρύ «πεπαιδευμένο» (Κατσιαμπούρα, 2007: 77) αλλά και
ειδικό κοινό. Ως εκ τούτου, υποθέτουμε ότι η μαθηματική λογοτεχνία δια-
φοροποιεί εν μέρει και πιθανώς διευρύνει το «κλασικό» βιβλιόφιλο κοινό με
ειδικότερους αναγνώστες, λάτρεις και θιασώτες ως επί το πλείστον των μα-
θηματικών. Το όφελος για την ανάγνωση της λογοτεχνίας είναι μεγάλο, γιατί
αφενός η μαθηματική λογοτεχνία δείχνει να καταλαμβάνει κεντρική θέση στο
λογοτεχνικό πολυσύστημα της Ελλάδας –όντας σε μεγάλο μέρος της πρω-
τότυπη– και αφετέρου μυεί και ενσωματώνει ένα κοινό που δεν σχετιζόταν
απαραιτήτως και συστηματικά με την ανάγνωση της λογοτεχνίας. Επιπλέον,
η δημιουργία ενός πυρήνα του συγκεκριμένου αναγνωστικού κοινού, κυρίως
γύρω από την ομάδα «Θαλής + Φίλοι», η οποία καλλιεργεί συστηματικά και
μεθοδικά τη λογοτεχνική ανάγνωση μέσα από τακτικές συναντήσεις των λε-
σχών ανάγνωσης, εμπεδώνει μια ταυτότητα όχι μόνο ευκαιριακού αναγνώστη
αλλά βιβλιόφιλου κοινού.
Ας σημειωθεί ότι εκτός από τα σύγχρονα έργα μαθηματικής λογοτεχνίας που
προσιδιάζουν στα προαναφερθέντα γνωρίσματα του είδους, στο συγκεκριμένο
είδος συγκαταλέγονται και κάποια παλαιότερα αφηγήματα όπως το Flatland: Η
Επιπεδοχώρα του Εdwin Abbott (1886) και Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων
του Lewis Carroll, έργα σταθμοί για τη μαθηματική λογοτεχνία αλλά και τη 41 
λογοτεχνία γενικότερα. Ειδικότερα η Επιπεδοχώρα θεωρείται από πολλούς το ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
έργο που εγκαινίασε το είδος, ένα πρωτοποριακό έργο για την εποχή του.
Μαθηματική λογοτεχνία και εκπαίδευση
Η μαθηματική λογοτεχνία και το μαθηματικό μυθιστόρημα, εκτός από την
αυτοδύναμη λογοτεχνική αξία και λειτουργία που διαθέτουν, σχετιζόμενα με
το επιστημονικό πεδίο των μαθηματικών μπορούν να λειτουργήσουν μέσα σε
ένα παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο. Παρά το γεγονός ότι η μαθημα-
τική λογοτεχνία ως «επανάσταση» δεν ξεκίνησε από τους κρατούντες, όπως
γράφει ο Απόστολος Δοξιάδης (2007: 289), ή «δεν προσχεδιάστηκε από κά-
ποιο υπουργείο Παιδείας ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα, αλλά ξεκίνησε από
παρίες, πρώην άπιστους, από “αλλοδαπούς” στον κλάδο», ωστόσο αξιοποιεί-
ται από το εκπαιδευτικό σύστημα τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα.
Γενικότερα, σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι κάθε είδος παιδικής και
νεανικής λογοτεχνίας, έμμεσα ή άμεσα, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό
ρόλο στην εκπαίδευση. Η παιδική και η νεανική λογοτεχνία, συνυφασμένη με
την κοινωνικοποίηση και την κατάκτηση δεξιοτήτων (Sullivan, 2010: 77) κα-
θώς και με τον παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα (Nikolajeva, 1995·
Hunt, 1995), καταλαμβάνει θέση στα εκπαιδευτικά συστήματα ανάλογα με τα
προτεινόμενα κάθε φορά προγράμματα σπουδών σε κάθε βαθμίδα της εκπαί-
δευσης. Πιο συγκεκριμένα, η λογοτεχνία αλλά και ειδικότερα η μαθηματική
λογοτεχνία χρησιμοποιείται εδώ και χρόνια στο εξωτερικό ως εργαλείο από
τους δασκάλους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση προκειμένου να ενθαρρύνουν
 τη μαθηματική σκέψη των μαθητών τους αλλά και να συνδέσουν τον κόσμο
τους με τον κόσμο των μαθηματικών ιδεών (Pandula, 2006). Η μαθηματική
λογοτεχνία –μέσα στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος, όπου διδά-
σκεται– φέρνει τους μαθητές σε επαφή με προηγμένες μαθηματικές ιδέες, και
καλλιεργώντας τη φαντασία ενθαρρύνει γενικότερα φιλοσοφικά ερωτήματα,
καθώς και ερωτήματα για τη φύση των μαθηματικών (Sriraman & Beckmann,
2007 Sriraman, 2004).
Στην Ελλάδα το νέο πρόγραμμα σπουδών ενσωματώνει τις επιταγές της
εθνικής και ευρωπαϊκής στρατηγικής για την παιδεία, που δίνει έμφαση στη
διαθεματική προσέγγιση, στη σφαιρική αντίληψη της γνώσης, στην ανάπτυξη
ικανοτήτων όπως η κριτική σκέψη, η επικοινωνία, αλλά και στην ιδιότητα του
πολίτη. Η σύνδεση, λοιπόν, διαφορετικών εμπειριών, οι δραστηριότητες που
συνδέονται με διαφορετικούς γνωστικούς και αναπτυξιακούς τομείς (Δαφέρ-
μου κ.ά., 2007: 87) λειτουργούν προς την κατεύθυνση της ολιστικής γνώσης και
της ανάπτυξης ικανοτήτων. Ως εκ τούτου, πιο συγκεκριμένα για τη διδασκαλία
και την εκμάθηση των μαθηματικών, οι στόχοι της κοινωνικο-πολιτισμικής δι-
άστασης της γνώσης, της σύνδεσης μαθησιακών περιοχών και της διαθεματι-
κής προσέγγισης επιτελούνται κυρίως μέσω της μελέτης έργων μαθηματικής
42
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
λογοτεχνίας, αλλά και μέσω καταρτισμού σχεδίων εργασίας που βασίζονται
στη μαθηματική λογοτεχνία και εμβαθύνουν στα μαθηματικά με τρόπο δημι-
43
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ουργικό, που τα εντάσσει και τα διασυνδέει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων
και αναπαραστάσεων. Για τον λόγο αυτόν ολοένα και κατακτά έδαφος η διδα-
σκαλία της σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ως εναλλακτικό εργαλείο
διαφορετικής και διαφοροποιημένης μάθησης (Kontaxi & Dimitrakopoulou,
2017), κυρίως για τα μαθηματικά αλλά και για τη λογοτεχνία.
Εν κατακλείδι, η μαθηματική λογοτεχνία ως νέο λογοτεχνικό είδος έρχεται
σε καιρούς κρίσης για την κοινωνία και την εκπαίδευση να συμβάλει με τον
δικό της τρόπο σε νέες προτάσεις και εναλλακτικές λύσεις. Στην κοινωνία προ- 4. Κάποια από τα οποία είναι: Δοξιάδης, Απόστολος (1992), Ο Θείος Πέτρος και η Εικασία του
Γκόλντμπαχ, το οποίο βρέθηκε στην τελική εξάδα για το Prix Medicis 2000 και στο οποίο
σφέρει μια κανούργια καλλιτεχνική πτυχή κατακτώντας ένα νέο αναγνωστικό
απονεμήθηκε τον Μάιο του 2001 το Primo Peano από το Τμήμα Μαθηματικών του Πανε-
κοινό ανά τον κόσμο και διευρύνοντας τα όρια του βιβλιόφιλου λογοτεχνικού πιστημίου του Τορίνου (http://www.biblionet.gr) Δοξιάδης, Απόστολος & Παπαδημητρίου,
κοινού. Στην εκπαίδευση η μαθηματική λογοτεχνία μπορεί να αποτελέσει ένα Χρίστος (2008), Logicomix, Αθήνα: 2008 Μιχαηλίδης, Τεύκρος (2013), Πυθαγόρεια Εγκλή-
εργαλείο και μια νέα μέθοδο για την αποτελεσματική και δημιουργική διδα- ματα, Αθήνα: Πόλις.
σκαλία των μαθηματικών, εντάσσοντάς τα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων 5. Εκείνη την εποχή το συγκεκριμένο μυθιστόρημα δεν αποτέλεσε εκδοτική επιτυχία, ενώ δέ-
χθηκε μια σειρά από αρνητικές κριτικές. Το έργο μεταφράζεται το 2000 από τον ίδιο τον
και αναπαραστάσεων που προσφέρει η λογοτεχνία, αλλά και να λειτουργήσει συγγραφέα στα γαλλικά και στα αγγλικά, οπότε γνωρίζει πολύ μεγάλη επιτυχία και ευνοϊκά
προς όφελος της καθιέρωσης και της εμπέδωσης της λογοτεχνίας ως ουσια- σχόλια από τον διεθνή και τον ελληνικό Τύπο, ενώ επανακυκλοφορεί το 2001 στην Ελλάδα
στικού τρόπου αντίληψης του κόσμου. με μεγάλη επιτυχία έως σήμερα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. ενδεικτικά στην ελληνική βιβλιογραφία: Τριανταφύλλου, Θανάσης (2014), Μαθηματικά
και Λογοτεχνία. Ιχνηλασία σε κείμενα λογοτεχνίας και άλλα, με λανθάνουσες και μη μαθημα-
τικές θεάσεις-συνεκδοχές, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
2. «Δεν υπάρχει επιστήμη χωρίς φαντασία και τέχνη χωρίς γεγονότα».
3. Μερικά από τα οποία είναι: Asimov, Isaak (1984), Εγώ το Ρομπότ, Αθήνα: Κάκτος Γκετζ,
Ντενί (1999), Το Θεώρημα του Παπαγάλου (Guedj Denis, Le Théorème du Perroquet), Αθήνα:
Πόλις Abbott, Edwin, A. (1999), Flatland: Η Επιπεδοχώρα, Αθήνα: Αιώρα, κ.ά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Abbott, Edwin A. (2008), Flatland: Η Επιπεδοχώρα (Επίμετρο: Τεύκρος Μιχαηλίδης, μτφρ.: Φω-
τεινή Μοράκη), Αθήνα: Αιώρα.
Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (132004), Τάσεις και Εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οι
Εκδόσεις των Φίλων.
Bruner, Jerome (1996), The Culture of Education, Cambridge, Massachusetts, London, England:
Harvard University Press.
Δαφέρμου, Χαρά – Κουλούρη, Πηνελόπη – Μπασαγιάννη, Ελευθερία (2007), Οδηγός Νηπι-
 αγωγού. Εκπαιδευτικοί σχεδιασμοί. Δημιουργικά περιβάλλοντα
μάθησης, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
Δοξιάδης, Απόστολος (2007), «Προβάλλοντας τα μαθηματικά
στην ψυχή: Η αφήγηση ως εργαλείο της μαθηματικής εκ-
παίδευσης», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά
& Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των
Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 277-
284.
Fairclough, Norman (1995), Critical Discourse Analysis: The Critical
Study of Language, London: Longman.
Harris, Julia (1997) (επιμ.), “Using Children’s Literature in Math and
Science”, ENC Focus, 4 (5).
Hunt, Peter (επιμ.) (1995), Children’s Literature. An Illustrated History, Oxford, New York:
Oxford University Press.
Κάλφας, Βασίλης & Ζωγραφίδης, Γιώργος (2006), Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Ινστιτούτο Νε-
οελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
Κατσιαμπούρα, Γιάννα (2007), «Εγκληματικά Μαθηματικά: Μαθηματικά και Λογοτεχνία Μυ-
στηρίου», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλό-
γου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 71-80.
Κολίτση, Φιλοθέη (2009), «Έλληνες συγγραφείς και “μαθηματική λογοτεχνία”: Επιστήμη, φα-
ντασία και νεωτερικότητα», Ανακοίνωση στη ΙΒ´ Επιστημονική Συνάντηση του Τμήματος
Φιλολογίας (ΑΠΘ): «Η νεωτερικότητα στη νεοελληνική λογοτεχνία και κριτική» (26-29
44
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Μαρτίου 2009).
Kontaxi, Eleni & Dimitrakopoulou, Styliani (2017), “Mathematical fiction in education: text
in action”, στο: Anna Chronaki (επιμ.), Mathematics Education and Life at Times of Crisis.
Proceedings of the Ninth International Mathematics Education and Society Conference (τόμ.
I), Volos, Greece: University of Thessaly Press, σ. 327-332.
Μπαχτίν, Μιχαήλ (1995), Έπος και Μυθιστόρημα (μτφρ.: Γ. Κιουρτσάκης), Αθήνα: Πόλις.
Nikolajeva, Maria (επιμ.) (1995), Aspects and Issues in the History of Children’s Literature,
Westport, Connecticut, London: Greenwood Press.
O’Sullivan, Emer (2010), Συγκριτική Παιδική Λογοτεχνία (επιμ.: Τασούλα Τσιλιμένη), Αθήνα:
Επίκεντρο.
Padula, Janice (2006), “Mathematical fiction for senior students and undergraduates: Novels,
plays, and film”, Australian Senior Mathematics Journal, 20 (2), 36-44.
Sriraman, B. (2004), “Mathematics and literature (the sequel): Imagination as a pathway to
advanced mathematical ideas and philosophy”, The Australian Mathematics Teacher, 60 (1),
17-23.
Sriraman, Bharath & Beckmann, Astrid (2007), “Mathematics and Literature: Perspectives for
interdisciplinary classroom Pedagogy”. Ανάκτηση: 27/9/2016 από https://www.researchgate.
net/profile/Astrid_Beckmann/publication/253681132_Mathematics_and_Literature_
Perspectives_for_interdisciplinary_classroom_pedagogy/links/54eb76f00cf2ff89649dc41c.pdf
Χασάπης, Δημήτρης (2007), «Μαθηματικά και Λογοτεχνία: Μια
αιτούμενη σχέση», στο: Δημήτρης Χασάπης (επιμ.), Μαθηματι-
κά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των
Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσαλονίκη, σ. 3-14.
Χατζηκυριάκου, Κώστας (2007), «Η Διδακτική Αξιοποίηση της
Μαθηματικής Λογοτεχνίας στο μάθημα “Διασκεδαστικά Μα-
θηματικά – Επίλυση Προβλημάτων”», στο: Δημήτρης Χασάπης
(επιμ.), Μαθηματικά & Λογοτεχνία – 6ο διήμερο Διαλόγου για τη
Διδασκαλία των Μαθηματικών. 17 & 18 Μαρτίου 2007, Θεσσα-
λονίκη, σ. 277-284.
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΕΡΣΕΝ
ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ*
Μαρία Μιχαηλίδου
Εκπαιδευτικός, δρ Παιδικής Λογοτεχνίας
Σ
ε ολόκληρο τον κόσμο τιμάται και γιορτάζεται το
παιδικό βιβλίο κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, κατά
την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου. Την
ημερομηνία αυτή γεννήθηκε ο μεγαλύτερος παραμυ-
θάς των νεώτερων αιώνων, ο άφθαστος στην αφήγηση,
ο τόσο ευαίσθητος στην ανάλυση των συναισθημάτων και
βαθιά σκεπτόμενος, με άπειρη ενσυναίσθηση και συμπόνια άνθρωπος, ο Χανς
Κρίστιαν Άντερσεν, όπως μας έχει ήδη προϊδεάσει και ο Δήμαρχος Στροβόλου,
κ. Ανδρέας Παπαχαραλάμπους, τον οποίο ευχαριστούμε και για την παρουσία
και για τον χαιρετισμό του, όπως επίσης ευχαριστούμε για τον χαιρετισμό και
τη συνεργασία την κα Κλαίλια Σκοτεινού, πρόεδρο του Οργανισμού «Παιδικό
45
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Μουσείο Κύπρου».
Όλοι έχουμε ακούσει παραμύθια και όλοι σε κάποια φάση της ζωής μας
έχουμε καταγοητευτεί από τη δύναμη, τη δράση των ηρώων και τη χαρά που
χαρίζει το λαϊκό παραμύθι, ως κλασικό πια στο είδος του, αφού από τα πα-
νάρχαια χρόνια και όπου υπήρχαν μαζεμένοι άνθρωποι σε ομάδες και αργό-
τερα πιο οργανωμένες κοινότητες και κοινωνίες, η αφήγηση ιστοριών υπήρξε
η μόνη ψυχαγωγία και η πλήρης παρηγοριά τους. Αυτήν την παρηγοριά, την
παραμυθία δηλαδή, εισέπρατταν οι άνθρωποι όπου γης, γι’ αυτό και το λαϊ-
κό παραμύθι είναι παγκόσμιο φαινόμενο που έτερπε και τέρπει τις ψυχές των
ακροατών καθιστώντας-το την πιο ευχάριστη αφήγηση. Αργότερα, όταν μα-
ζεύτηκαν και μπήκαν σε συλλογές όλα αυτά τα παραμύθια από φωτισμένους
ερευνητές, έγινε και το πιο ευχάριστο ανάγνωσμα. Ήδη από τον 16ο αιώνα
στην Ιταλία, με τον Στραπαρόλα (1533) και τον Μπάσιλε (1624), στη Γαλ-
λία με τον Περώ τον 17ο αιώνα (1697), και στη Γερμανία με τους αδελφούς
Γκριμμ τον 19ο αιώνα (1812), έγιναν οι πρώτες και βασικότερες καταγραφές
και συλλογές λαϊκών παραμυθιών στην Ευρώπη. Στον ελλαδικό χώρο πολλά
οφείλουμε στους μελετητές Γεώργιο Μέγα (1927) και Νικόλαο Πολίτη (1920),
και στον Νέαρχο Κληρίδη (1960) για όσα έκανε αναφορικά με τα λαϊκά παρα-
μύθια του τόπου μας.
Με όλα τούτα τα καταγεγραμμένα παραμύθια, όλην αυτή τη λαϊκή φιλο-
σοφία και παράδοση, τράφηκε και ο Άντερσεν, ο πρώτος παραμυθάς, ο οποίος
μας έχει δώσει προσωπικό πλέον παραμύθι.
* Ομιλία στο Πολιτιστικό Κέντρο Στροβόλου Λευκωσίας, 3 Απριλίου 2017.
 Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν γεννήθηκε στις 2 Απριλίου
του 1805 στη μικρή πόλη Οντένσε της Δανίας, από
φτωχική οικογένεια. Γιος ενός φτωχού παπουτσή,
πλούσιου ωστόσο σε φαντασία και ρομαντισμό
ανθρώπου, που με τις διηγήσεις του και με τις
ξύλινες κούκλες που κατασκεύαζε άνοιξε στον
γιο του τον δρόμο προς τον κόσμο της φα φα-
ντασίας και του παραμυθιού.
Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν υπήρξε φι φι-
διαβά-
λομαθέστατος από παιδί. Έμαθε να διαβά
αποστή-
ζει προτού πάει στο σχολείο, ενώ αποστή
θιζε έργα του Σαίξπηρ στα πρώτα μα μα-
θητικά του χρόνια. Είχε ξεκάθαρα από
μικρός ως στόχο του να μην μείνει στην
αφάνεια. Σε ερώτηση της μητέρας του
πρωτεύου-
τι θα γίνει όταν πάει στην πρωτεύου
σα Κοπεγχάγη, εκείνος απάντησε με
μία μόνο λέξη: «Διάσημος»! Ποιος
46
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
από μας αλήθεια δεν έχει διαβάσει
τα όμορφα, μελαγχολικά και τόσο
ανθρώπινα παραμύθια του; Ποιος
δεν έχει μαγευτεί από την τέχνη
του να αφηγείται και να καθηλώ-
νει με τις ιστορίες του; Ποιος δεν
έχει ακούσει τη «Μικρή Γοργόνα» ή
το «Κοριτσάκι με τα σπίρτα» ή το
«Ασχημόπαπο που έγινε Κύκνος» ή
το «Μολυβένιο στρατιωτάκι» ή την
«Καινούργια Φορεσιά του Αυτο Αυτο-
κράτορα» και τόσα άλλα, βαθιά αν αν-
θρώπινα, από τα 156 παραμύθια του;
Πολλοί μίλησαν για την αξία του
Άντερσεν. Σταχυολογώ τις γνώμες μόνο
δύο προσωπικοτήτων:
προβά-
Ο Πέτρος Χάρης τού δίνει το προβά
δισμα στον χώρο της Παιδικής ΛογοτεΛογοτε-
χνίας λέγοντας: «Στάθηκε ο μεγαλύτερος
παιδικός λογοτέχνης. Είναι ο Σαίξπηρ της
Παιδικής Λογοτεχνίας». Ο Ηλίας Βενέζης
τονίζει τη δύναμη της ελπίδας που αποπνέει
το έργο του σημειώνοντας χαρακτηριστικά: «Ο
Χανς Άντερσεν θριάμβευε. Και μαζί του, δύναμη
λυτρωτική, θριάμβευε η ελπίδα και η πίστη προς τον
άνθρωπο».
Οφείλουμε ακόμη να προσδώσουμε στον Άντερσεν το
εύρημα του ανιμισμού, της ψυχοκρατίας, που διακρίνει
όλα τα όντα, έμβια και άψυχα, στα παραμύθια του,
καθώς και την έντονα κοινωνική κριτική που ασκεί
μέσω της δράσης των ηρώων του. Πραγματικά,
ένα από τα αλλόκοτα και σπουδαία χαρίσματα
του Άντερσεν είναι ότι οι ιστορίες του ζουν
σε ένα ανιμιστικό σύμπαν, στο οποίο τα
αντικείμενα δεν είναι απλά αντικείμενα.
Κάθε δέντρο, θάμνος, ζώο, έπιπλο, ρού-
χο, έχει μιαν ανήσυχη ψυχή, έχει φωνή,
σεξουαλικές επιθυμίες, ανάγκη για κοι-
νωνική άνοδο και νιώθει τρόμο απέ-
ναντι στην προοπτική της εκμηδένι-
σης. Τα εναλλασσόμενα επεισόδια
μεγαλείου και κατάθλιψης στη ζωή
του Άντερσεν απέχουν πολύ από
αυτόν τον κόσμο της δημιουργίας
του, όπου γοργόνες και βασίλισσες
του χιονιού, κύκνοι και πελαργοί,
47 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
παπάκια και έλατα, κολλάρα και
κάλτσες, χιονάνθρωποι και ξύλινες
νύμφες, μάγισσες και πονόδοντοι,
όλα έχουν συνείδηση, όλα έχουν
ψυχή, όλα συμπεριφέρονται με αν-
θρώπινο τρόπο!
Και φθάνουμε έτσι στο εδώ και
δύο αιώνες ανοιχτό ερώτημα, αν
ο Άντερσεν απευθυνόταν και στα
παιδιά ή μόνο στα παιδιά. Η απά-
ντηση μπορεί να βγει αβίαστα σε
όποιον μελετά Παιδική Λογοτεχνία:
η καλή λογοτεχνία για παιδιά –είναι
κοινός τόπος– απευθύνεται σε όλες
τις ηλικίες. Έτσι και ο Άντερσεν, μάλλον
γράφει για εκπληκτικά παιδιά όλων των
ηλικιών, από 9 έως 90 ετών!
Γενικά, αυτό που προσπάθησε να δείξει
ο Άντερσεν ήταν πώς να παραμείνει κανείς
παιδί σε έναν φαινομενικά ενήλικο κόσμο. Και
πραγματικά, ο Άντερσεν υπήρξε δάσκαλος και
καθοδηγητής για τους επόμενους ευφάνταστους
και προικισμένους παραμυθάδες, οι οποίοι βέβαια,
ανάλογα με το ταλέντο και τη φαντασία τους, μπόρεσαν
 να προχωρήσουν το παραμύθι σε υψηλά επίπεδα, έτσι που σήμερα το σύγχρο-
νο παραμύθι να διαθέτει τη δική του οντότητα και να πηγαίνει παράλληλα με
την εκάστοτε εποχή και σύμφωνα με τα εκάστοτε ενδιαφέροντα των παιδιών.
Από το πλήθος των διάσημων σύγχρονων παραμυθάδων και γενικότερα
συγγραφέων της Παιδικής Λογοτεχνίας, θα σταθώ εδώ σύντομα σε άλλους
πέντε λογοτέχνες, οι οποίοι έχουν ξεχωρίσει και έχουν επηρεάσει με τη σει-
ρά τους πολλούς νέους νεοεμφανιζόμενους συγγραφείς. Θα αναφερθώ κατ’
αρχάς στη μεγάλη Σουηδή λογοτέχνιδα Άστριντ Λίντγκρεν,1 τη δημιουργό
τόσων και τόσων επιτυχημένων βιβλίων στη μακρά ζωή της των 95 χρόνων.
Μεταξύ των πιο ευφάνταστων ιστοριών της, στην κορωνίδα βρίσκεται η ανα-
τρεπτική και ατίθαση ηρωίδα της, η πασίγνωστη Πίπη η Φακιδομύτη, και ο
παιχνιδιάρης μικρός Μικές. Η Λίντγκρεν έφερε νέα πνοή στη λογοτεχνία για
παιδιά και γι’ αυτό επηρέασε και συνεχίζει να γοητεύει εκατομμύρια παιδιών.
Δεύτερη στάση θα κάνω στον Ιταλό δάσκαλο, δημοσιογράφο και εξαίρε-
το λογοτέχνη Τζιάννι Ροντάρι,2 ο οποίος κατάφερε να καθηλώνει τα παιδιά-
αναγνώστες αφηγούμενος τα άλλοτε σύντομα και άλλοτε εκτενή παραμύθια
του, ωστόσο πάντοτε γεμάτα φαντασία, έκπληξη και ευφυΐα.
Ο Ροντάρι μάς έμαθε πώς να «παίζουμε» με τα κλασικά παραμύθια. Εννοώ-
48
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
ντας φυσικά πως πρώτα θα τα διαβάσουμε, για να μπορούμε να γνωρίζουμε το
αστείο, όταν το κλασικό παραμύθι θα λάβει διαφορετική μορφή.
Πώς να μην αναφερθώ όμως και στον Βούλγαρο και κατόπιν Γερμανό υπή-
κοο Ντιμίτερ Ινκιόφ,3 που με τα παραμύθια της «αυτόματης γιαγιάς» του, «την
κούκλα που ήθελε μωρό» και τις περιπέτειες της Κλάρας αγαπήθηκε σε όλες
τις χώρες όπου μεταφράστηκαν τα παραμύθια του.
Και ερχόμαστε στα καθ’ ημάς λαμπρά παραδείγματα του ευφάνταστου
προσωπικού παραμυθιού, με τον πρώτο λογοτέχνη που κατάφερε να γίνει
γνωστός στο διεθνές αναγνωστικό κοινό. Δεν είναι άλλος από τον αγαπημένο
χιλιάδων παιδιών, τον Ευγένιο Τριβιζά.4 Τα βιβλία του είναι περισσότερα από
150. Γράφει αδιάκοπα, δίνοντας μηνύματα ορθής γραφής στους πολλούς συ-
νεχιστές του είδους. Ειδικά για τον Τριβιζά θα μπορούσα να επεκταθώ πολύ,
γι’ αυτό ας επισημάνω εδώ τις αρετές της γραφής του πολύ συνοπτικά:5
✓ Συνεχές και έξυπνο χιούμορ
✓ Αφάνταστη πρωτοτυπία, φρεσκάδα, ποικιλία
✓ Έκρηξη φαντασίας
✓ Καταπληκτική χρήση της γλώσσας
✓ Δημιουργικό παιχνίδι με τις λέξεις
✓ Σπουδαίες ιδέες δοσμένες με παιγνιώδες ύφος
Και πώς ν’ αφήσω έξω από τον μικρό αυτόν κατάλογο των υπέροχων παραμυ-
θάδων τον γνωστό σε όλους μας και πολυγραφότατο Βαγγέλη Ηλιόπουλο,6 ο
οποίος γνωρίζει πολύ καλά την ψυχοσύνθεση και τις ανάγκες των σύγχρονων
παιδιών, διαθέτοντας ταυτόχρονα σπάνιο ταλέντο και ανεξάντλητη φαντασία.
Για τον φίλτατο Ηλιόπουλο θα επανέλθω λίγο αργότερα, παρουσιάζοντας εν 49
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
συντομία το προσφάτως εκδοθέν έργο του Μια μάσκα μαγική, διά του οποίου
θελήσαμε να τιμήσουμε τη φετινή παγκόσμια γιορτή του παιδικού βιβλίου.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως για λίγο στο λαϊκό-κλασικό και στο σύγχρονο
παραμύθι, από τον Άντερσεν έως τις μέρες μας. Όπως έχουμε δει στα παρα-
δείγματα που αναφέραμε, όλοι οι σύγχρονοι επιτυχημένοι συγγραφείς είναι
 γνώστες των κλασικών παραμυθιών. Καθένας έχει επηρεαστεί από το ταλέντο Παπαονησιφόρου μάς περιγράφει το τρανζιστοράκι της. Υπάρχουν τόσα και
των προηγούμενων καταπληκτικών δημιουργών και έχει επηρεάσει με τη σει- τόσα παραδείγματα που συνδέουν το σύγχρονο προσωπικό παραμύθι με την
ρά του τους επόμενους ταλαντούχους τους είδους, όπως συμβαίνει άλλωστε τεχνολογία, φέρνοντας το παραμύθι μέσα στη σύγχρονη ζωή και καθιστώντας
σε όλους τους τομείς της λογοτεχνίας, της τέχνης, της επιστήμης. Γι’ αυτό δεν το οικείο στα σημερινά παιδιά.
θεωρώ άσκοπο το να επισημάνω τα κύρια χαρακτηριστικά του λαϊκού παρα-
μυθιού:
✓ Η αχαλίνωτη φαντασία Αγαπητοί φίλοι,
✓ Το όνειρο Όπως είχαμε προεξαγγείλει, η εισήγηση «Από τον Άντερσεν στο σύγχρονο
✓ Η μαγεία παραμύθι» θα ολοκληρωνόταν με τη σύντομη παρουσίαση του σύγχρονου
✓ Το υπερλογικό παραμυθιού του εκλεκτού συγγραφέα Βαγγέλη Ηλιόπουλου, με τίτλο Μια
✓ Το υπερχρονικό και υπερτοπικό μάσκα μαγική. Το βιβλίο αυτό δεν συνιστά απλώς και μόνο ένα ακόμη δείγ-
✓ Η παγκοσμιότητα μα υψηλής λογοτεχνικής γραφής και εξίσου άριστης εικονογράφησης από τη
✓ Η τέρψη βραβευμένη εικονογράφο μας Σάντρη Ελευθερίου. Τόσο το κείμενο όσο και η
✓ Η αντίθεση των χαρακτήρων ή των καταστάσεων

Κατ’ αντιδιαστολή, ας δούμε πώς έχει προχωρήσει και σε ποια σημεία έχει δια-
φοροποιηθεί το σύγχρονο παραμύθι, ώστε να παρουσιάζει τα εξής χαρακτη-
ριστικά:7
50
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
✓ Τάση απομυθοποίησης. Ρεαλισμός αλλά και συγκερασμός πραγματικό-
τητας και φαντασίας
51 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
✓ Αποφυγή αγριοτήτων
✓ Η κοινωνία προβάλλεται ως αταξική
✓ Προβληματισμός για σύγχρονα θέματα
✓ Ασθενική αναφορά σε μύθους και θρύλους
✓ Υποχώρηση του διδακτισμού
✓ Διατήρηση του ευχάριστου και ελπιδοφόρου τέλους – δικαίωση του καλού
✓ Αποφυγή του σεξισμού
✓ Παρουσία του χιούμορ

Αν θέλουμε να «παίξουμε» με τα κλασικά παραμύθια, με εργαλεία τα Παιχνί-

δια του Τζιάννι Ροντάρι, την Παραμυθοσαλάτα ή την αντιστροφή των πα-
ραμυθιών, θα πρέπει σίγουρα να γνωρίζουμε τα κλασικά παραμύθια, χωρίς
όμως να φθάσουμε στα πολιτικώς ορθά παραμύθια του Τζέιμς Φινν Γκάρνερ,
ο οποίος με τρόπο σατιρικό απογύμνωσε από κάθε ομορφιά τα γνωστότερα
παραμύθια μήπως και παρεξηγηθεί κάποιος αναγνώστης!
Καθώς ζούμε τον θρίαμβο της τεχνολογίας, είναι απολύτως βέβαιο ότι ο
τεχνολογικός πολιτισμός έχει διαπεράσει τα σύγχρονα παραμύθια. Ας δώσου-
με κάποια ενδεικτικά παραδείγματα:
Την παραμυθού γιαγιά ο Ινκιόφ την αντικαθιστά με την «αυτόματη για-
γιά», που είναι ένα γραμμόφωνο. Ο Δημήτρης Μανθόπουλος την κάνει «για-
γιά T.V.», ενώ η Έλενα Περικλέους μετατρέπει τον παππού παραμυθά σε
κομπιούτερ στο «Κόκκινη κλωστή δεμένη στο κομπιούτερ τυλιγμένη». Ο
Τριβιζάς αντί για ιπτάμενο χαλί μάς προτείνει μιαν ιπτάμενη ηλεκτρική σκού-
πα. Ο Ροντάρι μάς αφηγείται παραμύθια από το τηλέφωνο και η Μυριάνθη
 εικονογράφηση έχουν παραχωρηθεί για έναν θαυμάσιο σκοπό, που δεν είναι
άλλος από το να αποκτήσουμε το δικό μας Παιδικό Μουσείο, στον δικό μας
τόπο, όπως συμβαίνει σε τόσες άλλες χώρες και το χαίρονται τα παιδιά. Με
την αποψινή δημόσια παρουσίασή του και με τις άοκνες και συνεχείς προ-
σπάθειες της προέδρου και των μελών του Δ.Σ. του Οργανισμού «Παιδικό
Μουσείο Κύπρου» ελπίζουμε να διατεθεί σε όσο το δυνατόν περισσότερα παι-
διά. Διαβάζοντάς το, βοηθούν έμπρακτα στην απόκτηση στέγης του Παιδικού
Μουσείου.

Ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος έχει γράψει ένα όμορφο, αλληγορικό και ευχάριστο

παραμύθι, αξιοποιώντας ως λογοτεχνικό εύρημα την ιδέα της μάσκας, σύμβο-
λο που όλοι γνωρίζουμε πόσο και πώς έχει χρησιμοποιηθεί, αρχής γενομένης
από το αρχαίο ελληνικό θέατρο στο οποίο είχε καθοριστική λειτουργία στην
απόδοση ενός ρόλου και στην αλλαγή/μετάβαση του ηθοποιού-υποκριτή στο
άλλο πρόσωπο, εκείνο του ρόλου που έπρεπε να υποδυθεί ο ηθοποιός. Στο
συγκεκριμένο βιβλίο ο Ηλιόπουλος παίζει διττά με την ιδέα της μάσκας. Εκτός
από την προαναφερθείσα ερμηνεία της υπόδυσης κάποιου ρόλου, δανείζεται
και εκείνην που προέρχεται από τον μαγικό κόσμο του λαϊκού παραμυθιού,
52
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
και την οποία συχνά έχουμε συναντήσει: ένα μπουκαλάκι με μαγικό υγρό, ένα
φτερό, τρεις τρίχες από τα μαλλιά, ένα φρούτο, κ.ο.κ. συνέβαλλαν συχνά στην
υπέρβαση της περιπέτειας εκ μέρους του ήρωα και έτσι επιτυγχάνετο το θαύ-
μα. Αλλάζοντας πρόσωπα και πράγματα κατορθωνόταν η λύση στο πρόβλημα
και επέρχετο το αίσιο τέλος. Στο εν λόγω παραμύθι βρίσκουμε τους δύο τόσο
διαφορετικούς πρωταγωνιστές του –τον πελώριο και βαρύ ελέφαντα και την
αέρινη και λεπτεπίλεπτη πεταλούδα, όντα εντελώς ανόμοια και αταίριαστα
στο να κάνουν παρέα– να συνυπάρχουν, να τρέφουν τρυφερά αισθήματα ο
ένας για τον άλλο και να επιθυμούν να μοιάσουν μεταξύ τους όσον αφορά
το σώμα και τις συνήθειες. Ο συγγραφέας στοχεύει σ’ έναν διττό σκοπό, που

2
για μας τους ενήλικες μεταφράζεται στην αξία των συναισθημάτων και στην
αξία της ενσυναίσθησης, της ικανότητας δηλαδή να δίνουμε χώρο και να εκ-
φράζουμε τα συναισθήματά μας, αλλά και να φέρνουμε τον εαυτό μας όσο
είναι δυνατό στη θέση των άλλων προσπαθώντας να νιώσουμε πώς νιώθουν
και πώς αισθάνονται οι φίλοι και οι υπόλοιποι άνθρωποι γύρω μας. Φυσικά,
τα μικρά παιδιά, το καθένα στο δικό του επίπεδο, θα εισπράξουν την ομορφιά
1
της παρέας των δύο ανόμοιων φίλων, θα πειστούν πως μπορούμε και πρέπει
να εκφράζουμε και να δείχνουμε τα συναισθήματά μας.
Η υπόθεση διαδραματίζεται σ’ ένα δάσος, όπου ο ελέφαντας και η πετα-
λούδα ετοιμάζονται να πάνε στον χορό μεταμφιεσμένων που οργανώνει το
λιοντάρι. Όλα τα ζώα θέλουν να είναι κάτι διαφορετικό από αυτό που στην
πραγματικότητα είναι. Ο βάτραχος θα ήθελε να γίνει κροκόδειλος, η τίγρη θα
ήθελε να μετατραπεί σε γατούλα, ο ιπποπόταμος επιθυμεί να είναι πιθηκάκι
και το ίδιο το λιοντάρι –ποιος θα το έλεγε;– προτιμά να είναι ένα ταπεινό
ποντίκι! Έτσι αρχίζει το παιχνίδι με τη χρήση της μάσκας και την αλλαγή προ-
σώπων και προσωπείων.
Διαβά Z ου με μαζί!
w w w . p s i c h o g i o s . g r

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Ο Ηλιόπουλος μας ταξιδεύει επίσης και διακειμενικά. Παίζει με την ξαφνι-
κή αλλαγή των μεγεθών θυμίζοντάς μας την αξέχαστη Αλίκη στη Χώρα των
Θαυμάτων, και αναφέρεται στη Σταχτοπούτα και στο Βασιλόπουλο, παντο-
τινά και αγαπημένα μας παραμυθιακά πρόσωπα. Το πανέξυπνο κείμενο και
η ομιλούσα εικονογράφηση συμπληρώνονται από τους στίχους που τραγου- Σ Τ Ο Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι ∆ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ
∆ Ι ∆ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο
δούν ο ελέφαντας και η πεταλούδα. Στίχοι ιδανικοί για μελοποίηση, που μπο-
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2017
ρούν να ενδυναμώσουν και να εμπλουτίσουν ακόμη περισσότερο την υπόθε-
ση του βιβλίου. β ιβλιοπαρουσιάσεις
Αγαπητοί φίλοι,
Ο Ηλιόπουλος μας οδηγεί στο υπέροχο συμπέρασμα: «Δεν χρειάζεται να δεί-
χνουμε το ίδιο. Αρκεί να νιώθουμε το ίδιο». Κι αν και εσείς νιώθετε όμορφα
ύστερα από τούτη την περιήγηση στον μαγικό κόσμο και χώρο των παραμυ-
θιών, σπεύστε να αποκτήστε το συγκεκριμένο βιβλίο και προπαντός διαβάστε
το με τα παιδιά σας! Όλους μάς ωφελεί ένα όμορφο παραμύθι, πιστέψτε με!
Όπως άλλωστε μας προτρέπει και το μήνυμα του φετινού εορτασμού, που φέ-
τος έρχεται από τη Ρωσία: «Ας μεγαλώσουμε με το βιβλίο!»8

54
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Σας ευχαριστώ!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Άστριντ Λίντγκρεν (1907-2002).
2. Τζιάννι Ροντάρι (1920-1980).
3. Ντιμίτερ Ινκιόφ (1932-2006).
4. Ευγένιος Τριβιζάς (1946).
5. Από τις παραδόσεις της γράφουσας για το μάθημα Παιδικής Λογοτεχνίας στο Ευρωπαϊκό
Πανεπιστήμιο.
6. Βαγγέλης Ηλιόπουλος (1964).
7. Βλ. Μένη Κανατσούλη, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της Παιδικής Λογοτεχνίας,
University Press 1997, και αναλυτικότερα Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Τέχνη και τεχνική
του παραμυθιού, Καστανιώτης 1997.
8. Το φετινό μήνυμα έχει γραφτεί από τον Ρώσο συγγραφέα Sergey Μakhotin.

55/1
 για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας
Αριστείδης Δάγλας
Η ΗΛΙΟΓΕΝΝΗΤΗ
Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη
Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 38
«Μ’ άρπαξε ο ήλιος» λέμε καμιά φορά, όταν κοκκινίσει το δέρμα μας
από υπερβολική ηλιοθεραπεία. Στην περίπτωση της Ηλιογέννητης
όμως η φράση αποκτά την πραγματική της σημασία! Την αρπάζει ο
Ήλιος και την πηγαίνει στο μαγικό του περιβόλι, όταν η αγρότισσα
μητέρα της δεν τηρεί την υπόσχεση που του είχε δώσει όταν ήταν
ετοιμόγεννη και ζήτησε τη βοήθειά του στις δουλειές της. «Ήλιε μου,
τρισήλιε μου και κοσμογυριστή μου, κατέβα και βοήθα με, σου τάζω
το παιδί μου!» του είχε πει, αλλά το μόνο που έκανε ήταν να ονομάσει
την κόρη της Ηλιογέννητη. Στο περιβόλι του Ήλιου η μικρή υποχρε-
ώνεται να φορέσει σιδερένια παπούτσια και μόνο όταν λειώσουν θα
είναι ελεύθερη να γυρίσει στο σπίτι της. Τη λύση θα δώσει απρόσμε-
να μια καλή γριούλα, και έτσι το λαϊκότροπο αυτό παραμύθι, που το
στολίζουν ολοζώντανα οι εικόνες της Λιάνας Δενεζάκη, θα λάβει
τέλος καλό, με τρόπο μαγικό, όπως όλα τα παραμύθια.
Λ.Π.-Α.
Α. Σ. Δαρτζάλη
ΟΤΑΝ Η ΜΑΜΑ ΜΟΥ ΕΙΠΕ ΨΕΜΑΤΑ
Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου
Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 48
Μια μέρα η μαμά είπε ψέματα μέσα στο λεωφορείο και ο μικρός
ήρωας της ιστορίας προσπαθεί και τελικά καταλαβαίνει ότι μερικές
φορές ένα ψέμα ισοδυναμεί με μια καλή πράξη. Έτσι ακριβώς έγινε
με τη μαμά, όταν έδωσε το εισιτήριό της σε μια ξένη άπορη μ’ ένα
μωρό, για να μην πληρώσει πρόστιμο. Είπε ψέματα πως εκείνη δεν
είχε εισιτήριο και πλήρωσε το πρόστιμο αντί για την ξένη. Όντως,
υπάρχουν φορές που ένα ψέμα μπορεί να συνιστά μια καλή πράξη.
Καλογραμμένο βιβλίο με πλούσια εικονογράφηση.
Λ.Π.-Α.
Βαγγέλης Ηλιόπουλος
ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ
Εικ.: Μαρίνα Στελλάτου
Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017, σελ. 30
Στο βιβλίο αυτό, που εντάσσεται στη σειρά «Μικρά βήματα, μεγά-
λοι δρόμοι» κι έχει υπότιτλο Ο σεβασμός στους άστεγους γείτονές
56/2
μας και το δικαίωμα στην κατοικία, παρουσιάζεται το θέμα των
αστέγων με γλαφυρό τρόπο, μέσα από την ιστορία μιας μικρής που
ζει με τον πατέρα της σ’ ένα μικρό αυτοκίνητο. Ζωντανεύει έτσι
το δράμα των ανθρώπων που μένουν χωρίς σπίτι και μεταφέρεται
στον αναγνώστη –μικρό ή μεγάλο– μέσα από την πρωτοπρόσωπη
αφήγηση της μικρής ηρωίδας. Η ταιριαστή και έμμεσα «ερμηνευτι-
κή» εικονογράφηση πλαισιώνει με τον δικό της τρόπο τη δύσκολη
καθημερινότητα καθώς και τα απρόσμενα που βιώνει η μικρή και ο
πατέρας της. Το κυρίως κείμενο συνοδεύεται από ένα παράρτημα
«για Γονείς και Εκπαιδευτικούς», στο οποίο αναφέρονται οι νομι-
κές διαστάσεις του θέματος.
Λ.Π.-Α.
Δημήτρης Κάσσαρης
ΤΟ ΧΕΙΜΩΝΟΣΠΙΤΟ
Εικ.: Βασίλης Παπατσαρούχας
Καλέντης, Αθήνα 2014, σελ. 28
Το χειμωνόσπιτο δεν μοιάζει με κανένα άλλο σπίτι. Είναι ζωντανό,
χωρίς ιδιοκτήτες, κι έχει φίλους όλα τα στοιχεία της φύσης που το
επισκέπτονται. Στεγάζει την Ξενοιασιά και την Ευτυχία και είναι
πάντα ανοιχτό για όποιον αγαπάει τα βιβλία, την ησυχία, την καλή
μουσική, τη μουσική της φύσης. Τριγύρω του λοιπόν πλάθονται
τραγούδια και μαγευτικές εικόνες. Μόνο ένας επισκέπτης δεν θα
καταλάβει τη μαγεία του, ο Ήτα-Ύψιλον. Έτσι τελικά ο κύριος αυτός
θα βγει από το παραμύθι – ένα παραμύθι πρωτότυπο και ποιητικό,
με πλούσια φαντασία, υπέροχη εικονογράφηση και πολλή μουσική
(το βιβλίο συνοδεύεται από CD με τα τραγούδια της ιστορίας, σε
μουσική Νίκου Ξανθούλη).
Λ.Π.-Α.
Θάλεια Κουνουνή
ΜΑΜΑ ΜΗΝ ΠΑΣ ΣΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ!
Εικ.: Enja Schling
Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 32
Η μικρή Ευτυχία κλαίει γιατί δεν θέλει να αργεί η μαμά της όταν
γυρνά από τη δουλειά, όπως κάνει ο μπαμπάς. Θέλει να τη βρίσκει
στο σπίτι όταν επιστρέφει από το νηπιαγωγείο. Η μεγαλύτερη αδελ-
φή της μάταια προσπαθεί να την παρηγορήσει. Θα τα καταφέρει
μόνο όταν θα πάνε μια βόλτα στο πάρκο και θα δουν σε μια φωλιά
τα χελιδονάκια μόνα τους. Η μαμά τους λείπει, γιατί πρέπει να βρει
και να τους φέρει τροφή. Αυτό η Ευτυχία το καταλαβαίνει και έτσι
ηρεμεί. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους γονείς της. Καλογραμ-
μένη ιστοριούλα, πλούσια εικονογραφημένη.
Λ.Π.-Α.
57/3
 Στέφανος Παπαδόπουλος
ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΡΑΤΑ
Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη – Νίκος Μαντάκος
Bitar, Αθήνα 2016, σελ. 40
Στη χιουμοριστική αυτή ιστορία ο ήλιος φέρεται με έπαρση στο
φεγγάρι, λέγοντάς του ότι είναι ανίκανο να φωτίσει όπως πρέπει
τα κορυφαία μνημεία της ανθρωπότητας. Το φεγγάρι τότε αποφα-
σίζει να του δώσει ένα μάθημα, σπέρνοντας ανάμεσα στα μνημεία
τη ζήλεια και την αντιπαλότητα. Δημιουργείται έτσι μια απίθανη
και φαιδρή κατάσταση που, έπειτα από πολλές παρεξηγήσεις, κα-
ταλήγει στην αποκατάσταση των σχέσεων του ήλιου με το φεγγάρι,
αλλά και των μνημείων στην κανονική τους σημερινή μορφή.
Λ.Π.-Α.
Βάσια Παρασκευοπούλου
ΤΟ ΦΤΕΡΑΚΙ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΤΟΥ ΞΕ-ΠΕΤΑΓΜΑ
ΣΤΟΝ KΟΣΜΟ
Εικ.: Πέρσα Ζαχαριά
Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 72
Το ταξίδι στον κόσμο αφηγείται η τρυφερή αυτή ιστορία. Κυρίως
αναδεικνύει το συναίσθημα του φόβου για το άγνωστο. Ήρωας είναι
ένα φτερό, που χωρίς να το θέλει παρασύρεται από τον αέρα και
ταξιδεύει σε διάφορα μέρη. Σιγά σιγά ξεθαρρεύει και όσο γνωρίζει
τον κόσμο γίνεται ολοένα και πιο τολμηρό. Πετώντας συνέχεια θα
βρεθεί και πάλι στο σημείο της εκκίνησής του. Τότε θα συνειδη-
τοποιήσει τη μαγεία της γνώσης του ταξιδιού και θα ζητήσει από
τον αέρα να ξαναφυσήξει. Η συγγραφέας επιλέγει να αφηγηθεί την
ιστορία της με ομοιοκατάληκτες φράσεις που κάνουν πιο εύκολη
την απομνημόνευσή της. Η εικονογράφηση της Πέρσας Ζαχαριά
βρίσκεται σε αρμονία με τον «αέρινο» πρωταγωνιστή.
Τ.Τσ.
Μαρία Πετκανοπούλου
Ο ΧΡΟΝΟΣ ΞΕΚΙΝΑΕΙ ΜΕ ΤΟ ΧΡΑΤΣ
ΚΑΙ ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΥΤΣ
Εικ.: Άννα Καρνή
Βάρφη, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 94
Ένα καλικαντζαράκι αποφασίζει να μείνει στη γη και δεν ακολουθεί,
όπως κάθε χρόνο, τους άλλους καλικαντζάρους όταν φεύγουν μετά
τα Φώτα. Δεν του αρέσουν οι ζημιές, η αγένεια και οι λογής σκαντα-
λιές των δικών του. Θέλει να ζήσει με τους ανθρώπους, να παίζει σαν
παιδάκι και διαρκώς να μαθαίνει, γιατί έχει κοφτερό μυαλό. Τρυ-
πώνει λοιπόν στο δωμάτιο του μικρού Φάνη κι εκείνος ενθουσιά-
58/4
ζεται. Η οικογένειά του καλοδέχεται τον απρόσμενο επισκέπτη και
το καλικαντζαράκι ζει τη ζωή που ονειρεύτηκε. Παίζει και μαθαίνει,
αρχίζοντας από τα σχετικά με τον χρόνο, τις έννοιές του και φυσικά
τις εποχές και τους μήνες! Έτσι, η εύθυμη και πρωτότυπη αυτή ιστο-
ριούλα προσφέρεται και ως βιβλίο γνώσεων. Στο τέλος υπάρχουν 24
κενές σελίδες, όπου μπορούν τα παιδιά να ζωγραφίσουν πώς θα ήταν
η χρονιά τους αν το καλικαντζαράκι ερχόταν στο δικό τους σπίτι.
Λ.Π.-Α.
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου
Η ΑΤΑΚΤΗ ΜΑΜΑ
Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 46
Μια άτακτη μαμά θα μπορούσε να αποτελέσει ένα καινούργιο μο-
ντέλο συμπεριφοράς. Ποιο παιδί δε θα ’θελε να αντιστραφούν οι
ρόλοι, και έτσι τα παιδιά να συμβουλεύουν τη μαμά τους όταν εκεί-
νη κάνει σκανταλιές. Να πρέπει να της βάζεις σωστά τις πυτζάμες,
να πρέπει να της υπενθυμίζεις να πλύνει τα δόντια της και να τρώει
το φαΐ της. Ωστόσο, ό,τι και να κάνει θα είναι χαριτωμένο, δεν θα
μοιάζει σκανταλιάρικο αλλά μάλλον παιχνίδι λαχταριστό. Όπως
και να το κάνεις, μια άτακτη μαμά ή μια ήρεμη μαμά είναι πάντοτε
μια ΜΑΜΑ που δεν την αλλάζεις με τίποτα. Η Λιάνα Δενεζάκη την
εικονογραφεί αξιαγάπητη και όμορφη.
Α.Β.
Παναγιώτα Πλησή
Ο ΜΠΑΜΠΑΣ ΠΟΥ ΑΓΑΠΑΕΙ Η ΜΑΜΑ ΜΟΥ
Εικ.: Γιώργος Σγουρός
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 56
Τα συναισθήματα ενός παιδιού που ζει την εμπειρία της απουσίας
του φυσικού πατέρα πραγματεύεται το βιβλίο αυτό. Με αυθεντικούς
διαλόγους που διαθέτουν έντονο το στοιχείο της παιδικότητας και
της αφέλειας, η συγγραφέας στήνει μια ιστορία στην οποία αρχικά
ο ήρωας στέκεται μετωπικά και αρνητικά απέναντι στον νέο «πατέ-
ρα» του. Η αντίδραση του μικρού είναι αποτέλεσμα του φόβου του
σχετικά με ποιον αγαπά περισσότερο η μαμά, ενώ θεωρεί δεδομένο
ότι ο άντρας αυτός δεν τον αγαπά. Ώσπου ένα περιστατικό θα τον
πείσει για το αντίθετο. Μια ιστορία που με φυσικό τρόπο και δίχως
συγγραφικές υπερβολές μπορεί να βοηθήσει αναγνώστες με αντί-
στοιχες εμπειρίες να δουν τα πράγματα σε βάθος. Η εικονογράφηση
του Σγουρού αποδίδει απέριττα την ιστορία, χωρίς να αφήσει υπονο-
ούμενα ή περιθώρια διαπραγμάτευσης μιας άλλης εκδοχής.
Τ.Τσ.
59/5
 Δήμητρα Π. Πυργελή
ΤΑΞΙΔΕΨΕ ΜΑΖΙ ΜΟΥ
Εικ.: Μιχάλης Βαλασόγλου – Μαρία Παγκάλου
Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 32
Ένα μικρό χαρτί, με τη βοήθεια του ανέμου, ταξιδεύει για να γνωρί-
σει τον κόσμο. Έπειτα από αρκετή περιπλάνηση, ανακαλύπτει πως
υπάρχουν πολλοί κόσμοι – της μουσικής, της πινακοθήκης, του ρα-
διοφώνου, της απασχόλησης, κι ένα σωρό άλλοι. Τελικά εντυπωσι-
άζεται από τον κόσμο των βιβλίων, όταν καταλήγει σε μια παιδική
βιβλιοθήκη. Τα όσα θα του συμβούν εκεί θα γίνουν αφορμή για ν’
αρχίσει ατέλειωτα ταξίδια και να γνωρίσει πολλά μέσ’ από τα βιβλία.
Πρωτότυπη ιστορία με πρωτότυπη εικονογράφηση, εμπνευσμένη
από πίνακες διάσημων ζωγράφων.
Λ.Π.-Α.
Μάκης Τσίτας
ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΩΡΑ!
Εικ.: Ρένια Μεταλληνού
Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 36
Η Δώρα είναι ένα μικρό, έξυπνο και αστείο κορίτσι. Της αρέσουν
τα ωραία πράγματα που προσφέρει η ζωή. Θέλει να ζωγραφίζει, να
διαβάζει και να γράφει, και βαριέται την καθημερινότητα των με-
γάλων. Τα θέλει όλα γρήγορα και εύκολα, όπως τα περισσότερα
σημερινά παιδιά. Από τον Άι-Βασίλη θα ζητήσει έναν ελέφαντα σαν
εκείνον του Τόμπι που είδε στην τηλεόραση. Ευχάριστο βιβλίο που
θα αρέσει στα μικρά παιδιά.
Λ.Ψ.
Εύη Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου
ΤΟ ΑΥΓΟ ΠΟΥ ΡΑΓΙΣΕ
Εικ.: Έφη Κοκκινάκη
Σαΐτης, Αθήνα 2017, σελ. 34
Μεγάλη Πέμπτη, η γιαγιά ετοιμάζει τα πασχαλινά αυγά και ο εγ-
γονός της ο Νικηφόρος τα στολίζει με αυτοκόλλητα. Ένα από τ’
αυγά όμως έχει ραγίσει στο βράσιμο και το λυπάται που δεν θα θέλει
κανείς να το τσουγκρίσει. Του έρχεται τότε μια ιδέα πρωτότυπη:
Θα το ζωγραφίσει σαν τα μελανόμορφα αγγεία που έχει δει στο
Αρχαιολογικό Μουσείο. Έτσι, το ραγισμένο αυγό, που το χλεύαζαν
στην παραμυθένια γλώσσα τους τα υπόλοιπα αυγά με υπεροψία και
σκληρότητα για την κατάστασή του, γίνεται το καμάρι του σπιτιού,
πανέμορφο στη μέση της πιατέλας! Μια τρυφερή ιστορία που έμμε-
σα θίγει το θέμα της διαφορετικότητας και της σκληρότητας με την
οποία αντιμετωπίζεται συχνά η αδυναμία του άλλου, η διαφορετι-
κότητα ή ακόμη και η αναπηρία. Παράλληλα, μέσ’ από την αφήγη-
60/6
ση, ο μικρός αναγνώστης μαθαίνει πώς προετοιμάζονται διάφορες
άλλες πασχαλιάτικες λιχουδιές, ενώ στις τελευταίες σελίδες γίνεται
αναφορά στα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αρχαία αγγεία που
ενέπνευσαν τον Νικηφόρο, και προτείνονται ιδέες για τη δημιουρ-
γική απασχόληση των παιδιών.
Λ.Π.-Α.
Μαριλίτα Χατζημποντόζη
ΔΕ ΣΟΥ ΤΟ ΔΙΝΩ!
Εικ.: Γιώργος Σγουρός
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 48
«Τι θα πει δικό μου / τι θα πει δικό σου
Δεν είμαι μόνο εγώ / δεν είσαι μόνο εσύ
Μοιράζομαι θα πει / πως παίζουμε μαζί»
Ποιηματάκι που θα πρέπει να μάθουν οπωσδήποτε εκείνα τα παιδιά
που δεν δίνουν τίποτα «ούτε στον άγιό τους», όπως λέμε. Η ιστορία
του βιβλίου μιλάει για ένα τέτοιο παιδί, που θα αντιληφθεί μόνο του
το λάθος του, όταν αυτό θα συμβαίνει στο ίδιο. Ο εικονογράφος
υποστηρίζει την ιστορία με τα τόσο χαρακτηριστικά ζωάκια του.
Α.Β.
Μαριλίτα Χατζημποντόζη
ΔΕΝ ΠΑΩ ΣΧΟΛΕΙΟ!
Εικ.: Γιώργος Σγουρός
Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 48
Ο Λέανδρος σκαρφιζόταν τα πάντα για να μην πάει στο σχολείο.
Ούτε η μαμά του ούτε κανείς άλλος μπορούσε να τον καταφέρει.
Μια μέρα ο μπαμπάς του, υποκρινόμενος τάχα πως θα του έκανε
έκπληξη, τον πήγε στο σχολείο όπου τον περίμεναν πολλοί φίλοι,
λιονταράκια με πανό και διάφορα παιχνίδια. Σαν να του καλοάρεσε
του Λέανδρου και έτσι την επόμενη μέρα πήγε γεμάτος χαρά και δεν
είπε ποτέ πια: «Δεν πάω σχολείο!»
Α.Β.
Kate Bernheimer
ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
Εικ.: Nicoletta Ceccoli
Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 40
Πολυτελές βιβλίο εξαιρετικά εικονογραφημένο, που αφηγείται μια
πρωτότυπη ιστορία: Ένα κορίτσι ζει σ’ ένα κάστρο που βρίσκεται
μέσα σε μια γυάλινη σφαίρα, έκθεμα ενός μουσείου. Το κορίτσι νιώ-
θει μοναξιά σ’ εκείνο το κάστρο, παρόλο που οι μικροί επισκέπτες
του μουσείου το βλέπουν όταν κολλάνε το πρόσωπό τους στη σφαί-
ρα. Έρχεται όμως η ώρα που φεύγουν, και τότε το κορίτσι νιώθει
61/7
 πάλι μοναξιά. Στο τέλος του βιβλίου λοιπόν, τους ζητά μια φωτο-
γραφία για να την κρεμάσει πάνω από το κρεβάτι της και να της
κρατά συντροφιά!
Λ.Π.-Α.
Skye Byrne
Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΧΕΝΡΙ
Εικ.: Nic George
Λιβάνης, Αθήνα 2016, σελ. 48
Ο μικρός Χένρι έχασε το αγαπημένο του παιχνίδι, το λαγουδάκι που
το έλεγε Βατόμουρο. Ψάχνει παντού να το βρει, το ίδιο κάνουν και
όλοι στο σπίτι, αλλά δεν το βρίσκουν κι ο Χένρι δείχνει απελπισμέ-
νος. Ο παππούς τότε τον συμβουλεύει να χρησιμοποιήσει τη φαντα-
σία του. Να φαντάζεται ότι το λαγουδάκι δεν έχει χαθεί κι ότι παίζουν
μαζί. Ο Χένρι ακολουθεί τη συμβουλή του. Παίζει με τη φαντασία
του, παρέα με τον Βατόμουρο, τα πιο τρελά παιχνίδια! Περνάει υπέ-
ροχα και τότε… ο Βατόμουρος επιστρέφει. Τον φέρνει ο ταχυδρό-
μος. Τον βρήκε, λέει, στο μονοπάτι του σπιτιού. «Γιά φαντάσου!»
χαμογελάει ο παππούς και κλείνει το μάτι στον ταχυδρόμο…
Λ.Π.-Α.
Eric Puybaret
ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ
Εικ.: Eric Puybaret
Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 28
Κτηνίατρος, αστροναύτης ή δάσκαλος; Ζαχαροπλάστης, αστυνομι-
κός ή αεροπόρος; Χορευτής, καπετάνιος ή πυροσβέστης; Έμπορος,
εξερευνητής ή οδηγός αγώνων; Τι απ’ όλα ή τι άλλο μπορεί να γίνει
ο μικρός της ιστορίας μας; Ένα βιβλίο με πολύχρωμη εικονογράφη-
ση, που δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να σκεφτούν διάφορα επαγ-
γέλματα για το μέλλον τους.
Λ.Π.-Α.
Kobi Yamada
ΤΙ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΜΕ ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ;
Εικ.: Mae Besom
Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 44
Ο μικρός ήρωας της σύντομης αυτής ιστορίας με την εξαιρετική
εικονογράφηση θέλει να απαλλαγεί από ένα πρόβλημα που αποκτά
ξαφνικά. Ανησυχεί μήπως το πρόβλημά του μεγαλώσει, προσπαθεί
να το διώξει ή να το εξαφανίσει, αλλά δεν καταφέρνει τίποτε από
αυτά. Ώσπου αποφασίζει να το αντιμετωπίσει, και τότε καταλαβαί-
νει ότι το πρόβλημά του, όπως κάθε πρόβλημα, κρύβει μια ευκαιρία
που του δίνεται για να μεγαλώσει και να γίνει γενναίος.
Λ.Π.-Α.
62/8
για παιδιά 7 ετών και πάνω
Μερκούριος Αυτζής
ΓΙΑΣΜΙΝ – ΜΙΑ ΖΩΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ
Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 48
Καλογραμμένο βιβλιαράκι που περιγράφει με τρυφερότητα την
αβάσταχτη μοναξιά μιας μικρής προσφυγοπούλας που ολομόναχη
περιφέρεται στους δρόμους της Ελλάδας έχοντας χάσει στην προ-
σφυγική της πορεία πατρίδα και γονείς. Η τυχαία συνάντησή της με
ένα σγουρόμαλλο σκυλάκι με ιδιαίτερες ευαισθησίες θα γίνει αιτία
να βρει καταφύγιο κι αγάπη κοντά στην οικογένεια που ανήκει ο
σκύλος. Μια καινούργια ζωή αρχίζει για τη μικρούλα. Μια ιστορία
που συγκινεί, όχι μόνο με τη δυστυχία της προσφυγιάς, αλλά και
με την αυθόρμητη αγάπη που επουλώνει πληγές και τα αγνά αισθή-
ματα ενός σκύλου.
Η.Π.
Ειρήνη Γρατσία
Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ
ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΟΥ ΚΡΥΜΜΕΝΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ
Εικ.: Μαγδαληνή Θεοχάρη
Monumenta, Αθήνα 2016, σελ. 48
Κοντά στον ναό του θεού Απόλλωνα βρίσκεται θαμμένος ένας θη-
σαυρός: αρχαία χρυσά νομίσματα! Μια συμμορία κλεφτών, με ένα
ειδικό μηχάνημα που εντοπίζει τέτοιους θησαυρούς, προσπαθεί να
τον βρει για να τον πουλήσει σε ξένους. Στην περιοχή όμως γίνεται
επίσημη ανασκαφή από αρχαιολόγους που ειδικεύονται στα νομί-
σματα. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τις κινήσεις των κακοποιών,
αλλά και την πολύτιμη δουλειά εκείνων που έχουν ταχθεί να φέρ-
νουν στο φως και να προστατεύουν τέτοιους θησαυρούς. Μια πα-
ραμυθένια μικρή φτερωτή θεά λοιπόν θα τους βοηθήσει να πράξουν
το καθήκον τους, αφήνοντας άπραγους τους αρχαιοκάπηλους.
Λ.Π.-Α.
Παναγιώτης Δημητρόπουλος
O ΜΠΑΜΠΑΣ ΜΟΥ… Ο ΗΡΩΑΣ ΜΟΥ!
Εικ.: Αγγελική Δρακάκη
Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2016, σελ. 66
Ένα απρόσμενο περιστατικό δίνει αφορμή σ’ έναν μπαμπά να διηγη-
θεί στην κορούλα του μια παλιά ιστορία για ένα παιδί που μεγάλωσε
με θετό πατέρα. Η περιπέτεια που έζησε άδικα εκείνο το υιοθετη-
63/9
 μένο παιδί, αλλά και η αντίδραση και ο ηρωισμός του θετού πατέρα
όταν κινδύνευσε η ζωή του γιου του, έγινε η αιτία να καταλάβει ο
μικρός, αλλά και η κόρη του αφηγητή, πόσο βαθιά τον αγαπούσαν οι
θετοί γονείς του. Έτσι, την άλλη μέρα η μικρή σημειώνει στο τετρά-
διό της το «δίδαγμα» που πήρε από τούτη τη διήγηση: «Τα παιδιά
τα αγαπούν κι εκείνοι που τα μεγαλώνουν, όχι μόνο εκείνοι που τα
γεννούν». Βιβλίο καλών προθέσεων, αφού μέρος των εισπράξεων
από την πώλησή του ενισχύει τη «Φλόγα», Σύλλογο Γονιών Παιδιών
με Νεοπλασματική Ασθένεια.
Λ.Π.-Α.
Μάνος Κοντολέων
Η ΥΦΗΛΙΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ
Εικ.: Άννα Μενδρινού
Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 262
Συγκεντρωμένα σ’ έναν εξαιρετικά καλαίσθητο τόμο μικρού, εύ-
χρηστου μεγέθους, με πανέμορφες ασπρόμαυρες εικόνες της πολύ-
πειρης Άννας Μενδρινού, παρουσιάζονται τα θαυμαστά παραμύθια
που είχε συλλέξει, αναδιηγηθεί και δημοσιεύσει παλαιότερα σε τέσ-
σερα ξεχωριστά βιβλία ο Μάνος Κοντολέων. Έτσι, τα παραμύθια
αυτά, 24 συνολικά, που προέρχονται από τόπους της Ασίας, της
Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Μεσογείου, συνεχίζουν
ανανεωμένα να κοσμούν την παιδική μας λογοτεχνία, ειπωμένα με
τον ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο ξέρει να διηγείται ο πολυβραβευ-
μένος συγγραφέας.
Λ.Π.-Α.
Τζένη Κουτσοδημητροπούλου
ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΙΠΠΟΤΗΣ!
Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια
Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, σελ. 30
Όταν λέμε «Ζητείται Ιππότης» εννοούμε ότι ψάχνουμε για έναν ιπ-
πότη που δεν φοβάται το σκοτάδι και νιώθει ήρεμος όταν υπάρχει
λίγο φως στο δωμάτιό του το βράδυ. Όμως στο πάρτι του Ιάκωβου,
του Ιππότη φίλου, όλοι διαπιστώνουν ότι δεν υπάρχει κανένας τέ-
τοιος ιππότης και όλοι αγωνιούν στο απόλυτα σκοτεινό δωμάτιο.
Αρκεί βέβαια να το παραδεχτείς με χαμόγελο και να είσαι ιππότης
που φοβάται λίγο, όπως και εμείς οι υπόλοιποι που δεν είμαστε ιπ-
πότες.
Α.Β.
64/10
Γωγώ Θ. Μπελεκούκια-Σπανού
ΦΙΛΤΡΟ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΟΝΕΙΡΩΝ
Βεργίνα, Αθήνα 2013, σελ. 30
Δύο εκτενή παραμύθια («παραμυθιακά αφηγήματα» χαρακτηρίζο-
νται στον πρόλογο) περιέχει αυτό το βιβλίο. Γραμμένα με γλώσσα
ποιητική –πράγμα φυσικό, αφού η συγγραφέας είναι ποιήτρια– και
ύφος παραδοσιακών παραμυθιών, προσφέρουν με ιδιαίτερη ευ-
αισθησία και με τον δικό τους τρόπο μηνύματα αγάπης, πίστης κι
ελπίδας. Η έκδοση διακρίνεται από την εξής πρωτοτυπία: Το κείμε-
νο δεν παρουσιάζεται με γραμματοσειρά τυπογραφείου, αλλά έχει
μορφή χειρογράφου. Το βιβλίο στολίζουν τα σκιτσάκια δύο μικρών
εικονογράφων: των παιδιών της συγγραφέως.
Λ.Π.-Α.
Βασίλης Παπαθεοδώρου
Ο ΚΑΡΛ, Ο ΦΡΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΓΟ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
Εικ.: Λίλα Καλογερή
Καστανιώτης, Αθήνα 2016, σελ. 142
Ένα παλιό γερμανικό έθιμο, το Ostereierbaum –ο στολισμός ενός
δέντρου με πασχαλιάτικα αυγά–, έδωσε την έμπνευση στον συγ-
γραφέα να δημιουργήσει τη χιουμοριστική, πρωτότυπη αλλά και
σοφή αυτή ιστορία, όπου ένα από τα πολλά αυγά-στολίδια πέφτει
από το αυγόδεντρο και αρχίζει να κυλά με τρόπο μαγικό… Πλήθος
κόσμου τρέχει τότε πίσω του προσπαθώντας να το πιάσει, μόνο που
ο καθένας το βλέπει διαφορετικά. Ποιος είναι ο λόγος γι’ αυτό το
κυνήγι; Πρόκειται για το αυγό της ευτυχίας, την οποία ο καθένας
βλέπει όπως τη φαντάζεται. Ώσπου να συνέλθουν τελικά όλοι και ν’
αντιληφθούν το λάθος τους, ενώ ο Φριτς, ο μικρός ήρωας, θα κατα-
λάβει πού πραγματικά βρίσκεται η ευτυχία. Στο δεύτερο μέρος του
βιβλίου η ιστορία παρουσιάζεται διασκευασμένη σε θεατρικό έργο.
Λ.Π.-Α.
Γιολάντα Πατεράκη
ΤΟ ΜΑΚΡΙΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΣΚΑ
Εικ.: Βαγγέλης Ελευθερίου
Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 48
Δύο βασιλιάδες, δύο βασίλισσες, δύο στρατοί και άλλοι τόσοι αξι-
ωματικοί, άλογα και πύργοι! Ό,τι ακριβώς χρειάζεται για μια σωστή
μάχη πάνω σε μια σκακιέρα. Μόνο που η μάχη αυτή έχει εκτός από
ηρωισμό και αγάπη για την πατρίδα ένα επιπλέον νόημα: πρόκειται
για μια μάχη της σκέψης και του πνεύματος, μια μάχη που κερδίζει
όποιος είναι δυνατός όχι στο σώμα αλλά στο πνεύμα. Όποιος θέλει
65/11
 να σκεφτεί σωστά, όποιος θέλει να αγωνιστεί για να κατακτήσει τη
νίκη, μπορεί μαθαίνοντας σκάκι –το θαυμάσιο αυτό παιχνίδι!– να
προσφέρει την ευκαιρία αυτή στον εαυτό του. Κρατάει έτσι την επι-
τυχία της οποιασδήποτε μάχης στα χέρια του, κάνοντας τις σωστές
σκέψεις και κινήσεις.
Α.Β.
Αργυρώ Πιπίνη
ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ, ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ, ΧΕΙΜΩΝΑΣ,
ΑΝΟΙΞΗ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ...
Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή
Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 56
Ένα σπίτι με κήπο, έρημο εδώ και χρόνια, κλεισμένο στη σιωπή
και στις αναμνήσεις του, αποκτά ξαφνικά ενοίκους. Είναι μια οι-
κογένεια που το νοιάζεται, το περιποιείται, το ξαναζωντανεύει. Κι
εκείνο, ανταποδίδοντας την αγάπη και τη φροντίδα των μελών της
–μικρών και μεγάλων–, τους χαρίζει τα δικά του δώρα: μνήμες από
την παλιά ζωή του, θαλπωρή, τη δύναμη να ονειρεύονται και την
ελπίδα να ξαναρχίσουν με ασφάλεια τη ζωή τους. Καλογραμμένο
και τρυφερό βιβλίο με πανέμορφη εικονογράφηση.
Λ.Π.-Α.
Άννα Σελίδου
ΠΩΣ ΤΟΝ ΛΕΝΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΣΑΣ;
Μετ.: Νίκος Χαλιώτης
Μεταίχμιο, Αθήνα 2017, σελ 184
Με τον γενικό τίτλο «Απορίες των παιδιών για πέντε θρησκείες» κυ-
κλοφορεί το βιβλίο που παρουσιάζουμε. Σχετικά με τα μεταφυσικά
αυτά θέματα είναι απόλυτα λογικό να υπάρχουν απορίες όχι μόνο
από τους μικρούς αλλά και από τους μεγάλους. Το κείμενο κατορ-
θώνει να συγκεντρώσει όλα τούτα τα αναπάντητα ερωτήματα και
να τα παρουσιάσει με τρόπο εύληπτο και κατανοητό. Οι θρησκειο-
λόγοι –ο καθένας ειδικός στη θρησκεία του– με μικρά ή μεγαλύτερα
κείμενα δίνουν απαντήσεις στις αυθόρμητες ερωτήσεις των παιδιών
με χιούμορ, προσιτή γλώσσα και εντυπωσιακές εικόνες.
Α.Β.
66/12
Ότφριντ Πρόισλερ
ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ
Εικ.: F. J. Tripp
Μετ.: Γιώτα Λαγουδάκου
Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 136
Το μικρό φαντασματάκι, λευκό και άκακο, ζούσε ειρηνικά στο κά-
στρο της Κουκουβάγιας. Κοιμόταν τη μέρα και περιδιάβαινε τη
νύχτα κρατώντας πάντα μαζί του μια αρμαθιά από θαυματουργά
κλειδιά που ξεκλείδωναν τα πάντα. Σαν φάντασμα της νύχτας λα-
χταρούσε να γνωρίσει το φως του ήλιου. Και το κατάφερε. Μόνο
που τότε από άσπρο που ήταν έγινε κατάμαυρο γιατί δεν άντεξε τις
αχτίδες του ήλιου που το άγγιξαν. Μ’ αυτή τη μαύρη μορφή που κα-
θόλου δεν του αρέσει, ζει τις τρελές περιπέτειες. Γνωρίζει άγνωστα
μέρη, συναντιέται με κάθε λογής παιδιά κι ανθρώπους, φοβίζει και
φοβάται. Ώσπου ξαναγυρίζει στη φωλιά του στην Κουκουβαγιό-
τρυπα και κατά κάποιον περίεργο τρόπο ξαναγίνεται, κάτω από το
φεγγαρόφωτο, άσπρο κι ευτυχισμένο. Βιβλιαράκι παραβολικό και
ευχάριστο.
Η.Π.
Maxine Trottier
ΦΤΕΡΟ ΣΤΟΝ ΑΝΕΜΟ
Εικ.: Isabelle Arsenault
Λιβάνης, Αθήνα 2017, σελ. 42
Η μικρή Άννα και η οικογένειά της δεν έχουν μόνιμο σπίτι. Οι γονείς
της πρέπει να πηγαινοέρχονται από τον Βορρά στον Νότο για να
βρίσκουν δουλειά. Μένουν –ή, καλύτερα, τρυπώνουν– σε πρόχειρα
καταλύματα και η μικρή νιώθει πότε σαν μεταναστευτικό πουλί και
πότε σαν λαγός, αλλά και σαν μέλισσα που πετάει από τόπο σε τόπο,
ή σαν γατάκι όταν κοιμάται μαζί με τ’ αδέρφια της. Κι αναρωτιέται
πώς θα ήταν άραγε αν ήταν δέντρο κι έμενε πάντα στον ίδιο τρό-
πο. Γοητευτική και πρωτότυπη μικρή ιστορία για τον διαφορετικό
τρόπο ζωής των ανθρώπων που αναγκάζονται να μετακινούνται
διαρκώς.
Λ.Π.-Α.
67/13
 για μεγάλα παιδιά και νέους
Έλενα Αρτζανίδου
ΠΙΑΣΕ ΤΟ ΤΙΜΟΝΙ, ΓΙΓΑΝΤΑ
Εικ.: Γιώργος Χαλκιάς
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 92
Ο μικροκαμωμένος 15χρονος Αργύρης, που ζει στη Νίσυρο, πιάνει
δουλειά σ’ ένα ψαροκάικο, για να συντηρήσει τη μητέρα και τη για-
γιά του, αφού ο πατέρας του εγκατέλειψε την οικογένεια κι εξαφα-
νίστηκε απελπισμένος από τα δυσβάστακτα χρέη. Πολλά τα θέματα
που έχει ν’ αντιμετωπίσει ο νεαρός βιοπαλαιστής. Πέρα από το οικο-
νομικό, πρέπει να τα βγάλει πέρα και με τα προβλήματα υγείας της
γιαγιάς, αλλά και με τα απαξιωτικά σχόλια της γειτονιάς σχετικά
με τη διάπλασή του: Ειρωνικά τον αποκαλούν Γίγαντα. Ωστόσο
γίγαντας πραγματικός αποδεικνύεται τελικά, γιατί μεγάλο είναι
το κουράγιο και σιδερένια η θέλησή του. Στην τόνωση αυτών των
στοιχείων θα συντελέσει ένας πολύτιμος σύμμαχος: είναι ο εργο-
δότης του, παλιός φίλος του πατέρα του, που τον στηρίζει όποτε
χρειάζεται. Πρόσθετο ενδιαφέρον στην πλοκή δίνουν ένας εφηβι-
κός έρωτας χωρίς ανταπόκριση, ο θρύλος ενός χαμένου θησαυρού
και τα ηθογραφικά στοιχεία του νησιού. Η ελπίδα για το μέλλον
που διαφαίνεται συμπληρώνει την ενδιαφέρουσα αυτή ιστορία που
καθρεφτίζει καταστάσεις του καιρού μας.
Λ.Π.-Α.
Βαγγέλης Ηλιόπουλος
ΘΩΜΑΣ Q.BIT
Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 264
Όταν απογοητεύεται κανείς διαπιστώνοντας με πόση ψυχρότητα
αντιμετωπίζουν τον θάνατο τα μεγάλα παιδιά και οι νέοι μέσα από
τα παιχνίδια εικονικής πραγματικότητας, πόσο εξοικειώνονται με
τη δολοφονία όσο περισσότερων αντιπάλων γίνεται, με πόση ευκο-
λία «σκοτώνουν» αδίστακτα κάθε άλλον, χαίρεται και καλωσορίζει
ένα βιβλίο επιστημονικής φαντασίας που θίγει τούτη ακριβώς τη
θλιβερή διαπίστωση. Με πρωτότυπη πλοκή, δίνει την ευκαιρία στον
νεαρό αναγνώστη να παρακολουθήσει ένα ταξίδι στον χρόνο, που
συγκλονίζει τον νεαρό ήρωα-χάκερ του βιβλίου. Τον κάνει να νιώσει
κυριολεκτικά «στο πετσί» του τον πραγματικό θάνατο και τη φρί-
κη του πραγματικού πολέμου μέσα από ένα ταξίδι στην πρόσφατη
ιστορία του τόπου μας, στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής. Το
ταξίδι αυτό τον αφήνει τελικά με την αμφιβολία αν έζησε μια εξε-
68/14
λιγμένη εικονική πραγματικότητα ή ταξίδεψε όντως στο παρελθόν.
Ό,τι κι αν συνέβη, σημασία έχει ότι επιστρέφει στο σήμερα γεμάτος
εμπειρίες, ωριμότερος συναισθηματικά, βαθύτατα προβληματισμέ-
νος, αλλά και έτοιμος να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μέλλο-
ντος και τη δυνατότητα να ταξιδεύει στο παρελθόν και στο μέλλον.
Λ.Π.-Α.
Ελπίδα Ισμαήλ
ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ
Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 400
Η Αλίκη-Δούκισσα Οικονόμου είναι ένα πλουσιοκόριτσο, καλομα-
θημένο, ευαίσθητο και… επαναστατημένο. Με έναν πατέρα αυταρ-
χικό και μια μητέρα που προσπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα,
βρίσκεται σε μια συνεχή σύγκρουση με τους γονείς της. Παρηγοριά
της και μεγάλη της αγάπη η ιππασία και βέβαια το άλογό της, ο Δα-
μιανός. Μόνο κοντά στο άλογό της νιώθει την πραγματική ευτυχία.
Πολλές σελίδες άλλωστε είναι αφιερωμένες σ’ αυτή την τρυφερή
σχέση. Το πολυσέλιδο έργο ξετυλίγεται –εκτός από τα σχετικά με
την ιππασία– μ’ έναν έρωτα που δίνει ξεχωριστό νόημα στη ζωή
της πρωταγωνίστριας, με τον συμπαθέστατο ιδιοκτήτη του ιππικού
ομίλου που της προσφέρει την άδολη φιλία του και τη βοήθειά του,
και μ’ ένα περίεργο μυστικό που κάπου αιωρείται. Και βέβαια με
όλες τις νεανικές φιλίες που άλλοτε είναι τρυφερές κι άλλοτε σκο-
ντάφτουν, τις ανάλαφρες επιθυμίες και τους καημούς μιας τρυφερής
κι ευαίσθητης ηλικίας, αλλά και τη διεκδίκηση ενός τρόπου ζωής.
Υπάρχει happy end, ενώ συγχρόνως λύνεται και το μυστήριο του
αιωρούμενου μυστικού. Ευχάριστο νεανικό μυθιστόρημα, με καλή
γραφή και σημαντική πλοκή.
Η.Π.
Ελένη Κατσαμά
ΤΟ ΣΚΛΑΒΑΚΙ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ
Πατάκης, Αθήνα 2017, σελ. 162
Ο μικρός Αϊσά από την Αφρική πουλήθηκε σκλάβος στο παλάτι της
Κνωσού. Θα γνωρίσει τον βασιλιά Μίνωα, τη βασιλική οικογένεια,
αλλά και τη νεαρή Ηώ. Από τον Δαίδαλο θα μάθει ότι «η εξουσία
είναι μια τρύπα βαθιά δίχως πάτο, μια αρρώστια που δε θεραπεύεται.
Κολλάει πάνω της ο άνθρωπος όπως οι μύγες στα σκατά». Και ο
Χαλκέας, που μόνο καλό ήξερε να κάνει, κλεισμένος στον Λαβύ-
ρινθο, δεν θέλει να σώσει τη ζωή του γιατί πιστεύει ότι «ο κόσμος
είναι για τους ισχυρούς». Ούτε στον θρήνο και στα παρακάλια της
Ηούς λύγισε, κι ας την άκουγε να ουρλιάζει «γι’ αυτόν αλλά και για
69/15
 όσους ήθελαν να ουρλιάζουν και δεν έβρισκαν φωνή να το κάνουν,
για τα παιδιά που πέθαιναν με φόβο, τους σκαφτιάδες που μάτω-
ναν τα χέρια τους δουλεύοντας για ξένους και οι ίδιοι να πεινούν,
για τους δούλους που με σκυμμένο το κεφάλι έφτυναν αίμα, αλλά
και για την αγάπη που δε θα γνώριζε ποτέ μαζί του». Ο σεισμός της
Σαντορίνης θα στείλει ένα δυνατό τσουνάμι που θα εξαφανίσει τον
Μινωικό πολιτισμό. Ισχυροί κατακτητές θα φτάσουν με τα πλοία
τους στην Κρήτη και η ιστορία θα συνεχίσει να γράφεται ίδια και
απαράλλαχτη ως τις μέρες μας. Ένα ακόμα εξαιρετικό βιβλίο από
την πολυβραβευμένη συγγραφέα.
Λ.Ψ.
Αργυρώ Μουντάκη
ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΟ ΣΠΙΤΙ
Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 144
Μια παρέα παιδιών της Αʹ Γυμνασίου, στην οποία εντάσσεται ο
Παναγιώτης, νεοφερμένος στον Βόλο συμμαθητής τους που ονει-
ρεύεται να γίνει αρχαιολόγος, εμπλέκεται σε μια ιστορία μυστηρί-
ου. Μετά τους πρώτους δισταγμούς, τα παιδιά της παρέας αποφα-
σίζουν να μάθουν περισσότερα για ένα παλιό σπίτι που θεωρείται
«στοιχειωμένο». Με την περιπέτεια που θα ζήσουν δεν θα μάθουν
μόνο την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία του σπιτιού αυτού, αλλά
θα γνωρίσουν και τα σημαντικότερα ιστορικά σημεία και χώρους
πολιτισμού του Βόλου. Μαζί τους θα μάθουν πολλά και οι νεαροί
αναγνώστες για την τόσο σημαντική αυτή ελληνική πόλη. Θα τους
βοηθήσει επιπλέον το διαδραστικό υλικό που παρατίθεται στις τε-
λευταίες σελίδες του βιβλίου, χρήσιμο επίσης για γονείς και εκπαι-
δευτικούς.
Λ.Π.-Α.
Βέρα Πρατικάκη
ΤΟ ΚΑΡΥ-ΚΕΥΜΕΝΟ ΚΑΛΑΜΑΡΑΚΙ
Εικ.: Ρένια Μεταληνού
Ψυχογιός, Αθήνα 2017, σελ. 144
Περιπέτεια με φόντο... εξωτικά φαγητά, καταπληκτικές ιδέες, αμέ-
τρητες γεύσεις και ένα εστιατόριο. Ένα εστιατόριο που δημιουργεί-
ται από τη φαεινή ιδέα δύο γυναικών, την προθυμία και την εξυπνά-
δα ενός παιδιού και τις μαγειρικές ικανότητες μιας Ινδής. Και βέβαια
με μπόλικα και σχεδόν άγνωστα μπαχαρικά. Ευχάριστο βιβλιαράκι
που αναδεικνύει με χαριτωμένο τρόπο το ταλέντο της δημιουργίας.
Η.Π.
70/16
Κώστας Στοφόρος
Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ
Μίνωας, Αθήνα 2017, σελ. 122
Η Ρόδη και ο Λυκούργος πηγαίνουν για διακοπές στη Σάμο με τους
γονείς τους. Στο σπίτι της θείας που θα μείνουν τους περιμένει μια
μεγάλη απογοήτευση. Όλα όμως θα αλλάξουν όταν θα γνωρίσουν
καινούργιους φίλους, θα επισκεφτούν τις ομορφιές του νησιού και
θα μάθουν την ιστορία του. Κι ένας χαμένος μύθος του Αισώπου θα
σταθεί η αιτία να ζήσουν μια επικίνδυνη περιπέτεια.
Λ.Ψ.
Πάνος Τσερόλας
ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΝΤΟΥΚΟΥΖΟΥΡΙ
Εικ.: Αποστόλης Ιωάννου
Κέδρος, Αθήνα 2016, σελ. 176
Μέσα από φανταστικές ιστορίες τρόμου, σε φανταστικά μέρη, με
φανταστικά ονόματα και ψάχνοντας για ένα φανταστικό Χάμστερ
που τραγουδάει, ο συγγραφέας περιγράφει τραγικά γεγονότα που
συμβαίνουν τώρα σε υπαρκτά μέρη της γης. Ο πόλεμος, η τρομο-
κρατία, οι πρόσφυγες, η αθλιότητα, αναπαράγονται με ρεαλισμό.
Όσο για το ντουκουζούρι, αυτό το περίφημο και μοναδικό χάμστερ,
σίγουρα σε κάτι βαθύτερο παραπέμπει, αφού μόνο όταν είναι ελεύ-
θερο βρίσκει τη φωνή του και τραγουδάει. Ενδιαφέρον βιβλίο με
άφθονη φαντασία και συνεχή δράση.
Η.Π.
71/17
 εφιαλτικά χρόνια του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου. Ταξιδεύοντας στο παρελθόν,
διαχρονικά* αντάμωσα τον τρομαγμένο, αδυνατισμένο, εξάχρονο τότε εαυτό μου να κά-
θεται κάτω από ένα δεντράκι σ’ έναν μικρό λόφο της Αθήνας, που τον λένε
Η ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΕΦΥΡΑΣ Στρέφη, απ’ όπου αντίκριζα την Ακρόπολη, με τη σημαία των Ναζί να κυματί-
ζει μπροστά στον Παρθενώνα. Εκεί, κάτω από κείνο το δεντράκι, συνήθιζα να
ΩΣ ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ λέω ιστορίες στον εαυτό μου, ιστορίες γεμάτες ήλιο, ελπίδα, χαρά, δικαιοσύνη
και ειρήνη. Ιστορίες που υποσχόμουν στον εαυτό μου να τις γράψω σαν θα

ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ**
Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου
Συγγραφέας
μεγάλωνα, να τις βάλω για να τις διαβάζουν όσα παιδιά θα ήθελαν να έχουν
πιστούς και αθάνατους φίλους, όπως μόνο τα βιβλία μπορούν να γίνουν: βι-
βλία-φίλους που δε θα πέθαιναν ποτέ από τις κακουχίες του πολέμου, δε θα
μπορούσαν να τους σκοτώσουν οι εχθροί ή να τους βομβαρδίσουν οι σύμμα-
χοι – όπως συνέβη με πολλούς δικούς μου φίλους. Ήταν ένα όνειρο πολύ φι-
λόδοξο και παιδιάστικο, σε καιρούς δύσκολους και χαλεπούς. Αυτή ωστόσο
ήταν η πρόθεσή μου.

Έ
χει διατυπωθεί η λογική παρατήρηση ότι ένα παιδί δεν μπορεί να διαβά- Γυρίζοντας από το ταξίδι μου στο παρελθόν, αναλογίστηκα ότι πολύ λίγα
σει περισσότερα από εξακόσια βιβλία συνολικά κατά την παιδική ηλικία. είχαν αλλάξει στον κόσμο μας – και τα πράγματα χειροτέρεψαν στη δεκαετία
Και εξακόσια παιδικά βιβλία έχουν ήδη γραφτεί.1 Είναι, λοιπόν, φυσικό ν’
αναρωτιέται κανείς: γιατί γράφουν οι συγγραφείς καινούργια;
72
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Μια τίμια απάντηση σε τούτο το ερώτημα θα ήταν αυτό που αναφέρει ο
Richard Bach στο βιβλίο του Illusions (Heinemann/Pan): «Κατά καιρούς […]
73 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
κάτι μ’ αρπάζει από τον λαιμό και μου ψιθυρίζει επιτακτικά: δε θα σ’ αφήσω να
μου ξεφύγεις, αν δεν με γράψεις, αν δεν με βάλεις στο χαρτί». Αυτός είναι, πι-
στεύω, ο βασικός λόγος που κάνει έναν συγγραφέα να «βάζει στο χαρτί» αυτά
που έχει να πει. Αν τώρα εκείνα που γράφει διαβάζονται κυρίως από παιδιά και
αυτό το γνωρίζει και καμαρώνει, αργά ή γρήγορα θα πρέπει να παραδεχτεί ότι
η δημιουργία παιδικών βιβλίων συνεπάγεται ορισμένες ειδικές ευθύνες: ότι τα
βιβλία του, πέρα από το ότι τα γράφει κατά κύριο λόγο από δική του ανάγκη,
ή μέσ’ από την ψυχή του, «πρέπει ν’ αποτελούν κι ένα είδος τροφής για τα παι-
διά», όπως παρατηρεί η Βρετανή συγγραφέας Joan Aiken.2
Σε καιρούς σαν τους δικούς μας ωστόσο, όπου συχνά τα παιδιά είναι θύ-
ματα τοπικών πολέμων, τρομοκρατίας, στρατιωτικών εισβολών σε μικρές χώ-
ρες, πείνας και μόλυνσης του περιβάλλοντος, ή όπου –όταν δεν είναι θύματα–
παρακολουθούν ώρες ατελείωτες τηλεοπτικά προγράμματα για τέτοιες κα-
ταστάσεις και ακούν από την τηλεόραση για εξοπλισμούς και για την απειλή
του πυρηνικού πολέμου, τι είδος τροφής θα πρέπει να προσφέρουν τα παιδικά
βιβλία στους αναγνώστες τους;
Προσπαθώντας ν’ απαντήσω σε τούτο το ερώτημα, στις αρχές της δεκα-
ετίας του 1970, θεώρησα απαραίτητο ν’ ανακαλέσω στη μνήμη μου τις δικές
μου προσδοκίες από ένα παιδικό βιβλίο, όταν ήμουν μικρό παιδί, σε κείνα τα

* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί
στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Τo άρθρο αυτό δη-
μοσιεύτηκε στο τεύχος 5 (Άνοιξη 1987).
** Εισήγηση στα αγγλικά, 20ό Συνέδριο της ΙΒΒΥ στο Τόκιο.
 του 1980: 43 χρόνια μετά το 1943, αναζητούμε ακόμα θέσεις στον ήλιο, καθώς
και ελπίδα, χαρά, δικαιοσύνη και ειρήνη. Έχουμε ακόμα ανάγκη από μια γέφυ-
ρα για διεθνή κατανόηση, σαν εκείνη που ονειρεύτηκε η ιδρύτρια της ΙΒΒΥ, η
Jella Lepman, στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Κι εκτός απ’ αυτήν, χρειάζο-
νται στις μέρες μας κι άλλες ακόμα: «Γυρεύουμε γέφυρες για τα παιδιά, τόσο
εσωτερικές που να τα οδηγούν σε μια βαθύτερη κατανόηση του εαυτού τους,
της ζωής και του κόσμου όπου μεγαλώνουν, όσο και εξωτερικές που θα τα
ενώνουν μεταξύ τους», έχει γράψει η Patricia Crampton3 (πρόεδρος της Κρι-
τικής Επιτροπής για τα Βραβεία Άντερσεν την τετραετία 1982-1986). Θα πρό-
σθετα εγώ: χρειαζόμαστε γέφυρες που θα οδηγούν τα παιδιά να ξαναβρούν το
χαμένο νόημα αυτού του κόσμου, που θα τα συνδέουν με το παρελθόν –όσο
θλιβερό, ένδοξο ή διδακτικό έχει αποδειχτεί– καθώς και με το μέλλον τούτης
της γης – όσο ελπιδοφόρο, συναρπαστικό ή προβληματικό μπορούμε να το
προβλέψουμε. Μήπως όμως ένα τέτοιο σχέδιο θα φανέρωνε υπεραισιοδοξία;
«Στον συγγραφέα παιδικών βιβλίων», έχει γράψει ο Βρετανός κριτικός John
Rowe Townsend, «δεν πρέπει ποτέ να λείπει ο σκοπός για υψηλά επιτεύγματα.
[…] Γιατί βιβλία που να συμφιλιώνουν τις γενιές, τους γονείς με τα παιδιά, το
παρελθόν με το παρόν και με το μέλλον φαίνεται πως ποτέ δεν θα έχουμε αρ-
 74
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
κετά».4 Παρόμοιες απόψεις με έπεισαν, πριν από 14 περίπου χρόνια, για το ότι
υπήρχε και υπάρχει ακόμη ανάγκη και χώρος για να χτιστούν βιβλιογέφυρες.
στό στη λογοτεχνία», καθώς έχει γράψει ο Aidan Chambers, «είναι ότι μπορεί
να μιλήσει με τον απλούστερο τρόπο για τα πιο πολύπλοκα πράγματα – κι
75
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Από τότε, αποφάσισα να επιλέγω και να γράφω εκείνα τα παραμύθια, τις άλλο, καλύτερο όπλο για κάτι τέτοιο δεν έχουμε».6 Ας παλέψουμε, λοιπόν, με
ιστορίες ή τα μυθιστορήματα, απ’ όσα γεννιούνται αυθόρμητα στο μυαλό μου, ό,τι διαθέτουμε. Ή, καλύτερα, ας χτίσουμε γέφυρες.
που θα ήσαν ίσως κατάλληλα για τέτοιες γέφυρες. Αν και σε ποιον βαθμό πέ- Είναι κοινά παραδεκτή η αλήθεια, θαρρώ, ότι καμία ανθρώπινη ύπαρξη δεν
τυχα τον σκοπό μου δεν το γνωρίζω. Γνωρίζω μονάχα πως αυτή ήταν η πρό- μπορεί να συμφιλιωθεί με τους άλλους αν πρώτα δεν συμφιλιωθεί με τον εαυ-
θεσή μου. τό της. Όπως έχει πει ο Dr. Bruno Bettelheim, ο σκοπός των παραμυθιών, ως
Καμιά γέφυρα ωστόσο δεν χτίστηκε ποτέ από έναν μόνο χτίστη. Και οι βι- έργων τέχνης, «είναι όχι μόνο να μας εξοικειώσουν με την ιδέα ότι η ζωή είναι
βλιογέφυρες δεν μπορούν ν’ αποτελέσουν εξαίρεση. Αντίθετα, η ειδική αυτή δύσκολη […] αλλά και ότι μόνο με την υπέρβαση αλλεπάλληλων κρίσεων
κατασκευή χρειάζεται ποικιλία υλικών και τεχνιτών. Και δεν είναι περίεργο, στον βίο μας μπορούμε τελικά να βρούμε τον πραγματικό εαυτό μας».7 Τα ελ-
υποθέτω, που σε μια χώρα μικρή και οικονομικά αδύνατη, όπως η Ελλάδα, μ’ ληνικά λαϊκά παραμύθια συλλέγονται συχνά και αποδίδονται από γνωστούς
έναν λαό που επιζεί εδώ και χιλιάδες χρόνια παρ’ όλες τις καταπιέσεις, τις γε- συγγραφείς που θέλουν να βοηθήσουν τα παιδιά να κατανικήσουν τους φό-
νοκτονίες και όλα τα είδη των πολέμων που έχει υποστεί, υπάρχει ένας σεβα- βους τους και να γνωρίσουν την κάθαρση. Πέρα απ’ αυτά, σημαντικός αριθ-
στός αριθμός συγγραφέων παιδικών βιβλίων, που είναι και πρόθυμοι και ικανοί μός από ιστορίες και έντεχνα παραμύθια δημιουργούνται από σύγχρονους
να δημιουργήσουν βιβλιογέφυρες. Όπως έχει υπογραμμίσει η Mollie Hunter: Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Ευγένιος Τριβιζάς (Ο χιονάνθρωπος και το κο-
«Κανένα βιβλίο δεν μπορεί να πει κάτι αξιόλογο, αν πρώτα η ζωή η ίδια δεν ρίτσι), η Ζωή Βαλάση (Ήλιος, ήλιος και βροχή), ο Μάνος Κοντολέων (Η Άννα
έχει πει αυτό το κάτι στον άνθρωπο που έγραψε το βιβλίο εκείνο».5 Και η ζωή και το τζιτζίκι), κ.ά. Μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι ελάχιστα κοινά στοιχεία
έχει πει πολλά αξιόλογα πράγματα στους Έλληνες συγγραφείς, όπως –είμαι υπάρχουν μεταξύ των λαϊκών παραμυθιών και εκείνων που τα γράφουν επώ-
βέβαιη– και στους συγγραφείς πολλών άλλων χωρών, σε παρόμοια κατάστα- νυμοι συγγραφείς. Εκείνο πάντως που είναι κοινό είναι η πρόθεση: Να ψυ-
ση. Για παράδειγμα, πόσο οδυνηρό είναι σήμερα να ζει κανείς ανάμεσα στις χαγωγήσουν, να τροφοδοτήσουν τη φαντασία των παιδιών. Αυτό βέβαια δεν
δύο υπερδυνάμεις και πόσο τραγικά επείγουσα είναι η ανάγκη να γεφυρωθεί είναι εύκολη δουλειά. Η επίτευξη ωστόσο τέτοιου στόχου είναι ασφαλώς η
το χάσμα που τις χωρίζει, παράλληλα με την ανάγκη να γεφυρωθούν τα τόσα πρόθεση των συγγραφέων αυτών.
άλλα μικρότερα αλλά εξίσου σοβαρά χάσματα των καιρών μας. Υπάρχουν άλλοι συγγραφείς που δημιουργούν μυθιστορήματα, όπου πε-
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, τούτος ο κόσμος δείχνει εξαιρετικά πο- ριγράφεται ο παραδοσιακός και ο σύγχρονος τρόπος ζωής, ενώ παράλληλα
λύπλοκος και δίκαια θα αναρωτιόταν κανείς: πώς μπορούν άραγε οι σύγχρο- δίδονται στοιχεία της ιστορίας ορισμένων τόπων. Αναφέρω, για παράδειγμα,
νοι συγγραφείς ν’ ανταποκριθούν σ’ ένα τέτοιο καθήκον; Ωστόσο, «το θαυμα- τη Γιολάντα Πατεράκη (Το μυστικό του ευλογημένου νησιού), τη Ζωή Κανάβα
 (Πασχαλιά με οτοστόπ), τη Λίτσα Ψαραύτη (Στα βή-
ματα του Σαμοθήριου) και την Κίρα Σίνου (Στην πόλη
του Άι-Δημήτρη). Άλλοι –όπως η Άλκη Γουλιμή (Περ-
σέας) και η Φράνση Σταθάτου (Ήταν κάποτε μια νε-
ράιδα)– έχουν δημιουργήσει ιστορίες αντλώντας από
τη μυθολογία. Και αρκετοί γράφουν ιστορικά μυθι-
στορήματα/διηγήματα που αναφέρονται στις ιστο-
ρικές περιόδους της χώρας, από την αρχαία Ελλά-
δα και τη Βυζαντινή εποχή μέχρι τον Β´ Παγκόσμιο
Πόλεμο. Συγγραφείς όπως η Νίτσα Τζώρτζογλου
(Προ Χριστού, στη Βραυρώνα), η Γεωργία Ταρσού-
λη (Τη Υπερμάχω Στρατηγώ), η Καλλιόπη Σφαέλλου
(Ο βοσκός κι ο ρήγας), ο Τάκης Λάππας (Το κάστρο
της Αθήνας), η Πιπίνα Τσιμικάλη (Ιστορίες της κατο-
χής) –για ν’ αναφέρω λίγους μονάχα– είναι ειδικοί σ’
αυτό το είδος. Μπορεί να ειπωθεί εδώ ότι το να χτίζει
κανείς γέφυρες που συνδέουν με την παράδοση ή με
τον ντόπιο πολιτισμό και την ιστορία είναι υπόθεση
76
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
πολύ λεπτή. Υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει μια «φολ-
κλορική» προσέγγιση ή να επισημανθούν εθνικιστι-
κοί υπαινιγμοί. Η αποφυγή ωστόσο τέτοιων αποκλί-
σεων φαίνεται να είναι η προσπάθεια και η πρόθεση
των συγγραφέων αυτών.
«Η ιστορία είναι η πολιτική του παρελθόντος και
η πολιτική είναι η ιστορία του παρόντος», λέει μια
ρήση παλιά, που πρόσφατα την επανέλαβε ο Jack
Forman συμπληρώνοντας: «λίγοι έφηβοι αποκτούν
πολιτική συνείδηση προτού λύσουν τα προβλήματα
της δικής τους ταυτότητας […] εκτός αν κάτι τους
προκαλεί από τον πολιτικό περίγυρο».8 Οι έφηβοι
στην Ελλάδα προκαλούνται διαρκώς από τον πολιτι-
κό περίγυρο και το ότι η μυθιστοριογραφία πρέπει να
τους βοηθεί να τα βγάζουν πέρα φαίνεται πως είναι
η θέση που υποστηρίζουν πολλοί συγγραφείς, όπως
η Άλκη Ζέη (Το καπλάνι της βιτρίνας), η Ζωρζ Σαρή
(Τα γενέθλια), η Μαρούλα Κλιάφα (Ένα δέντρο στην
αυλή μας), κ.ά. Το είδος αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερες
δυσκολίες, γιατί είναι εύκολο να παρεισφρήσει σε τέ-
τοια βιβλία ένας νέος τύπος διδακτισμού ή κάποιο εί-
δος προπαγάνδας. Όμως το να παρακαμφθούν μ’ επι-
τυχία τέτοιοι κίνδυνοι στα βιβλία-γέφυρες προς την
πολιτική πραγματικότητα τούτου του αιώνα είναι σί-
γουρα η πρόθεση αυτών των συγγραφέων.
Η πολιτική πραγματικότητα δεν είναι η μόνη με
την οποία πρέπει να συνδέει τα παιδιά μια γέφυρα. Προβλήματα όπως το δια-
ζύγιο, η κοινωνική στέρηση, η αστυφιλία, η βία στα γήπεδα, η μόλυνση του
περιβάλλοντος, τα ναρκωτικά, αποτελούν κοινωνικές πραγματικότητες από
τις οποίες πολλοί συγγραφείς αντλούν τα θέματά τους. Η κοκκκινοπαντουφλί-
τσα της Ελένης Βαλαβάνη, Τ’ ασήμαντα της Σοφίας Φίλντιση, το Σπίτι δίχως
αυλή της Άννας Γκέρτσου-Σαρρή, το Αρχίζει το ματς της Αγγελικής Βαρελλά,
το Εμένα με νοιάζει της Γαλάτειας Σουρέλη και το δικό μου Τσιμεντένιο δά-
σος δημιουργήθηκαν με στόχο το ξάνοιγμα του ορίζοντα των παιδιών και την
ευαισθητοποίησή τους γύρω από τα προβλήματα που, αντίστοιχα, προανα-
φέρονται. Υπάρχουν βέβαια φωνές που ισχυρίζονται ότι η υπερβολική δόση
σοβαρών θεμάτων μπορεί να κάνει τα παιδιά να γεράσουν πριν από την ώρα
τους. Και είναι αλήθεια ότι χρειάζεται προσοχή ώστε τα βιβλία αυτής της κα-
τηγορίας να μην καλλιεργούν απαισιοδοξία για το μέλλον. Νομίζω όμως ότι
το να χτίζουν γέφυρες που συνδέουν με την κοινωνική πραγματικότητα χω-
ρίς να πέφτουν σε τέτοια αμαρτήματα είναι δίχως άλλο η πρόθεση αυτών των
συγγραφέων.
Μιλώντας για ευαισθητοποίηση των παιδιών, πρέπει να υπογραμμίσει κα-
νείς και τη συμβολή της σύγχρονης ποίησης, καθώς και τη βοήθεια που προ-
σφέρει, ώστε «το παιδί να συμφιλιωθεί με τη “μηχανή” και να συνειδητοποι-
ήσει τον ρόλο του μέσα στο τεχνολογικό περιβάλλον όπου ζει».9 Τα στοιχεία
77 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
αυτά είναι φανερά στα ποιήματα που έχουν γράψει η Ρένα Καρθαίου, ο Γιώρ-
γης Κρόκος, ο Δημήτρης Μανθόπουλος, η Ντίνα Χατζηνικολάου, η Θέτη Χορ-
τιάτη και άλλοι. Σκοπός τους φαίνεται να είναι μια γέφυρα που να συνδέει τα
παιδιά με τα ερεθίσματα του παρόντος και τα αινίγματα του μέλλοντος μέσω
της ποίησης – μιας ποίησης συχνά χιουμοριστικής. Ίσως ο βαθμός που κάθε
ποιητής πετυχαίνει κάτι τέτοιο να διαφέρει. Εκείνο που δεν διαφέρει είναι, νο-
μίζω, η πρόθεση.
Μια άλλη αλήθεια είναι ότι «χρειάζεται για όλα τα παιδιά μια μικρή διατρο-
φή στα βιβλία – άλλα που να απεικονίζουν τον δικό τους τρόπο ζωής και άλλα
που να τους παρουσιάζουν διαφορετικούς τρόπους ζωής».10 Αυτό τονίστηκε
για μία ακόμη φορά στα συμπεράσματα του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ. Και δεν
αμφισβητείται, υποθέτω, ότι η γνωριμία με άλλους τρόπους ζωής γίνεται κα-
λύτερα μέσω των μεταφράσεων. Πολλοί γνωστοί συγγραφείς στην Ελλάδα
μεταφράζουν συστηματικά ξένα παιδικά βιβλία συμβάλλοντας έτσι σε μια τέ-
τοια γέφυρα. Ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονται η Βίτω Αγγελοπούλου, η
Ρένα Καρθαίου, η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, η Λίνα Κάσδα-
γλη, κ.ά. Η γέφυρα όμως που χτίζουν σπάνια διασχίζεται και από
την απέναντι όχθη.
Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες μικρές και οικονο-
μικά αδύνατες χώρες, με γλώσσες «μικρές», όπως λέγονται,
που μιλιούνται δηλαδή μόνο από τους κατοίκους τους, ομοίως
στην Ελλάδα εκδίδεται ένας τεράστιος αριθμός μεταφράσεων
ξένης παιδικής λογοτεχνίας, ενώ τα ελληνικά παιδικά βιβλία
σπάνια μεταφράζονται ή κυκλοφορούν στο πρωτότυπο έξω
 από τη χώρα. Τα τελευταία χρόνια, για παράδειγμα, περίπου το 45% της ετή-
σιας παραγωγής παιδικών βιβλίων ήσαν μεταφράσεις, ενώ την ίδια περίοδο τα
ελληνικά παιδικά βιβλία που μεταφράστηκαν και δημοσιεύτηκαν σε οποιαδή-
ποτε ξένη γλώσσα δεν ξεπερνούσαν το 2% της εγχώριας παραγωγής.
Υπάρχουν μερικές λογικές εξηγήσεις γι’ αυτή την έλλειψη αμοιβαιότητας.
Τα βιβλία που είναι γραμμένα στις «μικρές» γλώσσες έχουν περιορισμένο ανα-
γνωστικό κοινό, γεγονός που αυξάνει το κόστος παραγωγής τους, ιδιαίτερα
όταν πρόκειται για εικονογραφημένα βιβλία. Έτσι, συχνά στοιχίζει λιγότερο σ’
έναν εκδότη να εκδώσει ένα μεταφρασμένο βιβλίο παρά ένα πρωτότυπο. Από
την άλλη πλευρά, οι εκδότες των οικονομικά ασθενέστερων χωρών, λόγω των
περιορισμένων μέσων που διαθέτουν, έχουν ελάχιστες δυνατότητες αποτελε-
σματικής προώθησης των παιδικών βιβλίων τους, με συμμετοχή σε διεθνείς
εκθέσεις ή με αγώνα στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, η παιδική λογοτεχνία, αντί
να καταστεί η γέφυρα που ενώνει τα έθνη, διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει η γέ-
φυρα για να περνά μονάχα η λογοτεχνία των «μεγάλων» γλωσσών σβήνοντας
αργά αλλά σταθερά τις λογοτεχνίες των «μικρών». Το μέγεθος της πολιτισμι-
κής απώλειας που θα σήμαινε κάτι τέτοιο είναι περιττό να υπογραμμιστεί.
Μιλώντας για τέτοια προβλήματα σ’ ένα συνέδριο της ΙΒΒΥ μοιάζει σαν να
 78
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
κομίζει κανείς «γλαύκα εις Αθήνας», όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες για όποιον
έθιγε θέματα γνωστά. Άλλωστε, όλοι γνωρίζουμε ότι η ΙΒΒΥ είχε πάντοτε ως
σκοπό και συνεχή έγνοια της την προώθηση των μεταφράσεων και την παγκό-
σμια κυκλοφορία των καλών βιβλίων. Ο Τιμητικός Πίνακας που καταρτίζεται
κάθε δύο χρόνια μ’ ένα πετυχημένο βιβλίο από κάθε χώρα αποτελεί πολύτιμη
προσπάθεια. Και η προθυμία της Κριτικής Επιτροπής για τα Βραβεία
Άντερσεν, το 1982, «να εξετάσει λεπτομερέστερα και συστηματικό-
τερα τις προτάσεις που υποβάλλουν τα εθνικά τμήματα της ΙΒΒΥ
για υποψηφίους των οποίων τα έργα δεν έχουν κυκλοφορήσει μετα-
φρασμένα στις μεγάλες γλώσσες»11 ήταν ακόμα ένα βήμα.
Φοβούμαι πάντως πως δεν μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι.
Η παραγωγή, η κυκλοφορία και η μετάφραση των παιδικών βιβλί-
ων είναι πάντα υπόθεση των εκδοτικών οίκων, οι οποίοι έχουν τα δικά
τους συμφέροντα – συμφέροντα που δεν συμπίπτουν πάντοτε με τις αρχές
της ΙΒΒΥ.
Θα βελτιωθεί η κατάσταση μελλοντικά ή θα επιδεινωθεί με τους νέους τύ-
πους παιδικών βιβλίων που θα επιβάλει η νέα τεχνολογία; Πρέπει άραγε να
απογοητευτούν οι συγγραφείς που γράφουν σε «μικρές» γλώσσες και να θρη-
νήσουν για τον άδικο τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι γέφυρες που χτί-
ζουν; Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, δεν είμαι σε θέση να προβλέψω τι θα
συμβεί. Ως απάντηση στο δεύτερο, μου έρχεται στον νου ένας αφορισμός της
Σαπφούς, της αρχαίας Ελληνίδας ποιήτριας: «Η λύπη και τα κλάματα δεν πρέ-
πει να βασιλεύουν με κανένα τρόπο στο σπίτι του ποιητή: Αυτό είναι μια αδυνα-
μία ανάρμοστη για ένα παιδί του Απόλλωνα».
Πιστά σ’ αυτή τη νουθεσία, τα σημερινά παιδιά του Απόλλωνα, που δημι-
79
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ουργούν βιβλία στη γλώσσα του μικρού τους τόπου, δε φαίνεται να απογοη-
τεύονται. Η διαρκώς αυξανόμενη παραγωγή τους και το συνεχώς ανερχόμενο
επίπεδο της δουλειάς τους αποδεικνύει ότι το να χτίζουν βιβλιογέφυρες εξα-
κολουθεί να παραμένει πρόθεσή τους.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Joan Aiken, The way to Write for Children (Πώς να γράφετε για παιδιά), London: Elm Tree
Books, 1982, σ. 13.
2. Ό.π., σ. 10.
3. Patricia Crampton, “There is always a bridge” («Υπάρχει πάντα μια γέφυρα»), άρθρο της στο
περιοδικό της ΙΒΒΥ Bookbird, 4 (1984), 4.
4. John Rowe Townsend, “Standards of Criticism for Children’s Literature” («Κριτήρια για την
παιδική λογοτεχνία»), στον τόμο The Signal Approach to Children’s Books (Προσέγγιση στα
παιδικά βιβλία από το περιοδικό Signal) με διάφορα δοκίμια, επιμ.: Nancy Chambers, Kestrel
Books, 1980, σ. 207.
5. Mollie Hunter, Talent Is Not Enough (Το ταλέντο δεν αρκεί), Harper & Row, σ. 30.
6. Aidan Chambers, “An interview with Alan Garner”, στον τόμο The Signal Approach to
Children’s books, ό.π., σ. 296.
7. Bruno Bettelheim, “The Psychological Role of Story” («Ο ψυχολογικός ρόλος του ιστορή-
ματος»), στον τόμο Story in the Child’s Changing World (Το ιστόρημα στον μεταβαλλόμενο
κόσμο του παιδιού) – Πρακτικά του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ στο Καίμπριτζ, 1982, σ. 30.
Επίσης, στο περιοδικό της ΙΒΒΥ Bookbird, 1 (1985), 9.
8. Jack Forman, “Politics – the last taboo” («Πολιτική – το τελευταίο ταμπού»), στο περιοδικό
The Horn Book Magazine (Ιούλιος-Αύγουστος 1985), 469-470.
9. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-
1980, Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων, 1982, σ. 50.
10. Πρακτικά του 18ου Συνεδρίου της ΙΒΒΥ στο Καίμπριτζ, 1982, ό.π., σ. 103.
11. Ό.π., σ. 120.
 δύσκολη ζωή στην Αθήνα, ο εγκλεισμός του πατέρα και αργότερα της αδελ-
Η ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ φής του στο ψυχιατρείο, η πάλη του με τη φυματίωση, το κοινωνικό συγκεί-
μενο που δεν τον άφηνε ανεπηρέαστο, η εξορία, οι διωγμοί, συνυφαίνουν
ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ το σκοτεινό πέπλο των βιωμάτων του. Ακτίδα φωτός στη ζωή του και πηγή
έμπνευσης αποτελεί ο ερχομός της κόρης του.
– ∆ΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Η ποίηση του Ρίτσου είναι ανθρωποκεντρική και περιπλανάται σε ευρύ πεδίο
βιωμάτων. Ο ποιητής αποκρίνεται σε συγχρονικούς και ταυτόχρονα διαχρονικούς
ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ προβληματισμούς, αποτυπώνει εικόνες μοναξιάς, ερείπωσης και καταστροφής,
συνάμα όμως και τον αγώνα για ζωή, ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, χωρίς να
Aνδρούλα Σάββα αποκλείει την ανεμελιά και την ευτυχία. Καυτηριάζει την ανθρώπινη διάβρωση,
Εκπαιδευτικός, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Ε.Κ.Π.Α. στο Π.Μ.Σ. το εφιαλτικά παράλογο του πολέμου, αναδεικνύει πανανθρώπινες αξίες όπως της
«Ανάγνωση, Φιλαναγνωσία και Εκπαιδευτικό Υλικό» αδελφοσύνης και της ελευθερίας, ως προϋπόθεση ζωής και όχι απλά επιβίωσης.
Επίσης, ο ποιητής αποδίδει τεράστια σημασία στην καθημερινότητα και
σε όσα τη στοιχειοθετούν. Οι εκφάνσεις της καθημερινότητας εκφράζονται
Γενική επισκόπηση με ρεαλιστική διάθεση στο έργο του και παρουσιάζονται με παιδικό (για την
ενήλικη προσληπτικότητα) τρόπο, με απλοϊκή αθωότητα που διακρίνει τον

Ο
Γιάννης Ρίτσος είναι ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς της
παιδικό λόγο, όταν περιγράφει αυτό που τον εντυπωσίασε. Τα βαρύτιμα έπι-
γενιάς του 1930. Το έργο του είναι πρωτοποριακό και τεράστια η συμβο-
πλα, οι βελούδινες κουρτίνες, τα ξέθωρα χαλιά (Στον πατέρα μου, Αʹ, σ. 21), ο
80
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
λή του στην καθιέρωση της νεότερης ποίησης στην Ελλάδα.
Η μελέτη της ποίησης δικαιώνεται
ζωγραφισμένος άγγελος που 81 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
στη «δημιουργική ανάπλαση της ιστο- «είταν λίγο θυμωμένος και κράταγε στο χέρι ένα μακρύ γυαλιστερό σπαθί.
ρικότητάς της».1 Το παιδικό βίωμα δια- Έμοιαζε του πατέρα μου όταν θυμώνει (λιγοστές φορές) και σπάει
μορφώνεται από το ιστορικό, κοινωνικό κανένα πιάτο, ή με τον μπάρμπα-Στάθη όταν βάζει στον ώμο το δίκαννο […]».
και πολιτιστικό συγκείμενο (Naumović Μια πυγολαμπίδα φωτίζει τη νύχτα, Αʹ, σ. 332
& Naumović, 2004). Έτσι, οι όψεις και
οι αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικί-
Η μνήμη για τον ποιητή είναι ζωντανή και ζωτικής σημασίας. Οι αναμνήσεις
ας στην ποιητική του Ρίτσου ερείδονται
της παιδικής ηλικίας λειτουργούν ως αποθετήριο ευτυχισμένων στιγμών, στις
σε μεγάλο βαθμό στη ζωή του ποιητή,
στις πολεμικές αναμετρήσεις της περι- οποίες ανατρέχει όταν η πνιγηρή ατμόσφαιρα του παρόντος τον τυλίγει, ενώ
όδου, στις συνέπειες της Μικρασιατικής ταυτόχρονα δεν αποσβένονται τα τραγικά βιώματά του.
Καταστροφής και της άφιξης εκατο- Ο ποιητής έζησε σε ταραχώδεις εποχές, απέδωσε σε ένα ερεβώδες φόντο
ντάδων χιλιάδων προσφύγων στον ελ- τις φρικαλεότητες του πολέμου και συνάμα τις τρυφερές, ευτυχισμένες και
λαδικό χώρο, στους δύο παγκοσμίους ξέγνοιαστες στιγμές. Με τον ποιητικό του λόγο θεμελιώνει την ουμανιστική
πολέμους, στις πολιτικές εξελίξεις του προοπτική. Έχοντας βιώσει τον πόνο, επιλέγει τη ζωή, αφού
Μεσοπολέμου,2 στο οικονομικό συγκεί-
«[…] είμαστε άνθρωποι – είπε. Συνάνθρωποι δηλαδή.
μενο της εποχής.
Αυτό το “συν” είναι όλο αντίκρυ σ’ όποιο θάνατο σ’ όποιο κακό».
Από το χρονολόγιο της ζωής του
σημειώνονται τα γεγονότα εκείνα που Το σωστό συν, Κάτοψη, Δʹ, σ. 314
χαράχτηκαν βαθιά στην ψυχή του, για
να αποτελέσουν μετέπειτα αντικείμενο
ποιητικής μετάπλασης. Η απώλεια του Η παιδική ηλικία στο ποιητικό έργο του Ρίτσου
αδελφού και της μητέρας του όταν ο
Ο εντοπισμός των όψεων και αναπαραστάσεων της παιδικής ηλικίας στο
ίδιος ήταν μόλις δώδεκα ετών, η μετε-
γκατάσταση με την αδελφή του και η ογκώδες ποιητικό του έργο απαιτεί μεθοδική προσέγγιση σε τρεις άξονες, οι
οποίοι ακολουθούν την καλειδοσκοπική οπτική της παιδικής ηλικίας.
 Άξονας πρώτος: Παιδική ηλικία και αυτοβιογραφικό στοιχείο
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ποιήματα που αναφέρονται
στο αυτοβιογραφικό στοιχείο, όπως αυτό εντοπίζεται στις
προσωπικές μνήμες της παιδικής ηλικίας του ποιητή. Χα-
ρακτηριστικά αναφέρονται οι συνθέσεις: Στον πατέρα
μου (Τρακτέρ, Ποιήματα Αʹ), Το τραγούδι της αδελφής
μου (Ποιήματα Αʹ), Ο μικρός αδελφός των γλάρων (Δοκι-
μασία, Ποιήματα Αʹ).
Μέσα απ’ αυτές τις δημιουργίες διαφαίνεται η σχέση
του ποιητή με την οικογένειά του, αλλά και στοιχεία της
ζωής του από την παιδική του ηλικία. Το βιωματικό στοιχείο
διαπερνά το προσωπείο του ποιητή και το καθιστά διάφανο. Η
ζωντανή, πάλλουσα μνήμη και η επινόηση δημιουργούν ένα αμάλγαμα
που ορίζει το alter ego του ποιητή. Τραγικά –για την ψυχοσύνθεση ενός παι-
διού– γεγονότα αποτελούν μέρος του συνθετικού πίνακα της ζωής του που
τον επηρέασαν βαθιά, χωρίς ωστόσο ο ποιητής να απεμπολεί και τον αντίθετο
πόλο, δηλαδή τις χαρούμενες στιγμές της παιδικής ζωής στο εξωαστικό περι-
βάλλον.
82 Σ’ αυτά τα ποιήματα εντοπίζεται το μοτίβο της θλίψης, της λύπης, της με-
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ λαγχολίας, της μοναξιάς. Εντοπίζεται ένα παιδί που δεν φαίνεται ιδιαίτερα ευ-
τυχισμένο, αλλά που ζει σε ένα νεφελώδες συναισθηματικό περιβάλλον. Δεν
απουσιάζουν όμως οι νότες χαράς και τρυφερότητας. Παρουσιάζεται το παιδί
που ζει σε αρχοντικό σπίτι και τυγχάνει ευγενικής ανατροφής και μόρφωσης.
Απεικονίζονται στιγμές ανεμελιάς στη φύση, την ίδια στιγμή όμως δεν μπορεί
κανείς να παραβλέψει μιαν αίσθηση παρακμής, την decadence περασμένων
μεγαλείων, κάτι που διαπερνά την παιδική ψυχοσύνθεση.
Διαφαίνεται ο σεβασμός προς τη φιγούρα του πατέρα, ο οποίος όμως πα-
ρουσιάζεται απόμακρος, και η γλυκιά, τρυφερή σχέση με τη μητέρα. Διακρί-
νεται η αδελφική αγάπη και ενότητα μέσα από τον θαυμασμό, τον σεβασμό,
τα παιχνίδια. Πρόδηλη είναι η στοργή του μεγαλύτερου παιδιού προς τον μι-
κρότερο αδελφό του, στον οποίο φαντάζει ως φύλακας-άγγελος, και η οποία
εκτείνεται προς κάθε φτωχό, μικρό, ταπεινό και αδικημένο πλάσμα.
Σ’ αυτή τη σημειολογία προστίθεται το πανανθρώπινο και διαχρονικό
στοιχείο του θανάτου και ειδικότερα της απώλειας του αδελφού, που διαχέει
το αφιερωμένο στον χαμένο αδελφό του έργο Ο μικρός αδελφός των γλάρων.
Ο Ρίτσος δίνει στον θάνατο την αίσθηση του άυλου, του αιθέριου, του
ουράνιου, και μεταρσιώνει τον αδελφό σε γλάρο, σε λευκό πουλί που πετάει
ελεύθερα πάνω απ’ το γαλήνιο της θάλασσας. Η αίσθηση της απώλειας και
το κενό που αυτή επιφέρει, αποτελεί το ποιητικό απόσταγμα της συνειδητής
ζωής του. Ο θάνατος προκαλεί τους οικείους να θυμηθούν πιο πολύ τ’ αστέρια,
να θυμηθούν πιο πολύ τον ουρανό (Αʹ, 386), αγγίζει την ψυχή των αγαπημένων
του νεκρού και ανακινεί τις θύμησές τους (Πρεβελάκης, 1987). Κατακλύζουν
τον ποιητή οι αναμνήσεις για τον αδελφό του και την παιδική τους ηλικία, δια-
φαίνεται ένα ψήγμα ενοχής για τη ζωή που συνεχίζει, όπως και η προσπάθειά
του να διαφυλάξει τις κοινές παιδικές τους αναμνήσεις. Η παρατηρητικότητά
του τον οδήγησε στο να διαφυλάξει στιγμές και να τις αποδώσει στη σύνθεση
με σεβασμό, τρυφερότητα, αναπόληση και συγκίνηση.
Άξονας δεύτερος: Το παιδί ως πρωταγωνιστής της ποιητικής σύνθεσης
Επισημαίνονται ποιήματα όπου το παιδί κατέχει ως χαρακτήρας πρωταγωνι-
στική θέση, όπως το Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού και Μια πυγολαμπίδα
φωτίζει τη νύχτα (Ποιήματα Αʹ). Η δημιουργία αυτών των συνθέσεων πλαισιώ-
νεται στη νοσηλεία του ποιητή σε σανατόριο, καθώς και στο ιδιαίτερα απο-
πνικτικό πολιτικό κλίμα της εποχής. Η δικτατορία, η λογοκρισία, η ταλαιπω-
ρημένη του υγεία
«…τον ωθούν στο να παρακάμψει τη δυσάρεστη πραγματικότητα, τον
στρέφουν στον εξωραϊσμένο κόσμο της παιδικής ηλικίας και σε μια
αναζωογονητική αναζήτηση του φωτός…»
Καλογήρου, 1999: 159
Παρουσιάζεται το παιδί που είναι άρρηκτα δεμένο με το φυσικό περιβάλλον,
μέσα στο οποίο ζει και εξερευνά. Διαγράφεται το ξέγνοιαστο παιδί, που κάνει
αταξίες και σκανταλιές, ακόμη και σκασιαρχείο απ’ το σχολείο. Τα παιδικά
83
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
παιχνίδια εντοπίζονται τόσο σε οικεία αντικείμενα όσο και στο ιδιαίτερο περι-
βάλλον του νεκροταφείου. Ακόμη και στο νοητικό του καταφύγιο, ο ποιητής
υπενθυμίζει πως ο θάνατος παραμονεύει, αφού είναι αναπόσπαστο μέρος της
ζωής.
Γίνεται αναφορά στη χαρούμενη οικογενειακή ζωή και την ασφάλεια που
νιώθει το παιδί μέσα στο οικείο περιβάλλον της οικογένειας. Σ’ αυτές τις εικό-
νες παρεισδύουν στοιχεία γείωσης. Οι αμυγδαλιές με τ’ άσπρα τους φορέματα,
προάγγελος της άνοιξης, παρομοιάζονται με κείνα τα χλωμά κορίτσια του ορ-
φανοτροφείου (Αʹ, 344).
Καταγράφεται το μοτίβο του φανταστικού, μαγικού στοιχείου της παιδικής
ηλικίας, που προσδίδει δυνατότητα στο αδύνατο και την ικανότητα στα παι-
διά να διαβλέπουν πέρα από την πραγματικότητα. Τα παιδιά συνωμοτούν με
τα στοιχεία της φύσης και τα προσκαλούν στο παιχνίδι τους, κρυφά απ’ τους
μεγάλους.
Διαφαίνεται το μοτίβο των υποθετικών πραγματικοτήτων, της γνωστικής
έπαρσης των παιδιών και της υπεροχής τους έναντι των ενηλίκων. Αντιπα-
ραβάλλεται η εξυπνάδα τους απέναντι στην περιορισμένη αντίληψη των «με-
γάλων», αφού ανιχνεύουν σφάλματα στους συλλογισμούς τους, τους οποίους
απογυμνώνουν από την παντοδυναμία τους. Παρουσιάζεται το παιδί που πα-
ρωδεί συνήθειες, ήθη, ιδέες που για τους ενήλικες είναι σημαντικές. Στον αντί-
ποδα σημειώνεται το ευγενικό και φρόνιμο παιδί, που ακολουθεί τους κανόνες
του savoir vivre, το οποίο όμως δεν μαθαίνει κείνο που ’ναι πιο πολύ απ’ όλα
(Αʹ, 352).
Παρουσιάζεται η παιδική οπτική για τα Θεία. Ο Θεός των παιδιών είναι
 προσιτός, ενώ ο Χριστός τους είναι η ζωή, η αγάπη, η αγνό-
τητα, η ηρεμία, η ταπεινότητα, η φύση, η ευγονία, γίνεται
και ο ίδιος «παιδί».
Στα ποιήματα αυτά, παρουσιάζεται η ηλικιακή, σωμα-
τική και ερωτική ωρίμαση του παιδιού, τα πρώτα ερωτι-
κά σκιρτήματα, το παιδί που μυείται και προετοιμάζεται
για την κοινωνία των μεγάλων.
Στην ενότητα αυτή ανήκουν επίσης ποιήματα που ανα-
φέρονται στο σύγχρονο παιδί και γενικότερα στην παιδική
ηλικία και τα οποία σχετίζονται άμεσα με τα βιώματα του ποι-
ητή και τη βιογραφία του. Τέτοιες δημιουργίες είναι: Πρωινό άστρο
(Ποιήματα Βʹ), Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού (Ποιήματα Γʹ), Αναφυλλητό
(Υδρία, Ποιήματα Βʹ).
Ο Ρίτσος συνέθεσε το Πρωινό άστρο με αφορμή τη γέννηση της κόρης
του Έρης. Το παιδί παρουσιάζεται ως βρέφος που έφερε χαρά και νόημα στην
οικογένειά του και σ’ όλη την πλάση και ως πλάσμα που ενσαρκώνει την αθω-
ότητα και αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον,
καθώς και σύμβολο αναγέννησης, αισιοδοξίας, ελπίδας. Το κοριτσάκι απο-
84
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
λαμβάνει την πατρική αγάπη, στοργή και τρυφερότητα, είναι λουσμένο στις
ευχές για ευτυχισμένη, τυχερή και ευλογημένη ζωή. Στην υπηρεσία του και για
την προστασία του έχουν επιστρατευθεί υπερφυσικές δυνάμεις. Ο ποιητής, ως
πατέρας πλέον, επιχειρεί να μεταδώσει στην κόρη του τη σοφία της κοσμοθε-
ωρίας του και να μυήσει το παιδί σε κομβικά ζητήματα (κοσμογονικά δίπολα
ζωής-θανάτου, ειρήνης-πολέμου) με στόχο τη διαμόρφωση ενός ενήμερου
παιδιού και μελλοντικού ενήλικα.
«Είναι να γίνεις
ό,τι ζητάει η ευτυχία του κόσμου,
είναι να φτιάχνεις, κοριτσάκι
την ευτυχία του κόσμου.
Άλλη χαρά
δεν είναι πιο μεγάλη
απ’ τη χαρά που δίνεις.
Να το θυμάσαι».
Πρωινό άστρο, Βʹ, σ. 321
Η Έρη μεγαλώνει και μαζί διάφορες εμπειρίες εμπλουτίζουν το βιωματικό
απόθεμα του ποιητή. Παραμύθια, νανουρίσματα και παιχνίδια συνοδεύουν
την εξέλιξη του παιδιού, που βιώνει την οικογενειακή θαλπωρή μέσα από την
πεζή πραγματικότητα και την καθημερινότητα.
Το στοιχείο του θανάτου εντοπίζεται και σ’ αυτόν τον άξονα. Σημειώνεται
χαρακτηριστικά το ποίημα Αναφυλλητό, το οποίο είναι εμπνευσμένο από τον
πόνο του ποιητή για τον χαμό του παιδιού φιλικού του ζευγαριού.
Άξονας τρίτος: Παιδική ηλικία και κοινωνικά προβλήματα
Σ’ ένα τρίτο επίπεδο εντοπίζονται θεματικές-ζητήματα τα οποία επηρεάζουν
την παιδική ηλικία. Εμφανίζεται το διαφορετικό παιδί, το παιδί που αγωνίζε-
ται, το παιδί που εργάζεται, το παιδί που υποφέρει.
Το μυωπικό παιδί (Ασκήσεις, Ποιήματα Γʹ) έχει ως κεντρικό άξονα τη δια-
φορετικότητα. Αυτό διαβάζει, ενώ τ’ άλλα παιδιά παίζουν στο γήπεδο αυτό
βρίσκεται στην πικρή ησυχία, ενώ τ’ άλλα στη φασαρία και τις φωνές, στον
στρογγυλό κόσμο της ευθυμίας και της αυθάδειας (Γʹ, 376). Διαφαίνεται η
πνευματική υπεροχή του, η πρόκριση της μόρφωσής του.
Το συγχρονικό ιστορικό και κοινωνικό συγκείμενο επηρεάζει τη ζωή του ποιη-
τή και αποτελεί έναν ακόμη θεματικό πυρήνα του έργου του. Παρουσιάζονται
τα παιδιά στον πόλεμο, στην ειρήνη, στην Κατοχή και στον αγώνα για επιβίωση.
«Τ’ όνειρο του παιδιού είναι η ειρήνη […]
Ειρήνη είναι ένα ποτήρι ζεστό γάλα κ’ ένα βιβλίο μπροστά στο παιδί
που ξυπνάει […]»
Ειρήνη, Βʹ, σ. 173
Η παιδική ηλικία παρουσιάζεται ως πεδίο βασάνου. Τα παιδιά χάνουν την
ανεμελιά τους, μυούνται στον κόσμο της δυστυχίας που ορίζεται από τους
85
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ενήλικες και αποτελούν αναπόφευκτα θύματα της θηριωδίας του πολέμου.
Η στέρηση ζωής παρουσιάζεται με το στίγμα της αδικίας ή της ανθρώπινης
αγριότητας. Μέσα απ’ αυτές τις εικόνες διακρίνεται άλλοτε ο ειρωνικός επι-
τονισμός του ποιητή γι’ αυτούς που θεωρεί υπευθύνους για τα πάνδεινα και
άλλοτε η ωμή ποιητική περιγραφή εικόνων σκαιότητας.
«Μα κιόλας τα παιδιά είχαν αφήσει το τόπι –
φτιάχνανε χαρτονένια κράνη – παίζαν τον πόλεμο το απόγευμα.
Οι τοίχοι είταν γεμάτοι κόκκινα συνθήματα.
Και πάνου μάθαιναν τ’ αλφάβητό τους.
Και τότες γινόταν μια παρέλαση στη δειλινή συνοικία.
Μπροστά ο Παυλής και δίπλα ο Βάσος και παραπίσω όλη η παρέα.
Τα παιδιά με τα χαρτονένια τους κράνη
παρελαύνοντας κάτω από τη μύτη του γερμανού.
Αλλάξαν μάτια μου οι καιροί – δεκάχρονα παιδιά
κρατάνε το ντουφέκι και πολεμάνε για τον κόσμο,
πιο σωστά πράγματα κι απ’ το βαγγέλιο γράφουν οι προκήρυξες».
Οι γειτονιές του κόσμου, Εʹ, σ. 23
Οι γενικότερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες έχουν ως αποτέλεσμα τη
στέρηση βασικών αγαθών, αναγκαίων για τη ζωή. Η παιδική ανέχεια ενυπάρ-
χει σε κλίμα σκληρότητας και αδιαφορίας. Αντιπαραβάλλει την εικόνα των
μαυραγοριτών με την εικόνα των πεινασμένων παιδιών και ταυτόχρονα στη-
λιτεύει αυτή την πτυχή της ανθρώπινης διάβρωσης.
 «Και τα παιδιά πεθαίναν στην πλατεία Ομονοίας
σφίγγοντας ένα άδειο κονσερβοκούτι
και οι μαυραγορίτες ταξίδευαν στις στέγες των τραίνων».
Οι γειτονιές του κόσμου, Εʹ, σ. 19
Απεικονίζεται επίσης το εργαζόμενο παιδί, να παλεύει για την απόκτηση των
αναγκαίων αγαθών.
«[…] ένα ξυπόλητο παιδί
λίγο πιο πάνω, σ’ ένα μικρό ξύλινο πάγκο,
πουλάει λουμίνια, τσακμακόπετρες, λιβάνι και φτίλια, για πανάρχαιες
λάμπες».
Ο πληρεξούσιος, Γενική Δοκιμή Γʹ, σ. 207
Ο ποιητής κατορθώνει να ανάψει μια θρυαλλίδα ανθρωπισμού στο σκότος
της εποχής αποτυπώνοντας τον άνθρωπο –το παιδί– που χειμάζεται από τον
πόλεμο και ενσπείροντας το όραμα της ειρήνης. Μέσα από το έργο του δια-
φαίνεται η ποιητική αντιπαράθεση ευτυχίας-δυστυχίας, φωτός-σκότους εάν ο
86
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
πόλεμος είναι ο θάνατος, τότε η ειρήνη είναι το παιδί που ξυπνάει.
Τα παιδιά δεν επηρεάζουν την πολιτική, κοινωνική και ιστορική εξέλιξη, εί-
ναι όμως οι αποδέκτες της και πολύ συχνά τα θύματά της. Το βίωμά τους απο-
τελεί απόρροια των επιδράσεων που δέχονται από φορείς που το καθορίζουν,
όπως η οικογένεια, η εκπαίδευση, η πολιτεία (Millerauer, 2004: 13). Έτσι, οι
αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικίας που αποτυπώνονται στο ποιητικό έργο
του Ρίτσου έχουν ως χαρακτηριστικό τους το βιωματικό στοιχείο συγχρονικό,
παρελθοντικό, ιστορικό, κοινωνικό, προσωπικό. Διαφαίνεται η πραγματικό-
τητα σε ποικίλες εκφάνσεις της, όπως η στέρηση, η εξαθλίωση, ο θάνατος, η
γέννηση, η χαρά. Όπως σημειώνει και η Καλογήρου (1999: 177):
«…ο Ρίτσος διασκελίζει τα σύνορα μιας πολυσχιδούς παιδικής ηλικίας,
εκπορθεί ουσιώδεις αλήθειες μέσα από την πρόκληση, την ψευδαίσθη-
ση και μια ανακτημένη αφέλεια, δείχνοντας, στην ουσία, ότι “δεν υπάρ-
χει κανένα παιχνίδι που να μην είναι κατά βάθος σοβαρό”».
Στην πάλη λύπης-χαράς, πολέμου-ειρήνης, παραίτησης-συνέχειας, ο ποιητής
δηλώνει: «Δεν μπορώ να μην είμαι και δεν θέλω να μην είμαι αισιόδοξος. Αν
ήμουν απαισιόδοξος, αν ήμουν πεσιμιστής, δεν θα ’γραφα».3
Συμπερασματικά
Οι αναπαραστάσεις της παιδικής ηλικίας στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου
αποκαλύπτουν τη διαχρονικότητά της. Το βαθύτατα ανθρώπινο υπόστρωμα,
εμποτισμένο με τις οικουμενικές αρχές της ειρήνης, της αξιοπρέπειας και της
αγάπης για τον άνθρωπο, αποτελούν τον κολοφώνα της και αποδίδουν σε
αυτήν το χαρακτηριστικό του κλασικού.
Η απώλεια, ο θάνατος, οι οικογενειακές σχέσεις, ο
αδελφικός δεσμός, η πατρική αγάπη, τα κοινωνικά ζη-
τήματα, η διαφορετικότητα, ο πόλεμος, η ειρήνη, είναι
θεματικές που απασχολούν τον άνθρωπο κάθε εποχής.
Η ποιητική δημιουργία εμπνέεται από την πραγματικό-
τητα, που άλλοτε βασανίζει και άλλοτε ανυψώνει την
ανθρώπινη ψυχή. Η ανάδειξη του φωτός και της ζωής
έρχεται μέσα από την αντίθεσή τους με το σκότος και τον
θάνατο. Η ποιητική γλώσσα προσαρμόζεται ανάλογα με τη
σκληρότητα ή την τρυφερότητα του βιώματος, το οποίο διαπερ-
νά την πένα του Ρίτσου, συντηγμένο με την αντανάκλαση του εσωτε-
ρικού του κόσμου.
Η αφοπλιστική διαύγεια των βιωμάτων του στην ποίησή του φανερώνει την
αξιακή της βαρύτητα. Ένας αναγνώστης που μπορεί να έχει (ή και να μην έχει)
παρόμοια βιώματα ή προβληματισμούς, καταφεύγοντας στην ποίηση του Ρί-
τσου αναγνωρίζει ένα αμάλγαμα γεγονότων και συναισθημάτων μέσα από την
αυτο- και κοινωνικο-βιογραφική απογύμνωση. Η ειλικρίνεια που διαφαίνεται
στην ποιητική απόδοση της εμπειρίας αποκαλύπτει την ομοιοπαθητική φύση
της πένας του ποιητή. Η ποιητική του έκφραση έχει εμβαπτιστεί στον εσωτε-
ρικό του κόσμο και αποδίδει τόσο την ένταση του αναδυόμενου πόνου όσο
87 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
και τη «μουσικοπρόφερτη στοργή» ζεστών στιγμών (Καραντώνης, 1991: 214).
Η διαχρονικότητα των θεματικών σε συνδυασμό με την ευγλωττία του
βιώματος και τη βασική πληροφοριακή πλαισίωσή τους μπορεί να αποτελέ-
σει τον πυλώνα της προσέγγισης της ποίησης του Ρίτσου ακόμη και από παι-
διά προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας. Η κοινωνική φύση της γλώσσας και η
ταυτόχρονη εσωτερίκευσή της δημιουργεί τη μαγεία της συναλλαγής. Κάθε
άτομο φέρει τις δικές του μοναδικές συνυποδηλώσεις, οι οποίες διεγείρονται
από το λεκτικό του ποιήματος. Αυτό συνεπικουρεί στη βίωσή του και στη συ-
μπόρευση τέχνης-ζωής. Οι εικόνες που πλάθονται και τα συναισθήματα που
προκαλούνται κατά την επαφή του αναγνώστη με το ποίημα διασφαλίζουν τη
συμμετοχή του «εαυτού» στο αναγνωστικό γεγονός, και εκείνος αποκρίνεται
στις αντηχήσεις του έργου (Rosenblatt, 1994).
Η διαχείριση των ανταποκρίσεων κάθε ατόμου στα ερεθίσματα του ποιητι-
κού έργου καθίσταται λυτρωτική. Η ποίηση αντλεί από την πραγματικότητα,
αλλά και προσφέρει σ’ αυτήν. Η αναγνώριση εικόνων, γεγονότων, συναισθη-
μάτων, δίνει στον αναγνώστη που τα έχει ζήσει ή τα αντιμετωπίζει στο συγ-
χρονικό του παρόν την αίσθηση πως δεν είναι μόνος. Ταυτόχρονα πλαταίνει
τους ορίζοντες του αναγνώστη που μπορεί να εντοπίσει το αμάλγαμα στιγμιο-
τύπων-ψυχικής φόρτισης, αλλά δεν μπορεί να το οικειοποιηθεί ως πραγματο-
λογικό γεγονός του βίου του.
Ο Ρίτσος αποτύπωσε λυρικά και δραματικά, με εύστοχη ισορροπία ανάμε-
σα στο «ποιητικό ρήμα» και την «ευαισθησία»,4 το συγχρονικό παρόν και το
παρελθόν. Ο ποιητής ζει τη διαχρονική δυσφορία του σύγχρονου ανθρώπου
και ταυτόχρονα αναδεικνύει την ευτυχία ως το νόημα της ζωής, την οποία
πραγματώνει μέσα από την καθημερινότητα. Ο ουμανιστικός πυρήνας της
 ποίησής του, σε συνάρτηση με την εκφραστική μετουσίωση βιωμάτων και κο-
σμοθεωρίας, την καθιστά διαχρονική και συγχρονική.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βελουδής, Γ. (1984), Μελέτες για τον Γιάννη Ρίτσο. Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη
Ρίτσου, Αθήνα: Κέδρος, σ. 42.
2. Τα επεισόδια της 9ης Μαΐου του 1936 στη Θεσσαλονίκη συγκλονίζουν τον ποιητή, ο οποίος
εμπνέεται τον «Επιτάφιο».
3. Σιώτης, Ντ. (1986), «Συνέντευξη Γιάννης Ρίτσος. Ταξίδι χωρίς Τέλος», περ. Ρεύματα
(Ιανουάριος 1986), 45.
4. Βλ. Σεφέρης, Γ. (1984), «Ερωτόκριτος», στο: Δοκιμές Αʹ, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 288-289.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βελουδής, Γ. (1984), Μελέτες για τον Γιάννη Ρίτσο. Προσεγγίσεις στο έργο του Γιάννη Ρίτσου,
Αθήνα: Κέδρος.
Καλογήρου, Τζ. (1999), Τέρψεις και ημέρες ανάγνωσης, Αθήνα: Εκδόσεις της Σχολής Ι. Μ. Πα-
ναγιωτοπούλου.
Καραντώνης, Α. (1955), «Πρωινό άστρο», περ. Νέα Εστία: «Αφιέρωμα στον ποιητή Γιάννη Ρί-
τσο (1909-1990)» (Χριστούγεννα 1991), 214-215: http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/
showissue.asp?file=159795&code=6775 (Ανάκτηση: 20.12.16).
88
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Milleraurer, M. (2004), “A History of Childhood: Research and Teaching in South Europe”, στο:
Naumović, S. & Naumović, J. (επιμ.), Childhood in South East Europe, Münster: Lit Verlag,
σ. 13-30.
Παγκόσμια Πολιτιστική Εγκυκλοπαίδεια (2007): Biographies. Οι μεγάλοι όλων των εποχών, τό-
μος 7: Σύγχρονος Ελληνισμός, Αθήνα: Δομή, σ. 126-141.
Πρεβελάκης, Π. (1983), Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του, Αθήνα:
Κέδρος.
Ρίτσος, Γ. (181984), Ποιήματα 1930-1942, τόμος Αʹ, Αθήνα: Κέδρος.
Ρίτσος, Γ. (171984), Ποιήματα 1941-1958, τόμος Βʹ, Αθήνα: Κέδρος.
Ρίτσος, Γ. (151982), Ποιήματα 1939-1960, τόμος Γʹ, Αθήνα: Κέδρος.
Ρίτσος, Γ. (41979), Ποιήματα 1938-1971, τόμος Δʹ, Αθήνα: Κέδρος.
Ρίτσος, Γ. (121987), Ποιήματα. Τα επικαιρικά 1945-1969, τόμος Εʹ, Αθήνα: Κέδρος.
Rosenblatt, L. M. (1994), Τhe Reader – the Text – the Poem, U.S.A.: Southern Illinois University
Press.
Σιώτης, Ντ. (1986), «Συνέντευξη Γιάννης Ρίτσος. Ταξίδι χωρίς Τέλος», περ. Ρεύματα (Ιανουάριος
1986), 34-45.
συνέντευξη
ΑΡΓΥΡΩ ΠΙΠΙΝΗ
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
H Αργυρώ Πιπίνη είναι συγγραφέας, ηθοποιός
και μεταφράστρια. Σπούδασε πολιτικές επι-
στήμες και θέατρο. Αγαπάει τα βιβλία, ζει για
τα βιβλία, αλλά και από τα βιβλία. Διδάσκει
θέατρο, μεταφράζει λογοτεχνία, κείμενα για
το θέατρο, παιδικά βιβλία. Το 2012 βραβεύτη-
κε από την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών
Λογοτεχνίας και το 2013 αναγράφηκε στους
Τιμητικούς Πίνακες της IBBY (The International Board on Books for Young
People) για τις μεταφράσεις της. Οργανώνει σεμινάρια δημιουργικής γραφής
και projects για παιδιά και ενήλικες σε συνεργασία με διάφορους φορείς. Το
2015, το βιβλίο της Το δικό τους ταξίδι κέρδισε το βραβείο του περιοδικού Ο 89
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Αναγνώστης στην κατηγορία «Εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά», και η Διε-
θνής Παιδική Βιβλιοθήκη του Μονάχου το συμπεριέλαβε στα White Raven,
διάκριση που απονέμεται σε βιβλία που αξίζουν διεθνούς προσοχής λόγω των
θεμάτων που πραγματεύονται και της εξαιρετικής και πρωτοπόρου λογοτε-
χνικής και εικαστικής προσέγγισής τους. Το ίδιο βιβλίο βρισκόταν στις βρα-
χείες λίστες του ελληνικού τμήματος της ΙΒΒΥ και στη βραχεία λίστα των
Κρατικών Βραβείων Παιδικού Βιβλίου. Την ίδια χρονιά στη βραχεία λίστα του
Αναγνώστη αλλά και των Κρατικών Βραβείων βρέθηκε και το βιβλίο της Η
Αλίκη στην πόλη, στην κατηγορία «Εφηβικού-Νεανικού βιβλίου». Το 2017, το
βιβλίο της Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι… πήρε το βρα-
βείο της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Διαθέτει προσωπι-
κό site στη διεύθυνση: www.argyropipini.com
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
v Η Βιολέτα και ο ιππότης, εκδ. Μεταίχμιο, 2017
v Μελάκ, μόνος, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2016
v Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι..., εκδ. Πατάκη, 2016
(Βραβείο IBBY – Τμήμα του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου)
v Αν θες να πας ταξίδι στο φεγγάρι, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2016
v Το δικό τους ταξίδι, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2014 (Βραβείο περιοδικού Ο Ανα-
γνώστης / White Raven: Διεθνής Νεανική Βιβλιοθήκη του Μονάχου)
v Η Αλίκη στην πόλη, εκδ. Πατάκη, 2014
v Όλες οι μέρες Κυριακή, εκδ. Πατάκη, 2013
 v Ο Σίμπα και το σύμπαν, εκδ. Πατάκη, 2012
v Σημειωματάριο: Μεταξύ γυναικών, εκδ. Πατάκη, 2012
v Ιστορίες από τον Σαίξπηρ: Η τρέλα της αγάπης, εκδ. Πατάκη, 2011
v Ιστορίες από τον Σαίξπηρ: Το παιχνίδι της μεταμφίεσης, εκδ. Πατάκη, 2011
v Ο Ευγένιος και ο ιερός πάπυρος, εκδ. Μεταίχμιο, 2010
v Ημερολόγιο 2011: Σαίξπηρ, Το βήμα του χρόνου, εκδ. Πατάκη, 2010
v Άμπρα Κατάμπρα, Χριστούγεννα: ένα γιορτινό ημερολόγιο, εκδ. Μίνωας,
2008
v 12 Δώρα για τα Χριστούγεννα, εκδ. Παπαδόπουλος, 2008
v Λέξεις και χρώματα, τελείες και κόμματα, εκδ. Παπαδόπουλος, 2008
v Μια αγάπη, επτά χρώματα και ένας λύκος, εκδ. Μεταίχμιο, 2007
v Καληνύχτα και όνειρα γλυκά, εκδ. Παπαδόπουλος, 2007
v Η συνωμοσία των κουζινικών, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2006
v Μαξ, ο τυχερόγατος, εκδ. Μεταίχμιο, 2003
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Αγγελική Βαρελλά: Το ότι έγινες συγγραφέας ήταν ένα όνειρό σου που
90
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
πραγματοποιήθηκε ή κάτι που προέκυψε στην πορεία της ζωής σου;
Αργυρώ Πιπίνη: Από μικρή ήθελα να γίνω πολλά πράγματα: διευθυντής ορ-
χήστρας, μπαλαρίνα, κτηνίατρος, ηθοποιός. Τελικά κατάφερα κι έγινα ηθο-
ποιός, ενώ παράλληλα σπούδασα πολιτικές επιστήμες στο Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο. Από μικρή λάτρευα τα βιβλία. Τα βιβλία με έσωσαν. Η συγ-
γραφή και το διάβασμα ήρθαν νωρίς στη ζωή μου. Έγραφα μικρά θεατρικά, τα
οποία ανέβαζα στην αυλή μας. Σκηνοθετούσα, έπαιζα, έφτιαχνα τα κοστού-
μια. Μια φορά μάλιστα πήρα μέρος και στον διαγωνισμό ενός περιοδικού. Η
συγγραφή έγινε ο τρόπος μου να βλέπω τα πράγματα. Ήμουν μάλιστα τυχερή
γιατί οι δρόμοι που περπάτησα με έφεραν κοντά σε σπουδαίους ανθρώπους οι
οποίοι με ενθάρρυναν όταν έχανα το ηθικό μου, με έσπρωχναν όταν δίσταζα,
μου κρατούσαν το χέρι όταν έπεφτα. Η λέξη «συγγραφέας» μού φαίνεται βα-
ριά. Για μένα συγγραφέας είναι ο Ντίκενς, ο Φλομπέρ, ο Ντοστογιέφσκι. Όταν
τα παιδιά στα σχολεία που επισκέπτομαι με αποκαλούν συγγραφέα, ξαφνιάζο-
μαι. Κι όταν με ρωτάνε τι κάνω, λέω πως γράφω βιβλία για παιδιά. Έχω ασχο-
ληθεί με το θέατρο, παίζοντας και διδάσκοντας, έχω δουλέψει στο δημόσιο,
έχω δουλέψει σε γκαλερί, σε μπαρ, έχω επιμεληθεί κείμενα, μεταφράζω λογο-
τεχνία, κείμενα για το θέατρο. Είμαι η τρανή απόδειξη ότι ποτέ δεν είναι αργά,
ότι μπορείς να αλλάξεις επαγγελματικό προσανατολισμό αν το αποφασίσεις
και είσαι σίγουρος πως αγαπάς αυτό που κάνεις.
Α.Β.: Τι σου αρέσει πιο πολύ; Να διαβάζεις, να γράφεις ή να μεταφράζεις;
Α.Π.: Μου αρέσουν και τα τρία – πολύ. Τα τελευταία χρόνια, όποτε μεταφράζω
–και μεταφράζω πολύ– δεν μπορώ να διαβάσω ταυτόχρονα άλλα βιβλία. Αντί-
θετα, όταν γράφω μπορώ και διαβάζω, κυρίως ποίηση. Ονειρεύομαι τη μέρα
κατά την οποία θα έχω περισσότερο χρόνο για γρά-
ψιμο. Στο μυαλό μου και στα χαρτιά μου υπάρχουν
πολλές, πάρα πολλές, μισοτελειωμένες ιστορίες.
Α.Β.: Πιστεύεις ότι τα βιβλία που διαβάζουν τα
παιδιά παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση του χαρα-
κτήρα τους;
Α.Π.: Ναι, το πιστεύω απόλυτα. Σε συνδυασμό βέβαια
με το περιβάλλον: οικογενειακό, κοινωνικό, σχολικό.
Αναφέρομαι κυρίως στη λογοτεχνία. Η αναγνωστική
περιπέτεια προσφέρει καλύτερη και πιο ευρεία θέαση
στον κόσμο. Τα βιβλία είναι ο πιο ανέξοδος και αντα-
ποδοτικός τρόπος για να ταξιδεύεις.
Α.Β.: Ποιο επιχείρημα θα χρησιμοποιούσες προ-
κειμένου να πείσεις τα παιδιά να διαβάζουν όλο
και περισσότερα βιβλία;
Α.Π.: Θα ήθελα να μη χρειάζεται να τα πείσω. Θα
ήθελα τα ίδια τα βιβλία να αποτελέσουν τα επιχειρή-
91 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ματα που θα πείσουν τα παιδιά. Και για να γίνει αυτό,
πιστεύω πως τα παιδιά πρέπει να βρίσκονται κοντά
στα βιβλία. Είναι απαραίτητη λοιπόν η δημιουργία
και η λειτουργία βιβλιοθηκών. Επίσης, καλό είναι να
εκδίδονται βιβλία που θα διαβαστούν και θα προσφέρουν χαρά, απόλαυση και
συγκίνηση και όχι βιβλία που γράφονται μόνο και μόνο για να αξιοποιηθούν
αναφερόμενα σε κάποιο θέμα. Η λειτουργία αυτή έπεται της απόλαυσης – το
ίδιο το βιβλίο θα την επιτελέσει με τη βοήθεια των γονιών και των δασκάλων,
χωρίς να χρειάζεται να επισημαίνεται η χρηστικότητά του. Απευθυνόμενη στο
σημείο αυτό στα παιδιά, θα πρόσθετα το εξής: Παιδιά, σε ό,τι διαβάζετε δεν
περιλαμβάνονται μόνον όσα διαβάζετε, αλλά και όσα σκέφτεστε όταν διαβά-
ζετε και όσα κρύβονται κάτω από τις λέξεις που διαβάζετε.
Α.Β.: Ποια είναι τα συναισθήματά σου για την πρόσφατη βράβευση του
βιβλίου σου Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι…από την
ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου;
Α.Π.: Ένα βραβείο λειτουργεί σαν ένα χτύπημα στην πλάτη. Είναι μια κίνηση
που σου λέει ότι κάνεις καλά αυτό που κάνεις. Ένα βραβείο που σου απονέμε-
ται από ομοτέχνους σου αποτελεί πηγή συγκίνησης γιατί οι άνθρωποι αυτοί
γνωρίζουν από πρώτο χέρι τις δυσκολίες, τις αμφιβολίες, τον αγώνα και το
παιχνίδι με τις λέξεις. Πρόκειται για έναν αγώνα που δίνουν και οι ίδιοι καθη-
μερινά. Ήταν διπλή η χαρά μου για τη βράβευση του συγκεκριμένου βιβλίου,
αφενός επειδή πραγματεύεται ένα θέμα που συζητείται πολύ στις μέρες μας
και αφετέρου επειδή αγαπήθηκε από μικρούς και μεγάλους.

ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΤΗΣ LOUISE ROSENBLATT ΣΕ ΕΝΑ
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΠΑΙ∆ΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ
Μεταξούλα Μανικάρου
Σχολική σύμβουλος φιλολόγων
Εισαγωγή
Σ
τον 20ό αιώνα συντελείται η «αλλαγή του παραδείγμα-
τος» (Iser, 1991: 26) στις σύγχρονες λογοτεχνικές σπου-
δές από τον συγγραφέα (ρομαντική/βιογραφική κριτική)
και το κείμενο (Φορμαλισμός, Νέα Κριτική, Δομισμός) στον ανα
γνώστη (θεωρίες αναγνωστικής ανταπόκρισης/αισθητικής της πρό
ανα-
πρό-
σληψης). Συγκεκριμένα, αρχικά απορρίπτεται η ταύτιση του νοήματος και
της ερμηνείας του έργου με την πρόθεση του συγγραφέα («προθεσιακή πλά-
νη») (Compagnon, 2003: 89), αφού το έργο επιζεί και πέρα από αυτήν μέσα
σε άλλα πολιτιστικά ή ιστορικά συμφραζόμενα, αποκτώντας νέες σημασίες
( Ήγκλετον, 41996: 112-115 Compagnon, 2003: 115-116), και η μόνη πρόθε-
ση που μετρά για έναν συγγραφέα είναι η πρόθεσή του να κάνει λογοτεχνία
(Compagnon, 2003: 117). Ήδη ο Barthes (2007), στο μνημειώδες πια κείμενό
του, με μεσσιανικό τρόπο αφαιρεί από τον συγγραφέα τη δυναμική του ως
ρυθμιστικού παράγοντα από βιογραφική ή κοινωνιολογική άποψη, μέχρι τη
σταδιακή εκθρόνισή του.
Στη συνέχεια, μετά την πτωτική πορεία του υποκειμένου της γραφής, δίνε-
ται έμφαση και επιστροφή στο κείμενο και με τη συνακόλουθη «εργαστηριακή
ανατομία» του (Compagnon, 2003: 216) επιδιώκεται η «διάλυση» και ανασύν-
θεση του κειμένου στα «δομικά υλικά» του (το θέμα, τα πρόσωπα, την πλοκή,
τον χρόνο, το ύφος, κ.ά.), ενώ απορρίπτονται τα συγκινησιακά βιώματα που
προκαλεί στον αναγνώστη («συναισθηματική ή θυμική» πλάνη).
Τέλος, κλονίζεται δραματικά η αυτονομία του λογοτεχνικού κειμένου και
το κριτικό ενδιαφέρον μετατοπίζεται στον αναγνώστη, ο οποίος ανασύρεται
από την αφάνειά του και επιβάλλεται ως νοηματοδότης του λογοτεχνικού
κειμένου (Τζιόβας, 22003: 224). Η βασική μετατόπιση του κέντρου βάρους θα
μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: «Το ζητούμενο πλέον δεν ήταν να ειπωθεί το
τι αναφέρουν τα κείμενα, αλλά το πώς ανταποκρίνεται ο αναγνώστης σε αυτά»
(Iser, 1991: 26). Συνεπώς, η νέα πρόταση που φέρνουν οι αναγνωστικές θεω-
ρίες στοχεύει στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του αναγνώστη και στην
πριμοδότησή του κατά τη λογοτεχνική διαδικασία, γεγονός που έχει σημαντι-
κό αντίκτυπο στις γραμματολογικές σπουδές. Πρωτοπόρος στον χώρο των
αναγνωστικών θεωριών είναι η θεωρητικός Louise M. Rosenblatt (1904-2005).
Το θεωρητικό πλαίσιο:
Η συναλλακτική θεωρία της Louise Μ. Rosenblatt
Η L. Μ. Rosenblatt, ήδη από το έτος 1938, δημοσίευσε το πρωτοποριακό και
προδρομικό θεωρητικό της έργο με τίτλο Literature as Exploration (Η λογοτε-
χνία ως εξερεύνηση), με διττή συμβολή: Αφενός μεν την αναβάθμιση του ρό-
λου του αναγιγνώσκοντος υποκειμένου και τη μοναδικότητα της ανάγνωσής
του σε μια εποχή κατά την οποία η παντοδυναμία της Νέας Κριτικής θεωρούσε
το κείμενο ως αντικείμενο «κλεισμένο στον εαυτό του, μυστηριωδώς ανέπαφο
στη μοναδική του ύπαρξη» ( Ήγκλετον, 41996: 83-84). Αφετέρου ανακίνησε το
ζήτημα του επαναπροσδιορισμού της διδασκαλίας της λογοτεχνίας. Συγκεκρι-
μένα, η συγγραφέας υπαινίσσεται ότι η λογοτεχνία είναι μια μορφή εξερεύνη-
σης (εξού και ο τίτλος του βιβλίου), δηλαδή έντονης προσωπικής δραστηριό-
τητας και όχι παθητική διαδικασία πρόσληψης (Rosenblatt, 1938/1970: viii).
Επειδή θεωρεί ότι η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου είναι «ατομική 93
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
εμπειρία», μοναδικό, υποκειμενικό συμβάν κατά την αναγνωστική διαδικασία
με τη συμμετοχή της διάνοιας και των συναισθημάτων του αναγνώστη, υπ’
αυτήν την έννοια κατατάσσεται στην υποκειμενική-ψυχαναλυτική εκδοχή της
Αναγνωστικής Θεωρίας (Πολίτης, 1996: 22). Πολύ αργότερα, το έτος 1978,
στο έργο της The Reader, the Text, the Poem (Ο αναγνώστης, το κείμενο, το
ποίημα), θα εμβαθύνει ακόμη περισσότερο στην έννοια του αναγνώστη, αλλά
και στις άλλες βασικές θεωρητικές της θέσεις (Πολίτης, 1996).
Για να περιγράψει το επικοινωνιακό γεγονός της αναγνωστικής διαδικα-
σίας, η Rosenblatt χρησιμοποιεί τους όρους «συναλλαγή» («transaction») και
«συναλλακτική» («transactional») (η απόδοση του όρου ως «συναλλακτική»
οφείλεται στη Μ. Καρπόζηλου, 1994: 35). Η επιλογή του όρου «συναλλα-
γή» προσδιορίζει μια συνεχή διαδικασία κατά την οποία οι παράγοντες ή τα
στοιχεία που αποτελούν μέρη μιας συνολικής κατάστασης διαμορφώνουν το
ένα το άλλο (Rosenblatt, 1978: 17). Και στο σημείο αυτό η Rosenblatt διαφο-
ροποιείται από τον Dewey, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο «αλληλεπίδρα-
ση» (ακολούθως ο όρος χρησιμοποιήθηκε και από τον Iser) και υπονοούσε
ξεχωριστές, αυτόνομες, προκαθορισμένες οντότητες οι οποίες επενεργούν
η μία πάνω στην άλλη (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007 Πολίτης, 1996). Η
συναλλαγή του αναγνώστη με το κείμενο δεν ακολουθεί ένα γραμμικό «δού-
ναι-λαβείν» μεταξύ τους, με την έννοια ότι το ένα στάδιο διαδέχεται ή προϋ-
ποθέτει το άλλο, αλλά περιγράφεται ως μία διαδικασία σπειροειδής, «αφού
συνδυάζει τόσο την επαναληπτικότητα του κύκλου όσο και τον εξελικτικό
χαρακτήρα της γραμμικής διάταξης» (Κουρτέσης, 2016: 21).
Η «εμπειρία» του αναγνώστη γίνεται αξιωματική θέση στην αναγνωστική
 θεωρία της Rosenblatt και εδώ είναι εμφανής η επίδραση του Dewey, ο οποίος
καθιστά την «εμπειρία» κεντρική στις επιστημολογικές του θέσεις, αλλά και
του Piaget, ο οποίος αναφέρει ότι «ένας οργανισμός, ένα άτομο (π.χ. ο ανα-
γνώστης) στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον (π.χ. το λογοτεχνικό
έργο) τροποποιεί κάθε καινούργια πληροφορία και δομεί την έννοιά της από
τα ακατέργαστα στοιχεία (δεδομένα) που προσλαμβάνει» (Πολίτης, 1996: 27).
Η ίδια η Rosenblatt (1938/1970: 30) επισημαίνει: «Το ιδιαίτερο νόημα, και ιδι-
αίτερα οι υποδόριες συσχετίσεις που αυτές οι λέξεις και εικόνες φέρουν για
τον κάθε αναγνώστη, θα καθορίσουν ευρέως τι θα επικοινωνήσει το κείμενο
σε αυτόν. Ο αναγνώστης μεταφέρει στο κείμενο χαρακτηριστικά της προσω-
πικότητάς του, μνήμες από παρελθοντικά γεγονότα, τωρινές ανάγκες και προ-
βληματισμούς, μια συγκεκριμένη διάθεση της στιγμής και μια συγκεκριμένη
φυσική κατάσταση. Αυτά και άλλα χαρακτηριστικά, σε έναν αέναο και κάθε
φορά μοναδικό συνδυασμό, καθορίζουν την ανταπόκρισή του στην παράδοξη
συνεισφορά του κειμένου». Η προσωπικότητα και οι εμπειρίες του αναγνώ-
στη ως μεσολαβητικοί παράγοντες κατά τη «συνεύρεσή» του με τη δομημένη
κειμενική εμπειρία οδηγούν τη Rosenblatt να αντιπαραβάλλει την εμπειρία
του αναγνώστη με αυτήν του κειμένου, την οποία φτάνει να τη θεωρεί ως ένα
94
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
άλλο «κείμενο», άρα και να διευρύνει την έννοια της «διακειμενικότητας»,
χωρίς η ίδια να τη χρησιμοποιεί ως όρο (Πολίτης, 1996: 25). Η Rosenblatt, πα-
ρόλο που τονίζει τη σημαντικότητα της συναισθηματικής ανταπόκρισης του
αναγνώστη και τη σπουδαιότητα της συμβολής του στη διαδικασία νοηματο-
δότησης του κειμένου, απορρίπτει τον καθαρό υποκειμενισμό της ερμηνείας
και, χωρίς να υποτιμά την κειμενική υπόσταση, επιχειρεί να «συμβιβάσει» την
«ελεγκτική δύναμη» του πρωταγωνιστικού ρόλου του αναγνώστη με τις κει-
μενικές επιταγές (Rosenblatt, 1978: 151-153 Πολίτης, 1996).
Η Αμερικανίδα θεωρητικός περιγράφει τα βήματα/φάσεις της αναγνωστι-
κής και ερμηνευτικής προσέγγισης ενός έργου ως εξής: Η συνάντηση του ανα-
γνώστη με το κείμενο και η ενεργός συμμετοχή και εμπλοκή του στις κειμενι-
κές διαδικασίες του ονομάζεται από τη Rosenblatt «έκκληση» του κειμένου και
αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται το κείμε-
νο. Με άλλα λόγια, ο αναγνώστης εντοπίζει «κειμενικά σήματα», «νύξεις» και
«ενδείξεις», όπως: α) λεκτικές: γλώσσα, επιλογή λέξεων, ήχος, σημασία, λεκτι-
κά σχήματα β) περιεχομένου: θεματική πλοκή, σκηνικό, χαρακτήρες, αξιακά
συστήματα, ηθικοί κώδικες και γ) οπτικές ενδείξεις: διάταξη τυπωμένων λέ-
ξεων, έκταση προτάσεων (Rosenblatt, 1978: 55-57, όπ. αναφ. στο Κουρτέσης,
2016: 21), και αποφασίζει αν το κείμενο υπάρχει απλώς ως «κείμενο», δηλαδή
μια σειρά τυπωμένων στοιχείων, ή θα λειτουργήσει ως «ποίημα», δηλαδή ως
λογοτεχνικό γεγονός (Πολίτης, 1996).
Την «έκκληση» ακολουθεί η «αντίδραση/ανταπόκριση» του αναγνώστη
στη δομημένη εμπειρία που ενσωματώνει το κείμενο. Ο αναγνώστης μέσω
της «εκλεκτικής προσοχής», λόγω της «ανοιχτότητας» και των πολλαπλών
πιθανοτήτων του κειμένου, έχει τη δυνατότητα να εστιάσει σε κάποια σημεία,
να σταθμίσει την αντίδρασή του απέναντι σε αυτά και να υιοθετήσει είτε «αι-
σθητική» αναγνωστική στάση, κατά την οποία επικεντρώνεται σε αυτό που
βιώνει στη σχέση του με το κείμενο και στην προσωπική του αντίδραση, είτε
«μη αισθητική», κατά την οποία αντλεί συγκεκριμένες πληροφορίες για συ-
γκεκριμένους σκοπούς (Πολίτης, 1996). Η αισθητική ή μη στάση αποτελεί
σημαντική παράμετρο που καθορίζει αν το κείμενο υπάρχει απλώς ως «κείμε-
νο», δηλαδή μια σειρά τυπωμένων στοιχείων («ένα αντικείμενο από χαρτί και
μελάνι», Rosenblatt, 1978: 23), ή θα λειτουργήσει ως «ποίημα», δηλαδή ως λο-
γοτεχνικό γεγονός, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο σε νέα βάση την έννοια της
«λογοτεχνικότητας». Στην πρώτη, μάλιστα, αυτή επαφή του αναγνώστη με
το κείμενο η Rosenblatt δίνει βαρύνουσα σημασία, υποστηρίζοντας ότι «είναι
μια πολύπλοκη και πολύπλευρη διαδικασία, καθοριστική για τη σχέση που θα
αναπτυχθεί στη συνέχεια με το κείμενο» και «ο,τιδήποτε προστίθεται ή αλλά-
ζει στη συνέχεια, έχει πάντα σχέση με την αρχική ανταπόκριση» (Καλογήρου
& Βησσαράκη, 2007).
Το λογοτεχνικό κείμενο στη «συναλλαγή» του με τον αναγνώστη λει-
τουργεί με διττό τρόπο. Αφενός μεν ως «κίνητρο», που ενεργοποιεί στοιχεία
της εμπειρίας του αναγνώστη, τόσο από τη ζωή όσο και από τη λογοτεχνία
(Rosenblatt, 1978: 11, 17), εγκαθιδρύοντας ένα «ζωντανό κύκλωμα» μεταξύ
των ενδείξεών του και του αναγνώστη (Πολίτης, 1996). Αφετέρου ως «προ-
σχέδιο», που καθοδηγεί τον αναγνώστη να ελέγξει τα κειμενικά στοιχεία,
95 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
εντάσσοντάς τα σε ένα «δοκιμαστικό πλαίσιο», σύμφωνα με τις υποθέσεις και
τις προσδοκίες του (Rosenblatt, 1978: 11).
Στις βασικές παραδοχές του θεωρητικού μοντέλου της Rosenblatt εντάσ-
σεται και ο διαφοροποιημένος ρόλος που αναλαμβάνουν ο εκπαιδευτικός και
ο μαθητής κατά τη διδακτική πράξη. Ο εκπαιδευτικός αναθεωρεί τις φορμα-
λιστικού τύπου αναλύσεις του, διαδραματίζει ρόλο διαμεσολαβητικό, καθο-
δηγητικό, εποπτικό, επιλέγει συνήθως τα λογοτεχνικά κείμενα με βάση το
γενικό υπόβαθρο, το επίπεδο ωριμότητας των μαθητών του, τις ανησυχίες και
τους προβληματισμούς τους (Rosenblatt, 1956: 69). Στην ευέλικτη αντιμετώ-
πιση του διδακτικού περιεχομένου και της διδακτικής διαδικασίας οφείλουμε
να ανιχνεύσουμε βασικές αρχές της «Διαφοροποιημένης Διδασκαλίας», μια
ορολογία που χωρίς να την κατονομάζει η Rosenblatt περιγράφει στις
συναλλακτικές πρακτικές της. Μια τέτοια εκπαιδευτική στάση δι-
ευκολύνει τη «συναλλαγή» αναγνώστη-μαθητή με το κείμενο,
διαφυλάσσοντας την εμπειρία στο κέντρο της διαδικασίας προ-
σπέλασής της και διασώζει την ατομικότητα του κάθε μαθητή
αναγνώστη, χωρίς να κυριαρχεί πάνω του (Πολίτης, 1996: 32).
Από την άλλη ο μαθητής-αναγνώστης, μέσα σε ένα κλίμα
ελευθερίας, εμπιστοσύνης, αποδοχής και συνεργασίας, ενθαρ-
ρύνεται να αναδεικνύει τα προσωπικά του βιώματα και τις
αυθεντικές του ανταποκρίσεις κατά την αισθητική ανάγνωση
του κειμένου. Συμμετέχει παράλληλα σε ομαδικές συζητήσεις,
κατά τις οποίες αφενός μεν ο ίδιος διασαφηνίζει, απορρίπτει,
αναθεωρεί προσωπικές του απόψεις και στο πλαίσιο των «ερ-
 μηνευτικών κοινοτήτων» μοιράζεται μια συγκεκριμένη αναγνωστική «στρα-
τηγική» ή «ένα σύνολο κοινοτικών υποθέσεων» (Abrams, 92016: 195), αφε-
τέρου δέχεται διευκρινίσεις από τον εκπαιδευτικό σχετικά με εναλλακτικές
αναγνωστικές ερμηνείες (Rosenblatt, 1938/1970: 206).
Προκειμένου ο μαθητής να διαβάσει αισθητικά το λογοτεχνικό κείμενο,
δηλαδή ως προσωπικό βίωμα, και όχι να γνωρίσει την αναγνωστική εμπει-
ρία, επιβάλλεται ο εκπαιδευτικός να επιλέγει αισθητικού τύπου ερωτήσεις.
Οι συγκεκριμένες ερωτήσεις είναι «ανοικτές», εστιάζουν στην «εκλεκτική
προσοχή», στην προσωπική «ανταπόκριση/αντίδραση» του μαθητή και όχι
σε πληροφοριακό υλικό (νόημα του κειμένου, μήνυμα συγγραφέα). Ως πα-
ραδείγματα ανοιχτού τύπου ερωτήσεων που εστιάζουν σε εμπειρικά, ποιοτι-
κά στοιχεία στις απαντήσεις του μαθητή η Rosenblatt αναφέρει: «Υπήρξε κάτι
που να σου προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον; Κάτι που να σε ενόχλησε; Που
να σε προβλημάτισε; Κάτι που σε φόβισε; Που σε ευχαρίστησε; Κάτι που σου
φάνηκε γνώριμο; Που σε παραξένεψε;» (Rosenblatt, 1982: 276, όπ. αναφ. στο
Κουρτέσης, 2016: 43). Η Rosenblatt αναγνωρίζει βέβαια την αξία των τεχνι-
κών και μορφολογικών χαρακτηριστικών του λογοτεχνικού κειμένου υπό την
προϋπόθεση ότι γίνονται στοιχεία λειτουργικά και όχι «κενές έννοιες» μόνο
96
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
όταν ο αναγνώστης εστιάζει την προσοχή του στις εσωτερικές καταστάσεις
που αυτά τα χαρακτηριστικά προκαλούν μέσα του (Κουρτέσης, 2016: 42-43).
Συνεπώς, με τις ανοικτές αισθητικού τύπου ερωτήσεις έρχονται στο προσκή-
νιο το ανοικτό κείμενο και ο ενεργός μαθητής.
Τέλος, είναι αναγκαίο ο εκπαιδευτικός να συνδέσει τη συναλλακτική θεω-
ρία της Rosenblatt με τις νέες πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού, καθόσον η
ενσωμάτωση των Νέων Τεχνολογιών δεν διάκειται ανταγωνιστικά και εχθρι-
κά στην αισθητική συναλλαγή του αναγνώστη με το κείμενο.
Διδακτικές προεκτάσεις
της «συναλλακτικής θεωρίας» της Rosenblatt
Η αδυναμία του θεωρητικού μοντέλου της Rosenblatt είναι
ότι δεν στοιχειοθετεί ένα συστηματικό μεθοδολογικό εργα-
λείο, ένα «συμπαγές θεωρητικό σχήμα» ή μια «συνταγή»
διδασκαλίας, προσφέρει όμως μια αξιοπρόσεχτη θεωρη-
τική πρόταση για την αναγνωστική διαδικασία και μια
νέα, φιλοσοφική μάλλον, βάση για τη διδακτική της αξι-
οποίηση (Πολίτης, 2006: 33). Συνεπώς, οι προεκτάσεις
του θεωρητικού στοχασμού της είναι εμφανείς σε πρα-
κτικό-διδακτικό επίπεδο, αφού αποτελούν το υπόβαθρο
του αναγνωστικο-κεντρικού μοντέλου των M. Benton-G.
Fox, το οποίο θεωρείται ως το καλύτερο και αποτελεσμα-
τικότερο μοντέλο διδασκαλίας και αποτελείται από τέσσε-
ρις φάσεις/στάδια: α) προετοιμασία του περιβάλλοντος, β)
αρχική ανταπόκριση, γ) τελειοποίηση της ανταπόκρισης, και δ) έκφραση της
ανταπόκρισης (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007).
Το μοντέλο αυτό θα αξιοποιήσουμε κατά τη διδακτική προσέγγιση του βι-
βλίου της πανεπιστημιακής καθηγήτριας και συγγραφέως Τασούλας Τσιλιμέ-
νη, Ο κύριος Μπου… σερφάρει (εκδ. Διάπλαση, Φεβρουάριος 2016, σελ. 40,
εικονογράφηση: Διατσέντα Παρίση, για παιδιά ηλικίας από 4 ετών και άνω).
Ο γνωστός ήρωας της συγγραφέως, ο κύριος Μπου, ο οποίος, μέσα από τις
ποικίλες περιπέτειές του, με έναν έξυπνο τρόπο έχει μάθει πολλά στα παιδιά,
με τη νέα ιστορία του μιλά για «τη σωστή συμπεριφορά και ασφαλή πλοήγηση
των παιδιών στο διαδίκτυο και στην πίστα του… ΣΚΙ!» Ο ήρωας σερφάρει όχι
στα ανοικτά της θάλασσας, αλλά «σερφάρει» και «γκουγκλάρει» και «τουιτά-
ρει» στον επικίνδυνο πλανήτη του διαδικτύου. Έρχεται σε επαφή με περίερ-
γους τύπους και κακούς φίλους και μαθαίνει πώς να τους αποφεύγει για μια
ασφαλή πλοήγηση. Μετά την ανάγνωση του βιβλίου υπάρχει ένα διαδραστικό
παράρτημα με δραστηριότητες για τα παιδιά, καθώς και «Ο δεκάλογος του
Μπου ή αλλιώς ενός καλού… σέρφερ».
α) Προετοιμασία του περιβάλλοντος
Βασικός παράγοντας για τη βίωση της λογοτεχνικής εμπειρίας, σύμφω-
να με τη Rosenblatt, είναι το πλαίσιο (κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό) 97
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
μέσα στο οποίο συντελείται το λογοτεχνικό γεγονός, όπως και οι επιμέ-
ρους επικρατούσες συνθήκες στην τάξη και η αλληλεπίδραση μεταξύ των
μαθητών (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007). Συνεπώς, ο εκπαιδευτικός,
προκειμένου να μυήσει τους μαθητές στη μέθεξη της λογοτεχνίας, πρέπει
να «σκηνοθετήσει» αυτή τη μυητική διαδικασία μέσα από προκαταρκτικές
και προπαρασκευαστικές δραστηριότητες οι οποίες προετοιμάζουν τους
μαθητές γνωστικά και ψυχολογικά και κεντρίζουν την αναγνωστική τους
περιέργεια, επιθυμία και ενδιαφέρον προκειμένου να δεχτούν το επικείμε-
νο λογοτεχνικό βίωμα. Το περιβάλλον αυτό, το οποίο είναι πλούσιο σε ερε-
θίσματα, μέσω μιας ολιστικής προσέγγισης της γνώσης (οπτικο-ακουστικό
υλικό) ή παράλληλων κειμένων, μπορεί να δημιουργηθεί σε συνεργασία
εκπαιδευτικού-μαθητή, όπου είναι αυτό εφικτό (Καλογήρου & Βησσαρά-
κη, 2007).
Συγκεκριμένες δραστηριότητες για την κινητοποίηση του «ορίζοντα
προσδοκίας» των μαθητών είναι να γράψει ο εκπαιδευτικός τον τίτλο του
κειμένου στον πίνακα ή να αξιοποιήσει το εξώφυλλο και οπισθόφυλλο του
βιβλίου ή κάποιες εικόνες του, υποβάλλοντας ερωτήματα του τύπου: «Τι
βλέπετε;», «Τι περιμένετε να μας λέει αυτή η ιστορία;», «Τι φαντάζεστε;»,
«Τι συναισθήματα σας προκαλεί αυτή η εικόνα;», «Τι σας θυμίζει;»
β) Αρχική ανταπόκριση
Ακολουθεί η πρώτη επαφή του μαθητή με το κείμενο μέσω της ανάγνωσης,
μεγαλόφωνης ή και σιωπηρής. Ο εκπαιδευτικός, χρησιμοποιώντας παρα-
γλωσσικά και εξωγλωσσικά φαινόμενα και έχοντας συχνή βλεμματική επα-
φή με τους μαθητές του, ικανοποιεί την ενδιάθετη ροπή των παιδιών προς
 τον ρυθμό και τη μουσική, ενώ παράλληλα μοιράζεται την προσωπική του
εμπειρία, τον μοναδικό και ιδιότυπο τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει το
κείμενο (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007: 65 Μαλαφάντης, 2005: 40-41).
Μέσω της σιωπηρής ανάγνωσης ο μαθητής έχει τον προσωπικό του χρό-
νο να συγκεντρώσει τη σκέψη του, να νιώσει ηρεμία, γαλήνη και ιδιωτική
απόλαυση (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007: 66 Μαλαφάντης, 2005: 43).
Κατά την πρώτη αυτή συνάντηση («εμπλοκή») του μαθητή με το κεί-
μενο, ο εκπαιδευτικός ενδιαφέρεται για τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις, τις
προσωπικές συνδέσεις των μαθητών του και γενικότερα την εμπειρία του,
στοιχεία που επηρεάζουν την ανάγνωσή του. Ενδεικτικές προς τούτο ερω-
τήσεις είναι οι εξής:
• Τι ένιωσες (αισθάνθηκες), τι σκέφτηκες και ποια εντύπωση σου έκαμε
αυτό που μόλις διαβάσαμε; (γενικές ιδέες, εντυπώσεις, σκέψεις, συναι-
σθήματα).
• Σου έφερε στο μυαλό παρόμοια εμπειρία ή κάποια εικόνα της σημερι-
νής εποχής που έχεις ζήσει εσύ ή κάποιος δικός σου άνθρωπος; (σύν-
δεση προσωπικών βιωμάτων με το λογοτεχνικό έργο, «έκκληση» του
κειμένου, το κείμενο ως «κίνητρο»).
98 • Τι σου άρεσε περισσότερο ή λιγότερο; Ένιωσες ευχάριστα ή δυσάρεστα
μετά την ανάγνωση του κειμένου; (επικέντρωση σε σημεία της ιστορίας
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
με «εκλεκτική/επιλεκτική» προσοχή).
• Αυτό το σημείο της ιστορίας εσύ πώς το καταλαβαίνεις; (διερεύνηση
«δοκιμαστικού πλαισίου» με αναφορά στο κείμενο ως «προσχέδιο»).
• Για ποιο λόγο νομίζεις ότι η συγγραφέας έγραψε αυτό το κείμενο και τι
θα τη ρωτούσες αν ήταν δυνατόν να επικοινωνήσεις μαζί της; (ανοικτού
τύπου ερώτημα).
• Εσύ, αν ήσουν στη θέση του ήρωα, πώς θα συμπεριφερόσουν; (αντίδρα-
ση/ανταπόκριση στις «κειμενικές ενδείξεις»).
• Τι νομίζεις ότι θα συμβεί στη συνέχεια; (απότομη διακοπή της ανάγνω-
σης και διερεύνηση της προσωπικής εκδοχής του αναγνώστη – τεχνική
στο «χείλος του γκρεμού»).
• Πώς θα περιέγραφες το σκηνικό της ιστορίας σε έναν φίλο σου ή ποιες
εικόνες εσύ θα ζωγράφιζες; (οπτική αναπαράσταση της ιστορίας).
• Είχες προβλέψει την εξέλιξη και έκβαση της ιστορίας και ποια σημεία
του κειμένου σε οδήγησαν σε αυτές τις υποθέσεις; (ολιστική προσέγγι-
ση του κειμένου).
Οι αυθόρμητες αντιδράσεις του μαθητή («αντίδραση/ανταπόκρι-
ση») μέσω της «έκκλησης» του παραμυθιού μπορούν να καταγρα-
φούν με ποικίλους τρόπους, π.χ. με τη μορφή των ελεύθερων ση-
μειώσεων, του καταιγισμού των ιδεών, με αυτοκόλλητα σημειώματα
και γραφικούς οργανωτές (διαγράμματα), και να διαμορφώσουν
ένα «δοκιμαστικό πλαίσιο» εντυπώσεων, προσδοκιών, υποθέσεων,
απόψεων, σκέψεων (το κείμενο ως «προσχέδιο»). Κατά την κατα-
γραφή μάλιστα των αυθόρμητων ανταποκρίσεων είναι απαραίτητο
ο μαθητής να υποδεικνύει τα σημεία του κειμένου στα οποία
αναφέρεται.
γ) Τελειοποίηση της ανταπόκρισης
Οι μαθητές κοινοποιούν τις ατομικές ανταποκρίσεις
τους στην ομάδα, τις συζητούν και τις συγκρίνουν με
τους συν-αναγνώστες-συμμαθητές τους, αυτοκρίνο-
νται και επανεξετάζουν τα προσωπικά τους σχόλια στο
δοκιμαστικό πλαίσιο όπου εντάχθηκαν, εστιάζουν στα
κειμενικά στοιχεία (Πολίτης, 2006) και, αν ακόμη προ-
κύψουν προσωπικές παρερμηνείες ή παρανοήσεις, «πα-
ρέχεται η δυνατότητα αυτές να διασαφηνιστούν [με διάλο-
γο] στην κοινότητα των (συν)κατασκευαστών του νοήματος
με “κοινωνικού πλαισίου στήριξη”» (Καλογήρου & Βησσαράκη,
2007).
δ) Έκφραση της ανταπόκρισης
Οι μαθητές «αναδημιουργούν» και ανασυνθέτουν το κείμενο, ενσωματώ-
νουν τις σκέψεις τους καθοδηγούμενοι από τα κειμενικά στοιχεία («συ-
ναλλαγή») και συμμετέχουν σε ατομικές ή ομαδικές δραστηριότητες, για 99 
παράδειγμα δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, εικαστικής και μουσι- ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
κής έκφρασης, δραματοποίησης (Καλογήρου & Βησσαράκη, 2007· Πολί-
της, 2006).
Συμπεράσματα
Η λογοτεχνία, ως δημιουργική διαδικασία από τη φύση της, αντιστέκεται σε
παραδοσιακές μορφές αξιολόγησης, αφού είναι αποδεκτό ότι συχνά ένα λο-
γοτεχνικό έργο «διαβάζεται απλώς για να διαβαστεί το ίδιο, προσφέροντας
μια αισθητική εμπειρία που δεν τελειώνει ποτέ» (Καλογήρου & Βησσαράκη,
2007: 75-76).
Η «συναλλακτική» θεωρία της Rosenblatt συνιστά μια ανοιχτή μεθοδο-
λογία με εναλλακτικές προτάσεις και μεθοδολογικές διδακτικές πρακτικές,
χωρίς να απορρίπτει άλλες αναγνωστικές θεωρίες, παραδοσιακές ή σύγχρο-
νες, στο πλαίσιο μιας πολυπρισματικής προσέγγισης και μελέτης του λογο-
τεχνικού κειμένου. Αποτελεί ένα «εργαλείο» ευέλικτο, εύκολα εφαρμόσιμο,
προσαρμόσιμο και προσβάσιμο, αποδεδειγμένα αποτελεσματικό ως προς την
παιδαγωγική του διάσταση. Και στον μεν εκπαιδευτικό λειτουργεί ως κριτή-
ριο που συμβάλλει στην προσωπική του θεωρία, για να σκεφτεί διαφορετικά
για τη λογοτεχνία, σηματοδοτώντας μια νέα αντίληψη της διδακτικής πράξης.
Στον δε μαθητή-αναγνώστη δίνει τη δυνατότητα να προχωρήσει σε λογοτε-
χνικές αναγνώσεις υπό το φως της δικής του οπτικής γωνίας, λαμβάνοντας
υπόψη «τις προσωπικές διαφορές, τις διαφορές ανάμεσα στις υποκουλτούρες,
τις εμπειρικές και ψυχολογικές διαφορές ανάμεσα στα παιδιά και στους με-
 γάλους – εν ολίγοις, το δικαίωμα του αναγνώστη να προηγείται έναντι του
βιβλίου» (Χαντ, 1991: 264-265). OΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ GRAPHIC NOVEL:
ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Abrams, M. H. (92016), Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία-Ιστορία-Κριτική Λογοτεχνίας
Αναστασία Ι. Ζέζου
(μτφρ.: Γιάννα Βεληβοριά & Σοφία Χατζηιωαννίδου), Αθήνα: Πατάκης.
Νηπιαγωγός, Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας
Barthes, R. (2007), «Ο θάνατος του Συγγραφέα», στο: Εικόνα-Μουσική-Κείμενο (μτφρ.: Γιώργος
Σπανός), Αθήνα: Πλέθρον.
Compagnon A. (2003), Ο Δαίμων της Θεωρίας: Λογοτεχνία και Κοινή Λογική (μτφρ.: Απόστο-
λος Λαμπρόπουλος), Αθήνα: Μεταίχμιο. Εισαγωγή
Iser, W. (1991, Άνοιξη), Συνέντευξη: «Ανθρωπολογική απολογία της λογοτεχνίας» – Συζήτηση

Η
με τον Wolfgang Iser (μτφρ.: Μ. Πεχλιβάνος), Λόγου χάριν, 2, 25-36, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον αυγή του 21ου αιώνα διαγράφεται ως η χρυσή
της «Εστίας». περίοδος των graphic novels (gn), αφού
Rosenblatt, L. M. (1978), The Reader, the Text, the Poem. The Transactional Theory of the Literary
Work, Carbondale: Southern Illinois University Press.
γραφιστικές ιστορίες/αφηγήσεις κα-
Rosenblatt, L. M. (1938/1970), Literature as Exploration, New York: The Modern Language τακλύζουν τη σύγχρονη καθημερινότητα,
Association of America. είτε στα ράφια των βιβλιοπωλείων και
Rosenblatt, L. M. (1956), “The Acid Test for Literature Teaching”, The English Journal, 45 (2), των βιβλιοθηκών, είτε στις στήλες κρι-
66-74 [http://tinyurl.com/m8fwv7c – ανακτήθηκε: 2/4/2017].
τικής βιβλίων των εφημερίδων και των
Rosenblatt, L. M. (1982), “The Literary Transaction: Evocation and Response”, Theory into
100
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Practice, 21 (4), 268-277 [http://www.jstor.org/sta-ble/1476352 – ανακτήθηκε: 2/4/2017].
Ήγκλετον, Τ. (41996), Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας (μτφρ.: Δημήτρης Τζιόβας), Αθή-
άλλων ΜΜΕ, είτε μέσα από τη μεταφο-
ρά τους στον κινηματογράφο. Μάλιστα τα
να: Οδυσσέας. τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση από
Καλογήρου, Τζ. & Βησσαράκη, Ε. (2005), «Η συμβολή της θεωρίας της L. M. Rosenblatt στον τη μια να μεταφέρονται κινηματογραφικές
εμπλουτισμό της Διδακτικής της Λογοτεχνίας», στο: Τζ. Καλογήρου & Κ. Λαλαγιάννη
(επιμ.), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο: Θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στην
ταινίες σε graphic novel, όπως η ταινία του
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δάρδανος, σ. 53-78. Quentin Tarantino Django Unchained (Ο
Καρπόζηλου, Μ. (1994), Το παιδί στην χώρα των βιβλίων, Αθήνα: Καστανιώτης. τιμωρός), που εκδόθηκε σε graphic novel το
Κουρτέσης, Ηλ.-Π. (2016), «Η Συναλλακτική Θεωρία της Louise M. Rosenblatt και η λογο- 2014, και από την άλλη να αναρτώνται graphic
τεχνική εμπειρία στη σχολική τάξη: Η περίπτωση της ποίησης στα “Κείμενα Νεοελληνι-
novels στο διαδίκτυο, όπως το Telegraph Avenue
κής Λογοτεχνίας Γʹ Γυμνασίου”», Διπλωματική εργασία, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών
(Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η). του Michael Chabon.
Μαλαφάντης, Κ. Δ. (2005), Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας, τ. Βʹ, Αθήνα: Γρηγόρης. Εν ολίγοις τα gn κερδίζουν συνεχώς έδαφος στον
Πολίτης, Δ. (1996), «Ο Ρόλος του Αναγνώστη και η Συναλλακτική Θεωρία της L. M. Rosenblatt», εκδοτικό και ταυτόχρονα στον αναγνωστικό χώρο σε
Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 21-33. διεθνές επίπεδο, αλλά και στην Ελλάδα, μέσω μιας αμφίδρομης
Τζιόβας, Δ. (22003), Μετά την Αισθητική: Θεωρητικές Δοκιμές και Ερμηνευτικές Αναγνώσεις της
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας.
ανατροφοδότησης ανάμεσα στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό αναγνωστών
Τσιλιμένη, Τ. (2016), Ο κύριος Μπου… σερφάρει, Αθήνα: Διάπλαση. και την έκδοση αντίστοιχων έργων. Το γεγονός ότι μεταφράζονται gn από
Χαντ, Π. (2001), Κριτική, θεωρία και παιδική λογοτεχνία (μτφρ.: Ευγ. Σακελλαριάδου & Μ. όλο τον κόσμο προς την επικρατέστερη αγγλική γλώσσα, αλλά και η εύκο-
Κανατσούλη), Αθήνα: Πατάκης. λη αγοραστική πρόσβαση κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών αγορών, αποτελεί
έναν βασικό μοχλό επικράτησης του gn στον δυτικό κόσμο, που πλέον έχει τη
δυνατότητα να έρχεται σε επαφή με έργα μεταφρασμένα από όλον τον κόσμο
και άρα να υπάρχει μία συνεχής αλληλεπίδραση και ανατροφοδότηση.
Έργα όπως: Maus, Persepolis, Jimmy Corrigan: the smartest kid on earth,
Cancer vixen, Palestine, Blankets, The photographer, Regards from Serbia, Safe
area Gorazde, Epileptic, Embroideries, αλλά και το ελληνικό Logicomix, αποτε-
λούν μόνο μερικά από τα πιο γνωστά gn. Ιδιαίτερα το Maus και η βράβευσή
του το 1992 με το περίφημο Pulitzer-Prize, που ήταν ουσιαστικά ένα βραβείο
λογοτεχνίας, αποτελεί σταθμό για την καθιέρωση των gn στον λογοτεχνικό
 κόσμο και την εδραίωσή τους στον χώρο των βιβλιοθηκών των σχολείων και
των βιβλιοπωλείων.
Αυτή η πρωτοφανής εκδοτική άνθηση, κυρίως από το 2000 και μετά, προ-
κάλεσε και το ερευνητικό ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής κοινότητας, που όμως
ακόμη και σήμερα δεν έχει καταλήξει σε κάποιον συγκεκριμένο και κοινώς
αποδεκτό ορισμό. Η επιστημονική μελέτη για το τι τελικά είναι το gn είναι
πολύ πρόσφατη και βρίσκεται σε φάση διαμόρφωσης και εξέλιξης (Chute,
2006 Chute & DeKoven, 2008 Baetens, 2001 Coughlan, 2006 Gravett, 2005
Wolk, 2007 Weiner S., 2003).
Προσδιορίζοντας τον όρο: Χαρακτηριστικά
Ο όρος graphic novel δέχτηκε σε μια πρώτη φάση εξαιρετικά αρνητικές κρι-
τικές και αμφισβητήσεις. Χαρακτηριστικές υπήρξαν οι αρχικές αντιδράσεις
των δημιουργών Art Spiegelman (Maus), Allan Moore (Watchmen) και Eddie
Campbell (Alec), οι οποίοι αντιμετώπισαν με δυσπιστία τον όρο, τον οποίο μά-
λιστα θεώρησαν εντελώς περιττό σε σχέση με τον προϋπάρχοντα όρο comics
102
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
και συνυφασμένον αποκλειστικά με την κερδοσκοπική πτυχή των εκδοτικών
οίκων (Labio, 2011 Hatfield, 2005).
Επιπλέον, το γεγονός ότι ο όρος gn προερχόταν από τις ΗΠΑ καθυστέ-
ρησε κατά πολύ την αποδοχή του ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Αυτό συνέβη διότι
στις ΗΠΑ τα comics, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, αντιμετωπίστηκαν
αρνητικά για πολλά χρόνια σε αντίθεση με την Ευρώπη όπου ιστορικοί λόγοι
τα κατέστησαν ως μια αποδεκτή τέχνη για ενήλικο κοινό (Lopes, 2006 Beaty,
2007 Grove, 2010). Ως εκ τούτου στις μεν ΗΠΑ υπήρξε μια τάση υπερβολής,
τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια, σχετικά με την αξία των gn και μια σύγχυση
στα όρια των ειδών (comics, gn), αφού κάθε πολυσέλιδο comics, ακόμη και
υπερηρωικό, θεωρούνταν στις ΗΠΑ gn προκειμένου να δηλωθεί με κάθε τρό-
πο και ανεξαρτήτως περιεχομένου ότι τα gn αποτελούν σοβαρά αναγνώσμα-
τα κατάλληλα και για το ευρύτερο ενήλικο κοινό. Ουσιαστικά η επιλογή του
όρου graphic novel ξεκίνησε μέσα από ένα συγκεκριμένο κοινωνι-
κο-ιστορικό πλαίσιο, που αφορούσε την επιθυμία διαφορο-
ποίησης από τα υπερηρωικά comics περιπτέρου στις ΗΠΑ
(Wolk, 2007: 60-61 Yang, 2008: 185-192).
Από την άλλη στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στη
Γαλλία, ως πρωτοπόρο χώρα αναφορικά με
τα comics, όλα τα gn αντιμετωπί
αντιμετωπί-
στηκαν ως comics και σημει
σημει-
ώθηκαν αργά αντανακλα
αντανακλα-
στικά στην υιοθέτηση
του όρου gn. Βέβαια
σήμερα παρατηρεί
παρατηρεί-
εξομά-
ται μια τάση εξομά
λυνσης των διαφορών ανάμεσα στους μελετητές της Ευρώπης και
των Ηνωμένων Πολιτειών, κυρίως από την πλευρά των Ευρωπαίων.
Χαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του γνωστού μελετητή των
comics Thierry Groensteen, ο οποίος μόλις το 2006 αποδέχτηκε τον
όρο gn υποστηρίζοντας σε συνέδριο στην Ιαπωνία ότι η εκδοτική και
αναγνωστική εικόνα των comics στη Γαλλία μπορεί να χωριστεί σε τέσ-
σερις κατηγορίες: τα γαλλόφωνα comics τύπου albums (Αστερίξ, Τεν Τεν),
τα αμερικάνικα comics περιπτέρου, τα gn και τέλος τα manga (Groensteen,
2010).
Επίσης αντιρρήσεις στην επιστημονική κοινότητα προκάλεσε ιδιαίτερα
το δεύτερο συνθετικό του όρου graphic novel, καθώς ο όρος novel αφενός
αναφέρεται στο μυθιστόρημα, συμπεριλαμβάνοντας μόνο εκείνα τα έργα που
ανήκουν στο συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος, αφήνοντας εκτός άλλα είδη
όπως για παράδειγμα την ιστορία, την αυτοβιογραφία, τη δημοσιογραφία, τα
παραμύθια, τη μυθολογία, κ.λπ., και αφετέρου απευθύνεται σε ένα ενήλικο
κοινό αποκλείοντας εξ ορισμού το παιδικό. Ως εκ τούτου προτάθηκαν και
άλλοι όροι αντί του graphic novel, όπως illu-novel, visulit, visual narratives,
graphic narrative, visual novel, picture novella, picto-fiction, illustories,
graphica, comnovel, graphic album, που περιέπλεξαν ακόμη περισσότερο την
προσπάθεια ορισμού και μελέτης του είδους (Rothschild, 1995 Whitlock,
103
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
2006 Martin, 2011).
Σήμερα, αν και ο όρος graphic novel είναι ελλιπής, αφού στην ουσία πρόκει-
ται για γραφιστική αφήγηση (graphic narrative) και όχι μόνο για γραφιστικό
μυθιστόρημα, εν τούτοις αποτελεί έναν όρο του οποίου η διεθνής, καθημερι-
νή αλλά και ακαδημαϊκή χρήση αποδεικνύει την αναγνωρισιμότητά του τόσο
από το αναγνωστικό κοινό όσο και από τους μελετητές. Ταυτόχρονα αποτελεί
έναν όρο ανοιχτό, που επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες και επανασηματοδο-
τήσεις χωρίς να έχει συγκεκριμένα όρια (amorphous term) (McGrath, 2004
Wolk, 2007).
Η επιστημονική έρευνα έχει στραφεί στον καθορισμό των ειδολογικών χα-
ρακτηριστικών του graphic novel κυρίως σε σύγκριση με τα comics, αφού τα
gn υλοποιούν το παράδοξο: ενώ χρησιμοποιούν τη γλώσσα των comics, ταυ-
τόχρονα διαφέρουν από αυτά θέτοντας έτσι διαφορετικά πλαίσια μελέτης και
λειτουργίας.
Συγκεκριμένα, τα gn αποτελούν μια λογοτεχνική φόρμα που χαρακτηρίζε-
ται: α) από μια συγκεκριμένη γλώσσα, β) μια νεωτερική θεματική, και γ) μια
εκδοτική μορφή που είναι παρόμοια με αυτήν του βιβλίου.
Αναλυτικότερα, από την άποψη της γλώσσας δεν υπάρχουν σημαντικές
διαφορές από αυτήν των comics, καθώς η διαδοχή εικόνων και η συνέργεια
του λεκτικού και εικονιστικού κώδικα αποτελεί το κοινό σημείο τους. Εν τού-
τοις στα gn υπάρχουν πολλά προσωπικά στιλ με ασυνήθιστη πολλές φορές
μορφή, ανάλογα με τον δημιουργό, και επίσης μεταβάλλεται ο ρόλος του
αφηγητή, ο οποίος είναι πολύ περισσότερο παρών, λεκτικά ή οπτικά, σε σύ-
γκριση με τα συμβατικά comics.
 Αναφορικά με τη θεματική, τα gn κατά κύριο λόγο
απευθύνθηκαν, τουλάχιστον στην αρχική τους μορφή,
στους ενήλικες, έχοντας περιεχόμενο συνυφασμένο κυ-
ρίως με τον ρεαλισμό της καθημερινότητας, την αυτοβιο-
γραφία, την ιστορία, τη δημοσιογραφία, το ντοκουμέντο.
Αυτό που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι η προσήλωση σε
Παλαιστινια-
επίκαιρα πολιτικο-ιστορικά θέματα, όπως το Παλαιστινια
κό, η πολιτική κατάσταση στο Ιράν ή στη Γιουγκοσλαβία,
καθώς και σε φλέγοντα κοινωνικά θέματα, όπως η εφηβι-
κή σεξουαλικότητα και εγκυμοσύνη, η ομοφυλοφιλία, ο
καρκίνος, η επιληψία, τα οποία παλαιότερα συνιστούσαν
αμιγώς λεκτικά κείμενα (ιστορία ή μυθιστόρημα),
Ειδικά το ζήτημα της αυτοβιογραφίας και άρα της έκ-
φρασης των προσωπικών εμπειριών του δημιουργού αποτελεί
θεμελιώδες στοιχείο διαφοροποίησης σε σχέση με τα comics περιπτέ-
ρου (main stream comics). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Maus,
όπου συμπλέκονται και παρουσιάζονται τα προσωπικά βιώματα του συγγρα-
φέα και του πατέρα του μέσα από το εξαιρετικά δύσκολο θέμα των ναζιστι-
 104
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
κών στρατοπέδων και την προσπάθεια επιβίωσης των Εβραίων κατά τον Βʹ
Παγκόσμιο Πόλεμο (Ολοκαύτωμα). Ακόμη το gn Persepolis, όπου πυρήνας
της θεματικής του είναι η ιστορία του Ιράν και ειδικότερα η ισλαμική επανά-
σταση αλλά και ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ μέσα από τα μάτια της ηρωίδας που δεν
είναι άλλη από τη συγγραφέα. Μία άλλη θεματική, η οποία συναντάται στα
gn, είναι αυτή που σχετίζεται με την παρουσίαση πραγματικών ασθενειών που
αποτελούν ταμπού για το κοινό και τις βίωσε ο ίδιος ο δημιουργός ή κάποιος
από το στενό του περιβάλλον, όπως ο καρκίνος ή η επιληψία.. Στο ίδιο πλαί-
σιο η κοινωνική θεματική-ταμπού της ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης κατά την
εφηβεία και οι συνέπειές της αποτυπώνονται στο gn The amazing “true” story
of a teenage single mom.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι τα gn, αφού εδραιώθηκαν ως «σο-
βαρά» λογοτεχνικά αναγνώσματα με καινοτόμες θεματικές που απευθύνονται
σε ενήλικες, στη συνέχεια, τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια, παρατηρείται
μια διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού που συμπεριλαμβάνει πλέον και
τα παιδιά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλά gn για παιδιά να αποτελούν δια-
σκευές παλαιότερων κλασικών έργων. Συνεπώς το ζήτημα των νεωτερικών
θεματικών, χωρίς να αποκλείονται βέβαια τα παιδικά gn, αποτελεί κυρίως χα-
ρακτηριστικό των gn που απευθύνονται σε ενήλικες.
Όσον αφορά την έκδοση με όρους βιβλίου, πρώτα απ’ όλα πρέπει να επι-
σημάνουμε ότι οι χώροι πώλησης των gn δεν είναι ούτε περίπτερα ούτε εξειδι-
κευμένα καταστήματα, αλλά τα βιβλιοπωλεία, πολλά από τα οποία διαθέτουν
και αντίστοιχο τμήμα gn.
Ταυτόχρονα η καλή ποιότητα του χαρτιού, το σκληρό εξώφυλλο, το βιο-
γραφικό σημείωμα των δημιουργών, η αφιέρωση στις πρώτες εσωτερικές σε-
λίδες, το σημείωμα του εκδότη, η περίληψη, αλλά και οι κριτικές σχετικά με το
έργο στο οπισθόφυλλο, αποτελούν παρακειμενικά στοιχεία που συνηγορούν
στην άποψη ότι τα gn αποτελούν βιβλία. Ακόμη η βράβευση των gn σε επί-
πεδο λογοτεχνικών αναγνωσμάτων αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο που οδηγεί
στην πρόσληψή τους ως βιβλίων.
Όμως το βασικό χαρακτηριστικό των gn στο επίπεδο της συσχέτισης με το
βιβλίο είναι ότι αποτελούν αυτόνομη και αυτοδύναμη αφήγηση (self-contained
story, one-shot publication), η οποία δεν επαναλαμβάνεται σε συνεχόμενες αυ-
τοτελείς ιστορίες, όπως συνέβαινε στα albums (π.χ. ο Asterix) ή στα συμβατικά
comics περιπτέρου (Gravett, 2005 Rothschild, 1995). Έτσι, ένα βασικό γνώ-
ρισμα των gn ειδικά για ενήλικες είναι ότι αποτελούν ενιαία, καινούργια και
αυτοτελή κείμενα.
Ακόμη και όταν μιλάμε για συνέχειες, αυτές έχουν τη μορφή της τμηματι-
κής παρουσίασης μιας αυτόνομης αφήγησης που λαμβάνεται ως ενιαία. Μπο-
ρούμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα το Maus, το οποίο είχε εκδοθεί σε συνέ-
χειες στο περιοδικό Raw, ή το Watchmen που είχε εκδοθεί το 1986 σε δώδεκα
(12) τεύχη ή το Epileptic σε έξι (6) τεύχη. Mε λίγα λόγια, αυτού του είδους η
περιοδικότητα όχι μόνο δεν αποκλείεται στο gn, αλλά αποτελεί σε πολλές
περιπτώσεις και γενεσιουργό αιτία, καθώς η αφήγηση εξελίσσεται μέσα από
τις συνέχειες.
Η διαφορά της περιοδικότητας αυτής σε σχέση με την περιοδικότητα των
105
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
comics (seriality) είναι η ενότητα της αφήγησης. Αντίθετα, τα comics περιπτέ-
ρου αποτελούν αυτοδύναμη αφήγηση που όμως επαναλαμβάνεται την επόμε-
νη εβδομάδα ή μήνα (ίδιοι ήρωες-διαφορετική δράση). Έτσι, οι περιπτώσεις
των gn που έχουν πωληθεί τμηματικά ως βιβλία συνιστούν ουσιαστικά μια
τομή ανάμεσα στην αυτονομία της αφήγησης, τις προσωπικές επιλογές του
δημιουργού αλλά και την εμπορική αναγκαιότητα για περιοδικότητα.
Ειδικά ο χρόνος έκδοσης και δημιουργίας δείχνουν ότι το gn συγγενεύει
περισσότερο με τον χώρο των βιβλίων, αφού λειτουργεί με γνώμονα το κανο-
νιστικό πλαίσιο που υπάρχει στον συγκεκριμένο χώρο.
Έτσι, από την άποψη του απαιτούμενου χρόνου συγγραφής, τα gn δεν
αποτελούν εβδομαδιαία έκδοση, όπως τα comics περιπτέρου (mainstream
comics), κάτι που σημαίνει ότι δεν υπάρχει ταυτόχρονα μια πολυάριθμη ομά-
δα που πρέπει να εκδώσει μία ιστορία σε καθορισμένα πλαίσια. Δεν υπάρχει
η ασφυκτική πίεση της εβδομαδιαίας ή μηνιαίας έκδοσης όπως γινόταν στα
παραδοσιακά comics περιπτέρου, που είχε ως αποτέλεσμα η ιστορία να ακο-
λουθεί το πιεσμένο χρονικό πλαίσιο της έκδοσης αλλά και τη συγκεκριμένη
φόρμα των comics περιπτέρου (Duncan & Smith, 2009).
Αντίθετα, στα gn ο χρόνος συγγραφής αλλά και έκδοσης αποτελεί απο-
κλειστική ευθύνη του συγγραφέα και εικονογράφου, που διαμορφώνουν την
αφήγηση με βάση την προσωπική τους άποψη και τον προσωπικό τους ρυθμό.
Ένας δημιουργός, ή μία ομάδα 2-3 δημιουργών, καθορίζουν τον χρόνο της
δημιουργικής τους έκφρασης, ο οποίος μάλιστα μπορεί να καλύπτει και μια
περίοδο πολλών χρόνων. Αυτό σημαίνει ότι πλέον οι δημιουργοί έχουν την
απόλυτη ελευθερία της συγγραφής αλλά και του ελέγχου του έργου τους.
 Επίλογος
Εν κατακλείδι, μπορεί μεν το gn να αποτελεί μια πρωτεϊκή και άρα ευέλικτη
μορφή λογοτεχνίας, η οποία δεν μπορεί να οριστεί μέσα σε συγκεκριμένα όρια,
όμως έχει ήδη αποκτήσει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνθέτουν
τον κεντρικό πυρήνα μιας αυτόνομης λογοτεχνικής φόρμας με πολλαπλές δυ-
νατότητες. Η μελέτη των χαρακτηριστικών αυτών συμβάλλει στη διεύρυνση
της μελέτης και των εργαλείων εκείνων που βοηθούν στην κατανόηση των gn,
οι οποίες ήδη έχουν εκδοθεί (Donovan, 1998-1999).
Ειδικότερα το gn αποτελεί έναν μοναδικό τρόπο αφήγησης, που διευρύνει
τα όρια της πολυτροπικής λογοτεχνίας και που προσιδιάζει στα σύγχρονα τε-
χνολογικά και κοινωνικο-ιστορικά δεδομένα, διαμορφώνοντας έναν κώδικα
με παγκόσμια εμβέλεια.
Έτσι, τα gn δεν είναι απλώς εκτενείς ιστορίες σε μορφή συνδυασμού λό-
γου και εικόνας, αλλά ανέδειξαν και αναδεικνύουν συνεχώς τις δυνατότητες
106
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
των υβριδικών μέσων, σχετιζόμενα με όλα τα είδη της λογοτεχνίας: από το
μυθιστόρημα και την αυτοβιογραφία ως τη φωτογραφία και τη δημοσιογρα-
φία. Γι’ αυτό και o όρος ουσιαστικά αποτελεί μια πρόταση για αποδέσμευση
του εικονιστικού λόγου από την εύκολη ανάγνωση. Η δημιουργία αυτού του
υβριδικού είδους δεν αποτυπώνει μόνο το πόσο διαφορετικά έχουμε αρχίσει
εδώ και καιρό να συλλαμβάνουμε τον κόσμο, αλλά και τους νέους τρόπους με
τους οποίους μπορούμε να τον αφηγηθούμε και να τον διαβάσουμε (Bongco,
2000 Nel, 2012).
Ως εκ τούτου το gn συνιστά ένα λογοτεχνικό είδος που στηρίζεται στην
εξοικείωση των ανθρώπων με τα διάφορα οπτικά μέσα. Και όπως γίνεται σε
κάθε πρωτοποριακό μέσο, το νεωτερικό στοιχείο βασίζεται στην «παιδική του
ηλικία» στο παλιό (π.χ. comics) και από εκεί και πέρα αποκτά τη δική του
αυτονομία, ως ένα νέο είδος σε έναν οπτικό πολιτισμό (Witek, 2009). Σε ένα
ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο το gn με βάση τα συγκεκριμένα χαρακτηριστι-
κά σηματοδοτεί τον εαυτό του ως μία φόρμα ικανή «να συναγωνιστεί άλλες
αφηγήσεις και να καταστήσει πρακτικές στη διαδικασία παραγωγής και πα-
ρουσίασης της πραγματικότητας» (Bongco, 2000: 22).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
107 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Adams, J. (2008), Documentary graphic novels and social realism, Germany: Peter Lang Pub.
Baetens, J. (επιμ.) (2001), The graphic novel, Belgium: Leuven University Press.
Beaty, B. (2007), Unpopular culture: Transforming the european comic book in the 1990s, Canada:
University of Toronto Press.
Behler, A. (2006), “Getting started with graphic novels: A guide for the beginner. Reference &
User Services”, Quarterly, 46 (2), 16-21.
Bennett, J. & Jackson, C. (2010), “Graphic whiteness and the lessons of Chris Ware’s Jimmy
Corrigan”, ImageText, 5 (1), Winter (ηλεκτρονικό περιοδικό).
Bongco, M. (2000), Reading comics: Language, culture and the concept of the superhero in comic
books, NY: Garland.
Booker, K. (επιμ.) (2010), Encyclopedia of comic books and graphic novels, Santa Barbara:
Greenwood Pub.
Carter, J. (επιμ.) (2007), Building literacy connections with graphic novel: Page by page, panel by
panel, Illinois: NCTE.
Chinn, M. (2004), Writing and illustrating the graphic novel, everything you need to know to cre-
ate great graphic works, NY: Barron’s.
Chute, H. (2008), “Comics as literature? Reading graphic narrative”, Publications of the Modern
Language Association of America, 123 (2), 452-465.
Chute, H. & DeKoven, M. (2006), “Graphic narrative”, Modern Fiction Studies, 52 (4), 767-782,
Winter.
Chute, H. & DeKoven, M. (2012), “Comic books and graphic novels”, στο: Glover, D. &
McCracken, S. (επιμ.), The Cambridge companion to popular fiction, UK: Cambridge
University Press, σ. 175-195.
Cohn, N. (2013), The visual language of comics: Introduction to the structure and cognition of
sequential images, London & NY: Bloomsbury.
Coughlan, D. (2006), “Paul Auster’s city of glass: The graphic novel”, Modern Fiction Studies, 52
(4), 832-854, Winter.
David, P. (2009), Writing for comics & graphic novels with Peter David, Cincinnati Ohio: Impact
Books.
 DeCandido, K. (1990), “Picture this: Graphic novels in libraries”, Library Journal, 50-55, 15
Mαρτίου.
Donovan, E. B. (1998-1999), “The primacy of pictures: Reading George Dardess’s foreign
«ΟΡΦΑΝΑ» ΒΙΒΛΙΑ*
exchange”, Children’s literature Association Quarterly, 23 (4), 194-201.
Duncan, R. & Smith, M. (επιμ.) (2013), Icons of the american comic book: From Captain America
to Wonder Woman, Santa Barbara, California: Greenwood, σ. 95-100.
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Eisner, W. (2008), Graphic storytelling and visual narrative, USA: W. W. Norton & Company.
Goldsmith, F. (2005), Graphic novels now: Building, managing and marketing a dynamic
collection, USA: American Library Association.
Gorman, M. (2003), Getting graphic! Using graphic novels to promote literacy with preteens and ΠΙΠΙΝΑ ΤΣΙΜΙΚΑΛΗ (1901-1987)
teens, Worthington Ohio: Linworth.

Γ
Gravett, P. (2005), Graphic novels: Everything you need to know, USA: HarperCollinsPublishers. εννήθηκε στο Γύθειο και σπούδασε οδοντια-
Groensteen, T. (2010), “Challenges to international comics studies in the context of globalization”,
στο: Berndt, J. (επιμ.), Comics worlds and the world of comics: Towards scholarship on a global
τρική. Σε όλη της τη ζωή ασχολήθηκε με τη
scale (series Global Manga Studies, τόμος 1), Japan: International Manga Research Center συγγραφή βιβλίων για παιδιά, με ιδιαίτερη
Kyoto Seika University, σ. 15-26. επίδοση στα παραμύθια, χάρη στα οποία θεωρεί-
Grove, L. (2010), Comics in french: The european bande dessinée in context, USA: Berghahn ται η μεγαλύτερη παραμυθογράφος όλων των
Books.
χρόνων. Η γραφή της χαρακτηρίζεται από την
Hatfield, C. (2005), Alternative comics, USA: University Press of Mississippi.
Hughes, J. & King, A. (2010), “Dual pathways to expression and understanding: Canadian ομαλή και ρέουσα γλώσσα, την πλοκή, την αφη-
coming-of-age graphic novel”, Children’s Literature in Education, 41, 64-84. γηματικότητα, τους χαρακτήρες, την παιδική
Hughes, J. – King, A. – Perkins, P. – Fuke, V. (2011), “Adolescents and ‘Autographics’: Reading ψυχολογία. Η θεματολογία της είναι αντλημένη
108
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
and writing coming-of-age graphic novel”, Journal of Adolescent & Adult Literacy, 54 (8),
601-612, Mάιος.
από τον κόσμο, τα όνειρα και τις ανησυχίες των
παιδιών, τη σύγχρονη ιστορία, το φυσικό περι-
109
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
ΤΕΥ
Labio, K. (2011), “What’s in a name? The academic study of comics and the ‘graphic Novel’”,
Cinema Journal, 50 (3), 123-126, Άνοιξη. βάλλον, τον κόσμο των φυτών και των ζώων,
Lopes, P. (2006), “Culture and stigma: Popular culture and the case of comic books”, Sociological κ.ά. Μετέφρασε παιδικά βιβλία από τα γερμα-
Forum, 21, 387-414. νικά και τα γαλλικά, και διασκεύασε κλασικά
Martin, E. (2011), “Graphic novels or novels graphics?”, The Comparatist, 35, 170-181.
έργα όπως την Οδύσσεια ή τους Αισώπειους Μύθους.
McGrath, C. (2004), “Not funnies”, NYtimes magazine, 11 Ιουλίου 2004.
Nel, P. (2012), “Same genus, different species?: Comics and picture books”, Children’s Literature Στα έργα της περιλαμβάνονται παραμύθια (1956-1962, εννέα
Association Quarterly, 37 (4), 445-453, Χειμώνας. τόμοι), διηγήματα (8 συλλογές, όπως: Ο χαρταετός, Ιστορίες
Petersen, R. (2010), Comics, manga and graphic novels: A History of graphic narratives, California: της Κατοχής, κ.ά.) και μυθιστορήματα (Ο Πρασινοσκούφης,
Praeger. Ψηλά στη στάνη της Γαριφαλιάς, κ.ά.). Ήταν άνθρωπος μει-
Prager, B. (2003), “Modernism in the contemporary graphic novel: Chris Ware and the age of
mechanical reproduction”, International Journal of Comic Art, 5 (1), 195-213, Άνοιξη.
λίχιος, χαμογελαστός, αφοσιωμένος στο γράψιμο. Είχε πει
Rothschild, A. (1995), Graphic novels: A bibliographic guide to book-length comics, Santa Barbara: κάποτε αναφερόμενη στη συγγραφή: «Έγραψα, λοιπόν, τον
Greenwood. Πρασινοσκούφη και μου φάνηκε πως το καλύτερο πράγμα
Stein, D. & Jan-Noël Thon (επιμ.) (2013), From comic strips to graphic novels, Berlin & NY: de στον κόσμο είναι να γράφει κανείς παιδικά. Το τελείωσα σε
Gruyter Publications, Narratologia Series, Βιβλίο 37.
μία βδομάδα… Το παραμύθι είναι η τροφή του παιδιού, του
Tabachnick, S. (επιμ.) (2009), Teaching the graphic novel, NY: Modern Language Association of
America. μικρού παιδιού. Με το παραμύθι λες ό,τι θέλεις, χωρίς να
Varnum, R. & Gibbons, C. (επιμ.), The language of comics: Word and image, Jackson: UP of Mis- φαίνεται ότι διδάσκεις, διδάσκει το παραμύθι… Η μετά-
sissippi, σ. 19-39. φραση είναι σαν να δουλεύεις ένα σκληρό ξύλο, ενώ το παιδικό
Versaci, R. (2007), This book contains graphic language-comics as literature, NY: Continuum. βιβλίο, το βιβλίο που θα γράψεις εσύ, είναι ένα μαλακό ζυμάρι, το πλάθεις
Weiner, R. (επιμ.) (2010), Graphic novels and comics in libraries and archives, North Carolina:
McFarland & Company.
όπως θέλεις…» (Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Θέματα Παιδικής Λογοτεχνίας, Βʹ:
Weiner, S. (2003), Faster than a speeding bullet: The rise of the graphic novel, NY: NBM. Συζητήσεις, εκδ. Καστανιώτη, 1990, σ. 226-234).
Whitlock, G. (2006), “The seeing I of the comics”, Modern Fiction Studies, 52 (4), 965-979, Χει-
μώνας. * Στις σελίδες αυτές, όπως είχαμε περιγράψει εκτενέστερα στο τεύχος 119 (Φθινόπωρο 2015),
Wolk, D. (2007), Reading comics: How graphic novels work and what they mean, Philadelphia: παρουσιάζονται βιβλία κορυφαίων συγγραφέων μας που έχουν φύγει από τη ζωή και τα «ορ-
Da Capo Press. φανεμένα» βιβλία τους, τα οποία λάμπρυναν την παιδική/νεανική μας λογοτεχνία, έχουν
Yang, G. (2008), “Graphic novels in the classroom”, Language Arts, 85 (3), 185-192 Proquest χάσει τη θέση που τους αξίζει στα προγράμματα φιλαναγνωσίας λόγω του θανάτου των δη-
Education Journal, Ιανουάριος. μιουργών τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ*
Β. Δ. Αναγνωστόπουλος
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
τραπέζι: 30 χρόνια Διαδρομές (μι-
λούν οι: Αγγελική Βαρελλά, Ελένη
Ηλία, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ηρώ
Παπαμόσχου, Λότη Πέτροβιτς και
Θέτη Χορτιάτη). Μέρος Βʹ: Μελέ-
τες για την Παιδική Λογοτεχνία (μι-
λούν οι: Αγγελική Γιαννικοπούλου,

Η
Ανέμη είναι το ετήσιο έντυπο του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού/Νεα- Τζίνα Καλογήρου, Άντα Κατσίκη-
νικού Βιβλίου, ήτοι η Επιθεώρηση Κυπριακής Παιδικής Λογοτεχνίας. Η Γκίβαλου, Κωνσταντίνος Μαλαφά-
καινούργια Ανέμη (αρ. 24/2016), πάντα φροντισμένη όσον αφορά την ντης, Ευγενία Παγάνη, Τασούλα
εσωτερική δομή και θεματολογία της (ως αποτέλεσμα του έμπειρου επιμελητή Τσιλιμένη, Θεοδώρα Τσιβούλη, Χά-
ρης Ψυχογιός. Μέρος Γʹ: Ευρετήρια,
της έκδοσης Κώστα Κατσώνη), περιλαμβάνει πλούσιο υλικό στις 248 σελί-
ήτοι Άρθρα και μελετήματα στο πε-
δες της, που χωρίζεται στις εξής ενότητες: Παρεμβάσεις (σ. 9-17), Αφιέρωμα:
ριοδικό Διαδρομές (1986-2015), Κα-
Δώρος Θεοδούλου (σ. 18-28), Λογοτεχνικά πένθη (σ. 29-31), Η διεθνής δρά-
ταγραφή άρθρων, Λήμματα (σ. 185-
ση του Συνδέσμου (σ. 33-96), Μελέτες (σ. 97-161), Κύπριες λογοτέχνιδες (σ.
248), και ακολουθεί το Παράρτημα.
162-176), Βιβλιοπαρουσιάσεις (σ. 177-183), Διαγωνισμοί: Αποτελέσματα και
Ιδιαίτερα χρήσιμη για φοιτητές και
απονομές (σ. 184-211), Προκηρύξεις διαγωνισμών (σ. 212-220), Νέες εκδό-
μελετητές καθίσταται η καταγραφή
σεις, κ.ά. Πρέπει να συγχαρούμε τους Κύπριους συναδέλφους μας (ιδιαίτερα
110
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
το Διοικητικό Συμβούλιο του Συνδέσμου Π.Ν.Β.), οι οποίοι παρότι αντιμε-
των άρθρων που δημοσιεύτηκαν
μέσα στην τριακονταετία των Δια-
τώπισαν την οικονομική κρίση (την οποία επίσης βιώνει για έβδομη συνεχή δρομών.
χρονιά η Ελλάδα), εντούτοις δεν υπέστειλαν τη σημαία τους και συνεχίζουν
την έκδοση της Ανέμης, και μάλιστα με πλουσιότερη ύλη! Γράφουν οι: Μαρία Με τίτλο Παραμύθια, μύθια, αλήθεια
Πυλιώτου, Μαρία Μιχαηλίδου, Κώστας Κατσώνης, Βούλα Κοκκίνου, Φλώρα κυκλοφόρησε πρόσφατα η τρίτη
Τιμοθέου, Χριστίνα Θεοδούλου, Φρίξος Μιχαηλίδης, Άννα Κουππάνου, Άντρη συλλογή με παραμύθια της Λαρι-
Αντωνίου, Παύλος Φ. Ιωαννίδης, Μιχάλης Αργυρίδης, Σοφία Ι. Ορφανίδου, σαίας εκπαιδευτικού Ευδοκίας Ποι-
Κώστας Γουλιάμος, Χρυσόθεμις Χατζηπαναγή, κ.ά. μενίδου-Χατζηδημητρίου, με πρό-
λογο του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου
Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός ο τόμος με τις τοποθετήσεις και τις και εικόνες της Τέτης Σώλου (εκδό-
εισηγήσεις από το διήμερο συνέδριο με τίτλο «30 χρόνια ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ στην σεις Περίπλους-Διονύσης Βίτσος,
παιδική και νεανική λογοτεχνία: Ιστορία, έρευνα και μέλλον του παιδικού βι- Αθήνα 2016, σ. 267). Η συγγραφέας
βλίου», που πραγματοποιήθηκε από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος είναι συνταξιούχος νηπιαγωγός και
του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Τμήμα ασχολείται με τη λαϊκή παράδοση
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και τις εκδόσεις Ψυ- και ιδιαίτερα με το παραμύθι: την καταγραφή, ανάπλαση, συγγραφή και αφήαφή-
χογιός στην Αθήνα (4 & 5 Δεκεμβρίου 2015). Είναι αφιερωμένος στην αεί- γησή του σε σχολεία, κ.λπ. Έχει κυκλοφορήσει επίσης τα βιβλία: Τα παρα-
μνηστη Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη. Η επιμέλεια του τόμου Διαδρομές μύθια της γιαγιάς Ευδοκίας (2011) και Ένα μπουκέτο παραμύθια (2013). Έχει
στην παιδική λογοτεχνία (Αθήνα 2017, σ. 272) έγινε από τον Κωνσταντίνο Δ. αποσπάσει δύο πρώτα βραβεία για παραμύθια με τα οποία έλαβε μέρος σε
Μαλαφάντη και τη Μαρία Κουρκουμέλη. Περιεχόμενα: Μετά τον Πρόλογο διαγωνισμούς. Το βιβλίο διαιρείται σε τέσσερα μέρη: Το πρώτο μέρος περιλαμ-
ακολουθούν οι Χαιρετισμοί από τον Δ/ντή του περιοδικού Β. Δ. Αναγνωστό- βάνει 21 παραμύθια, όπως τα είχε ακούσει μικρή η συγγραφέας από τη γιαγιά
πουλο και την Πρόεδρο του «Κύκλου» Βασιλική Νίκα. Μέρος Αʹ: Στρογγυλό της, αναπλασμένα πλέον. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει 24 παραμύθια που
άκουσε η συγγραφέας από 19 παραμυθάδες και παραμυθούδες σε Θεσσαλία,
Μακεδονία, Θράκη, κ.α. Το τρίτο μέρος περιέχει 16 λαϊκές μικρές ιστορίες,
* H στήλη αυτή ξεκίνησε στο πρώτο τεύχος των Διαδρομών (1986) και συνεχίζει μέχρι σήμερα
να καταπιάνεται με βιβλία που αφορούν τόσο την παιδική/νεανική λογοτεχνία όσο και άλ-
και το τέταρτο περιλαμβάνει το γνωστό παραμύθι «Τα τρία γουρουνάκια» σε
λους τομείς των γραμμάτων και του πολιτισμού με γενικότερο ενδιαφέρον. ξυλαγανιώτικη ντοπιολαλιά με τον τίτλο «Τα τρία μπλικάκια».
 Ένα εύχρηστο, χρήσιμο και ευχάριστο βιβλίο για τα παιδιά του Νηπιαγωγείου
και του Δημοτικού κυκλοφόρησε με τίτλο Σχολικά ποιήματα και τραγούδια
(επιμέλεια Ελένης Κεχαγιόγλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2016, σ. 223). Πρόκει-
ται για συλλογή λαϊκών, δημοτικών και έντεχνων ποιημάτων και τραγουδιών,
που αντλήθηκαν, όπως σημειώνει η επιμελήτρια του βιβλίου, «από θρυλικά
αλφαβητάρια και αναγνωστικά του 20ού αιώνα. Το ίδιο ισχύει και για την ει-
κονογράφηση της έκδοσης». Περιλαμβάνει συνολικά 190 νανουρίσματα και
ταχταρίσματα, ποιήματα για τη φύση, τα ζώα, τη θάλασσα, την οικογενειακή,
σχολική και κοινωνική ζωή, ποιήματα διδακτικά και σκωπτικά. Επίσης περι-
λαμβάνει 90 έμμετρα κείμενα: μαντέματα, γλωσσοδέτες, γνωμικά, παροιμίες
και λαχνίσματα. Οι μεγαλύτεροι θα θυμηθούν τα σχολικά τους χρόνια, και τα
παιδιά θα γνωρίσουν μια κληρονομιά διαχρονικής αξίας.
Η λαϊκή ποίηση που ακόμη και σήμερα γράφεται από απλούς λαϊκούς αν-
θρώπους στη Ρόδο, στην Κάρπαθο, στην Κρήτη, στην Κύπρο κ.α. έχει μεγάλη
σημασία για τα γράμματά μας και τη λαϊκή λογοτεχνία. Τούτο σημαίνει πως
και σήμερα υπάρχουν φλέβες δημιουργίας στην ψυχή του λαού μας, που αι-
ματώνουν την ποιητική ευαισθησία και εξωτερικεύουν έμμετρα τη χαρά και
112
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
τον πόνο τους. Ο Ζαχαρίας Λ. Συμεού είναι Κύπριος λαϊκός ποιητής ετών 85,
ο οποίος από το 1996 ασχολείται με τη λαϊκή ποίηση. Έχει δημοσιεύσει 5 συλ-
λογές. Στην τελευταία συλλογή με τίτ-
λο Τα σοβαρά, ερωτικά τζιαι τα αστεία
(Πρόλογος Κώστα Κατσώνη, Λάρνακα
2016, σ. 113) διαβάζουμε ποιήματα σε
15σύλλαβο στίχο, με λόγο ευθύ, ευαί-
σθητο, χιουμοριστικό αλλά και καταγ-
γελτικό. Παραθέτω ένα απόσπασμα:
«Ξεκίνησα την ποίησην τζιαι γράφω νύ-
χτα μέραν / τζιαι βκάλλω τα παράξενα
του κόσμου στον αέραν. /Αυτούς που μας
εκλέψασιν εφάαν τα ριάλια / τζιαι φτώ-
σιανεν η Κύπρος μας τζιαι τζιη σε μαύρα
χάλια…» Πρόκειται για περίπτωση που
αξίζει να προσεχτεί ιδιαίτερα.
Από τις εκδόσεις Άγρα εκδόθηκε το
βιβλίο Δημοτικά τραγουδάκια εθνικά
μαζευμένα από τους τραγουδιστάδες εις
το Ληξούρι (Κεφαλληνία – Επαρχία Πά-
λης) τους 1842, άγνωστη χειρόγραφη
συλλογή του Ανδρέα Λασκαράτου, με
εκδοτική επιμέλεια Γιάννη Παπακώστα
και Παντελή Μπουκάλα (Αθήνα 2016,
σ. 214). Πρόκειται για μια πολύ ενδια-
φέρουσα έκδοση, που φέρνει στο φως της δημοσιότητας υλικό κρυμμένο εδώ
και πάνω από 150 χρόνια, ασφαλώς χρήσιμο για τα Νεοελληνικά Γράμματα
και για τον εραστή και μελετητή της δημοτικής μας ποίησης. Η συλλογή περι-
λαμβάνει 380 τραγούδια, τετράστιχα τα πιο πολλά, ερωτικά, σατιρικά, αστεία,
κ.ά. Τα μελετήματα των επιμελητών που προηγούνται («Εις αναζήτησιν του
άγνωστου συλλογέα του Γ.Π.» και «Η “ωραία” απλότητα των δημοτικών τρα-
γουδιών του Π.Μ.»), παρέχουν ενδιαφέρουσες φιλολογικές πληροφορίες για
το κλίμα εκείνης της εποχής.
Υπό τον τίτλο Περί λόγου, τέχνης και ζωής κυκλοφόρησαν κείμενα του George
Steiner που δημοσιεύτηκαν στον New Yorker (Eπιμέλεια-εισαγωγή Robert
Boyers, μετάφραση Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016, σ. 505).
Τα κείμενα χωρίζονται σε 4 ενότητες, ήτοι: 1. Ιστορία και πολιτική, 2. Συγγρα-
φείς και γραφή, 3. Στοχαστές, 4. Μελέτες ζωής. Ακολουθούν Παράρτημα και
Ευρετήριο. Τα 28 δοκίμια που περιλαμβάνονται σε τούτη την έκδοση, γραμ-
μένα με τη δεξιοτεχνία του θεωρητικού και καθηγητή της συγκριτικής λογο-
τεχνίας στα Πανεπιστήμια Οξφόρδης και Γενεύης Τζον Στάινερ, καταγράφουν
και αναλύουν θέματα και προβλήματα σύγχρονα, που αφορούν τα γράμματα,
τους συγγραφείς, την πολιτική, την ίδια τη ζωή. Ο αναγνώστης εύκολα δια-
113 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
πιστώνει την ευρυμάθεια και την οξυδέρκεια του συγγραφέα. Πρόκειται για
απολαυστικό βιβλίο.
Από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού (Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και
Παιδικού Βιβλίου) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κυκλοφόρησε το Γνωμολο-
γικό Λεξικό εννοιών γενικής παιδείας, του ποιητή και φιλόσοφου Ιάσονα Ευαγ-
γέλου, με προλογικό του Γ. Μπαμπινιώτη (Βόλος 62016, σ. 577). Πρόκειται για
βιβλίο καθημερινής χρήσης, βιβλίο γραφείου, υπό την έννοια ότι μπορεί κα-
νείς ανά πάσα στιγμή και ώρα να ανατρέξει στις σελίδες του και να γεμίσει την
ψυχή του με λόγο εύκαρπο, ευλύγιστο και σοφό. Είναι γεμάτο ψηφίδες ιδεών,
που λειτουργούν ως αντισώματα μπροστά στη γύρω ρηχότητα και πολυλογία.
Μοναδικό για τον πλούτο των ιδεών και τον τρόπο διατύπωσης των εννοιών,
καλύπτει 900 θεματικές ενότητες γενικής παιδείας. Χρήσιμο σε σπουδαστές,
εκπαιδευτικούς, επιστήμονες, συγγραφείς, διανοουμένους.
Από το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού εκδόθηκε επίσης η Αισθητική (Ποίη-
ση-Μουσική-Θέατρο-Όρχηση-Εικαστικές τέχνες: Ζωγραφική-Χαρακτική-Γλυ-
πτική-Κινηματογράφος) του Ιάσονα Ευαγγέλου, με προλογικό του καθηγη-
τή Β. Δ. Αναγνωστόπουλου (Βόλος 2017, σ. 431). Αναλύει το πολυδιάστατο
αισθητικό φαινόμενο, προβαίνει σε κριτική θεώρηση της τέχνης και εξετάζει
την ουσία, την έκφραση και την κοινωνική της απήχηση. Βιβλίο χρήσιμο και
χρηστικό για όλους, γραμμένο με γνώση και σοφία. Πρόκειται για έναν τόμο-
ορυχείο γνώσεων για όλους τους φιλότεχνους, τους συγγραφείς, τους εκπαι-
δευτικούς, τους φοιτητές και τους φιλαναγνώστες.
 Παροιμιακός και γνωμικός λόγος στο παραδοσιακό Πήλιο είναι ο τίτλος του
νέου πολυσέλιδου πονήματος του γνωστού ερευνητή, λαογράφου και συγ-
γραφέα Κώστα Λιάπη, με Πρόλογο του Ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου
Θεσσαλίας Β. Δ. Αναγνωστόπουλου (Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού /
Κατεύθυνση Λογοτεχνίας και Παιδικού Βιβλίου του Πανεπιστημίου Θεσσα-
λίας, Βόλος 2017, σ. 687). Η εργασία τιμήθηκε τον Νοέμβριο του 2015 με τον
Αʹ Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Αποσπούμε λίγα λόγια από τον Πρόλογο:
«Είναι αλήθεια ότι η συγκέντρωση, καταγραφή παροιμιών και παροιμιακών
εκφράσεων δεν είναι δουλειά γραφείου, αλλά κυρίως επαφής με τον κόσμο
της υπαίθρου και τύχης καλής μέσα στις χωριάτικες κουβέντες και τα μα-
σλάτια, όπου εκεί αναπηδούν από τον αυθόρμητο λόγο (σαν τα ψάρια στον
αφρισμένο ποταμό) γλωσσικά μαργαριτάρια επεξεργασμένα, στρογγυλεμένες
φράσεις, σκέψεις με ισχύ και σοφία. Ο Κώστας Λιάπης, έμπειρος και βαθύς
γνώστης της πηλιορείτικης προφορικής παράδοσης (κι εδώ ας θυμηθούμε
δύο επιβλητικά έργα του με θεματολογική συγγένεια: Το γλωσσικό Ιδίωμα του
Πηλίου και το πρόσφατο Πηλιορείτικα και Βολιώτικα ανθρωπωνύμια) αποθη-
σαύρισε 3.100 παραδείγματα (παροιμίες, παροιμιακές φράσεις, εκφράσεις και
γνωμικά) κυρίως από Πηλιορείτες πληροφορητές, γυναίκες και άντρες αφη-
 114 γητές». Χρήσιμο εργαλείο για όλους, δεδομένου ότι: «Η παροιμία –σύμφωνα
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ με τον Ιάσονα Ευαγγέλου– είναι η πρώτη (και ισόβια) πνευματική τροφός των
λαών της γης».
Θαυμάζει κανείς ιδιαίτερα στους καιρούς που ζούμε, μέσα στην ασφυκτική
οικονομική κρίση της χώρας μας, το θάρρος και την αντοχή που επιδεικνύουν
ελάχιστα έντυπα, κυρίως περιοδικά Λόγου και Τέχνης. Γράφω αυτά έχοντας
μπροστά μου και απολαμβάνοντας το ογδοντάχρονο περιοδικό Πνευματική
Ζωή: Φύλλα λόγου, τέχνης και πολιτιστικής καλλιέργειας, με διευθυντή τον
άοκνο εργάτη του πνεύματος Μιχάλη Σταφυλά (Ιδρυτής: Μελής Νικολαΐδης,
χρόνος ίδρυσης: 1936, Περίοδος Δʹ, χρόνος 26ος, Απρίλης-Μάης-Ιούνης 2017).
Στη στήλη «Σχόλια-σχολιανά... Χωρίς προκατάληψη» ο αγέραστος συντάκτης
του σημειώνει: «Κοντά στα άλλα κακά του καιρού μας με τους ευρωπαίους εκ-
βιαστές, βλέπουμε πως για θέματα Πολιτισμού δεν ασχολήθηκαν καθόλου. Κι
όταν κάποιος δικός μας έβανε το θέμα, η απάντηση ήταν δεν είναι καιρός για
τέτοια ζητήματα. Φαίνεται πως το κακοποιό ανθελληνικό πνεύμα του Κίσιν-
γκερ εμπνέει τους ευρωπαίους “συμμάχους” μας. Είχε πει: “Ο Ελληνικός λαός
είναι ατίθασος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτιστικές
ρίζες του”…» Στην Πνευματική Ζωή ο αναγνώστης θα βρει πολύ ενδιαφέρο-
ντα κείμενα και συνεργασίες, τη Διαρκή Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
(ΔΙΝΛ), την Ανθολογία Νεοελληνικής Ποίησης, κ.ά.
Μια εξαιρετική μελέτη της Μαρίας Μιχαηλίδου για τον Κύπριο εκπαιδευτικό
και συγγραφέα Νέαρχο Κληρίδη (1892-1969) εκδόθηκε μόλις πρόσφατα από
την ΠΟΕΔ Κύπρου με τίτλο Νέαρχος Κληρίδης: Ο δάσκαλος, ο λαογράφος, ο
συγγραφέας» (Λευκωσία 2017, σ. 74). Η συγγραφέας είναι διδάκτωρ Παιδικής
Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, με πλούσιο φιλολογικό, λογο-
τεχνικό και ερευνητικό έργο. Το βιβλίο αποτελεί την επεξεργασμένη εκδοχή
παλαιότερης εργασίας της και δίνει μιαν ολοκληρωμένη εικόνα του πολύτι-
μου έργου που άφησε ο Κληρίδης μέσα από τα 48 σχολικά βιβλία του, κυρίως
για την Ιστορία και τα Θρησκευτικά. Πολύ μεγάλη κρίνεται η προσφορά του
στα κυπριακά γράμματα και κυρίως η συμβολή του στην έρευνα του λαϊκού
πολιτισμού και της παράδοσης, ιδιαίτερα στα παραμύθια (Κυπριακά παραμύ-
θια, τόμοι Αʹ, Βʹ & Γʹ, 1958). Όπως επισημαίνει η συγγραφέας (σ. 35), ο ίδιος
έγραφε στον Πρόλογο του βιβλίου του Μοναστήρια στην Κύπρο τα εξής: «Η
εκπαίδευση κάθε λαού να βασίζεται πάνω σε ντόπια μορφωτικά στοιχεία, τα
οποία δεν είναι άλλα από τους θρύλους και τις παραδόσεις του λαού, τα παρα-
μύθια του, τα δημοτικά του τραγούδια, τη θυμοσοφία του, εκδηλούμενη στις
παροιμίες και στα αινίγματά του, που σαν φιλοσοφικά αξιώματα τον καθοδη-
γούν στη ζωή του, και το πλήθος των εθίμων του, τα οποία είναι συνδεδεμένα
με την ύπαρξή του». Πρόκειται λοιπόν εδώ για μια σύντομη μονογραφία με
ουσιαστικό βάθος και περιεχόμενο.
Υπάρχουν βιβλία που εντυπωσιάζουν τόσο για το περιεχόμενο όσο και για την
ποιότητα της έκδοσης, κάνοντας χαρά την απόκτησή τους και τα ίδια στόλι-
σμα στη βιβλιοθήκη μας. Ένα τέτοιο βιβλίο (που προέκυψε από το Διεθνές
115 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Παραμυθολογικό Συνέδριο του 2012 στην Αθήνα) είναι ο επιβλητικός τόμος
από τις εκδόσεις Gutenberg με τίτλο Το παραμύθι από τους αδελφούς Grimm
στην εποχή μας: Διάδοση και Μελέτη (Επιμέλεια: Μ. Γ. Μερακλής, Γ. Παπα-
ντωνάκης, Χρ. Ζαφειρόπουλος, Μ. Καπλάνογλου, Γ. Κατσαδώρος, Αθήνα
2017, σ. 855). Περιλαμβάνει κείμενα πενήντα ερευνητών από Ελλάδα, ΗΠΑ
και Ιαπωνία, που στόχο έχουν να συγκροτήσουν ένα εγχειρίδιο για τους μελε-
τητές, τους φοιτητές και τους φίλους των παραμυθιών. Μετά τις Ευχαριστίες,
τη Γενική Εισαγωγή, το Προλογικό Σημείωμα και την παρουσίαση των άρ-
θρων του τόμου, ακολουθούν οι ενότητες: Αʹ. Συγκρότηση του παραμυθιού,
Ο ρόλος των αδελφών Γκριμμ (σ. 83-213), Βʹ. Οι αδελφοί Γκριμμ και τα πα-
ραμύθια τους ανά τον κόσμο (σ. 217-308), Γʹ. Μεταπλασμοί του παραμυθιού
– Συγγενή είδη (σ. 311-381), Δʹ. Διάχυση παραμυθιακών στοιχείων – Άλλα
είδη και αντιστρόφως (σ. 385-446), Εʹ. Από την τυπολογία των παραμυθιών
(σ. 449-531), ΣΤʹ. Παραμύθι και Παιδαγωγική – Λογοτεχνία και Παιδική (σ.
535-714), Ζʹ. Προφορική και μεταπροφορική αφήγηση, ΜΜΕ, Κόμικς (σ. 717-
798), Επίλογος, Βιβλιογραφία, Παρουσίαση των συγγραφέων.
 • Συλλογή από τσιγγάνικα παραμύθια – Έκδοση της Βουλής των Ελλήνων:
νέα Σε ειδική συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων παρουσιάστηκε το βιβλίο
Από το στόμα στο χαρτί. Το βιβλίο περιέχει παραμύθια από την προφορι-
κή παράδοση των Ρομά, τα οποία ξαναέγραψαν σημαντικοί συγγραφείς
παιδικής λογοτεχνίας και τα εικονογράφησαν σπουδαίοι εικονογράφοι. Η
NEA TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ πρωτοβουλία ανήκει στη βουλευτή Καρδίτσας του ΣΥΡΙΖΑ κ. Χρυσούλα
Κατσαβριά και η έκδοση πραγματοποιήθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων.
ΤΗΣ ΙΒΒΥ – ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Ο συντονισμός της έκδοσης έγινε από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ. Η
πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ κ. Βασιλική Νίκα στην ομι-
ΠΑΙ∆ΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ λία της τόνισε, εκτός των άλλων, τις προσπάθειες της ΙΒΒΥ να γεφυρώ
σει πολιτισμικά και γεωγραφικά
γεφυρώ-

χάσματα μέσα από τα βιβλία και

Μαρία Κουρκουμέλη τις ιστορίες.
• Διεθνής Έκθεση Μπολόνιας
• 36ο Διεθνές Συνέδριο ΙΒΒΥ 2018 στην Αθήνα: Το Ελληνικό Τμήμα της 2017: Το Ελληνικό Τμήμα της
ΙΒΒΥ ανέλαβε με ιδιαίτερη χαρά τη διοργάνωση του Διεθνούς Συνεδρίου ΙΒΒΥ έδωσε φέτος το παρών
της ΙΒΒΥ για το 2018 (30 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου) στην Αθήνα. Η ση- στη Διεθνή Έκθεση της Μπο-
μαντική αυτή διοργάνωση εντάχθηκε ήδη στις δράσεις «Αθήνα – Παγκό-
 116 σμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018», που τελεί υπό την αιγίδα της Unesco.
λόνιας. Στο εθνικό περίπτερο
της Ελλάδας, σε συνεργασία 117 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Περισσότερες πληροφορίες για το Συνέδριο θα αναρτηθούν στο site www. με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτι-
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017

greekibby.gr το επόμενο διάστημα. σμού (ΕΙΠ), παρουσιάστηκαν οι

υποψηφιότητες του συγγραφέα
• Συνεργασία Υπουργείου Παιδείας και Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ
Βαγγέλη Ηλιόπουλου και του
για τη δράση «Διαβάζω και Μοιράζομαι» (Read & Share) στα σχολεία
εικονογράφου Χρήστου Δήμου
υποδοχής προσφύγων: Εγκαινιάζοντας τη συνεργασία με το Υπουργείο
για το Διεθνές Βραβείο Χανς
Παιδείας και την αρμόδια ομάδα εργασίας για την εκπαίδευση των προ-
Κρίστιαν Άντερσεν 2018, ενώ
σφυγόπαιδων, είκοσι φορητές βιβλιοθήκες δημιουργούνται σε σχολεία
με πρωτοβουλία του ΕΙΠ οργα-
υποδοχής προσφύγων σε όλη τη χώρα, με δωρεά βιβλίων από το Ελληνικό
νώθηκε στο ελληνικό περίπτε-
Τμήμα της ΙΒΒΥ, δημιουργώντας γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα σε Έλλη-
ρο ανοιχτή γιορτή για τη γνωριμία των Ελλήνων δημιουργών με το κοινό.
νες και πρόσφυγες μαθητές.
• 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αι.: Θεωρία και Πράξη»:
Το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης του ΕΚΕΔΙΣΥ, η Παιδαγωγική
Εταιρεία Ελλάδος, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού
Παιδικού Βιβλίου και η Ελληνογαλλική Σχολή Jeanne d’Arc συνδιοργάνω-
σαν στις 19, 20 και 21 Μαΐου του 2017 στην Αθήνα το 2ο Πανελλήνιο Συνέ-
δριο με τίτλο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Θεωρία και Πράξη». Στο πρό-
γραμμα του συνεδρίου περιλήφθηκαν εισηγήσεις και καινοτόμα βιωματικά
εργαστήρια. Το συνέδριο τέθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας,
Έρευνας και Θρησκευμάτων, και του Δήμου Πειραιά, με την υποστήριξη
της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα.
• Ημέρα Βιβλίου 2017: Για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά γιορτάστηκε η Ημέ-
ρα Βιβλίου, μέσω δράσεων που πραγματοποιήθηκαν καθ’ όλον τον Απρί-
λιο υπό το σύνθημα «ΔΙΑΒΑΖΩ & ΑΛΛΑΖΩ» (συνδιοργάνωση της Ένωσης
 Ελληνικού Βιβλίου-ΕΝΕΛΒΙ, του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ – Κύκλος
του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και της Εταιρείας Συγγραφέων). Οι εκ-
δηλώσεις τέθηκαν υπό την
αιγίδα του ΥΠ.Π.Ε.Θ., του
ΥΠ.ΠΟ.Α., του Δήμου Αθη-
ναίων, της Εθνικής Βιβλιο-
θήκης της Ελλάδος, του Δή-
μου Θεσσαλονίκης, της Ελ-
ληνικής Εθνικής Επιτροπής
για την Unesco, με χορη-
γούς τον Οργανισμό Συλ-
λογικής Διαχείρισης Έργων
του Λόγου (Ο.Σ.Δ.Ε.Λ.) και
τα Ελληνικά Ταχυδρομεία
(ΕΛ.ΤΑ.).
Στο πλαίσιο του εορτα-
σμού της Παγκόσμιας Ημέ-
ρας Βιβλίου (23 Απριλίου)
 118
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ,
σε συνεργασία με το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, διοργά-
νωσαν παιχνίδι δράσης για παιδιά και τις οικογένειές τους. Η ηθοποιός
Φίλια Δενδρινού διάβασε παραμύθια του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ενώ
εθελοντές-μέλη του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ οργάνωσαν σε διάφο-
ρα σημεία του γνωστότερου  πεζόδρομου στην Αθήνα κυνήγι θησαυρού
με παιχνίδια βασισμένα σε βιβλία. Στη δράση συμμετείχε ο συγγραφέας
Βαγγέλης Ηλιόπουλος, υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Χανς Κρίστιαν
Άντερσεν 2018.
ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ
62ου ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ∆ΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ
ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΙ∆ΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ 2017
Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει τον 62ο Πανελλήνιο Δια-
γωνισμό της για τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα έργα πρέπει να είναι λο-
γοτεχνικά, προσεγμένα στη γλώσσα, να εμπνέουν αισιοδοξία και πίστη για
τη ζωή και να κινούνται μέσα στην ελληνική πραγματικότητα. Οι κατηγορίες
στις οποίες μπορούν να συμμετάσχουν οι υποψήφιοι, είναι οι ακόλουθες:
1. Βραβείο Εκδ. οίκου ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 500 ευρώ.
Μυθιστόρημα με ελεύθερο θέμα για παιδιά 9-11 ετών (10.000 λέξεις).
2. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.
Μυθιστόρημα εφηβικό, για παιδιά Γυμνασίου 12-14 ετών (30.000 λέ-
ξεις).
119 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
3. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΕΔΡΟΣ, 300 ευρώ.
Μυθιστόρημα νεανικό για παιδιά Λυκείου 15-18 ετών, που να πραγμα-
τεύεται κοινωνικά θέματα (20.000-30.000 λέξεις).
4. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ, 300 ευρώ.
Παραμύθι για παιδιά 4-8 ετών (1.000-1.800 λέξεις).
Παραμύθι που να διαδραματίζεται στη σύγχρονη εποχή. Να υπάρχουν
μαγικά/φανταστικά στοιχεία, που οι χαρακτήρες τα αντιλαμβάνονται ως
μέρος της πραγματικότητας (μαγικός ρεαλισμός).
5. Βραβείο Εικονογράφησης, Εκδ. οίκου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ
Οι υποψήφιοι/ες καλούνται να στείλουν 2 (δύο) εικόνες σε μέγεθος Α4
(κατεύθυνση portrait, όχι landscape), πρωτότυπα, με θέμα: «Μια φορά κι
έναν καιρό ήταν... Ξωτικά και Δράκοι». Ο/η δημιουργός της εικονογρά-
φησης που θα βραβευτεί θα αναλάβει την εικονογράφηση ενός βιβλίου
των εκδόσεων μέσα στα επόμενα 2 (δύο) έτη.
6. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΙΝΩΑΣ, 200 ευρώ σε βιβλία.
Ιστορία βραχείας φόρμας για παιδιά 3-6 ετών (1.200 λέξεις).
Σύντομη ιστορία με ρεαλιστικό θέμα εμπνευσμένη από την καθημερινό-
τητα των παιδιών αυτής της ηλικίας.
7. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 300 ευρώ σε βιβλία.
Ιστορία μυστηρίου για παιδιά 8+ (6.000 λέξεις).
8. Βραβείο Εκδ. οίκου ΕΛΛΗΝΟΕΚΔΟΤΙΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.
 Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων* βραχείας φόρμας, για παιδιά 5-7 ετών
(1.000-2.500 λέξεις)
(*Διευκρινίζουμε ότι στην κατηγορία αυτή εντάσσονται κείμενα τα οποία
μέσα από τη μυθοπλασία προωθούν τη γνώση σε πεδία όπως: ιστορία,
επιστήμη-τεχνολογία, φύση, ψυχολογία, κ.λπ.)
9. Βραβείο Εκδ. οίκου ΕΛΛΗΝΟΕΚΔΟΤΙΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.
Λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων* εκτενούς φόρμας, για παιδιά 9-11 ετών
(8.000-12.000 λέξεις)
(*Διευκρινίζουμε ότι στην κατηγορία αυτή εντάσσονται κείμενα τα οποία
μέσα από τη μυθοπλασία προωθούν τη γνώση σε πεδία όπως: ιστορία,
επιστήμη-τεχνολογία, φύση, ψυχολογία, κ.λπ.)
10. Βραβείο Ιεράς Μητροπόλεως Ν. Σμύρνης, 500 ευρώ.
Μυθιστόρημα με θέμα «Αλησμόνητες Πατρίδες του Μικρασιατικού
Ελληνισμού» (75-80 σελίδες)
11. Βραβείο Ελένης Μαυρουλίδου-Δάβαρη εις μνήμην Λούλας και Ηλία
Μαυρουλίδη και Λιλής Γιαννέτσου, 300 ευρώ.
 120
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Ποίηση (Συλλογή 25 ποιημάτων, για παιδιά του Δημοτικού)
12. Βραβείο Εκδ. οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.
Μαθητικό περιοδικό ή εφημερίδα (η εφημερίδα να εμφανίζει περιοδι-
κότητα στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς) μαθητών Πρωτοβάθμιας
Εκπαίδευσης.
13. Βραβείο Εκδ. οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 200 ευρώ σε βιβλία.
Μαθητικό περιοδικό ή εφημερίδα (η εφημερίδα να εμφανίζει περιοδι-
κότητα στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς) μαθητών Δευτεροβάθμιας
Εκπαίδευσης.
14. Τιμητικό Βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» από τη Γ.Λ.Σ., σε συγγραφέα για
το σύνολο του έργου του/της.
ΟΡΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ
1. Όλα τα έργα υποβάλλονται με ψευδώνυμο μίας λέξης και σε πέντε (5)
αντίτυπα. Πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα σε μέγεθος γραμμάτων 12ʹ,
γραμματοσειρά Times New Roman, διάστιχο 1,5, περιθώρια: αριστερό/
δεξί 3, άνω/κάτω 2,5 και να είναι δεμένα (ειδικά τα μεγαλύτερα σε σπι-
ράλ).
Σε μικρότερο σφραγισμένο φάκελο εσωκλείονται τόσο τα στοιχεία
συμμετοχής (ψευδώνυμο, κατηγορία, τίτλος) όσο και τα πραγματικά στοι-
χεία (το πραγματικό όνομα, το τηλέφωνο, το e-mail και η ταχυδρομική
διεύθυνση) του συγγραφέα. Οι φάκελοι δεν ανοίγονται παρά μόνο σε πε-
ρίπτωση διάκρισης του διαγωνιζομένου. Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες πα-
ραμένουν άγνωστοι.
Το ψευδώνυμο, ο τίτλος του έργου και η κατηγορία συμμετοχής πρέ-
πει να αναγράφονται καθαρά τόσο στον εξωτερικό φάκελλο όσο και στον
μικρότερο σφραγισμένο, καθώς και σε κάθε αντίτυπο στην πρώτη σελί-
δα του.
Ως τίτλος αναγράφεται ο αριθμός της κατηγορίας, ο εκδοτικός οίκος
και η εξήγηση σε bold χαρακτήρες, όπως αναγράφονται στην προκήρυξη.
ΠΡΟΣΟΧΗ
Τα έργα που θα σταλούν χωρίς να τηρούν έστω και έναν από τους παρα-
πάνω όρους της προκήρυξης ΔΕΝ ΘΑ ΓΙΝΟΥΝ ΔΕΚΤΑ (π.χ. αναγραφή
ονόματος ή διεύθυνσης, λιγότερα από 5 αντίτυπα, εκπρόθεσμη αποστολή,
κ.λπ.).
Τα έργα που είναι εκτός κατηγορίας ή υπερβαίνουν το ζητούμενο όριο
λέξεων δεν διακρίνονται.
Κάθε διαγωνιζόμενος έχει δικαίωμα συμμετοχής σε όσες κατηγορίες
επιθυμεί αλλά με μία συμμετοχή ανά κατηγορία, με ξεχωριστό ψευδώνυ-
μο, τίτλο και φάκελλο αποστολής. (Για τη συμμετοχή σας, παρακαλούμε
λάβετε υπόψη τον όρο 3 του παρόντος.)
2. Οι διακριθέντες υποχρεούνται να δώσουν προς έκδοση το έργο τους στον 121 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
εκδοτικό οίκο που αθλοθέτησε το βραβείο. Σε περίπτωση που για κάποιον
λόγο δεν το εκδώσει ο αθλοθέτης σε εύλογο χρονικό διάστημα 2 ετών, ο
βραβευμένος αποδεσμεύεται.
3. Αποκλείονται από τον διαγωνισμό όσοι έχουν ήδη διακριθεί τρεις φορές
από την Γ.Λ.Σ. καθώς και εκείνοι που διακρίθηκαν για το ίδιο κείμενο σε
άλλον διαγωνισμό σε Ελλάδα ή/και Κύπρο.
4. Τρία (3) αντίτυπα των βραβευμένων βιβλίων, όταν εκδοθούν, πρέπει να
στέλνονται στη Γ.Λ.Σ. για το αρχείο της.
5. Τα έργα πρέπει να είναι πρωτότυπα, να μην έχουν δημοσιευτεί, προβληθεί
ή παρουσιαστεί με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιοδήποτε μέσο ή διαγωνι-
σμό, οπουδήποτε.
6. Ως «διάκριση» ορίζονται: το βραβείο, ο έπαινος, η εύφημος μνεία.
7. Η «Συντροφιά» επιφυλάσσεται να αποσύρει τη διάκριση ενός έργου αν
μετά την έκδοσή του διαπιστωθούν προσθήκες ή τροποποιήσεις που (σύμ-
φωνα με τα κριτήρια της επιτροπής) δεν θα την είχαν οδηγήσει στη βρά-
βευση αυτή. Συχνά η Γ.Λ.Σ. συνοδεύει τις διακρίσεις της με ορισμένες συμ-
βουλές για μικρές τροποποιήσεις προς όφελος του κειμένου. Αυτονόητο
είναι πως δεν αναφερόμαστε στις εν λόγω υποδείξεις.
8. Μετά το πέρας της επιλογής των διακριθέντων, τόσο τα υποψήφια έργα
όσο και οι φάκελοι με τα πραγματικά στοιχεία των μη διακριθέντων κατα-
στρέφονται. Η Γ.Λ.Σ. δεν υποχρεούται σε επιστροφή υποψήφιων έργων.
 ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΕΡΓΩΝ
Από 25 Αυγούστου έως και 25 Σεπτεμβρίου 2017. Τα έργα θα πρέπει να απο-
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ∆ΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ
στέλλονται με απλό ταχυδρομείο (όχι συστημένα / όχι κούριερ). Σε αντίθετη
περίπτωση δεν θα παραλαμβάνονται.
ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ
ΓΙΑ ΤΟ 2017
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ:
ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ Με το μήνυμα  «Ας μεγαλώσουμε
Τ.Θ. 70281 με το βιβλίο», το Ελληνικό Τμήμα
16610 ΓΛΥΦΑΔΑ της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνι-
κού Παιδικού Βιβλίου, σε συνερ-
γασία με τον  Σύλλογο «Οι Φίλοι
Τα έργα που θα έχουν παραληφθεί θα αναρτηθούν στο blog της Γ.Λ.Σ. (http:// της Μουσικής»,  πραγματοποίη-
womensliteraryteam.blogspot.gr/) στις 15/10/2017. σαν το  Σάββατο 1 Απριλίου του
Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να δουν αν έχουμε παραλάβει και καταγράψει 2017 την ετήσια εκδήλωση για την
το έργο τους και σε αντίθετη περίπτωση να μας ενημερώσουν το πολύ μέχρι Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλί-
20/10/2017. ου στον Πολυχώρο της Μουσικής
 122
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Πέραν αυτής της ημερομηνίας η Γ.Λ.Σ. αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη
για λάθη ή παραλείψεις στα παραληφθέντα έργα.
Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη»
στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
123 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
Στην εκδήλωση απονεμήθηκαν
Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν στην ηλεκτρονική μας διεύθυν- τα ετήσια βραβεία του Ελληνικού
ση: womensliteraryteam@gmail.com Τμήματος της ΙΒΒΥ σε φυσικά
πρόσωπα και φορείς, που με τη
Ειδικότερα για την κατηγορία (9) Σχολικά Έντυπα, τα ενδιαφερόμενα σχο- δράση τους καλλιεργούν τη φιλα-
λεία μπορούν να επικοινωνούν με την κ. Ζαχαρούλα Καραβά και την κ. Γιώτα ναγνωσία, καθώς και τα βραβεία σε δημιουργούς για τη συγγραφή, εικονο-
Αλεξάνδρου, που είναι μέλη του Δ.Σ. και εκπαιδευτικοί, στα τηλέφωνά τους γράφηση και μετάφραση λογοτεχνικών βιβλίων έκδοσης 2016, για παιδιά και
όπως είναι ανηρτημένα στο blog μας: http://womensliteraryteam.blogspot. νέους.
gr/p/blog-page_3.html Στην ίδια εκδήλωση κηρύχθηκε η έναρξη των εκδηλώσεων για την Ημέρα
Βιβλίου 2017 με το σύνθημα «ΔΙΑΒΑΖΩ & ΑΛΛΑΖΩ», την οποία συνδιοργανώ-
Η απονομή των διακρίσεων θα πραγματοποιηθεί τον Δεκέμβριο του 2017 νουν για δεύτερη φορά η Ένωση Ελληνικού Βιβλίου (ΕΝ.ΕΛ.ΒΙ.), το Ελληνικό
στη Στοά του Βιβλίου στην Αθήνα. Λεπτομερής ενημέρωση θα αναρτηθεί στο Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και η Εταιρεία
blog της Συντροφιάς, ήδη από τα τέλη Νοεμβρίου του 2016. Συγγραφέων. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του ΥΠ.Π.Ε.Θ.,
του ΥΠ.ΠΟ.Α., του Δήμου Αθηναίων, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος,
Ευχαριστούμε, του Δήμου Θεσσαλονίκης, της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την Unesco
Το Διοικητικό Συμβούλιο και χορηγούς τον Οργανισμό Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου
(Ο.Σ.Δ.Ε.Λ.) και τα Ελληνικά Ταχυδρομεία (ΕΛ.ΤΑ.).

Αναλυτικά, τα αποτελέσματα ανά κατηγορία:

Ειδικές διακρίσεις:
Παρουσιάστηκαν οι υποψήφιοι για τα  Διεθνή Βραβεία Hans Christian
Andersen Awards (HCCA 2018) και πρέσβεις Παιδικού και Νεανικού Βιβλίου
για τη διετία 2017-2018:
 • για τη συγγραφή: ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος
& τεροβάθμιας εκπαίδευσης  κάθε ειδικότητας, ο οποίος δείχνει έμπρακτα
• για την εικονογράφηση: ο Χρήστος Δήμος
Προτάθηκαν από το Διοικητικό Συμβούλιο για  αναγραφή στους τιμητικούς
πίνακες της ΙΒΒΥ (2017-2018):
• για τη συγγραφή: η  Άννα Κοντολέων  για το βιβλίο Μέχρι το άπειρο κι
ακόμα παραπέρα, εκδόσεις Πατάκη
• για την εικονογράφηση: η Κέλλυ Ματαθία Κόβο για το βιβλίο Η άπληστη
χελώνα, εκδόσεις Καλέντη (συγγραφή: Σοφία Μαντουβάλου)
• για τη μετάφραση: η Δήμητρα Δότση για το βιβλίο Το υπέροχο ταξίδι της
Νίλου, εκδόσεις Καλέντη (συγγραφή: Γκουίντο Κόντι)
Το μεγάλο βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα» για τη συνολική της προσφορά στην
παιδική λογοτεχνία απονεμήθηκε στην κριτικό και συγγραφέα Γεωργία Γαλα-
νοπούλου.
Απονεμήθηκαν επίσης τα τιμητικά διπλώματα στους υποψηφίους για τα
 124 Διεθνή Βραβεία 2016 Hans Christian Andersen Awards και πρέσβεις Παιδικού
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ και Νεανικού Βιβλίου για τη διετία 2015-2016:
• Ελένη Δικαίου (για τη συγγραφή)  περιπέτειες». Αθλοθέτης: Εκδόσεις Πατάκη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300
& ευρώ.
• Λήδα Βαρβαρούση (για την εικονογράφηση)
καθώς και στους δημιουργούς για την αναγραφή τους στους Τιμητικούς Πίνα-
κες της ΙΒΒΥ για τη διετία 2015-2016:
• για τη συγγραφή: η Αγγελική Δαρλάση για το βιβλίο Το παλιόπαιδο (εκδό-
σεις Πατάκη)
• για την εικονογράφηση: η Μυρτώ Δεληβοριά  για το βιβλίο του Μάνου
Κοντολέων, Στο νησί της ροδιάς (εκδόσεις Ψυχογιός)
• για τη μετάφραση: η Μαρίζα Ντεκάστρο  για το βιβλίο Θαύμα του R. J.
Palacio (εκδόσεις Παπαδόπουλος)
Βραβεία σε φυσικά πρόσωπα και φορείς:
1. Βραβείο «Κ. Π. Δεμερτζή – στον Έλληνα Δάσκαλο» σε εν ενεργεία δά-
σκαλο ή άλλης ειδικότητας εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ο
οποίος  δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για
τη Φιλαναγνωσία και την Παιδική Λογοτεχνία: Απονέμεται  στον Γιάν-
νη Τσιτσίμη, δάσκαλο στο ολοήμερο 6θέσιο Δημοτικό Σχολείο Χέρσου
Νομού Κιλκίς. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Άγκυρα. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300
ευρώ.
2. Βραβείο «Βασίλης Αναγνωστόπουλος» σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευ-
και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και τη
Νεανική Λογοτεχνία: Απονέμεται  στις φιλολόγους Ελένη Μάγκα και
Αικατερίνη Μαρέτα, εκπαιδευτικούς στο Γυμνάσιο Γαρδικίου Θεσπρω-
τίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Ψυχογιός. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.
3. Βραβείο «Κούλα Κουλουμπή» σε εν ενεργεία νηπιαγωγό ή παιδαγωγό, ο
οποίος εισάγει με τους πιο ευφάνταστους τρόπους τα παιδιά της προσχο-
λικής ηλικίας στον κόσμο του παιδικού βιβλίου: Απονέμεται στην Κατε-
ρίνα Μανώλη, νηπιαγωγό στο 6ο Νηπιαγωγείο Γέρακα. Αθλοθέτης: Εκδό-
σεις Διάπλους. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.
4. Βραβείο «Παντελής & Χρήστος Αλέφαντος» σε παιδική/νεανική βιβλιο-
θήκη για τη συνολική της δράση: Απονέμεται στη  Βιβλιοθήκη  Kερίου
Ζακύνθου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Καστανιώτη. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500
ευρώ.
5. Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της φιλαναγνωσίας σε παιδιά
και νέους, το οποίο εκπόνησε και εφάρμοσε σχολείο, βιβλιοθήκη, άλλος 125 
φορέας ή φυσικό πρόσωπο:  Απονέμεται στο  Διεθνές Κέντρο Συγγρα- ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
φέων και Μεταφραστών Ρόδου για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Βιβλιο-
6. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη ή άλλο φορέα που καλλιεργεί τη Φιλα-
ναγνωσία μέσω της τεχνολογίας και του διαδικτύου, προς τιμήν του Κυ-
ριάκου Παπαδόπουλου: Απονέμεται στον Κώστα Πανούση, εκπαιδευτι-
κό στο Πειραματικό Σχολείο Αθηνών για το πρόγραμμα «Ανοιχτή τάξη»
και την προώθηση της Φιλαναγνωσίας.  Αθλοθέτης: Εκδόσεις Παπαδό-
πουλος. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.
7. Βραβείο σε  Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων μαθητών Δημοτικού Σχο-
λείου, Γυμνασίου ή Λυκείου, που με τις δραστηριότητές του προωθεί την
Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία, προς τιμήν της Μαίρης Κωνστανταροπού-
λου: Απονέμεται στον Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του 4ου Νηπια-
γωγείου Κισσάμου Χανίων. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Μίνωας. Έπαθλο: Βι-
βλία αξίας 300 ευρώ.
8. Βραβείο σε βιβλιοθηκονόμο που προωθεί συστηματικά και αποτελεσμα-
τικά την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία και την καλλιέργεια της Φιλανα-
γνωσίας: Απονέμεται  στην Παναγιώτα Δεδετζή,  βιβλιοθηκονόμο στη
Λασκαρίδειο Βιβλιοθήκη. Αθλοθέτης: Εκδόσεις Λιβάνη. Έπαθλο: Βιβλία
αξίας 500 ευρώ.
9. Βραβείο σε  σχολικό-μαθητικό έντυπο  το οποίο καλλιεργεί τη Φιλανα-
 γνωσία και προωθεί την ανάγνωση Παιδικής Λογοτεχνίας: Απονέμεται
στη σχολική εφημερίδα Στη διαπασών του Μουσικού Σχολείου Πρέβε-
ζας (Υπεύθυνη: Έλλη Σιαπανίδου). Αθλοθέτης: Μεταίχμιο. Έπαθλο: Βι-
βλία αξίας 300 ευρώ.
10. Βραβείο σε Δήμο στον οποίο λειτουργούν με επιτυχία προγράμματα καλ-
λιέργειας της Φιλαναγνωσίας και δημιουργίας διά βίου αναγνωστών:
Απονέμεται στον Δήμο  Kαλλιθέας  για το πρόγραμμα «Κάθε σχολείο
και βιβλιοθήκη». Αθλοθέτης: Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη της Νομικής
Βιβλιοθήκης. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.
11. Βραβείο «Πάνος Αλέφαντος» σε Εθελοντή, που με τη δράση του προωθεί
τη Φιλαναγνωσία: Απονέμεται στη Μαίρη Σαμπάνη, για την εθελοντική
της προσφορά στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αυλώνα «Δημήτρης Λιακού-
ρης». Αθλοθέτης: Εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη. Έπαθλο: Βιβλία
αξίας 300 ευρώ.
 126 Βραβεία σε δημιουργούς
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
1. Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου» σε συγγραφέα βιβλίου αφήγησης βραχείας
φόρμας για παιδιά: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στον Βαγγέλη Ηλιόπου-
λο για το βιβλίο Μεγαλώνω τη γιαγιά μου (Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη
της Νομικής Βιβλιοθήκης).
2. Βραβείο σε εικονογράφο και σε συγγραφέα εικονοβιβλίου (Picture Book)
για την εικονογράφηση και για το κείμενο:  Απονέμεται κατά πλειοψη-
φία  στην Ίριδα Σαμαρτζή (εικονογράφηση) και στην Αργυρώ Πιπίνη
(συγγραφή) για το βιβλίο Καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας, άνοιξη, κα-
λοκαίρι… (εκδόσεις Πατάκη).
3. Βραβείο  σε εικονογράφο για την  εικονογράφηση βιβλίου με εικόνες για
παιδιά και νέους (εκτός Εικονοβιβλίων – Picture Book): Απονέμεται κατά
πλειοψηφία  στη Διατσέντα Παρίση για την εικονογράφηση του βιβλί-
ου Δέκα μάγισσες κακές, φοβερές και τρομερές, των Αναστασίας Αγρα-
φιώτη και Ρούλας Παπανικολάου (εκδόσεις Διά Βίου).
4. Βραβείο «Φανή Αποστολίδου» σε συγγραφέα εκτενούς αφηγήματος, για
παιδιά μεγάλων τάξεων Δημοτικού και Γυμνασίου: Απονέμεται κατά πλει-
οψηφία στη Μαρία Παπαγιάννη για το βιβλίο Παπούτσια με φτερά (εκ-
δόσεις Πατάκη).
5. Βραβείο σε συγγραφέα εφηβικού-νεανικού βιβλίου για εφήβους και νέους:  μη χρονιά τα έργα τους για τους διαγωνισμούς του Ελληνικού Τμήματος της
Απονέμεται κατά πλειοψηφία στην Αλεξάνδρα Μητσιάλη για το βιβλίο Ξυ-
πόλυτοι ήρωες (εκδόσεις Πατάκη).
6. Βραβείο «Βίτω Αγγελοπούλου» σε συγγραφέα βιβλίου με πληροφοριακά
κείμενα (γνώσεων) για παιδιά: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στη Μαρίζα
Ντεκάστρο για το βιβλίο Με τους ζωγράφους της Πινακοθήκης Αβέρωφ
– Οδηγός για νέους ( Ίδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα).
7. Βραβείο σε ξένο συγγραφέα, έλληνα εκδότη και μεταφραστή βιβλίου μετα-
φρασμένου στα ελληνικά, για παιδιά ή νέους: Απονέμεται κατά πλειοψη-
φία στους Τζον Μπόιν (συγγραφή), Πετρούλα Γαβριηλίδου (μετάφραση)
και στις εκδόσεις Ψυχογιός για το βιβλίο Το αγόρι στην κορυφή του βου-
νού.
8. Βραβείο «Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου» σε  πρωτοεμφανιζόμενο
συγγραφέα βιβλίου για παιδιά ή νέους: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στην
Άννα Δάρτζαλη για το βιβλίο Όταν η μαμά μου είπε ψέματα (εκδόσεις
Λιβάνη).
Από το σύνολο των βιβλίων που κατατέθηκαν προς κρίση, η επιτροπή απο-
νέμει «Βραβείο σε Εικονογράφο ή Art Director» για το εξώφυλλο ελληνικού
παιδικού και νεανικού βιβλίου στους  Απόστολο Βέττα (εικονογράφηση),
Σάκη Γεωργιάδη και Εριφύλη Αράπογλου (σχεδιασμός-σελιδοποίηση) για 127 
το εξώφυλλο του βιβλίου Ιζαντόρα Ντακ (συγγραφή: Στέλλα Μιχαηλίδου, ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
εκδόσεις Καλειδοσκόπιο).
Την ενδεκαμελή Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Γιάννης Σ. Παπαδάτος (πρόεδρος,
του οποίου η σύντομη ομιλία κατά την τελετή απονομής δημοσιεύεται στο
παρόν τεύχος, σσ. 12-14), Φιλομήλα Βακάλη-Συρογιαννοπούλου, Μαρία Δε-
λάκη, Αρετή Καράμπελα, Πόπη Κασσωτάκη-Ψαρουδάκη, Χρύσα Κουράκη,
Μαρία Κουρκουμέλη, Κωστής Μακρής, Φωτεινή Μπαλαγιάννη, Αθηνά Μπί-
νιου, Δημήτρης Πολίτης.
Το σκεπτικό βράβευσης των δημιουργών που διακρίθηκαν για όλες τις κα-
τηγορίες αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ:
www.greekibby.gr
Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ ευχαριστεί θερ-
μά τους εκδότες, χορηγούς και αθλοθέτες των βραβείων για την έμπρακτη
στήριξή τους, τη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» και
τον Σύλλογο «Οι Φίλοι της Μουσικής» για τη συνδιοργάνωση της εκδή-
λωσης, την ΕΝ.ΕΛ.ΒΙ. και την Εταιρεία Συγγραφέων για τη συνεργασία, το
ΥΠ.Π.Ε.Θ., το ΥΠ.ΠΟ.Α., τον Δήμο Αθηναίων, την Εθνική Βιβλιοθήκη της
Ελλάδος, τον Δήμο Θεσσαλονίκης και την Unesco, που έθεσαν την εκδήλω-
ση υπό την αιγίδα τους, τους δημιουργούς που εμπιστεύθηκαν για μία ακό-
ΙΒΒΥ και όλους όσοι τίμησαν με την παρουσία τους τη γιορτή και την έναρξη
των εκδηλώσεων για την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου.

2Ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΑΙ∆ΙΚΟΥ & ΕΦΗΒΙΚΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΥ ΒΟΛΟΥ
Δημήτρης Κάσσαρης
Συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας, τραγουδοποιός
Είναι τιμή για μια πόλη να φιλοξενεί πολιτιστικές δράσεις, να γίνονται σε αυ-
τήν δημιουργικές εκδηλώσεις που απευθύνονται και προσφέρονται ελεύθερα
στον κόσμο. Ειδικά όταν στις δράσεις αυτές περιλαμβάνεται ένα φεστιβάλ
βιβλίου, το οποίο μάλιστα απευθύνεται και προσφέρεται απλόχερα σε μικρά
παιδιά, σε νέους και σε γονείς, τότε αποκτά μεγαλύτερη σημασία για την πόλη
και γενικά για τον πολιτισμό μας.
Το Φεστιβάλ Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου, που έλαβε χώρα στην πόλη
του Βόλου για δεύτερη χρονιά με επιτυχία και με μεγάλη προσέλευση επι-
σκεπτών, τιμά τους διοργανωτές που το οραματίσθηκαν, το σχεδίασαν και το
 128
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
πραγματοποίησαν, δηλαδή την Ένωση Συλλόγων Γονέων & Κηδεμόνων Πρω-
τοβάθμιας & Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βόλου. Η ανάγκη για τη δημιουρ-
γία μιας τόσο σπουδαίας διοργάνωσης με θέμα το παιδί και το βιβλίο δείχνει
την ανησυχία και την έγνοια των πνευματικών ανθρώπων της πόλης –δασκά-
λων, εκπαιδευτικών, γονέων, και όχι μόνο– για το σήμερα και το αύριο των
παιδιών της.
Το Φεστιβάλ Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου κράτησε τέσσερις δημιουργι-
κές ημέρες (6-9 Απριλίου) στο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Ιωνίας, με ένα πλού-
σιο και γεμάτο πρόγραμμα όπου συμμετείχαν 75 συγγραφείς και 40 εκδοτικοί
οίκοι, και λειτούργησαν 86 διαδραστικά εργαστήρια που απευθύνονταν σε
παιδιά όλων των τάξεων του Δημοτικού, σε εφήβους και σε ενήλικες. Υπήρ-
ξαν ακόμη δράσεις και εργαστήρια γραφής για εκπαιδευτικούς, δημιουργική
γραφή στην τάξη, δράσεις για γονείς και μαθητές Λυκείου, διαλέξεις και σεμι-
νάρια για την τέχνη της μυθοπλασίας, παραμυθάδες τραγουδοποιοί, μουσικές
δράσεις μέσα από το λαϊκό παραμύθι αλλά και δράσεις για κωφά παιδιά και με
αναπηρία όρασης, και πολλά άλλα με άξονα την παιδική λογοτεχνία.
Στην όλη προσπάθεια συνέβαλε αποτελεσματικά, δημιουργικά και δυνα-
μικά, με το ήθος που τον διακρίνει, ο συγγραφέας-φιλόλογος κ. Διονύσης
Λεϊμονής. Αγαπημένος φίλος των παιδιών και των συγγραφέων ο Διονύσης,
σίγουρα ο πλέον κατάλληλος για τούτη τη δουλειά, εδώ και χρόνια προσφέ-
ρει σημαντικό έργο στην πόλη με ενεργό δράση, μέσα από την αγάπη του για
το βιβλίο, διδάσκοντας, συγγράφοντας και παρουσιάζοντας βιβλία και συγ-
γραφείς μέσα από την εκπομπή του «Μιλάμε για το βιβλίο» στο Ράδιο 1 Μα-
γνησία News. Σχολιάζοντας την προσπάθειά του, η συγγραφέας κυρία Λότη
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου είπε: «Κατάφερες το ακατόρθωτο: ξεσήκωσες
τους φορείς μιας ολόκληρης πόλης και τους έκανες να ενδιαφερθούν έμπρα-
κτα για το παιδικό βιβλίο. Άθλος!»
Όλοι οι συμμετέχοντες επέδειξαν θαυμαστή ομοψυχία, τάξη και οργανω-
τικότητα. Τα βιβλιοπωλεία στα οποία συναντήθηκαν οι συγγραφείς με τους
ενδιαφερομένους σίγουρα σημείωσαν αξιόλογες πωλήσεις. Ο πρόεδρος κ.
Κουτσερής και τα μέλη του Δ.Σ. της Ένωσης Συλλόγων Γονέων Βόλου βοή-
129 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
θησαν ενεργά λειτουργώντας ως ο σύνδεσμος των παιδιών με τα βιβλία των
συγγραφέων. Αξίζει να μνημονεύσουμε την ωραία συναυλία από τους σπου-
δαστές του Ωδείου στο Θέατρο του Πολιτιστικού Κέντρου Νέας Ιωνίας, την
ομάδα εθελοντών που συνέβαλε στην ασφαλή διεξαγωγή των εκδηλώσεων,
την απλόχερη φιλοξενία στις Ολυμπιακές εγκαταστάσεις, τα δώρα και τον
πλούσιο μπουφέ με κρασί και ευχάριστη συζήτηση γύρω από τις ανησυχίες
μας στο τέλος της βραδιάς.
Σε προσωπικό επίπεδο, μεγάλη τιμή συνιστά η πρόταση που μου έγινε
από την Ένωση Συλλόγων Γονέων & Κηδεμόνων και από τον Διονύση Λεϊμο-
νή, με τη στήριξη των εκδόσεων Καλέντης, να συμμετάσχω κι εγώ με δράση
μου στο 2ο Φεστιβάλ, με αφορμή το εικονογραφημένο βιβλίο μου Το χειμωνό-
σπιτο. Σε μια κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα του Πολιτιστικού Κέντρου
Νέας Ιωνίας, μου δόθηκε η ευκαιρία να επικοινωνήσω δημιουργικά με πολλά
παιδιά, με γονείς και με δασκάλους. Επίσης, μου δόθηκε η ευκαιρία να συνα-
ντηθώ τόσο με παλιούς και καταξιωμένους συγγραφείς όσο και με νεότερους
συγγραφείς και εικονογράφους.
Ευχόμαστε την ακόμη πιο επιτυχημένη συνέχιση του εγχειρήματος το επό-
μενο έτος, στο 3ο Φεστιβάλ, με ακόμη περισσότερη και ουσιαστικότερη συμ-
βολή όλων μας. Όπως πολύ σωστά επεσήμανε ο υπεύθυνος επιμελητής του
προγράμματος: «Περισσότερο συνειδητοποιημένα και λιγότερο ατομικιστικά».
Μακάρι την επιτυχία αυτή του Βόλου να μιμηθούν και άλλες πόλεις. Οι συγ-
γραφείς και οι δημιουργοί είμαστε εδώ. Καλή και γόνιμη συνέχεια σε όλους
μας!
Μ. Παρασκευή, 14 Απριλίου 2017
 ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ
Βίκυ Μπαλωμένου

Το πρώτο Μουσείο Παραμυθιού άνοιξε τις πύλες του στην Κύπρο, στις 23 Φε-
βρουαρίου του 2017. Τα εγκαίνια τέλεσε ο υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού
Δρ Κώστας Καδής. Ιδρυτές του Μουσείου είναι η συστημική ψυχοθεραπεύ-
τρια Βίκυ Μπαλωμένου και ο επιχειρηματίας Φώτης Κακογιάννης.

 130
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Τα βιβλία αλλάζουν κλίμακα, υφή, διαδραστική μορφή: βιβλία τρίμετρα
131 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
που κρύβουν πορτούλες είναι αφιερωμένα στις «Μεγάλες Μορφές» του παρα-
μυθιού, άλλα πετούν, άλλα ταξινομούνται σε βιβλιοθήκη που είναι φόντο για
εικονογραφήσεις παραμυθιών, άλλα είναι ενσωματωμένα σε μεγαλύτερα εκ-
θέματα, εμπλουτίζοντας τον διαδραστικό χαρακτήρα αυτών των εκθεμάτων.

Η κόκκινη κλωστή της προφορικής παράδοσης ξετυλίγεται στο Μουσείο

Παραμυθιού. Τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι συναντούν τον γραπτό
λόγο της παιδικής λογοτεχνίας και προσκαλούν μικρούς και μεγάλους σε ένα
μαγικό ταξίδι στον πολιτισμό και την παράδοση. Βασικοί στόχοι του Μουσεί-
ου είναι η διάσωση και διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς, που περιλαμ-
βάνει παραμύθια, θρύλους, μύθους και παραδόσεις από την Κύπρο και την
Ελλάδα, η ανάδειξη της οικουμενικότητας των παραμυθιών, η γνωριμία με
άλλους πολιτισμούς μέσα από τα παραμύθια τους και η ανάπτυξη της φιλα-
ναγνωσίας.
Ο νοηματικός άξονας του Μουσείου
περιστρέφεται γύρω από τα κύρια χαρα-
κτηριστικά των παραμυθιών (η αλλοί-
ωση του χρόνου, η εναλλαγή κλίμακας,
η οικουμενικότητά τους) και τα εκφρά-
ζει τρισδιάστατα, παίζοντας με αυτά τα
στοιχεία και αναπτύσσοντας, πρωτότυ-
πα και απρόσμενα, την ιδέα της «μαγι-
κής βιβλιοθήκης».
 132
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Μέσω της μαγικής βιβλιοθήκης ταξιδεύουμε στα επιμέρους δωμάτια της
κύριας γαλαρίας και οι επισκέπτες μεταφέρονται από το γενικό στο συγκεκρι-
μένο, από την τεράστια κλίμακα στην ανθρώπινη. Τα επιμέρους αυτά δωμάτια
είναι σχεδιασμένα να φιλοξενούν διαφορετικές δραστηριότητες που μπορούν
να διεξάγονται ταυτόχρονα και ανεξάρτητα η μία από την άλλη: δημιουργική
γραφή, ακουστικά εκθέματα με θέμα την αφήγηση λαϊκών παραμυθιών, μαγει-
ρική βασισμένη στα παραμύθια, αφήγηση και δραστηριότητες βασισμένες σε
βιβλία παιδικής λογοτεχνίας, παιχνίδια με τα Μαγικά Αντικείμενα, περιήγηση
στο Μαγεμένο Δάσος μέσω της Ντουλάπας της Νάρνια, θεατρικό παιχνίδι και
μουσική, εικαστικές δραστηριότητες, μελέτη των αρχείων του Μουσείου.  και σε όσους αγαπούν τον κόσμο του παραμυθιού και της αφήγησης.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν το υψηλότερο επίπεδο πληροφοριών και
σχεδιασμού σε έναν χώρο που έχει σχεδιαστεί σε πολλαπλά επίπεδα. Σε άλλο
στρώμα ή επίπεδο πληροφοριών υπάρχουν οι Παραμυθοσυσκευές: ο Φωνο-
γρίφος, που επιτρέπει στους επισκέπτες γυρίζοντας έναν δίσκο γραμμοφώνου
να ξεκινούν τον παν-μουσειακό γρίφο το Παραμυθοπαράθυρο, που φιλοξενεί
παιχνίδια δημιουργικής γραφής βασισμένα στις 31 λειτουργίες των παραμυ-
θιών του ακαδημαϊκού και λαογράφου Vladimir Propp ο Παραμυθογράφος,
που γυρίζοντας γρανάζια επιτρέπει τη δημιουργία πολλαπλών παραμυθιών
το τηλέμυθο, ένα παλιό τηλέφωνο όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να ακούει
τα «Παραμύθια από το τηλέφωνο» του Ροντάρι το Βιβλιοκίνητο, ένα μεγάλο
ντουλάπι σε μορφή βιβλίου που κινείται με ρόδες και που φιλοξενεί ένα βιβλίο
παιδικής λογοτεχνίας καθώς και δημιουργικές δραστηριότητες για αυτό το
βιβλίο.
Στο Μουσείο Παραμυθιού μικροί και μεγάλοι μπορούν να εξερευνήσουν
το Παραμύθι μέσα από διαδραστικά εκθέματα, να θαυμάσουν σπάνια βιβλία
133 
ΤΕΥΧΟΣ 123 / 2017
και έργα τέχνης που είναι εμπνευσμένα από τα παραμύθια και να μελετήσουν
τη συλλογή βιβλίων που φιλοξενεί το Μελετητήριο.
Το Μουσείο έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές
ομάδες επισκεπτών: μικρούς και μεγάλους, οικογένειες, σχολεία, περιηγητές
και ντόπιους. Όλες οι πληροφορίες αναγράφονται στα ελληνικά και στα αγ-
γλικά.
Στο Μουσείο διοργανώνονται αφηγήσεις παραμυθιών, θεματικές εκθέσεις,
γίνονται αφιερώματα σε συγγραφείς και εικονογράφους, και εκπαιδευτικά
προγράμματα που απευθύνονται στα παιδιά, στην οικογένεια, στα σχολεία
Αυτό το διάστημα, στο Μουσείο προσφέρεται το θεατροπαιδαγωγικό πρό-
γραμμα «Κόκκινη κλωστή δεμένη…», το οποίο βασίζεται σε τέσσερα λαϊκά
παραμύθια (από την Κύπρο, την Ταϊβάν, την Κίνα και τη Σκωτία) και απευθύ-
νεται σε μαθητές 5-12 ετών. Επίσης το Μουσείο σε συνεργασία με το Συστη-
μικό Ινστιτούτο Κύπρου προσφέρει το πρόγραμμα «Η Αλίκη στη χώρα των
συναισθημάτων», ένα πρόγραμμα ενδυνάμωσης της ψυχικής ανθεκτικότητας
και της αυτοεκτίμησης των παιδιών.
Το Μουσείο σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τη μουσειογράφο Αντιγό-
νη Μιχαηλίδου και μια μεγάλη ομάδα συνεργατών και εθελοντών. Ανάμεσά
τους η ερευνήτρια Εμμανουέλλα Κατρινάκη, η ζωγράφος-εικονογράφος Έφη
Λαδά, η επιμελήτρια Δρ Μαρία Μιχαηλίδου, η γραφίστρια Άσπα Ξιδέα, κ.ά.
Το Μουσείο Παραμυθιού αποτελεί προέκταση των εργασιών του Συστημι-
κού Ινστιτούτου Κύπρου, ενός εκπαιδευτικού Κέντρου συστημικών εφαρμο-
γών και συστημικής οικογενειακής ψυχοθεραπείας, που βρίσκεται στην οδό
Γρανικού 32, στην περιοχή Πύλης Πάφου της παλιάς Λευκωσίας.
 ΠΡΟ∆ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη
της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα
με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση.
Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με
τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε:
α) Eλένη Βαζούρα (evazoura@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@gmail.
com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr).
Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις
ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μετα-
μόρφωση Αττικής.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.
Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης  θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά:
• Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14ʹ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2
στίχων (αράδων).
• Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12ʹ).
Τα βιβλία που πρέπει να υπάρχουν
 134 • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. σε κάθε βιβλιοθήκη! 
∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω,
και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως  στοιχισμένο ως εξής:
• Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12ʹ (για το κείμενο).
• Διάστιχο: μονό.
• Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και:  ‘’ για όρους, κ.λπ.
• Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν
στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12ʹ bold.
Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές
Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας  παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφω-
να με την American Psychological Association  (4η έκδοση).
Αναφορά σε άρθρα περιοδικών:
Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for inter-
group behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.
Αναφορά σε βιβλίο:
Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA:
Stanford University Press.
Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου:
Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and
ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic
inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger.
Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές:
Άρθρο σε περιοδικό:
Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-pre-
sentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2,
1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm Διαβά Z ου με μαζί!
w w w . p s i c h o g i o s . g r

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
 Οι ∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ
είναι το περιοδικό που ασχολείται
με τη θεωρητική θεμελίωση
της Παιδικής Λογοτεχνίας,
την παρουσίαση παιδικών βιβλίων,
την πληροφόρηση γύρω από
την κίνηση των παιδικών βιβλίων
καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας
και τις εφαρμογές στο σχολείο.

 Ενδιαφέρει:
εκπαιδευτικούς
γονείς
εικονογράφους
βιβλιοθηκάριους
εκδότες
παιδοψυχολόγους ’
w w w . p s i c h o g i o ερευνητές
s . g r

σπουδαστές
PSICHOGIOS Publications και γενικά w si o ch
w w w . p s i c h o όσους
g i o sενδιαφέρονται
. g r

για τα παιδικά βιβλία.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

PSICHOGIOS Publications or r i gr rship

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Διαβά Z ου με μαζί!
w w w . p s i c h o g i o s . g r