37e NATIONALE SCHEIKUNDE OLYMPIADE

8 - 15 juni 2016

Theorieboek

ALGEMENE CHEMIE
FYSISCHE CHEMIE
ORGANISCHE CHEMIE
MACROMOLECULEN
INSTRUMENTELE ANALYSE
© Instituut voor Leerplanontwikkeling, Enschede 2008

Uitsluitend voor intern gebruik is het scholen toegestaan teksten/materiaal uit deze publicatie te
kopiëren

Samenstelling
Stichting Scheikundeolympiade
drs. P.A.M. de Groot
Gemeentelijk Gymnasium Hilversum

Druk Instituut voor Leerplanontwikkeling SLO

Datum: Enschede, maart 2008
Kenmerk: KC\523004\D\01-015
Oplaag: 100 ex
1. ALGEMENE CHEMIE ............................................................................................................................... 5
1.1. LEWISFORMULES EN VSEPR.................................................................................................................. 7
1.1.1. Lewisformule................................................................................................................................. 7
1.1.2. VSEPR........................................................................................................................................... 8
1.1.3. HSAB .......................................................................................................................................... 10
1.2. BOLSTAPELINGEN................................................................................................................................. 11
1.2.1. Inleiding ...................................................................................................................................... 11
1.2.2. Kristalstructuur........................................................................................................................... 11
1.2.3. Gaten in dichtste stapelingen ...................................................................................................... 13
1.2.4. Metalen ....................................................................................................................................... 14
1.2.5. Straalverhouding, algemeen ....................................................................................................... 16
1.2.6. Straalverhouding, voorbeeld....................................................................................................... 17
1.2.7. Pakkingsdichtheid, voorbeeld ..................................................................................................... 17
1.2.8. Overzicht pakkingsdichtheden .................................................................................................... 17
1.2.9. Röntgenstraalverstrooiing .......................................................................................................... 18
1.2.10. Millerindices ............................................................................................................................... 19
1.2.11. Het HSAB-concept ...................................................................................................................... 20
1.3. KWANTUMTHEORIE (GOLFMECHANICA) ............................................................................................... 21
1.3.1. Inleiding ...................................................................................................................................... 21
1.3.2. Enkele principes van de kwantummechanica .............................................................................. 21
1.3.3. Atoomorbitalen ........................................................................................................................... 26
1.3.4. Superpositiebeginsel ................................................................................................................... 30
1.4. ALGEMENE GASWET ............................................................................................................................. 35
1.4.1. algemene gaswet ......................................................................................................................... 35
1.5. IONENONDERZOEK ............................................................................................................................... 36
1.5.1. Kationenonderzoek ..................................................................................................................... 36
1.5.2. Anionenonderzoek ....................................................................................................................... 37
2. FYSISCHE CHEMIE ................................................................................................................................ 39
2.1. SAMENGESTELDE EVENWICHTEN ......................................................................................................... 41
2.1.1. Algemeen..................................................................................................................................... 41
2.1.2. Meerbasische zuren I .................................................................................................................. 41
2.1.3. Meerbasische zuren II ................................................................................................................. 42
2.1.4. Metaalcomplexen ........................................................................................................................ 46
2.2. THERMODYNAMICA.............................................................................................................................. 48
2.2.1. Enthalpie ..................................................................................................................................... 48
2.2.2. Entropie ...................................................................................................................................... 48
2.2.3. Gibbsenergie ............................................................................................................................... 48
2.2.4. Evenwichtsconstante ................................................................................................................... 49
2.2.5. Elektrische arbeid ....................................................................................................................... 50
2.2.6. Diagrammen van potentiaalgegevens. ........................................................................................ 50
2.2.7. Nernst en evenwichtsconstante. .................................................................................................. 52
2.3. KINETIEK.............................................................................................................................................. 53
2.3.1. Snelheidsvergelijkingen .............................................................................................................. 53
2.3.2. Steady-state model ...................................................................................................................... 54
2.3.3. Michaelis Menten ........................................................................................................................ 55
2.3.4. Vergelijking van Arrhenius ......................................................................................................... 56
2.3.5. Methoden van snelheidsmeting ................................................................................................... 56
3. ORGANISCHE CHEMIE ......................................................................................................................... 57
3.1. NAAMGEVING ...................................................................................................................................... 59
3.1.1. Alkanen en derivaten .................................................................................................................. 59
3.1.2. Alkenen en derivaten ................................................................................................................... 59
3.1.3. Overige ....................................................................................................................................... 60
3.2. STEREOISOMERIE ................................................................................................................................. 62
3.2.1. Overzicht stereoisomerie ............................................................................................................ 62
3.2.2. Conformatie-isomeren/conformeren ........................................................................................... 63
3.2.3. Prioriteitenregel.......................................................................................................................... 64
3.2.4. Fischerprojectie .......................................................................................................................... 64

3
 3.2.5. Starre systemen ........................................................................................................................... 65
3.2.6. Optische isomerie ....................................................................................................................... 66
3.3. REACTIEMECHANISMEN ....................................................................................................................... 68
3.3.1. Substitutie, nucleofiel .................................................................................................................. 68
3.3.2. Substitutie bij aromaten, elektrofiel en nucleofiel ....................................................................... 69
3.3.3. Substitutie, radicaal .................................................................................................................... 71
3.3.4. Eliminatie .................................................................................................................................... 71
3.3.5. Additie, elektrofiel en radicaal ................................................................................................... 72
3.3.6. Hoe maak je elektrofielen geschikt voor SE2?............................................................................. 73
3.4. REACTIES, CONCREET ........................................................................................................................... 74
3.4.1. Additiereacties ............................................................................................................................ 74
3.4.2. Reacties van carbonylverbindingen ............................................................................................ 75
3.4.3. Nucleofiele addities..................................................................................................................... 76
3.4.4. Dehydratatie van alkanolen ........................................................................................................ 77
3.4.5. Pericyclische processen .............................................................................................................. 78
3.5. AROMATISCHE VERBINDINGEN EN AROMATICITEIT .............................................................................. 81
3.5.1. Beschrijving van benzeen ............................................................................................................ 81
3.5.2. De definities: ............................................................................................................................... 84
3.5.3. Bewijs voor elektronendelokalisatie in aromatische verbindingen. ............................................ 85
4. MACROMOLECULEN ............................................................................................................................ 91
4.1. AMINOZUREN EN PEPTIDEN .................................................................................................................. 93
4.1.1. Eigenschappen van een -aminozuur ......................................................................................... 93
4.1.2. Indeling van de aminozuren ........................................................................................................ 94
4.1.3. Peptidebinding en peptide........................................................................................................... 95
4.1.4. De zwavelbrug ............................................................................................................................ 95
4.1.5. Koolhydraten .............................................................................................................................. 96
4.1.6. Overzicht van suikers .................................................................................................................. 96
4.1.7. Projecties van Fischer, Tollens en Haworth ............................................................................... 97
4.1.8. Suiker nomenclatuur ................................................................................................................... 97
4.1.9. Reductie ...................................................................................................................................... 98
5. INSTRUMENTELE ANALYSE ............................................................................................................... 99
5.1. INSTRUMENTELE ANALYSE ................................................................................................................. 101
5.1.1. Spectrometrie, algemeen ........................................................................................................... 101
5.1.2. Spectroscopische technieken en eenheden ................................................................................ 102
5.2. NMR-SPECTROMETRIE ....................................................................................................................... 105
5.2.1. Inleiding .................................................................................................................................... 105
5.2.2. Chemische verschuiving............................................................................................................ 106
5.2.3. Spin-spinkoppeling.................................................................................................................... 107
5.2.4. ........................................................................................................................................................... 107
5.2.5. Piekoppervlak ........................................................................................................................... 108
5.2.6. Kernspinresonantie van 13C (13C-NMR) ................................................................................... 108

4
1. Algemene Chemie
 1.1. Lewisformules en VSEPR
Een Lewisformule (elektronenformule) geeft de verdeling van alle valentie-elektronen in een deeltje
weer. Bindende paren worden meestal met een streepje aangegeven en niet-bindende met puntjes.

1.1.1. Lewisformule
1. Tel het totaal aantal valentie-elektronen (a).
2. Tel het totale tekort aan elektronen (b), dus het totale aantal elektronen dat nog nodig is voor een
edelgasconfiguratie rond elk atoom. Dit tekort is het aantal elektronen in bindende elektronenparen.
Het verschil tussen (a) en (b) is het aantal elektronen in niet-bindende elektronenparen.
3. Reken per atoom de formele lading uit. Deze formele lading vind je door per atoom het netto aantal
valentie-elektronen te tellen (= aantal bindende elektronenparen  1 + aantal niet-bindende
elektronenparen  2). De formele lading is dan gelijk aan:
het aantal valentieelektronen in het ongebonden atoom minus dit netto aantal.
4. Probeer deze formele ladingen zo klein mogelijk te houden door verschuiven van een of meer
elektronenparen. Houd hierbij rekening met het feit dat atomen vanaf de 3e periode in het periodiek
systeem (in het bijzonder P en S) meer dan vier elektronenparen om zich heen mogen hebben. B
heeft dikwijls maar drie elektronenparen.
5. Het centrale atoom is meestal het minst elektronegatief: de meest-elektronegatieve atomen (en de
atomen met maar een binding) zitten dus aan de buitenkant.
Voorbeelden
 H2SO4
totaal valentie-elektronen: 2·1 + 5·6 = 32
tekort aan val.elektronen: 2·1 + 5·2 = 12; 6 bindende paren
20; 10 niet-bindende paren
O O
H O2 S O H wordt (regel 4) H O S O H
O O

 NO3
totaal valentieelektronen: 5 + 3·6 + 1 = 24
tekort aan val.elektronen: 3 + 3·2 – 1 = 8; 4 bindende paren
16; 8 niet-bindende paren
Bij nitraat is er geen herschikking van elektronenparen mogelijk om kleinere formele ladingen te
krijgen. Wel kun je nog twee andere gelijkwaardige elektronenformules tekenen. De werkelijke
structuur ligt midden tussen deze grensstructuren; men spreekt van mesomerie. Drie paren elektronen
hebben in de grensstructuren geen vaste plaats. Ze zijn gedelokaliseerd. Alle NO-bindingen zijn
gelijkwaardig met een bindingsgetal van 4/3. Het bindingsgetal is het aantal bindende elektronenparen
van een atoom in een deeltje.
O F F
N B wordt B
O O F F F F
 BF3
totaal valentieelektronen: 3 + 3·7 = 24
tekort aan val.elektronen: 5 + 3·1 = 8; 4 bindende
16; 8 niet-bindende paren
Herschikken levert hier een centraal B-atoom met slechts drie bindingen.

Theorie NSO 2008 7

 1.1.2. VSEPR
De afstoting tussen de elektronenparen in de valentieschil (valence shell elektron pair repulsion),
VSEPR draagt bij tot de ruimtelijke vorm, de geometrie van een atoom.
1.1.2.1. Geometrie van een atoom
 Zorg voor een minimale afstoting tussen de paren elektronen (bindend- en niet-bindend).
 Het aantal elektronenrichtingen rond elk atoom levert de juiste geometrie. (Tabel 1 en figuur 1). Elke
afzonderlijke binding of niet-bindend paar vormt een richting.
Tabel 1 Aantal elektronenrichtingen en hybridisatie/geometrie

omringing hoek hybridisatie basisgeometrie,

2 180 sp lineair
3 120 sp2 trigonaal
4 109,5 sp3 tetraëdrisch
4 90 dsp2 vierkant
5 90,120 dsp3 trigonaal bipiramidaal
6 90 d2sp3 octaëdrisch
7 90,108 d3sp3 pentagonaal bipiramidaal
figuur 1 Omringing en ruimtelijkheid

lineair trigonaal tetraëdrisch trigonaal octaëdrisch

bipiramidaal
180 120 109,5 90, 120 en 180 90 en 180
 Er treedt soms een verstoring op van de ideale geometrie.
- Niet alle elektronenrichtingen nemen evenveel ruimte in:
niet-bindend elektronenpaar > 3-voudige- > 2-voudige- > enkele binding
- De dikste elektronenwolken gaan op de royaalste plaatsen zitten. Bv. niet-bindend paar of
meervoudige bindingen in t.b.p. op equatoriale positie. Elektronegatieve substituenten (met dunne
elektronenwolk) hebben een voorkeur voor een axiale positie. Bij een octaëdrische omringing komen
twee niet-bindende elektronenparen in een transpositie.
- Grotere elektronegativiteit van de liganden zorgt voor versmalling van de elektronenwolken bij het
centrale atoom, waardoor de onderlinge afstoting minder wordt en de bindingshoek dus kleiner:
FNF-hoek in NF3 < HNH-hoek in NH3
- Hoe groter het centrale atoom, des te minder onderlinge afstoting: HPH-hoek in PH3 < HNH-hoek in
NH3.
- Voor de geometrie van een molecuul kijken we alleen naar de geometrie van de bindende
elektronenparen, dus naar de onderlinge posities van de atomen (kernen).

Theorie NSO 2008 8

1.1.2.2. Geometrie van een molecuul
Een overzicht van alle mogelijke molecuulgeometrieën vind je in figuur 2.
figuur 2 Overzicht ruimtelijke vormen

Theorie NSO 2008 9

1.1.3. HSAB
Het HSAB-concept, ook wel HSAB-theorie genoemd, wordt in de chemie veel gebruikt om de
stabiliteit van verbindingen, reactieroutes enz. te verklaren.
HSAB is het acroniem voor harde en zachte zuren(hard soft acid base) en basen. De theorie wijst de
termen 'hard' of 'zacht' en 'zuur' of 'base'1 toe aan chemische stoffen of deeltjes. 'Hard' is van
toepassing op deeltjes die klein zijn, een hoge hebben lading hebben (de hoge lading is hoofdzakelijk
op zuren, in mindere mate op basen van toepassing) en zwak polariseerbaar zijn. 'Zacht' is van
toepassing op deeltjes die groot zijn, een lage lading hebben en sterk polariseerbaar zijn.
Ralph Pearson introduceerde het Harde Zachte Zuur Base concept (HSAB/HZZB) in de vroege jaren
'60 in een poging om de anorganische en organische reactiechemie te verenigen. De theorie wordt
vooral gebruikt in kwalitatieve beschrijvingen van chemische eigenschappen en van factoren die
reacties in een bepaalde richting drijven. Vooral binnen de overgangsmetaalchemie, waar talrijke
experimenten zijn uitgevoerd om de rangorde in termen van hun hardheid en zachtheid bij liganden te
bepalen en bij ionen van een overgangsmetaal.
De HSAB-theorie is ook nuttig in het voorspellen van de producten van metathesereacties.
De uitkomst van deze theorie is dat zachte zuren sneller reageren en sterkere bindingen vormen met
zachte basen, terwijl harde zuren sneller reageren en sterkere bindingen vormen met harde basen,
onder overigens dezelfde omstandigheden.
Harde zuren en basen hebben een lage polariseerbaarheid en een hoge elektronegativiteit. De LUMO-
energie2 van de basen ligt hoog en de HOMO-energie3 van de zuren ligt laag. Voorbeelden van harde
zuren zijn: H+, alkaliionen, Ti4+, Cr3+, Cr6+, BF3. Voorbeelden van harde basen zijn: OH–, F–, Cl–, NH3,
CH3COO–, CO32–.
Zachte zuren en basen hebben een hoge polariseerbaarheid en een lage elektronegativiteit. De HOMO-
energie van de basen ligt hoog en de LUMO-energie van de zuren ligt laag. Voorbeelden van zachte
zuren zijn: CH3Hg+, Pt4+, Pd2+, Ag+, Hg2+, Hg22+, Cd2+, BH3. Voorbeelden van zachte basen zijn: H–,
R3P, SCN–, I–
In het algemeen, reageren zuren en basen het best en is hun interactie het stabielst bij de combinaties
hard-hard (ionogeen karakter) en zacht-zacht (covalent karakter).
Een poging om de 'zachtheid' van een base te kwantificeren is de bepaling van de evenwichtsconstante
voor het volgende evenwicht: BH + CH3Hg+  +
 H + CH3HgB
waarin CH3Hg (methylkwikion) een zeer zacht zuur is en H+ (proton) een hard zuur is, die een
+

competitie aangaan met de te classificeren base B.

1
De termen zuur en base verwijzen naar de definitie volgens Lewis: een zuur is een elektronenpaaracceptor, een
base is een elektronenpaardonor.
2
LUMO: lowest unoccupied molecular orbitaal, laagst onbezette molecuulorbitaal, zie p. 32
3
HOMO: highest occupied molecular orbitaal, hoogst bezette molecuulorbitaal, zie p. 32

Theorie NSO 2008 10

1.2. Bolstapelingen

1.2.1. Inleiding
De thermodynamisch meest stabiele stapelingen die atomen en ionen in vaste stoffen aannemen,
hebben bij de heersende druk en temperatuur een minimale Gibbs vrije-energie (zie pagina 48). In het
algemeen is het moeilijk de Gibbs vrije-energie te berekenen, maar voor ionaire vaste stoffen is het
mogelijk de bijdragen te analyseren in termen van de elektrostatische interacties tussen de ionen.
Deels ligt het probleem bij deze analyse in het feit dat de krachten die de ene structuur bevorderen ten
opzichte van de andere zo nauwkeurig in balans zijn. Ten gevolge hiervan zijn veel kristallijne vaste
stoffen polymorf: ze komen voor in verschillende kristalvormen. Zulke verbindingen ondergaan
faseovergangen naar andere structuren als de temperatuur of druk wordt veranderd. Polymorfie komt
bij elk type vaste stof voor, niet alleen bij ionaire stoffen. Voorbeelden van polymorfie zijn de witte en
rode vorm van het element fosfor en de calciet- en aragonietfase van calciumcarbonaat.

1.2.2. Kristalstructuur
Onze eerste taak is het ontwikkelen van een begrippenkader nodig voor de beschrijving van een
kristalstructuur. We dienen ook methoden te ontwikkelen om eenvoudige modellen van zo’n
regelmatige stapeling, een kristalrooster te maken.
1.2.2.1. Kristalroosters
De structuur van een kristallijne vaste stof kan men het beste bespreken in termen van de eenheidscel.
Een eenheidscel is een stukje van het kristal dat door herhaaldelijk stapelen het hele kristal oplevert
(figuur 3). De gestapelde cellen kunnen uit elkaar verkregen worden door eenvoudige translatie. Dat
wil zeggen dat alle cellen in het hele kristal door verplaatsing zonder rotatie, reflectie of inversie uit
elkaar verkregen kunnen worden. Er is een scala aan mogelijkheden bij het kiezen van een
eenheidscel, zoals het tweedimensionale voorbeeld laat zien, maar in het algemeen verdient het de
voorkeur een cel te kiezen die beschikt over alle symmetrie-elementen van de rangschikking van de
atomen. Zo verdient de eenheidscel in a die de viervoudige rotatieas van de eenheidscel laat zien en de
verschillende spiegelvlakken, de voorkeur boven b, die slechts een enkel spiegelvlak bezit.

figuur 3 Van eenheidscel naar kristalcel

Het patroon van atomen, ionen of moleculen in een kristal wordt voorgesteld door een reeks punten,
rooster genoemd. De roosterpunten hoeven niet noodzakelijk in de kernen van de atomen te liggen,
maar ze geven een gemeenschappelijke positie van een asymmetrische eenheid, ‘het atoom, ion,
molecuul of groep ionen of moleculen’ aan waaruit het feitelijke kristal is opgebouwd. Elk punt in het
rooster geeft de positie van een paar ionen M+ en X aan (de asymmetrische eenheid). Het punt kan
echter liggen op het kation, op het anion of op elk willekeurige positie ten opzichte van een van beide.
De relatieve positie van dit punt is volstrekt willekeurig, maar  eenmaal gekozen  ligt deze vast voor
het hele kristal.

Theorie NSO 2008 11

figuur 4 Roosterpunten: onderlinge posities van asymmetrische eenheid.

De eenheidscel wordt gevormd door de roosterpunten met rechte lijnen te verbinden (figuur 4). Dit
kan ook op een willekeurige manier, als het hele kristal maar opgebouwd kan worden uit eenvoudige
translaties van de eenheidscel. In de praktijk zijn er echter afspraken gemaakt die de keuze wat
systematischer maken.
1.2.2.2. Bolstapelingen
De structuren van veel vaste stoffen kunnen beschreven worden in termen van stapelingen van bollen
die de atomen of ionen voorstellen. Metalen zijn in dit opzicht heel erg simpel omdat (voor
elementaire metalen zoals natrium en ijzer) alle atomen identiek zijn. De vaste stof kan men dan
opgebouwd denken uit bollen van dezelfde afmetingen. Veelal kunnen de atomen zo dicht gestapeld
worden als de geometrie toelaat: zo’n dichtste stapeling treedt op als er geen specifieke bindende
krachten zijn die bijzondere plaatselijke rangschikkingen bevoordelen. Metalen vormen daarom vaak
een dichtste stapeling, een structuur met het minste verlies aan ruimte en met het geometrisch
maximale aantal buren. Dichtste stapelingen zijn gewoonlijk ook uitgangspunt bij het bespreken van
andere stoffen dan metalen en we zullen ze daarom op een algemene manier introduceren. Het
omringingsgetal (coordination number, C.N.) van een atoom is het aantal directe buren van dat atoom
in het rooster. Het omringingsgetal is vaak groot (dikwijls 8 of 12) bij metalen, gemiddeld (4 tot 8) bij
ionaire vaste stoffen en klein voor moleculaire vaste stoffen (1 tot 6). Deze variatie vindt men tot op
zekere hoogte terug in de dichtheden van deze drie soorten vaste stof. Hierbij hebben de stoffen met
het hoogste omringingsgetal de grootste dichtheid. Men neemt aan (maar het is nog niet experimenteel
bewezen) dat alle elementen metalen worden als men de atomen ervan onder zeer hoge druk in een
dichtste stapeling dwingt.
1.2.2.3. De dichtste-bolstapelingen

figuur 5 Translatievectoren

Dichtste stapelingen van identieke bollen verkrijgt men door dichtst-gepakte lagen op elkaar te
stapelen. De beginstructuur wordt gevormd door een bol te plaatsen in de inkeping tussen twee elkaar
rakende bollen; hierbij ontstaat een gelijkzijdige driehoek. (1). De hele laag wordt dan gevormd door
steeds nieuwe bollen te leggen in de inkepingen tussen de bollen die er al liggen. Een volledige
dichtst-gestapelde laag bestaat uit bollen die elk in contact staan met zes naaste buren. Bij deze
ordening liggen de middelpunten van de witte bollen in een (plat) vlak. Deze middelpunten vormen
dan een patroon van aaneensluitende gelijkzijdige driehoeken (zie de witte bollen in figuur 6). Zo’n
laag is een tweevoudig periodieke structuur en moet dus gekenmerkt zijn door twee translatievectoren.
In figuur 5 zijn translatievectoren voor een primitieve en een niet-primitieve cel aangegeven.

Theorie NSO 2008 12

De tweede laag wordt gevormd door bollen in de holten van
de eerste laag te plaatsen. De derde laag kan op twee
mogelijke manieren neergelegd worden. Hierbij ontstaan twee
polytypen, structuren die in twee dimensies hetzelfde zijn (in
dit geval in de vlakken) maar verschillend in de derde
dimensie. Bij elk polytype is het omringingsgetal 12. (Later
zullen we zien dat er veel verschillende soorten polytypen
gevormd kunnen worden; de hier beschreven soorten zijn
daarvan heel belangrijke bijzondere gevallen.)
In één zo’n polytype liggen de bollen van de derde laag recht
boven de bollen van de eerste laag.
Dit ABAB…patroon van lagen levert een rooster met een
hexagonale eenheidscel. Men noemt het hexagonaal dichtst-
gestapeld (hcp, figuur 7a en Fout! Verwijzingsbron niet
gevonden.). In het andere polytype worden de bollen van de
derde laag gestapeld
boven de holten in de
eerste laag. De
tweede laag bedekt
zo de helft van de
holtes in de eerste
laag en de derde de
resterende helft.
Deze rangschikking
resulteert in een
ABCABC-patroon en figuur 7 De dichtste stapelingen, hexagonaal en kubisch
komt overeen met
een vlakgecentreerde kubische eenheidscel. Men noemt de
kristalstructuur kubisch dichtst-gestapeld (ccp, figuur 6b en
Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.b) of nauwkeuriger
figuur 6 Hexagonale en kubische eenheidscel vlak-gecentreerd kubisch (fcc; de herkomst van deze naam
zal spoedig duidelijk zijn).

1.2.3. Gaten in dichtste stapelingen

In een dichtste stapeling van harde bollen komen twee soorten
gaten/holten (onbezette ruimten) voor. De ruimte die door de
gaten voorges teld wordt is in een echte vaste stof niet leeg
omdat de elektronendichtheid niet abrupt eindigt zoals het
harde bollenmodel suggereert. Het soort gat en de verdeling
ervan is heel belangrijk omdat men veel structuren, inclusief
die van sommige legeringen en vele ionaire verbindingen,
opgebouwd kan denken als een dichtste stapeling waarbij
extra atomen of ionen sommige gaten bezetten.
Een zo’n gat is een octaëderholte (gearceerd in figuur 7a).
Deze holte ligt tussen twee vlakke driehoeken die, gedraaid figuur 9 octa- en
tetraëderholte
onder een hoek van 60 t.o.v. elkaar, in naast elkaar gelegen
vlakken liggen. Als er in het kristal N atomen zijn, zijn er N octaëderholtes.
Deze holtes zijn in een fcc-rooster verdeeld als in figuur 8a. Deze tekening
laat ook zien dat de holte een octaëdrische symmetrie heeft (in de zin dat ze
omgeven wordt door zes aangrenzende roosterpunten in een octaëdrische
rangschikking). Als elke harde bol een straal r heeft, dan kan elke
figuur 8 Octa- en
tetraëderholtes in kubische
octaëderholte een andere harde bol herbergen met een straal niet groter dan
eenheidscel 0,41r (nl. (2  1)r, zie figuur 11, pagina 16).

Theorie NSO 2008 13

Een tetraëderholte (T, gearceerd in figuur 9b) wordt gevormd door een vlakke driehoek van elkaar
rakende bollen, waarbij een vierde bol als een deksel ligt op de holte tussen deze drie bollen. De top
van de tetraëder kan in het kristal naar boven (T+) gericht zijn of naar beneden (T). Er zijn N
tetraëderholtes van elk type (dus in totaal 2N tetraëderholtes). In een model waarbij de atomen als
harde bollen weergegeven worden kunnen deze tetraëderholtes slechts andere atomen herbergen met
een straal niet groter dan 0,225r. In figuur 8b worden de posities van de tetraëderholtes in een fcc-
rooster aangegeven. Uit de tekening blijkt dat elke holte vier aanliggende roosterpunten heeft in een
tetraëdrische rangschikking. Grotere bollen passen slechts in deze holtes als de oorspronkelijke
structuur iets opgerekt wordt.

1.2.4. Metalen
Uit röntgenonderzoek blijkt dat vele metalen een dichtst-gestapelde structuur hebben. Dit is logisch als
we veronderstellen dat metalen maar weinig neiging tot covalentie hebben in een bepaalde richting.
Deze geringe ruimtelijke voorkeur resulteert in een zeer efficiënte manier van stapelen, met hoge
omringingsgetallen. Metalen hebben dan ook vaak hoge dichtheden. Bij de elementen laag in het d-
blok (in de buurt van iridium en osmium) horen de vaste stoffen met de grootste dichtheid onder
normale omstandigheden. De geringe ruimtelijke voorkeur zorgt ook voor het optreden van
polymorfie onder verschillende omstandigheden van druk en temperatuur. IJzer vertoont bijvoorbeeld
bij verhitting vele faseovergangen van vast naar vast waarbij de pakking van de atomen steeds anders
is, in het algemeen (maar niet altijd) met de dichtst-gestapelde fase bij lagere temperatuur en de
minder dichte bij hogere temperatuur.
1.2.4.1. Metallische elementen
De structuur van metalen is betrekkelijk eenvoudig te beschrijven omdat alle atomen van een gegeven
element voorgesteld kunnen worden met bollen van dezelfde grootte. Niettemin vertonen metalen ook
hun eigenaardigheden, want een verscheidenheid aan polytypen met dichtst-gestapelde structuren kan
gevormd worden, en niet alle metalen hebben een dichtst-gestapelde structuur.
Tabel 2 Kristalstructuren van enkele metallische elementen bij 25 C en 1 bar

kristalstructuur element
hexagonaal, dichtst-gestapeld (hcp) Be, Cd, Co, Mg, Ti, Zn
kubisch, dichtst-gestapeld (fcc) Ag, Al, Au, Ca, Cu, Ni, Pb, Pt
kubisch, lichaamsgecentreerd (bcc) Ba, Cr, Fe, W, alkalimetalen
primitief kubisch (cubic-P) Po
1.2.4.2. Dichtst-gestapelde metalen
Welk dichtst-gestapeld polytype  hcp of fcc  een metaal aanneemt, hangt af van de eigenschappen
van de elementen, de interactie van de atomen met buren verderop en het geringe effect van de
ruimtelijk oriëntatie van de atoomorbitalen. Een dichtste stapeling hoeft niet ofwel de regelmatige
ABAB… of ABCABC…te zijn, want deze twee gewone polytypes zijn slechts twee van de vele
mogelijkheden. Een eindeloze rij van polytypes kan in feite voorkomen, want de vlakken kunnen op
complexere wijze gestapeld worden. Kobalt is een voorbeeld van een meer complex polytype. Boven
500 °C heeft kobalt de fcc-structuur, maar bij afkoeling vindt er een faseovergang plaats. De
metastabiele toestand die dan ontstaat is een willekeurig gestapelde structuur (ABACBABABC…)
van dichtst-gepakte lagen. In sommige kobaltmonsters (maar bijvoorbeeld ook bij SiC) is het polytype
niet willekeurig, want de volgorde van vlakken herhaalt zich na een paar honderd lagen. Het is
moeilijk dit gedrag te verklaren in termen van valentiekrachten. De herhaling na lange tijd kan een
gevolg zijn van een spiraalsgewijze groei van het kristal die verscheidene honderden omwentelingen
vereist voordat het stapelingspatroon herhaalt.

Theorie NSO 2008 14

1.2.4.3. Niet-dichtst-gestapelde metalen
Niet alle metalen zijn dichtst-gestapeld en enkele andere
stapelingspatronen benutten de beschikbare ruimte vrijwel even efficiënt.
Metalen die wel een dichtste stapeling hebben, ondergaan vaak een
faseovergang naar een minder dicht gepakte structuur als ze verhit worden
en hun atomen trillen met grote amplitudes.
Een veel voorkomende structuur is de lichaamsgecentreerde kubische
(cubic-I of bcc) structuur. Deze heeft een roosterpunt in het centrum van
een kubus en verder op elk hoekpunt ervan. (figuur 10(4.7)) Metalen met
zo’n structuur hebben een omringing van 8. Ofschoon bcc een minder
dichte stapeling heeft dan ccp en hcp structuren (die een omringing hebben
van 12), is het verschil niet erg groot, omdat het centrale atoom zes niet-
naaste buren heeft slechts 15% verder weg. Deze ordening laat 32 percent
van de ruimte ongevuld, vergeleken met 26% in de dichtste stapeling.
De minst gewone metallische structuur is de primitief kubische (cubic-p)
structuur (figuur 10 (4.8)), waarin de atomen, roosterpunten liggen op de
hoekpunten van een kubus. De omringing van een cubic-p structuur is
slechts 6. Een vorm van polonium (-Po) is onder normale
omstandigheden het enige voorbeeld van deze structuur bij de elementen.
Vast kwik heeft echter een nauw verwante structuur die uit de simpele
kubische structuur verkregen kan worden door de kubus te strekken langs
een van zijn lichaamsdiagonalen.
Metalen die complexere structuren bezitten dan de tot dusver beschreven
structuren kunnen beschouwd worden als enigszins verstoorde versies van
eenvoudige structuren. Zink en cadmium hebben bijvoorbeeld bijna hcp-
structuren, maar de vlakken van de dichtst-gestapelde atomen liggen iets
verder uit elkaar dan bij zuiver hcp. Dit verschil doet een iets sterkere
binding vermoeden tussen de atomen binnen een vlak: de binding trekt
deze atomen naar elkaar toe en drukt zo de atomen in aangrenzende lagen
weg.

figuur 10 bcc en cubic-p

Theorie NSO 2008 15

1.2.5. Straalverhouding, algemeen

figuur 11 Berekening straalverhouding in ionaire rooster

Theorie NSO 2008 16

1.2.6. Straalverhouding, voorbeeld
Voorbeeld: straalverhouding in octaedrische interstitiële positie

2r
 cos 45  0,707
2r  2r
r  0,707r  0,707r
0,293r  0,707r
r 0,293
  0,414
r 0,707

1.2.7. Pakkingsdichtheid, voorbeeld

1 1
aantal bollen in eenheidscel 8   6 
8 2
straal van een bol r
4 3
volume van een bol r
3
ribbe van de kubus a
volume van de kubus a3
4
4  r3
aantalbollen in de cel  volume van een bol 3
dichtheid (eenheidsloos) = 
volume van de cel a3

de pakkingsvoorwaarde is: 2r = ½ a 2
3
16  1  1
Hieruit volgt dat de dichtheid is:   2    2  0,74
3 4  6

1.2.8. Overzicht pakkingsdichtheden

aantal bollen pakkings- dichtheid (zonder
kristalstructuur aanduiding
in eenheidscel voorwaarde eenheid)
8 1  6 1  4 1
vlak gecentreerd kubisch fcc of ccp 8 2 2r = ½ a 2  2  0,74
6
idem: hexagonaal dichtst 1
hcp 8 1 1  2 2r = ½ a 2  2  0,74
gestapeld 8 6
1
lichaamsgecentreerd kubisch bcc 8 1 1  2  2  0,68
8 8
1
simpel kubisch sc 8 1 1 2r = a   0,52
8 6
gewicht
aantalbollen in de cel 
dichtheid  = atoom in g
volume van de eenheidscel cm3

Theorie NSO 2008 17

1.2.9. Röntgenstraalverstrooiing
Om te begrijpen waarom von Laue op de gedachte kwam x-stralen
te gebruiken om het binnenste van vaste stoffen te onderzoeken,
dienen we te weten dat er interferentie op kan treden tussen
golven. Stel je je twee golven elektromagnetische straling voor in
hetzelfde gebied van de ruimte. Als de pieken en dalen van beide
golven samenvallen, versterken ze elkaar waardoor een golf met
grotere amplitude ontstaat (figuur 12). Deze toename van
amplitude noemt men positieve interferentie. Als men de
interferentiegolf fotografisch detecteert zal het vlekje helderder
zijn dan dat van de afzonderlijke stralen. Als de pieken van de ene
golf echter samenvallen met de dalen van de andere, doven ze
elkaar gedeeltelijk uit en geven een golf met kleinere amplitude.
Deze uitdoving noemt men negatieve interferentie. Bij
fotografische detectie zal het vlekje minder helder zijn. Geen vlek
is waarneembaar als van beide golven de pieken en dalen perfect
samenvallen. Dan is de uitdoving compleet. figuur 12 interferentie tussen golven (a) positief
en (b) negatief
Bij verstrooiing is is er sprake van interferentie tussen golven die
wordt veroorzaakt door een voorwerp op hun weg. Het ontstane
patroon van heldere vlekken tegen een donkere achtergrond noemt
men een diffractiepatroon. Een kristal zorgt voor verstrooiing van
x-stralen (figuur 13) en men verkrijgt een heldere vlek (positieve
interferentie) als het kristal een bepaalde hoek met de
stralenbundel maakt. De hoek waarbij positieve interferentie
optreedt hangt af van de golflengte  van de x-stralen en de
afstand d tussen de atomen (en van de orde n van de diffractie;
deze is voor de helderste vlekken 1) volgens de wet van Bragg:
2d sin   n .
Als we bijvoorbeeld een vlek vinden bij 17,5 met x-stralen van figuur 13 definitie van de hoek  en de afstand d
in de wet van Bragg
golflengte 154 pm, kunnen we concluderen dat naast elkaar
gelegen atoomlagen een onderlinge afstand hebben van
1  154 pm
d   256 pm
2 sin  2sin17,5

Zo kan door meten van de hoek waaronder de vlek te zien is en uit de golflengte van de straling de
afstanden tussen de atomen berekend worden. Omdat sin  niet groter dan 1 kan zijn, is de kleinste
afstand d die men zo kan meten ½ . Von Laue realiseerde zich dat x-stralen gebruikt konden worden
om het binnenste van kristallen te ontdekken omdat ze zo'n korte golflengte hebben: ze kunnen
gebruikt worden om afstanden te meten vergelijkbaar met die tussen de atomen in een molecuul.

Theorie NSO 2008 18

1.2.10. Millerindices
De afstand tussen de roosterpunten in een kristal is een belangrijk
aspect van de structuur en het onderzoek ervan door
diffractietechnieken. Er zijn echter veel verschillende groepen
vlakken (figuur hiernaast) die voorzien moeten worden van een
label. Omdat tweedimensionale roosters gemakkelijker voor te
stellen zijn dan driedimensionale, zullen we het concept eerst
introduceren in twee dimensies en dan de conclusies analoog naar
drie dimensies doortrekken.
Stel je een tweedimensionaal rechthoekig rooster voor gevormd
uit een eenheidscel met zijden a, b. Elk vlak in de figuur rechts
kan onderscheiden worden door de afstanden waarmee het de a-
en b-assen doorsnijdt. Een methode om elke groep evenwijdige
vlakken te labelen is het vermelden van de kleinste afstanden van
doorsnijding. We kunnen de vier gegeven groepen in de figuur
aangeven met
(1a, 1b) 12 a, 13 b (1a, 1b) ( a, 1b)
Als we de afstanden langs de assen als veelvouden zien van de
afmetingen van de eenheidscel, dan kunnen we de vlakken van de
volgende eenvoudige labels vorrzien:
(1, 1) 2 3 
( 1 , 1 (1, 1) (, 1)
Veronderstel nu dat het rooster in deze figuur het bovenaanzicht
is van een driedimensionaal orthorhombisch rooster waarin de
eenheidscel een lengte c in de z-richting heeft. Alle vier groepen
vlakken snijden de z-as in het oneindige; de volledige labels zijn
dan:
(1, 1, ) 2
( 1 , 1 ,
3
 (1, 1,) (, 1, )
Het gebruik van breuken en  in de
labels is onhandig. Door de inversen
te nemen, vermijden we dat. Het
gebruik van inversen geeft nog meer
voordelen. De Millerindices zijn de
inversen van de afstanden van
doorsnijding. (Als de inverse
resulteert in een breuk, wordt deze
weggewerkt). De (1, 1, )-vlakken in
2
de figuur zijn in Millernotatie de (1 1 0)-vlakken. Zo worden de ( 1 , 1 , 
3

-vlakken in de Millernotatie de (2 3 0)-vlakken. Negatieve indices worden
 
genoteerd met een streep boven het getal. In de figuur vind je de 110 -
vlakken. De Miller indices voor de vier groepen vlakken zijn dus
 
(1 1 0) (2 3 0) 110 (0 1 0).
De figuur links laat enkele vlakken zien in drie dimensies inclusief een
voorbeeld van een rooster met niet-orthogonale assen. Het is handig om te
beseffen dat de (hkl)-vlakken a verdelen in h gelijke delen, b in k, en c in l
delen. Bovendien hoe kleiner de waarde van h in (hkl), des te
evenwijdiger het vlak ligt aan de a-as. Hetzelfde geldt voor k en de b-as,
en l en de c-as. Als h = 0, snijden de vlakken a in het oneindige; de (0,kl)-
vlakken liggen dus evenwijdig aan de a-as. Zo zijn de (h0l)-vlakken
evenwijdig aan de b-as, en de (hk0)-vlakken evenwijdig aan de c-as.

Theorie NSO 2008 19

1.2.11. Het HSAB-concept
1.2.11.1. Kennismaking
Het HSAB-concept, ook wel HSAB-theorie genoemd, wordt in de chemie veel gebruikt om de
stabiliteit van verbindingen, reactieroutes enz. te verklaren. HSAB is het acroniem voor harde en
zachte zuren en basen. De theorie wijst de termen 'hard' of 'zacht', en 'zuur' of 'base' toe aan chemische
deeltjes. 'Hard' is van toepassing op deeltjes die klein zijn, een hoge hebben lading hebben (de hoge
lading is hoofdzakelijk op zuren, in mindere mate op basen van toepassing ) en zwak polariseerbaar
zijn. 'Zacht' is van toepassing op deeltjes die groot zijn, een lage lading hebben en sterk polariseerbaar
zijn.
De theorie wordt vooral gebruikt voor kwalitatieve beschrijvingen. Dit leidt dan tot een beter begrip
van chemische eigenschappen en van factoren die reacties een bepaalde richting geven. Vooral binnen
de overgangsmetaalchemie, waar talrijke experimenten zijn uitgevoerd om van liganden en ionen van
een overgangsmetaal de onderlinge volgorde in termen van hun hardheid en zachtheid te bepalen.
De HSAB-theorie is ook nuttig in het voorspellen van de producten van metathesereacties.
Ralph Pearson introduceerde het Harde Zachte Zuur Base concept (HSAB) in de vroege jaren '60 in
een poging om de anorganische en organische reactiechemie te verenigen.
1.2.11.2. Verdieping
De kern van deze theorie is dat zachte zuren sneller reageren en sterkere bindingen vormen met zachte
basen, terwijl harde zuren sneller reageren en sterkere bindingen vormen met harde basen, onder
overigens dezelfde omstandigheden.
Harde zuren en basen hebben een lage polariseerbaarheid en een hoge elektronegativiteit. De LUMO4-
energie van de basen ligt hoog en de HOMO5-energie van de zuren ligt laag. Voorbeelden van harde
zuren zijn: H+, alkaliionen, Ti4+, Cr3+, Cr6+, BF3. Voorbeelden van harde basen zijn: OH–, F–, Cl–, NH3,
CH3COO–, CO32–.
Zachte zuren en basen hebben een hoge polariseerbaarheid en een lage elektronegativiteit. De HOMO-
energie van de basen ligt hoog en de LUMO-energie van de zuren ligt laag. Voorbeelden van zachte
zuren zijn: CH3Hg+, Pt4+, Pd2+, Ag+, Hg2+, Hg22+, Cd2+, BH3. Voorbeelden van zachte basen zijn: H–,
R3P, SCN–, I–
1.2.11.3. Het nut
In het algemeen, reageren zuren en basen het best en is hun interactie het stabielst bij de combinaties
hard-hard (ionogeen karakter) en zacht-zacht (covalent karakter).
Een poging om de „zachtheid“ van een base te kwantificeren is de bepaling van de
evenwichtsconstante voor het volgende evenwicht: BH + CH3Hg+  +
 H + CH3HgB
waarin CH3Hg+ (methylkwikion) een zeer zacht zuur is en H+ (proton) een hard zuur is, die een
competitie aangaan met B (de te classificeren base).

4
lowest unoccupied molecular orbital: lege orbitaal met de laagste energie
5
highest occupied molecular orbital: bezette orbitaal met de hoogste energie

Theorie NSO 2008 20

1.3. Kwantumtheorie (golfmechanica)

1.3.1. Inleiding
Golven manifesteren zich soms als deeltjes; de straling van een zwart lichaam en het foto-elektrisch
effect kunnen bijvoorbeeld alleen verklaard worden als men aanneemt dat licht (een
elektromagnetische golf) uit kleine massaloze deeltjes (fotonen) bestaat.
En deeltjes manifesteren zich soms als golven; verstrooiing van elektronen in een
elektronenmicroscoop wijst op het golfkarakter van deeltjes.
Deeltjes- en golftheorie geven beide dus maar één facet van de gecompliceerde werkelijkheid weer.
In de kwantum- of golfmechanica beschrijft men deeltjes (vooral elektronen) met behulp van een
golftheorie. Men spreekt dan bijvoorbeeld van een elektrongolf.
Een elektrongolf kan beschreven worden door middel van een golffunctie. In zo’n golfvergelijking
komen wiskundige parameters voor die slechts bepaalde (discrete) waarden kunnen aannemen, de
kwantumgetallen; vandaar kwantummechanica.
Elektrongolven zijn staande golven die zich vanuit de kern in alle richtingen uitstrekken. Zo’n staande
golf  heeft op een bepaalde plaats (x,y,z) in de ruimte steeds dezelfde amplitude, (x,y,z). Deze
amplitude heeft geen fysische betekenis; wel het kwadraat ervan, 2, dat evenredig is met de
energiedichtheid (intensiteit) van de elektrongolf. Hoe groter de energiedichtheid des te sterker is de
elektrongolf voelbaar (analogie in Bohrmodel: 2dis evenredig met de kans het elektron in een
volume-elementje d aan te treffen).
Het weergeven van elektrongolven is erg lastig. Meestal tekent men in plaats van de elektrongolf de
ruimtelijke figuur waarbinnen 90% van de totale energie van een elektrongolf is opgesloten: het
orbitaal.
Elk neutraal atoom met atoomnummer Z heeft Z elektronen in de elektronenwolk. De totale negatieve
lading hiervan is gelijk aan die van de positieve lading in de kern.
De elektronen worden elektrostatisch tot de kern aangetrokken. Een complicerende factor is dat in
meer-elektronsystemen (systemen die meer dan een elektron hebben) de elektronen elkaar afstoten met
een sterkte die vergelijkbaar is met die van de elektron-kernaantrekking. Het lijkt daarom zinvol om de
atoomstructuur in twee stappen te beschrijven.
Eerst kijken we naar waterstofachtige systemen die zoals waterstof slechts één elektron hebben en dus
vrij zijn van complicerende elektron-elektronafstotingen. Waterstofachtige systemen kunnen ionen
zijn zoals He+ en C5+ maar ook waterstof zelf. Vervolgens gebruiken we de ideeën over deze systemen
om een benaderde beschrijving van de structuur van meer-elektronsystemen te construeren.
Omdat de elektronenstructuur van atomen in kwantummechanische termen moeten worden uitgedrukt,
volgt hier een overzicht van enkele concepten van deze theorie.

1.3.2. Enkele principes van de kwantummechanica

Een grondbeginsel van de kwantummechanica is dat materie golfeigenschappen vertoont. Deze
eigenschap van de materie maakt het noodzakelijk een deeltje, zoals een elektron in een atoom, te
beschrijven met een golffunctie Dit is een wiskundige functie van de plaatscoördinaten, x, y en z en
van de tijd t. Een golffunctie beschrijft de verdeling van elektronen in atomen en staat dus centraal bij
het interpreteren van de eigenschappen van een atoom en de verbindingen die ze vormen.
1.3.2.1. De De Broglie-relatie en de kinetische energie
In 1924 deed de Franse fysicus Louis de Broglie (spreek uit: debruije) de radicale veronderstelling dat
een deeltje geassocieerd is met een golf (golffunctie). Hij beweerde dat de golflengte  van de golf
(zijn piek-piekafstand) omgekeerd evenredig is met het moment p van het deeltje (massa × snelheid):
h
De Broglie-betrekking p 


Theorie NSO 2008 21

De constante h is de constante van Planck, een fundamentele constante
met de waarde 6,626  1034 J s. Deze constante was al eerder door Max
Planck geïntroduceerd in de beschrijving van elektromagnetische
straling.
De De Broglie-betrekking laat zien dat hoe groter het moment van een
deeltje, hoe kleiner de golflengte van zijn golffunctie. De betrekking is
bevestigd doordat snel bewegende elektronen verstrooiing vertonen,
wat een typisch golfverschijnsel is. De details van de patronen die bij
verstrooiing van elektronenstralen te zien zijn, zijn in overeenstemming
met de golflengte die door de De Broglie-betrekking voorspeld worden.
Dit besef dat materie golfachtige eigenschappen heeft, is toegepast in de
elektronverstrooiingstechniek. Hierbij wordt een potentiaalverschil van
40 KV gebruikt om elektronen te versnellen tot een snelheid waarbij ze
een golflengte hebben van 0,05 Å (1 Å = 1010 m) oftewel 5 pm. Het
verstrooiingspatroon dat ontstaat als de bundel een gasmonster passeert
of gereflecteerd wordt via een oppervlak wordt geanalyseerd om
bindingsafstanden en bindingshoeken te bepalen.
1.3.2.2. Het onzekerheidsprincipe
Door het golfkarakter van de materie is het onmogelijk om tegelijkertijd de exacte plaats x en het
exacte moment p van een deeltje vast te stellen. Dit wordt weergegeven door de Heisenberg-
onzekerheidsrelatie
 h
x  p ≥ , waarin x de onzekerheid in plaats is, p de onzekerheid in impuls en   . Een van
2 2
de belangrijke consequenties hiervan voor de chemie is dat het golfkarakter niet strookt met de
beschrijving van elektronen in precieze banen rond een kern.
Zo’n planeetmodel was geopperd door Ernest Rutherford, die als eerste de atoomkern ontdekte, en
gebruikt door Niels Bohr als basis voor een kwantitatief model voor het waterstofatoom. Wil een baan
een betekenisvol concept zijn, is het noodzakelijk op elk ogenblik plaats èn moment van een elektron
te kennen. Het baanconcept werkt voor massieve objecten zoals planeten omdat we hun positie en
moment niet zo nauwkeurig hoeven vast te stellen dat het onzekerheidsprincipe een rol gaat spelen.
1.3.2.3. De Schrödingervergelijking
Het revolutionaire (en toen onbegrepen) concept van de Broglie een deeltje met een golflengte
bracht de Oostenrijkse fysicus Erwin Schrödinger ertoe een vergelijking (in 1926) te formuleren die na
oplossing de werkelijke golffunctie weergeeft.
Als de Schrödingervergelijking wordt opgelost voor een vrij deeltje (zoals een elektron in een bundel),
vindt men dat de golffunctie een golflengte heeft die overeenstemt met de De Brogliebetrekking en dat
er voor elke golflengte oplossingen zijn van de vergelijking. Als de vergelijking echter opgelost wordt
voor een deeltje dat in een kleine ruimte opgesloten wordt of dat gebonden is aan een aantrekkend
centrum (zoals een elektron in een atoom), dan vindt men slechts aanvaardbare oplossingen bij
bepaalde energieën. Dat betekent dat de energie van zo’n deeltjes gekwantiseerd is ofwel beperkt tot
discrete waarden. Later zien we dat sommige andere eigenschappen (bijvoorbeeld het hoekmoment)
ook gekwantiseerd zijn. Deze kwantisering van fysische grootheden is van zeer diepgaand belang in
de chemie want zij zorgt ervoor dat atomen en moleculen stabiel zijn en bepaalt ook de te vormen
bindingen.
De Schrödingervergelijking staat centraal in de bespreking van elektronen, atomen en moleculen.
Hoewel het niet nodig is de vergelijking expliciet op te lossen, is het toch handig na te gaan hoe de
oplossingen eruit zien. Voor het eenvoudige geval van een deeltje met massa m dat beweegt in een
één-dimensionale ruimte met een potentiële energie V, luidt de vergelijking:
 2 d 2
 2
 V  E
2m dx

Theorie NSO 2008 22

Hierin is  = h/2. Hoewel deze vergelijking misschien het best beschouwd kan worden als een
fundamenteel postulaat, kan de vorm ervan enigszins gemotiveerd worden door op te merken dat de
d 2
eerste term, evenredig met , in wezen de kinetische energie van het elektron is. De vergelijking
dx 2
drukt eigenlijk alleen maar in kwantummechanische termen uit dat de totale energie E de som is van
de kinetische energie Ekin en de potentiële energie V.
1.3.2.4. Kwantisering
Een eenvoudige illustratie van hoe energiekwantisering volgt uit de
Schrödingervergelijking verkrijgt men door een deeltje in een doos te
beschouwen: een deeltje opgesloten in een ééndimensionaal gebied van
constante potentiële energie tussen ondoordringbare wanden. Een mogelijke
golffunctie van dit systeem lijkt erg veel op de mogelijke toestanden van een
trillende vioolsnaar: de uitwijking moet nul zijn bij de wanden en tussen de
wanden is er een staande golf met een heel aantal halve golflengten. Om een
heel aantal halve golflengten te laten passen moet de golflengte van de
golffunctie voldoen aan n  ½  = L, waarin n een heel getal is en L de lengte
van de doos. Aanvaardbare oplossingen van de Schrödingervergelijking voor
het deeltje in een doos zijn golven met een golflengte  = 2L/n. Golven van dit
soort hebben de wiskundige vorm
2x nx
  sin  sin
 L met n = 1,2,…
Het getal n is een voorbeeld van een kwantumgetal, een heel getal dat de golffunctie kenmerkt. We
zullen zo zien dat n ook de toegestane waarden bepaalt van sommige eigenschappen van het systeem.
Voor deze ééndimensionale functie hebben we slechts één kwantumgetal nodig om de golffunctie te
specificeren..
De golffunctie met n = 1 neemt af tot 0 bij de randen van de doos (bij x = 0 en x = L) en is positief
overal binnen de doos. De golffunctie met n = 2 is positief voor 0 < x < ½ L, gaat door nul midden in
de doos en is negatief voor ½ L < x < L.
Een punt waarbij de golffunctie door nul gaat (dit verschilt van alleen maar nul naderen) wordt een
knoop genoemd. De golffunctie met n = 1 heeft dus geen knopen en die met n = 2 heeft een knoop.
Voor n = 3 zijn er twee knopen en voor n = 4 drie.
De toegestane energieën voor het deeltje worden gegeven door
n2h2
E
8mL2 , n = 1,2,…
Het kwantumgetal n is dus niet alleen een label voor de golffunctie, maar
bepaalt ook de toegestane energieën van het systeem.
Twee kenmerken van een deeltje in een doos, die ook terugkomen bij
meer ingewikkelde atomen en moleculen zijn:
- Als het aantal knopen toeneemt, neemt ook de energie toe.
- Hoe groter het systeem, hoe dichter de energieniveaus bij elkaar
komen.
Ter illustratie van het eerste punt: de golffunctie n van een deeltje in
een doos heeft n  1 knopen en zijn energie is evenredig met n2.
Ter illustratie van het tweede punt: de grootte van een doos wordt
uitgedrukt door de lengte van de doos L en de onderlinge afstand tussen
twee opeenvolgende energieniveaus met kwantumgetallen n + 1 en n is
h2
E  En 1  En  (2n  1)
8mL2

Theorie NSO 2008 23

We zien dat de onderlinge afstand kleiner wordt als L toeneemt. Op een dergelijke wijze gedragen de
energieniveaus van atomen en moleculen zich ook; ze komen dichter bij elkaar liggen als de
afmetingen van het systeem toenemen. Een klein He-atoom heeft bijvoorbeeld grote afstanden tussen
de energieniveaus en is daardoor inert t.o.v. zijn omgeving: het vormt geen verbindingen. Een groot
xenonatoom aan de andere kant heeft kleine afstanden en reageert voldoende sterk met zijn omgeving
om verscheidene verbindingen te kunnen vormen.
1.3.2.5. Overgangen
De kwantisering van energie wordt experimenteel bevestigd door de waarneming dat atomen
elektromagnetische straling met discrete frequenties absorberen en uitzenden. Deze waarneming wordt
verklaard doordat elektromagnetische straling met frequentie  bestaat uit een stroom deeltjes, fotonen
genaamd, elk met een energie h.
- Hoe hoger de frequentie van het licht, des te energierijker de fotonen.
- Hoe groter de intensiteit van het licht, des te groter het aantal fotonen in de bundel.
De energie van een atoom of molecuul neemt toe of af met h als het een foton met frequentie 
absorbeert of uitzendt. Dit wordt uitgedrukt in de Bohr-frequentievoorwaarde die stelt dat bij een
energieverandering E van het atoom of molecuul de frequentie van het geabsorbeerde of uitgezonden
licht moet voldoen aan E = h.
Omdat de energie van een gebonden systeem, zoals een atoom of molecuul, gekwantiseerd is, zijn
slechts bepaalde energieovergangen E mogelijk. Dus komen slechts bepaalde waarden van  voor in
geabsorbeerd of uitgezonden licht. Overgangen tussen ver uit elkaar gelegen energieniveaus zenden
c
straling uit (of absorberen die) met een hoge frequentie en een kleine golflengte (   ).

Dicht bij elkaar gelegen niveaus geven straling met een lage frequentie en een lange golflengte. Als de
golflengte van de straling ligt in het 400 tot 800 nm gebied zien we dat als zichtbaar licht.
Omdat de eigenschappen van het licht vooral zijn frequentie een belangrijke bron van informatie is
omtrent energieniveaus, is het gebruikelijk de energieniveaus zelf uit te drukken in termen van
hoeveelheden en eenheden die gewoonlijk gebruikt worden voor stralingseigenschappen. De meest
 1 1
gebruikte grootheid is het golfgetal ~ : ~   . De eenheid van het golfgetal is
c  lengte
1 1
(gewoonlijk cm ). Het golfgetal in cm kan worden gezien als het aantal golflengten van de straling
die passen in 1 cm, dus hoe korter de golflengte (hoe hoger de frequentie), hoe hoger het golfgetal.
Infraroodspectrometers ter bestudering van moleculaire vibraties werken in het golfgetalgebied 200 tot
4000 cm1. Golfgetallen van zichtbaar licht liggen rond 2  104 cm1; die van ultraviolet licht liggen
bij 105 cm1. In termen van het golfgetal luidt de Bohr frequentievoorwaarde E  hc~
1.3.2.6. De Born-interpretatie
De Broglie wist niet echt wat hij bedoelde met de ‘golf’ die
‘geassocieerd’ is met een deeltje. Een beter begrip leverde de
Duitse fysicus Max Born. Hij stelde dat het kwadraat 2 van de
golffunctie evenredig is met de waarschijnlijkheid om een
deeltje aan te treffen in een oneindig kleine ruimte. Volgens de
Born-interpretatie is er een grote kans een deeltje aan te treffen
als 2 groot is en je zult het deeltje niet vinden als 2 nul is. De
grootheid 2 wordt de kansdichtheid van het deeltje genoemd.
De figuur laat de kansdichtheid zien voor de twee laagste toestanden van een deeltje in een doos. We
zien dat het midden van de doos het meest waarschijnlijke gebied is om een deeltje aan te treffen met
toestand n = 1, bij n = 2 zijn dat de gebieden aan weerszijden van het midden en in een oneindig klein
gebiedje in het midden van de doos is er een kans van 0 om het deeltje aan te treffen.
Een nauwkeurige interpretatie van  wordt uitgedrukt in termen van het volume-element d, een
oneindig kleine ruimte (zoals een zeer klein gebiedje van een atoom). Als we de waarschijnlijkheid

Theorie NSO 2008 24

willen weten dat een elektron gevonden wordt in een volume-element d op een bepaald punt, dan
gaan we na wat de kansdichtheid 2 in dat punt is en vermenigvuldigen die met de grootte van het
volume-element. Zo verkrijgt men 2 d (deze werkwijze is dezelfde als het berekenen van de massa
van een stukje vaste stof door vermenigvuldiging van de dichtheid ervan met het volume van het
betreffende stukje). De totale waarschijnlijkheid het elektron ergens in de ruimte te vinden is de som
(integraal) van de kansen om het aan te treffen in alle volume-elementjes waaruit die ruimte
opgebouwd gedacht kan worden. De kans om ergens te zijn is 1 (een deeltje is zeker ergens), zodat een
golffunctie moet voldoen aan:

 d  1
2

Golffuncties die aan deze voorwaarde voldoen, noemt men

genormaliseerd. De Born-interpretatie is alleen geldig voor
genormaliseerde golffuncties.
Een heel belangrijke conclusie uit dit betoog is dat de
kwantummechanica nadruk legt op de kans een deeltje in een
bepaald gebied aan te treffen en niet de juiste plaats ervan aangeeft.
Zij neemt dus afstand van het klassieke denkbeeld van een baan.
1.3.2.7. Het teken van een golffunctie
Zoals andere golven, hebben golffuncties gebieden met positieve of
negatieve amplitude. In tegenstelling tot watergolven, waarbij een
positieve uitwijking van de golf een golftop voorstelt en een
negatieve een golfdal, hebben de tekens hier geen directe fysische
betekenis. Een positief gebied in de golffunctie betekent dus niet dat
er een grotere kans is het deeltje aan te treffen. De Born- figuur 14
interpretatie geeft met zijn nadruk op het kwadraat van  al aan dat
de golffunctie zelf geen fysische betekenis heeft. Bij de interpretatie
van een golffunctie moeten we op zijn grootte letten en niet op het
teken ervan. Bij het deeltje in de doos is de golffunctie met n = 2
positief links in de doos en negatief rechts, maar de kansdichtheid is
links en rechts van het midden gelijk. Golffuncties van elektronen in
atomen hebben ook positieve en negatieve gebieden, maar ook hier is
de trefkans voor een elektron onafhankelijk van het teken van de
golffunctie.
Het teken van de golffunctie mag evenwel niet genegeerd worden. Bij
het uitvoeren van berekeningen is dit teken van cruciaal belang en
alleen als we zoeken naar een fysische interpretatie nemen we het
kwadraat van de golffunctie en raken daarbij de betekenis van het
teken kwijt. Het teken van de golffunctie is vooral van belang als twee
golven dezelfde ruimte delen. Een positief deel van de ene golf wordt
dan opgeteld bij een positief deel van de andere golf waardoor een
versterkte golffunctie ontstaat. Dit noemt men constructieve
(positieve) interferentie (figuur 15a). Het betekent dat waar de
golffuncties overlappen er een aanzienlijk grotere kans is de deeltjes,
beschreven door de golffuncties, aan te treffen. Dit aspect van
golffuncties is van groot belang bij het verklaren van de chemische
binding. Positieve en negatieve gedeelten kunnen elkaar uitdoven.
Deze destructieve (negatieve) interferentie verkleint de kans deeltjes
aan te treffen aanzienlijk (figuur 15b).
De mate waarin twee golffuncties 1 en 2 met elkaar interfereren
wordt gemeten door de overlapintegraal, gedefinieerd als


S  1* 2d

figuur 15

Theorie NSO 2008 25

Als twee golffuncties ruimtelijk ver van elkaar gescheiden zijn (fig. Fout! Verwijzingsbron niet
gevonden.a, bijvoorbeeld als ze deeltjes beschrijven in verschillende dozen), dan is S = 0 omdat de
ene functie groot is waar de andere klein is; dan is hun product overal klein. Als de twee golffuncties
erg op elkaar lijken en hetzelfde teken hebben in het gebied dat ze delen (fig. Fout! Verwijzingsbron
niet gevonden.b), nadert S tot 1 (deze waarde verkrijg je als twee identieke golven samenvallen). Als
twee golffuncties constructief interfereren in het ene gebied, maar destructief in het andere (fig. Fout!
Verwijzingsbron niet gevonden.c), dan zal S vrijwel 0 zijn. Een voorbeeld hiervan is de
overlapintegraal tussen de n = 1 en n = 2 golffuncties van een deeltje in een doos. Twee golffuncties
die een overlap hebben van 0 (zoals deze twee golffuncties) noemt men orthogonaal. De waarde van
de overlapintegraal S is een maat voor de overeenkomst tussen twee golffuncties. S  1 geeft een grote
overeenkomst aan en bij S  0 is de overeenkomst slecht (orthogonaal).
Meestal is het niet nodig het absolute teken van een golffunctie te weten, maar wel de relatieve tekens
van twee golffuncties of van verschillende gebieden in een golffunctie, vooral bij het bepalen van de
mate van overlap. Gebieden met tegengesteld teken worden meestal met donker en lichte schaduw
aangegeven.

1.3.3. Atoomorbitalen
De golffuncties van een elektron in een atoom heten atoomorbitalen (een orbitaal is eigenlijk de
omhullingsfiguur waarbinnen 90% van de energie van een elektrongolf zit opgesloten).
Waterstofachtige atoomorbitalen spelen een centrale rol in de anorganische chemie. Hun vorm en
betekenis bespreken we hieronder.
1.3.3.1. Hoofdkwantumgetal en energie
We beschouwen de Schrödingervergelijking van een waterstofachtig atoom met een positieve kern
met atoomnummer Z en lading Ze en één gebonden elektron (met lading e). De potentiële energie
van een elektron op afstand r van de kern is
Ze 2
V 
4 o r
waarin o een fundamentele constante is, de diëlektrische constante in vacuüm, met de waarde
8,8541012 J1 C2 m1. Deze uitdrukking heet de Coulomb potentiële energie. De
Schrödingervergelijking voor dit driedimensionaal systeem is
 2   2 2  2 
     V  E (niet leren)
2me  x 2 y 2 z 2 
Hierin is V de bovenvermelde potentiële energie. Het is belangrijk om
eraan te denken dat de hieronder verkregen oplossingen horen bij de
‘centrosymmetrische’ Coulombpotentiaal.
Precies zoals er slechts bepaalde oplossingen zijn voor het deeltje in een
doos, zo zijn er ook bepaalde aanvaardbare oplossingen van de
Schrödingervergelijking voor een waterstofachtig atoom. Omdat het enkele
elektron van zo'n atoom een driedimensionale ruimte beslaat, moeten de
oplossingen met drie kwantumgetallen aangeduid worden om ze volledig
te specificeren. Deze kwantumgetallen worden aangegeven met n, l en ml.
De toegestane energieën van een waterstofachtig atoom worden enkel
bepaald door het hoofdkwantumgetal n en worden gegeven door
hc
E n = 1, 2, …
n2
De energie is nul als elektron en kern zich stationair op verre afstand van
elkaar bevinden; de constante  is een verzameling van fundamentele
constanten, de Rydbergconstante genaamd
m e4
  3e 2 met numerieke waarde 1,097105 cm1.
8h c o

Theorie NSO 2008 26

Dat komt overeen met een energie van 13,6 eV. De 1/n2 afhankelijkheid van de energie zorgt voor een
snel naar elkaar toekomen van energieniveaus bij hoge (minder negatieve) energieën. Het nulpunt van
energie, bij n = , komt overeen met een oneindige afstand tussen een stationaire kern en elektron en
dus met ionisatie van het atoom. Boven deze energie is het elektron ongebonden en kan zich met een
bepaalde energie verplaatsen. In een waterstofachtig atoom hebben alle orbitalen met dezelfde waarde
van n dezelfde energie; men noemt ze dan ontaard. Het hoofdkwantumgetal bepaalt dus een reeks van
hoofdschillen binnen het atoom, ofwel sets van orbitalen met dezelfde waarde van n en dus (in een
waterstofachtig atoom) met dezelfde energie.
1.3.3.2. Nevenkwantumgetal en magnetisch kwantumgetal
De orbitalen behorend bij dezelfde hoofdschil (alle orbitalen met een gegeven waarde van n) worden
onderverdeeld in subschillen. Elke subschil van een hoofdschil wordt gekenmerkt door een
kwantumgetal l, het orbitaal hoekmomentkwantumgetal (nevenkwantumgetal) genaamd. Voor een
gegeven hoofdkwantumgetal n kan het nevenkwantumgetal l de waarden l = 0, 1, , n  1. Dit levert
n verschillende waarden in totaal. Zo bestaat de schil met n = 2 uit twee subschillen, een met l is 0 en
de andere met l = 1. Gewoonlijk duidt men elke subschil met een letter aan:
l: 0 1 2 3 4 
s p d f g 
(de aanduidingen zijn ontleend aan de spectrometrie: s(harp), p(rinciple), d(iffuse), f(undamental),
verder alfabetisch)
Hieruit volgt dat er slechts een subschil (s) is in de hoofdschil met n = 1, twee subschillen in de schil
met n = 2 (s en p), drie in de schil met n = 3 (s, p, en d), vier als n = 4 (s, p, d, en f), enzovoorts. Voor
de meeste toepassingen in de scheikunde hoeven we alleen maar s, p, d, en f-subschillen te
beschouwen.
Een subschil met kwantumgetal l bestaat uit 2l + 1 aparte orbitalen met elk zijn eigen magnetisch
kwantumgetal ml dat 2l + 1 waarden aanneemt: ml = l, l  1, l  2, , l
Zo bestaat een d-subschil van een atoom uit vijf afzonderlijke atoomorbitalen die de volgende waarden
van ml hebben: ml = 2, 1, 0, 1, 2
Conclusie:
- er is slechts één orbitaal in een s-subschil (l = 0), deze heeft ml = 0; deze orbitaal heet een s-orbitaal.
- er zijn drie orbitalen in een p-subschil (l = 1) met kwantumgetallen ml = +1, 0 en 1; deze worden p-
orbitalen genoemd.
- de vijf orbitalen van een d-subschil (l = 2) heten d-orbitalen, enzovoorts.
1.3.3.3. Hoekmoment en magnetisch kwantumgetal
In een centrosymmetrisch systeem (zoals een waterstofachtig atoom) is het
hoekmoment -een maat voor het moment van een deeltje dat rond de centrale
kern beweegt- gekwantiseerd. De grootte van het orbitaal hoekmoment is
beperkt tot de waarden l l 1   .
Deze uitdrukking laat zien dat een elektron in een s-orbitaal (met l = 0) een
orbitaalhoekmoment rond de kern heeft van 0. Als l toeneemt van subschil
naar subschil, neemt het orbitaalhoekmoment ook toe, een elektron in een d-
orbitaal heeft een hoger orbitaalhoekmoment dan een elektron in een p-
orbitaal. Het hoekmoment speelt een belangrijke rol in het bepalen van de
vorm van het orbitaal dicht bij de kern, omdat een elektron met een
hoekmoment de kern niet heel dicht kan naderen vanwege het sterk
centrifugale effect van dat hoekmoment. Een s-elektron daarentegen met zijn
hoekmoment van nul ondervindt geen centrifugale kracht en kan de kern zeer
dicht naderen. Dit verschil in orbitalen bepaalt grotendeels de structuur van het periodiek systeem.
Bij het oplossen van de Schrödingervergelijking blijkt dat het hoekmoment slechts bepaalde waarden
rond een aangewezen as kan hebben. Als de grootte van het hoekmoment wordt weergegeven door een
vector met lengte l l  1 eenheden, dan zijn de enig mogelijke waarden die de vector rond een
geselecteerde as kan hebben (bijvoorbeeld een as gedefinieerd door een aangelegd magnetisch veld) ml

Theorie NSO 2008 27

eenheden. De beperking van de oriëntatie van het hoekmoment tot bepaalde waarden is weer een ander
voorbeeld van kwantisering en wordt vaak ruimtekwantisering genoemd.
1.3.3.4. Elektronspin en spinkwantumgetal
Bovenop de drie kwantumgetallen die nodig zijn om de ruimtelijke verdeling van een elektron in een
waterstofachtig atoom te specificeren, zijn er twee extra kwantumgetallen nodig om de toestand van
een elektron volledig te definiëren. Deze extra kwantumgetallen hebben betrekking op het intrinsieke
hoekmoment van een elektron, zijn spin. Deze suggestieve naam gaat ervan uit dat een elektron nog
een tweede hoekmoment heeft als gevolg van een intrinsieke draaibeweging, zoals bij een planeet die
dagelijks om zijn eigen as draait, maar ook jaarlijks zijn baan beschrijft om de zon. Spin is echter een
zuiver kwantummechanische eigenschap en verschilt aanzienlijk van zijn klassieke naamgenoot.
Hoewel (zoals bij het orbitaal hoekmoment) het spinhoekmoment wordt gegeven door een
kwantumgetal s en een grootte ss 1   heeft, is de waarde van s voor een elektron onveranderlijk
½. Elektronspin is analoog aan elektronlading en massa: ze heeft een waarde karakteristiek voor het
deeltje en kan niet veranderd worden. Zoal het orbitaalhoekmoment kan de spin van een elektron
slechts bepaalde oriëntaties ten opzichte van een vastgelegde as aannemen. Voor de elektronspin zijn
er maar twee oriëntaties toegestaan. Ze worden onderscheiden door het kwantumgetal ms dat slechts de
waarden + ½ en  ½ kan aannemen. Deze twee spintoestanden van het elektron, die klassiek kunnen
worden geïnterpreteerd als een draaiing van het elektron rond zijn as met de klok mee of er tegen in,
worden meestal voorgesteld door de twee pijlen  (‘spin up’) en  (‘spin down’). Omdat de
spintoestand van een elektron moet worden gespecificeerd om de toestand van het atoom volledig aan
te geven, zegt men gewoonlijk dat de toestand van een elektron in een waterstofachtig atoom wordt
gekarakteriseerd door vier kwantumgetallen, namelijk n, l, ml, en ms (het vijfde kwantumgetal s ligt
vast op ½).
1.3.3.5. Orbitaal en kwantumgetal
Orbitalen kunnen volledig beschreven worden aan de hand van drie kwantumgetallen: n, l en ml. Het
vierde kwantumgetal ms zegt dus niets over de orbitaal en heeft in de kwantummechanica geen
fysische betekenis. Tabel 3 geeft een overzicht van de kwantumgetallen.
Tabel 3

naam symbool voorwaarden betekenis

hoofd- n 1,2,3,... grootte orbitaal
neven- l 0,1,2,... l < n vorm orbitaal
magnetisch ml ...,–1,0,1,...ml ≤ l oriëntatie orbitaal
spin- ms ms = ±½ tolbeweging elektron

Volgens het uitsluitingsprincipe van Pauli mogen in één atoom nooit twéé elektrongolven voorkomen
die met dezelfde reeks van vier kwantumgetallen kunnen worden beschreven. Dus elke elektrongolf
binnen één atoom heeft een andere reeks van vier kwantumgetallen. Zoals eerder al gezegd geeft men
het nevenkwantumgetal l vaak aan met een notatie die ontleend is aan de spectroscopie. (Tabel 5).
Bovenstaande voorwaarden leiden dan tot de kwantumgetalcombinaties voor elektrongolven in een
atoom (Tabel 4).
Tabel 5 Aanduiding l
Tabel 4 Kwantumgetallen 1) per subschil 2) per hoofdschil
l notatie
n l ml ms 1) 2) 0 s(harp)
1 0 0 ±½ 2 1 p(rinciple)
2 0 0 ±½ 2 8 2 d(iffuse)
1 –1 ±½ 6 3 f(undamental)
0 ±½ 4…etc g…etc
1 ±½

Theorie NSO 2008 28

 3 0 0 ±½ 2 18
1 –1 ±½ 6
0 ±½
1 ±½
2 –2 ±½ 10
–1 ±½
0 ±½
1 ±½
2 ±½

In plaats van het magnetisch kwantumgetal noteert men vaak een index waarmee de ruimtelijke
oriëntatie van de orbitaal aangegeven wordt (Hoofdschil n = 2 is bijvoorbeeld opgebouwd uit 2
subschillen (l = 0 of 1). De p-subschil bestaat uit drie orbitalen met een eigen oriëntatie: 2px, 2py en
2pz. Zo heten de 5 orbitalen met n = 3 en l = 2: 3dxy, 3dxz, 3dyz, 3d 2 2 en 3d z 2 .
x y

1.3.3.6. Orbitaal en energie

Volgens Pauli kunnen er in elk orbitaal figuur 16 Orbitaal en potentële energie

maar 2 elektrongolven zitten: één met

ms = +½ en één met ms = –½. l 02 16 210 314 U
n s p d f
De energie van de elektrongolf wordt 6d 5f
K1 1s 7s 6p
voornamelijk bepaald door n (grotere n 5d
6s 4f
L2 2s 2p 5p 4d
orbitaal  grotere gemiddelde afstand 4 5s 4p
tussen elektrongolf en kern  minder M3 3s 3p 3d
3
3d
3p
4s
negatieve potentiële energie) en in N4 4s 4p 4d 4f 3s
mindere mate door l (bij een zelfde n O5 5s 5p 5d 5f 2 2p
hebben de elektrongolven in een 2s
orbitaal met grotere l een groter P6 6s 6p 6d
baanimpulsmoment  grotere Q7 7s 7p 1 1s
kinetische energie ten gevolge van de H andere elementen
baanbeweging). Combinatie van beide
invloeden leidt tot de rangschikking in figuur 16 of zoals hieronder is aangegeven.

1s22 2s42 2 p10

6 2
3s12 6
3 p18 2
4s20 10
3d30 6
4 p36 2
5s38 4d 10 6 2 14 10 6 2 14 10 6
48 5 p54 6s56 4 f 70 5d80 6 p86 7s88 5 f1026d1127 p118
De orbitalen, gerangschikt naar toenemend energieniveau; het getal rechts boven elk nevenkwantumgetal geeft het maximale aantal
elektronen per subschil, rechts onder het totaal aantal elektronen in het atoom (bij volle subschil).

1.3.3.7. Orbitaal en vorm

Een orbitaal is (zie boven) een afgebakende zone binnen een atoom die 90% van de 'elektronenwolk'
van een elektron in het geïsoleerde atoom omvat. Het is het trefkansgebied van een elektron binnen de
grenzen van het atoom; anders gezegd, buiten het orbitaal is de trefkans nagenoeg 0 (< 10%).
In de klassieke kijk op atomen beschrijven de elektronen banen rond de kern. De naam orbitaal
(ruwweg betekent het ronde baan) doet aan dit model denken. Uit de kwantummechanica leren we
echter dat we de posities van de elektronen beter kunnen worden beschreven als kansverdelingen die
mogelijk in de tijd variëren. Deze elektron-kansverdelingen (golffuncties genoemd) kunnen moeilijk
in beeld worden gebracht: ze vormen zelfs als ze niet in de tijd variëren een driedimensionale functie.
Een mogelijke weergave is een stippendiagram waarin een grote kans om het elektron aan te treffen
wordt aangeduid met een grote stippendichtheid. In een platte representatie is zo'n diagram niet erg
duidelijk.
Veel duidelijker is het om contourvlakken te maken die zo zijn gemaakt dat ze een zo klein mogelijk
volume omsluiten dat 90% van de kansverdeling van de elektronenwolk omvat: deze vlakken
omhullen het orbitaal.
Orbitalen zijn er in verschillende vormen, en met verschillende energieniveaus. De vormen worden
aangeduid met letters en de energieniveaus (schilnummers) met een cijfer dat voor de letter wordt
geplaatst.
s
De eenvoudigste orbitaal is een 's'-orbitaal. Deze is bolvormig.

Theorie NSO 2008 29

De golffunctie van de laagste s-orbitaal, de 1s, heeft overal hetzelfde teken, en daardoor is de orbitaal
helemaal aaneengesloten. De grootste dichtheid van de kansverdeling ligt op de kern van het atoom
(daar waar in de klassieke mechanica het elektron beslist niet kon komen), en de kans neemt af hoe
verder we van de kern af komen.
De 2s en hogere golffuncties hebben knoopvlakken: vlakken waar de golffunctie door nul gaat. De
knoopvlakken van de 2s, 3s enzovoorts zijn concentrische boloppervlakken. De kansverdeling van de
elektronen is op die vlakken nul, het elektron kan alleen aan weerszijden van zo'n vlak worden
aangetroffen. Aangezien het elektron niet in zo'n vlak kan komen, kan het alleen van de ene naar de
andere kant 'tunnelen'.
p
De eerstvolgende vorm is de p-orbitaal. Deze vertoont een haltervorm, waarvan het knooppunt
samenvalt met de atoomkern. De laagste p orbitaal is een 2p, dat dus 1 knoopvlak moet hebben. Het
knoopvlak loopt midden tussen de twee armen van de halter. De drie mogelijke p-orbitalen van
eenzelfde subniveau oriënteren zich in de ruimte volgens drie loodrecht op elkaar staande richtingen:
px langs de x-as, py langs de y-as en pz langs de z-as
Hogere p orbitalen (3p, 4p,...) hebben naast het knoopvlak tussen de halters ook nog knoopvlakken
zoals de hogere s orbitalen, in de vorm van een bolschil.

d, f, g, h...
De d-, f-, en hogere orbitalen
vertonen meer en meer ingewikkelde
vormen, en beginnen met 2, 3, en
meer knoopvlakken.
Een s-orbitaal heeft dus een bolvorm,
De vorm van de verschillende orbitalen
een p-orbitaal een haltervorm en een
d-orbitaal een ‘klaverblad’vorm (figuur 17). In de orbitaal geeft men vaak met + of – aan waar de
amplitude van de elektrongolf positief of negatief is. Als de elektrongolf, zoals hier, bij één atoom
hoort, noemt men het orbitaal een atoomorbitaal (A.O.). In figuur 18 zie je dat 3d z 2 in feite een
combinatie is van 3d z 2  x 2 en 3d 2 2 (zie ook figuur 17).
z y

y
x
s px py pz d x2  y2 d z2 dxy dyz dxz

figuur 17 Atoomorbitalen: s-, p-, en d

1.3.4. Superpositiebeginsel
z z z
1.3.4.1. Inleiding
Heel belangrijk in de orbitaaltheorie is dat +
atoomorbitalen wiskundig gezegd orthogonaal zijn. y y y
Dat wil zeggen dat als het product van de x d z2  y2 x d z2  x2 x d z2
golffuncties van twee verschillende orbitalen f1 en f2
over de ruimte wordt geïntegreerd, deze integraal figuur 18 Een lineaire combinatie van d-orbitalen
precies nul is:  f1 x   f 2 x dx = 0
x
Verder geldt dat elke continue functie van de ruimtecoördinaat x kan worden geschreven als een
lineaire combinatie (een superpositie) van een oneindige reeks orbitalen; dit noemt men het
superpositiebeginsel: als een kwantumsysteem zich bevindt in toestanden 1 en 2, beschreven door de

Theorie NSO 2008 30

 golffuncties 1 en 2, dan bevindt het zich ook in een mengtoestand met de golffunctie
 = c11 + c22. Hierin zijn c1 en c2 factoren die de bijdrage van toestanden 1 en 2 aan de
mengtoestand geven.
In een mengtoestand komt het kwantumsysteem tegelijkertijd in de beide zuivere toestanden voor. Als
je een meting verricht aan zo'n mengtoestand brengt deze meting het systeem in één van de zuivere
toestanden: we kunnen nooit de specifieke eindtoestand voorspellen; die wordt bepaald door de
waarschijnlijkheidswetten. De waarschijnlijkheid van elke eindtoestand na meting is evenredig met het
kwadraat van de absolute waarde van de bijbehorende factor: p1 ~ |c1|2, p2 ~ |c2|2. De waarschijnlijkheid
om het systeem aan te treffen in beide toestanden is natuurlijk gelijk aan 1: p1 + p2 = 1.
Van deze eigenschappen van orbitaalfuncties wordt bij het maken van kwantummechanische
berekeningen veelvuldig gebruikgemaakt.
1.3.4.2. Hybridisatie
Hybridisatie is het mengen van orbitalen van één atoom. Hybridisatie wordt gebruikt in de
atoomfysica om de vorming van chemische bindingen te verklaren.
Chemische bindingen (zogenaamde covalente bindingen) tussen atomen kunnen worden gevormd
wanneer twee atomen die vlak bij elkaar liggen twee energiegunstige orbitalen hebben en overlap
geven, met twee elektronen in totaal.
De oorspronkelijke atoomorbitalen zijn meestal niet geschikt om bij binding goed te overlappen.
Alleen in het H2 molecuul is het simpel mogelijk om de twee atoomorbitalen (de 1s orbitalen van
beide atomen) met elkaar te laten overlappen. Voor de hogere elementen spelen vrijwel altijd
mengsels (wiskundig gezien lineaire combinaties) van de atoomorbitalen een rol. Het maken van deze
combinaties wordt hybridiseren genoemd.
Dus, als twee of meer elektrongolven van hetzèlfde atoom vrijwel dezelfde potentiële energie hebben,
kunnen deze ook interfereren. Men noemt dit verschijnsel hybridisatie. Dit levert evenveel
hybridegolven (hybride = bastaard). Bij deze hybridegolven horen weer hybrideorbitalen.
Hybrideorbitalen zijn onderling volkomen gelijk (alleen de ruimtelijke oriëntatie verschilt). Deze vorm
van interferentie treedt pas op als twee of meer atomen elkaar naderen; uiteindelijke energiewinst
wordt verkregen doordat de atomen ten opzichte van elkaar een gunstigere positie kunnen innemen.
De eenvoudigste combinaties (superposities) worden verkregen uit de s- en p-orbitalen in de
valentieschil van één atoom. De combinaties hebben specifieke rangschikkingen die afhangen van het
type menging (zie fig.):

hybridisatie

 Wanneer het s orbitaal mengt met één enkele p orbitaal, worden 2 sp orbitalen gevormd (één naar links
en één naar rechts), en blijven er loodrecht daarop 2 p orbitalen over.
 Wanneer het s orbitaal mengt met twee p orbitalen, worden 3 sp2 orbitalen gevormd (onder 120° in een
vlak), en blijft er loodrecht op dat vlak 1 p orbitaal over.
 Wanneer het s orbitaal mengt met drie p orbitalen, worden 4 sp3 orbitalen gevormd alsof het atoom het
midden vormt van een tetraëder met de hybrideorbitalen wijzend naar de vier punten.

Tijdens hybridiseren blijft het aantal orbitalen constant. In elk hybrideorbitaal passen maximaal twee
elektrongolven.
Het kleine lobje van een hybrideorbitaal wordt meestal verwaarloosd.

Theorie NSO 2008 31

 * hybridisatie geometrie
2 sp lineair
3 sp2 trigonaal
4 sp3 of sd3 (dxy,dxz,dyz) tetraëdrisch
dsp2 ( d 2 2 ) vlakke 4-omringing
x y
5 dsp3 ( d 2 ) trigonale bipiramide
z
dsp3 ( d ) tetragonale piramide
x2  y2
geometrie
6 d2sp3 ( d en dx 2  y 2 ) octaëdrisch
z2 Tabel 6 verband tussen aantal
elektronenpaarrichtingen *, hybridisatie en geometrie

1.3.4.3. Atoombinding en M.O.

Zoals eerder opgemerkt: twéé golven die tegelijkertijd op één plaats werkzaam zijn, ondervinden
interferentie. De golven kunnen elkaar versterken of verzwakken. Positieve interferentie van
elektrongolven op naast elkaar gelegen atomen levert een interferentiegolf die tùssen de atoomkernen
een grote amplitude heeft (wat leidt tot een grote energiedichtheid); de elektrongolf trekt dan beide
atoomkernen naar elkaar toe. Men noemt het bijbehorende orbitaal, dat nu twéé atoomkernen insluit,
een bindend molecuulorbitaal (B.M.O.). Door negatieve interferentie zal de elektrongolf tussen de
atoomkernen juist een kleine amplitude hebben. Dit leidt tot een orbitaal waarin men de grootste
energiedichtheid juist aan weerszijden van de atoomkernen aantreft: het antibindende
molecuulorbitaal (A.B.M.O.; vaak met * aangeduid). Een B.M.O. heeft een lagere potentiële energie
dan de atoomorbitalen (A.O.’s) waaruit hij gevormd is: de elektrongolven worden nl. door twéé
atoomkernen aangetrokken. Een A.B.M.O. heeft een hogere energie (de beide lobben van dit orbitaal
liggen niet mooi symmetrisch rond beide atoomkernen). De energiewinst van een B.M.O. ten opzichte
van het oorspronkelijke A.O. is ongeveer gelijk aan het energieverlies van een A.B.M.O.

Atoomorbitalen die bolsymmetrisch

zijn (s-orbitalen) vormen M.O.’s die
rotatiesymmetrisch zijn ten opzichte
van de bindingsas. Men geeft deze
molecuulorbitalen aan met  en *.
p-Orbitalen kunnen elkaar op twee
manieren naderen, nl. kop aan kop
(levert -M.O.’s) of zijdelings (levert
-M.O.’s). De zijdelingse nadering
geeft minder interferentie waardoor de
energiewinst respectievelijk het
energieverlies minder groot is dan bij
 d-Orbitalen geven drie
mogelijkheden (die respectievelijk
leiden tot - - en -M.O.’s,).

Theorie NSO 2008 32

N.B.M.O.’s

Als twee orbitalen met een

verschillende symmetrie elkaar
overlappen, is er geen verandering van
potentiële energie; de overlapintegraal
is dan 0. Men spreekt dan van een niet-bindend molecuu orbitaal (N.B.M.O.), aangeduid met n.
Samengevat: Het optellen en aftrekken van de elektrongolven (superpositie) van naast elkaar gelegen
atomen waardoor nieuwe interferentiegolven verkregen worden, leidt tot omzetting van A.O’s in
hetzelfde aantal M.O’s (de wet van behoud van orbitalen); M.O.’s zijn lineaire combinaties van A.O.’s
(L.C.A.O.). Binding is een gevolg van de overlap (de gemeenschappelijke ruimte ofwel doorsnede)
van A.O.’s. Alleen de elektrongolven in de valentieschil komen voldoende dicht bij elkaar om te
kunnen interfereren en zo M.O.’s te vormen. Orbitalen in de atoomromp blijven A.O’s.
Een (gevuld) B.M.O. levert energiewinst, een (gevuld) A.B.M.O. energieverlies.
Maximaal 2 elektrongolven met tegengestelde spin per M.O. (Pauli); eerst de laagste energieniveau’s
vullen (Aufbauprincipe); bij orbitalen met dezelfde energie is de elektronenconfiguratie met de meeste
ongepaarde elektrongolven het meest stabiel (regel van Hund).
Conclusie: twee orbitalen (zuivere of hybride atoomorbitalen) met een overeenkomstige symmetrie en
ongeveer dezelfde energie, die in naast elkaar liggende atomen liggen, kunnen tot een binding leiden.
Door vervorming en overlapping van de oorspronkelijke atoomorbitalen wordt een molecuulorbitaal
gevormd. Er kunnen zelfs meerdere molecuulorbitalen tussen hetzelfde paar atomen worden gevormd:
een meervoudige binding. De eerste binding tussen twee atomen wordt een σ-binding genoemd. Een
-binding wordt gekenmerkt door een overlapzone met de grootste elektronendichtheid gesitueerd op
de bindingslijn tussen de twee atomen. Dit gebeurt wanneer de orbitalen naar elkaar 'toewijzen'. Er is
rotatiesymmetrie om de bindingsas en de overlap tussen de orbitalen blijft bij rotatie bestaan.
Indien er meer dan één binding is tussen twee atomen (bijvoorbeeld in C2H4 en N2) overlappen de
orbitalen die daarvoor verantwoordelijk zijn aan twee kanten van de bindingsas (boven en onder het
vlak, of voor en achter het vlak). Deze bindingen worden π-bindingen genoemd. Er is geen
rotatievrijheid meer (draaien om de binding zou de overlap tussen de orbitalen verminderen).
π-bindingen worden meestal
gevormd door ongehybridiseerde p-
orbitalen op de twee atomen. Als 2
atomen dus één dubbele binding
vormen, zal de rest van de orbitalen
(één s- en twee p-orbitalen) tot 3
sp2 hybridiseren. Een ander
voorbeeld: als een atoom twee
dubbele bindingen vormt, blijven er
één s en één p (bijvoorbeeld px)
orbitaal over om twee sp-orbitalen
te vormen. Deze wijzen
respectievelijk naar links en naar
rechts. Eén van de overblijvende p-
orbitalen (bijvoorbeeld pz) vormt
een binding 'boven en onder' met hybridisatie bij koolwaterstoffen
een tweede atoom, en de ander (py)
'voor en achter' met een derde atoom.
Nauwkeuriger geformuleerd: binding tussen atomen is een overlap tussen al of niet gehybridiseerde
orbitalen. Bij zo’n overlap wordt ook weer een B.M.O en A.B.M.O. gevormd. Omdat de A.B.M.O.
een hogere potentiële energie heeft zal deze vrijwel nooit gevuld zijn. Voor het gemak laat men dus de
A.B.M.O. meestal weg (zie fig.).

Theorie NSO 2008 33

1.3.4.4. Delokalisatie/mesomerie
Bij zijdelingse overlap van de p-orbitalen van twee atomen ontstaat een - en een *-M.O. Meestal zal
alleen  gevuld zijn vanwege zijn lagere potentiële energie. Bij zijdelingse overlap van de p-orbitalen
van n atomen ontstaan n -M.O.’s (B.M.O.’s, A.B.M.O.’s en N.B.M.O.’s). In het algemeen zullen
alleen de B.M.O.’s gevuld zijn. Ter vereenvoudiging tekent men bij zo’n n-centrumbinding één
combinatie-B.M.O., die dus nu meer dan twee elektronen kan bevatten. De elektrongolven van zo’n
binding worden aangetrokken tot n atoomkernen en hebben dus een lage potentiële energie. Deze
elektrongolven zijn niet plaatsgebonden en dus gedelokaliseerd. Bij het tekenen van Lewisstructuren
zijn er meerdere mogelijkheden, grensstructuren. De werkelijke structuur is een (gewogen)
gemiddelde van alle grensstructuren. Men spreekt dan van mesomerie (lett. midden tussen de delen).
De energiewinst ten gevolge van delokalisatie heet dan ook mesomerie-energie (delokalisatie- of
resonantie-energie). De p-orbitalen van deze n atomen moeten wel zijdelings kunnen overlappen,
waardoor alleen in een vlak molecuulgedeelte delokalisatie/mesomerie kan optreden.

mesomerie in nitraat en butadiëen

Benzeen vormt een aromatisch systeem. De

mesomerie-energie van een aromatisch systeem is
bijzonder groot. Een aromatisch systeem is een
vlak cyclisch systeem, waarin (4n + 2) -
elektronen over de hele ring gedelokaliseerd zijn: sp2 sp2
regel van Hückel . Andere voorbeelden van
aromatische systemen staan in de fig. 1s sp2/s

skelet 3 M.O.'s met 6 e

mesomerie in benzeen

+ N H
CH CH N O S
-

tropylliumion cyclopentadienideion pyridine pyrrool furaan thiofeen

naftaleen antraceen


Theorie NSO 2008 34

1.4. Algemene gaswet

1.4.1. algemene gaswet

De algemene gaswet voor ideale gassen luidt: pV = nRT.
 n 
2
Deze gaat voor een niet-ideaal gas over in de van der Waalsvergelijking:  p  a  V  nb   nRT ;
  V  
hierin zijn a en b materiaalafhankelijke constanten: voor CO2 geldt a = 3,5910 Pa dm6 mol2 en b =
5

0,0427 dm3 mol1

Theorie NSO 2008 35

1.5. Ionenonderzoek

1.5.1. Kationenonderzoek
In opl. X kunnen aanwezig zijn één of meer van de volgende ionen:
Ag+, Pb2+, Hg22+/Al3+, Zn2+, Mg2+/Cu2+, Fe2+, Fe3+, Hg2+/NH4+/Na+, K+, Ca2+, Ba2+.
Gekleurde oplossingen: Cu2+(blauw); Fe2+(groen); Fe3+(bruin).
1.5.1.1. ZOUTZUURGROEP
opl. X + zoutzuur:
Ag+ + Cl  AgCl(wit);
Pb2+ + 2 Cl  PbCl2(wit);
Hg22+ + 2 Cl  Hg2Cl2(wit).
Vervolgens + ammonia:
lost op: AgCl + 2 NH3  Ag(NH3)2+ + Cl
wordt zwart: Hg2Cl2 + 2 NH3  {Hg + Hg(NH2)Cl}(zwart) + NH4+ + Cl
blijft wit: dan opl. X + KI-opl.: Pb2+ + 2 I  PbI2(geel)
1.5.1.2. NATRONLOOGGROEP
opl. X + natronloog (eerst paar druppels, dan overmaat). Indien meer ionen uit deze groep aanwezig
kunnen zijn, éérst testen op NH4+. Verwarmen 
gas: NH4+ + OH  NH3 + H2O
NH3 aantonen met vochtig rood lakmoes  blauw: NH3 + H2O  NH4 + OH (kleurt lakmoes blauw)
of met druppel gec. HCl aan roerstaaf  witte rook: NH3 + HCl  NH4Cl(wit)
wit neerslag, lost op in overmaat:
Al3+ + 3 OH  Al(OH)3(wit);
Al(OH)3(H2O)3 + 3 OH  Al(OH)63 + 3 H2O;
Zn2+ + 2 OH  Zn(OH)2(wit);
Zn(OH)2(H2O)2 + 2 OH  Zn(OH)42 + 4 H2O;
dan opl. X + paar druppels natronloog tot neerslag, dan + ammonia:
lost op: Zn(OH)2 + 4 NH3  Zn(NH3)42+ + 2 OH
lost niet op  Al(OH)3
lost niet op in overmaat: Mg2+ + 2 OH  Mg(OH)2(wit)
(evt. ook: Ca2+/Ba2+ + 2 OH  Ca/Ba(OH)2(wit);  vlamtest, zie aldaar)
gekleurd neerslag:
Cu2+ + 2 OH  Cu(OH)2(blauw); dan ammonia toevoegen:
Cu(OH)2 + 4 NH3  Cu(NH3)42+ + 2 OH
Fe + 2 OH  Fe(OH)2(groen); dan oplossing X + hexacyanoferraat(III) 
2+

Fe3+ + 3 OH  Fe(OH)3(bruin); dan oplossing X + hexacyanoferraat(II) 

Fe3+ + Fe(CN)64 + K+  KFeFe(CN)6(blauw)
Hg + 2 OH  HgO(geel) + H2O; dan oplossing X + jodide 
2+

Hg2+ + 2 I (druppels)  HgI2(oranje)

HgI2 + 2 I (overmaat)  HgI42(kleurloos)
1.5.1.3. VLAMGROEP
platinadraad dopen in geconcentreerd zoutzuur, vervolgens in opl. X  vluchtige metaalchloriden, in
felblauwe vlam houden:
intens geel  Na+;
violet (door cobaltglaasje wegens overstraling door geel van natrium )  K+;
steenrood  Ca2+; groen  Ba2+ (of Cu2+), dan opl X + sulfaatopl.:
geen neerslag  Cu2+; neerslag: Ba2+ + SO42  BaSO4(wit)

Theorie NSO 2008 36

1.5.2. Anionenonderzoek
(niet opgeloste stof eerst oplossen in water!!!) mogelijke ionen in opl. X:
carbonaat, sulfiet, thiosulfaat, nitriet/ sulfide/ fosfaat, oxalaat/ sulfaat/ chloride, bromide, jodide/
nitraat.
1.5.2.1. ZOUTZUURGROEP
opl. X + zoutzuur.
Let op gas; eventueel verwarmen, niet koken.
veel gas?  r.b. met kalkwater + inleidbuisje, dan verse opl. X + zoutzuur, zacht verwarmen,
kalkwater wordt troebel: CO32 + 2 H+  H2O + CO2; Ca2+ + 2 OH + CO2  CaCO3 + H2O
rotte-eierenlucht?  Papiertje in lood(II)acetaatopl.; verse opl. X + zoutzuur, zacht verwarmen,
papiertje erboven, wordt zwart: S2 + 2 H+  H2S; Pb2+ + H2S  PbS(zwart) + 2 H+
bruin gas (evt. verwarmen)?: 2 NO2 + 2 H+  H2O + NO + NO2(bruin)
prikkelend gas (evt. verwarmen, met of zonder lichtgeel sol)?  strookje papier drenken in
aangezuurde dichromaatopl., verse opl. X zacht verwarmen, papiertje in het vrijkomende gas houden:
ontkleuring
(geen suspensie): SO32 + 2 H+  H2O + SO2(prikkelend)
(wel een suspensie): S2O32 + 2 H+  H2O + S(geel) + SO2;
3 SO2 + Cr2O72(oranjegeel) + 2 H+  3 SO42 + 2 Cr3+(lichtgroen) + H2O
1.5.2.2. BARIUMGROEP
opl. X + bariumnitraatopl.  evt. wit neerslag:
C2O42 + Ba2+  BaC2O4
2 PO43 + 3 Ba2+  Ba3(PO4)2;
SO42 + Ba2+  BaSO4
dan + salpeterzuuropl. 
wit neerslag lost op:
BaC2O4 + 2 H+  Ba2+ + H2C2O4; Ba3(PO4)2 + 6 H+  3 Ba2+ + 2 H3PO4
dan opl. X + zwavelzuuropl. + druppels permanganaatopl., verwarmen 
ontkleuring: 5 H2C2O4 + 2 MnO4(paars) + 6 H+  10 CO2 + 2 Mn2++ 8 H2O
geen ontkleuring: PO43 + 3 H+  H3PO4
wit neerslag lost niet op: BaSO4(wit) + 2 H+
1.5.2.3. ZILVERGROEP
opl. X + zilvernitraatopl.  evt. wit/lichtgeel neerslag:
Cl(Br,I) + Ag+  AgCl(AgBr, AgI)(wit/lichtgeel)  bij deel ervan ammonia
neerslag lost niet op, dan oplossing X + chloorwater  geelbruinkleuring:
2 Br(I) + Cl2  Br2 (I2)(geelbruin) + 2 Cl, dan dun laagje wasbenzine, flink schudden,
na ontmenging
wasbenzinelaag paars: I2(solv)(paars)
wasbenzinelaag bijna kleurloos: Br2(solv)(geelbruin)
neerslag lost op: AgCl + 2 NH3  Ag(NH3)2+ + Cl
1.5.2.4. BRUINE RING
2 cm opl. in r.b. + 2 cm gec. (!!!) zwavelzuuropl., afkoelen onder kraan + voorzichtig (!!!)
ijzer(II)sulfaatopl. (verzadigd; eerst zelf maken van FeSO4)  bruine ring:
(Door toevoegen van gec. zwavelzuur ontstaat een verdunde salpeterzuuropl.!)
NO3 + 4 H+ + 3 Fe2+ NO + 3 Fe3+ + 2 H2O;
2+
(overmaat) Fe + NO FeNO2+(bruin)

Theorie NSO 2008 37

2. Fysische Chemie

Theorie NSO 2008 39

2.1. Samengestelde evenwichten

2.1.1. Algemeen
Voor het rekenen met samengestelde (zuur-base-) evenwichten is het volgende nodig:
 zuurconstante Kz van alle aanwezige protolyten (stoffen betrokken bij een protonoverdracht)
 evenwichtsconstante van water: Kw = [H3O][OH]
 massabalans: som van alle concentraties van een bepaald elektrolyt
b.v. 0,5 M H3PO4
0,5 = [H3PO4] + [H2PO4] + [HPO42] + [PO43]
 ladingbalans: een elektrolytoplossing is in zijn geheel neutraal
b.v. in een fosforzuuroplossing: totaal aantal positieve ladingen is totaal aantal negatieve ladingen.
[H3O+] = [H2PO4] + 2[HPO42] + 3[PO43] + [OH]
Als je evenveel (onafhankelijke) vergelijkingen hebt als onbekenden, los je dit stelsel vergelijkingen
op met de ‘kunst van het verwaarlozen’.
term1
Een term is verwaarloosbaar t.o.v. een andere term als < 0,01(0,05)
term 2

2.1.2. Meerbasische zuren I

2.1.2.1. pH -afhankelijkheid van de oplosbaarheid van sulfiden.
voorbeeld 1
Gegeven: 0,10 M verzadigde waterige oplossing van H2S (25 C en 1,0 atm)
opstellen vergelijkingen
[H 3O  ][HS]
 H2S(aq) + H2O(l)   +
 HS (aq) + H3O (aq) K z 1= = 3,0107
[H 2S]
[H 3O  ][S2 ]
 HS(aq) + H2O(l)  2 +
 S (aq) + H3O (aq) K z 2= = 1,21013

[HS ]
 H2O(l)  K w = [H3 O +][OH ] = 1,010
+  14
 H3O (aq) + OH (aq)
 [H2S] + [HS] + [S2] = 0,10
 [H3O+] = [HS] + 2[S2] + [OH]

vereenvoudigen:
de oplossing is zuur: [H3O] > 107 >> [OH]; dus [OH] = 0 in de ladingbalans
Kz2 is zeer klein ( 1013); er wordt dus vrijwel geen S2 gevormd;
de ladingbalans wordt: [H3O]  [HS]
de massabalans wordt: [H2S] + [H3O]  0,10 mol L1
Kz1 is ook klein ( 107)  [H3O] « [H2S]  [H2S]  0,10 mol L1
Uit Kz1 en Kz2 kunnen [HS] en [S2] berekend worden.
[H 3 O +][HS] [H 3 O + ]2
K z 1= = = 3,0 10 7 ; dus:
[H 2 S] 0,10
+  4
[H3O ] = [HS ] = 1,710
[H 3 O +][S2 ]
K z 2= = [S2] = 1,21013
[HS ]

voorbeeld 2
Dezelfde oplossing uit voorbeeld 1 met 0,25 M HCl -oplossing
Hetzelfde blijft: [H2S] = 0,10 mol L1
maar: [H3O] = 0,25 mol L1 (HCl is volledig gedissociëerd)
Uit Kz1 en Kz2 volgt:

Theorie NSO 2008 41

 [H 2S]
[HS] = Kz1 = 1,2107 mol L1

[H3O ]
[HS]
[S2] = Kz2 +]
= 4,81021 mol L1
[H 3 O

2.1.3. Meerbasische zuren II

2.1.3.1. Titratie van een meerbasisch zuur
1 algemeen:
Bij titratie van een willekeurig meerbasisch zuur (b.v. een driebasisch zuur H3Z) met een base worden
in al of niet gescheiden stappen de verschillende protonen van dit zuur verwijderd:
[H +][H 2 Z  ]
H3Z  
 H + H2Z

K 1= (1)
[H 3 Z]
[H +][HZ 2 ]
H2Z  
 H + HZ
2
K 2= (2)
[ H 2 Z ]
[H +][Z3 ]
HZ2  
 H +Z
3
K 3= (3)
[HZ 2 ]
Tijdens de titratie stijgt de pH en daarom hoort bij elke pH waarde een bepaalde ionensamenstelling
van de oplossing. Voordat we de titratiekromme gaan berekenen, kijken we eerst naar de
samenstelling van de oplossing als functie van de pH: een distributiediagram. Zo’n diagram laat zien
hoe bij een gegeven pH (b.v. in een gebufferde oplossing) de oplossing eruit ziet. Kijken we
bijvoorbeeld naar een vierwaardig zuur als EDTA, dat we aangeven als H4Y, dan blijkt dat bij pH = 2
de vormen H4Y, H3Y en H2Y2 voorkomen, terwijl HY3 en Y4 nauwelijks worden aangetroffen. Dat
is belangrijke informatie omdat uitsluitend Y4 met metaalionen kan complexeren (zie pagina 46).
2 het distributiediagram:
Voor een driebasisch zuur kunnen we de diverse zuurcomponenten als fracties van de totaal
ingebrachte hoeveelheid zuur definiëren:
[H 3 Z ] [H 2 Z  ] [HZ 2  ] [ Z3  ]
3= ; 2= ; 1 = ; 0=
c zuur c zuur c zuur c zuur
Op grond van de massabalans geldt: 3 + 2 + 1 + 0 = 1
Met behulp van de evenwichtsvergelijkingen (1) t/m (3) kunnen we nu alle fracties als functie van 3
en H+ uitdrukken:
[H 2 Z  ] [H 3 Z] [H 2 Z  ] K
2= =  =3  1 (4)
c zuur c zuur [H 3 Z] [ H +]
en op overeenkomstige wijze:
K2 K K
1 = 2  +
=3  1 2 (5)
[H ] [H + ]2
K3 K K K
 0 =1  +
=3  1 2 3 (6)
[H ] [H + ]3
Bovendien is 1/3 uit te drukken als functie van [H+]:
1 c
= zuur
 3 [H 3 Z]

Theorie NSO 2008 42

Invullen van:
1 [H 2 Z ] [HZ2 ] [ Z3 ]
czuur = [H3Z] + [H2Z] + [HZ2] + [Z3] geeft: = 1+ + +
3 [H3Z] [H3Z] [H3Z]
Hieruit volgt met behulp van de vergelijkingen (1) t/m (3):
1 K K K
= 1+ K 1 + K 1 K 2 + 1 2 3 (7)
3 [ H +] [ H + ]2 [H + ]3
Ook voor 1/2, 1/1, 1/0 zijn met behulp van deze vergelijking voor 1/3 en de vergelijkingen (4) t/m
(6) uitdrukkingen als functie van [H+] te geven:
1 [ H +] K K
= + 1+ K 2 + 2 3 (8)
2 K1 [ H ] [ H + ]2
+

1 [ + ] 2 [ H +] K
= H + +1+ 3 (9)
 1 K1K 2 K 2 [ H +]
1 [H + ]3 [ + ]2 [ H +]
= + H + +1 (10)
 0 K1K 2 K 3 K 2 K 3 K 3
We kunnen dus nu de samenstelling van de oplossing weergeven als functie van de pH. Natuurlijk ligt
het maximum van 3 (dus van [H3Z]) bij zo laag mogelijke pH en het maximum van 0 (dus van [Z3])
bij zo hoog mogelijke pH. Het lijkt echter moeilijker in te zien bij welke pH waarden de andere
soorten deeltjes een rol spelen. Dit laatste blijkt toch vrij eenvoudig te zijn.
a) Herschrijven van vergelijking (4) geeft:
2
= K1
 3 [ H +]
K1
Voor 2 = 3 geldt dus: =1  pH = pK1
[H +]
Op overeenkomstige wijze volgt uit de vergelijkingen (5) en (6) voor 1 = 2: pH = pK2 en voor
0 = 1  pH = pK3
b) Vergelijking (8) geeft 1/2 als functie van [H+]. Voor een maximum in 2 moet dus een minimum
in 1/2 als functie van [H+] ontstaan. Dan moet gelden:
 1 
d 
  2   1  K 2  2K 2 K 3
d[H  ] K1 [H  ]2 [H  ]3
Als de derde term uit het rechterlid van deze vergelijking
verwaarloosbaar is wordt 2 maximaal als:
1 pK1  pK 2
 K 2 2 = 0 en dus bij: pH =
K 1 [H ] + 2
Op overeenkomstige wijze kan uit vergelijking (9)
berekend worden dat 1 maximaal is als:
pK 2  pK 3
pH =
2
In figuur 19 is het op deze manier verkregen
distributiediagram voor H3PO4 (pK1 = 2,23; pK2 = 7,21 en
pK3 = 12,32) weergegeven.
figuur 19 Distributiediagram van fosforzuur

Uit dit distributiediagram kan afgelezen worden dat er pH gebieden bestaan waar, bij benadering,
slechts één soort deeltjes wordt aangetroffen, terwijl nooit meer dan twee soorten tegelijk aanwezig
zijn. Daaruit blijkt dat de verschillende ionisatiestappen van H3PO4 onafhankelijk getitreerd kunnen
worden. Niet voor àlle meerbasische zuren is dit het geval. Soms kunnen wel drie, of zelfs vier,

Theorie NSO 2008 43

 soorten deeltjes tegelijk aanwezig zijn, afhankelijk van de waarden van de diverse zuurconstanten. Als
we voor een willekeurig driebasisch zuur H3Z de eerste en de tweede ionisatiestap tot op 1 ‰ willen
scheiden, dan moet gelden:
[H 3 Z] [ ]
 103 (11) en gelijktijdig: H 2 Z  103 (12)
[ H 2 Z ] [HZ 2 ]
Hieruit volgt dat:
[ H 2 Z ] [ H 2 Z ] K 1
 = 106
[H3 Z] [HZ ] K 22 

Scheiden van beide ionisatiestappen tot op 1 ‰ is dus mogelijk als: K1  106  K2

3 titratie van een driebasisch zuur met NaOH

12
molfractie
10
1 c(H3Z) c(NaH2Z) c(Na2HZ)
8
pH
6
c(NaOH)
4
c(NaH2Z) c(Na2HZ) c(Na3Z)
2 0
0 100 200 300 350
0 zuur deeltje
100 200 300
percentage neutralisatie basisch deeltje percentage neutralisatie
figuur 21 titratie van fosforzuur figuur 20 titratieschema

Als we aannemen dat aan de voorwaarde voldaan is dat de verschillende ionisatiestappen voldoende
gescheiden zijn (K1  106  K2 en K2  106  K3), kunnen we bij het berekenen van de titratiekromme
(figuur 21) van een driebasisch zuur de verschillende neutralisatiestappen als volledig op zichzelf
staand beschouwen. Schematisch worden dan de stadia doorlopen zoals weergegeven in figuur 20.
Bij 0% neutralisatie gaat het dan uitsluitend om de dissociatie van het éénbasische zwakke zuur H3Z,
bij 300% om de hydrolyse van het zout Na3Z met hydrolyseconstante Kw/K3 en bij > 300% om de
sterke base NaOH.
In de tussenliggende gebieden gaat het om bufferoplossingen van de zuren H3Z, NaH2Z en Na2HZ,
zodat in eerste benadering bij 50% geldt pH = pK1, bij 150% pH = pK2 en bij 250% pH = pK3.
Bijzondere aandacht verdienen de punten 100% en 200%, omdat NaH2Z en Na2HZ niet alleen
hydrolyseren (waarbij ze zich als base gedragen), maar ook een proton afsplitsen (zuur gedrag). Zo
spelen in het 100%-punt de volgende reactievergelijkingen een rol:
(NaH2Z  Na+ + H2Z)
[H+ ][HZ2− ]
H2Z 
 HZ2 + H K2 = H2 Z−
   𝐾w [OH− ][H3 Z]
H2Z + H2O  H3Z + OH 𝐾1
= [H2 Z− ]
H2O 
 H+ + OH Kw = [H+][OH]
ladingbalans [H+] + [Na] = [OH] + [H2Z] + 2[HZ2]
massabalans 1 czout = [Na+]
massabalans 2 czuur = [H3Z] + [H2Z] + [HZ2]
Indien we er echter vanuit gaan dat in het 100% punt geldt dat de fractie H2Z maximaal zal zijn
(maximum voor 2 (2 = [H2Z/czuur)), dan blijkt dat voor de pH in het 100% punt zal gelden:
p K1 + p K 2
pH =
2

Theorie NSO 2008 44

Opmerkelijk is dat de pH voor 100% neutralisatie exact de gemiddelde waarde heeft van de pH
waarden voor 50 en 150% neutralisatie. pH50% en pH150% liggen dus symmetrisch t.o.v. pH100% (in
p K 2+p K3
eerste benadering). Voor 200% kan op analoge wijze worden afgeleid: pH =
2
De derde sprong in de titratiecurve is niet of nauwelijks zichtbaar als de pK3 te groot is ( 10). In dat
geval komt de enige informatie die over K3 verkregen kan worden uit de pH bij 200% neutralisatie.
geeft de titratiekromme weer voor de titratie van 0,5 M H3PO4 oplossing.
2.1.3.2. de rol van koolzuur bij titraties

Koolstofdioxide lost enigszins op in water, waarna H2CO3 ontstaat: H2O + CO2  H2CO3
[H 2 CO 3]
K= = 2,6103 (1)
[CO 2]
H2CO3 geeft vervolgens aanleiding tot de volgende evenwichten:
 4
H2CO3  +
 H + HCO3 K’1 = 1,710 (2)
HCO3  +
 H + CO3
2
K2 = 5,61011 (3)
Combinatie van vergelijking (1) en (2) geeft:
[ +][ ] [ ] [ +][ ]
K1 = K'1K = H HCO 3  H 2 CO 3 = H HCO 3 = 4,4107
[H 2 CO 3] [CO 2] [CO 2]
We vervangen daarom gemakshalve de vergelijkingen (1) en (2) door:

CO2 + H2O   HCO3 + H
+
(4)
Koolstofdioxide gedraagt zich, opgelost in water, dus als een zuur en kan daardoor storend werken bij
titraties. Onder normale omstandigheden is de concentratie CO2 in een oplossing ongeveer
1,4105 mol L1 en in een met CO2 verzadigde oplossing zelfs 5102 mol L1, zodat vrij grote fouten
kunnen ontstaan als H2CO3 bij een titratie als storende factor optreedt. Om na te gaan bij welke pH van
de te titreren oplossing of de titervloeistof koolzuur mogelijk een storende rol speelt, kunnen we de
fracties van de verschillende soorten deeltjes in de vergelijkingen (4) en (3) schrijven als:

[CO 2] [HCO 3] [CO 32 ]

2 = ; 1 = ; 0 =
c koolstofdioxide c koolstofdioxide c koolstofdioxide
Nu kan voor de verschillende fracties een distributiediagram verkregen worden (figuur 22). Uit het
distributiediagram kunnen we aflezen dat voor pH ≤ pK1 (pK1 = 6,36) hoofdzakelijk koolzuur in niet-
geïoniseerde vorm (0,3% H2CO3 en
99,7% CO2) in oplossing aanwezig
is. Voor pH ≥ pK2 (pK2 = 10,25)
kunnen we aflezen dat hoofdzakelijk
CO32 in oplossing aanwezig is,
terwijl voor pK1 ≤ pH ≤ pK2
hoofdzakelijk HCO3 in oplossing
aanwezig is.
figuur 22 Distributiediagram van koolzuur

Theorie NSO 2008 45

2.1.4. Metaalcomplexen

In het algemeen zal een metaalion met een monodentaat ligand, d.w.z.
met een ligand dat slechts één elektronenpaar voor een complexbinding
ter beschikking heeft, meerdere complexen kunnen vormen die qua
stabiliteit niet ver uiteenliggen.
Zo zijn van Ni2+ en NH3 de structuren Ni(NH3)2+, Ni(NH3)22+,
Ni(NH3)32+, …, Ni(NH3)62+ bekend; voegt men bepaalde concentraties
van Ni2+ en NH3 bij elkaar, dan zullen gezien het geringe verschil in
figuur 23 Complex met ethaandiamine
stabiliteit, verschillende van deze structuren gelijktijdig in de oplossing
2+
voorkomen. De complexvormingsreactie van Ni en NH3 is dus bepaald niet éénduidig te noemen. Op

HO2C CH2 CH2 CO2H

N CH2 CH2 N
HO2C CH2 CH2 CO2H

figuur 24 EDTA

basis van die reactie is een titratie dus nauwelijks uitvoerbaar. Elk ligand stelt hier slechts één
elektronenpaar ter beschikking van Ni2+, dat 6 coördinatieplaatsen heeft. Polydentate liganden geven
eenduidiger complexen. Dit soort liganden heeft per deeltje meer elektronenparen beschikbaar voor
complexvorming, die het centrale ion zonder sterische problemen octaëdrisch of tetraëdrisch kunnen
omringen. Een voorbeeld van een bidentaat is 1,2-ethaandiamine (ethyleendiamine, figuur 23). Bij dit
ligand kunnen beide stikstofatomen een coördinatieve binding met het metaalion aangaan, vanwege de
ethyleenbrug. Methaan- en propaandiamine zijn als bidentaat veel minder geschikt.
Een zeer bekend ligand dat zorgt voor een octaëdrische omringing is EDTA
(ethaandiaminetetraazijnzuur, figuur 24).
figuur 25 Zestandig complex met EDTA

Dit is een vierwaardig zuur, dat in volledig gedissocieerde

vorm als hexadentaat kan optreden, figuur 25.

R' O R' O
R N CH2 C R N CH2 C
OH H O

R' R' figuur 26

R N R'' + H2O R N R'' + H3O+

H
figuur 27

De complexvorming met EDTA is dus pH afhankelijk. Geven we EDTA weer als H4Y, dan is dus
alleen Y4 geschikt voor complexvorming. H4Y heeft in water bij kamertemperatuur de volgende pKz
waarden: pK1 = 2,0; pK1 = 2,7; pK1 = 6,2; pK1 = 10,3.
De eerste twee tamelijk lage waarden komen overeen met een dissociatie van een relatief sterk
carbonzuur. De laatste twee (met name pK4) zijn onverwacht hoog, misschien door een
zwitterionstructuur met een geprotoneerd stikstofatoom (figuur 26). De zuurconstante heeft dan
betrekking op het evenwicht in figuur 27). Het distributiediagram van EDTA (figuur 28) is nu
eenvoudig samen te stellen. Bij een gebufferde oplossing met pH  8,5 met voornamelijk HY3 wordt
het complex gevormd volgens:
Mn+ + HY3   MY
(n4)+
+ H+

Theorie NSO 2008 46

 Voor de dissociatieconstante geldt dan: Kdiss(pH = 8,5) = K diss
K4
Kdiss heeft betrekking op MY(n4)+ 

n+
M +Y 4

Bij een gebufferde oplossing met pH  4,5 is voornamelijk H2Y2 aanwezig en geldt:
Kdiss(pH = 4,5) = K diss
K3 K4
- Het gebruik van een gebufferde oplossing bij de complexvorming met EDTA is belangrijk vanwege
het vrijkomen van H+.
- EDTA complexeert met zeer veel metaalionen. Vaak werkt men bij zo laag mogelijke pH om vorming
van ongewenste metaalhydroxiden tegen te gaan.

figuur 28 Distributiediagram van EDTA

Theorie NSO 2008 47

2.2. Thermodynamica

2.2.1. Enthalpie
Volgens de eerste hoofdwet van de thermodynamica geldt U = q + w of in woorden: de verandering
van de inwendige energie van een systeem is gelijk aan de hoeveelheid warmte die aan het systeem
wordt overgedragen plus de op de het systeem verrichte arbeid. Bij volumearbeid geldt w = pV.
Hierin is V de volumeverandering van het systeem: als de volumearbeid positief is, wordt het
systeemvolume kleiner. Bij een proces waarbij de druk constant wordt gehouden  bijvoorbeeld in een
reageerbuis  geldt: q = U + pV = (U + pV) = H (want Vp = 0). De toestandsgrootheid H
noemt men de enthalpie.
De verandering van de enthalpie bij een chemische reactie wordt de reactie-enthalpie genoemd. De
grootte ervan wordt uitgedrukt in J mol1 en is afhankelijk van de temperatuur en, in mindere mate, de
druk.
De standaard reactie-enthalpie rHo heeft betrekking op de reactie bij standaarddruk po, waarvan de
internationaal overeengekomen waarde 1 bar (105 Pa) bedraagt (vroeger 1 atm = 101325 Pa) en
standaardtemperatuur 25 oC (298,15 K).
Met de wet van Hess kunnen verbanden tussen de reactie-enthalpieën worden gelegd. Daarom is het
zinvol van elke verbinding de standaardvormingsenthalpie fHo (ook wel met Ho aangeduid) te
kennen. Dit is de enthalpieverandering bij de vorming van 1 mol van een verbinding uit de elementen
in hun referentietoestand (temperatuur is 25 oC en druk is 1 bar).
Voor een chemische reactie: reactanten  producten geldt:
rHo = Horeactanten + Hoproducten

Horeactanten is de som van de vormingsenthalpieën van alle reactanten ofwel: rHo =  i f H o(i)
i
Hierin is i elke aan de reactie deelnemende stof is en i de erbij horende stoichiometrische coëfficiënt
(> 0 voor producten, < 0 voor reactanten).
voorbeeld: N2 + 3 H2  2 NH3
rHo = 2fHo(NH3) = 0,924105 J mol1

2.2.2. Entropie
dq
De grootte van de entropie S (dS wordt gedefinieerd als ) van een stof kan experimenteel worden
T
bepaald en hangt af van temperatuur en druk. De entropie bij po en 25 oC wordt de standaard- (of
absolute) entropie So genoemd. De verandering van de entropie bij een chemische reactie wordt
gegeven door:
rSo = Soreactanten + Soproducten ofwel: rSo =  i S o (i)
i
voorbeeld: N2 + 3 H2  2 NH3
rSo = So(N2)  3So(H2) + 2So(NH3) = 191  3  131 + 2  193 = 198 J K1 mol1

2.2.3. Gibbsenergie
Een belangrijke grootheid bij chemische reacties is de Gibbs energie G, ook wel de vrije energie of de
vrije enthalpie genoemd. Bij constante temperatuur kunnen rG en rGo worden berekend.
G = verandering van Gibbs energie (gedeelte van de energie dat kan worden omgezet in arbeid)
Bij benadering geldt ook: rG(T) = rHo(298) – TrSo(298)
Met andere woorden in een niet al te groot temperatuurgebied zijn rHo en rSo constant en dus
tamelijk onafhankelijk van de temperatuur.
voorbeeld: N2 + 3 H2  2 NH3
rG (400 K) = 0,924105 400  198 = 1,32104 J mol1

Theorie NSO 2008 48

2.2.4. Evenwichtsconstante
Voor een component i in een systeem geldt:
i = io + RT ln ai ofwel gi = gio + RT ln ai
i = gi = G per mol i: de chemische potentiaal
ai is de activiteit van component i.
De activiteit of effectieve concentratie is een dimensieloze grootheid die afhankelijk is van de
concentratie van de desbetreffende stof. Het verband met de concentratie wordt gegeven door de
activiteitscoëfficiënt . Deze laatste is gedefinieerd door a = (c/co) met co  1 mol dm3. De
activiteitscoëfficiënt van een opgeloste stof is afhankelijk van de concentratie, het soort oplosmiddel
en uiteraard de druk en temperatuur.
Toepassen op de reactie aA + bB   pP + qQ

rG =   i g (i) ; dit levert na enig herschrijven:

i
a P p  aQ q
rG = rG + RT ln
o

aA a  aB b
Bij het verloop van veel chemische reacties gaat de waarde van G door een minimum. Dan is er sprake
van een chemisch evenwicht en rG = 0
 H
( rH  TevrS = 0   r S = r )
T ev
a P,e  a Q,e
p q
Bij chemisch evenwicht geldt dus: rG = RT ln a o
= RT ln K
a A,e  a B,e
b

Hierin is K de thermodynamische evenwichtsconstante. Deze kan geschreven worden als:

c pP,e  c qQ,e   tot  P ,e   Q,e
p q
K=
c aA,e  c bB, e
c 
 
 aA,e   bB, e
;  tot =   i = p + q  a  b
i
c is referentieconcentratie (vaak 1 mol L1).
Het eerste lid aan de rechterzijde van de vergelijking (de concentratiebreuk) wordt in de praktijk
gebruikt als (meestal niet dimensieloze) concentratie evenwichtsconstante Kc.
Voor verdunde oplossingen van niet-elektrolyten is  gelijk aan 1. Bij elektrolyten is dit pas het geval
bij uiterst lage concentraties.
Indien  = 1 wordt a gelijk aan de dimensieloze concentratie c/co.
Bij gasreacties gebruikt men in plaats van de activiteit a de eveneens dimensieloze grootheid pi/po;
hierin is pi de partiaaldruk van component i en po de referentiedruk (vaak 1 bar).
Een analoge afleiding levert dan:
 p P ,e / p o   p Q,e / p o 
p q
 G =  RT ln
o
=  RT ln K
p A,e / p  p B,e / p 
r
o a ob

K is de evenwichtsconstante, uitgedrukt in de partiële drukken bij evenwicht pA,e etc. Het is weer een
dimensieloze grootheid, die afhankelijk is van de gekozen standaarddruk po.
Vaak wordt po in deze betrekking weggelaten. Men werkt dan met de meestal niet dimensieloze
evenwichtsconstante Kp (zie onder).
De (thermodynamische) evenwichtsconstante K en de (praktische) evenwichtsconstante Kp zijn aan
elkaar gerelateerd via:
K  K p po   tot
;  tot =  i
i

Theorie NSO 2008 49

Als rGo  0 (mogelijk als het teken van rH en rS hetzelfde is) leidt dit vaak tot evenwicht.
Als rGo < 0 (rH < 0 èn rS > 0) aflopende reactie (beter: de reactie kan spontaan verlopen; de
thermodynamica doet geen uitspraak over de reactiesnelheid)
Als rG > 0 (rH > 0 èn rS < 0)
o
géén spontane reactie
o
 H
rGo(T) = RT ln K kan geschreven worden als rSo  r = rStot = R ln K
T
voorbeeld: N2 + 3 H2  2 NH3
0,924 105
R ln K(400 K) = 198 + = 33,0  K = 53,0
400
2.2.4.1. verband tussen Kc en Kp
Voor een homogeen evenwicht a A + b B  p P + q Q geldt:


Pep Qqe
De (concentratie)evenwichtsconstante K c =
Aae  Beb
p pP ,e  p qQ,e
Bij gasreacties wordt ook vaak de (druk)evenwichtsconstante Kp = gebruikt.
p aA,e  p bB, e
Er is een verband tussen Kc en Kp:
n
Voor ideale gassen geldt: pV = nRT  p i = i RT = ci RT
V
pi = partiele druk van gas i; ci = concentratie van gas i
p pP  p qQ[P ]p [Q ]q (RT )p+q
K p= a b =   Kp = Kc  (RT) tot waarin  tot =  i
p A  p B [A ]a [B ]b (RT )a+ b i

In plaats van de molariteit c in mol L wordt in de fysische chemie vaak de molaliteit m in mol kg1
1

gebruikt; de hoeveelheid opgeloste stof per kg oplosmiddel. Het voordeel van deze maat voor de
concentratie is de onafhankelijkheid van de temperatuur.

2.2.5. Elektrische arbeid

Op een systeem verrichte elektrische arbeid is gelijk aan het product van lading en het doorlopen
potentiaalverschil: w = qV
Een elektrochemische cel is een systeem dat zelf elektrische arbeid verricht. Ten gevolge daarvan daalt
de Gibbs energie (vrije enthalpie) van dat systeem  rG = qV
Bij overdracht van n mol elementairladingen over een potentiaalverschil V geldt:
rG = n  N  e  V = n  F  V
Hierin is F het getal van Faraday.
Dezelfde relatie kan ook via de vergelijking van Nernst worden afgeleid.
RT a ox
Vred/ox = Vored/ox + ln
nF a red
RT a ox1 RT a ox 2
Bij evenwicht geldt: Vred1/ox1 = Vred2/ox2  Vored1/ox1 + ln = Vored2/ox2 + ln
nF a red 2 nF a red 2
RT
Na enig herschrijven levert dit: ln K = V 
nF
rGo = RT ln K = nFVo

2.2.6. Diagrammen van potentiaalgegevens.

De relatieve thermodynamische stabiliteit van een reeks deeltjes van hetzelfde element in
verschillende oxidatietoestanden kan op verschillende manieren worden weergegeven. Een
Latimerdiagram is een nuttig overzicht van kwantitatieve gegevens per element.

Theorie NSO 2008 50

Het Latimerdiagram, het eenvoudigste type diagram, werd geïntroduceerd door Wendell Latimer, een
van de pioniers bij het toepassen van de thermodynamica in de anorganische chemie van oplossingen.
In een Latimerdiagram staat horizontaal de waarde van de standaardelektrodepotentiaal (in V)
uitgezet. Deeltjes van hetzelfde element in verschillende oxidatietoestanden worden daarin met elkaar
verbonden. Links staat de meest geoxideerde vorm van het element en naar rechts staan deeltjes van
het element in lagere oxidatietoestanden. Het Latimerdiagram voor chloor in zure oplossing ziet er
bijvoorbeeld uit als volgt:
+1,20 +1,18 +1,65 +1,63 +1,36
ClO4 → ClO3 → ClO2 → HClO → Cl2 → Cl
+7 +5 +3 +1 0 1
Soms worden , zoals in dit voorbeeld, de oxidatiegetallen onder (of boven) het deeltje geschreven. De
+1,20
notatie ClO4 → ClO3 staat voor: ClO4(aq) + 2 H+(aq) + 2 e  ClO3(aq) + H2O(l) Vo = 1,20 V.
+1,63
Zo betekent HClO → Cl2 : 2 HClO(aq) + 2 H+(aq) + 2 e  Cl2(aq) + 2 H2O(l) Vo = 1,63 V.
Een Latimerdiagram zet je om in een halfreactie door kloppend maken met H2O, H+ en e.
In een basische oplossing is het Latimerdiagram voor chloor
+0,37 +0,20 +0,68 +0,42 +1,35
ClO4 → ClO3 → ClO2 → ClO → Cl2 → Cl
0,89
Merk op dat, omdat er bij deze halfreactie geen protonen worden overgedragen , de waarde voor het
koppel Cl2/Cl dezelfde is als in zuur milieu. Onder basische omstandigheden zijn in hoofdzaak H2O
en OH aanwezig. Je maakt dus kloppend met deze deeltjes (het is gemakkelijker eerst kloppend te
maken met H+ om dan daarna H+ te neutraliseren met OH). Als voorbeeld de halfreactie voor het
koppel ClO/Cl2: 2 ClO(aq) + 2 H2O(l) + 2 e  Cl2(g) + 4 OH(aq) Vo = 0,42 V.
Het Latimerdiagram hierboven geeft ook de elektrodepotentiaal voor twee niet naast elkaar liggende
deeltjes (het koppel ClO/Cl). Deze informatie is niet strikt nodig (zie hieronder), maar wordt voor
veel gebruikte koppels vaak wel voor het gemak gegeven.
Zoals we uit deze voorbeelden kunnen zien biedt een Latimerdiagram heel wat informatie in compacte
vorm en laat het op een bijzonder duidelijke manier de betrekking tussen verscheidene deeltjes zien
(volgt hierna).
Een Latimerdiagram bevat voldoende informatie om de standaard elektrodepotentialen te berekenen
van niet naast elkaar gelegen koppels. Deze berekening verloopt met de betrekking GO = nFVO en
het feit dat de totale Go de som is van de afzonderlijke waarden: Go =Go’ + Go”.
𝑛′ 𝑉 o′ +𝑛"𝑉 o "
Omdat de factoren F wegvallen tegen elkaar en n = n’ + n”, is het netto-resultaat 𝑉 o = 𝑛′ +𝑛"
.
Voorbeeld: Gebruik het Latimerdiagram om de waarde van de standaardelektrodepotentiaal te
berekenen voor het koppel HClO/Cl in zuur milieu.
Uit het Latimerdiagram hierboven volgt:
HClO(aq) + H+(aq) + e  ½ Cl2(aq) + H2O(l) Vo = 1,63 V
½ Cl2(g) + e  Cl(aq) Vo = 1,36 V
𝑉 o′ +𝑉 o " 1,63 V+1,36 V
De standaardelektrodepotentiaal voor het koppel HClO/Cl is 𝑉 o = 2
= 2
= 1,50 V.

Een Latimerdiagram laat deeltjes zien die spontane disproportionering ondergaan: thermodynamisch
disproportioneert een deeltje tot zijn buurdeeltjes, als het potentiaalverschil met het rechterdeeltje
groter is dan het potentiaalverschil met het linkerdeeltje.
Zo heeft H2O2 de neiging te disproportioneren tot O2 en H2O onder zure omstandigheden:
+0,70 +1,76
O2 → H2O2 → H2O.
Dat komt doordat:
H2O2(aq) + 2 H+(aq) + 2 e  2 H2O(l) Vo = +1,76 V
O2(aq) + 2 H+(aq) + 2 e  H2O2(aq) Vo = +0,70 V 
2 H2O2(aq)  2 H2O(l) + O2(aq) Vo = +1,06 V (Omdat Vo > 0 verloopt
disproportionering spontaan.)

Theorie NSO 2008 51

2.2.7. Nernst en evenwichtsconstante.
Oplosbaarheidsproduct
Voor de potentiaal van een zilverelektrode in een chlorideoplossing geldt: 𝑉Ag/Ag+ = 𝑉Ag/AgCl en dus:
1
0,80 + 0,059 log [Ag+] = 0,22 + 0,059 log [Cl− ] ; uit deze betrekking kun je het oplosbaarheidsproduct
berekenen van AgCl:
0,22−0,80
log Ks(AgCl) = log [Ag+][Cl] = 0,059 = 9,83  Ks = 1,51010

Complexconstante
Voor de potentiaal van een ijzerelektrode in een oplossing van hexacyanoferraat(II), Fe(CN)64 geldt:
0,059 0,059 [Fe(CN) 4− ]
𝑉Fe/Fe2+ = 𝑉Fe/Fe(CN)6 4− en dus 0,44 + log[Fe2+ ] = 0,27 + log [CN−]66 ; uit deze
2 2
4
betrekking kun je de complexconstante berekenen van Fe(CN)6 :
[Fe(CN) 4− ]
6 2
log Kc = log [Fe2+][CN − ]6 = × (0,44 + 0,27)) = 24  Kc = 1024.
0,059

Theorie NSO 2008 52

2.3. Kinetiek

2.3.1. Snelheidsvergelijkingen
De snelheid s van een chemische reactie kan men experimenteel bepalen. Deze hangt af van de
concentratie van de reactanten. Indien de snelheidsvergelijking voor de reactie A  P is:
 d[A]  d[A]
= k [A] spreken we van een eerste ordereactie. Indien = k [A ]2 is de reactie van de
dt dt
tweede orde.
 d[A]
Binas 36 geeft ook het algemene geval = k [A] [B]
dt
De orde van een reactie is gelijk aan de som van de exponenten in de snelheidsvergelijking. In de
snelheidsvergelijkingen is k de reactieconstante.
2.3.1.1. 1e orde reactie
figuur 29 1e orde reactie

Integratie van een eerste-orde

snelheidsvergelijking geeft [A]t =
[A]o ekt waarbij [A]o en [A]t de
concentraties van reactant A zijn op
de tijdstippen 0 en t. (afleiding zie
onder)
De waarde van k wordt gegeven door
de helling van de rechte lijn in een
plot van ln[A]t tegen t, zie figuur 29.
Het tijdstip waarop [A]t = ½ [A]o wordt de halveringstijd t van de reactie genoemd.
ln 2
Hieruit is k te berekenen via: t1 2 = (zie de afleiding hieronder); t is onafhankelijk van de
k
beginconcentratie [A]o. Diverse chemische reacties vertonen een eerst-orde verloop.
voorbeeld
1 d[ N2 O5]
2N2O5  4 NO2 + O2;  = k[N2O5]
2 dt
Ook het radioactieve verval van instabiele atoomkernen gaat volgens een eerst-orde
snelheidsvergelijking. Hierbij wordt de snelheid meestal uitgedrukt in het aantal deeltjes dat per
tijdseenheid desintegreert (eenheid becquerel Bq = s1), zodat Nt = No ekt
No en Nt zijn de aantallen atomen op de tijdstippen 0 en t. De variatie in
halveringstijden/halveringstijden bij radioactief verval is enorm groot.
afleiding
 d[A]t  d[A]t
De reactiesnelheid s na t seconden is: s = = k [A]t ofwel: =k dt
dt [A]t
integreren: -ln [A]t = kt + constante
[A ]o
randvoorwaarde: als t = 0 dan is [A]t = [A]o  constante = ln [A]o  ln = kt 
[A]t
[A ]o [A ]o
Bij t = t½ is [A]t = ½ [A]o  dus ln = kt  ln = ln 2 = kt ½
[A]t 1
2
[A ]o

2.3.1.2. 2e orde reactie

1 1 1
Voor een tweede-orde reactie geldt:  = kt en t 1 = (afleiding zie onder, zie Binas
[A]t [A ]o 2 k [A ]o
voor het algemene geval)
Hier levert een plot van 1/[A]t tegen t een rechte lijn op met helling k en is de halveringstijd
afhankelijk van de beginconcentratie.

Theorie NSO 2008 53

voorbeeld
1 d[ NO 2]
2 NO2  2 NO + O2;  = k[NO2]2
2 dt
afleiding
d[A]
s=  = k[A][B]; stel: [A]o = [B]o;
dt
t1 t1 t
 1 1
d[A]=  k d t ;   = kt to1
d[A] d[A] 1
dan geldt:  = k[A]2 ; - = kdt ;  
2
dt [A ]2 o [A ] o  [A] o

2.3.2. Steady-state model

De meeste chemische reacties zijn opgebouwd uit een aantal deel- of elementaire reacties. Samen
vormen deze het reactiemechanisme. In dit mechanisme kunnen tussenproducten voorkomen die na
hun ontstaan direct doorreageren tot een ander tussenproduct of tot (één van de) eindproduct(en). Kort
na het begin van de reactie ontstaat een stationaire situatie, waarbij de snelheid waarmee een bepaald
tussenproduct wordt gevormd even groot is als die van verder reageren. De concentratie ervan blijft
d[tussenproduct]
dan constant en: = 0.
dt
Met behulp van deze ‘steady-state’ benadering kunnen ingewikkelde reactiemechanismen worden
geanalyseerd en reactiesnelheidsvergelijkingen worden afgeleid. Dikwijls blijkt dan de experimenteel
bepaalde reactieconstante te zijn opgebouwd uit een aantal termen die de reactieconstanten van de
deelreacties bevatten.
voorbeeld
De thermische ontleding van N2O5 in de gasfase (zie) verloopt volgens een eerste orde
d[ N 2 O 5]
snelheidsvergelijking: - 12 = kexp [N2O5]
dt
Het reactiemechanisme is:
stap 1: N2O5   NO3 + NO2

stap 2: NO3 + NO2  NO2 + O2 + NO

stap 3: N2O5 + NO  3 NO2
d[ N 2 O 5]
Nu is:  = k1[N2O5]  k1 [NO3][NO2] + k3[NO][N2O5]
dt
Voor het reactieve tussenproduct NO3 geldt:
d[ NO3] k 1[ N 2 O 5]
= k1[N2O5]  k1[NO3][NO2]  k2[NO3][NO2] = 0 zodat: [NO3] =
dt k 1 + k 2[ NO 2]
d[NO]
Voor NO geldt: = k2[NO3][NO2]  k3[NO][N2O5] = 0, waardoor:
dt
k3[NO][N2O5] = k2[NO3][NO2]
Combinatie met de eerste vergelijking levert:
d[ N 2 O5] k [N O ] 2 k1k 2 k1k 2
 = k 1[ N 2 O5] + (k 2  k 1) 1 2 5 = [ N 2 O5] zodat: kexp =
dt k 1 + k 2 k 1 + k 2 k 1 + k 2
De activeringsenergie voor terugreactie 1 is veel kleiner dan die voor stap 2. Daardoor verloopt de
k k
terugreactie in stap 1 veel sneller dan stap 2 en is k1 » k2, waardoor: kexp = 1 2
k 1
k1 en k1 horen bij dezelfde reactie: de eerste bij de heengaande deelreactie, de tweede bij de
teruggaande. De snelheid van de heengaande reactie is gelijk aan k1[N2O5], die van de teruggaande:
k1[NO3][NO2]. In een evenwichtssituatie zijn deze gelijk, zodat:
[ NO3][NO 2] k 1
= = K c en kexp = Kck2
[ N 2 O 5] k 1

Theorie NSO 2008 54

2.3.3. Michaelis Menten
Een ander voorbeeld van een reactie waarbij een intermediair gevormd wordt is de werking van een
enzym volgens het Michaelis-Menten mechanisme. De snelheid van een enzym-gekatalyseerde reactie
waarin een substraat S wordt omgezet in een product P hangt af van de enzymconcentratie (en de
eventuele aanwezigheid van een inhibitor), zelfs als het enzym daarbij geen netto-verandering
ondergaat. Het mechanisme verloopt als volgt (zie ook de figuur rechts onder).
k

E+S  
1 k2
ES  E+P
k1 '

Het enzym heeft zo'n grote omzetsnelheid ( 106 moleculen s1) dat je kunt aannemen dat het
d[ES]
gevormde enzym-substraatcomplex ogenblikkelijk weer omgezet wordt: =0
dt
d[ES]
= k1[E][S]  k1'[ES]  k2[ES]
dt
Verder geldt: [E]o = [E] + [ES]
k1([E]o  [ES])[S]  k1'[ES]  k2[ES] = 0 
k 1[E ]o [S]
[ES](k1' + k2 + k1[S]) = k1[E]o[S]  [ES] =
k 1’ + k 2 + k 1[S]
d[P] k 1 k 2[E ]o [S] k 2[E ]o [S]
s= = k 2[ES] = =
dt k 1’ + k 2 + k 1[S] k 1’ + k 2 + [S]
k1
V [S]
Dit kun je schrijven als (Michaelis Menten)
K M + [S]
k ’+k2
waarin V = k2[E]o en KM = 1
k1
Als [S] » KM geldt: s = V (nulde orde)
V
Als [S] « KM geldt s = [S] (eerste orde)
KM
V = grenssnelheid voor [S]   is Vmax in de grafiek links;  I is zonder inhibitor, + I is met inhibitor.
V
KM is de [S] waarvoor geldt s = (notatie [S] K )
2 M

want invullen in Michaelis Menten levert dan:

V V [S] K
= M
 K M + [S] K = 2[S] K  K M = [S] K
2 M M M
K M + [S] KM

Theorie NSO 2008 55

2.3.4. Vergelijking van Arrhenius
De grootte van een reactieconstante
is in hoge mate afhankelijk van de ln k
H
temperatuur. Het verband wordt ln A
geactiveerd complex
gegeven door de
Arrheniusvergelijking:
 Ea Ea Ea/R
k Ae RT
Hierbij is Ea de activeringsenergie H
reactanten
van de reactie is in kJ mol1, R de producten
gasconstante in J (mol K)1, en T de reactieweg 1/T
absolute temperatuur in K.
In deze vergelijking is: A de figuur 30 Bepaling reactieconstante
frequentiefactor (een maat voor het
 Ea  Ea
totaal aantal botsingen tussen de moleculen) en e RT
is de fractie gunstige botsingen dus is Ae RT
het aantal botsingen dat als resultaat het te vormen product heeft.
Deze activeringsenergie kan bepaald worden door k bij verschillende temperaturen te bepalen en ln k
1 E
te plotten tegen (figuur 30), want ln k = ln A  a
T RT
T T k
Ook geldt: Ea = R 1 2 ln T 1 want:
T1  T 2 kT 2
k 1 1
ln k T1  ln k T 2 = ln A  E a  (ln A  E a )  ln T 1 = E a (  )
RT 1 RT 2 kT2 R T 2 T1
Bij ingewikkelde reactiemechanismen volgt de
temperatuurafhankelijkheid van kexp vaak niet meer uit de H
Arrheniusvergelijking. EA,-1
Deze vergelijking geldt wel voor de afzonderlijke EA,1

deelreacties, omdat dit elementaire reacties zijn. Afhankelijk NO2 NO3

van het reactiemechanisme is de Arrheniusvergelijking in
sommige gevallen echter ook voor de overall reactieconstante
toepasbaar. H1
In overeenstemming met de experimentele resultaten kan men N2 O5
bij de bovengenoemde thermische ontleding van N2O5 de reactieverloop
temperatuurafhankelijkheid van kexp met een
figuur 31 Experimentele activeringsenergie
Arrheniusvergelijking beschrijven, waarbij EA,exp = EA,1 
EA,1 + EA,2 = H1 + EA,2 (figuur 31)

2.3.5. Methoden van snelheidsmeting

1. Titrimetrie: hydrolyse van ethylacetaat CH3COOC2H5 + H2O  CH3COOH + C2H5OH
Het gevormde azijnzuur kan getitreerd worden met loog
2. Manometrie (meten van drukveranderingen): 2 NH3  N2 + 3 H2
3. Dilatometrie (meten van volumeveranderingen)
4. Volumetrie (meten van de geproduceerde hoeveelheid gas): 2 H2O2  2 H2O + O2(g)
5. Polarimetrie (meten van de optische rotatie): hydrolyse van sacharose
H+
C12H22O11 + H2O C6H12O6 + C6H12O6
glucose fructose
6. Colorimetrie (meten van de lichtabsorptie)

Theorie NSO 2008 56

3. Organische Chemie
 3.1. Naamgeving

3.1.1. Alkanen en derivaten

- Zoek de langste keten van koolstofatomen in het molecuul en benoem die.
- Benoem alle groepen die aan deze langste keten gehecht zijn als alkylsubstituenten.
- Nummer de koolstofatomen van de langste keten te beginnen met het uiteinde dat het dichtst bij de
substituent ligt. (Bij drie of meer substituenten zó nummeren dat het eerste optredende verschil zo laag
mogelijk is.)
- Rangschik alle substituenten in alfabetische volgorde (elk voorafgegaan door het nummer van de
koolstof waar de tak aan vastzit en een liggend streepje). Voeg dan de stamnaam toe. Bij meer
substituenten van een soort di, tri, tetra, etc aan de naam ervan vooraf laten gaan. Plaatsnummers
gescheiden door komma. Prefixen (maar ook sec, tert) mogen niet gealfabetiseerd worden (behalve als
deze deel uitmaken van een ingewikkelde substituentnaam). Bij vaker voorkomen van zelfde soort
complexe substituent (omsloten door haakjes) prefixen bis, tris, tetrakis, etc. gebruiken. Koolstof 1 in
substituent is de koolstof aan de stam. Prefix cyclo voor ringvormige structuren. De koolstof met de
tak is bij monogesubstitueerde ringstructuren nummer 1. Anders laagst mogelijke nummeringvolgorde
(eventueel alfabetisch). Radicalen van cycloalkanen heten cycloalkylradicalen. Grote ringen hebben
voorrang (voorbeeld: cyclobutylcyclohexaan). Cis/trans in ring.
- halogeen wordt beschouwd als substituent aan het alkaanskelet. Eerste substituent zo laag mogelijk
genummerd, alfabetische volgorde. (voorbeeld: 5-butyl-3-chloor-2,2,3-trimethyldecaan).
Halogeensubstituenten worden dus op dezelfde manier behandeld als alkylsubstituenten.
- alcohol is derivaat van alkaan. Functionele groep wordt aangeduid met -ol achter stamnaam. Bij
ingewikkelde, vertakte structuren is de stam de langste keten die de OH substituent bevat (niet
noodzakelijk de langste koolstofketen). Nummering beginnend zo dicht mogelijk bij OH. Naam van
andere substituenten als voorvoegsel. Bij cycloalkanolen is koolstof met OH nr. 1. OH als substituent
heet hydroxy.
- ether is alkaan met alkoxysubstituent (de kleinste). Cyclische ethers worden beschouwd als
cycloalkanen waarbij een of meer C-atomen door hetero-atomen (niet C,H) vervangen zijn
O
(voorbeeld: 1,4-dioxacyclohexaan).
O

3.1.2. Alkenen en derivaten

- Stam is de langste keten inclusief de dubbele binding (functionele groep).
- Plaats van dubbele binding aangeven vanaf dichtstbijzijnde uiteinde. (Bij cycloalkenen bepaalt de
dubbele binding posities 1 en 2. Dubbele binding isomeren (voorbeeld 1-buteen is terminaal en 2-
buteen is intern)
- Substituent met positie als voorvoegsel aan alkeennaam (zo laag mogelijke nummering bij
symmetrische alkeenstam)

- cis-trans regel (pag. 64). In grotere ringstructuren is transisomeer mogelijk

trans-cyclodeceen
- Meer ingewikkelde systemen volgen het E/Z systeem (bij drie of meer verschillende substituenten aan
de dubbele binding) volgens prioriteitregels (zie ook R/S).

Theorie NSO 2008 59

- Hydroxy-functionele groep -OH gaat voor op dubbele band (alkenol)
CH3
(voorbeeld: (Z)-5-chloor-3-ethyl-4-hexeen-2-ol
- Substituenten met dubbele binding heten alkenyl (voorbeeld: HO HC
H H
Cl CH CH2
cis-1-propenyl
H3C C C CH3
voorbeeld: CH2=CHCH2OCH=CH2 3-(ethenyloxy)-1-propeen H3C H
(allylvinylether)
- bij een drievoudige binding  komt uitgang yn in plaats van de uitgang voor de dubbele binding = een;
substituent met drievoudige band heet alkynyl
CH2
CH
H2C CH C
voorbeeld: 2-propyn-1-ol HCCCH2OH en 2-propynylcyclopropaan CH2
- Een koolwaterstof met zowel een dubbele als een drievoudige binding heet alkenyn. Nummering
begint vanaf het uiteinde zo dicht mogelijk bij een van de functionele groepen. Liggen deze beide even
ver weg dan gaat de dubbele binding -een voor. Alkynen met een OH-groep heten alkynolen (OH
bepaalt de nummering)
voorbeeld CH2=CHCH2CCH HCCCH2CH2CH(OH)CH3
1-penteen-4-yn 5-hexyn-2-ol

3.1.3. Overige
3.1.3.1. anhydriden
esters alkylalkanoaat; -COOR als substituent: alkoxycarbonyl
cyclische ester lacton (oxa-2-cycloalkanon)
O
voorbeeld: H3 C O 5-methyl-oxa-2-cyclopentanon

amides alkaanamide
bij cyclische structuren: -carboxamide N- en N,N-
cyclische amide: lactam (aza-2-cycloalkanon)
3.1.3.2. amines
alkaanamines (amino als substituent) alkylamines voorbeeld
3.1.3.3. allerlei H3 C N CH2
aromatische alcoholen en ethers
OH-gesubstitueerd areen heet fenol (benzenol) benzylcyclohexylmethylamine
hydroxybenzeencarbonzuur/hydroxybenzeensulfonzuur
fenylethers alkoxybenzenen C6H5O fenoxy
koolhydraat o.a. suikers, sachariden (mono, di, tri, etc.)
aldose aldotriose
ketose ketotetrose etc.

Theorie NSO 2008 60

hetero-ringen NH O S
O oxa
S thia
N
P fosfa
pyrrool furan thiofeen pyridine
N aza
NH2

onverzadigde ringstructuren N
N
benzeen als stamnaam met substituent als voorvoegsel;
substituenten in alfabetische volgorde N NH N
N
algemene naam voor gesubstitueerde benzenen is areen chinoline indool adenine
areen als substituent heet aryl
Br CH2 CH3
benzeen als substituent: fenyl; fenylmethyl is
benzyl

aldehyden/ketonen NO2
naamgeving al volgt ol CH
aldehyden die niet gemakkelijk naar alkanen CH3 CH3
vernoemd kunnen worden heten carbaldehyden 1-broom-3-nitrobenzeen 1-ethyl-4-(1-methylethyl)benzeen
carbonyl-C krijgt laagste nummer in keten CH2 CH3 H O
C
(ongeacht OH, C=C, CC)

aromatische ketonen; arylgesubstitueerde

C CH CH2
alkanonen HC
1-ethenyl-3-ethyl-5-ethynylbenzeen benzeencarbaldehyde (benzaldehyde)

O
CH2
C

fenylmethyl/benzyl
fenon (maar karakteristieke C hoort bij stam)
O CH3
O C

RC alkanoyl/acyl
acetofenon
O

H3 C acetyl
CHO
O

HC formyl

4-formylcyclohexaancarbonzuur
COOH

carbonzuren
Neem zoveel mogelijk karakteristieke groepen op in stamnaam
Bij cyclische/aromatische structuren gebruikt men -carbonzuur

dizuren
oxaalzuur adipinezuur
malonzuur maleïnezuur
barnsteenzuur fumaarzuur
glutaarzuur

Theorie NSO 2008 61

 3.2. Stereoisomerie

3.2.1. Overzicht stereoisomerie

structuur- of vb. C2H5OH, CH3OCH3 deze isomeren hebben andere atoombindingen
constitutionele
isomeren syn/anti conformeren ‘draai’isomeren kunnen zonder breken van
binding in elkaar overgaan; geen echte
isomeren

* stereo*  E/Z of cis/trans of bij alkenen en cyclische verbindingen

geometrische

exo/endo bij gebrugde ringsystemen

R/S hebben een of meer asymmetrische centra of

missen een inwendig spiegelvlak

enantiomeren optische antipoden of spiegelbeeldisomeren


** of
diastereomeren alle andere stereoisomeren

* niet-rigide indeling: er is tussen de verschillende categorieën een overlap mogelijk

** rigide indeling: deze twee categorieën sluiten elkaar uit

verdere opmerkingen t.a.v. stereoisomerie bij moleculen met meerdere asymmetrische centra:
- een mesoverbinding is een molecuul met meerdere asymmetrische centra dat niet optisch actief is door
inwendige symmetrie
- epimeren zijn moleculen met meerdere asymmetrische centra die slechts op één asymmetrisch centrum
van configuratie verschillen
- anomeren zijn epimeren die via een tautomere omlegging in elkaar kunnen overgaan: bijv.
- -D-glucose en -D-glucose

Theorie NSO 2008 62

 3.2.2. Conformatie-isomeren/conformeren
figuur 32 Benamingen van conformaties

3.2.2.1. syn/anti/gauche H3C CH3 H3C H H3C H

H CH3
- bij alifatische verbindingen (figuur 32)
H H H H
- geen echte isomeren; bij draaiing breekt geen H H H CH3 H H
enkele binding
- bedekkend: gezien langs de bindingsas liggen de syn anti gauche
substituenten op voorste en achterste atoom CH3 H H
H CH3
achter elkaar, H
- alternerend: gezien langs de bindingsas liggen CH3 H CH3 CH3 CH3 H
de substituenten op voorste en achterste atoom H H H
onder een hoek van 60 H H H
syn anti gauche

H3CCH3 CH3 CH3

H H H CH3

H H H H H H
H H CH3 H
bedekkend alternerend

figuur 33 Conformaties van cyclohexaan

3.2.2.2. stoel/boot boot stoel

- bij 6-ringverbindingen (figuur 33)

- de conformatie wordt bepaald door:
ringspanning
sterische interacties
- bij 5-ringverbindingen envelopconformatie

bedekkend alternerend

figuur 34 Axiaal en equatoriaal

3.2.2.3. 1,3-diaxiale interactie a

a
(figuur 34) a e
- equatoriaal: ligging in het molecuulvlak e
- axiaal: ligging loodrecht op molecuulvlak a(xiaal) en e(quatoriaal) e e e
a
- bij overgang stoel naar boot gaat equatoriaal over in e
axiaal a a
- equatoriaal gunstigst voor substituenten (weinig sterische
interactie) grotere substituënt
- 1,3-diaxiale interacties zijn ongunstig in equatoriale positie
CH3

geen interactie

grotere substituënt
in axiale positie
H
wel interactie
H CH3

Theorie NSO 2008 63

 3.2.3. Prioriteitenregel
figuur 35 Prioriteitenregel
H
H
- Bij E/Z en R/S-isomeren
- Het atoom dat grenst aan het chirale centrum (bij R/S) of aan het atoom H Cl H3C OH
met de dubbele binding (bij E/Z) met het hoogste atoomnummer heeft de Cl
hoogste prioriteit (bij isotopen het hoogste massagetal); Br > Cl > O > H H
H
N > C > T > D > H > niet-bindend elektronenpaar
H H H3C OH
- Bij gelijke atomen directe buuratomen vergelijken waarbij het eerste
optredende verschil maatgevend is (figuur 35) H
H
- Meervoudige bindingen naar een atoom tellen als een overeenkomstig
aantal enkelvoudige bindingen naar atomen van hetzelfde soort (figuur 36)
C Cl
H Cl
C C H C C C C O C O C N ??
H H O C
H H

figuur 36 Prioriteitenregel en dubbele bindingen

3.2.4. Fischerprojectie

figuur 37 Fischerprojectie

- Horizontale substituenten komen naar je toe; verticale wijken van je vandaan

- Bij voorkeur de langste C-keten verticaal en het laagste plaatsnummer boven
- Je kunt een Fischerprojectie bij een willekeurige substituent beetpakken en de andere substituenten
cyclisch doordraaien. De ene substituent vormt namelijk de top van een tetraëder, de andere drie
samen het grondvlak (figuur 37).

Theorie NSO 2008 64

 3.2.5. Starre systemen
3.2.5.1. E/Z
- Bij dubbele binding (figuur 38)
- Z betekent dat op beide atomen van de dubbele binding de substituenten met de hoogste prioriteit naast
elkaar zitten
- Bij E zitten de substituenten aan weerszijden van de dubbele binding

O
E(ntgegen) Z(usammen) ?
E-2-penteen Z-2-penteen H

figuur 38 Dubbele bindingen Z en E

3.2.5.2. cis/trans
- In ringstructuur (figuur 39)
- cis betekent beide gesubstitueerde atomen hebben de substituenten met de hoogste prioriteit aan
dezelfde zijde van het ringvlak
- Bij trans zitten de substituenten aan weerszijden van dit vlak

figuur 39 Ringstructuren cis en trans figuur 40 Gebrugde ringsystemen exo en endo

3.2.5.3. endo/exo
- In gebrugde ringsystemen (figuur 40)
- exo-1-broombicyclo[2,2,1]heptaan en endo-1-broombicyclo[2,2,1]heptaan
- exo = zelfde kant als de kortste brug: substituent equatoriaal (steekt naar buiten)
- endo = van deze brug vandaan; substituent axiaal
figuur 41 Steroïden en 

3.2.5.4.  en  H
- Bij steroïden (figuur 41) Cl
- met R = CHCH3(CH2)3CH(CH3)2 heet het molecuul hiernaast H
-1-chloorcholesterol
-  = substituent onder het ringvlak
-  = substituent boven het ringvlak
HO

Theorie NSO 2008 65

 3.2.6. Optische isomerie
3.2.6.1. Algemeen
- een molecuul is optisch actief (chiraal) als het door rotatie niet in dekking te brengen is met zijn
spiegelbeeld (enantiomeer of optische antipode)
- in figuur 42 zijn verschillende mogelijkheden voor chiraliteit gegeven
- meestal heeft een chiraal molecuul een sterisch (chiraal of asymmetrisch) centrum (een atoom met vier
verschillende substituenten). In de figuur staan de twee enantiomeren in de Wedge-Cram- en in de
Fischer-weergave

figuur 42 Chirale moleculen

3.2.6.2. R/S-nomenclatuur (Cahn-Ingold-Prelog)

- In één molecuul zijn meerdere chirale centra mogelijk. Elk afzonderlijk chiraal centrum wordt met R
of S aangeduid:
- Ken prioriteiten toe aan de substituenten.
- Draai de laagste prioriteit naar achter (in Fischerprojectie naar onder).
- Ga bij de overige substituenten van de hoogste, via de middelste naar de laagste prioriteit:
- Met de klok mee, rechtsom = R(ectus); tegen de klok in, linksom = S(inister) (figuur 43)

figuur 43 R/S-nomenclatuur

Laat zien: D-glucose = (2R,3S,4R,5R)-2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal.

Theorie NSO 2008 66

 3.2.6.3. Moleculen met twee chirale centra
enkele bijzondere gevallen
meso
- bij moleculen met twee sterische centra met drie gelijke substituenten
- meso = niet optisch actieve verbinding met chirale centra
- één meso-vorm (niet chiraal) in figuur 44 en figuur 45; twéé meso in Figuur 46
figuur 44 Wijnsteenzuur

figuur 45 Twee chirale centra

pseudo-asymmetrisch centrum
Figuur 46 geeft het bijzondere geval van een molecuul waarbij het middelste koolstofatoom in het
inwendige spiegelvlak ligt èn vier verschillende substituenten heeft H, OH en de twee enantiomere
substituenten. Men noemt dit atoom pseudo-asymmetrisch en geeft de configuratie ervan aan met r
of s. Dit molecuul kent dus twee meso-vormen.
 Extra prioriteitsregel: bij twee enantiomere substituenten gaat R voor S.
HO O HO O HO O HO O

HO H H OH H OH H OH

H OH HO H H OH HO H

H OH HO H H OH H OH

HO O HO O HO O HO O
(S;S) (R;R) (R;r;S)-meso (R;s;S)-meso

Figuur 46 Pseudo-asymmetrisch centrum

Theorie NSO 2008 67

 3.3. Reactiemechanismen

3.3.1. Substitutie, nucleofiel

3.3.1.1. SN1
- substitutie: atoom- of atoomgroep wordt vervangen door ander atoom of atoomgroep
- nucleofiel: aanvallende deeltje heeft een niet-bindend elektronenpaar dat graag een binding wil
aangaan met een atoom dat een elektronentekort heeft. Het nucleofiel is dus een Lewisbase.
- 1 duidt op de reactieorde (de som van de exponenten in de snelheidsvergelijking). Deze reactie is van
de eerste orde.
voorbeeld: CH3 CH3

H3 C C CH3 + OH H3 C C CH3 + Br
s = k [RBr]
Br OH
mechanisme:

CH3 CH3
langzaam
stap 1 H3 C C CH3 H3 C C CH3 + Br

Br carbokation

CH3 CH3
snel
stap 2 H3 C C CH3 + OH H3 C C CH3

OH
racemisatie door vlakke structuur
OH C

3.3.1.2. SN2
voorbeeld: CH3 Br + OH CH3 OH + Br
s = k [RBr][OH-]

mechanisme:

      
HO + C Br HO C Br HO C + Br

inversie van configuratie

3.3.1.3. Competitie bij nucleofiele substitutie

- karakteristieke koolstof is het koolstofatoom met de karakteristieke groep
- als de karakteristieke koolstof één, twee of drie alkyl/arylgroepen gebonden heeft, noemen we hem
primair, secundair of tertiair
- bij SN1 is stabilisatie van het carbokation door elektronenstuwend alkyl/arylgroepen heel belangrijk
- bij SN2 is er geen elektronenstuwend of -zuigend effect van de substituenten, maar spelen de sterische
effecten wel een belangrijke rol
- reactiviteit van RX neemt bij SN1 toe van primair naar tertiair, die van SN2 juist af. Er is een
minimum reactiviteit bij secundaire koolstofatomen

Theorie NSO 2008 68

 3.3.1.4. Substitutie, elektrofiel
SE1
- het aanvallende deeltje heeft een elektronentekort (Lewiszuur)
- de reactie is van de eerste orde; er is slechts een deeltje betrokken bij de langzaamste stap
O
voorbeeld: O N CH2 C + ROH O2 N CH3 + RO
2 + CO2
O

mechanisme: O
langzaam
stap 1 O2 N CH2 C O2 N CH2 + CO2
O

stap 2 O2 N CH2 + RO H O2 N CH3 + RO

3.3.2. Substitutie bij aromaten, elektrofiel en nucleofiel

SE2
H NO2

+ NO2 +H

SN2
Cl NH2

NO2 NO2

+ NH3 + HCl

NO2 NO2

3.3.2.1. Oriëntatie bij SN2Ar

- te verklaren door te kijken naar de meest gunstige overgangstoestand
R R R R

M
Cl + M of M
Cl
M
Cl Cl

R R R R
R R

M M M
Cl Cl Cl
M M M
Cl Cl Cl
ortho/para-aanval R = zuigend gunstig meta-aanval R = zuigend minder gunstig
Het getoonde mechanisme verloopt via additie/eliminatie AE. Dit komt voor bij elektronenzuigende
substituenten. Een tweede mechanisme via eliminatie/additie EA heeft benzyn (dehydrobenzeen) als
intermediair
Cl H

OH H2O
H OH OH + OH
Cl OH Cl Cl Cl

Theorie NSO 2008 69

 3.3.2.2. Oriëntatie bij SE2Ar
NH2 NHR NR2 elektronenstuwende groepen
meestal d.m.v. mesomerie
OH OR

OCH3
toenemende
NHCOCH3 elektronenstuwende
werking

al deze groepen zijn

ortho/para-richtend
CH3 en activerend

N+(CH3 )3 elektronenzuigende groepen

d.m.v. mesomerie of mesomerie
NO2

CN
toenemende
SO3 H elektronenzuigende
werking
COOH
al deze groepen zijn
CHO
meta-richtend
COR en desactiverend

X (halogenide) ortho/pararichtend door mesomerie,

maar desactiverend door inductie

- te verklaren door te kijken naar de meest gunstige overgangstoestand

R R R R

H
H + E of E +
E
E
H H

R R R R
R R

H H H
E E E
E E E
H H H
ortho/para-aanval R = stuwend gunstig meta-aanval R = zuigend minder ongunstig
- De sterke stuwing van NH2, NHR, NR2, OH en OR kan worden verklaard door mesomere
effecten: het niet-bindend elektronenpaar kan meedoen
OH OH OH OH OH

H E H E H E H E H E
kation, gestabiliseerd door veel grensstructuren
- de OH-groep zelf is inductief zuigend (zuurstof is elektronegatiever dan koolstof), maar het mesomere
effect is veel belangrijker
- hetzelfde effect zorgt ervoor dat halogenen toch ortho/pararichters zijn, ondanks de grote
elektronegativiteit.

Theorie NSO 2008 70

 3.3.3. Substitutie, radicaal
- radicaalreactie wordt ook wel homolytische reactie genoemd
- wordt algemeen gevonden bij azo- of peroxideverbindingen die onder invloed van temperatuur of van
een reductor ontleden
SR1
langzaam
R N N R 2 R + N2 (g)

SR2
halogenering onder invloed van licht
voorbeeld:
R H + Br2 R Br + H Br
mechanisme:

stap 1 R H + Br R + H Br

stap 2 R + Br Br R Br + Br

3.3.4. Eliminatie
E1
voorbeeld: dehydrohalogenering
CH3 CH3

H3 C C CH3 + OH H3 C C CH2 + Br + H2 O

Br
mechanisme
CH3 CH3
langzaam
stap 1. H3 C C CH3 H3 C C CH3 + Br

Br carbokation

CH3 CH3

stap 2. H3 C C CH2 + OH H3 C C CH2 + H2 O

- vergelijk SN1 mechanisme

- belangrijk is de stabiliteit van het carbokation: 3o > 2o > 1o koolstofatoom
E2
voorbeeld: dehydrohalogenering

CH3 CH2 Br + OH CH2 CH2 + Br + H2O

mechanisme
H H Br  H

OH + H C CH2 Br H C C H H C C H + Br + H2O

H HO H H H

- vergelijk met SN2 mechanisme.

Theorie NSO 2008 71

 3.3.4.1. Competitie bij eliminatie
- bij E1 is de stabilisatie van het carbokation door substituenten erg belangrijk (zie ook: SN1)
- E2 kan twee soorten reactieproducten opleveren. Het mechanisme kan thermodynamisch bepaald zijn
(Saytzeff-mechanisme): er ontstaan dan de meest stabiele reactieproducten, dus het meest
gesubstitueerde alkeen. Ofwel kinetisch bepaald: dan ontstaat de snelst te vormen verbinding
(Hofmann-mechanisme): het minst gesubstitueerde alkeen met weinig sterische hindering ontstaat.
- bij E1 neemt de reactiviteit van RX toe van primaire naar tertiair; bij E2 neemt deze af.
Br CH3 CH CH CH3
KOH/alcohol Saytzev
CH3 CH2 C CH3

H CH3 CH2 CH CH2

Hofmann
- de aard van de overgangstoestand is erg belangrijk
3.3.4.2. Stereochemie van de eliminatie
- E1 niet stereospecifiek vanwege vlak intermediair
- E2 wel stereospecifiek
- spiegelbeelden (enantiomeren/optische antipoden) leveren hetzelfde stereoisomeer
- diastereomeren leveren verschillende stereoisomeren

3.3.5. Additie, elektrofiel en radicaal

AE B
+ A B
mechanisme A met Br2, Cl2: anti-additie
A
met HBr, HCl: mengsel syn/anti
+ A B A + B
B

voorbeeld 1
Markovnikov-oriëntatie
+ HBr H +
met BH3: syn-additie
Br H Br anti-Markovnikov-oriëntatie
voorbeeld 2
donker AE Cl
+ Cl2
met licht SR2 Cl
of AR
voorbeeld 3
Markovnikov-oriëntatie
CH3 CH3
+ HCl
H Cl

- Markovnikov: proton addeert aan de koolstof met de meeste protonen.

- anti-Markovnikov: komt voor in speciale gevallen, zoals bij de additie van HCl in aanwezigheid van
peroxides.

Theorie NSO 2008 72

 AR radicaal-ketting additie

voorbeeld H3 C CH CH2 + HBr H3 C CH2 CH2 Br

mechanisme
peroxide
initiatie H Br H + Br
H

propagatie H3 C CH CH2 + Br H3 C C CH2 Br

H3 C C CH2 Br + H Br H3 C CH2 CH2 Br + Br

3.3.6. Hoe maak je elektrofielen geschikt voor SE2?

- Halogenering: Br2 en Cl2 worden geactiveerd met FeBr3 en FeCl3
   Br
Br
Br Br + Fe Br+ + Br Fe Br
Br
Br Br
- Nitrering: HNO3 wordt reactiever door H2SO4
O H O
HO N + H O N H2O + NO2
O H O
- Sulfonering: SO3 activeren met H2SO4

O O
H+
SO3 S OH S OH + H
O O

Friedel-Craftsreactie
- Alkylering: Het is ook mogelijk om secundaire en tertiaire halogeenalkanen te activeren.
Cl
+ FeCl3 + FeCl4

+ + H

- Acylering. Dezelfde methode is te gebruiken voor zuurhalogeniden

O O
+ FeCl3 + FeCl4 + FeCl3 + HCl
Cl
O

Theorie NSO 2008 73

3.4. Reacties, concreet

3.4.1. Additiereacties
3.4.1.1. Michael-additie
Molecuul met twee dubbele bindingen dat op de 1 en de 4 positie van het geconjugeerde systeem
additie ondergaat.
3.4.1.2. Aldolcondensatie

Reactie waarbij een enolaat aanvalt op het koolstofatoom van een carbonyl. Deze concureert met
deprotonering van het -atoom van de carbonyl.
3.4.1.3. Robinson-anellering

De Robinson-anellering is een nuttige reactie voor de vorming van zesringen in polycyclische

verbindingen, zoals steroïden. Deze combineert twee reacties: de Michael-additie en de
aldolcondensatie
Mechanisme
De eerste stap in het proces is de Michaeladditie aan een α, β-onverzadigd keton, zoals
methylvinylketon:

Het nieuw gevormde enolaatintermediair moet eerst tautomeriseren om de het verder om te zetten:

De daaropvolgende ringsluiting via aldoladditie wordt gevolgd door een condensatie tot een zesring
enon:

Theorie NSO 2008 74

De Robinson anellering kan ook verlopen onder zure katalyse: het hele proces verloopt dan in een
batch, zoals hieronder getoond. Het gebruik van een voorloper van het α, β-onverzadigde keton, zoals
een β-chloorketon, kan de steady-state concentratie van enon verkleinen en de nevenreactie,
polymerisatie, verminderen.

3.4.2. Reacties van carbonylverbindingen

De carbonylgroep C=O komt in heel veel verschillende soorten organische
O O 
verbindingen voor. Deze structuureenheid is een wezenlijk onderdeel van O
120
bijvoorbeeld aldehyden, ketonen, carbonzuren, esters, zuurchloriden, C C 
amides, lactonen, anhydriden enz. R R R R
Carbonylverbindingen hebben een vlakke structuur en de hoeken tussen 120O
de gebonden groepen zijn 120 of dicht daarbij. We hebben te maken met
een heteronucleaire dubbele binding en omdat de elektronegativiteit van de elementen C en O
verschilt, zal de binding polair zijn. De elektronegativiteit van zuurstof is behoorlijk veel groter dan
die van koolstof. Koolstof wordt dus + en zuurstof . Het dipoolmoment van aldehyden en ketonen
ligt in het gebied van 2,3 – 2,8 D. Dit laat zien dat de C=O binding behoorlijk polair is.
Het is deze polarisatie die heel veel van de chemie van de 
O O  O
carbonylverbindingen bepaalt. Het is duidelijk dat het H+
negatief geladen zuurstofatoom zal reageren met C C  C C

C C
+ 
elektrofiele deeltjes zoals H of AlCl3. Het positief H
geladen koolstofatoom zal reacties aangaan met nucleofielen zoals OH, R en NH3. We kunnen de
C=O groep ook beschouwen als een elektronenzuigende groep. Dit betekent dat deze groep

Theorie NSO 2008 75

carboanionen kan stabiliseren. De negatieve lading wordt verder gestabiliseerd door mesomerie zoals
in het carbonaation.

3.4.3. Nucleofiele addities

3.4.3.1. Grignardreacties
Met een grignardreactie kan men een carbonyl (C = O) omzetten in een alcohol. Daartoe zal eerst een
grignardreagens gemaakt moeten worden. Hierna kan men met de daadwerkelijke omzetting beginnen.
De grignardreactie kan op een aantal verschillende verbindingen met een C = O groep toegepast
worden. Denk hierbij aan een aldehyde, keton, epoxide en een ester. Hieronder staan alle
mechanismen (eigenlijk komt het steeds op hetzelfde neer, maar voor de volledigheid worden ze toch
maar vermeldt).

Het Grignardreagens verkrijgt men door reactie van halogeenalkaan met magnesium.
RX + Mg  R-Mg-X (Grignardreagens))
Synthese Grignardreagens

Door de binding van magnesium wordt de alkylgroep van elektrofiel een nucleofiel.
Deze nucleofiele alkylgroep kan dan bijvoorbeeld regeren met:
positief H in H2O onder vorming van een alkaan: R-MgX + H2O  RH + Mg(OH)X

C in CO2 onder vorming van een alkaanzuur: R-MgX + CO2  R-COOMgX  H
 R-COOH
C in carbonyl HCHO, RCHO of RCOR' tot een primaire, secundaire of tertiaire alcohol, bijv:

R-MgX + HCHO  R-CH2-OMgX 
H
 R-CH2OH
Aldehyd

Keton

Epoxide

Ester

Theorie NSO 2008 76

3.4.4. Dehydratatie van alkanolen
Zuren protoneren de alcoholgroep, waarna water wordt afgesplitst. De snelheid van waterafsplitsing
neemt toe van primaire alcohol naar tertiaire alcohol, omdat een stabieler carbokation gevormd wordt.
Tabel 7 Stabiliteit carbokation en snelheid dehydratatie

snelheid van waterafsplitsing 

stabiliteit van het gevormde carbokation
primair OH  secundair OH  tertiair OH
RCH2-OH  R2CH-OH  R3C-OH
Als een alkanol
onder invloed CH3 OH CH3 CH3 CH3
van een zuur
water heeft H3C C C CH3 H3C C CH CH2 H3C C C CH3
afgesplitst, dan
blijft een A CH3 H B CH3
C
primair,
secundair of tertiair carbokation over. Van deze carbokationen is de stabiliteit verschillend (Tabel 7).
Het ontstane carbokation reageert verder door afsplitsing van een proton. Dit leidt tot de vorming van
een alkeen. Bij behandeling van primaire en secundaire alkanolen met zuur ontstaan vaak
bijproducten, omdat de gevormde primaire en secundaire carbokationen minder stabiel zijn dan de
tertiaire. Door hydrideverschuiving ontstaat een zo stabiel mogelijk carbokation.
Bij behandeling van 3,3-dimethyl-2-butanol (A) met zuur wordt geen 3,3-dimethyl-2-buteen (B), maar
2,3-dimethyl-2-buteen (C) gevormd. De vorming van dit product kan alleen verklaard worden door
aan te nemen dat er in het secundaire carbokation dat ontstaan is na afsplitsing van water een
methylgroep verhuist. Dit leidt tot een stabieler tertiair carbokation. Ook de afsplitsing van het proton
verloopt volgens een bepaald patroon:
R3C- > R2CH- > RCH2-.
CH3 OH + H+ CH3 H
+ H+  H+
H3C C C CH3 H3C C CH CH3 H3C C C CH3 H3C C C CH3

CH3 H CH3 CH3 CH3 CH3 CH3

Uit de resultaten van additiereacties van zuren aan dubbele bindingen heeft Markovnikov zijn
zogenaamde Markovnikovregel opgesteld: additie van HX aan een asymmetrische dubbele binding
heeft tot gevolg dat het proton van HX verhuist naar het koolstofatoom met de meeste protonen. Er
ontstaat zo een stabieler carbokation, dat afgevangen wordt door in de oplossing aanwezige
nucleofielen, zoals X. Zijn er meerdere nucleofielen aanwezig (Cl, Br, etc.) dan zullen naast
broomalkanen ook chlooralkanen gevormd worden. Additie van HX, Cl2. Br2, HOCl, etc. gaat op deze
manier.

Theorie NSO 2008 77

3.4.5. Pericyclische processen
In 1981 werd de Nobelprijs chemie toegekend aan de theoretisch chemici Roald Hoffmann (USA) en
Kenichi Fukui (Japan) voor hun bijdragen aan het inzicht in het verloop van pericyclische reacties.
Daarmee wordt een type reactie aangeduid die kan worden beschreven als de ‘gelijktijdige’ verhuizing
(zoals aangeduid met de kromme pijltjes in figuur 49) van elektronparen in een gesloten cyclus.
3.4.5.1. Woodward-Hofmannregels
Het is belangrijk op te merken dat de kromme
pijltjes in figuur 49 weinig informatie over het
werkelijke gedrag van de elektronen geven (en
dus ook niet over het ‘mechanisme’). Zo kan
men bijvoorbeeld alle pijltjes net zo goed
omkeren. Het is de grote verdienste van de
Nobelprijswinnaars dat zij pericyclische
processen onder één noemer wisten te brengen
en een aantal simpele regels afleidden, die
succesvolle voorspellingen toelaten omtrent het
stereochemisch verloop van zulke reacties. Deze
regels worden thans algemeen aangeduid als de
Woodward-Hoffmann (WH) regels omdat het
primair Hoffmann was die in samenwerking met
de syntheticus Robert B. Woodward deze regels
formuleerde. Woodward deelde in 1981 niet in
de Nobelprijs omdat hij toen reeds was
overleden. (Eerder (1965) ontving Woodward de
Nobelprijs voor zijn synthetische werk).

Ruim vóór de formulering van de Woodward-

Hoffmann-regels ontwikkelden anderen de
zelfde gedachten, zonder die in formele ‘regels’
om te zetten. Daartoe behoren de Leidse
onderzoekers prof. Lutzen J. Oosterhoff en prof.
Egbert Havinga. Dit geldt in het bijzonder de
elektrocyclisatie- en cycloreversie-processen.
Deze reacties treden veelvuldig op in het door
Havinga in 1952 begonnen onderzoek naar de
fotochemische en thermische omzettingen van
de isomeren van vitamine D.

Hierbij werd ontdekt dat in provitamine-D

(structuur P in figuur 47) door verwarming
boven 100 C een extra zesring ontstaat onder
vorming van een binding tussen atomen C1 en
C6. Deze ringvorming is duidelijk een
elektrocyclisatie (vergelijk figuur 49). De
substituenten op C1 (een methylgroep) en op C6
(een waterstof) komen aan de zelfde kant (cis)
van de gevormde ring terecht.
figuur 47:
Elektrocyclisatie van previtamine D (P) tot
isoPyrocalciferol (iPy) door verwarmen en tot
Ergosterol (E) door bestraling met ultraviolet licht.
Let op de positie van de met rood aangegeven
methyl (Me) groep op C1 en de waterstof (H) op C6.
In P liggen deze groepen in het hoofdvlak van het
molecuul, in iPy staan ze allebei aan de zelfde kant
van dit vlak (cis), in E staan ze aan weerskanten
van dit vlak (trans).

Theorie NSO 2008 78

3.4.5.2. Diels-Alder
Opmerkelijk is dat de ringvorming ook tot stand kan worden gebracht door bestralen met ultraviolet
licht bij lage temperatuur. Ook dan wordt een binding tussen C1 en C6 gevormd, maar de
stereochemie is anders: de waterstof en de methylgroep belanden aan verschillende kanten (trans) van
de ring (figuur 47).

In een publicatie door Havinga en Schlatmann uit 1961 wordt de theoretisch chemicus Oosterhoff
bedankt voor suggesties die hij gedaan had om het verschil in stereochemisch verloop van deze en een
aantal verwante cyclisatiereacties te verklaren waaronder reacties waarbij een vierring in plaats van
een zesring ontstaat. Die suggesties berustten op Oosterhoff’s inzicht in de vorm van de golffuncties
(molecuulorbitalen) waarmee de toestand van de elektronen beschreven wordt.
Oosterhoff zag in dat de symmetrie van de golffunctie die de elektronen met de hoogste energie bevat
(de ‘hoogst bezette molecular orbital’) een cruciale rol speelt bij het bepalen van de richting waarin dit
type reacties verloopt. In fig. 3A is het cycliserende trieen C1 t/m C6 geschetst. Daarin is een deel
aangegeven van die hoogst bezette orbitaal en wel dat deel dat het gedrag van de atomen C1 en C6
beschrijft. De kleuren geven het zogenoemde teken van de golffunctie aan. Om de binding tussen C1
en C6 tot stand te brengen is het nodig een rotatie van de uiteinden van het trieen-systeem uit te voeren
zodanig dat de ‘lobben’ gaan overlappen en wel met het zelfde teken (dus blauw met blauw óf groen
met groen).

figuur 49: Voorbeelden van pericyclische reacties. Een
krom pijltje duidt formeel de verhuizing van een
elektronenpaar aan (zie tekst over de beperkte waarde van
deze notatie bij pericyclische reacties).
figuur 48: Schematische aanduiding van het primair
door Oosterhoff gelanceerde concept waarbij de
overlap tussen orbital lobben met gelijk teken (groen
of blauw) van de hoogst bezette orbital tot binding leidt
tussen C1 en C6. Voor de thermische reactie (A)
vereist dit een tegengestelde rotatie (‘disrotatie’) op C1
en C6, voor de fotochemische reactie (B) een gelijke
rotatie (‘conrotatie’) (N.B. De kromme pijltjes duiden
hier de richting van rotatie aan en niet zoals in figuur 1
de verhuizing van de elektronen!)

Het zal duidelijk zijn dat dit in figuur 48A alleen lukt als de rotatie bij C1 tegengesteld verloopt aan
die bij C6 (Woodward en Hoffmann hebben hier later de term disroterend voor ingevoerd). Het
resultaat is dat in de gevormde ring de waterstof en de methylgroep aan de zelfde kant (cis) belanden,
zoals bij de reactie (zie figuur 47) die door verhitten plaats vindt.

Absorbeert het trieen eerst ultraviolet licht, dan kan een elektron uit de hoogst bezette orbitaal
gepromoveerd worden naar een baan met nog hogere energie die bovendien een tegengestelde
symmetrie heeft. Deze orbitaal (die nu dus de functie van hoogst bezette baan overneemt) is geschetst
in figuur 48B.

Theorie NSO 2008 79

Het is nu duidelijk dat bij cyclisatie de rotaties in de zelfde richting (conroterend) moeten verlopen,
dus met de klok mee of allebei tegen de klok in. Daardoor belanden de waterstof en de methylgroep
aan verschillende kanten (trans) van de gevormde ring, alweer in overeenstemming met het
experimentele resultaat.

3.4.5.3. Orbitaalsymmetrie
Beginnend in 1965 verschijnt een serie artikelen van Woodward en Hoffmann waarin zij het
stereochemisch verloop van pericyclische processen verklaren via een beschrijving die ze aanduiden
als The Conservation of Orbital Symmetry. Uit deze titel kan men reeds vermoeden dat die
beschrijving gerelateerd is aan de eenvoudige ideeën die Oosterhoff al in 1961 lanceerde. Woodward
en Hoffmann geven aan dat die gedachten één van hun inspiratiebronnen vormden, maar uit het
betreffende citaat blijkt dat ze Havinga’s artikel van 1961 niet diepgaand bestudeerd hebben. Het was
hen blijkbaar ontgaan dat Oosterhoff niet alleen de cyclisatie van een trieen tot een zesring maar ook
de cyclisatie van een dieen tot een vierring in zijn beschouwingen had opgenomen.

De door Woodward en Hoffmann gepropageerde conservation of orbital symmetry beschrijving lijkt

op het eerste oog geavanceerder dan die van Oosterhoff omdat ze in hun symmetriebeschouwingen
meer orbitals van zowel reactanten als producten betrekken. Dat heeft op de uitkomst van de
voorspelde reactieweg echter geen invloed, zoals o.a. wordt gedemonstreerd door de resultaten van
Fukui.

Het zou dan ook terecht zijn geweest als Oosterhoff de Nobelprijs met Hoffmann en Fukui gedeeld
had. In het bijzonder zag Oosterhoff al in 1961 in dat de in figuur 48B geschetste benadering voor de
reactie onder invloed van licht te eenvoudig is. Oosterhoff en zijn medewerkers hebben na 1961
uitvoerig onderzoek gedaan naar de juiste beschrijving van vooral de fotochemische reacties. Dat was
geen sinecure en pas in de jaren 1968-1972 publiceerden ze in een serie artikelen een correcte
beschrijving. Daaruit bleek dat de simpele beschrijving van de fotochemische cyclisaties (inclusief dus
die van Fukui en van Woodward en Hoffmann) inderdaad onjuist is, maar dat maakte op de meeste
onderzoekers toen niet al te veel indruk in de heersende euforie over de voorspellende waarde van de
Woodward-Hoffmann-regels.

Theorie NSO 2008 80

3.5. Aromatische verbindingen en aromaticiteit

De structuur van benzeen C6H6 of is in 1825 ontdekt door Michael Faraday

(Royal Institute). De molecuulformule is in 1834 door Mitscherlich afgeleid.

De welriekende geur van benzeen en zijn derivaten leidden tot hun klassering als 'aromatisch'. Deze
classificatie heeft tegenwoordig een chemische betekenis  'aromaticiteit' is verbonden met een
bijzondere vorm van stabilisatie vanwege de structuur.
De opheldering van de structuur gaf een probleem  de molecuulformule C6H6 wees op een sterk
onverzadigde verbinding (dubbele en drievoudige bindingen), maar benzeen vertoont geen
onverzadigd gedrag.
H H
C C
H C C H
Kekulé (1865) stelde een cyclische structuur voor, C C maar dat impliceerde
H H
afwisselende enkele en dubbele bindingen (CC = 1,47Å, C=C = 1,34Å).
Kekulé veronderstelde dat twee vormen van benzeen in snel evenwicht verkeerden:

Later liet spectroscopisch bewijsmateriaal zien dat alle bindingslengten gelijk waren met een lengte
tussen die van een enkele en dubbele binding in(1,39 Å). Ook vond men dat benzeen een vlak
molecuul was.

3.5.1. Beschrijving van benzeen

We gebruiken nu twee verschillende benaderingen om benzeen en zijn stabiliteit te beschrijven:
3.5.1.1. A. Valentiebinding
Resonantiehybride, 2 grensstructuren

Deze geven zowel het enkele als dubbele bandkarakter weer van elke binding. Geen van beide
grensstructuren bestaan in werkelijkheid  de werkelijke structuur ligt er ergens tussen in.
eenhoorn draak neushoorn
grensstructuren werkelijke structuur
Voorts geldt dat alle bindingshoeken in benzeen 120º zijn, de -elektronen zijn gedelokaliseerd.
De resonantietheorie stelt dat indien je meer dan een elektronenformule kunt tekenen van een
molecuul (meer grensstructuren) de werkelijke structuur er ergens tussen in ligt. Verder is de feitelijke
energie van het molecuul lager dan verwacht mag worden uit de afzonderlijke bijdragen. Als een
molecuul gelijkwaardige resonantiestructuren heeft is deze veel stabieler dan elke grensstructuur  de
extra stabiliteit noemt men mesomerie- (resonantie-)energie.
3.5.1.2. B. Molecuulorbitalen van benzeen (mo-theorie)
De bindingshoeken van 120° in benzeen suggereren dat de C-atomen sp2-gehybridiseerd zijn. De
benzeenring wordt dan voorgesteld door een vlak ringsysteem van C-atomen met een behoorlijke
overlap tussen de p-orbitalen (-elektronen).

Theorie NSO 2008 81

 -wolk
ongebruikt p-orbitaal

6x 
gedelokaliseerde
sp2-gehybridiseerd C-atoom elektronenbanen

3.5.1.3. Eenvoudige MO regels

Mengen van n × p-atoomorbitalen  n -molecuulorbitalen!
In etheen had je iets vergelijkbaars.

Een exacte berekening van de ligging van elk energieniveau valt buiten het bestek van deze
bespreking.

Elke MO kan twee elektronen bevatten, bij benzeen zien we dus dat alle elektronen gepaard zijn en de
lage energieniveaus bezetten (bindende MO's). Alle bindende MO's zijn gevuld. Benzeen heeft een
zogenaamde gesloten bindingsschil van gedelokaliseerde -elektronen en dit verklaart deels de
stabiliteit van benzeen.

Theorie NSO 2008 82

3.5.1.4. Frost-Musulindiagrammen
Er is een eenvoudig ezelsbruggetje om de ligging van de orbitaalenergieën te bepalen.
Frost-Musulindiagrammen veelhoek in een cirkel. Teken het moleculaire frame van een ringsysteem
met overlappende p-orbitalen, een atoom moet wel helemaal beneden. De plaatsen van de atomen
(plaatsen van de p-orbitalen) geven dan de ligging van de orbitaalenergieniveaus in het
energiediagram!

3.5.1.5. Regel van Hückel

Dit brengt ons tot de heel belangrijke regel van Hückel: de (4n + 2)  elektronregel
Hückel liet zien dat enkelvoudige ringsystemen, zoals benzeen, waarin elk atoom een p-orbitaal heeft,
verbindingen met (4n + 2)  elektronen, waarin n = 0, 1, 2, 3, … een gesloten schil van
gedelokaliseerde elektronen heeft. Dit type verbindingen is uitzonderlijk stabiel (hoge resonantie-
energie 'aromatisch'); vlakke enkelvoudige ringsystemen met 2, 6, 10, 14… gedelokaliseerde
elektronen zijn 'aromatisch'.
D.w.z. dat de -elektronen over de hele ring zijn gedelokaliseerd en de verbinding wordt door deze
delokalisatie gestabiliseerd.
Verbindingen met 4n elektronen
We bekijken vlak cyclooctatetraeen (COT) (8  elektronen).
Teken eerst de ‘veelhoek in een cirkel’.

Geen gesloten schil en 2 ongepaarde elektronen in elk van 2 niet-bindende orbitalen! Moleculen met
ongepaarde elektronen zijn in de regel onstabiel en reactief.
Daarom is vlak COT niet aromatisch.
Er komt geen extra stabiliteit door een vlak systeem en dus krijgt het de vorm van een kuip.

COT is niet-aromatisch, het zou alleen maar minder stabiel worden als het vlak werd.

Theorie NSO 2008 83

Annulenen
Monocyclische verbindingen met afwisselend enkele en dubbele bindingen noemt men annulenen.

Dus: benzeen is [6] annuleen and COT is [8] annuleen.

Onthoud: Hückels regel voorspelt dat annulenen aromatisch zijn als:
ze (4n + 2)  elektronen hebben
ze een vlak C-skelet hebben
Bestudering van annulenen bevestigt Hückels regel.
We bekijken [14] annuleen en [16] annuleen

Hoe zit het met [10] annuleen?

De voorspelling is dat het een stabiele aromatische verbinding is. H-atomen zitten elkaar echter in de
weg, waardoor het geen vlak molecuul is en dus ook niet aromatisch.

(Let op: naftaleen. Niet echt een bewijs voor de regel van Hückel omdat het bicyclisch is, maar we
kunnen het op een zelfde manier bekijken als we naar de directe omgeving kijken!)

En hoe zit het met [4] annuleen (cyclobutadieen)?

(Teken zelf de veelhoek in een cirkel)

Pas in 1965 werd het gesynthetiseerd, maar zijn levensduur was maar heel kort. Het is zeer instabiel
instabieler dan , het is “anti-aromatisch”.

3.5.2. De definities:
Als bij ringsluiting de  elektronenergie van een open-ketenpolyeen (afwisselende enkele en dubbele
bindingen) afneemt, is het molecuul een aromaat.
e.g.

Theorie NSO 2008 84

Als bij ringsluiting de  elektronenergie toeneemt, is het molecuul een anti-aromaat.

Als bij ringsluiting de  elektronenergie hetzelfde blijft, is het molecuul een niet-aromaat. bijv. COT
(een polyeen).

3.5.3. Bewijs voor elektronendelokalisatie in aromatische verbindingen.

NMR als test op aromaticiteit.
Een sleutelbewijs voor elektronendelokalisatie wordt door NMR geleverd.
H H
C C

Feit: H C C H geeft maar één ongesplitst signaal voor H bij  7.27 ppm: alle H-atomen zijn
C C
H H
equivalent.
Van belang is ook dat het signaal bij een lage veldsterkte ligt –de kernen zijn niet afgeschermd
vergeleken met normale alkeenprotonen.
Hoe kan dit uitgelegd/begrepen worden in termen van elektronendelokalisatie?

Het geïnduceerde magnetische veld werkt het aangelegde veld tegen (‘neutraliseert’) B0. Maar (omdat
de magnetische krachtlijnen doorlopen) wordt het aangelegde veld ter plaatse van de benzeenprotonen
versterkt door het veld dat veroorzaakt wordt door het cirkelen van de  elektronen.

De H-kernen ondervinden een versterkt veld (minder afscherming) – de protonen voelen de som van
de twee velden. Het aangelegde veld B0 hoeft dus niet zo sterk te zijn.
Gedelokaliseerde -elektronen zorgen ervoor dat omringende protonen absorberen bij zeer lage
magnetische veldsterkte.
Gebruikt als criterium voor aromaticiteit.

Theorie NSO 2008 85

Bekijk [18] annuleen (4n + 2 elektronen met n = 4)

12 buitenprotonen  9,3
6 binnenprotonen  3,0 ppm
3.5.3.1. Röntgenplaatje
Een röntgenplaatje van [18] annuleen laat zien dat het een vrijwel vlak molecuul is – afwisseling van
dubbele en enkele bindingen ondersteunt delokalisatie.
Mogelijke definitie van aromatische verbindingen
“Cyclische systemen die een diamagnetische kringstroom opleveren en waarin alle ringatomen
betrokken zijn bij één geconjugeerd systeem.”
3.5.3.2. Aromatische ionen
Cyclopentadieen is ongebruikelijk zuur (pKz 16)

In tegenstelling tot cycloheptatrieen is (pKz van 36). Maar verlies van hydride gaat ongewoon
gemakkelijk, vanwege de vorming van een aromatisch kation – tropylliumion.

Theorie NSO 2008 86

3.5.3.3. Benzenoïde aromatische verbindingen
We hebben gezien dat benzeen vergeleken bij de 'cyclohexatrieen'-structuur ongebruikelijk stabiel is.

Ook

Verschil (357 – 207 = 150 kJ/mol) wordt de 'resonantie-energie' van benzeen genoemd.
Benzenoïde verbindingen (verknoopte benzeenringen) hebben met benzeen vergelijkbare 'aromatische'
eigenschappen

bijv.

Een interessante niet-benzenoïde aromatische verbinding is azuleen, dat een grote resonantie-energie
heeft en een groot dipoolmoment.

3.5.3.4. Heterocyclische aromatische verbindingen

Tot zover hebben we alleen gekeken naar koolstofskeletverbindingen. Veel verbindingen echter, die
we vaak in de natuur aantreffen, zijn cyclische verbindingen met een element anders dan koolstof in
de ring. Deze worden heterocyclische verbindingen genoemd. Sommige daarvan zijn aromatische
verbindingen - heteroaromaten.

De mate van aromaticiteit (extra stabiliteit) kan echter variëren als het heteroatoom verandert.
Elektronisch bekeken is pyridine verwant aan benzeen.

Theorie NSO 2008 87

Pyrrool heeft zijn elektronen anders geschikt – vergelijkbaar met het cyclopentadienylanion.

(Dezelfde elektronenconfiguraties hebben furan en thiofeen)

3.5.3.5. De Diels-Alderreactie als indicator voor aromaticiteit
Bij een Diels-Alderreactie addeert een dubbele binding aan een 1,3-geconjugeerd dieen ((4+2)-
cycloadditie). Dit levert een 6-ring.

Begunstigd door elektronenzuigende groepen op het dienofiel en elektronenstuwende groepen op het

dieen bijv.

Een aanwijzing voor de stabiliteit van benzeen vergeleken met die van is het feit dat benzeen
geen Diels-Alderreactie ondergaat, ondanks dat we een dieenfragment in zijn structuur kunnen
lokaliseren.

Heel interessant

vertoont dieengedrag – merk op dat het product nog steeds 2 benzenoide ringen bevat.
N.B.. Antraceen ondergaat vaak normale SEAr reacties.
In de heteroaromatische systemen

Theorie NSO 2008 88

heeft thiofeen meer aromatisch karakter dan furaan.
Elektrofiele aromatische substitutie in heteroaromaten vergeleken met benzeen.
We weten

en dat

Pyridine – bevat elektronenzuigend N in plaats van CH \ minder reactief ten opzichte van elektrofielen
(E+) - -deficient systeem.
(Protonering van pyridine doet de reactiviteit nog verder afnemen.)

De 5-ring heteroaromaten furanen, pyrrolen en thiofeen kunnen beschouwd worden als p-overmatige
systemen (6 p elektronen over 5 atomen).

Theorie NSO 2008 89

4. Macromoleculen
4.1. Aminozuren en peptiden

4.1.1. Eigenschappen van een -aminozuur

Een -aminozuur heeft een centrale C met een amino- en een
carboxylgroep. Het centrale C-atoom is asymmetrisch (behalve
bij glycine). Het heeft een S-configuratie (Fischer: L-
aminozuur).

In neutraal milieu komt het voor met twee ladingen (positief en

negatief, zwitterion, zie hierboven). Bij lage pH zijn alle
basische groepen geprotoneerd, bij hoge pH alle zure groepen
gedeprotoneerd.
Een titratie van het aminozuur glycine levert onderstaande titratiekromme.
Voor een zwak zuur HZ
[Z ]
geldt: K z  [H3O ]  en
[HZ]
[Z ]
dus: pK z  pH  log
[HZ]

[Z ]
pH  pK z  log
[HZ]
Dit is de Henderson-
Hasselbalchvergelijking.
Bij een bepaalde pH in de
titratiekromme van glycine
is de gemiddelde lading van glycine gelijk aan 0. Deze pH noemt men het iso-elektrische punt, pI. Bij
deze pH hebben de meeste glycinemoleculen de zwitterionstructuur en er zijn zeer weinig moleculen
met een pluslading en met een minlading (evenveel van beide). De Henderson-
Hasselbalchvergelijking gaat voor beide ioniserende groepen op; dat wil zeggen dat, als pH = pI
[H3 N  CH 2 COO  ] [H 2 NCH 2 COO  ]
pI  pK COOH  log en pI  pK  NH  log
[H3 N  CH 2 COOH] 3 [H3 N  CH 2 COO  ]
Merk op dat onder het logteken in beide gevallen [geconjugeerde base]/[zuur] staat. Optellen van
beide vergelijkingen (de som van twee logaritmen is gelijk aan de log van het product) levert:
[H 2 NCH 2 COO  ]
2pI  pK COOH  pK  NH  log
3 [H3 N  CH 2 COOH]
Bij pI geldt ook: [H2NCH2COO] = [H3N+CH2COOH]. De logterm is dan 0 en dus:
pI = ½ (pKCOOH + pK  ). Het iso-elektrisch punt is dus het gemiddelde van de twee pKz-waarden.
NH 3

Theorie NSO 2008 93

 4.1.2. Indeling van de aminozuren
alifatische aminozuren
CH3 CH3
H CH3 H3C CH3
O O CH CH H2C CH3
O
H3C CH2 O CH O
H2N C C H2N C C
H2N C C
H2N C C H2N C C
H OH H OH OH
H
H OH OH
H
glycine (Gly) G 6,06 alanine (Ala) A 6,11 valine (Val) V 6,00 leucine (Leu) L 6,04 isoleucine (Ile) I 6,04
aminozuren met hydroxyl- of zwavelhoudende zijketen
HO HS HO CH3 H3C
S
CH2 O CH2 O CH O H2C O
CH2
H2N C C H2N C C H2N C C H2N C C
H OH H OH H OH OH
H
serine (Ser) S 5,68 cysteïne (Cys) C 5,02 threonine (Thr) T 5,60 methionine (Met) M 5,74
aromatische aminozuren

CH2 HO CH2 O
O CH2
O
H2N C C H2 N C C HN
H2N C C
H OH H OH
H OH
fenylalanine (Phe) F 5,91 tyrosine (Tyr) Y 5,63 tryptofaan (Trp) W 5,88
basische aminozuren cyclisch aminozuur
HN NH2 CH2
CH NH NH2 C H2C CH2 OH
N H2C HN
C CH2 CH2 N C C
CH CH2 O H2C O H
CH2 H2 C O H O
CH2
H2N C C H2N C C
H2 N C C
H OH H OH
H OH
histidine (His) H 7,64 lysine (Lys) K 9,47 arginine (Arg) R 10,76 proline (Pro) P 6,30
zure aminozuren en hun amides
OH HO O NH2 O NH2
C C
C C
H2 C H2C
O CH2 O O CH2 O
CH2 O CH2 O
H2N C C H2 N C C
H2N C C H2N C C
H OH OH H OH OH
H H
asparaginezuur (Asp) D 2,98 glutaminezuur (Glu) E 3,08 asparagine (Asn) N 5,41 glutamine (Gln) Q 5,65
Er zijn dus 6 soorten aminozuren:
alifatisch Gly, Ala, Val, Leu, en Ile cyclisch = iminozuur Pro
OH- of S-bevattend Ser, Cys, Thr, en Met basisch His, Lys, en Arg
aromatisch Phe, Tyr, en Trp zuur en de amides daarvan Asp, Glu, Asn, en Gln

Theorie NSO 2008 94

4.1.3. Peptidebinding en peptide
De COOH-groep van een aminozuur kan een condensatiereactie geven met de NH2-groep van een
ander aminozuur, waarbij een CONH2-groep (amide of peptide) gevormd wordt. De ruimtelijke
structuur van zo’n peptidebinding is:

Zoals je ziet treedt er in de peptidebinding delokalisatie op: er is sprake van mesomerie. De CN-
binding is dus tamelijk star, waardoor cis-transisomerie optreedt.
Peptidebindingen in eiwitten zijn meestal trans omdat in de cis-
conformatie de dikke R-groepen op naast elkaar gelegen -C’s
elkaar ruimtelijk hinderen. De belangrijkste uitzondering is de
peptidebinding in de volgorde X-Pro. X stelt elk ander aminozuur
voor. Hier heeft de cis-vorm de voorkeur.

4.1.4. De zwavelbrug
Twee cysteïnemoleculen kunnen m.b.v. een oxidator omgezet worden in cystine volgens:
O O O O

oxidatie
HO SH HS OH HO S S OH
reductie
NH2 NH2 NH2 NH2
+ -
+2H + 2e

Met zulke zwavelbruggen kunnen peptideketens aan elkaar gekoppeld worden. De eerste stap bij de
bepaling van de volgorde van de aminozuren in een peptide (primaire structuur) is het breken van
deze zwavelbinding met een oxidator, bijvoorbeeld met permierenzuur, HCOOOH of
mercaptoethanol, HSCH2CH2OH

Theorie NSO 2008 95

4.1.5. Koolhydraten

4.1.6. Overzicht van suikers

figuur 50 Verband tussen de configuraties van D-aldose

figuur 51 Verband tussen de configuraties van D-ketoses

Theorie NSO 2008 96

4.1.7. Projecties van Fischer, Tollens en Haworth
 nummering C atomen bij
Tollens linksom; bij Haworth
rechtsom
 groep naar rechts bij Tollens is
naar beneden bij Haworth
(figuur 52)
 omlegging van - en -glucose
(figuur 53)
figuur 52 Van Fischer naar Haworth

4.1.8. Suiker nomenclatuur

 d, l of +,  is experimenteel te bepalen
het enantiomeer dat het trillingsvlak van gepolariseerd licht rechtsom draait is het d of +
enantiomeer. Linksom: l of 

figuur 53 Anomeren van D-glucose

figuur 54 Glyceraldehyde Wedgenotatie

figuur 55
Glyceraldehyd Fischernotatie
figuur 56 Aldosen en ketosen

 D, L vooral gebruikt bij monosachariden en aminozuren,

geldt voor de configuratie van een geheel molecuul
 Glyceraldehyde is uitgangsstof voor de suikersynthese. Een
D-suiker kan via een reeks van reacties gemaakt worden uit
D-glyceraldehyde (figuur 54 en figuur 55).
 Een suiker (of een aminozuur) wordt D genoemd als het
sterisch centrum met de hoogste nummering R is; L
wanneer dit centrum S is.
 aldosen (aldehyden)
aldotriose, aldotetrose, aldopentose, etc.
 ketosen (ketonen)
ketotriose, ketotetrose, ketopentose, etc. Vb. glucose is een aldohexose, fructose is een ketohexose

Theorie NSO 2008 97

 D-glucose en L-glucose zijn enantiomeren (figuur 56)
 epimeren zijn stereo-isomeren die in één chiraal centrum van
configuratie verschillen. Bijvoorbeeld: D-glucose en D-
mannose (figuur 57)
 epimerisatie is de omlegging van een suiker in zijn epimeer
onder invloed van een base (of door epimerase)
 vanuit aldose kan ketose gevormd worden

figuur 57 Epimeren

 Anomeren zijn stereoisomeren die in het

anomere centrum van configuratie
verschillen (figuur 58). Een anomeer
centrum is het asymmetrisch centrum dat
bij ringsluiting van een monosacharide
ontstaat.

figuur 58 Anomeren van D-glucose

4.1.9. Reductie
reductie met natriumboorhydride geeft glucitol
CHO CH2 OH
HO HO
HO HO
NaBH4
OH H2 O OH

OH OH
CH2 OH CH2 OH
D-mannose D-mannitol
figuur 59 Reductie van D-mannose

Theorie NSO 2008 98

5. Instrumentele Analyse
 5.1. Instrumentele analyse

5.1.1. Spectrometrie, algemeen

interacties
- absorptie: transmissie
reflectie
- fluorescentie
- emissie: vlam
chemoluminescentie

toepassingen
- microscopie
- kwalitatieve analyse (bijv. vlammen)
gekwantiseerd
overgangen tussen discrete energieniveaus
bandbreedte

UV
UV
Fluorescentie

IR

Atomaire
NMR
Emissie/
Absorptie
resolutie

aantal banden
figuur 60 Eigenschappen spectra bij verschillende technieken

 bandbreedte geeft aan hoe breed het golflengtegebied is van een bepaalde spectrometrische
techniek.
 resolutie geeft het oplossend vermogen aan van de techniek. M.a.w. welke golflengteverschillen
nog te onderscheiden zijn (figuur 60).
reproduceerbaar
 absorptie (golflengte, energie) voor de kwalitatieve analyse (interpretatie, gegevensbestanden)
 absorptie (intensiteit) voor de kwantitatieve analyse

“Spectroscopists do it with frequency and intensity”

Theorie NSO 2008 101

5.1.2. Spectroscopische technieken en eenheden
Tabel 8 Overzicht spectroscopische technieken

/m gebied techniek afkortingen in de spectroscopie

0
10 radio NMR, NQR AAS atomaire absorptie spectrometrie
101 ESCA electron spectroscopy for chemical analysis
102 MW ESR ESR electron spin resonance
103 rotatie EPR electron paramagnetic resonance (ESR)
104 FIR FIR far infra red
105 vibratie MW micro wave
106 NIR NIR near infra red
107 VIS/UV AAS,UV/VIS,Rama NMR nuclear magnetic resonance
n
108 VACUÜM fluor- /fosforescentie NQR nuclear quadrupole resonance
109 UV UPS UPS ultraviolet photoelectron spectroscopy

1010 UV ultraviolet
1011 X-straal XPS, ESCA VIS visual
1012 XPS X-ray photoelectron spectroscopy (vgl.
ESCA)

1013 Y-straal Mössbauer X-ray röntgenstraling

Y-ray -straling
5.1.2.1. Enkele veel gebruikte eenheden
De karakteristieke grootheden van elektromagnetische straling kunnen zeer uiteenlopende waarden
aannemen (Tabel 9). Aangezien in de dagelijkse praktijk bij voorkeur gebruik gemaakt wordt van
eenvoudige gehele getallen, worden er in de diverse gebieden van het elektromagnetische spectrum
verschillende eenheden gebruikt:
Golflengte: dimensie: meter
De golflengte wordt uitgedrukt in onderdelen of veelvouden van de meter. Hiervoor worden
voorvoegsels gebruikt.
1 m (1 micron) = 106 m; gebruikt in de IR-spectroscopie.
1 nm (1 nanometer) = 109 m; Gebruikt in de UV/Vis-spectroscopie.
Zeer kleine golflengten worden nog dikwijls uitgedrukt in de eenheid Ångstrøm. 1 Å = 1010 m =
0,1 nm; gebruikt in röntgenspectroscopie.

Frequentie: dimensie: Hz (s1); gebruikt in kernspinresonantie, gewoonlijk uitgedrukt in MHz.

Golfgetal: dimensie: m1; meestal wordt gebruikt cm1; gebruikt in IR-spectroscopie; de meest
karakteristieke banden liggen tussen 4000 en 500 cm1.
Energie: In het SI-stelsel worden energieën uitgedrukt in Joules. Voor de energieën van fotonen levert
dit zeer kleine getalwaarden op. Daarom worden in de spectrometrie andere eenheden gebruikt.
Voor e.m. stralen met een zeer kleine golflengte wordt de elektronvolt als energiemaat gebruikt. Deze
eenheid is gedefiniëerd als de energie van een elektron dat een potentiaalverschil van één Volt heeft
doorlopen. Daar de lading van een elektron e = 1,61019 Coulomb geldt 1 eV = 1,61019 CV =
1,61019 J
In de kernspinresonantie worden de kwanta gekarakteriseerd door hun frequentie , gewoonlijk
uitgedrukt in MHz.
Voor het infrarode gebied wordt vaak het golfgetal  als energiemaat gebruikt. De meest
karakteristieke absorptiebanden in het IR-spectrum liggen tussen 4000 en 500 cm1.

Theorie NSO 2008 102

 In de literatuur worden verschillende eenheden door elkaar gebruikt. Zo wordt de energie van
elektronen in atomen en moleculen dikwijls opgegeven in cm1 (1,24104 cm1  1 eV, zie ook
Formule 1)
Uit de spectrometrie blijkt dat de energiebijdragen ten gevolge van de elektronenbeweging, vibraties
en rotaties en van elektron- en spinoriëntaties aan de totale energie van het molecuul gekwantiseerd
zijn. Dit wordt adequaat beschreven met de kwantummechanica. De frequentie waarbij absorptie of
emissie plaatsvindt wordt bepaald door het energieverschil tussen de betreffende energietoestanden Eo
en E1:
c
E = E1 - Eo = h = h = hc Formule 1

Als gevolg van absorptie of emissie van straling vinden veranderingen in de moleculen plaats. In
Tabel 9 is een indeling van het elektromagnetische spectrum gegeven. Hierin zijn vermeld: de
golflengte, de frequentie, het golfgetal en de energie van de straling, alsmede de aard van de
overgangen die door de betreffende straling worden veroorzaakt.
5.1.2.2. Indeling elektromagnetisch spectrum
Tabel 9 Indeling van het elektromagnetisch spectrum

(m)  (Hz) (cm1) E (eV) gebied bijbehorend fysisch proces

1012 31020 10 -stralen
10
106
10
10 310 18
108 104 -------------------- --------------------
röntgenstralen overgangen van binnenelektronen in atomen
108 31016 106 102 -------------------- ------------------------------------
vacuüm-UV/UV/zichtbaar overgangen van valentie- en bindingselektronen
106 31014 104 1 -------------------- ------------------------------------
nabije IR, IR vibraties in moleculen
104 31012 102 102 -------------------- ------------------------------------
verre IR/microgolven rotatie in moleculen
102 31010 1 104 -------------------- ------------------------------------
micro-/radiogolven instelling van elektronspin in magneetveld
1 3108 102 106 -------------------- ------------------------------------
radiogolven instelling van kernspin in magneetveld
102 3106 104
5.1.2.3. De wisselwerking van straling en materie
De energie van atomen en moleculen is gekwantiseerd, niet alle energiewaarden kunnen worden
aangenomen, er is slechts een discrete serie mogelijk. De rotatie van een molecuul rondom zijn as kan
niet met alle snelheden plaats vinden, er zijn slechts een aantal, van de aard en bouw van het molecuul
afhankelijke waarden te realiseren voor de omwentelingssnelheden. Ook de vibratie van
molecuulgedeelten t.o.v. elkaar en de beweging en positie van de elektronen zijn gekwantiseerd. De
rotatie-energie, de vibratie-energie en de elektronenenergie hebben dus een reeks separate niveau’s.
Bij elk elektronenenergieniveau van een molecuul behoort een aantal vibratieniveau’s, waarbij het
energieverschil tussen deze vibratieniveau’s 10 tot 100 maal kleiner is dan het energieverschil tussen
twee opeenvolgende elektronenniveau’s. Evenzo behoort bij elk vibratieniveau weer een aantal
rotatieniveau’s, waarvan het energieverschil 100 tot 1000 maal kleiner is dan die tussen twee
opeenvolgende vibratieniveau’s (zie figuur 61). Bij verandering in bijv. de rotatietoestand, die dus
alleen sprongsgewijs kan optreden wordt energie opgenomen of afgegeven. Dit kan gebeuren door
absorptie of emissie van straling, waarbij het energieverschil tussen de begin- en eindtoestand van het
molecuul correspondeert met de energie van het geabsorbeerde of geëmitteerde kwant:
Erotatie = h Formule 2
Het is dus mogelijk om door middel van het meten van de frequentie van de geabsorbeerde of
geëmitteerde straling de energieverschillen tussen de verschillende rotatietoestanden te bepalen.
Uiteraard kunnen we hetzelfde doen voor de vibratie- en elektronentoestanden.
Een grafisch verband tussen de intensiteit van de emissie of absorptie en de frequentie (of golflengte)
van de straling duiden we aan met de term spectrum (figuur 66 geeft een voorbeeld van zo’n
spectrum). De plaats van de lijnen of banden in het spectrum d.w.z. de frequenties waarbij absorptie of
emissie optreedt, heeft iets te maken met de aard van de moleculen. De hoogte van de lijnen of banden

Theorie NSO 2008 103

in het spectrum geeft aan in welke mate er absorptie of emissie optreedt. Dit houdt o.a. verband met
het aantal moleculen dat aan de absorptie of emissie bijdraagt en hoe groot de bijdrage per verbinding
is.
De spectra van moleculen bestaan in principe uit lijnen, die echter om allerlei redenen verbreed
kunnen zijn. Deze verbreding is in het algemeen des te sterker naarmate de moleculen minder
onafhankelijk zijn. Dit is bijv. het geval in de vloeibare en vaste fase of in oplossingen.
De rotatie-, vibratie- en elektronenspectra liggen resp. in het verre infrarode gebied, het infrarode
gebied en het zichtbare/ultraviolette gebied. In figuur 61 zijn de bijbehorende golflengtegebieden
aangegeven (niet op schaal).
106 104 800 400 200

nm
rotatiespectra vibratiespectra elektronenspectra
figuur 61 Golflengtegebieden

E3

elektronenniveau
vibratieniveau
rotatieniveau
E2
elektronovergangen
     el. +   vib. +
  rot.

energie

E1

figuur 62 Enkele energieniveau’s van een molecuul

Daar de energieën gekwantiseerd zijn kunnen de elektronen-, de vibratie- en rotatie-energie slechts

met bepaalde (discrete) hoeveelheden toe- of afnemen (figuur 62). Van de overgangen tussen de
verschillende energieniveaus zijn er een aantal toegestaan, maar ook een aantal, op grond van
theoretische verbodsregels, verboden.
Voor de overgangsenergie E geldt:
Etot = Eelektron + Evibr + Erot ,waarin Eelektron >> Evibr >> Erot Formule 3

Theorie NSO 2008 104

5.2. NMR-spectrometrie

5.2.1. Inleiding
Protonen en neutronen draaien om een inwendige as (spin). Omdat een proton (waterstofkern) een
(positieve) lading heeft, veroorzaakt deze spin een magnetisch moment langs deze as; dat wil zeggen
dat een waterstofatoom zich gedraagt als een klein magneetje. Deze eigenschap werd door Pauli in
1924 gepostuleerd. Pas in 1946 echter waren Bloch in Stanford en Purcell in Harvard onafhankelijk
van elkaar in staat deze eigenschap experimenteel te bewijzen. Niet alleen waterstof, maar alle kernen
met een oneven aantal kerndeeltjes (neutronen en protonen) hebben een magnetisch moment (Tabel
10).
Tabel 10 Magnetisch moment van kernen

kern voorkomen % protonen neutronen magnetisch


1
H 99,984 ja
 
2
H 0,016 ja
 
4
He 100 nee
10
B 19,61 2+ 2+ ja
11
B 80,39 2+ 3 ja
12
C 98,89 3 3 nee
13
C 1,11 3 3+ ja
14
N 99,64 3+ 3+ ja
15
N 0,36 3+ 4 ja
16
O 99,76 4 4 nee
19
F 100 4+ 5 ja
31
P 100 7+ 8 ja
32
S 95,06 8 8 nee
De atoomsoorten waterstof en koolstof komen het meest voor in organische moleculen. Omdat het
belangrijkste koolstofatoom niet magnetisch is, beperken we onze aandacht tot het magnetisch gedrag
van de waterstofkernen.
figuur 63 Schema van een NMR spectrometer

figuur 64 Resonantie vs veldsterkte

Het ‘protonmagneetje’ kan in een uitwendig magnetisch veld maar twee oriëntaties (figuur 64)
hebben: gericht met het uitwendige veld mee (stabiele toestand) of er tegen in (onstabiele toestand). In
een NMR apparaat wordt een monster (dat waterstof bevat) bestraald met elektromagnetische straling
van een (radio)frequentie die overeenkomt met het energieverschil tussen deze twee toestanden (figuur
63).

Theorie NSO 2008 105

5.2.2. Chemische verschuiving
Niet alle waterstofatomen absorberen straling van exact dezelfde frequentie. Dat komt omdat het
proton een effectief magnetisch veld H voelt. En dit effectieve magneetveld is niet exact gelijk aan het
uitwendige veld Ho. De effectieve veldsterkte die een proton voelt hangt af van zijn omgeving, onder
meer van de elektronendichtheid bij het proton en de aanwezigheid van andere protonen in de directe
omgeving. Bij een gegeven radiofrequentie absorberen alle protonen bij dezelfde effectieve veldsterkte,
maar ze absorberen bij verschillende aangelegde veldsterkte.
Als een molecuul in een magnetisch veld geplaatst wordt zoals bij het maken van een NMR-
spectrum gaan zijn elektronen rondcirkelen en deze veroorzaken een geïnduceerd magnetisch veld.
Als het geïnduceerde magnetische veld is gericht tegen het aangelegde veld (dit is het geval als de
elektronen om het proton zelf cirkelen) wordt de effectieve veldsterkte kleiner. Men zegt in dat geval
dat het proton wordt afgeschermd (shielded); het absorbeert dan bij een sterker aangelegd veld (hoger
veld). Cirkelen van (vooral -)elektronen rond kernen in de buurt veroorzaakt (afhankelijk van de
oriëntatie van deze -elektronen ten opzichte van de H-kernen) een versterking (deshielding;
bijvoorbeeld bij benzeenringen) of een verzwakking (shielding; bijvoorbeeld bij ethyn) van de
effectieve veldsterkte. Hierdoor verschuift de absorptie naar een respectievelijk lager en hoger veld.
De chemische verschuiving  wordt gedefinieerd in ppm
miljoenste delen van het aangelegde veld Ho (vaak 60 MHz).
waargenomen verschuiving (Hz) 106
=
60 106 Hz
Als referentie neemt men tetramethylsilaan (CH3)4Si met  = 0,0. Vanwege de geringe
elektronegativiteit van silicium is de afscherming van zijn protonen groter dan in de meeste andere
moleculen: een grotere * betekent dus een grotere verschuiving naar laag veld. Meestal ligt  tussen 0
en 10.
Voorbeeld 1: Protonen in een methylgroep hebben een kleinere chemische verschuiving dan protonen
in een fenylgroep; de elektronen in een methylgroep (met enkelvoudige bindingen) rond de H-kernen
zelf schermen af (maar minder dan bij TMS), terwijl de -elektronen in de fenylgroep (met dubbele
bindingen) rond de kernen in de buurt het effectief magnetisch veld juist versterken.

figuur 65 Overzicht van -waarden

Voorbeeld 2: Doordat zuurstof elektronegatiever is dan koolstof zal de elektronendichtheid van het
proton in -OH bindingen kleiner zijn dan van een proton in CH-bindingen. Het proton in CH-
bindingen wordt daardoor meer afgeschermd van het magneetveld en zal bij een hoger veld energie
opnemen (resoneren) dan het -OH proton.

Theorie NSO 2008 106

Tabel 11 Karakteristieke waarden van de chemische verschuiving 
karakteristieke - (chemische verschuiving) waarden
(verdunde oplossing in chloroform)
soort protona chemische soort protona chemische
verschuivingb verschuivingb
ppm Hzc ppm Hzc
R-CH3 0,9 54 RCOCH3 2,3 126
R-CH2-R 1,3 78 R-CH2-Cl 3,7 220
R3CH 2,0 120 R-CH2-Br 3,5 210
R2C=CH2 5,0 300 R-CH2-I 3,2 190
5,3
d
R2C=CHR 320 R-CH(-Cl) 2 5,8 350
C6H5H 7,3 440 R-O-CH3 3,8 220
d
RCCH 2,5 150 (R-O-) 2 CH2 5,3 320
R2C=CRCH3 1,8 108 RCOH 9,7 580
C6H5CH3 2,3 140 R-O-H 5 e
300e
C6H5OH 7e 420e RCOOH 11e 660e
a
Het proton dat resoneert is dik aangegeven. Groep R is een verzadigde koolwaterstofketen.
b
Ten opzichte van tetramethylsilaan (= 0,00 ppm).
c
Spectrometerfrequentie is 60 MHz.
d
Merk op dat de verschuiving veroorzaakt door twee chlooratomen of twee RO-groepen weliswaar
groter is dan die van één atoom of atoomgroep, maar zeker niet tweemaal zo groot.
e
Afhankelijk van het oplosmiddel, de concentratie en de temperatuur.
Binnen een groep (bijvoorbeeld een methylgroep) zijn de protonen equivalent. Ze hebben dan ook
dezelfde chemische verschuiving. Het aantal signalen geeft aan hoeveel verschillende ‘soorten’
protonen er zijn. De positie van de signalen geeft informatie over de elektronenomgeving van elk soort
proton. Ethanol heeft drie verschillende soorten protonen: die van de CH3-, de CH2- en de OH-groep.
Dit geeft drie lijnen in het NMR spectrum van ethanol.
Belangrijk: de exacte positie is afhankelijk van de aard van de buuratomen!

5.2.3. Spin-spinkoppeling
Bij NMR-instrumenten met een hoog oplossend vermogen blijken de pieken fijnstructuur te vertonen.
Dit wordt veroorzaakt doordat het effectieve veld van kern A beïnvloed wordt door de spins van
naburige kernen B. Een verschil in spinoriëntatie veroorzaakt een klein verschil in effectieve
veldsterkte en dus ook in de positie van het signaal. Het effectieve veld dat een proton ‘voelt’ wordt
groter en kleiner door het magnetische veld dat door de omringende protonen wordt veroorzaakt
(Tabel 12). De opsplitsing van een signaal in meerdere pieken zegt iets over de omgeving van een
proton met betrekking tot andere naburige protonen. Het patroon van een piek geeft informatie over
het aantal buurkernen.
Zo blijkt in het NMR-spectrum van ethanol bij toenemend oplossend vermogen de CH3-lijn en de CH2
lijn een fijnere structuur te bezitten. De CH3-lijn vormt een triplet en de CH2-lijn een kwartet. Dit
effect staat bekend als spin-spin koppeling. Het OH-proton laat geen meervoudige lijn zien omdat het
zeer snel uitwisselt met het oplosmiddel.
Tabel 12 Multipliciteit ten gevolge van spin-spinkoppeling

totale spin CH2-protonen totale spin CH3-protonen

+1  +3/2 
0   +1/2   
-1  -1/2   
-3/2 

5.2.4.

Theorie NSO 2008 107

 5.2.5. Piekoppervlak
De intensiteit van de signalen geeft aan hoeveel protonen van elk soort (equivalente protonen) er zijn.
Het oppervlak van een piek is evenredig met het aantal equivalente protonen.
Equivalente protonen zijn protonen met dezelfde chemische omgeving; als je in elk van twee
moleculen van een stof in gedachte een willekeurig proton vervangt door een ander atoom Z en je
krijgt daarbij hetzelfde product (of een enantiomeer), dan was er sprake van equivalente protonen.
Door de verhouding van de integralen te bepalen is ook de
verhouding van de aantallen equivalente protonen te bepalen. Als
het totale aantal protonen bekend is (bijvoorbeeld via
massaspectrometrie), dan kunnen de absolute aantallen berekend
worden.
Bovenstaande leidt tot het bijgaande piekenpatroon bij ethanol.
Elk proton in CH2 ‘voelt’ vier verschillende spinrangschikkingen
van CH3 en elk proton in CH3 ‘voelt’ drie verschillende
spinrangschikkingen van CH2.
De piekhoogten verhouden zich volgens een binomiale verdeling.
Dit geeft het volgende opsplitsingsschema.

figuur 66 NMR-spectrum van ethanol

verhouding piekhoogten aantal buren

1 0
11 1 1:3:3:1 1:2:1
121 2 OH CH2 CH3 TMS
1331 3 laag veld hoog veld
14641 4
1 5 10 10 5 1 5

Samengevat:
- Een set van n equivalente protonen splitst een NMR signaal op in een n+1 multiplet
- Equivalente atomen splitsen zelf niet op
- Bij paren multipletten (die horen bij naast elkaar gelegen -vicinale- waterstofkernen) zijn de binnenste
pieken - de pieken dichter bij het andere, gekoppelde multiplet- groter dan de buitenste.
- De patronen kunnen veranderen met de meetcondities: bij hogere temperatuur kunnen bijvoorbeeld
door opheffen van beperkte draaibaarheid H-kernen equivalent worden.

5.2.6. Kernspinresonantie van 13C (13C-NMR)

NMR-spectroscopie is niet beperkt tot enkel protonen. Elk willekeurig element met een kernspin (13C,
17
O, 19F, 31P en vele anderen) geeft een NMR-signaal.
Koolstof-13 met een abundantie (natuurlijk voorkomen) van 1,1% heeft een kernspin I = ½ is
voldoende aanwezig om met de moderne technologie van groot nut te zijn. Aangezien koolstof het
centrale element in de organische chemie is, speelt 13C-NMR een belangrijke rol in het bepalen van de
structuur van onbekende organische moleculen en de studie van organische reacties en processen.
De achterliggende idee en theorie van 13C-NMR is het zelfde als van 1H-NMR, zodat het oplossen van
de structuren van onbekende organische verbindingen geen problemen zal opleveren.
Met name verstrekt het 13C-NMR-spectrum van een organische verbinding informatie betreffende:
 het aantal soorten koolstof in het molecuul
 de elektronische omgeving van de verschillende soorten koolstof
 het aantal 'buren' dat een koolstof heeft (opsplitsing)
Bij vergelijken van 13C-NMR met 1H-NMR zijn de belangrijkste verschillen in de spectra:
 Geen integralen (aantal koolstofatomen)
 Breed resonantiespectrum (0-200 ppm) van resonanties voor normale koolstofatomen (typisch
breedte voor protonen: 1-10 ppm)

Theorie NSO 2008 108

Register
absorptie, 101, 103 complex Gibbs-, 47
activiteit, 48 -binding, 45 HOMO, 21
acylering, 72 enzym-substraat-, 54 inwendige, 47
additie component, 48 LUMO, 21
AE, 71 concentratie -niveau, 24, 104
AR, 71 -breuk, 48 overgangs-, 104
afstotingen effectieve, 48 potentiële, 23
elektron-elektron-, 22 referentie-, 48 resonantie-, 35
alkaanskelet, 58 configuratie, 61, 66 vrije, 47
alkylering, 72 conformeer, 62 enthalpie, 47
aminozuur, 91 stoel/boot, 62 reactie-, 47
analyse syn/anti/gauche, 62 vormings-, 47
instrumentele, 101 constante vrije, 47, 49
kwalitatieve, 101 diëlektrische, 27 entropie, 47
kwantitatieve, 101 dissociatie, 46 enzym, 54
-technieken, 18 evenwichts-, 48 epimeer, 61
anion, 11 gas-, 55 equatoriaal, 62
anomeer, 61 van Planck, 23 evenwicht
arbeid, 47 coördinatieplaats, 45 chemisch, 48
elektrische, 49 cycloreversie, 77 homogeen, 49
volume-, 47 deeltje samengesteld, 40
aromaat, 68 in een doos, 24 evenwichtsconstante, 40
Arrheniusvergelijking, 55 dehydratatie, 76 Faraday
asymmetrisch, 61, 65, 76, 91 delokalisatie, 35 getal van, 49
pseudo-, 66 derivaat, 58 fase
asymmetrische eenheid, 11 desintegratie, 52 -overgang, 14
atoomnummer, 63 diastereomeer, 61 Fischer
axiaal, 62 dichtheid, 17 -projectie, 63
axiale positie, 8 kans-, 25 formele lading, 7
baanconcept, 23 diffractie, 18 foto-elektrisch effect, 22
bandbreedte, 101 diffractietechnieken, 19 fractie, 41
becquerel, 52 dimensieloos, 48 frequentie, 102
bidentaat, 45 discreet, 104 -factor, 55
binding distributiediagram, 41, 44 -voorwaarde, 25
coördinatieve, 45 druk Friedel-Crafts
peptide-, 93 partiaal-, 48 -reactie, 72
bindings- partiele, 49 functionele groep, 58
getal, 7 referentie-, 48 gedelokaliseerd, 7
hoek, 8 standaard-, 47 gekwantiseerd, 28
Bohr, 23 E/Z, 58 geometrie, 8, 33
bolstapeling, 12 EDTA, 45 lineair, 33
dichtste, 12 eenheidscel, 11 octaëdrisch, 33
Born, 25 eerst-orde tetraëdrisch, 33
-interpretatie, 25 -verloop, 52 tetragonale piramide, 33
bufferoplossing, 43 elektrocyclisatie, 77 trigonaal, 33
carbo elektrofiel, 68 trigonale bipiramide, 33
-anion, 75 elektronegatief, 69 vlakke 4-omringing, 33
-kation, 67, 76 elektronegativiteit, 10, 74 gestapeld
-kation, stabiliteit, 70 elektronen hexagonaal dichtst-, 13
carbonyl- - spectra, 104 Gibbs
verbinding, 74, 75 -formule, 7 vrije-energie, 11
cel -microscoop, 22 golf
elektrochemische, 49 -richtingen, 8 -functie, 22
niet-primitieve, 12 -stuwend, 67 -getal, 102
primitieve, 12 -tekort, 67, 68 -lengte, 102
centrum -toestand, 103 -lengtegebied, 101, 104
asymmetrisch, 61 -zuigend, 67, 68, 74 -mechanica, 22
chemische elektrongolf, 22 staande, 22
potentiaal, 48 eliminatie, 68, 70 -theorie, 22
verschuiving, 106 emissie, 103 golffunctie
chiraal, 65 enantiomeer, 61, 65 teken van, 26
centrum, 63 endo/exo, 64 Grignard
chiraliteit, 65 energie, 102 -reactie, 75
cis/trans, 58 activerings-, 53, 55 -reagens, 75
coëfficiënt Coulomb potentiële, 27 groep
activiteits-, 48 delokalisatie-, 35 karakteristieke, 60
competitie, 10, 71 -dichtheid, 22 grootheid

Theorie NSO 2008 109

 dimensieloze, 48 -base, 67 omlegging
halogenering, 72 -formule, 7 tautomere, 61
halveringstijd, 52 -zuur, 68 omringing
hoekmoment, 28 lichaam octaëdrische, 45
holte, 13 zwart, 22 omringingsgetal, 12, 13
octaëder-, 13 lichaamsdiagonaal, 15 onzekerheids-
tetraëder-, 14 ligand, 45 relatie, 23
homolytisch, 70 polydentaat, 45 oplosbaarheid, 40
hoofdwet M.O. oplossend vermogen, 101, 107
eerste, 47 ,,, 33 optisch actief, 65
HSAB, 10, 21 magnetisch optische antipode, 65
Hückel, 35 moment, 105 orbitaal
Hund magnetisch gedrag, 105 atoom-, 27
regel van, 34 Markovnikov, 71 molecuul-, 33
hybrideorbitaal, 32 anti-, 71 s,p,d,f, 30
sp,sp2,sp3, 32 massa -symmetrie, 79
hybridisatie, 32 -balans, 40 orthogonaal, 31
hydrideverschuiving, 76 -getal, 63 orthorhombisch, 19
hydrolyse, 43, 55 mechanisme overgangstoestand, 68, 69
impulsmoment, 23 E1, 70 overlap, 27
inhibitor, 54 E2, 70 -integraal, 34
intensiteit, 22, 101 Hofmann-, 71 zijdelingse, 35
interferentie Michaelis-Menten-, 54 pakkings-
constructief/destructief, 26 reactie-, 55 dichtheid, 17
negatieve, 18 Saytzeff-, 71 voorwaarde, 17
positief/negatief, 26 SE2, 72 Pauli, 30
intermediair, 68 SN1, 70 peptidebinding, 93
interstitiële positie, 17 SN2, 70 piek
ionisatie meerbasisch, 41 -hoogte, 108
-stap, 43 mengtoestand, 32 -oppervlak, 108
iso-elektrisch, 91 meso, 66 polariseerbaarheid, 10
iso-elektrische punt -verbinding, 61 poly
IEP, 91 mesomeer effect, 69 -morf, 11
isomeer mesomerie, 7, 35, 75 -morfie, 11, 14
cis/trans-, 61 metrie -type, 13
conformatie-, 62 colori-, 55 polytype, 14
constitutioneel, 61 dilato-, 55 primair, 67, 71, 76
E/Z, 63 mano-, 55 principe
exo/endo, 61 polari-, 55 Aufbau-, 34
geometrisch, 61 spectro-, 101 prioriteit
R/S, 63 volu-, 55 R/S, 65
structuur-, 61 Millerindex, 19 -regel, 66
isomerie molaliteit, 49 projectie
optische, 65 molariteit, 49 Fischer-, 65
stereo-, 61 molecuulorbitaal Wedge-Cram-, 65
isotoop, 63 antibindend, 33 protolyt, 40
kansdichtheid, 25 B.M.O./A.B.M.O., 33 protonmagneetje, 105
karakteristieke koolstof, 67 bindend, 33 provitamine, 77
kation, 11 monodentaat, 45 R/S, 58
kernspinresonantie, 102 multiplet, 108 radicaal, 70
kinetiek, 52 multipliciteit, 107 reactie
knoopvlak, 31 naam condensatie-, 93
kristal areen, 60 -constante, 52
-rooster, 11 aryl, 60 cyclisatie-, 78
-structuur, 11 benzyl, 60 eerste orde-, 52, 67
kubisch fenyl, 60 gas-, 49
primitief, 15 prefix, 58 Grignard-, 75
kubisch stam-, 58 homolytische, 70
dichtst-gestapeld, 14 substituent-, 58 -mechanisme, 55, 67
primitief, 14 naamgeving nulde orde-, 54
vlak gecentreerd, 13 cis/trans, 58 -orde, 67
kwantisering, 103 E/Z, 58 radicaal-, 70
kwantumgetal endo/exo, 64 tweede-orde, 52
-combinaties, 29 koolstofverbindingen, 58 tweede-orde-, 52
hoofd-, 27 R/S, 58, 65 reactiviteit, 67, 71
magnetisch, 27 Nernstvergelijking, 49 reagens
neven-, 27 nitrering, 72 Grignard-, 75
spin-, 27 NMR, 108 reductor, 70
13
kwantumgetallen, 22 C-, 108 referentie, 106
1
ladingbalans, 40 H-, 108 regel
Lewis nucleofiel, 67, 68 van Woodward-Hoffmann, 77

Theorie NSO 2008 110

regel -beeld, 65 systeem
cis-trans-, 58 -vlak, 11 aromatisch, 35
Markovnikov-, 76 spin meer-elektron, 22
prioriteit-, 58, 63 -spinkoppeling, 107 star, 64
van Hückel, 35 up, down, 29 waterstofachtig, 22
regel stamnaam, 58 temperatuur
verbods-, 104 stap standaard-, 47
relatie langzaamste, 68 tertiair, 67, 71, 76
De Broglie-, 22 stapeling thermodynamisch, 48
reproduceerbaar, 101 kubisch,lichaamsgecentreerd, 14, tijd
resolutie, 101 15 halverings-, 52
resonantiespectrum, 108 kubisch,vlakgecentreerd, 15 titervloeistof, 44
richter kubische dichtste, 13 titratie
meta-, 69 stapelingspatroon, 14 -curve, 44
ortho/para-, 69 steady-state, 53 toestand
ringspanning, 62 stereo stationaire, 53
röntgen -centrum, 66 toestandsgrootheid, 47
-onderzoek, 14 -chemie, 78 translatie
-straalverstrooiing, 18 -chemisch, 77 -vectoren, 12
rooster, 11 -isomeer, 71 veldsterkte
-punt, 12 -isomerie, 61 effectieve, 106
roosterpunt, 19 -specifiek, 71 vergelijking
rotatie, 103 sterisch Henderson-Hasselbalch-, 91
as, 11 effect, 67 Nernst-, 49
Rutherford, 23 sterische Schrödinger-, 23
schil hindering, 71 snaar-, 24
hoofd-, 28 interactie, 62 van Arrhenius, 55
sub-, 28 steroïd, 64 verstrooiingspatroon, 23
Schrödinger, 23 stoichiometrie, 47 verwaarloosbaar, 40
secundair, 67, 76 straalverhouding, 16 vibratie, 103
snelheid structuur vlak
grens-, 54 ring-, 64 (h,k,l), 19
snelheids- zwitterion-, 45 volumearbeid, 47
meting, 55 subschil VSEPR, 8
vergelijking, 52, 53, 67 s,p,d,f, 28 wet
spectrometrie, 101 substituent, 58 van Bragg, 18
NMR-, 105 substitutie, 67, 68 van Hess, 47
spectroscopie sulfonering, 72 Woodward-Hoffmann, 77
NMR-, 108 superpositie, 32 x-straal, 18
spectroscopische -beginsel, 31 zuur
technieken, 102 symmetrie, 11 hard/zacht, 10
spectrum symmetrisch zwitterion, 91
elektromagnetisch, 103 bol-, 33
spiegel rotatie-, 33

Theorie NSO 2008 111