BÀI GIẢNG

HÓA HỌC CÁC HỢP CHẤT THIÊN NHIÊN

Đối tượng: CN Hóa học
GVGD: ThS. Phạm Thế Chính
Bộ môn Hóa hữu cơ – Khoa Hóa học – ĐH Khoa học –
ĐH Thái Nguyên
 NỘI DUNG
Chương 1: Phương pháp nghiên cứu
Chương 2: Cacbohidrat
Chương 3: Tecpenoit
Chương 4: Steorit
Chương 5: Flavonoit
Chương 6: Ancaloit
 CHƯƠNG 1
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1.1 Lịch sử và đối tượng nghiên cứu

1.2 Phân loại các hợp chất thiên nhiên
1.3 Sinh tổng hợp các hợp chất thiên nhiên
1.4 Qui trình nghiên cứu các hợp chất thiên nhiên
1.1 Lịch sử và đối tượng nghiên cứu
- Hóa học các hợp chất thiên nhiên hình thành từ cuối thế kỷ XIX

- Đối tượng nghiên cứu các lớp chất hóa học của sinh vật
Phân lập, nhận dạng, định đặc điểm

-Nhiệm vụ
Xác định cấu trúc

Tổng hợp các hợp chất phân tử nhỏ

Nghiên cứu hoạt tính sinh học
 Nghiên cứu chuyên sâu
Xuất phát
Phân lập, nhận dạng, định đặc điểm

-Nhiệm vụ
Xác định cấu trúc

Tổng hợp các hợp chất phân tử nhỏ

Nghiên cứu hoạt tính sinh học
1.2 Phân loại các hợp chất thiên nhiên
Hợp chất sơ cấp
Phân loại
Hợp chất thứ cấp
 Cacbohidrat

Hợp chất sơ cấp

Protein
Protein
Axit Nucleic

Axit Nucleic
Axit Nucleic

Lipit

Lipit
Lipit
 Tecpenoit

Hợp chất thứ cấp

Protein
Steorit

Axit Nucleic

Axit Nucleic
Flavonoit

Lipit

Lipit
Ankaloit
1.3 Sinh tổng hợp các hợp chất thiên nhiên
CO2 + H2O

quang hîp

Tanin
axit nucleic
PO43-
Cacbohi®rat
COOH

HO OH
OH

COOH
O
OH

CH2

COOH

phenylpropan
amino

CH3COCOOH
axit pyrovic
shikimic

chu tr×nh axit citric

 chorismic
N2
amino
axit th¬m
CH3COOH
axetic
OH CH3C

CH2COOH
axit
protien polipeptit ancanoit
axit bÐo polyketides
CH2CH2OH
axit Mevalonic
tecpen
steroit
Purines
1.4 Qui trình nghiên cứu các hợp chất thiên nhiên
 CHƯƠNG 2
CACBOHIDRAT
2.1 Đại cương về cacbohidrat
2.2 Monosaccarit
2.3 Oligosaccarit
2.4 Polysaccarit
2.1 Đại cương về cacbohidrat

Khái niệm: Cacbohidrat hay còn gọi là saccarit,

gluxit, là các hợp chất hữu cơ không màu, ít nhiều
có vị ngọt, dễ tan trong nước, dễ kết tinh, được tìm
thấy trong thực vật, động vật, đa số có công thức
chung Cn(H2O)m.
Ngoài ra theo nghĩa rộng cacbohidrat có cả N,
S và không phải đều có vị ngọt.
Tên gọi các đường riêng biệt kết thúc bằng
đuôi ozơ (ose)
Phân loại: dựa theo thành phần và tính chất của
cacbohidrat
Cacbohidrat
Cacbohidrat đơn giản hay
monoscarit (không thể thủy phân được).
VD: glucozơ, ribozơ, fructozơ...

Cacbohidrat phức tạp khi thủy phân hoàn toàn cho các
monosaccarit.
Oligosaccarit tạo nên từ 2 -10 phân tử monosaccarit.
VD: Saccarozơ, lactozơ….

Polysaccarit (glycan) tạo nên từ lớn hơn 10 đến hàng vạn

monosacarit: tinh bột, xenlulozơ, glycogen…
-Chức năng:
+ Làm nhiên liệu cung
cấp tới 60% năng lượng cho cơ
thể sống.
+ Làm khung cấu trúc và
vỏ bảo vệ, thường có mặt ở các
vách tế bào vi khuẩn và thực vật
cũng như ở mô nối và vỏ bảo vệ
động vật.
+ Liên kết với protein và
lipit màng, đóng vai trò làm
phương tiện vận chuyển tín hiệu
giữa các tế bào.
2.2 Monosaccarit
2.2.1 Phân loại
-Định nghĩa: Monosaccarit là hợp chất polyhidroxicacbonyl,
phân tử có nhiều nhóm –OH ở các nguyên tử cacbon kề nhau.
VD: glucozơ, fructozơ, ribozơ…
CH2 CH CH CH CH OH OH OH OH OH
CHO CH2 CH OH OH
CH CH
OH OH
C CH2OH O

CH2 CH CH CH OH OH OH OH
CHO
 -Phân loại
Monosaccarit
-Dựa theo nhóm C=O:
+ C=O là andehit: andozơ
+ C=O là xeton: Xetozơ
- Dựa theo số nguyên tử C:
+ 2C (biozơ), 3C (triozơ), 4C (tetrozơ) 5C (pentozơ),
6C (hexozơ), 7C (heptozơ)…
CH2 CH CH OH OH OH

CH CH
OH OH
CHO

- Andozơ
- Xetozơ
CH2 CH CH OH OH OH
CH C CH2OH OH O
2.2.2 Cấu hình của monosaccarit
a, Công thức Fisher
Qui định cách viết công thức hình chiếu fisher của các
monosaccarit:
- Nhóm có nguyên tử cacbon số oxi hóa cao nằm trên
đỉnh của trục thẳng đứng (bắc-nam) (vị trí số 1).
- Nguyên tử cacbon bất đối (C*) không viết ra mà
chính là giao điểm của các trục thẳng đứng và nằm ngang.
- Các nguyên tử H và nhóm OH nằm ở các trục ngang
(trục đông-tây) (nguyên tử H có thể không viết ra).
 VD: Biểu diễn phân tử glucozơ bằng công thức chiếu
Fisher
Nhóm nguyên tử
cacbon có số oxi
hóa cao
Nguyên tử
cacbon bất
đối C*
b, Cấu hình tương đối D,L
- Để xác định cấu hình tương đối D,L của các monosaccarit
người ta xét cấu hình của nguyên tử cacbon chiral (C*) nằm
xa nhóm cacbonyl nhất (C4 ở pentozơ, C5 ở hexozơ). Sau đó
so sánh với cấu hình của C* trong phân tử glyxerandehit.
+ Có cấu hình D khi OH nằm ở bên phải của công
thức chiếu Fisher.
+ Có cấu hình L khi OH nằm ở bên trái của công thức
chiếu Fisher.
- Đồng phân D và L là một cặp đối quang, nên đồng phân D
là ảnh của đồng phân L qua gương và ngược lại.
- Đồng phân epimer là các monosaccarit chỉ khác nhau về cấu
hình của nguyên tử cacbon số 2 (C2)
 Ví dụ về cấu hình

tương đối D,L của

monosaccarit
Nguyên tử
C* xa nhóm
CHO nhất D, L- ảnh vật qua gương
-OH bên trái
-OH bên phải
Ví dụ về các cặp đồng phân epimer của các pentozơ
Cấu hình của C2 khác nhau
Cặp đồng phân epimer
Các cặp epimer của hexozơ
Cặp đồng phân epimer
- Cấu hình tuyệt đối R,S của monosaccarit được xác
định theo hệ thống danh pháp của Can, Ingol và Preloc,
nghĩa là độ phân cấp của các nhóm thế.

CHO
HO H
HO H
H OH
H OH
CH2OH
(2S, 3S, 4R, 5R)- Mannose
2.2.3 Cấu trúc vòng của monosaccarit
- Monosaccarit không tham gia được hết các phản ứng đặc
trưng cho nhóm cacbonyl. Điều này đã được Tollens giải
thích dựa trên phản ứng của nhóm cacbonyl với nhóm
hidroxy trong môi trường axit tạo ra hemiaxetal (I) và
axetal (II).

RCHO
R'OH (H+) R C
H
OH OR'

R'OH (H+)
H
R C OR' OR'
(I)
 (II)
- Khi tạo vòng, nguyên tử C ở nhóm cacbonyl trở thành
nguyên tử cacbon bất đối C * , nó được gọi là nguyên tử C
anome.
a, Công thức Tollens
- Công thức Tollens biểu diễn các phân tử monosaccarit dưới
dạng hình chữ nhật:
+ Một cạnh chiều dài là công thức Fisher của
monosaccarit.
+ Cạnh chiều dài còn lại có trung điểm là nguyên tử
oxi tham gia liên kết hemiaxetan.
+ Hai cạnh chiều rộng là cách biểu diễn liên kết bình
thường.
- Trong trường hợp andohexozơ, sự kết hợp của OH ở C5 tạo
ra vòng 6 cạnh có tên là pyranozơ, OH ở C4 cho vòng 5 cạnh
gọi là furanozơ.
- C1 (andozơ), C2 (xetozơ) gọi là C-anome nên HO-C1
(C2) gọi là OH-anome.
- Với dãy đồng phân D:
+ OH-anome nằm bên phải của công thức gọi là
đồng phân α
+ OH-anome nằm bên trái của công thức gọi là
đồng phân β
1
H OH
2
H OH
3 O
HO H
1
HO H
2
H OH
3 O
HO H
1
HO H
2
H OH O 3
 HO H
4
4
H OH
5
4
H OH
5
6

5
H OH
6CH OH
2
6CH OH
2
α-D-glucopyranozơ
CH2OH
β-D-glucopyranozơ

β-D-glucofuranozơ
- Với dãy đồng phân L: là ảnh qua gương của dãy D.
C 2
1 2
HO H OH
3
HO H
4 O
H OH
HO H
O
HO
2 1
HOCH2
3
OH
4
H
6 5 5 6
HOCH H H
HOCH22
α-D-fructofuranozơ α-L-fructofuranozơ
2 1 1 2
HO CH2OH
3
 HO H
CH2OH OH
3
H OH
4 O OH OH
4
HO H
6 5 5 6
HOCH H H
HOCH22
β-D-fructofuranozơ β-L-fructofuranozơ
D, L- ảnh vật qua gương
b, Công thức Haworth
- Công thức Haworth biểu diễn cấu hình của monosaccarit rõ
ràng hơn, được biểu thị bằng một hình 6 (pyranozơ) cạnh
hoặc 5 (furanozơ) cạnh, nằm trên một mặt phẳng vuông góc
với mặt phẳng giấy với 1 nguyên tử oxi nằm ở phía sau.
O
O
Furan Pyran
- Dãy đồng phân D: nhóm –CH2OH nằm ở phía trên mặt
phẳng vòng:
+ Đồng phân α khi OH-anome nằm ở phía dưới mặt
phẳng vòng (-CH2OH và OH-anome ngược chiều nhau).
+ Đồng phân β khi OH-anome nằm ở phía trên mặt
phẳng vòng (-CH2OH và OH-anome cùng chiều).
- Dãy đồng phân L: là hình ảnh qua gương của dãy D.
CH2OH
O
H H OH

OH OH H HH OH
H

OH CH OH H
2 H

OH
O
H

OH OH H

β-D-glucopyranozơ β-L-glucopyranozơ
 α-D-xilofuranozơ
D-Xilozơ
β-D-xilofuranozơ
Quá trình hình thành vòng của đường 5
 D-glucozơ
β-D-glucopyranozơ α-D-glucopyranozơ
Quá trình hình thành vòng của đường 5
 - Để có đồng phân L ta chiếu D qua gương, đơn giản nhất là
chiếu theo phương của trục z
CH2OH
O
H H OH
CH2OH
O
H H OH
OH OH H H

H OH
z

OH OH

H
OH H H

Gương
β-D-glucopyranozơ
 x
H
O
β-D-mannopyranozơ
y

H
O
OH CH OH
2

H H

OH
H

OH OH H
OH CH OH H
2 H
OH
H

H OH OH
β-L-glucopyranozơ
β-L-mannopyranozơ
 * Mối quan hệ giữa các công thức biểu diễn monosaccarit
C 2
1 2
HO H OH
2 1
HO CH2OH

Công thức Tollens

3
HO H
4 O
3
HO H
O
H OH
4
H OH
6 5 6
HOCH2 H
5
HOCH2 H

α-D-fructofuranozơ β-D-fructofuranozơ
1
CH2OH
2 O
3

Công thức Fisher

HO H
4
H OH
5
H OH
6
CH2OH
 D-fructozơ
Công thức Haworth
6
CH2OH
5
1
O CH2OH
2

6
CH2OH
5

O OH
2
H OH
H OH
4 3
OH H
H OH
H
4 3
OH H
1
CH2OH
α-D-fructofuranozơ β-D-fructofuranozơ
c, Công thức Reeves
- Công thức Reeves mô tả trạng thái thực của phân tử, các
pyranozơ được biểu diễn ở dạng ghế bền.
β-D-galactopyranozơ

Haworth Reeves
- Thực tế đa phần các monosaccarit tồn tại trong thực tế ở
dạng công thức Reeves, kể cả các đường 5C.
β-D-ribopyranozơ (56%) β-D-ribopyranozơ (18%)
α-D-ribopyranozơ (20%)
D-ribozơ
<1%
α-D-ribopyranozơ (6%)
2.2.4 Tính chất hóa học của monosaccarit
a, Phản ứng của nhóm cacbonyl
- Trong dung dịch kiềm các xetozơ dễ dàng chuyển hóa
thành andozơ, nên cả andozơ và xetozơ đều có phản ứng
với thuốc thử Fellinh và Tollens
1
CH2OH CHOH CHO CHO
2 O C OH
3

HO H H OH
HO H
4
H OH
-
OH
HO H
H OH
-
OH HO H
+
H OH
HO H
H OH
 5
H OH
6
H OH
H OH
H OH
CH2OH
CH2OH
CH2OH
CH2OH
D-Fructoz¬ D¹ng endiol D-Mannoz¬ D-
Glucoz¬
-Phản ứng oxi hóa:
+ Các andozơ có phản ứng với Br2/H2O, đây là phản
ứng dùng phân biệt andozơ và xetozơ.
HOCH2[CHOH]4CHO
Br2, H2O
HOCH2

[CHOH]4

COOH

+ Các monozơ khi bị oxi hóa bởi HIO4 tạo ra sản

phẩm là các andehit và axit cacboxylic tương ứng khi cắt
liên kết 1,2-diol
R CH CH R' OH OH
HIO4

RCHO + R'CHO
 HOCH2 CH CH
OH OH

CH CH
OH OH

CHO
+ 5HIO4

5HCOOH + HCHO
 -Phản ứng khử
CHO
H OH
HO H
H OH
H OH

CH2OH
D-Glucoz¬

Na-Hg H+

CH2OH
H OH
HO H
H OH
H OH

CH2OH
D-Sobitol
H2
Ni
CH2OH
 HO H
HO H
H OH
H OH

CH2OH
D-Mannitol

H2
Ni

NaBH4 H+

CHO
HO H
HO H
H OH
H OH

CH2OH
D-Mannoz¬

CH2OH
O
HO H
H OH
H OH

CH2OH
D-Fructoz¬
 -Phản ứng osazon
CHO
H OH
HO H
H OH

H OH

CH2OH
D-Glucoz¬
CH=NNHC6H5

CHO
HO H
HO H
H OH

H OH

CH2OH

D-Mannoz¬
CH2OH
C NNHC6H5
O
 HO H
H OH
H OH

CH2OH
+3 C6H5NHNH2 CH3COOH

HO H
H OH
H OH

CH2OH

(Osazon)
b, Phản ứng của nhóm hydroxyl
- Phản ứng với Cu(OH)2
H
HOCH2 O
HO
H
H
HO H
OH
H OH
Cu(OH)2
H 6
OH H
1 3 H
2
HO
H O
H Cu
5
H 4 O
4
HOCH2 O
O 5
H
2
H 1
 H
3 OH O
O 6CH2OH H
H OH
H
- Phản ứng tạo ete
CH2OH
O
H H OH
CH2OH

H H OH OH

O
OCH3
H H OH

OH OH H HH OH
 CH2OCH3

O
H H

OCH3

CH3O
OCH3 H H

H OCH3
 - Phản ứng tạo este
CH2OH

H H

O
OH
(CH3CO)2O
CH2OCOCH3
O
H H
OCOCH3

OH OH H H

CH3COO
OCOCH3 H H
H OH
H OCOCH3
CH2OH
 H
H
O CH2OH

OH
OH
(CH3CO)2O
CH3COOCH2

H
H
O CH2OCOCH3

CH3COO
OCOCH3
OH H
OCOCH3 H
- Phản ứng tạo axetal và xetal vòng
CH2OH

H H

OH H
OH

O
H
H
OH OH

CH3 C CH3 O

HCl (khan)
CH2OH

H H

OH H
OH

O
H
H
O

O
C
CH3
CH3
CH2OH
CH3
CHOH

H
H
O OH

OH
H
CH3 C CH3 O

HCl (khan)
C
CH3
O CH2
O CH

H
H

O H
 H O CH3
OH H
O C
OH CH3
2.3 Oligosaccarit
- Oligosaccarit là những cacbohydrat mà khi thủy phân hoàn
toàn cho từ 2 đến 10 monosaccarit.
- Oligosaccarit hay gặp nhất là các disaccarit và trisaccarit.
2.3.1 Disaccarit
- Disaccarit là cacbohidrat được tạo ra từ 2 monosaccarit
nghĩa là khi thủy phân hoàn toàn 1 phân tử disaccarit sẽ thu
được 2 phân tử monosaccarit.
- Các disaccarit thi nhiên quan trọng là: saccarozơ, mantozơ,
lactozơ và xenlobizơ
- Hai phân tử monosaccarit được liên kết với nhau theo hai
cách:
+ Nhóm OH hemiaxetal của mỗi monosaccarit liên kết
với nhau tạo ra disaccarit không khử.
+ Nhóm OH hemiaxetal của monosaccarit này kết hợp
với 1 nhóm OH khác của monosaccarit còn lại tạo ra
disaccarit khử.
a, Saccarozơ
- Là thành phần chính của cây mía (14-26%), thốt nốt, củ cải
đường (16-20%)… Còn được gọi với những tên khác: đường
mía, đường kính, đường phèn, đường củ cải…
- Có công thức phân tử: C12H22O11, tên hóa học là: 2-O-α-D-
glucopyranozyl-β-D-fructofuranozit hay α-D-glucopyranozyl-
(1→2)-β-D-fructofuranozit.
6
CH2OH
5 O
H H H
4 1 2
1
CH2OH O H
5

OH OH
3

H
O
H H OH
2
3 4
OH
OH H
6
CH2OH

- Khi thủy phân saccarozơ trong dung dịch axit loãng hoặc
enzim thu được một lượng bằng nhau D-(+)-glucozơ và D-(-
)-fructozơ. Sự thủy phân này gây ra sự đổi dấu quay cực từ
(+) sang (-), vì vậy quá trình này còn gọi là quá trình
nghịch đảo đường, hỗn hợp trên được gọi là đường nghịch
đảo.
b, Lactozơ
- Lactozơ hay còn gọi là đường sữa có vị ngọt kém hơn
saccarozơ, có vai trò quan trọng trong dinh dưỡng của trẻ em.
Trong sữa người có từ 6-7% lactozơ, sữa bò chỉ có 4-5%
lactozơ.
- Có CTPT: C12H22O11, tên hóa học: 4-O-β-D-
galactopyranozyl-α-D-glucopyranozơ hay β-D-
galactopyranozyl-(1→4)-α-D-glucopyranozơ
6
CH2OH
5
O
OH
6
H
CH2OH
5 O
4

H OH
3
 1 H H
H O 4
2
H OH
H
1
H
OH
3
H OH 2
H OH
2.3.2 Trisaccarit
- Trisaccarit là olisaccarit có chứa 3 gốc monosaccarit.
Trisaccarit phổ biến nhất và biết rõ hơn cả là rafinozơ, có tên
hóa học: α-D-galactopyranozyl-(1→6)-α-D-glucopyranozyl-
(1→2)-β-D-fructopyranozit
6
CH2OH
5
O
OH H H
4 1

H OH H
2
3 O
H OH

H
4

6 CH
2
5

1
O
 H CH 2 OH O H
1 2 5

OH OH
H H
O
OH 6
CH 2 OH
3 2 3 4
H OH
OH H
2.4 Polysaccarit
- Polysaccarit là những polyme thiên nhiên, được cấu tạo từ
hàng trăm, hàng nghìn mắt xích là các monosaccarit, liên kết
chặt chẽ với nhau qua liên kết glucozit.
- Polysaccarit được tạo thành từ một loại monosaccarit
được gọi là homopolysaccarit, đại diện cho nhóm này là: tinh
bột, glycogen, xenlulozơ.
- Polysaccarit được tạo thành từ hai loại monosaccarit
trở lên được gọi là heteropolysaccarit, hay gặp nhất trong
thiên nhiên là: pectin, aga, hemixenlulozơ…
2.4.1 Tinh bột
- Tinh bột là một loại polysaccarit rất phổ biến trong thiên
nhiên. Là thức ăn quan trọng của cả người và động vật.
- Tinh bột được dự trữ trong các mô thực vật dưới dạng các
loại hạt, củ quả (gạo, mỳ, ngô, khoai , sắn, chuối, ngô…), tập
chung chủ yếu trong các loại ngũ cốc, gạo chứa 78-80% tinh
bột, khoai tây có khoảng 16-19% tinh bột, mỳ khoảng 65-
70%...
- Hàm lượng tinh bột phụ thuộc loài, giống, thời vụ, địa lý và
thổ những khác nhau.
- Về mặt hóa học tinh bột là polyme sinh học được tạo thành
từ các monome là α-D-glycopyranozơ liên kết với nhau qua
liên kết 1,4 và 1,6-glucozit. Được chia làm 2 loại:
+ Amylozơ được tạo thành từ các monome là α-D-
glycopyranozơ liên kết với nhau qua liên kết 1,4 –glucozit.
CH2OH
O
H H H
CH2OH
O
H H H
4 1 4 1

O OH

H
H OH
O

OH H
H
O
 OH n
Là thành phần chính của gạo tẻ và các giống ngu cốc có độ tơi
xốp cao (độ bở lớn).
 + Amylopectin được tạo thành từ các monome là α-D-
glycopyranozơ liên kết với nhau qua liên kết 1,4 và 1,6–
glucozit.
O
CH2OH
CH2OH

H H

OH H

O
H
1
H
O
OH

6 CH2

O
H H H H H
4
H
4 1 1

O OH

H
 H OH
O

OH H
H O

OH n

Là thành phần chính của gạo nếp và các giống ngũ cốc có độ
dẻo lớn
2.4.2 Glycogen
- Glycogen là polysaccarit dự trữ của cơ thể động vật, thường
tập trung trong gan (khoảng 20%) và trong cơ bắp (khoảng
4%), còn được gọi là tinh bột động vật.
- Là chất rắn dạng bột, màu trắng vô định hình, dễ tan trong
nước, phân tử khối khảng 1 trệu đvC, có cấu trúc tương tự
amylopectin nhưng mức độ phân nhánh cao hơn.
CH2OH

H H

O OH

CH2OH
O
O
H
1
H
O
OH

6 CH2
 O
H H H H H
4
H
4 1 1

O OH

H
H OH
O

OH H
H O

OH n
2.4.3 Xenlulozơ
- Xenlulozơ là một polysaccarit cao phân tử, không có tính
đường, là thành phần chính của màng tế bào thực vật, là cơ sở
xây dựng cấu trúc gỗ của thực vật. Xenlulozơ có nhiều trong
tất cả các loại gỗ (40-60%), trong bông lên tới 98%.
- Xenlulozơ được tạo thành từ các monome là β-D-
glycopyranozơ liên kết với nhau qua liên kết 1,4 –glucozit.
CH2OH

H H
O 4
OH

H
CH2OH
O
H H 1 4
O
H OH
H
 OH H

1
O
H H
OH n
2.4.4 Aga
- Aga là một polygalactopyranzit, có trong một số loài rong tả
biển và một số cơ thể vi sinh vật. Aga còn gọi là thạch trắng,
được dùng nhiều trong công nghiệp thực phẩm.
- Khi thủy phân aga người ta nhận được D-galactozơ, L-
galactozơ và axit sunfuric theo tỷ lệ 9:1:1.
- Các mắt xích của aga là D-galactozơ được gắn với nhau qua
C1 và C3. Đến mắt xích thứ 10 lại có L-galactozơ, ở vị trí số
1 và 4 của L-galactozơ thì tạo thành mạch, còn ở vị trí số 6
của nó bị este bởi axit sunfuric; mạch cứ kéo dài liên tục như
vậy. (công thức là bài tập sinh viên tự vẽ).
3.1 Khái niệm
CHƯƠNG 3 TECPENOIT
3.2 Monotecpenoit
3.3 Secquitecpenoit
3.4 Ditecpenoit
3.5 Tritecpenoit
3.6 Tetratecpenoit
3.7 Polytecpenoit
3.1 Khái niệm
- Tecpen hay còn gọi là tecpenoit là những hợp chất hữu
cơ chứa C, H và O tồn tại trong thiên nhiên mà có bộ
khung cacbon gồm nhiều mắt xích giống với khung
cacbon của isopren, tức là có thể biểu diễn bởi công
thức (iso-C5)n với (n≥2).
O
1
®Çu 2

®u«i
11
3
10 4
9
7
8 5
6

isopren
Oximen
Zerumbon

Squalen
kh«ng theo qui t¾c ®Çu nèi víi ®u«i
 (iso-C5)3

- Để phân loại tecpen người ta căn cứ vào số

lượng đơn vị isopren hợp thành để phân biệt:

Loại tepen Khung cacbon Số lượng C

Monotecpen (iso-C5)2 10
Secquitecpen 15
Đitecpen (iso-C5)4 20
Tritecpen (iso-C5)6 30
Tetratecpen (iso-C5)8 40
3.2 Monotecpenoit
3.2.1 Axiclic monotecpen
- Các monotecpen không vòng là dẫn xuất của 2,6-
đimetyloctan, ở hầu hết các monotecpen này đều chứa
nhóm isopropyliden (a) (đồng phân β) và một số ít chứa
nhóm isopropenyl (b), (đồng phân α).
6
2

2,6-®imetyloctan

(a)

(b)
a, Hidrocabon tecpen
- Đối với hiđrocacbon tecpen loại này, chỉ có hai
hiđrocacbon đáng được đề cập đến là Oximen và Mirxen,
mỗi chất đều có 3 liên kết C=C. Chúng xuất hiện trong tinh
dầu basil (Ocimum basilicum), và tinh dầu cây nguyệt quế
(laurel oil). Cả hai đều có chứa nối đôi liên hợp, chúng chỉ
phân biệt được với nhau bởi vị trí của các nối đôi.
Oximen
Mirxen
b, Dẫn xuất ancol tecpen
-Ứng với 2 khung hiđrocacbon tecpen đó có những ancol tecpen
chứa một hoặc 2 liên kết đôi, đều là những chất có mùi thơm đặc
trưng, những đơn hương quý tách được từ tinh dầu hoa hồng, tinh
dầu sả…
CH2OH
CH2OH
OH

CH2OH
Xitronellol
Geraniol
Nerol
Linalool

Linalool là một ancol bậc 3 quang hạt, là thành phần của nhiều
loại tinh dầu, như tinh dầu cây oải hương và trong tinh dầu hạt
mùi nó xuất hiện với hàm lượng khá cao.
c, Dẫn xuất cacbonyl tecpen
CHO
CHO
CHO
Neral (Citral b)
Geranial (Citral a)
Citronellal
H
C O
(CH3

)2CO
H
C CH C

CH3
citral
OH ,
-
H2O O
 H+
H H H
C CH C

O
CH3
C CH C
*
O
CH3
3.2.2 Monoxiclic monotecpen
- C¸c monoxiclic monotecpen ®Òu lµ dÉn xuÊt
cña p- menthan. p-menthan xuÊt hiÖn d−íi hai
d¹ng kh«ng quang ho¹t, c¸c ®ång ph©n cis vµ
trans.
7
H 7
1
6 2 6 1 2
7

H
6 1 2

5 4 3

8
9 10
5 4 3
 8
H 10
9
5 4 3

8
H 10
9
p-menthan cis-p-menthan trans-p-menthan
a, Hidrocacbon tecpen
- Trong sè 14 ®ång ph©n cña menthan®ien cã thÓ tån t¹i, chØ cã 6
®ång ph©n d−íi ®©y ®−îc t×m thÊy trong tinh dÇu thùc vËt:

* * *

α-terpinen γ-terpinen terpinolen α-phellandrene β-phellandren limonen

(R)-(+)- vµ (S)-(+)- Limonen, C10H16 ®Òu xuÊt hiÖn trong c¸c tinh
dÇu l¸ th«ng, mét sè loµi citrus (cam, chanh, bưởi…).
b, Ancol tecpen

-Menthanol hoÆc menthan-3-ol, C10−H20O, lµ ancol no cã ba

trung t©m chiral trong ph©n tö, vµ kÕt qu¶ cã t¸m ®ång ph©n
lËp thÓ. CÊu h×nh t−¬ng ®èi gi÷a nhãm hi®roxi vµ nhãm
isopropyl ®ã ®−îc x¸c ®Þnh; ë neo-menthol vµ neo-isomenthol
2 nhãm nµy ®Þnh h−íng cis víi nhau, cßn ë mentol vµ
isomenthol chóng lµ trans cña nhau.
H H

OH OH

H H H
H
H H

OH OH

H H H H

(±)-menthol (±)-Isomenthol (±)-Neomenthol (±)-

Neoisomenthol
-α-Terpineol, C10H16O, mét trong sè c¸c ancol kh«ng no xuÊt
hiÖn trong tinh dÇu b¹ch ®Ëu khÊu. Khi l¾c α-Terpineol víi
dung dÞch axit sunfuric loãng cã thÓ thu ®−îc hi®rat cña 1,8-
tecpin, C10H20O2.
H3 C OH
H2 O

* H2 O
OH
(H + )
(H*) O
(H 2 O )

OH
α-Terpineol 1,8-tecpin 1,8-
Cineol

- Carvomenthol, C10H20O cã c«ng thøc nh− sau

OH
c, Cacbonyl tecpen
O
O O
Carvon
Piperitenon
IsoPiperitenon
-Carvon, p-methan-6,8(9)-®ien-2-on, d¹ng (S)-(+)- cña nã
®−îc t×m thÊy trong tinh dÇu c©y Caraum vµ tinh dÇu th×a
lµ, vµ cã mïi carum. Carvon cã thÓ ®iÒu chÕ ®i tõ limonen.
Cl

NOCl
NOH

KOH
NOH O
- Ba xeton mét lÇn kh«ng no (C10H16O) ®−îc nghiªn cøu
kÜ lµ pulegon, isopulegon vµ piperiton, tÊt c¶ chóng ®Òu
cã nhãm xeto ë vÞ trÝ C3.
H

O O O
H
Piperiton
Pulegon
isopulengon

- Menthon, p-menthan-3-on, C10H18O, chøa 2 nguyªn tö

cacbon bÊt
®èi xøng, vµ tån t¹i ë 4 ®ång ph©n quang ho¹t.
O O
D,L-menthon
D,L-isomenthon
- C¸c xeton no víi nhãm chøc oxo trªn C2 nh− ë Carvomethon
OH OH
O
O

Carvomenthol
Isocarvomenthol
Carvomenthon
OH OH
Isocarvomenthon
Neocarvomenthol
Neoisocarvomenthol
3.2.3 Bixiclo monotecpen
- C¸c monotecpen hai vßng ®−îc ph©n lo¹i theo 7
nhãm vßng no nh−: thujan, caran, pinan, boran,
isocamphan, fenchan, vµ isobornilan.
Caran
Pinan
Bornan (Camphan)

Thujan
Isocamphan
Isobornilan

fenchan
a, Nhãm pinan
- Hi®rocabon kh«ng no quan träng α vµ β - pinen lµ c¸c
thµnh phÇn chñ yÕu (80-90%) cña tinh dÇu th«ng.
α-Pinen (1560C) β-Pinen (1640C)
- Khi bÞ hi®rat hãa trong m«i tr−êng axit v« c¬ loãng c¶ α
vµ β- pinen ®Òu më vßng 4 c¹nh, cho α-terpineol hoÆc
1,8-terpin hoÆc hi®rat cña nã.
H2O(H2SO4)
OH
H2O

OH OH
b, Nhãm camphan
- C¸c hi®rocacbon gèc cña nhãm nµy lµ camphan vµ
isocamphan. Tån t¹i tÊt c¶ 6 olephin lµ camphen,
bornylen, isotricyclen, exo- isocaphen, vµ endo-
isocamphen.
Camphan exo-Isocamphan endo-Isocamphan Camphen
- Trong tÊt c¶ c¸c olephin nãi trªn, camphen lµ chÊt quan
träng nhÊt. Tõ camphen ng−êi ta ®iÒu chÕ ra campho
(C10H16O, mét xeton 2 vßng cã trong c©y long não).
CH3
O

CH3 CH3
H3C
CH3
CH3
O
H3C CH3
CH3
O

Campho L-campho D-campho

3.3 Secquitecpen
3.3.1 Axiclic secquitecpen
Secquitecpen ancol farnesol vµ nerolidol, C15H16O, chóng
®Òu cã 3 nèi ®«i C=C. Nerolidol ph©n biÖt víi farnesol ë
vÞ trÝ nèi ®«i C=C vµ nhãm OH. C¸c ancol nµy quan hÖ
víi nhau theo cïng c¸ch nh− gi÷a geraniol vµ linalool.
CH3 CH3
CH3 CH3

CH3
CH3
CH3
CH3 OH
CH2OH
 CH2
Farnesol Nerolidol
 3.3.2 Xiclic secquitecpen
- Hi®rocacbon bisabolen ®−îc t×m thÊy trong tinh
dÇu vá chanh vµ tinh dÇu l¸ th«ng, cadinen (tõ tinh
dÇu cña c¸c loµi b¸c xï vµ tuyÕt tïng) vµ β-selinen (c©y
cÇn t©y).
HOCH2
H+ H2O
O OH
H CH3
Farnesol Bisabolen Hernandulcin
Cadinen beta-selinen
- C¸c azulen ®−îc ph©n lËp tõ c¸c tinh dÇu, vÝ dô
vetivasulen (tinh dÇu h−¬ng lau) vµ guaiazulen (tinh dÇu
phong l÷), α-Santalen, C15H24, tõ tinh dÇu gç ®µn h−¬ng
tr¾ng, vµ modhephen, C15H24, mét dÉn xuÊt cña
[3.3.3]propellan ®−îc ph©n lËp tõ vi khuÈn que cã mµu
vµng (Isocome wrightii)

anfa-Santanlen

Modhephen
HOCH2
Farnesol Vetivazulen (tÝm)

CH2
sol
OH
Farne Guaiazulen (xanh)
3.4 Ditecpen
3.4.1 Axiclic ditecpen
Phytol, C20H40O, chøa mét nèi ®«i C=C vµ hai trung t©m
bÊt ®èi xøng. CÊu h×nh tuyÖt ®èi cña phytol, [(2E)-
(7R,11R)-3,7,11,15- tetrametylhexan®ec-2-enol] ®−îc x¸c
®Þnh mét tæng hîp ®Æc thï lËp
thÓ.
(R)
*
(R)
* OH
Phytol
3.4.2 Xiclic ditecpen
- Vitamin A, cßn gäi lµ vitamin A1 hoÆc INN: retinol, C20H30O lµ
mét
®itecpen ancol bËc 1 kh«ng no. Nã ®−îc t×m thÊy tr−íc hÕt
trong tinh
dÇu gan c¸, ßng ®á trøng gµ vµ s÷a. 11

vßng-ß-ionon

Vitamin A X=CH2OH Vitamin A, axitX=COOH

11-cis-Retinal

CHO
- Axit abietic, C20H30O2, lµ chÊt ®itecpen 3 vßng
quan träng nhÊt. Nã lµ thµnh phÇn chÝnh cña
colophan, nhùa th«ng. Nã chÞu sù ®ehidro hãa vµ
®ecacboxyl hãa ®Ó t¹o thµnh reten khi bÞ ®un
nãng víi l−u huúnh.
CH3

CH3

CH(CH3)2
S

HOOC
H CH3

CH3
axit abietic Reten
- Phorbol, C20H28O6, ®−îc t×m thÊy d−íi d¹ng mét 12,
13-
®icacboxylat este ë trong dÇu ba ®Ëu tõ h¹t c©y
Croton
tiglum L., Euphorbiaceace; nã lµ chÊt ®ång g©y ung
th−.
OH
OH
HO
H H
H
O OH
Phorbol
CH2OH
3.5 Tritecpen
TÊt c¶ c¸c tritecpen mét vßng ®Õn n¨m vßng vµ c¸c
hîp chÊt kh¸c b¾t nguån tõ squanlen, C30H50. Do vËy
c¸c tritecpen cßn gäi lµ c¸c squalenoit
H
H

Squalen
H
HO H
H
HO
H
HO H

Lanosterol

H H
 H
HO
H
Hopan anfa-amyrin R=CH3 (beta-amyrin)
R=COOH (axit oleanolic)
3.6 Tetratecpen
Tetratecpen hay còn gọi là carotenoit lµ c¸c chÊt mÇu thùc
phÈm, hay cßn gäi lµ c¸c s¾c tè polyen. Caroten lµ hçn hîp
cña 3 ®ång ph©n, α, β vµ γ- caroten, Lycopen g©y ra mÇu
®á thÉm cña cµ chua vµ nhiÒu lo¹i qu¶ kh¸c.
*
anfa-caroten
beta-caroten
gama-caroten
Lycopen
3.7 Polytecpen
- Polytecpen hay còn gọi là polypren, trong đó cao su thiên nhiên
là một sản phẩm quan trọng (chuçi của (Z)-1,4-prolyisopren
cña polyme all-cis).
n/4
- C¸c polyprenol cã c«ng thøc chung:
H CH2OH
n
4.1 Đại cương
4.2 Các sterol
CHƯƠNG 4 STEROIT
4.3 Các axit mật
4.4 Các steroit vitamin
4.5 Các steroit hocmon
4.1 Đại cương
- Bé khung cña c¸c steroit cÊu t¹o bëi bèn vßng cacbon dÝnh
kÕt víi nhau ®Ó t¹o thµnh penhi®ro xiclopenta [a]
phenanthren, C17H28, hay cßn gäi lµ gonan hoÆc steran.
12
13 17
11
21 22
20
18 23
12
24
13 17
11
C D 16
1 9
14
C D
19 16
1 9
25 26
2 10 8 15
A B
3 7
5
2 8
10
A B
3 5 7
14 15
27
4 6 4 6
 Gonan
Cholestan

- §Æc ®iÓm dÝnh kÕt vßng. C¸c vßng A vµ B cã thÓ dÝnh

kÕt víi nhau hoÆc theo cis hoÆc theo trans, vßng B vµ C
lu«n trans, vßng C vµ D th−êng trans, tuy nhiªn còng th−êng
gÆp sù dÝnh kÕt cis, thÝ dô nh− c¸c cacdenolit vµ c¸c
bufadienoit.
- Nhãm metyl ë nguyªn tö cacbon sè 10 ®−îc dïng lµm ®iÓm
chuÈn. C¸c nhãm thÕ vµ c¸c nguyªn tö hidro ®−îc ®Þnh vÞ ë
cïng phÝa trong ph©n tö nh− nhãm nµy ®−îc chØ ®Þnh lµ c¸c
nguyªn tö β; c¸c nhãm thÕ hoÆc nguyªn tö hi®ro ë phÝa
ng−îc l¹i cña vßng lµ c¸c nhãm α. Hai ®ång ph©n lËp thÓ lµ
5-α-cholestan vµ 5-β-cholestan, c¸c vßng B/C vµ C/D ®−îc
dÝnh kÕt trans.
17
13
H 14 H
10
5 H H

H
17
13
H 14 H
10
5 H H

H
5-α-Cholestan 5-β-Cholestan
(A-B: trans) (A-B: cis)
4.2 Các sterol
Cholesterol, C27H45OH, lµ thµnh phÇn chÝnh cña
sái mËt, thµnh phÇn chÝnh cña c¸c tÕ bµo, cholesterol xuÊt
hiÖn d−íi d¹ng tù do hoÆc d−íi d¹ng este trong tÊt c¶ c¸c tÕ
bµo ®éng vËt vµ dÞch c¬ thÓ. Ergosterol, (22E)-(24R)-24-
metycholesta-5,7,22-trien-3β-ol,
C28H43OH, ®−îc t×m thÊy trong men bia, lµ chÊt quang ho¹t.
Khi bÞ räi s¸ng, ergosterol chuyÓn sang vitamin D2.
Stigmasterol, (22E)-(24S)-24-etycholesta-5,22-®ien-
3β-ol, C29H47OH, xuÊt hiÖn trong ®Ëu nµnh vµ chØ ph©n
biÖt víi cholesterol b»ng m¹ch nh¸nh.
22 22

10
3 5 H
HO
17
13
14 H

H
7
 10
3 5 H
HO
H
17 24
13
H 14 H

H
7

Ergosterol Stigmasterol
4.3 Các axit mật
VÒ mÆt hãa lËp thÓ c¸c axit mËt lµ c¸c dÉn xuÊt
cña 5-β- Cholestan. ChÊt nµy cã vßng A vµ B dÝnh kÕt cis
®−îc coi lµ hîp chÊt gèc cña c¸c axit mËt.
C¸c thÝ dô quan träng nhÊt lµ c¸c axit cholic (axit 3α,
7α,
12α-trihi®roxi-5β-cholan-24-cacboxilic), axit deoxycholic (axit
3α, 7α,-®ihi®roxi-5β-cholan-24-cacboxilic) vµ axit lithocholic
(axit 3α- hi®roxi-5β-cholan-24-cacboxilic). TÊt c¶ c¸c axit nµy
®Òu quang ho¹t.
H 24 COOH

H H
3

HO HO
H
OH
12

H 24COOH
 H7 H OH
H
Axit cholanic Axit cholic
4.4 Các steroit vitamin
Vitamin D2, (Calciferol, ergocalciferol, vigantol),
C28H43OH. CÊu tróc cña vitamin D2 ®ã ®−îc x¸c ®Þnh lµ
(5Z,7E,22E)-(3S)-9,10-secocholesta-5,7,10 (19), 22-
tetraen-3- ol. Vitamin D2 lµ chÊt quang ho¹t.
22

10
3 5 H
HO
17
13
14 H

H
7

hv 10

HO
23
19 9 H

5 7 H

6
Ergosterol Vitamin D2
Ergosta-5,7,22-trien-3-ol
 Vitamin D3 (Cholecalciferol, (5Z,7E)-(3S)-
9,10- secocholesta-5,7,10(19)-trien-3-ol) xuÊt hiÖn
cïng víi vitamin A trong dÇu gan c¸ ngõ Califoni, c¸
b¬n halibut vµ c¸ moruy. Calcitol ®−îc t¹o ra ë trong
thËn tõ vitamin D3.
10
3 5 H
HO
22
24
17
13
14 H
hv
H
7
HO
23

19 9 H
10
5 7 H
 6

7-§ehirocholesterol Vitamin D3
4.5 Các steroit hocmon
Gåm 2 nhãm hocmon quan träng lµ c¸c hocmon giíi tÝnh vµ
hocmon tuyÕn th−îng thËn. Nhãm sau ®−îc gäi lµ c¸c coticoit.
4.5.1 Hocmon giới tính nam (androgen)
C¸c hocmon ®Çu tiªn lo¹i nµy lµ an®rosteron, C19H30O2
vµ 5-
®ehy®roandrosteron, C19H28O2. Hi®rocacbon gèc cña c¶ hai
androgen nµy lµ androstan (10,13-®imetlgenan), C19H32. C¶
hai hîp chÊt ®Òu cã mét nhãm xeto ë nguyªn tö cacbon 13.
Testosteron, C19H29O2, ®−îc ph©n lËp tõ tinh hoµn
bß ®ùc (Lac¬, 1935),
O lµ mét androgen ho¹t ®éng.

CH3

H
HO
H
CH3
17
H
 H
O
CH3 HH

CH3 OH
H
O

CH3
CH3
An®rosteron Testosteron 16-An®rosten-3-
on
3-α-hi®roxi-5α-an®rostan-17-on 17-β-hi®roxian®rostan-4-en-3-on
4.5.2 Hocmon giới tính nữ
-Ph©n biÖt hocmon nang trøng (follicular hormones)
vµ c¸c hocmon thai nghÐn (Pregnancy hormones).
a, Hocmon nang trứng (các estrogen)
- Hocmon nang trøng ®−îc kÕt tinh tõ n−íc tiÓu phô n÷
cã thai gäi lµ esteron, C18H22O2; 17β-estra®iol,
C18H26O2; vµ estriol, C18H24O3.
CH3 O

CH3 OH
H

CH3 OH
17
H

3 H H
HO HO
17
H H
H H H H
HO
17 18
OH
Estron 17-β-Estra®iol Estriol
- Hocmon ho¹t ®éng nhÊt lµ 17-β-estra®iol (estra-
1,3,5(10)- trien-3,17β-®iol)
b, Các hocmon thể vàng (gestagen)
- Hocmon n÷ giíi ®Æc tr−ng tõ thÓ vµng hay
hocmon thai nghÐn lµ progesteron (poluton),
C21H30O2.
CH3 HH

CH3

H
CH3
H
O
CH3

H
O
CH3
H

CH3
H

HO

CH3

H
O CH3

CH3
H
5β-Pregnan Progesterol Pregnenolon
(®.n.c. 840C [357K]) (®.n.c. 1210C [394K]) (®.n.c. 1900C
[463K])
(Pregna-4-en-3,20-®ion) (3β-Hi®roxipregna-5-en-20-
on)
c, Các steroit tránh thai
- C¸c gestagen bÞ thay ®æi, thÝ dô nh− 19-
norethisternoxetat, khi phèi hîp víi c¸c estrogen cã thÓ
ng¨n ngõa sù thô thai.

O COCH3
C CH
H H

H H
O HO
OH C CH

CH3
CH3 N

CH3 OH
C C CH3
H

H
19-Norethisteronaxetat 17β-Ethynylosestra®iol RU 486 (Mifepriston)
 CHƯƠNG 5
FLAVONOIT
5.1 Phenolic thiên nhiên
5.2 Hợp chất flavonoit
5.3 Sinh tổng hợp flavonoit
5.4 Hoạt tính sinh học của flavonoit
5.1 Phenolic thiên nhiên
- YÕu tè ®Æc tr−ng cho phenolic lµ cã mÆt Ýt nhÊt mét
nh©n benzen liªn kÕt víi Ýt nhÊt mét nhãm OH ë d¹ng tù do
hoÆc liªn kÕt trong mét nhãm chøc kh¸c: este, ete... ChÊt
®¬n gi¶n nhÊt của phenolic lµ phenol. C¸c flavonoit là 1
nhóm của lớp chất phenolic.
5.2 Hợp chất flavonoit
5.2.1 Khung cơ sở của flavonoit
- C¸c flavonoit cßn ®−îc gäi lµ dÉn xuÊt cña 2-phenyl
chroman (flavan). §ã lµ c¸c hîp chÊt cã cÊu t¹o khung
cacbon C6-C3-C6, gåm hai vßng benzen A, B vµ mét dÞ
vßng C.
- Vßng A vµ vßng C kÕt hîp t¹o khung chromon. NÕu vßng
B ®Ýnh víi dÞ vßng C ë vÞ trÝ C3 th× ta cã c¸c iso flavonoit.
- DÞ vßng C cã thÓ lµ:

- Hai flavonoit cã thÓ ng−ng tô víi nhau ®Ó t¹o ra

biflavonoit. Ngµy nay nhiÒu flavonoit tù nhiªn ®ã ®−îc biÕt
vµ nghiªn cøu
5.2.2 Sù ph©n lo¹i c¸c nhãm flavonoit
- C¬ së cña sù ph©n lo¹i c¸c nhãm flavonoit tuú theo møc ®é
oxi ho¸ vßng pyran là sù cã mÆt hay kh«ng cã nèi ®«i gi÷a C2
vµ C3 vµ nhãm cacbonyl ë C4.
a, Nhóm flavon và flavonol
Ngµy nay ng−êi ta ®ã biÕt kho¶ng 90 hîp chÊt cña
nhãm flavon vµ flavonol. Chóng cã c«ng thøc cÊu t¹o chung nh−
sau:
Sù ®a d¹ng cña nhãm chÊt nµy lµ do sè l−îng vµ vÞ
trÝ nhãm hidroxy liªn kÕt víi c¸c nguyªn tö cacbon cña
khung. C¸c nhãm hidroxy nµy cã thÓ bÞ ankyl hãa t¹o ra c¸c
dÉn xuÊt kh¸c nhau.
b, Nhóm flavanon
C¸c flavanon th−êng xuÊt hiÖn víi nhiÒu nhãm
hidroxy hoÆc metoxy vµ ®−îc ph©n lËp tõ c¸c hoa mµu
tr¾ng. Chóng cã mét trung t©m kh«ng trïng vËt ¶nh
(nguyªn tö cacbon bÊt ®èi xøng C2) nªn cã tÝnh quang
ho¹t, và luôn có một cân bằng hỗ biến.
c, Nhóm flavanonol
Flavanonol-3 hay cßn gäi lµ flavanon-3-ol hoÆc
dihidroflavonol. Flavanonol gÇn gièng nh− flavanon nh−ng chØ
kh¸c lµ cã nhãm hidroxy ë vÞ trÝ C3. Flavanonol cã hai
nguyªn tö cacbon bÊt ®èi xøng ë C2 vµ C3 nªn chóng cã tÝnh
quang ho¹t. Flavanonol dÔ bÞ oxi hãa dÓ cho flavonol t−¬ng
øng, và ng−êi ta biÕt ®Õn kho¶ng 30 hîp chÊt thuéc nhãm nµy,
phÇn lín ë d¹ng aglycon, chØ cã vµi chÊt ë d¹ng glycozit.
d, Nhóm chalcon
Chalcon kh¸c víi c¸c lo¹i flavonoit kh¸c lµ ph©n tö
bao gåm hai vßng benzen A vµ B nèi víi nhau bëi mét
m¹ch hë gåm ba cacbon.
Chalcon th−êng cã mµu tõ vµng sÉm, ®á da cam
®Õn ®á tÝa. §èi víi ph¶n øng mµu xianidin, chalcon
th−êng cho mµu râ rÖt.
e, Nhóm auron
Kh¸c víi c¸c flavonoit kh¸c, auron cã vßng C lµ mét
dÞ vßng n¨m c¹nh. Auron cã mµu vµng ®Ëm vµ kh«ng t¹o
ph¶n øng xianidin.
Trong tù nhiªn, c¸c chalcon-glycozit dÔ bÞ oxi hãa
thµnh auron-glycozit nªn hai nhãm chÊt nµy tån t¹i c¹nh
nhau. C¸c auron-glycozit hay xuÊt hiÖn trong c¸c c©y hä
Cóc (Asteaceae).
f, Nhóm anthoxianin
Anthoxianin th−êng gÆp trong tù nhiªn ë d¹ng
glycozit dÔ tan trong n−íc. Khi ®un anthoxianin trong m«i
tr−êng axit (HCl 20%) th× phÇn ®−êng g¾n vµo bÞ c¾t ra
vµ cho ta phÇn aglycon lµ anthoxianidin.
Anthoxianidin cã cÊu tróc 2-phenylbenzopyrilium hay
cßn gäi lµ cation flavylium.
 Mµu s¾c cña anthoxianin thay ®æi theo pH.
Trong dung dÞch axit v« c¬, anthoxianin cho muèi oxoni
cã mµu Ýt nhiÒu ®á, cßn trong m«i tr−êng kiÒm, chóng
t¹o thµnh c¸c anhidrobaz¬ víi mét nhãm quinoit cho mµu
xanh.
Tuy nhiªn, sù xuÊt hiÖn mµu kh¸c nhau cña cïng
mét anthoxianin ë trong c¸c c©y kh¸c nhau l¹i do sù t¹o
thµnh c¸c chelat kim lo¹i kh¸c nhau. VÝ dô, xianidin clorua
t¹o thµnh mµu
®á cña hoa hång, tr¸i l¹i mét phøc xianidino nh«m s¾t (III)
cho mµu xanh cña hoa mua.
g, Nhãm leucoanthoxianin
Leucoanthoxianin cßn ®−îc gäi lµ flavan-3,4-diol.
Khi ®un s«i víi n−íc hoÆc etanol cã mÆt axit
HCl, leucoanthoxianin sÏ chuyÓn hãa thµnh anthoxianin.
C¸c chÊt thuéc nhãm nµy míi chØ t×m thÊy d−íi
d¹ng aglycon, ch−a t×m thÊy ë d¹ng glycozit.
h, Nhãm catechin
Catechin lµ c¸c dÉn xuÊt flavan-3-ol. Do cã hai
trung t©m kh«ng trïng vËt ¶nh, chóng tån t¹i d−íi d¹ng hai
cÆp diastereome, vÝ dô c¸c cÆp catechin vµ epicatechin.
Trong sè bèn ®ång ph©n quang häc nµy cña
catechin th× chØ cã (+)-catechin vµ (-)-epicatechin xuÊt
hiÖn trong thiªn nhiªn.
Catechin cã nhiÒu trong c¸c qu¶ vµ l¸ chÌ, lµ hîp
chÊt flavonoit phæ biÕn trong thiªn nhiªn.
i, Nhãm iso flavonoit
Iso flavonoit bao gåm c¸c dÉn xuÊt cña 3-
phenylchroman.
VÒ mÆt cÊu tróc, iso flavanon kh¸c iso flavon ë
chç kh«ng cã liªn kÕt ®«i gi÷a C2 vµ C3, lo¹i hîp chÊt
nµy còng kh«ng cho ph¶n øng mµu xianidin.
5.3 Sinh tæng hîp c¸c hîp chÊt flavonoit
- Ở c¸c flavonoit mét ®¬n vÞ C15 c¬ së bao giê còng
cã mÆt nh− ®−îc thÓ hiÖn ë cÊu tróc sau:
- B»ng c¸c thÝ nghiÖm ®¸nh dÊu b»ng ®ång vÞ phãng
x¹ ng−êi ta ®ã x¸c ®Þnh ®−îc r»ng tiÓu ®¬n vÞ ArC3
cã nguån gèc tõ shikimat vµ kiÓu ®¬n vÞ kia (nh©n
th¬m A) cã nguån gèc tõ polyketit.
- KiÓu kÕt hîp oxi cña vßng A ®−îc chØ ra ë h×nh trªn
vµ vßng B cã kiÓu thÕ 4-hidroxy, 3,4-dihidroxy hoÆc
3,4,5-trihidroxy.
5.4 Ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c flavonoit
- C¸c flavonoitcã t¸c dông chèng oxi hãa (antioxidant). §©y lµ
mét trong nh÷ng c¬ së sinh hãa quan träng nhÊt ®Ó
flavonoit thÓ hiÖn
®−îc ho¹t tÝnh sinh häc cña chóng. Flavonoit cã kh¶ n¨ng k×m
hãm c¸c qu¸ tr×nh oxy hãa d©y chuyÒn sinh ra bëi c¸c gèc
tù do ho¹t
®éng.
- Tuy nhiªn, ho¹t tÝnh nµy thÓ hiÖn m¹nh hay yÕu phô thuéc
vµo ®Æc
®iÓm cÊu t¹o hãa häc cña tõng chÊt flavonoit cô thÓ.
 CHƯƠNG 6
ANCALOIT
6.1 Khái niệm và vai trò sinh học
6.2 Phân lập ancaloit
6.3 Phân loại và danh pháp
6.4 Một số ancaloit tiêu biểu
6.1 Khái niệm và vai trò sinh học
a, Kh¸i niÖm
Ancaloit lµ mét nhãm hîp chÊt thiªn nhiªn mµ hÇu
hÕt lµ c¸c dÞ vßng chøa nit¬, cã tÝnh baz¬, cã trong
mét sè sinh vËt nhÊt ®Þnh.
13
11 12
10

9 N+
2
1 O
O3

4
4 a' 5

N
CH3
N
Nicotin
CH3O
8 7 6 O
OCH3 OH
 Beberin
CH3 NO

N CH3
N CH3

N
Cofein
b, Vai trò sinh học
- Ancaloit h×nh thµnh ®Ó b¶o vÖ c©y, v× c¸c
ancaloit nãi chung ®Òu rÊt ®éc víi ®éng vËt.
- Ancaloit cã vai trß g©y ph¸t dôc cho c©y.
- Ancaloit lµ chÊt dù tr÷ dinh d−ìng nu«i mÇm
c©y cho thÕ hÖ sau.
- Ancaloit lµ chÊt trung gian hay chÊt th¶i trong
qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt.
Cã thÓ ancaloit cã c¶ bèn chøc n¨ng trªn.
6.2 Phân lập ancaloit
a, NghiÒn nhá nguyªn liÖu (l¸, th©n, rÔ…) thµnh
bét råi ng©m víi dung dÞch axit HCl (hoÆc ng©m trùc
tiÕp b»ng dung dÞch Na2CO3) ®Ó chuyÓn ho¸ hoµn
toµn ancaloit thµnh muèi clohidrat dÔ tan.
b, Läc lÊy dung dÞch muèi (bá bã ®Ó ®Ô xö lÝ
giai ®o¹n sau), kiÒm ho¸ ®Ó ®Èy ancaloit hoµn toµn ra
khái muèi.
c, CÊt cuèn h¬i n−íc (víi ancaloit dÔ bay h¬i
cïng n−íc) hoÆc chiÕt b»ng dung m«i h÷u c¬ nh−
clorofom, benzen…
d, Ch¹y cét s¾c kÝ hoÆc s¾c kÝ b¶n máng
®iÒu chÕ… ph©n lËp riªng tõng ancaloit.
c, X¸c ®Þnh cÊu tróc c¸c ancaloit, thö ho¹t
tÝnh sinh häc, ®em s¶n phÈm thö nghiÖm, øng dông.
6.3 Phân loại và danh pháp
6.3.1 Phân loại
- C¸ch 1: Dựa theo thành phần nguyên tố hóa học, có thể chia
ancaloit thành 4 nhóm chất như sau:
+ Nhãm 1 cã c¸c nguyªn tè C, H, N.
+ Nhãm 2 cã c¸c nguyªn tè C, H, N, O.
+ Nhãm 3 cã c¸c nguyªn tè C, H, N, S.
+ Nhãm 4 cã c¸c nguyªn tè C, H, N, O, S.
C¸c ancaloit nhãm 3 cã ®é ®éc cao nhÊt, th−êng cã trong
nÊm
®éc.
- C¸ch 2: Theo cÊu t¹o vßng c¬ së cã chøa dÞ tè
N, ph©n ra thµnh c¸c lo¹i pirole, imidazole, piridin,
quinolin, isoquinolin, tropan, indole…
4 3 4 4
3
N 5
5 2 5 2
5 4
3 3
6
N1 N1
H H
6 2 7 2
N1 8 N1
Pirole
5 4
6
Imidazole
7
3
Piridin
 1 2
Quinolin
4
3
5

N
7 N2
CH3 N8 3
6 2
8 4 1
1 6 5 7
H
Isoquinolin
Tropan
Indole
6.3.2 Danh pháp
- ViÖc ®¸nh sè trong vßng ancaloit ®¬n gi¶n
tu©n theo viÖc ®¸nh sè trong c¸c dÞ vßng ®ã biÕt.
ThÝ dô, c¸c ancaloit lo¹i tropen ®¸nh sè theo kiÓu
vßng bixiclo:
7 1 2

CH3
6
N8 3

5 4

Tropan

7 1 2
8 3 H

9'
CH2OH

2' 3'
 6 CH3 N
8' CH 1' '
4 O C
5 7'
O
4

6' 5'
Atropin
- Víi c¸c vßng phøc t¹p h¬n th× c¸ch ®¸nh sè hîp lÝ lµ
theo c¸ch ®¸nh sè cña c¸c dÞ vßng, vßng th¬m, vßng no
®ã biÕt.
ThÝ dô: ®¸nh sè trong ph©n tö beberin theo kiÓu ®¸nh
sè trong ph©n tö pentaphen:
2
2
1 3 1 O
14 4

13
5
6

13
11 12
10

9 N+
O3

4
4 a' 5
 8 7
CH3O
8 7 6
OCH3 OH
Pentaphen Beberin
-Víi c¸c vßng phøc t¹p h¬n th× ph¶i chän vßng c¬ së gÇn
gièng víi vßng ®ã biÕt råi ®¸nh sè vßng c¬ së theo kiÓu
®¸nh sè vßng ®ã biÕt, tiÕp ®Õn c¸c vßng kh¸c sao cho cã
trËt tù hÕt vßng nµy ®Õn vßng kh¸c.
-ThÝ dô: §¸nh sè trong ph©n tö mophin, mét ancaloit lo¹i
isoquinolin, nÕu ®¸nh sè vßng tõ isoquinolin th× rÊt phøc
t¹p, nªn Robinson ®ã biÓu diÔn vµ ®¸nh sè theo kiÓu vßng
phenantren:
2
HO 1
3
4 11
10
12
O 13 9
14 15 8
10 1
11
9 2

14
12 3
5
17
 HO 6
7
N CH3 13 4
16
8 7 5
6
Mophin kiÓu phenantren
Phenantren
6.4 Một số ancaloit tiêu biểu
CH3CH2

CH2 N

O N
Pilocacpin
CH3

CH2CH2CH3
N
H Coniin

N CH3
CH3 N

O N
N CH3

N
N
11 12
10
 Nicotin
2

1
O
O3
13
4
Cofein
CH3

N
CHOH

CH CH2
9
CH3O

N 5
8 7 6
OH
CH3O
Quinin
OCH3
Beberin N
 Tài liệu tham khảo
 Carey F.A. Organic chemistry (5ed., MGH, 2004)(T)(C)(1335s).
 M. C. Steven, J. M. Russell, Bioactive Natural Products, detection, Isolation and Structural
Determination. CRC Press, 1993
 . J. A. March , M. B. Smith"Advanced Organic Chemistry. Reactions, Mechanisms and
Structure (Fifth Edition), J. Wiley & Sons, 2001.
 J. Clayden, N. Greeves, S. Warren and P. Wothers, Organic Chemistry, Oxford University
Press, Oxford, 2000
 Ngô Thị Thuận, Đặng Như Tại, Hóa hữu cơ tập 2, NXB GD 2012.
 Phạm Thế Chính, Bài giảng Hoá học các hợp chất Thiên nhiên, tài liệu nội bộ, ĐHKH, ĐHTN
 Phan Tống Sơn, Bài giảng Hoá học các hợp chất Thiên nhiên, tài liệu nội bộ, ĐHKHTN,
ĐHQGHN.
 Nguyễn Văn Đậu, Bài giảng Hoá học các hợp chất Thiên nhiên, tài liệu nội bộ, ĐHKHTN,
ĐHQGHN.
 Phạm Văn Thỉnh, Bài giảng Hoá học các hợp chất Thiên nhiên và hoạt tính sinh lý của chúng,
tài liệu nội bộ, ĐHSP, ĐHTN.
 Lê Huyền Trâm, Thực hành Hoá học các hợp chất Thiên nhiên, tài liệu nội bộ, Phòng TN
HCTN, ĐHKHTN, ĐHQGHN, 2006.