Professional Documents
Culture Documents
Elektromanyetik Alanlar
Elektromanyetik Alanlar
VEKTÖREL ANALİZ
1.1.GİRİŞ
Elektromanyetikteki bazı nicelikler (yük, akım, enerji gibi) skaler, bazıları da
(elektrik ve manyetik alan şiddetleri gibi) vektörel büyüklüklerdir. Hem skalerler,
hem de vektörler zamanın ve konumun fonksiyonu olabilirler. Belirli bir zaman ve
konumda, bir skaler (pozitif veya negatif, birimiyle birlikte) büyüklüğüyle tam olarak
tanımlanır. Böylece, örneğin, t=0 anında belli bir konumdaki, (-1) µC’luk bir yükü
belirleyebiliriz. Diğer taraftan, belirli bir zaman ve konumda, bir vektör hem
büyüklük hem de yön bilgisi gerektirir. Bir vektörün yönünü belirtebilmek için,
üç boyutlu uzayda üç sayıya gerek vardır ve bu sayılar, bir koordinat
sisteminin seçimine bağlıdır. Bir koordinat sisteminde verilen bir vektörün başka
bir koordinat sistemine dönüştürülmesi, bu sayıları değiştirir. Bununla beraber,
çeşitli skaler ve vektörel niceliklerle ilgili kanunlar ve teoremler, koordinat sistemine
bakılmaksızın, kesinlikle geçerli kalmalıdır. Bu yüzden, elektromanyetizmaya ait
kanunların genel ifadeleri bir koordinat sisteminin belirlenmesini gerekli kılmaz. Özel
bir koordinat sistemi, sadece, geometrisi verilen bir problem analiz edileceği zaman
seçilir. Örneğin, akım taşıyan bir iletken halkanın merkezindeki manyetik alan
hesaplanacaksa, halka dikdörtgen olduğunda dik koordinatları, halka dairesel
biçimli ise, kutupsal koordinatları (iki boyutlu) kullanmak daha uygun olacaktır.
Böyle bir problemin çözümünü yönlendiren temel elektromanyetik bağıntı, her iki
geometri için de aynıdır.
Bu bölümde, vektörel analiz ile ilgili üç ana konu üzerinde durulacaktır:
1. Vektör cebri: Vektörlerin toplanması, çıkarılması ve çarpılması.
2. Ortogonal koordinat sistemleri: Kartezyen, silindirik ve küresel koordinatlar.
3. Vektörel hesap: Vektörlerin diferansiyellerinin ve integrallerinin
hesaplanması; çizgisel, yüzey ve hacim integralleri; “del” operatörü;
gradyent, diverjans ve rotasyonel işlemleri.
Üç boyutlu uzayda, bir vektörel bağıntı, gerçekte, üç skaler bağıntı demektir.
Elektromanyetikte, vektörel analiz tekniklerinin kullanımı, kısa ve öz formülasyon
sağlar.
Pratik problemlerin çözümünde, daima, geometrik şekilleri belli olan bölgeler veya
cisimlerle ilgilenilir ve genel formülleri, verilen geometriye uygun bir koordinat
sisteminde ifade etmek gerekir. Örneğin, bir dairesel silindiri veya bir küreyi içeren
problemler için, bilinen (x,y,z) dik koordinatlarını kullanmak uygun düşmez. Çünkü
bir dairesel silindirin veya bir kürenin sınırları (x,y,z)’nin sabit değerleri ile
tanımlanamaz. Bu bölümde, çok yaygın olarak kullanılan üç ortagonal (dik)
koordinat sistemini, vektörlerin bu koordinat sisteminde gösterilmesini ve işlem
yapılmasını inceleyeceğiz. Bu koordinat sistemlerini iyi bir şekilde tanımak,
elektromanyetik problemlerin çözümünde esastır.
Vektörel hesap, vektörlerin türev ve integrallerinin hesaplanması ile ilgilidir. Belirli
diferansiyel işlemciler tanımlanarak, koordinat sisteminin seçimiyle değişmeyecek
şekilde, elektromanyetizmanın temel kanunları kısaca ifade edilebilir. Bu bölümde,
vektörleri içeren çeşitli tipteki integrallerin hesaplama teknikleri tanıtılacak ve çeşitli
tipteki diferansiyel operatörler tanımlanacaktır.
1.2. VEKTÖRLERİN TOPLANMASI VE ÇIKARILMASI
Bir vektörün bir büyüklük ve bir yöne sahip olduğunu biliyoruz. Bir vektör,
r
A = aˆA (1.1)
r
şeklinde yazılabilir. Burada A, A ’nın büyüklüğüdür (birim ve boyutu vardır) ve â ,
r
A ’nın yönünde ve birim büyüklüğe sahip boyutsuz birim vektörüdür. Böylece,
r
A= A (1.2)
ve
r r
A A
ˆa = r = (1.3)
A A
r
yazılabilir. Bir A vektörü, Şekil.1.1’de gösterildiği gibi, ok ucu â yönünü gösteren ve
r
uzunluğu A = A olan yönlü bir doğru parçasıyla grafiksel olarak temsil edilebilir.
r
A=A
r
A = ÂA
r
Şekil.1.1: A vektörünün grafik gösterimi
r
İki Vektör −B
( r r
)
A − B Farkı
θ AB r
A
BCosθ AB A
r r
Şekil.1.4: A ile B ’nin skaler çarpımı
Skaler çarpım, değişme ve dağılma özelliğine sahiptir:
r r r r
Değişme kanunu: A. B = B . A (1.12)
r r r r r r r
Dağılma kanunu: A.( B + C ) = A. B + A.C (1.13)
Değişme kanununun sağlanacağı, Denk.(1.9)’daki skaler çarpım tanımından açıktır
ve Denk.(1.13)’ün ispatı, bir alıştırma olarak bırakılmıştır. Birleşme kanunu, skaler
r r r
çarpıma uygulanamaz. Çünkü, ikiden fazla vektör bu şekilde çarpılamaz ve A. B .C
anlamsızdır.
*****************************************************************
Örnek 1.1: Bir üçgenin kosinüsler kanununu ispatlayınız.
Çözüm 1.1: Kosinüsler kanunu, bir üçgenin bir
r
kenarının uzunluğunu, diğer iki kenarın uzunluğu C
C r
ve onlar arsındaki açı cinsinden ifade eden skaler B
B
bir bağıntıdır. Şekil.1.5’e göre, kosinüsler kanunu,
r α θ AB
A
C= A2 + B 2 − 2 AB cos α A
şeklinde ifade edilebilir. Bu ifade, kenarların Şekil.1.5: Örnek.1.1’e ait şekil
vektör olarak alınması suretiyle, ispatlanır. Yani,
r r r
C = A+ B
r
yazılabilir. C ’nin kendisiyle skaler çarpımı alınırsa, Denk.(1.10) ve (1.13)’den,
r r r r r r
C = C .C = ( A + B ).( A + B )
2
r r r r r r
= A. A + B . B + 2 A. B
= A2 + B 2 + 2 AB cosθ AB
r r
bulunur. θ AB ’nin, tanımdan dolayı, A ile B arasındaki dar açı olduğuna ve
( )
r r 1/ 2
A = A = Au21 + Au22 + Au23 (1.25)
olur.
*******************************************************************
r r r
Örnek.1.2: A , B ve C şeklinde verilen üç vektör için, ortogonal eğrisel koordinat
r r r r r r r
sisteminde ( u1 , u2 , u3 ), (a) A. B ’ye, (b) A × B ’ye, (c) C .( A × B ) ’ye ait ifadeleri elde
ediniz.
r r r
Çözüm.1.2: İlk önce A , B ve C , ortagonal koordinatlarda ( u1 , u2 , u3 ),
r
A = uˆ1 Au1 + uˆ 2 Au 2 + uˆ 3 Au 3
r
B = uˆ1 Bu1 + uˆ 2 Bu 2 + uˆ 3 Bu 3
r
C = uˆ1C u1 + uˆ 2C u 2 + uˆ 3C u 3
şeklinde yazılabilir.
(a) Denk.(1.22) ve (1.23) kullanılarak,
r r
A. B = ( uˆ1 Au1 + uˆ 2 Au 2 + uˆ 3 Au 3 ).( uˆ1 Bu1 + uˆ 2 Bu 2 + uˆ 3 Bu 3 )
= Au1 Bu1 + Au 2 Bu 2 + Au 3 Bu 3 (1.26)
elde edilir.
r r
(b) A × B = ( uˆ1 Au1 + uˆ 2 Au 2 + uˆ 3 Au 3 ) × ( uˆ1 Bu1 + uˆ 2 Bu 2 + uˆ 3 Bu 3 )
= uˆ1 ( Au 2 Bu 3 − Au 3 Bu 2 ) + uˆ 2 ( Au 3 Bu1 − Au1 Bu 3 )
+ uˆ 3 ( Au1 Bu 2 − Au 2 Bu1 )
uˆ1 uˆ 2 uˆ 3
= Au1 Au 2 Au 3 (1.27)
Bu1 Bu 2 Bu 3
( zˆ ) × ( xˆ ) = yˆ (1.39c) ẑ
x̂ ŷ
bağıntılarını sağlayan x̂ , ŷ ve ẑ
x=x1 düzlemi 0
birim vektörlü bir sağ-el sistemidir.
y
P ( x1 , y1 , z1 ) noktasına uzanan yer x
xˆ yˆ zˆ
= Ax Ay Az (1.43)
Bx By Bz
dsˆz = zdxdy
ˆ (1.45c)
ve
dv = dxdydz (1.46)
dir.
********************************************************************
r r
P2
Örnek.1.4: ∫ F .dl şeklindeki bir vektörel alanın skaler çizgi integrali, hem fizikte
P1
r
hem de elektromanyetikte çok önemlidir (Eğer F bir kuvvet ise, bu integral, belli bir
r r
yol boyunca P1’den P2’ye giderken kuvvet tarafından yapılan iş olur. Eğer F , E
elektrik alan şiddeti ile değiştirilirse, o zaman bu integral bir elektromotor kuvvetini
r
temsil eder). F = xxy
ˆ + yˆ (3 x − y 2 ) olduğu kabul edilsin. Bu skaler integrali,
Şekil.1.10’daki; (a) 1-doğrusal yolu boyunca, (b) 2-nolu P1AP2 yolu boyunca
P1(5,6)’dan P2(3,3)’e kadar hesaplayınız.
r r
Çözüm.1.4: İlk önce F .dl çarpımı kartezyen koordinatlarda yazılmalıdır. Bu, iki
boyutlu problem olduğundan, Denk.(1.44)’den,
r r
F .dl = ⎡ xxy
ˆ + yˆ (3 x − y 2 ) ⎤ .( xdx
ˆ + ydy
ˆ )
⎣ ⎦
= xydx + (3 x − y 2 )dy (1.47)
r
elde edilir. Kartezyen koordinatlarda dl ’nin daima, yola veya integrasyon yönüne
bakılmaksızın Denk.(1.44) ile verildiğini hatırlatmak gerekir. İntegrasyon yönü,
integralde uygun sınırlar kullanılarak, hesaba katılır.
(a) 1-yolu boyunca: P1P2 yolunun deklemi,
3
y = ( x − 1) (1.48)
2
dir. Bu sonuç, P1P2 çizgisinin eğiminin (3/2) olduğu y
(bkz. Şekil.1.10) dikkate alınarak elde edilebilir. 3 P1(5,6)
y= x
Böylece y=(3/2)x, orjinden geçen ve P1P2’ye paralel 2
1
2
olan kesikli çizginin denklemi olur. P1P2 çizgisi, x- 3 A
eksenini x=+1’de kestiğinden, bunun deklemi, P2(3,3)
x
kesikli çizgi denkleminin pozitif x-yönünde bir birim 0 1 5
Şekil.1.10: Örnek.1.4’deki
kaydırılmış halidir. Bu ifade x ile (x-1) değiştirilerek
integrasyon yolu
elde edilebilir. Denk.(1.47) ve (1.48)’den,
P2
∫
P1
r r
F ⋅ dl =
P1
P2
∫ [xy dx + (3x − y )dy]
2
1− yolu 1− yolu
33 3
= ∫ x ( x − 1) dx + ∫ ( 2 y + 3 − y 2 ) dy
5 2 6
= −37 + 27 = −10
bulunur. Burada, y’ye göre integrasyonda, Denk.(1.48)’den türetilen 3x=2y+3
bağıntısı kullanıldı.
(b) 2-yolu boyunca: Bu yol iki düz çizgi parçasına sahiptir:
r r
P1’den A’ya: x=5, dx=0, F .dl = (15 − y 2 )dy
r r
A’dan P2’ye: y=3, dy=0, F .dl = 3 xdx
Böylece,
P2 r r A 2
P2
∫ F ⋅ dl = ∫ (15 − y ) dy + ∫ 3 x dx = 18 − 24 = −6
P1 P1 A
2 − yolu 3 − yolu
φˆ × ẑ = rˆ (1.49b)
ẑ × rˆ = φˆ (1.49c)
z
z=z1 düzlemi
P(r1,φ1,z1) ẑ
φˆ
r̂
r=r1 düzlemi x1
0
y1 r1 y
x φ1
φ=φ1 düzlemi
bağıntıları geçerlidir. Silindirik koordinatlar, uzun çizgisel yük ve akım ihtiva eden
problemler için ve silindirik veya dairesel sınırların mevcut olduğu yerlerde
önemlidir. İki boyutlu kutupsal koordinatlar z=0’da özel bir durumdur. Silindirik
koordinatlarda bir vektör,
r
ˆ r + φˆ Aφ + zA
A = rA ˆ z (1.50)
r= x2 + y2 (1.62a)
φ = tan −1 ( y / x ) (1.62b)
z=z (1.62c)
******************************************************************
r
Örnek.1.5: A = [rˆ (3cos φ ) − φˆ 2r + zˆ 5] vektörünü kartezyen koordinatlarda ifade
ediniz.
Çözüm.1.5: Doğrudan, Denk.(1.60) kullanılarak,
⎡ Ax ⎤ ⎡cos φ − sin φ 0⎤ ⎡3 cos φ ⎤
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ A y ⎥ = ⎢ sin φ cos φ 0⎥ ⋅ ⎢ − 2r ⎥
⎢ Az ⎥ ⎢⎣ 0 0 1⎥⎦ ⎢⎣ 5 ⎥⎦
⎣ ⎦
veya
r
A = xˆ (3cos 2 φ + 2r sin φ ) + yˆ (3sin φ cos φ − 2r cos φ ) + zˆ 5
olur. Fakat, Denk.(1.61) ve (1.62)’den,
x
cos φ =
x2 + y2
ve
y
sin φ =
x2 + y2
dir. Bu yüzden,
r ⎛ 3 x2 ⎞ ⎛ 3 xy ⎞
A = xˆ ⎜ 2 + 2y⎟ + yˆ ⎜ 2 − 2 x ⎟ + zˆ 5
⎜ x + y2 ⎟ ⎜ x + y2 ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
bulunur.
******************************************************************
r
Örnek.1.6: F = xxy
ˆ − yˆ 2 x için,
B r r
∫ F .dl
A
⎛ 3 π /2
= −9 ⎜ sin φ + φ + sin φ cos φ
⎝ 0
⎛ π⎞
= −9 ⎜ 1 + ⎟
⎝ 2⎠
elde edilir. Bu eşitlik, daha önceki sonuç ile aynıdır.
r
Bu özel örnekte, F kartezyen koordinatlarda verilmiştir ve yol daireseldir. Problemi
herhangi bir koordinat sisteminde çözmek için, hiçbir zorlayıcı neden yoktur.
******************************************************************
r r r
Örnek-1.7: F = rk ˆ 2 z için, ∫ F ⋅ ds skaler yüzey integralini, Şekil.1.15’de
ˆ 1 / r + zk
dir.
b) Taban yüzey: Bu yüzeyde, z = −3 , nˆ = − zˆ
r
F .nˆ = − k2 z = 3k2
ds = rdrdφ
r
ˆ = 12π k2
∫ F .nds
taban
yüzey
dir. Görüldüğü gibi; bu sonuç, tavan yüzey üzerinden alınan integral ile aynıdır.
c) Yanal yüzey: Bu yüzeyde, r = 2 , nˆ = rˆ
r k k
F .nˆ = 1 = 1
r 2
ds = rdφ dz = 2dφ dz (Denk.1.52a’dan)
r 3 2π
∫ ˆ = ∫ ∫ k1dφ dz = 12π k1
F .nds
yanal −3 0
yüzey
dir. Bu yüzden,
r r
∫ F ⋅ ds = 12πk2 + 12πk2 + 12πk1 = 12π (k1 + 2k2 )
elde edilir.
******************************************************************
1.4.3 Küresel Koordinatlar
Küresel koordinatların değişkenleri,
( u1 , u2 , u3 ) = ( R,θ ,φ )
dir. Bu koordinatlarda bir P ( R1 ,θ1 ,φ ) noktası, aşağıdaki üç yüzeyin kesişme noktası
olarak tanımlanır. R = R1 yarıçaplı merkezi orjinde olan küresel bir yüzey, tepesi
orjinde olan dik dairesel bir koni, (bu koninin ekseni z-ekseni ile çakışır ve θ = θ1 ’ lik
bir yarı açıya sahiptir) ve z-eksenini içeren ve xz-düzlemi ile φ = φ1 açısı yapan yarı
φˆ × R̂ = θˆ (1.65c)
yazılır. Küresel koordinatlar, z
θ1
noktasal kaynakları ve küresel
sınırlı bölgeleri içeren problemler
için, önemlidir. Bir gözlemci,
sonlu genişlikteki bir kaynak P(R1,θ1,φ1) R̂
bölgesinden çok uzakta olduğu φˆ
zaman, kaynağın bulunduğu yer R1
θˆ
küresel koordinat sisteminin
φ1 y
orijini olarak alınabilir ve sonuç
olarak uygun yaklaşımlar x
yapılabilir. Bu, küresel Şekil.1.16: Küresel koordinatlar
koordinatların uzak alanda anten
problemlerini çözmede kullanılmasının sebebidir. Küresel koordinatlardaki bir
vektör,
r
A = RAR + θ Aθ + φ Aφ
ˆ ˆ ˆ (1.65)
R= x2 + y2 + z2 (1.70a)
−1 x2 + y2
θ = tan (1.70b)
z
⎛ y⎞
φ = tan −1 ⎜ ⎟ (1.70c)
x ⎝ ⎠
şeklinde dönüştürülebilir.
*********************************************************************
Örnek.1.8: Küresel koordinatlarda, bir P noktasının konumu (8,1200,3300) ile
belirtilmiştir. Bu noktanın konumu, (a) Kartezyen koordinatlarda, (b) Silindirik
koordinatlarda belirleyiniz.
*********************************************************************
Tablo 1.1: Üç temel ortogonal koordinat sistemi
Koordinat sistemi Kartezyen Silindirik Küresel
Bağıntıları Koordinatlar Koordinatlar Koordinatlar
( x, y, z ) ( r ,φ , z ) ( R ,θ , φ )
uˆ1 xˆ rˆ Rˆ
Birim vektörler uˆ 2 yˆ φˆ ˆ θ
uˆ 3 zˆ zˆ φˆ
h1 1 1 1
Metrik katsayılar h2 1 r R
h3 1 1 R sin θ
Diferansiyel
Hacim elemanı dv dxdydz rdrdφ dz R 2 sin 2 θ dRdθ dφ
*********************************************************************
Çözüm.1.8: Verilen noktanın küresel koordinatlar R = 8 , θ = 1200 ve φ = 3300 dir.
(a) Kartezyen koordinatlarda: Denk.(1.69a,b,c) kullanılarak,
x = 8sin1200 cos 3300 = 6
y = 8sin1200 sin 3300 = −2 3
z = 8cos1200 = −4
bulunur. Buradan, P’nin konumu ( 6, −2 3, −4 ) olur ve yer vektörü (orijinden bu
noktaya yönelmiş vektör),
OP = xˆ 6 − yˆ 2 3 − zˆ 4
şeklinde yazılabilir.
(b) Silindirik koordinatlarda: P noktasının silindirik koordinatları, (a) şıkkında
elde edilen sonuçlara Denk.(1.62a,b,c) uygulanarak elde edilebilir. Ancak,
r = R sin θ (1.71a)
φ =φ (1.71b)
z = R cos θ (1.71c)
bağıntıları yardımıyla, verilen küresel koordinatlardan doğrudan hesaplanabilir. Bu
bağıntılar, Şekil.1.11 ile Şekil.1.16’nın karşılaştırılması suretiyle, kontrol edilebilir.
Böylece, P (4 3, 3300 , −4) elde edilir. Silindirik koordinatlarda, yer vektörü de,
OP = rˆ 4 3 − zˆ 4
olur. Burada, kartezyen koordinatların aksine, silindirik koordinatlarda bir noktanın
“yer vektörü”nün noktanın konumunu tam olarak belirlemediğini söylemek gerekir. P
noktasının yer vektörünü küresel koordinatlarda yazınız.
*********************************************************************
r
Örnek.1.9: A = RA R + θ Aθ + φ Aφ vektörünü kartezyen koordinatlarda ifade ediniz.
ˆ ˆ ˆ
r r
Çözüm.1.9: Bu problemde A ’nın A = xA ˆ x + yA
ˆ y + zA
ˆ z şeklinde yazılması
= AR Rˆ . xˆ + Aθ θˆ . xˆ + Aφ φˆ . xˆ
xz
θˆ . xˆ = cosθ cos φ = (1.73)
( x2 + y2 )( x2 + y2 + z2 )
y
φˆ . xˆ = − sin φ = − (1.74)
( x2 + y2 )
bulunur. Böylece,
Ax = AR sin θ cos φ + Aθ cosθ cos φ − Aφ sin φ
AR x Aθ xz Aφ y
= + − (1.75)
x + y +z
2 2 2
( x 2 + y 2 )( x 2 + y 2 + z 2 ) ( x 2 + y 2 )
olur. Benzer şekilde,
Ay = AR sin θ sin φ + Aθ cosθ sin φ + Aφ cos φ
AR y Aθ yz Aφ x
= + − (1.76)
x + y +z
2 2 2
( x 2 + y 2 )( x 2 + y 2 + z 2 ) ( x 2 + y 2 )
ve
Az = AR cosθ − Aθ sin θ
=
AR z
+
Aθ ( x2 + y2 ) (1.77)
x2 + y2 + z2 ( x 2
+ y 2
+ z 2
)
olur. Eğer AR , Aθ ve Aφ bileşenleri, R , θ ve φ ’nin bileşeni iseler, bunlar da
yazılabilir. Burada iki husus önemlidir. Birincisi; ρ yük yoğunluğu (C/m3) olarak
verildiğinden, R’ye ait integrasyon sınırları metre boyutuna dönüştürülmelidir.
İkincisi; θ ’ya ait integrasyon bölgesinin tamamı 0’dan 2π radyana kadar değil,
0’dan π radyana kadar alınmalıdır. Çünkü, bir yarım dairenin z-ekseni etrafında 2π
radyanlık bir açıyı tarayarak döndürülmesi (φ , 0’dan 2π ’ye kadar) bir küre oluşturur.
Bu durumda,
2π π 0.05 1
−8
Q = −3 × 10 ∫ ∫ ∫ 2
cos 2
φ sin θ dRdθ dφ
0 0 0.02 R
2π π ⎛ 1 1 ⎞
−8
= −3 × 10 ∫ ∫ ⎜− + ⎟ sin θ d θ cos 2
φ dφ
0 0 ⎝ 0.05 0.02 ⎠
(
2π
−6 π
= −0.9 × 10 ∫ − cos θ 0 cos φ dφ
2
0
2π
−6 ⎛ φ sin 2φ ⎞
= −1.8 × 10 ⎜2 + ⎟ = −1.8π ( µ C )
⎝ 4 ⎠0
elde edilir.
*********************************************************************