Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο ΓΙΑ ΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΚΑΙ Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ERICH
1998

m1
HARTMANN
· Φ Ε Β Ρ Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ

μ η

Α ϊ ϊ Μ ϊ η ΐ ϊ
18
ΤΕΥΧΟ Σ

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΝΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

ΟΙ ΚΟΥΑΔΟΙ ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ Λ ΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΚΑΙ Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ (1940-411
 6 Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ
ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΑΗΤΤΗΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΨΥΧΗΣ

16 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΝΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ

ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

23 Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ Δ ΥΝΑΜΗ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΕΙΨΗ
ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ (1940-41)

30 ΑΠΟ ΤΟ ΕΛ ΑΛΑΜΕΪΝ ΣΤΗΝ ΤΥΝΙΔΑ

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΑΠΟ
ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΧΟΥΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΝ "ΑΦΡΙΚΑ"

36 ΓΑΛΛΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΕΡΟΣ ΚΑΙ

ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ TOY BOURGET

44 ERICH HARTMANN
0 ΞΑΝΟΟΣ ΙΠΠΟΤΗΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ

54 ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΑΣ

ΣΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

64 Ο "ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ" ΣΤΗ ΜΕΣΗ

ΑΝΑΤΟΛΗ
ΤΑ ΑΡΜΑΤΑ ΣΕ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΡΟΛΟ (1964-1965)

70 ΟΙ ΚΟΥΑΔΟΙ ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ
4 Ε ΙΔ Η ΣΕ ΙΣ
Η συγκλονισ τική σύγκρουση
μ εταξύ Ελλήνων και Π εραώ ν στις 74 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
Θερμοπύλες, εισ έρ χ ετα ι στην
τ ε λ ε υ τα ία και πιο δραμ ατική φάση 75 ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ;
τη ς (πίνακας του Brian Palmer).
76 ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
77 Μ ΟΝΤΕΛΙΣΜ ΟΣ
78 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
79 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ
80 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
82 Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

"ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρ χές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ:
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: ΜΙΧΑΗΛ 0 ΙΚ 0 Ν 0 Μ Α Κ 0 Σ , Α ντισ τράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποσ τράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ. Υ ποσ τράτηγος ε .σ τ
Καθηγητής Στρα τιω τικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υ ποσ τράτηγος ε.α., Καθηγητής Στρα τιω τικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩ ΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ Υ π οσ τράτηγος ε.α. / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος Λ
ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΔΑΡΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥ,· ΟΣ
ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΖΑΦΕΙΡΗΣ ΡΩΣΣΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ Ν ΚΟΣ
ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΧΙΛΑΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΤΖΑΧΟΣ Σ Τ Ε '. ΟΣ
ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ * 9 '
ΑΘΗΝΑ /ΤΑΧΥ Δ Ρ Ο Μ ΙΚ Η ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21.985 / 38.11.386 · FAX: 38.11.386 · ΣΥΝΔΡΟ ΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΉΣΙΑ 11 TEYXV
8.800 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟ Θ Η ΚΕΣ-ΤΡΑΠ ΕΖΕ ΣΌ ΡΓΑ Ν ΙΣΜ Ο Ι ΚΛΠ. 15.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝ Δ ΡΟ Μ ΕΣ ΕΞΩ ΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 10.000 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 10.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 10.500 ΔΡΧ · ΕΠΙΤΑΓΈΣ
(ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘ ΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θ εμισ τοκλέου ς 49. Αθήνα · Ο ΙΚΟ ΝΟ Μ ΙΚΟ Σ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · FILMS: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-Ι. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ & ΥΙΟΙ ΟΕ

ΗΜ ΕΡΙΔΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
Ο Σ ύ λλ ο γ ο ς τω ν Α θηνα ίω ν
διοργάνω σ ε σ τις 7 Φ εβρου ά ριο υ
1998, σ την α ίθ ου σ α δ ια λ έξεώ ν
το υ (Κ έκρ ο π ο ς 10, Πλάκα), η μ ε ρ ί­
δα μ ε θ έ μ α : “ ΟΙ ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ
ΑΙΩ ΝΕΣ ΤΗΣ ΑΘ ΗΝΑΪΚΗΣ
ΙΣΤΟ ΡΙΑΣ” (έν α ρ ξη Λ α τιν ο κ ρ α ­
τία ς έω ς 1700 μ.Χ.). Ο μ ιλ η τέ ς ή ­
τα ν οι: Θ εο δ ώ ρ α Δ ρού λια -Π α νο ύ-
ση, εκ π α ιδ ευ τικ ό ς , μ ε θ έ μ α “ Σ ε ­
λ ίδ ε ς τ η ς Α θ η να ϊκή ς Ισ τορ ία ς κα­
τ ά τη μετά β α σ η από τ η ν Β υ ζα ν τι­
ν ή στη Λ α τιν ική κυ ρ ια ρ χ ία ", Νί­
κο ς Ν ικο λο ύ δ η ς, ισ τορ ικός, με
θ έ μ α “ Σχεδία σ μα τ η ς ισ τορίας
τ η ς Κ α θ ο λ ική ς Ε κκλησ ία ς σ την
Α θ ή ν α ” (1204-1687)” , Δ η μ ο σ θ έ­
ν η ς Ζιρώ, α ρ χ ιτέκ τω ν ΥΠ.ΠΟ., μ ε
θ έ μ α “ Ν ε ώ τε ρ ε ς π α ρ α τη ρ ή σ εις
για τ η δ υ τικ ή οχύρω ση τ η ς Α κρ ό ­
π ο λ η ς", Χ ά ρης Κ ο υ τελ ά κ η ς, φ ι­
λόλο γο ς, μ ε θ έ μ α “ Π ό ρ το Leone -
Π ό ρ το Δ ρ ά κ ο ” , και Σ τέ λ ιο ς
Μ ο υ ζά κη ς, ισ το ρ ιο δ ίφ η ς-
σ υ γγρ α φ έα ς, μ ε θ έ μ α “ Τα χωριά
το υ Λ εκ α νο π εδ ίο υ και η σχέση
τ ο υ ς μ ε τ η ν Α θ ή να (15ος - 18ος
α ιώ νας)” . Π α ρά λλη λα έ γ ιν ε προ­
βολή διαφανειώ ν. Ε π α κολού θησ ε
σ υζήτησ η, τη ν οποία σ υ ν τό ν ιζε ο
κ. Ν ίκος Ν ικο λο ύ δ η ς.
80ή ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ
ΜΑΧΗΣ TOY CAMBRAI
Κ ατά τ ο διά σ τη μ α 21-23 Δ ε ­
κ εμ β ρ ίο υ 1997 π ρ α γμ α το π ο ιή θ η -
καν στη γα λλ ική π όλη Cambrai οι
εο ρ τα σ τικ έ ς εκ δ η λ ώ σ εις για τη ν
80ή ε π έ τε ιο από τ η ν ομώ νυμη
μάχη το υ Α' ΠΠ μ ε τα ξύ τω ν αγ-
γ λο-γα λλικώ ν δ υ νά μ εω ν και τω ν
Ανδρες του 1ου Βασιλικού Συ ντά γμ α το ς Αρμάτων, μ ε επ ικεφαλής τις
σημαίες του Σ υ ντά γμ α το ς τους, παρελαύνουν στις οδούς της
γαλλικής πόλης Cambrai.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ε Ι Δ Η
α ντίσ τοιχω ν τ η ς Α υ το κ ρ α το ρ ικ ή ς
Γερμανίας. Η σ ύγκρο υσ η α υ τή α-
π ο τέλ εσ ε “ κο μ β ικ ό σ η μ είο ” για
τ η ν μ ε τ έ π ε ιτα α νά π τυ ξη και ε ξ έ ­
λ ιξη το υ ά ρ μ α το ς ω ς το υ κυ ρ ία ρ ­
χου όπ λου σ το π εδ ίο τ η ς μά χης.
Η τα ν η πρώ τη φ ορά σ την ισ τορία
κα τά τ η ν οπ οία τα ά ρ μ α τα μά χης
χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κα ν μαζικά από το
Β ρ ε τα ν ικ ό Σ τρ α τό . Σ τα πλαίσια
τω ν εο ρ τα σ τικώ ν εκδ η λώ σ εω ν
π ρ α γμ α το π ο ιή θ η κε εντυπ ω σ ιακή
π α ρέλασ η το υ προσωπικού το υ
1ου και το υ 2ου Βασ ιλικού
Σ υ ν τά γ μ α το ς Α ρ μ ά τω ν (1st και
2nd Royal Tank Regiment) το υ Β ρ ε­
τα ν ικ ο ύ Σ τρ α το ύ , τω ν οποίω ν άρ­
μ α τα μ ά χης σ υ μ μ ετείχ α ν σ την
πρώ τη α υ τή αρμ α τομ α χία , σ το υ ς
δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς ισ το ρ ική ς γ α λλ ική ς
π όλης.
ΗΟ ΥΝΕΣΚΟ
ΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΓΙΑ
ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΥ
(ΔΕΝ) ΜΑΘΑΙΝΟΥΝ
ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΑ
Η σ υγγρα φ ή τω ν βιβλίω ν ε λ ­
λ η ν ικ ή ς ισ τορ ία ς που διδ ά σ κο ­
ν τα ι τα Ε λληνόπ ου λα σ τα σχο­
λ εία το υ ς , είνα ι α π ο τέλ εσ μ α τω ν
ο δ ηγιώ ν που δ ίδ ει η π αγκόσ μια
π ο λιτισ τική οργάνω ση το υ ΟΗΕ
(η ΟΥΝΕΣΚΟ) σ τα μ έ λ η τη ς , στα
πλαίσια τω ν προσ π αθειώ ν το υ
κ α τα β ά λ λ ει γ ια τη μείω ση τω ν ε ­
θ ν ικισ τικώ ν φ ανατισ μώ ν μέσω
τω ν ισ τορ ικώ ν βιβλίων. Α υ τό τ ο
σ υμπ έρασ μα π ρ ο έκ υ ψ ε από τη ν
απ άντησ η το υ υφ υ π ου ργού Ε θ ν ι­
κ ή ς Π α ιδ εία ς και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν
Γιάννη Α νθόπ ου λο υ σ τη ν υπο-
Σ Ε Ι Σ
0 Δ ΙΑ ΓΩ Ν ΙΣΜ Ο Σ ΤΗΣ IPMS
Από τη ν 1η έω ς τις 9 Μ α ρ τίο υ θ α δ ιε ξ α χ θ ε ί ο ετή σ ιο ς
διαγω νισ μ ός π λαστικού μ ο ν τέλ ο υ τη ς IPM S Ε λλάδ α ς, σε α ί­
θο υ σ α το υ δ η μ α ρ χ είο υ Κ αισ αριανής (Κ λα ζο μ ενώ ν και
Β ρυού λω ν). Ω ρ ες λ ε ιτο υ ρ γ ία ς : 1 0 .0 0 -1 3 .0 0 και 1 7 .00 -21 .00 .
Π αράδοσ η μ οντέλω ν: Δ ε υ τ έ ρ α 2 Μ α ρ τίο υ (1 7 .0 0 -2 1 .0 0 ) και
Τρίτη 3 Μ α ρ τίο υ (0 9 .0 0 -1 3 .0 0 και 17 .0 0 -2 1 .0 0 ). Ε γκα ίνια : Τε­
τά ρ τη 4 Μ α ρ τίο υ (1 9 .0 0 ). Απονομή βρα βείω ν: Σ ά β β α το 7
Μ α ρ τίο υ (19 .00 ).
β λ η θ είσ α σ το Κ οινο βού λιο , πριν ντα ς: “ Α ναφ έρω τη ν εκ π α ιδ ευ τι­
από τρ ία χρό νια , επ ερ ώ τησ η το υ κή αρχή τ η ς Ο ΥΝΕΣΚΟ. Εάν δ ε ν
β ο υ λ ε υ τή το υ ΠΑΣΟΚ και πρώ ην σ υ μ φ ω νείτε μ ε τ ο ν αφ οπ λισμό
υφ υ π ου ργού Ε ξω τερ ικώ ν Γιάννη τ η ς Ισ τορ ίας, να το π ε ίτε. Α υτή
Καψή. Μ ε τ η ν ερ ώ τησ ή το υ ο είνα ι όμω ς μια γ εν ικ ή α ρχή, π ρο­
β ο υ λ ε υ τή ς κ α τή γ γ ε ιλ ε τις μ ε γ ά ­ κ ε ιμ έ ν ο υ να σ υμβιώ νουν ειρ η ν ι­
λ ε ς ε λ λ ε ίψ ε ις τω ν βιβλίω ν Ισ το­ κά οι λα ο ί σ ή μ ερ α και όχι να ε ­
ρία ς το υ Γυμνασίου και το υ μ π λ έκ ο ν τα ι σε π ο λ ε μ ικ ές σ υρρά­
Λ υ κ είο υ επ ί κο ρυφ α ίω ν γ εγ ο ν ό ­ ξ ε ις ".
τω ν τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς - κυρίω ς - Α φ ού πρώ τα θ α υ μ ά σ ο υ μ ε
Ισ τορίας, όπως είνα ι η άλωση τ η ς το ν άνθρω π ο, ο οπ οίος
Κ ω νσ τα ντινού π ο λης και η Μ ικρ α ­ (σ υμ)π ροίσ τα ται τ ο υ σ η μ α ντικ ό ­
σ ιατική κα τα σ τρ ο φ ή . Η απ άντησ η τα τ ο υ Υ π ο υργείου Ε θ ν ική ς Παι­
στη σ η μ α ντικ ή - κα τά τη ν άποψή δ εία ς και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν , κά τι
μα ς - κα τα γ γ ελ ία το υ β ο υ λ ε υ τή που ίσως ε ξ η γ ε ί και τη ν άγνοια
ή λ θ ε μ ε κα θ υ σ τέρ η σ η τρ ιώ ν ε ­ που δ ια κρ ίν ει ένα σ η μ α ντικ ό τ μ ή ­
τώ ν (!!!) από το Υ π ουργείο Π α ιδ εί­ μα τ η ς ν εο λ α ία ς μα ς για τ ο ισ το­
ας και τε λ ικ ά π ρ ο κά λ εσ ε π λ ή θ ο ς ρικό γ ίγ ν εσ θ α ι το υ τό π ο υ μας.
δια π α ρ α τα ξια κώ ν α ντιδρ ά σ εω ν θ α π ρ έπ ει να το υ υ π εν θ υ μ ίσ ο υ μ ε
στο Κ οινο βού λιο . Η απ άντηση τα ε ξή ς , που φ α ίν ετα ι ό τ ι τα α­
το υ υφ υ π ου ρ γού Π α ιδ εία ς π αρα­ γ ν ο ε ί: Καλή είνα ι η Ο ΥΝΕΣΚΟ και
τ ίθ ε τ α ι α υ τούσ ια : “ Για τ η ν έ κ τ α ­ σ εβ α σ τές οι π ρ ο σ π ά θ ειές τ η ς για
ση που δ ίν ο υ μ ε σ τη Μ ικρα σ ια τι­ τ η ν επ ικρά τησ η τ η ς ε ιρ ή ν η ς σε
κή κα τα σ τρ ο φ ή , εά ν α υ τή π ράγ­ ό λ ο τ ο ν κόσμο. Ο μω ς οι απ οφ ά ­
μ α τι δ ε ν είνα ι επ α ρ κή ς και έ ­ σ εις τ η ς έχ ο υ ν τ ο ν χ α ρ α κτή ρ α
χ ο υ μ ε δ ε ι όλα τα βιβλία, σας ε ν η ­ γ εν ικ ώ ν κ α τε υ θ υ ν τή ρ ιω ν γρ α μ­
μ ερ ώ ν ο υ μ ε ό τι έχ ο υ μ ε δώ σει ε ­ μών. Δ εν μ π ορεί να γ ίν ε ι α π ο δ ε­
ν το λ ή ε ίτ ε να α ν α θ εω ρ η θ ο ύ ν , κ τό τ ο να σ υ γ κρ ίν ετα ι και να βρ ί­
ε ίτ ε να εμ π λ ο υ τισ θ ο ύ ν, ε ίτ ε να α- σ κ ετα ι σ την ίδια θ έσ η η χώρα
ν τικ α τα σ τα θ ο ύ ν πλήρω ς, ό τα ν μας, μ ε τα γνω σ τά π ρ ο β λή μ α τα
δ ε ν απ ηχούν α υ τέ ς ακριβώ ς τις που τ η ς π ρ ο κα λ εί η γ ειτν ία σ ή
α ρ χ ές και ό τα ν δ ε ν έχ ο υ ν όλο ε ­ τη ς μ ε τη ν Τουρκία, μ ε ά λ λ ε ς χώ­
κείνο τ ο α να γκα ίο ισ το ρ ικό υ λι­ ρ ε ς οι οπ οίες σ υ ν ο ρ εύ ο υ ν μ ε φ ι­
κό, που θ α β ο η θ ά σ την ισ τορ ική λ ε ιρ η ν ικ έ ς χώ ρ ες - οι οπ ο ίες δ ε ν
α λ ή θ εια και τ η ν α π όλυτη ανα­ έχ ο υ ν ε π ε κ τ α τικ έ ς β λ έψ εις ε ν α ­
γ κ α ιό τη τ α ” . Σ ε ά λλο σ ημ είο τη ς ν τίο ν το υ ς . Γιατί κ. Α νθόπ ου λε
α γ ό ρ ευ σ ή ς τ ο υ ο υφ υ π ο υ ρ γό ς θ α π ρ έπ ει μόνο τα Ε λληνόπ ου λα
Π α ιδ εία ς π ρ ο σ έθ εσ ε: "Είνα ι α­ να μ α θ α ίν ο υ ν ό τ ι οι Τ ο ύρ κο ι ΔΕΝ
να μ φ ίβ ο λο ό τ ι η εκ π α ιδ ευ τικ ή έσ φ α ξα ν, ΔΕΝ έκ λ εψ α ν , ΔΕΝ β ία ­
αρχή που έ χ ε ι εκ π έμ ψ ει η σαν, ΔΕΝ ξερ ίζω σ α ν από τ ις πα-
ΟΥΝΕΣΚΟ, ο δ η γ εί τ ο υ ς σ η μ ερ ι­ τ ρ ο γ ο ν ικ έ ς τ ο υ ς ε σ τίε ς ε κ α τ ο μ ­
ν ο ύ ς λ α ο ύ ς μ ε τ η ν εφ α ρ μ ο γ ή μύρια Ε λ λη ν ες, Α ρ μ έν ιο υ ς κλπ.,
τω ν εκ π α ιδ ευ τικ ώ ν μ εθ ό δ ω ν και τ η ν ίδια ώρα που η Τουρκία όχι
τω ν δ ιδ α κτικώ ν θ ε μ ά τω ν σ το ν α­ μό νο δ ε ν σ έβ ε τα ι τ ις κα­
φ οπ λισ μό τ η ς Ισ τορ ία ς από τ ο ν τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ιε ς γ ρ α μ μ ές τη ς
φ ανατισ μό, π ρ ο κ ειμ έν ο υ να επ ι­ Ο ΥΝΕΣΚΟ, αλλά εμ φ α ν ίζει ό λ ο υ ς
κρ α τή σ ει επ ί γ η ς α υ τό που η χ ρ ι­ τ ο υ ς γ ε ίτ ο ν έ ς τ η ς “ α ιμ ο δ ιψ ε ίς ”
σ τιανική θ ρ η σ κ εία επ ιδιώ κει, τη ν και “ σ φ α γ ε ίς ” και τ ο ν ε α υ τό τ η ς
επ ί γ η ς ε ιρ ή ν η ” . Ο μω ς ο “ φ ιλ ει- προασπιστή όλω ν τω ν α νθρω π ί­
ρ η ν ισ τ ή ς -ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ τ ή ς ” νων δικαιω μάτω ν;
υφ υ π ο υ ρ γ ό ς που μα ς π ρ ο έκ υ ψ ε Ο σ ον α φ ορ ά τη ν εκ π λ η κ τικ ή
δ ε ν π ερ ιο ρ ίσ τη κ ε σε α υ τή ν τ η ν ευα ισ θησ ία και τ η ν τα χ ύ τη τα α ­
“ τυ π ικ ή ” και “ ε κ κ α θ ή κ ο ν το ς " α­ π ά ντησ η ς (μόνο τρ ία χ ρ ό νια κα­
π ά ντησ η το υ Υ π ουργείου το υ . θ υ σ τέρ η σ η ...), α υ τή δ ε ν μα ς ε κ ­
Π ροχώ ρησ ε έν α β ή μ α παραπέρα πλήσ σ ει από τη σ τιγμ ή που το υ
ε μ φ α ν ιζό μ ε ν ο ς τε λ ικ ά “ βα σ ιλικό­ Υ π ουργείου Ε θ ν ική ς Π α ιδ εία ς
τ ε ρ ο ς το υ β α σ ιλέω ς” , π ρ ο σ θ έ το ­ και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν π ρ ο ϊσ τα τα ι ο
γ νω σ τό ς Yta τ η ν α ν α β λ η τικ ό τη τα
το υ (κα ι από τ η ν προϋπ ηρεσ ία
το υ σ το Υ π ουργείο Ε θ ν ική ς
Α μυ να ς) Γεράσ ιμος Α ρ σ έν η ς. Ο
τε λ ε υ τ α ίο ς σ τα τρ ία χ ρ ό νια τ η ς
παρουσίας τ ο υ (1993-1996) στο
ΥΕΘ Α δ ε ν υπ έγραψ ε κα μ ία μ ε γ ά ­
λη σ ύμβασ η για τ ο ν εξο π λ ισ μ ό
τω ν Ε λληνικώ ν Ενόπλων Δ υ ν ά μ ε­
ων, ενώ π α ρ έμ εν α ν γ ια π ερισ σ ό­
τ ε ρ ο υ ς από 18 μ ή ν ε ς σ το σ υ ρ τά ­
ρι το υ γ ρ α φ είο υ το υ οι σ υμ βά ­
σ εις για τ η ν απ όκτησ η β λ η μ ά τω ν
Exocet γ ια τα Mirage 2000 τ η ς ΠΑ,
κα θ ώ ς και για τ η ν απ όκτησ η τ η ς
έκ τη ς φ ρ εγ ά τα ς κλάσ ης
“ Kortenaer" για τ η ν κάλυψ η τω ν
επ ιχειρησ ια κώ ν αναγκώ ν το υ ΠΝ.
Για τ η ν ισ τορ ία α ν α φ έρ ο υ μ ε ό τι
και οι δ ύ ο α υ τέ ς σ η μ α ν τικ ό τα τε ς
σ υμ βά σ εις υπ ογρά φ ηκα ν τ ις πα­
ρ α μ ο ν ές τω ν Χ ρ ισ το υ γ ένν ω ν το υ
1996 από τ ο διά δο χό το υ σ το
ΥΕΘ Α Α κη Τσ οχατζόπ ουλο, προ
το υ κ ιν δ ύ νο υ να “ χ α θ ο ύ ν ” οι
χ ρ ο ν ικ έ ς π ρ ο θ εσ μ ίες που προ-
δλέπ ονταν.
ΔΕΝ ΜΕΤΑΚΙΝΕΙΤΑΙ
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ
ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ
Ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ η ς Γαλλικής
Δ η μ ο κ ρ α τία ς Ζακ Σιράκ, αμέσ ω ς
μ ε τά τ η ν εκ λ ο γ ή το υ σ το ύπ ατο
αξίω μα τ η ς χώ ρας το υ , είχ ε απο­
φασ ίσ ει να προχω ρήσ ει σ τη δ η μ ι­
ου ρ γ ία εν ό ς μ εγά λο υ Μ ο υσ είου
α φ ιερ ω μ έν ο υ σ τις π ρ ώ τες μ ο ρ ­
φ έ ς Τ έχνη ς, το οπ οίο ουσ ιασ τικά
θ α σ υ γ κ έν τρ ω ν ε τ ις υπ άρχουσ ες
σ υ λ λ ο γ ές τω ν Μ ουσ είω ν το υ
Ανθρώ που, τ η ς Α φ ρ ικα νικ ή ς Τέ­
χ ν η ς και τ η ς Τ έχνη ς τ η ς Ω κ εα ­
νίας. Το ν έ ο Μ ο υσ είο, που ή θ ε λ ε
να β ρ ίσ κ ετα ι σ το κ έ ν τρ ο το υ Πα­
ρισιού, επ ιθ υ μ ο ύ σ ε να ε γ κ α τα ­
σ τα θ ε ί σ το Palais de Chaillot, ε κ ε ί
όπ ου σ ή μ ερ α β ρ ίσ κ ετα ι το Ν α υ τι­
κό Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας (Musee
de la Marine), τ ο οπ οίο και θ α μ ε ­
τα σ τεγ α ζό τα ν μέσ α σε π αροπ λι­
σ μένα πλοία, π α ρ α β εβ λη μ έν α
σ την απ οβά θ ρα τ ο υ Α ο ύ σ τερ λ ιτς
Δ ΙΟ ΡΘ Ω ΣΗ
Σ το άρθρο “Οχυρωματικά έργα στην προϊστορική Ελλάδα” (του τεύχους 17)
σημειώθηκαν εκ παραδρομής δύο σφάλματα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν
νοηματικά κενά. Οι σωστές διατυπώσεις είναι οι ακόλουθες: α) σελ. 41,
στήλη α', στίχος 2: “...η διάταξη των περιβόλων μαρτυρεί πείρα επί των
πολεμικών πραγμάτων”, β) σελ. 44, στήλη γ’, στίχος 1: “...και δαιδαλώδη
στον οικισμό 9 (1800-1650 π.Χ.)”.
σ το ν Σ η κου ά να . Η απ όφασ ή το υ
π ρ ο κά λ εσ ε θ ύ ε λ λ α α ν τιδ ρ ά σ ε­
ων, τό σ ο από τ ο υ ς ν α υ τικ ο ύ ς κ ύ ­
κλ ο υ ς τ η ς Γαλλίας, όσο και από
τ ο υ ς π ο λ ιτικ ο ύ ς το υ α ντίπ α λου ς.
Οι π ρώ τοι επ ικ α λ ο ύ ν το θ έ μ α τ α
π αράδοσ ης, κα θ ώ ς τ ο Ν α υτικό
Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας β ρ ίσ κ ετα ι
σ τη θ έσ η α υ τή για π ο λ λ ές δ ε κ α ε ­
τ ίε ς . Οι δ ε ύ τε ρ ο ι κα τη γο ρ ού σ α ν
το ν Γάλλο π ρ ό εδ ρ ο γ ια υ π έρ μ ε­
τρ η μ α τα ιο δ ο ξία , π ροσ π άθεια μί­
μησ ης το υ π ρ ο κα τό χο υ το υ
(Φρανσουά Μ ιτερ ά ν ), κα θ ώ ς και
γ ια π ε ρ ιττά έ ξο δ α σε μια δύ σ κο ­
λ η επ οχή για το υ ς Γάλλους φ ο ρ ο ­
λ ο γ ο ύ μ εν ο υ ς . Τελικά το
Υ π ουργείο Π ο λιτισ μ ο ύ τ η ς Γαλ­
λία ς έλ α β ε π ρ όσ φ α τα μια “ Σολο-
μ ώ ν τεια " απ όφαση, ικανοποιώ ­
ν τα ς και τ ις δ ύ ο π λ ευ ρ ές . Σ ύ μ ­
φωνα με τ η ν απ όφασ η τ ο μ ε ν
Ν α υ τικό Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας
δ ε ν π ρ ό κ ειτα ι να μ ε τα κ ιν η θ ε ί
από τη θ έσ η το υ , το δ ε σ χέδιο
το υ π ρ ο έδ ρ ο υ για τη δ η μ ιο υ ρ γ ία
ε ν ό ς ν έο υ Μ ο υ σ είο υ θ α υλοπ οιη­
θ ε ί σ ε ε ύ θ ε τ ο χρ ό νο σε ά λλο χώ­
ρο, σ τη ν π ερ ιο χή Etat quai Branly
το υ Παρισιού.
ΠΡΟΣΦΟΡΑ
ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ
ΝΑΥΤΙΚΟΥ
ΣΤΟ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟ
ΜΟΥΣΕΙΟ
TOY BOURGET
Οπως έγ ιν ε π ρ όσ φ α τα γνω ­
σ τό, τη ν π ερ α σ μ ένη ά ν ο ιξη το
Γαλλικό Ν α υ τικό (Marine
Nationale) δώ ρησ ε σ το φ η μ ισ μ έν ο
α ερ ο π ο ρ ικ ό μ ο υ σ είο τ η ς χώ ρας
(Musee de Γ Air et de Γ Espace) σ το
Bourget έν α α ερ ο σ κά φ ο ς ν α υ τι­
κή ς σ υνεργασ ίας τύ π ο υ Breguet
Br. 1150 Atlantic, μ ε α ρ ιθ μ ό σ ει­
ρά ς “ 61” . Το α ερ ο σ κά φ ο ς μ έχρ ι
τ η ν παράδοσ ή το υ και τ η ν έ ν τα ­
ξή το υ σ τη δύ να μη το υ Μ ο υσ είου
α ν ή κ ε σ τη ν α ν τίσ το ιχ η δύ να μη
το υ 22ου Σ το λ ίσ κο υ (Rotille 22F),
όπως γ ια λ ό γ ο υ ς π α ράδοσ ης α-
π ο κα λ ο ύ ντα ι οι μ ο ίρ ες α ερ ο σ κα ­
Το αεροσκάφος Atlantic που π ροσφ έρθηκε από το Γ ιλ λικ ό Ναυτικό
στο Αεροπορικό Μ ουσείο του Bourget, αμέσως μ ετά την άφιξή του
στο Μ ουσείο και πριν αρχίσουν οι διαδικασίες “απενερ γοποίησής”
του.
φώ ν και ελ ικ ο π τέρ ω ν τ η ς Α ερ ο ­
π ορίας το υ Γαλλικού Ν α υτικού , η
οποία ε δ ρ ε ύ ε ι και επ ιχ ειρ εί από
τ η ν α ερ ο π ο ρ ική βάση τ η ς Nimes-
Garons. Η επ ίσ ημη παρουσίαση
το υ α ερ ο σ κ ά φ ο υ ς μ ε τα ξύ τω ν
άλλω ν εντυπ ω σ ιακώ ν ε κ θ ε μ ά τω ν
το υ Μ ο υ σ είο υ π ρ α γμ α το π ο ιή θ η -
κ ε τ ο ν π ερ α σ μένο Σ ε π τέμ β ρ ιο , α ­
φ ού π έρα σ ε από μία ο λ ό κ λη ρ η
διαδικασ ία “ α π εν ερ γ ο π ο ίη σ ή ς”
το υ , ώ σ τε να φ θ ά σ ει σ το ίδιο επ ί­
π εδ ο μ ε τα υπόλοιπα εκ θ έ μ α τα .
ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΗ
ΒΡΕΤΑΝΩΝ
ΒΕΤΕΡΑΝΩΝ
Σύμφ ω να μ ε δ η μ ο σ ίευ μ α τ η ς
β ρ ε τα ν ικ ή ς εφ η μ ερ ίδ α ς “ Indepe­
ndent” , οι Β ρ ετα ν ο ί παλαίμαχοι
τ η ς επ ιχείρησ η ς “ Κ α τα ιγίδ α τη ς
Ε ρ ή μ ο υ ” (Desert Storm) π ρ ο τίθ ε-
ν τα ι να π ρ α γμ α τοπ οιή σ ουν τη ν
ύ σ τα τη κίνησ η δ ια μ α ρ τυ ρ ία ς ε ­
ν α ν τίο ν τ η ς κ υ β έρ ν η σ η ς τ η ς χώ­
ρα ς το υ ς , λόγω τ η ς σ υ ν εχ ιζό μ ε­
ν η ς α δ ρ ά νεια ς τ η ς τ ε λ ε υ τα ία ς
π ρος τ ο υ ς σ υ ν α δ έλ φ ο υ ς τ ο υ ς οι
οπ οίοι έχασ αν τη ζωή τ ο υ ς ή έ ­
χο υν π ρ ο σ β λη θ εί από τ η ν α σ θ έ­
ν εια που είνα ι γνω σ τή σ ή μ ερ α ως
“ τ ο σ ύνδ ρ ο μ ο τ ο υ Κ ό λπ ο υ ” .
Ε ν τό ς το υ Ια νου α ρίο υ το υ 1998
σ χεδ ιά ζο υ ν να σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ ν
μπ ροσ τά σ το Υ π ουργείο Α μυ να ς
τ η ς Β ρ ετα ν ία ς και να επ ισ τρ έ­
φ ο υ ν όλα τα μ ε τά λ λ ια και τ ις ά λ ­
λ ε ς τ ιμ η τ ικ έ ς δ ια κρ ίσ εις που
κέρ δ ισ α ν επ ί το υ π εδ ίο υ τ η ς μά­
χ η ς και το υ ς α π ο ν εμ ή θ η κ α ν μ ε τά
τ η ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ ς απο το ν
Κόλπο, κ α τα θ έ το ν τά ς τα σ την
κ ε ν τρ ικ ή το υ είσ ο δο . Αν π ρ α γμ α ­
το π ο ιη θ ε ί η απ ειλή τω ν Β ρ ε τα ­
νών παλαιμάχω ν, θ α θ ιγ ο ύ ν κα ί­
ρια τ ο γ ό η τρ ο και οι π α ραδόσ εις
αιώ νων τω ν Ενόπλων Δ υνά μεω ν
τ η ς χώ ρας. Οι παλαίμαχοι υπ ο­
σ τη ρ ίζο υ ν ό τι η παρούσα Β ρ ε τα ­
ν ική κ υ β έρ ν η σ η δ ε ν έχ ει τη ρ ή σ ει
τη ν π ρ ο εκ λ ο γ ικ ή τ η ς υπόσχεση
γ ια “ μια πλήρη και α ν ε ξά ρ τη τη έ ­
ρ ευ να y ta τις α σ θ έ ν ε ιε ς που π ρ ο­
σ βά λλο υν τ ο υ ς π α λαίμαχους το υ
π ο λέμ ο υ το υ Κ όλπ ο υ" ώ σ τε να
δ ιεκ δ ικ ή σ ο υ ν τις σ χ ετικ ές απ οζη­
μιώ σ εις (α να π η ρ ικές σ υ ν τά ξεις )
από τ ο δημόσ ιο.
Α ξίζ ε ι να σ η μ ειω θ εί ό τ ι 6.000
π ερίπ ου π αλαίμαχοι το υ π ο λέμ ο υ
το υ Κόλπ ου είνα ι σ ήμ ερ α α σ θ ε­
νείς, υ π ο φ έρ ο ν τα ς από τ ο “ Σ ύ ν ­
δ ρ ο μ ο το υ Κ όλπ ο υ". Ε κα τό ν σα­
ρ ά ν τα ά λλο ι έχ ο υ ν χάσ ει τη ζωή
τ ο υ ς μ ε τά τ η ν επ ισ τροφ ή σ την
π α τρίδα το υ ς , α φ ο ύ π ρ ο σ β λή θ η ­
κα ν από τ η ν α σ θ ένεια α υ τή.
Μ ό νο τ ο έν α τ ρ ίτ ο τω ν σ η μ ερ ι­
νών ασ θενώ ν, δ η λα δ ή 1.900 π ερ ί­
που παλαίμαχοι, έχ ο υ ν π εριλη-
φ θ ε ί σ το ειδ ικ ό π ρόγραμμα νοσ η­
λ εία ς που έ χ ε ι κ α τα ρ τίσ ει τ ο β ρ ε ­
τα ν ικ ό Υ π ο υργείο Α μυνας.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ Ν. ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ
Ισ το ρ ικ ό ς - Α ρ χαιο λόγος

14 M A X L -ΐ ΤΩίνΙ
5 Ι=12Κ Ί θ Π Υ Λ Ω Ν
ΤΗΣ ΑΗΤΤΗΤΗΣ
ΨΥΧΗΣ

Α Π Ο ΤΗΝ Ε Κ Β Α ΣΗ ΤΩΝ
Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Ω Ν Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε Ω Ν
ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΕΥ ΤΕΡ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ο -
Π Ε Ρ Σ ΙΚ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο ΕΞΑΡΤΗΘ ΗΚΕ
r. m y Η ΕΛ ΕΥ Θ Ε ΡΙΑ ΤΩ Ν Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΚΑΙ
Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ ΝΑ
ΑΝ Α Π ΤΥ ΞΟ Υ Ν Α Ν Ε Π Η Ρ Ε Α Σ Τ Ο Ι
ΤΟΝ Λ Α Μ Π Ρ Ο Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο ΤΟΥΣ. J
Α Ν ΥΠΟΔΟ ΥΛΩ ΝΟ ΝΤΑΝ ΣΤΟ ΥΣ "

Π ΕΡΣΕΣ, ΘΑ Υ Π Ο Κ ΕΙΝ ΤΟ ΣΤ Η Ν
Α Λ Λ Ο Τ Ρ ΙΩ Σ Η ΚΑ Ι ΣΤΟ Ν
ΑΘ ΕΡΑΠΕΥΤΟ Ε Υ ΤΕ Λ ΙΣΜ Ο ΤΩΝ
Η Θ Ω Ν ΤΟΥΣ. ΕΤΣΙ Η
ΑΥΤΑΠΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ Β Α Σ ΙΛ ΙΑ ΤΗΣ
ΣΠ ΑΡ ΤΗ Σ Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Τ ΙΣ
Θ ΕΡΜ Ο ΠΥΛΕΣ, Φ Α Ν Ε Ρ Ω Ν Ε Ι ΟΧΙ
Μ Ο Ν Ο Ε Ν Α Ν ΑΣΤΕΙΡΕΥΤΟ ,
Σ Χ Ε Δ Ο Ν ΥΠΕΡΛΟΓΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ Ν
Σ Η Μ Ε Ρ ΙΝ Ο Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο ,
Η Ρ Ω ΙΣ Μ Ο , Α Λ ΛΑ ΣΥ ΓΧ Ρ Ο Ν Ω Σ ΤΗ
Μ ΕΓΑΛΟ ΣΥΝΗ Ε Ν Ο Σ ΛΑΟΥ, ΠΟ Υ
ΣΤΑΘΗΚΕ ΣΤΟ ΥΨΟΣ ΤΩΝ
Π Ε ΡΙΣΤΑ ΣΕ Ω Ν Κ Α Ι ΕΧΟΝΤΑΣ Μ ΙΑ
Οι Σ π α ρ ΐια τ ε ς , ως α ν δ ρ ε ς η ρ υ βαδιζαν ΕΣΩΤΑΤΗ ΙΣΤΟ Ρ ΙΚ Η
π ρ ΐ& τ ο & ά ν α το , π ρ α γμ α το π ο ιο ύ ν τη ν
τε λ u jQ ia το υ ς ηρω ική έ ξο δ ο εν α ν τίο ν
ΑΥ ΤΟ ΣΥ Ν Ε ΙΔ Η ΣΙΑ Χ Α ΛΚ ΕΥΣΕ Μ Ε
των Π ερ σ ώ ν (‘U sti θ α ν ά τω έξο δ ο ν ”) (πίν ΤΑ ΣΩΜΑΤΑ ΤΩ Ν ΤΕ Κ Ν Ω Ν ΤΟΥ ΤΟ
P e t r-C onnolly, Ή Π ο λ εμ ικ ή τέχ ν η των
αρχρίω ν Ε λλήνω ν", εκ δ . I. Σ ιδ έ ρ η ς ). ΙΔ Α Ν ΙΚ Ο ΤΗΣ ΕΛΕΥΘ ΕΡΙΑΣ.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 ένδ οξη νίκη τη ς αθηναϊκής οπλιτι-
Η κής φάλαγγας στον Μαραθώνα, το
490 π.Χ., κατέσ τησε αναπότρεπτη
και 6έ6αιη τη ν ανταπόδοση από
τη ν πλευρά τη ς Περσίας, μια και η αναπάντε­
χη ή ττα υπήρξε μια προσβολή και ένα κακό
προηγούμενο, που ή τα ν κάτι παραπάνω από
αναγκαίο να π αταχθεί παραδειγματικά. Η ε ­
πανάσταση τη ς Αιγύπτου (486 π.Χ.) και τη ς
Βαβυλώνας (484 π.Χ.), αποτέλεσαν χαρακτη­
ρισ τικές περιπτώσεις για το πώς έπρεπε να
αντιδράσει η Περσία.
Η ειλη μμ ένη απόφαση του Δαρείου,
γυμνή πλέον από κάθε πρόσχημα, δ εν εξα-
ντλ ή θ η κ ε στην τιμωρία ή τη ν εκδίκηση, αλλά
αφορούσε τη ν πλήρη υποταγή τη ς Ελλάδας.
Επισήμως, βέβαια, οι Π έρσες δ εν έδειχναν ε ­
νοχλημένοι και προπαγάνδισαν με επιμέλεια
τη ν απατηλή εντύπωση πως γΓ αυτούς ο Μα­
ραθώνας ήταν ένα συνοριακό συμβάν μικρής
σημασίας. Τον Δαρείο, που π έθανε το 486
π.Χ. μ ετά από 36 χρόνια βασιλείας, διαδέ­
χ θ η κε ο γιος το υ Ξ έρξης, ο οποίος, αφού έ ­
π νιξε στο αίμα τη ν επανάσταση στην Αίγυπτο
(484 π.Χ.) και λίγο αργότερα στη Βαβυλώνα,
άρχισε το 483 π.Χ. να π ροετοιμάζεται για τη ν
επίθεσή του κατά τη ς Ελλάδας. Οι σ τιγμές ή ­
τα ν κρίσιμες για το υς Ελληνες, καθώς από
τη ν έκβαση τω ν πολεμικώ ν επιχειρήσεων ε-
π ρόκειτο να εξα ρ τη θ εί η ελευ θ ερ ία το υ ς και
το ενδ εχό μενο να μ ετατραπ εί η Ελλάδα σε
σατραπεία τη ς Περσίας. Αν υποδουλώνονταν
ή τα ν σίγουρο πως δ εν θα ή τα ν δυνατό να α-
ν τέξο υ ν τη ν ασφυκτική πίεση τη ς περσικής
αυτοκρατορίας και θα αλλοτριώ νονταν υπό
τη ν επίδραση “τη ς π νευματικής α ν ελ ευ θ ε­
ρίας και τη ς κυριαρχίας το υ ιερατείου που
υπήρχε στους ανατολικούς λα ού ς” (U.
Wilcken). '
8 Π Ρ Ο Ε Τ Ο ΙΜ Α Σ ΙΕ Σ
■ ΤΩΝ Π Ε Ρ ΣΩ Ν
Οι προετοιμασίες το υ Ξέρξη, διπλωματι­
κές και σ τρατιω τικές, που άρχισαν το 483
π.Χ., υπήρξαν κολοσσιαίες και ξεπέρασαν κά­
θ ε προηγούμενο. Τα πάντα εκτελέσ τη κα ν με
μ εθ ο δ ικό τη τα και προγραμματισμό. Εργα τ ε ­
χνικά και εφοδιασμού, στρατολόγηση αν-
δρών από κάθε σατραπεία τη ς αυ τοκρα το ­
ρίας και διπλωματικές αποστολές, δίνουν μια
εξα ιρ ετικά εντυπωσιακή εικόνα τη ς δύναμης
του αχανούς περσικού κράτους κατά τη ν ε ­
ποχή τη ς μεγάλης ακμής του.
Στον διπλωματικό το μ έα ο Ξ έρξης επε-
δίω ξε να εξασφαλίσει συμμάχους και
συγχρόνως να διασπάσει το υ ς Ελληνες. Απε­
σ ταλμένοι του βασιλιά ταξίδεψ αν προς τη ν
Καρχηδόνα, τη Θεσσαλία, τη Βοιωτία, το
Αργος και αλλού. Μια συμμαχία με τη ν Καρ­
χηδόνα θα εμπόδιζε το υ ς Ελληνες τη ς Δύ­
σης να βοηθήσουν τη μητροπ ολιτική Ελλά­
δα. Ο Η ρόδοτος αφ ήνει να διαφανεί πως οι
σ υγχρονισμένες επ ιθέσ εις Περσών και Καρ-
χηδονίων ήταν συμπτωματικές. Ομως ο Διό­
δωρος (ΙΑ',4) αναφέρει πως “ ο Ξ έρξης έσ τει­
λ ε πρέσβεις προς το υ ς Καρχηδόνιους να
διαπ ραγματευθούν μια συμμαχία (...), ώστε
αυτός να εκσ τρα τεύ σ ει ενα ντίον τη ς Ελλά­
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
δας και οι Καρχηδόνιοι τα υτόχρονα (...) να
υποτάξουν το υ ς Ελληνες τη ς Σικελίας και
τη ς Ιταλίας” (μετάφρ. Απ. Παπανδρέου). Στη
Σπάρτη και τη ν Αθήνα δ εν έσ τειλε απεσταλ­
μένους.
Η εκσ τρατεία του Ξέρξη αποτελούσε
συνδυασμό χερσαίων και ναυτικών επιχειρή­
σεων, σύμφωνα με τη ν πάγια τα κτική των
Περσών. Το κύριο σχέδιό το υ αποσκοπούσε
στη συντριβή τη ς κυρίως Ελλάδας, με τη
συνδυασμένη δράση στρατού και στόλου. Ο
όγκος του περσικού στρατού, ακολουθώ ­
ντας παραλιακές οδούς, θα σ υνέτριβε κάθε
ελληνική αντίσταση, ενώ ο στόλος θα εμπό­
διζε ενέρ γ ειες του ελληνικού στόλου. Φορ-
0 λ ε γ ό μ εν ο ς α ν δ ρ ιά ντα ς το υ Λεω νίδα
(Α ρχαιολογικό Μ ο υ σ είο Σ π ά ρ τη ς).
τηγά πλοία (ολκάδες) μ ετέφ ερ α ν τερά σ τιες
π οσ ότητες τροφίμω ν σε απ οθήκες εφ οδια­
σμού. Α υτές οικοδομήθηκαν σε κα τάλληλες
τοπ οθεσ ίες στη Θράκη και τη Μ ακεδονία για
τη ν εξασφάλιση του ανεφοδιασμού του πο­
λυάριθμου περσικού στρατού, που είχε αρχί­
σει να σ υγκεντρώ νεται στις Σάρδεις από ό­
λ ες τις σατραπείες τη ς πανίσχυρης αυ το ­
κρατορίας των Αχαιμενιδών.
Ο Ι Π Ρ Ο Ε Τ Ο ΙΜ Α Σ ΙΕ Σ
ΤΩΝ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν
ΚΑΙ Η Ψ ΥΧΟ ΛΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ
Οι προετοιμασ ίες τω ν Περσών κλόνισαν
σοβαρά το ηθικό τω ν Ελλήνων και η περσική
προπαγάνδα είχε καλλιεργήσ ει κλίμα η ττο ­
πάθειας στις π ερισ σ ότερες ελλ η ν ικές πό­
λεις. Είναι τραγική η διαπίστωση το υ Wilcken
ό τι “ στη μεγάλη αυτή στιγμή δ εν επ έδειξα ν
όλοι οι Ελληνες το ίδιο υψηλό φ ρ ό νη μα ” . Ο
Μ εγαρέας ποιητής Θ έογνις αναφ έρεται με
πίκρα στην “ ολέθρια διχόνοια των Ελλήνων”
(“ στάσις Ελλήνων λα ο φ θ ό ρ ο ς” , στ. 781). Την
κατάσταση επιβάρυνε ακόμα περισσότερο
το μαντείο τω ν Δελφών, με χρησμούς που
προοιω νίζοντο καταστροφές: “ Φύγε από το
σπίτι σου και το σ τρογγυλό κάστρο ψηλά τη ς
πατρίδας σου και πήγαινε στην άκρη του κό­
σμου. (...) όλα τα γκρ εμ ίζει κάτω η φωτιά και
ο τρ ο μ ερ ό ς Αρης πάνω στο Συριακό άρμα (...)
ψηλά από τη ν οροφή τρ έχ ει μαύρο αίμα, προ-
μήνυμα συμφοράς μοιραίας” (Η ρόδοτος, VII,
140/μετ. Πανέτσος). Αυτή η μοιρολατρική
συμπεριφορά το υ Μ αντείου, υπαγορευμένη
σίγουρα από τις δ ελφ ικές αρχές, θεω ρή θη κε
ύποπτη και ένοχη για μηδισμό από νεώ τε-
ρους ιστορικούς (Wilcken, Parke, Π ελεκίδης),
σε σ τιγμές που ο Ελληνισμός δ ιέτρ εχ ε τον
μεγαλύτερο κίνδυνο αφανισμού του.
Το γενικό ψυχολογικό κλίμα στην Ελλάδα
ή τα ν απ ογοητευτικό! Αλλοι Ε λληνες από α­
νάγκη και άλλοι από προσωπικά και ιδιοτελή
συμφέροντα, προσχώρησαν στους Πέρσες ή
έμειναν ουδ έτερο ι. Ετσι, όταν το φθινόπωρο
του 481 π.Χ. η Σπάρτη και η Αθήνα αποφάσι­
σαν να συγκαλέσουν Πανελλήνιο Συνέδριο
για να σχεδιάσουν τη ν αντίδρασή το υ ς ένα­
ντι τη ς επ ερχόμενης περσικής λαίλαπας, δεν
σ τάθηκε δυνατό να σ υγκροτηθεί ενιαίο εθ ν ι­
κό μέτωπο. Π ολλές ελλη νικές πόλεις, η Θεσ­
σαλία, το μ εγαλύτερο μέρος τω ν βοιωτικών
πόλεων και μικρότερα φύλα όπως οι Μαλιείς,
οι Αχαοί, οι Δόλοπες, οι Αινιάνες, οι Περαιβοί
και οι Μ ά γνητες, ελπίζοντας σε βοήθεια του
Ξέρξη για να μπορέσουν να υπερισχύσουν
τω ν αντιπάλων τους, δ εν σ υμμετείχαν στο
συνέδριο. Το Αργος, από μίσος κατά τη ς
Σπάρτης, συνήψε μυστική συμμαχία με την
Περσία. Επισήμως δήλωσε ο υ δ ετερ ό τη τα ,
προβάλλοντας στο συνέδριο απ αράδεκτες
απαιτήσεις (30 χρόνια ανακωχή με τη Σπάρτη
και τη ν αρχηγία στο ήμισυ του συμμαχικού
στρατού) και κρύβοντας τα φιλοπερσικά του
αισθήματα. Στη Θήβα ανάλογες τάσ εις ήταν
κυρίαρχες, όμως η απόφαση για άμυνα στις
Θ ερμοπ ύλες τη ς στέρησαν το πρόσχημα και
τη ν υποχρέωσαν να προσχωρήσει στη
συμμαχία.
Ωστόσο πρέπει να λ εχ θ εί πως αρκετοί
από το υ ς Ελληνες, όπως λ.χ. οι Θεσσαλοί, οι
οποίοι κατά το ν Η ρόδοτο (VII, 172) αρχικά ή­
ταν δ ια τεθ ειμ έν ο ι να αντισ ταθούν, “ η ανά­
γκη το υ ς έκα νε να μηδίσουν” . Μάλιστα έ ­
σ τειλαν α γγελιοφ όρους στο συνέδριο στον
Ισθμό, ζητώ ντας να “ φρουρηθούν τα στενά
του Ολύμπου για να π ροσ τατευθεί από τον
πόλεμο η Θεσσαλία και ολόκληρη η Ελλάδα” .
Ζήτησαν από το υ ς ε κ εί σ υγκεντρω μένους
Ε λληνες να στείλουν πολύ στρατό, διαφ ορε­
τικά δήλωσαν πως ήταν υποχρεω μένοι να έρ ­
θ ου ν σε συμβιβασμό με το υ ς Πέρσες. Οι βό­
ρειοι Ελληνες υπήρξαν, κατά μια έννοια, θ ύ ­
ματα τη ς μορφολογίας του εδάφ ους τους,
λόγω το υ ό τι αυτοί θα δ έχονταν πρώτοι την
περσική εισβολή. Οταν λοιπόν το συμμαχικό
συνέδριο έκρινε ως επισφαλή τη θέσ η ά­
μυνας στα Τέμπη (μια και οι Π έρσες είχαν τη
δ υνα τό τητα να ενεργήσουν κυκλω τικά από
δυτικά περάσματα) και αποφασίστηκε σύ­
μπτυξη και άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες, μοιραία,
όλα τα ελληνικά φύλα βορείως τη ς γραμμής
αυτής, ίσως από ένα ένσ τικτο α υτοσ υντήρη­
σης (Bury & Meiggs), μήδισαν. Α ρνητική ήταν

και η απάντηση του Γέλωνα των Συρακουσών
στην έκκληση των Ελλήνων τη ς μητροπολιτι-
κής Ελλάδας για βοήθεια, μια και α νέμ ενε ε ­
πίθεση των Καρχηδονίων.
Στον Ισθμό οι αντιπρόσωποι (“πρό-
βουλοι") τω ν ελληνικώ ν πόλεων που διαπνέ­
ο νταν από τα καλύτερα αισθήματα για το ε ­
θνικό ζήτημα, αποφάσισαν να κη ρυ χθεί πα­
νελλήνια ειρήνη και οι πολιτικοί εξόρ ισ τοι να
επισ τρέφουν στην πατρίδα το υ ς (δηλαδή ό­
σοι είχαν εξοστρακιστεί). Συνήφθη Ελληνική
Συμμαχία. με τη δέσμευση να πολεμήσουν
μαζί εναντίον των βαρβάρων. Π ρόκειται για
το πρώτο παράδειγμα σ υνειδητής πανελλή­
νιας πολιτικής. Συνένωσαν τις δυνάμεις τους
και ανέθεσαν τη ν ηγεσία (σε στεριά και θ ά ­
λασσα) στη Σπάρτη, μια και οι ά λλες πόλεις,
φθονώ ντας τη ν Αθήνα, δήλωσαν πως θα
υπάκουαν μόνο σε Σπαρτιάτη ναύαρχο. Η
Αθήνα, αντιλαμβανόμενη απόλυτα τη ν κρισι­
μ ότη τα των στιγμών, παραμέρισε τις φιλοδο­
ξίες τη ς και απ οδέχθηκε τη σπαρτιατική η γε­
σία και στον κατά θάλασσα αγώνα, αν και με
τις 180 τελευ τα ίο υ τύπου τρ ιήρ εις, που πρό­
σφατα είχε ναυπηγήσει, ήτα ν η μεγαλύτερη
ναυτική δύναμη στην Ελλάδα. Ετσι ο βασι­
λιάς Λεωνίδας ανέλαβε τη ν ηγεσία του στρα­
τού και ο Ευρυβιάδης τη ν ηγεσία του στό­
λου.
Οπως εξά γετα ι από τη ν εξέλ ιξη τω ν πο­
λεμικώ ν επιχειρήσεων, το ελληνικό στρατη­
γικό σχέδιο ή τα ν προσαρμοσμένο στο αντί­
στοιχο περσικό. Ο ελληνικός συμμαχικός
στρατός ανελάμβανε τη ν κρίσιμη αποστολή
να σ υγκροτήσει τα πολυπληθή εχθρικά στί­
φη στις Θ ερμοπ ύλες (μια επ ιλεγμένη προς ά­
μυνα τοποθεσία), ενώ ο στόλος θ α προσπα­
θούσ ε να απομονώσει το ν περσικό στόλο
στο Αρτεμίσιο και να ακυρώσει ενδ εχό μενη
αποβατική το υ ενέργεια σε κάποια περιοχή
τη ς Α ττικής ή τη ς Πελοποννήσου.
ΤΟ Π Ε Δ ΙΟ ΤΗΣ Μ Α Χ Η Σ
Ο περσικός στρατός έφ τασ ε στη Μαλίδα
τις τε λ ε υ τα ίες η μ έρ ες του Ιουλίου του 480
π.Χ., πέρασε το ν ποταμό Δύρα (Γοργοπότα-
μο) και σ τρατοπ έδευσ ε στην ευρύχωρη πε­
ριοχή τη ς Αντίκυρας, ανάμεσα στους ποτα­
μούς Μέλανα και Ασωπό, μπροστά από τις
Θ ερμοπ ύλες. Η τοποθεσ ία π ροσέφερε όλα
τα π λεονεκτή μα τα για τη ν άμυνα το υ μικρού
ελληνικού στρατού και πολλά μ ειονεκτή μα ­
τα σε ό,τι αφορά τη ν ευχερή ανάπτυξη τη ς
πολυάριθμης περσικής στρατιάς.
Οι Θ ερμοπ ύλες ήταν ένα στενό πέρασμα
ανάμεσα σε βουνό και θάλασσα, που χώριζε
τη ν Τραχίνα από τη Λοκρίδα. Τα στενά, ευρι­
σκόμενα νοτίως τη ς εκβολής του Σπερχειού
ποταμού, σχηματίζονταν από τα τελευ τα ία
τμήμα τα τη ς Ο ίτης που κατέληγαν κοντά στη
θάλασσα. Από το πέρασμα, μήκους εννέα πε­
ρίπου χιλιομέτρω ν και με τρία πολύ στενά
σημεία, διερχόταν η μοναδική στρατιωτική ο­
δός προς τη ν κεντρική Ελλάδα. Το πρώτο
στενό βρισκόταν δυτικά, κοντά στην Ανθήλη
(τόπο συνάντησης του αμφικτυονικού συνε­
δρίου), το δ εύ τερ ο κοντά στο τείχος των Φω-
κέων και το τρ ίτο ανατολικά, κοντά στους
Αλπηνούς, απ’ όπου κάποιος εγκα τέλειπ ε τη
Λοκρίδα. Ο Ξ έρξης ή τα ν υποχρεω μένος να
περάσει από το στενό για τί οι ά λλες διαβά­
σεις ήταν απ αγορευτικές για ένα τόσο μεγά­
λο στρατό με μεταγω γικά και εφοδιοπομπές.
Σήμερα το τοπίο έχει μ ετα β λη θ εί και τα ιστο­
ρικά στενά δύσκολα αναγνωρίζονται, αφού
“Η π ρ ο ετο ιμ α σ ία για τη μάχη των
Θ ερ μο π υλώ ν", από πίνακα του Η .Μ .
H e rg e t (N atio n al G eographic S ociety).
οι προσχώσεις του Σπερχειού διεύρυναν τη
μαλιακή πεδιάδα. Το μόνο αδύναμο σημείο
τη ς τοποθεσίας ή τα ν ένα τραχύ και απόκρη­
μνο μονοπάτι, η Ανοπαία ατραπός, που ξε κ ι­
νώντας από τη ν Τραχίνα διέσχιζε το όρος
Καλλίδρομο και κα τέληγε ανατολικά των
Αλπηνών. Μια μικρή στρατιωτική δύναμη
μπορούσε να περάσει από εκ εί και να βρ εθ εί
στα νώτα των αμυνομένων. Πρώτο λοιπόν μέ-
λημα του Λεωνίδα ή τα ν η διασφάλιση τη ς α­
τραπού, ώστε να απ οφ ευχθεί πιθανός αιφνι­
διασμός. Οι Φωκείς (1.000 άνδρες περίπου),
που γνώριζαν καλά τη ν περιοχή, ανέλαβαν
τη φρούρηση τη ς μοιραίας - όπως αποδεί­
χ θ η κε - διάβασης.
Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ω Ν
Στρατός Περσών
Σύμφωνα με τη διήγηση του Η ρόδοτου
(VII, 60-99), οι χερσαίες σ τρατιω τικές δυνά­
μεις το υ Ξέρξη ανέρχονταν σε 1.700.000 άν­
δρες! Το “ αναρίθμητο πλήθος π ολέμου”
(“ πολέμου σ τίφ ο ς” , Αισχ. “ Πέρσαι” , 20)
συμπλήρωναν 80.000 ιππείς και 20.000 Αρα­
βες και Λίβυοι επίκουροι. Μια επίφοβη
“χρυσάρματη στρατιά (...) ολάκερη η δύναμη,
τη ς Ασίας η γέννα (...) σ τρά τευμα σύμπυκνο,
το ξο φ ό ρ ο ι τρανοί και α λογάρηδες” (Αισχύ­
λος, Πέρσαι/μετάφρ. Τ Ρούσσος).
Η εντύπωση που προκάλεσε στους Ελλη­
νες η είδηση για τη ν επερχόμενη περσική
στρατιά, οι ώρες αγωνίας και ο φόβος,
“ υπερδιόγκωσαν” το ν ούτω ς ή άλλως τερ ά ­
στιο στρατό του Ξέρξη. Οι αριθμοί αυτοί έ ­
χουν κριθεί από αρχαίους (Κτησίας, Εφορος)
και από νεώ τερο υς ιστορικούς (Beloch,
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Η Μ Α Χ Η ΤΩ Ν Θ Ε Ρ Μ Ο Π Υ Λ Ω Ν - Η ΤΡΙΤΗ ΗΜΕΡΑ
(3 Αυγούστου 480 π.Χ.)

Α 'Φ ά σ η : “Επί 9α ν ά τω έ ξο δ ο ν "

Η Μ Α Χ Η ΤΩ Ν Θ Ε ΡΜ Ο Π ΥΛΩ Ν - 01 ΔΥΟ Π Ρ Ω ΤΕ Σ Η Μ Ε Ρ Ε Σ
(1 και 2 Αυγούστου 480 π.Χ.) ΣΤΡΑΤΟΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΣΤΡΑΤΟΣ Π Ε Ρ ΣΩ Ν

Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ω Ν 1. Ο Λεωνίδας με 1.400 οπλίτες φθάνει 1. Οι Πέρβες των πρώτων στόχων

στο ευρύτερο σημείο του στενού και υποκύπτουν υπό την αφόρητη πίεση
επιτίθεται ορμητικά εναντίον του της ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας,
ΣΤΡΑΤΟΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΣΤΡΑΤΟΣ Π Ε Ρ Σ Ω Ν περσικού στρατού. Αλλοι θανατώνονται αμέσως, άλλοι
1. Σύνολο: 6.000 οπλίτες 1. Σύνολο: 400.000 άνδρες (;) πέφτουν βτη θάλαοοα και άλλοι
2. Θάνατος του Λεωνίδα. Φονική μάχη για ουνθλίβονται από τις λόγχες των
Σημ.: Ο ελληνικός στρατός αριθμούσε 7.000 περίπου οπλίτες, αλλά 1.000 Φωκείς τη διάσωση του νεκρού. Οι Ελληνες Ελλήνων και των επερχόμενων Περοων.
ήταν απασχολημένοι με τη φύλαξη της Ανοπαίας ατραπού. νικούν.

“ 7ο σ τρ α τή γ η μ α το υ Λ εω ν ίδ α ” Β ' Τ ελ ευ τα ία Φάση τη ς μ άχης

( “Νυν υπέρ πάντων αγών”)

Α1Φάση: Αρχική συμπλοκή του ελληνικού στρατού με τους Πέρσες. 1, Η άφιξη του σώματος του Υδάρνη 1. Οι Πέρσες κυκλώνουν από όλα τα
Β' Φάση: Τακτική υποχώρηση των Ελλήνων, παρασύροντας τους Πέρσες υποχρεώνει τους Ελληνες να αποσυρθούν σημεία τους Ελληνες και τους
προς την κατεύθυνση του ελληνικού στρατοπέδου. σε κυκλοτερή διάταξη γύρω από τον λόφο εξοντώνουν όλους με καταιγισμό βελών
Γ' Φάση: Ορμητική ελληνική αντεπίθεση και ανατροπή των πρώτων στοίχων του Κολωνού, αποφασισμένοι για την και ακοντίων.
των Περσών, που υποχωρούν με βαρύτατες απώλειες. ύστατη άμυνα.

Δ. Γαρουφ αλής 1998 Δ. Γ ιρ ο υψ α λή ς, 1998.

Wilcken, Bengtson, Bury) και στρατιω τικούς
(Sir Frederick Maurice, E.v. Fischer) ως ανακρι-
6είς και έχουν απορριφθεί.
Ο’ στρατηγός Sir F. Maurice, λαμβάνοντας
υττόψη τις διαθέσ ιμες π οσ ότητες νερού και
τις γ εν ικ ό τερ ες δυσκολίες ανεφοδιασμού σε
μια χώρα βραχώδη, υπολογίζει τις χερσαίες
περσικές δυνάμεις σε 175.000 περίπου άν­
δρες. Ενας συσχετισμός όμως με τις περσι­
κές δυνάμεις στη μάχη τω ν Πλαταιών (479
π.Χ.), όπου σύμφωνα με το ν Η ρόδοτο (IX, 30-
32) έλαβαν μέρος 300.000 Πέρσες (αριθμός
σήμερα απ οδεκτός) και 110.000 Ελληνες (δη­
λαδή υπήρχε μια φυσιολογική αναλογία 1:3),
η επισήμανση ότι ο Ξ έρξης ήταν υποχρεω μέ­
νος κατά τη ν πορεία του μέσα από τη ν Ελλά­
δα να αφ ήνει φ ρ ουρ ές και η προσθήκη των
απωλειών των Περσών από μάχες ή επιδη­
μίες, μας επιτρέπ ουν να υ ιοθετήσ ουμε τη ν
υπόθεση πως η περσική στρατιά στις Θ ερμ ο ­
π ύλες ανερχόταν σε 400.000 ή και περισσότε­
ρους μάχιμους άνδρες.
Στρατός Ελλήνων
Από το υς 110.000 άνδρες που παρέταξαν
στις Π λαταιές οι Ελληνες, στις Θ ερμοπ ύλες
ο βασιλιάς Λεωνίδας δ εν είχε στη διάθεσή
του παρά μόνο 300 Σπαρτιάτες, 1.000 άλλους
Λάκω νες (περίοικους), 500 Μ αντινείς, 500 Τε-
γ εά τες, 1.120 άλλους Α ρκάδες (οι 120 από
το ν Αρκαδινό Ορχομενό), 400 Κορινθίους,
200 Φλειασίους, 80 Μ υκηναίους, 700 Θεσπι-
είς και 400 Θ ηβαίους σε πανστρατιά το υς
Ο πούντιους Λ οκρούς και 1.000 Φωκείς. Συνο­
λικά ο ελληνικός στρατός δ εν υπερέβαινε
το υ ς 7.000 οπλίτες!
ΑΝΑΜΟΝΗ Π ΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΧΗ
Η “ ισοπεδωτική” αριθμητική υπεροχή
του περσικού στρατού επ έφ ερε, εύλογα, με­

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 Η χα ρ ά δ ρ α το υ Ασωπού. Από α υ τή ν α ρ χ ίζει
η Ανοπαία α τρ α π ό ς, τη ν οποία α κ ο λ ο ύ θ η σ ε
το σώμα το υ Υδάρνη π ρ ο κ ειμ έν ο υ να
υ π ερ φ α λ α γ γ ίσ ει το υ ς Ελληνες
υ π ερα σ π ισ τές τω ν Θ ερμοπυλών.

γάλη ανησυχία στο ελληνικό στρατόπεδο.

Ωστόσο κάθε ιδέα περί εγκατάλειψ ης των
στενών ισοδυναμούσε με παράδοση όλης
τη ς κεντρ ικής Ελλάδας ως το ν Ισθμό στο έ ­
λεο ς του Ξέρξη. Τα νέα τη ς ξαφ νικής κατα­
στροφής, από θύελλα, του 1/3 του περσικού
στόλου στη Σηπιάδα τη ς Μαγνησίας και η
αιχμαλωσία 15 ακόμα πλοίων, είχαν αναπτε­
ρώσει το ηθικό στα πληρώματα του ελληνι­
κού στόλου, που έλπιζαν βάσιμα σε μια απο­
φασιστική νίκη. Ηταν πλέον απόλυτα ανα­
γκαίο ο ελληνικό ς στρατός “τη ν εν Θερμο-
πύλησι εσβολήν φυλάξαι” .
Ο Ξ έρξης δ εν δ ιέτα ξε αμέσως επίθεση.
Ε μεινε ακίνητος αφ ήνοντας να περάσουν
τέσσ ερις ημέρ ες. Π ίστευε πως οι Ελληνες θα γυμνάζονται και άλλους να κτενίζο ντα ι” . Ο σο λίγοι να πολεμήσουν τη δική του στρατιά.
αποχωρούσαν τρ ομ οκρα τημ ένοι από τη θ έα Πέρσης βασιλιάς ζήτησ ε από έναν Ελληνα, Την πέμπτη μέρα, βλέποντας πως οι ελπ ίδες
του στρατού του. Επιθυμούσε επίσης να ε ­ το ν Δημάρατο του Αρίστωνα (που ήταν στο του για συνθηκολόγηση του ελληνικού
λ έγ ξε ι το πέρασμα και να σ υλλέξει πληροφο­ περσικό στρατόπεδο), να του εξηγή σ ει τι σή- στρατού ήταν μάταιες και αφού στο μ ετα ξύ
ρίες σχετικά με τις δυνάμεις και τις θέσ εις μαιναν όλα αυτά που έκαναν οι Λακεδαιμόνι­ ο θαλάσσιος αγώνας στο Αρτεμίσιο ήτα ν αμ­
των Ελλήνων. Για το σκοπό αυτό έσ τειλε έ ­ οι. “ Οι άνδρες α υ το ί” , απάντησε ο Δημάρα- φίρροπος, αποφάσισε να επ ιτεθεί.
ναν ιππέα κατάσκοπο. Το φωκικό τείχο ς ό­ τος, “ ήρθαν εδώ για να μας πολεμήσουν ώ­ Πριν από τη γενική επίθεση έσ τειλε, με
μως (που είχε επισκευαστεί με σπουδή για στε να μη περάσουμε και προς το ύ το ετοιμ ά ­ κήρυκες, μια επιστολή στον Λεωνίδα, με τη ν
τις ανάγκες τη ς άμυνας), δ εν του επ έτρεψ ε ζονται. Αυτό είναι το έθιμό τους: όταν πρό­ οποία του ζητούσ ε να τα χ θ εί με το μέρος
να διακρίνει το ν κύριο όγκο του ελληνικού κειται να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους, τό τε του και να γίνει μονάρχης στην Ελλάδα. Ο
στρατού, εκτό ς από το υ ς Λακεδαιμόνιους περιποιούνται τη ν κόμη το υ ς ” (μετάφρ. Ε. Λεωνίδας του έδωσε μια απάντηση αντάξια
που είχαν τα χ θ εί μπροστά από το τείχος. Πανέτσος). του ή θο υς και τη ς φιλοπατρίας του: “Αν ή ξε ­
Οπως αναφέρει ο Η ρόδοτος (VII, 208), αυτά Του Ξέρξη όλα αυτά του φάνταζαν γ ε ­ ρ ες τί είναι το καλό στη ζωή, θα απείχες από
που είδ ε του προκάλεσαν τη ν π εριέργεια και λοία και μέσα στην παιδαριώδη καυχησιολο- το να επ ιθυμείς ξένα πράγματα. Για μένα εί­
τη ν απορία, καθώς “ έβλεπ ε άλλους να γία του αναρω τιόταν πώς θα μπορούσαν τό ­ ναι καλύτερο να πεθάνω για τη ν Ελλάδα, πα-

----- Πιθανή παραλία τό 480

----- Σημϊρινή άκτή
......... ‘Ανοπαία άτροττό<
SittttJ Π ιρ σ ικ ό Σ τρ α τό τη δ ο
’Ελληνικό Σ ιρ α τό ττίδ ο
Ανδήλη (Νέα)

Μώλος
Άλπ ηνοΙ

ΤΡΑΧΙΧ • ΑΝΒΗΑΗ (ΑΡΧΑΙΑ)

,-· Τοπογραφικό σχέδιο των

öp. Ο ίτη .···' Θ ερμοπ υλώ ν τη ν εποχή της
μ ά χ η ς, μ ε το σ τρ α τό π εδ ο των
Π ερσώ ν (μ ε τα ξύ τω ν π οταμώ ν
Μ έλα να και Ασω πού) και α υ τό
τω ν Ελλήνω ν σ το δ ε ύ τε ρ ο
σ τεν ό (“ Ισ το ρ ία το υ Ελληνικού
Ε θ ν ο υ ς ”, Ε κ δ ο τικ ή Αθηνώ ν).

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 ρά να είμαι μονάρχης στους ομοφύλους
μου ” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225,10). Ο ταν για
δ εύ τερ η φορά ο Πέρσης βασιλιάς, θεω ρώ ­
ντας ως αναίδεια τη ν απάντηση του Σπαρτιά­
τη επικεφαλής τω ν λιγοστών Ελλήνων, του έ ­
γραψε “ Πέμψον τα όπλα” (= Σ τείλ ε τα όπλα),
εκείνος έδωσε τη ν αγέρωχη απάντηση “ Μο-
λών λ α β έ” (= Ελα να τα πάρεις), που “ έμεινε
στην ιστορία δικαιολογημένα ως η ε ν δ ο ξό τε ­
ρη φράση π ολεμικού η γ έ τη ” και ως σύμβολο,
στους αιώνες, του α νεξά ντλη το υ ψυχικού ο­
ρίζοντα τη ς ελληνικής ανδρείας.
Η Μ Α ΧΗ
Την πέμπτη μέρα από τη ν άφιξή το υς
στις Θ ερμοπ ύλες (1η Αυγούστου 480 π.Χ.,
14η του αττικού μήνα Εκατομβαιώνα του
πρώτου έτο υ ς τη ς 75ης Ολυμπιάδας, επί ε ­
πώνυμου Αθηναίου άρχοντα Καλλιάδη), οι
Πέρσες άρχισαν τη ν επίθεσή τους, τη ν ίδια
μέρα που κατά το ν Η ρόδοτο (VIII, 5) έλαβε
χώρα και η ναυμαχία στο Αρτεμίσιο.
Οι δύο πρώτες ημέρες της μάχης
Ο Ξ έρξης, “θ υ μ ω θ είς ” με τη ν αναίδεια
και τη ν τρ έλλα τω ν Ελλήνων, έρ ιξε τη ν κα­
ταιγιστική περσική πλημμυρίδα κατά των
Ελλήνων. Μ ε τη διαταγή να το υς συλλάβουν
ζωντανούς και να το υ ς φ έρ ουν ενώπιον του,
έσ τειλε πρώτους το υς Μ ήδους διότι, όπως
γράφει ο Διόδωρος (ΙΑ_, 6,3), “ το υ ς π ροτίμη­
σε για τη ν παλληκαριά το υ ς ή και διότι ίσως
ή θ ε λ ε να εξο ντω θ ο ύ ν όλοι. Διότι οι Μήδοι
διατηρούσαν ακόμα ένα αλαζονικό φρόνημα,
αφού η κυριαρχία των προγόνων το υ ς πρό­
σφατα είχε κα τα λυθεί από το υς Π έρ σ ες” . Δί­
πλα σ’ αυτούς παρατάχθηκαν και οι σ υγγε­
νείς όσων είχαν σ κοτω θεί στον Μαραθώνα
Ί2 το 480 π.Χ., με τη ν ιδέα πως θα πολεμούσαν
με πάθος το υ ς Ελληνες, παίρνοντας έτσι εκ ­
δίκηση.
Οι Μήδοι επ ιτέθηκα ν κατά κύματα με ορ­
μή κατά τω ν υπερασπιστών των Θ ερμο­
πυλών. Μια σκληρή μάχη επακολούθησε, με
το υς Ασιάτες το ξό τε ς να π ολεμούν με γ εν ­
ναιότητα και ανδρεία υπό το βλέμμα του βα­
σιλιά το υς και με το υς Ελληνες λογχοφ ό­
ρους να δείχνουν τη στρατιωτική υπεροχή
το υς, έχοντας στην καρδιά το υς τη ν ιδέα τη ς
ελευθ ερ ία ς. Παρά το υ ς υπαινιγμούς του
Η ρόδοτου, οι Μήδοι επ έδειξα ν συγκινητική
αυτοθυσία. Καθώς η μάχη δ ιεξή χθη εκ του
συστάδην και ο χώρος ή τα ν περιορισμένος,
β ρ έθηκαν - μοιραία - στη θανατηφ όρα φραγή
τη ς ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας και δη
των Λακεδαιμονίων. Τα κτυπήματα δίνονταν
χέρι με χέρι και οι γραμμές συμπλοκής ήταν
π υκνότατες, ο δε ατομικός οπλισμός των
Μήδων, φανερά κατώ τερος (για τέτο ιο υ εί­
δους μάχη), έδωσε τη δ υνα τό τητα στους μα­
νιασμένους Ελληνες μα χητές να το υ ς σφα-
γιάσουν κυριολεκτικά. Νέα κύματα Μήδων
και Κισσίων έρχονταν στον αγώνα πατώντας
πάνω στα κουφάρια των σκοτωμένων συμπο­
λεμιστώ ν τους, που γέμισαν το πεδίο τη ς μά­
χης. Οταν οι Μήδοι συνετρίβησαν άρχισαν να
υποχωρούν, αφ ήνοντας πίσω χιλιάδες ν ε­
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
κρούς και τραυματίες.
Οι Ελληνες, με α μ ελ η τέες απώλειες, α­
μύνονταν σθεναρά. Τη θέσ η των Μήδων πή­
ραν οι Π έρσες, το επ ίλεκτο σώμα τω ν 10.000
“Αθανάτω ν” , που με επικεφαλής το ν Υδάρνη
θεω ρούντο πρώτοι στις ανδραγαθίες μέσα
σε όλο το στράτευμα. Ο Ξ έρξης είχε τη ν πε­
ποίθηση πως η νίκη ή τα ν πια σίγουρη και ε ύ ­
κολη. Οι “Α θά νατοι” , παρά τη φήμη τους,
δ εν εντυπώσιασαν το υ ς Ελληνες. Εχοντας
κο ντύτερ α δόρατα από τους Ε λληνες και πο­
λεμώ ντας σε περιορισμένο χώρο και με τη ν
ψυχολογία τη ς ανέγνω μης - ά βουλης - μάζας,
δ εν κατάφεραν κάτι παραπάνω από το υ ς Μή­
δους, τη ς ανέγνω μης - άβουλης μάζας, δεν
κατάφεραν κάτι παραπάνω από το υ ς Μή-
Γ m
Α ιχ μ ές π ερσικώ ν βελώ ν που β ρ έθ η κ α ν κ α τά
ε κ α το ν τά δ ε ς σ το χώ ρο τω ν Θ ερμοπ υλώ ν και
σ το λό φ ο το υ Κολω νού (Εθνικό
Α ρ χα ιο λο γικό Μ ο υ σ είο , Α θή να ).
δους, παρουσίασαν κρίσιμο έλλειμ μα στην α­
νάπτυξή το υς (σε βαθμό “ ακύρωσης” τη ς α­
ριθμητικής το υς υπεροχής) και υπέστησαν
β α ρ ύτα τες απώλειες, π έφ τοντα ς θύμα τα τη ς
τα κτική ς του Λεωνίδα.
Το στρατήγημα του Λεωνίδα
Ο Λεωνίδας και οι Ελληνες δ εν αρκέστη-
καν σε μια, αποτελεσ ματική μεν, αλλά παθη­
τική άμυνα. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς γνώριζε
πως έπρεπε οπωσδήποτε να συμπαρασύρει
όσο το δυνατόν π ερισσότερους Πέρσες στα
σ τενότερ α σημεία τη ς διάβασης, ώστε παγι-
δ ευ μένο ι να αφανιστούν από τη συντριπτική
πίεση τη ς ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας. Ο
Λεωνίδας εφάρμοσε το ελληνικό δόγμα τη ς
α μυντικο-επ ιθετικής μάχης, κατάλληλα προ­
σαρμοσμένο στην τοπογραφία τω ν Θ ερμο­
πυλών. Με σκοπό να κινηθ εί και επ ιθετικά
κατά τω ν Περσών, αξιοποίησε δύο π λεονε­
κτήματα: τη ν ανω τερότητα τη ς φάλαγγας ο­
πλιτών και ιδίως τω ν Λακεδαιμονίων, που
γνώριζαν σε βάθος τη ν τέχ νη του πολέμου
(“Λακεδαιμόνιοι..,μάχεσθαι εξεπ ισ τά μενο ι” ),
και το μήκος τη ς εδαφ ικής ζώνης διεξαγω ­
γής τη ς μάχης.
Το στρατήγημα προέβλεπε κίνηση των
τμημάτω ν τη ς φάλαγγας προς τα εμπρός σε
πρώτη φάση (επίθεση), προς τα πίσω σε δ εύ ­
τερ η φάση (τακτική υποχώρηση) και αιφνι­
διαστική κίνηση προς τα εμπρός σε τρ ίτη φά­
ση (αντεπίθεση), με σκοπό τη σύγκρουση κα.
τη ν εξόντω ση το υ αντιπάλου. Καθοριστικό
ρόλο σε αυτούς το υς τα κτικο ύς ελιγμούς
διεδραμάτισε τα επ ίλεκτο σώμα των 300
Σπαρτιατών, οι οποίοι με ακμαίο ηθικό, μεγά­
λη αυτοπειθαρχία, απόλυτη και αδιαμφισβή­
τη τη υπακοή στους επικεφαλής και άριστα
γυμνασμένοι, μπορούσαν να εφαρμόσουν με
ακρίβεια στη μάχη όσα είχαν διδαχθεί στις
καθ η μερινές επίπονες ασκήσεις.
Η περιγραφή του σ τρα τηγήματος δίνετα.
γλαφυρά από το ν Η ρόδοτο (VII, 211): “ Κάθε
φορά που έσ τρ εφ α ν (οι Σπαρτιάτες) τα νώτα
ό τι τάχα τρέπ ονταν σε φυγή, διατηρούσαν
το ν πυκνό το υ ς σχηματισμό (τακτική σύ­
μπτυξη). Οι βάρβαροι, καθώς το υς έβλεπαν
να φεύγουν, άρχιζαν να το υ ς καταδιώκουν
με κραυγές και με θόρυβο. Αλλά εκείνοι, τη
στιγμή που το υ ς πλησίαζαν, έκαναν επ ιθετι­
κή επιστροφή αντιμέτω ποι και θέριζαν ανα­
ρίθμητο πλήθος Περσών” (μετάφ. Ε. Πανέ-
τσος). Η μάχη κράτησε μέχρι τη νύχτα και οι
Αθάνατοι, αφού δ εν μπόρεσαν να κερδίσουν
έδαφ ος, οπισθοχώρησαν με βαριές απώλει­
ες, τό σ ες που ο Ξ έρξης α γνα ντεύ οντα ς τη
μάχη “ αναπήδησε τρ εις φ ορές από το θρόνο
του, φ οβούμενος για το στρατό το υ ” . Επε­
σαν βέβαια και Ελληνες, ιδίως Σπαρτιάτες,
αλλά λίγοι.
Την επ όμενη μέρα (2 Αυγούστου 480
π.Χ.) οι Π έρσες όρμησαν με μεγαλύτερη
σ φ οδρότητα κατά τω ν αντιπάλων τους, που
ήταν λίγοι και τραυματισμένοι, ελπίζοντας
πως δ εν ή τα ν σε θέση πια να α ντιτά ξο υ ν ά­
μυνα και πως στο τέλο ς θα υπέκυπταν υπό
το βάρος τη ς πίεσης όλο και νέω ν (ξεκούρα-
στων) δυνάμεων. Ο Λεωνίδας όμως είχε πα­
ρ α τά ξει το υ ς μ α χητές του σε διαδοχικές
γραμμές και κατά πόλεις, ώστε να μάχονται
εναλλασσόμενοι και να αναπληρώνουν δυνά­
μεις.
Στο αποκορύφωμα όμως τη ς μάχης και
καθώς οι εχθ ρο ί έρχονταν ασταμάτητα σε
κύματα, δ εν υπήρχε χρόνος να ξεκο υρ α ­
στούν οι Ελληνες οπλίτες. Οπως αναφέρει ο
Διόδωρος (ΙΑ', 8, 2), “το π ολεμικό μένος έ-
φτασε σε τέ το ιο σημείο, ώστε τα τμήματα
που είχαν οριστεί διαδοχικά να παίρνουν μέ­
ρος στη μάχη δ εν δέχθη κα ν να αλλάξουν,
αλλά πολεμώ ντας συνεχώς και υπερνικώ­
ντας τα δεσμά τη ς μάχης σκότωναν πολλούς
από το υς επ ίλεκτου ς βαρβάρους” (μετάφ .
Α. Παπανδρέου). Η μάχη κράτησε όλη τη ν η ­
μέρα με πράξεις υψηλού ηρωισμού και όλοι
αποδόθηκαν σε μια άμιλλα ανδρείας, με το
να προσπαθούν οι π ρεσβύτεροι να συναγω­
νισ τούν τη ρώμη των νεώ τερω ν και οι νεώ τε-
ροι τη ν πείρα και τη δόξα των πρεσβύτερων.
Οι Π έρσες, βλέποντας ότι τίπ οτα δ εν άλλαζε,
σ τρέφ ονταν σε φυγή, αλλά προσέκρουαν πά­
νω στους βαρβάρους που είχαν οριστεί ως ε­
φεδρεία, οι οποίοι το υ ς έφραζαν το δρόμο,
αναγκάζοντάς το υς να επιστρέψουν στη μά­
χη με πολύ χαμηλό ηθικό και με περισσότε­
ρ ες κάθε φορά απώλειες. Ο Ξ έρξης β ρ έθ ηκε
σε μεγάλη αμηχανία, διότι έβλεπ ε τα επίλε­
κτα τμ ήμ α τά του να εξοντώ νοντα ι χωρίς οι

Ελληνες να παρουσιάζουν κενά στην άμυνά
το υς ή κάποια προοπτική υποχώρησης.
Η προδοσία του Εφιάλτη -
κυκλωτική κίνηση του Υδάρνη
Το απόγευμα τη ς ίδιας ημέρας και ενώ ο
Ξ έρξης βρισκόταν σε μεγάλη αμηχανία, ή ρθ ε
προς αυτόν ένας ντόπιος (“ ανήρ Μ αλιεύς” ),
ο Εφιάλτης ο Ευρυδήμου, που γνώριζε καλά
όλη τη ν ορεινή περιοχή. Του εξήγησ ε για τη ν
Ανοπαία ατραπό, ένα στενό και απόκρημνο
μονοπάτι, που αρχίζει από το ν Ασωπό ποτα­
μό και διασχίζοντας ένα φαράγγι προχωρεί
σε μια ράχη του όρους και καταλήγει στην
Αλπηνό, κώμη ευρισ κόμενη σε απόσταση ε ­
νός περίπου χιλιομέτρου ανατολικά του τρ ί­
του στενού των Θερμοπυλών. Ο Ξ έρξης, “ πε­
ριχαρής γεν ό μ ενο ς” , δ ιέτα ξε τη ν αποστολή
ενός αποσπάσματος υπό τις διαταγές του
Υδάρνη, το οποίο ξεκίνησ ε αμέσως με τη δύ­
ση του ηλίου.
Ο Λεωνίδας, όπως είπαμε, είχε ήδη προ-
νοήσει για τη φύλαξη τη ς οδού αποστέλλο-
ντα ς 1.000 Φωκείς. Με το πρώτο χάραγμα οι
Πέρσες έφτασαν στις θ έσ εις τω ν Φωκέων
χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, διότι η περιοχή
ήταν κατάφυτη από βελανιδιές. Ωστόσο έγι-
νε θόρυβος από τα βήματα των Περσών πά­
νω στα ξερ ά φύλλα που ή τα ν σκορπισμένα
και, καθώς επικρατούσε νηνεμία, οι Φωκείς
π ετάχτηκαν όρθιοι και άρχισαν να εξοπ λίζο­
νται, όταν ξαφ νικά βρ έθηκαν αντιμέτω ποι με
το υ ς εχθρούς. Η έκπληξη υπήρξε αμοιβαία,
αλλά οι Πέρσες αντέδρασαν πρώτοι και ανά­
γκασαν το υ ς Φωκείς, υπό το ν καταιγισμό
πυκνών το ξευμ ά τω ν, να υποχωρήσουν σε
ένα υψ ηλότερο σημείο. Μόλις άνοιξε ο δρό­
μος οι Π έρσες, χωρίς ν ’ ασχοληθούν διόλου
με το υ ς Φωκείς, συνέχισαν τη ν πορεία το υς
κατεβαίνοντας με ταχύ βήμα από το βουνό.
Ο Λεωνίδας συγκαλεί πολεμικό
συμβούλιο
Ενώ συνέβαιναν αυτά ο Λεωνίδας, πλη­
ροφ ορούμενος από έναν Ελληνα αυτόμολο
που βρισκόταν στο περσικό στρατόπ εδο τη ν
κυκλω τική κίνηση των Περσών, συγκάλεσε
τα μεσάνυχτα πολεμικό συμβούλιο. Τί ακρι­
βώς αποφασίστηκε και ποιό σχέδιο δράσης
υ ιο θ ετή θ η κε δ εν γνω ρίζουμε. Μόνο εικασίες
Ο ι Θ ερ μ ο π ύ λ ες
σ ήμ ερ α.
είναι δυνατό να γίνουν. Σίγουρο ωστόσο είναι
πως δύο απόψεις επικράτησαν στο συμβού­
λιο: η μια π ρέσβευε τη ν άρνηση εγκ α τά λ ει­
ψης τη ς θέσ ης (άποψη κυρίως του Λεωνίδα
και τω ν Λακεδαιμονίων) και η άλλη τη ν άμε­
ση αποχώρηση (άποψη μάλλον τω ν περισσο­
τέρω ν συμμάχων). Ο Λεωνίδας, ως επ ικεφα­
λής συμμαχικού στρατού επί του οποίου είχε
“ π εριορισ μένη” εξουσία, δ εν ή τα ν σε θέση
να επιβάλει τη ν άποψή του σε όλους το υς
συμμάχους και αφού δ εν ήταν πρόθυμοι να
διακινδυνεύσουν μαζί του ως το τέλ ο ς το υς
άφησε να φύγουν. Για το ν ίδιο και για το υς
Σπ αρτιάτες που ήταν μαζί του δ εν άρμοζε να
εγκαταλείψ ουν τη θέσ η στην οποία το υς έ ­
τα ξε η Ελλάδα. Την άποψη αυτή υπαγόρευαν
η στρατιωτική τιμή και οι νόμοι τη ς Σπάρτης.
Ο Λεωνίδας είχε πάρει τη μεγάλη απόφαση:
αφού η φύλαξη των στενών ήταν πλέον αδύ­
νατη, του απ έμενε να προκαλέσει τις μεγα­
λ ύ τερ ες κατά το δυνατό απώλειες στον ε ­
χθρό. Δ εν αποχώρησαν όμως όλοι οι σύμμα­
χοι. Εμειναν, για να π ολεμήσουν στο πλευρό
τω ν Σπαρτιατών, οι 700 Θεσπιείς με το ν αρ­
χηγό το υ ς Δημόφιλο το υ Διαδρόμου. Εμει­
ναν, επίσης και οι 400 Θηβαίοι, αλλά, αν πι­
σ τέψ ουμε το ν Ηρόδοτο, παρά τη θέλησή
τους. Ο Λεωνίδας είχε στη διάθεσή του 1.400
οπλίτες.
Η τρίτη ημέρα της μάχης: “ Επί
θανάτω έξοδο ν”
Με τη ν ανατολή του ηλίου τη ς τρ ίτη ς η­
μέρας (3 Αυγούστου 480 π.Χ.), ο Ξ έρξης προ-
σ έφ ερ ε θυσ ίες και γύρω στις 10 το πρωί ε το ι­
μάστηκε να επ ιτεθεί. Την ίδια στιγμή οι Ελλη­
ν ες με το ν Λεωνίδα, αφ ήνοντας μερικούς ο­
π λίτες να φρουρούν το π ροσ τατευτικό οχύ­
ρωμα, ετοιμάσ τηκα ν για τη ν τελευ τα ία το υς
μάχη. Δ εν στάθηκαν όμως να αμυνθούν στα
σ τενό τερ α σημεία τη ς διάβασης (στο δ ε ύ τε ­
ρο στενό), όπως τις π ροηγούμενες ημέρ ες,
αλλά σε σχηματισμό πλήρους φάλαγγας (και
όχι σε διαδοχικά εναλλασ σόμενες τά ξεις)
προχώρησαν στο ανοικτό πεδίο προς συνά­
ντηση του εχθρού “ως άνδρες που εβάδιζαν
προς το θ ά να το ” (“ ως τη ν επί θανάτω έ ξο ­
δ ο ν” ).
Αμέσως ενεπλάκησαν με το υ ς βαρβά­
ρους και μια άγρια, μέχρις εσχάτων, μάχη ξ έ ­
σπασε. Π λήθος έρχονταν τα βαρβαρικά στί­
φη αλλά οι Ελληνες, γνω ρίζοντας πως το υς
π ερίμενε ο θάνατος από εκείνους που έκα ­
ναν τη ν κυκλω τική κίνηση, ξεπέρασαν το υς
εα υτο ύς τους. Γνώριζαν πως είχαν λίγο χρό­
νο στη διάθεσή το υ ς και μανιασμένοι από
τη ν απελπισία βάλθηκαν να εξοντώ σ ουν ό­
σους μπορούσαν περισσότερους. Οι Πέρσες
είχαν βα ρ ύτα τες απώλειες μια και πίσω από
τα τάγματα οι επικεφαλής, κρατώ ντας μαστί-
για, το υ ς ράπιζαν όλους αδιακρίτως, πιέζο-
ντά ς το υ ς να επ ιτίθεντα ι συνεχώς, με συνέ­
πεια άλλοι να π έφ τουν στη θάλασσα, άλλοι
να καταπατώνται ζωντανοί και άλλοι να κατα­
σφάζονται από τις λόγχες των Ελλήνων οπλι­
τών.
Οι Ελληνες προχωρώντας α κά θεκτο ι δεν
περιορίστηκαν στην απόκρουση τω ν επ ιθέ­
σεων, αλλά επ ιτέθη κα ν με ορμή. Οι Πέρσες
όμως είχαν τη δ υνα τό τητα να ρίχνουν στη
μάχη ν έες δυνάμεις, ενώ όποιος Ελληνας έ ­
π εφ τε δ εν αναπληρωνόταν. Τα δόρατα των
περισσοτέρων είχαν σπάσει και κατέκοβαν
το υ ς εχθ ρο ύς με τα ξίφη. Σ την κορύφωση
τη ς συμπλοκής έπεσε αιμόφυρτος από τα
τραύματα ο Λεωνίδας (“ εν το ύτω τω πόνω πί­
π τει ανήρ γενόμ ενο ς άρισ τος” , Ηροδ. VII,
224) και μαζί με αυτόν και άλλοι ονομαστοί
Σπαρτιάτες. Μια ομηρική μάχη ξέσπασε γ ύ ­
ρω από το σώμα του νεκρού Λεωνίδα. Δύο α­
δελφοί του Ξέρξη και άλλοι επιφανείς Πέρ­
σες πληγώθηκαν θανάσιμα τό τε, ώσπου στο
τέλ ο ς οι Ελληνες έσυραν το σώμα του προς
το μέρος το υ ς και έτρεψ α ν σε φυγή το υ ς α­
ντιπάλους το υς τέσσ ερις φ ορές, παραμένο-
ντας κύριοι του πεδίου τη ς μάχης.
Ο αγώνας άλλαξε όταν οι Ελληνες πλη-
ροφ ορήθηκαν ό τι το σώμα του Υδάρνη είχε
περάσει τη ν αφ ρούρητη ανατολική (3η) πύλη
και πλησίαζε. Υποχώρησαν προς το στενό μ έ­
ρος τη ς διάβασης και αφού προσπέρασαν το
τείχο ς αποσύρθηκαν όλοι μαζί (“πλή Θηβαί- "JJ
ω ν” , Ηρόδ.) πάνω σ’ ένα μικρό λοφίσκο (“ κο- *■ *
λω νός” ) και ε κ εί αντισ τάθηκαν για τελευ τα ία
φορά με τα σπαθιά τους, “ όσοι έτυ χ ε να τα έ ­
χουν ακόμη” , ενώ άλλοι “ με τα χέρια το υ ς και
με τα δ όντια ” (Ηροδ. VII, 225/μετάφ. Ε. Πανέ-
τσος). Ομως ακόμα και τ ό τ ε προκαλούσαν το
φόβο στους εχθρούς. Οι Πέρσες, και εκείνοι
που είχαν περάσει το οχύρωμα και οι Αθάνα­
το ι του Υδάρνη, το υ ς περικύκλωσαν από πα­
ντού, αλλά δεν τόλμησαν να πλησιάσουν και
να δώσουν μάχη εκ του συστάδην. Τους κτύ-
πησαν από μακριά με σ υντριπ τικές βολές α­
κοντίων και βελών (“ κατέχωσαν οι βάρβαροι
β ά λ ο ντες” ), μέχρι που έπεσαν όλοι, μένο­
ντα ς έτσ ι ως τη ν τελ ευ τα ία πνοή πιστοί στην
προσταγή τη ς Σπάρτης: “ Η ταν ή επί τα ς ” .
Μ ετά το τραγικό τέλο ς το υ Λεωνίδα και
τω ν πολεμιστών το υ και τη ν κατάληψη των
Θερμοπυλών, ο ελληνικός στόλος στο Α ρ τε­
μίσιο, που είχε εμπ λακεί επιτυχώς σε φονι­
κές συγκρούσεις με το ν εχθρικό στόλο, ανα­
γκάσ τηκε να αποχωρήσει, μέσω του Ευρίπου
και να αγκυροβολήσει στο Σαρωνικό κόλπο.
Ολη η κεντρική Ελλάδα ως το ν Ισθμό περιήλ-
θ ε στον περσικό έλεγχο. Ακόμα και η Αττική
εγκα τα λείφ θ η κε. Ο Ελληνισμός ζούσε ώρες
αγωνίας, μια και η φλόγα τη ς ελπίδας έμοια­
ζε να σβήνει.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Κ Ρ ΙΤΙΚ Η ΚΑΙ Σ Η Μ Α Σ ΙΑ
ΤΗΣ Μ Α Χ Η Σ
Από στρατηγική άποψη, η κατάρρευση
τη ς γραμμής άμυνας των Θερμοπυλών ήταν
μια βαριά ή ττα για το υ ς Ελληνες. Οι Πέρσες
είχαν επιτύχει το ν αντικειμενικά το υ ς σκοπό,
δηλαδή να ανοίξουν το δρόμο προς τη ν κ ε­
ντρική και τη νότια Ελλάδα. Μάλιστα, αν
συνυπολογισθεί και η υποχώρηση του ελλ η ­
νικού στόλου από το Αρτεμίσιο, καθίσταται
πιο φανερό το τα κτικό π λεονέκτημα που
κέρδισαν οι Πέρσες σε μια πολύ κρίσιμη στιγ­
μή το υ πολέμου. Οι σοβαρές συνέπειες τη ς
μάχης των Θερμοπυλών και τη ς θυσίας των
Ελλήνων υπερασπιστών ήταν επόμενο να
προκαλέσουν α τέλ ειω τες συζητήσεις μ ετα ­
ξύ τω ν ιστορικών, σχετικά με το υς λόγους
που ώθησαν το υ ς Ελληνες να αποστείλουν
τόσο π εριορισμένες δυνάμεις. Πάντως, α ντί­
θ ετα με όσα ισχυρίζεται ο Η ρόδοτος, υπάρ­
χουν σοβαροί λόγοι για να υποθέσουμε πως
ο στρατός του Λεωνίδα δεν ήταν μια προ­
φυλακή, αλλά η συνολική δύναμη που είχε α­
ποφασίσει να αποστείλει το συμμαχικό συνέ­
δριο στις Θ ερμοπύλες.
Πρέπει να έχουμε σ ταθερά υπόψη πως α­
πούσιαζε ένας σ ημαντικότατος πολιτικο-
στρατιω τικός παράγοντας: η ενιαία κυ βέρνη ­
ση και κα τ’ επέκταση η ενιαία στρατιωτική η­
γεσία. Η σύγκληση ενός Πανελληνίου Σ υνε­
δρίου, γεγονός πράγματι πρω τοφανές για τα μαντική π ολιτικής φύσης διαβεβαίωση για τη ς ο ρεινή ς διάβασης από το ν Εφιάλτη και η
ελληνικά πολιτικά πράγματα τη ς εποχής, δεν το υ ς Ε λληνες τη ς κεντρικής Ελλάδας, πως ανεκδιήγητη και ασυγχώρητη α μέλεια των
ήταν δυνατό σε τόσο σύντομο χρονικό διά­ ήτα ν αποφασισμένοι να αγωνιστούν στο Φωκέων, που είχαν αναλάβει τη φύλαξή της,
στημα να βοηθήσ ει στη συγκρότηση τω ν α- πλευρό το υ ς ενα ντίον των εισβολέων. σύμφωνα με όλα τα δεδ ομ ένα υπήρξαν οι αι­
παιτού μενών οργάνων με σκοπό τη ν εκπόνη­ Από στρατιωτική άποψη, τόσο η επιλογή τίε ς που έκριναν τη ν έκβαση τη ς μάχης. Από
ση ενός στρατηγικού σχεδίου δράσης προς τη ς τοποθεσίας, όσο και η αποστολή του μι­ το σημείο αυτό και μετά δ εν έ μ εν ε στον Λ ε­
αντιμετώπιση μιας τόσο σημαντικής απειλής. κρού στρατού, ψύχραιμα και πάντως όχι υπό ωνίδα, ως Σπαρτιάτη, παρά μόνο η πρόκληση
Τα αντικρουόμενα σ υμφέροντα μ ετα ξύ των τη ν επίδραση του απ οτελέσ ματος, πρέπει να τη ς μ εγαλύτερης δυνατής φθοράς στον α­
74 ηγετικώ ν ελληνικώ ν δυνάμεω ν τέθ η κ α ν 6έ- κριθούν ως ορθ ές. Η κυρίαρχη ελληνική ντίπαλο. Κάθε σκέψη για υποχώρηση ισο-
■■ βαια προς στιγμή σε δ εύ τερ η μοίρα. Ομως στρατιωτική άποψη ή τα ν πως τα σ τενά μπο­ δυναμούσε με δειλία και ταπείνωση.
ο ύ τε εξαλείφ θηκαν, ο ύ τε άφησαν ανεπηρέα­ ρούσαν να τα προασπίσουν με μια μικρή, αλ­ Για το υς 300 Σπ αρτιάτες δ εν τέ θ η κ ε πο­
σ τες τις γ εν ικ ό τερ ες εξελ ίξεις. λά καλά γυμνασμένη στρατιωτική δύναμη, τέ δίλημμα περί του π ρακτέου. Η λαμπρή
Παρόλα αυτά δύο δεδομένα, ένα πολιτι­ αρκεί να τη ν κάλυπτε από τη θάλασσα ο ε λ ­ στάση το υ ς ή τα ν κάτι περισσότερο από
κό και ένα στρατιωτικό, φαίνεται πως διαμόρ­ ληνικός στόλος. Αυτό απ έδειξαν οι μάχες αυτονόητη. Ηταν δεδ ομ ένη. Ο Λεωνίδας στο
φωσαν τη ν άποψη τω ν συμμάχων, αφ ενός για των δύο πρώτων ημερώ ν (μέχρι τη ν κυκλω τι­ χρονικό διάστημα που είχε στη διάθεσή του,
άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες και α φ ετέρ ο υ για α­ κή κίνηση), καθώς ουσιαστικά εκμη δενίσ τη ­ μέχρι τη ν άφιξη το υ Υδάρνη, σκόπευε να κα­
ποστολή μικρής στρατιω τικής δύναμης. Από κε η αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου, οι τα φ έρ ει ένα τόσο ισχυρό πλήγμα στον αντί­
πολιτική σκοπιά η άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες ή­ επιθέσ εις του οποίου απέβησαν άκαρπες και παλο, ώστε να π ροκληθεί σοβαρός ψυχολογι­
τα ν κατά μια έννοια “ παραχώρηση” τη ς δυσανάλογα ζημιογόνες. Τα αμυντικά π λεο­ κός κλονισμός στην ηγεσία και στο σύνολο
Σπάρτης προς τη ν Αθήνα. Το πρόσφατο νεκτήμ α τα τω ν Θερμοπυλών αποδείχθηκαν του περσικού στρατού. Με το σκεπτικό αυτό
προηγούμενο τη ς εγκατάλειψ ης τω ν Τεμπών, και το ν επόμενο αιώνα, όταν κατά το ν Γ ’ Ιερό ο Λεωνίδας πραγματοποίησε στο ακέραιο
με άμεση συνέπεια τη ν παράδοση των βόρει­ Π όλεμο (353/2 π.Χ.) οι Αθηναίοι, μόνο με τη ν αποστολή του σ’ αυτή τη θρυλική μάχη,
ων Ελλήνων στον Ξέρξη, έπεισε το υς Λ ακε­ 5.000 οπλίτες και 400 ιππείς, “ εμπόδισαν (τον η οποία ουσιαστικά δεν ήταν μια μάχη με
δαιμόνιους ότι άμυνα στον Ισθμό, που απο- Φίλιππο) να περάσει τα στενά και επ ανήλθε το υς εχθρούς, αλλά μια αναμέτρηση με το
τελο ύ σ ε επιλογή τω ν Πελοποννησίων, θ α ι- πάλι στη Μ ακεδονία” (Διόδωρος, ΙΣΤ’, 38,2). χρόνο, μια τιτάνια πάλη με το ν ίδιο το θάνα­
σοδυναμούσε με εγκατάλειψ η τη ς Α ττικής, ο Ο Φίλιππος κατάλαβε πως ήταν εξα ιρ ετικά ε ­ το. Λ έγετα ι πως όταν κάποιος ρώτησε τον
ισχυρός στόλος τη ς οποίας το υς ήταν απα­ πικίνδυνο να προσπαθήσει να παραβιάσει τη Λεωνίδα, “ Ερχεσαι με τόσους λίγους να ε­
ραίτητος. Μια περσική απόβαση στην Πελο­ θέσ η και γΓ αυτό αποσύρθηκε. Η στρατηγική κ τεθ είς σε κίνδυνο;” , εκείνο ς απάντησε: “Αν
πόννησο (μάλιστα στη Λακωνία) ήταν δυνατό το υ Λεωνίδα, οι Σπαρτιάτες επ ίλεκτοι και η π ισ τεύετε πως πρέπει να βασίζομαι στο πλή­
να εκμηδενίσ ει κάθε πελοποννησιακή ά­ αμυντική φύση τη ς τοποθεσίας, συνέθεσαν θος, δ εν φ τά νει ο ύ τε όλη η Ελλάδα, που απο-
μυνα. Αυτός, εξάλλου, ήτα ν ο λόγος που ώ­ έναν αμυντικό μηχανισμό με δ υνα τό τητα τε λ ε ί μικρό τμήμα του π λήθους εκείνων. Αν
θησ ε το υ ς Πελοποννησίους να αποστείλουν μιας σχεδόν επ’ άπειρον απόκρουσης, ίσως όμως (πρέπει να βασίζομαι) στην ανδρεία
μικρό μόνο τμήμα του στρατού το υ ς στις και τελικ ή ς εξολόθρευσ ης, το υ αντιπάλου. του καθενός, και ο αριθμός αυτός είναι αρ­
Θ ερμοπ ύλες, κρατώ ντας το ν υπόλοιπο (το Εκείνο που αχρήστευσε αυτό το ν αμυντικό κ ε τό ς ” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225, 8). Α υτοί οι
σύνολο σχεδόν τη ς δύναμής το υς) ως ε φ ε ­ “ μηχανισμό” ήταν, όπως π ολλές φορές π ολεμιστές που κατά τις π ροηγούμενες η μ έ­
δρεία. Ωστόσο οι μικρές δυνάμεις που έσ τει­ συμβαίνει στα πεδία των μαχών, ο “ αστάθμη­ ρες περιποιούντο τα μαλλιά τους, οι Σπαρ­
λαν οι Πελοποννήσιοι αποτελούσαν μια ση­ το ς παράγοντας” . Η προδοτική αποκάλυψη τιά τες, το πρότυπο του πολεμιστή ανά τους

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ


αιώνες, πραγματοποίησαν το ν ύψιστο σκοπό
το υς με πίστη στο κύρος και τη ν αξία του ίδι­
ου το υ αγώνα και εξόντω σαν, θέρισ αν σαν
σπαρτά, το υ ς αντιπάλους. Επραξαν εκείνο
που σε κάποιους φά νηκε παράλογο και τρ ελ-
λό (Bury): ριψ οκινδύνεψαν τη σωματική τους
ακεραιότητα για τη διαφύλαξη ενός υψηλό­
τερ ο υ ιδανικού, τη ς πατρίδας, τη ς οικογένει­
ας, τη ς πίστης, τη ς ελευ θ ερ ία ς. Κάθε Σπαρ­
τιά της, αλλά και κάθε Θεσπιέας, υπ έτα ξε την
προσωπική το υ θέλησ η στη θέλησ η τω ν ά­
ξιων ηγητόρω ν του. “ Π ροτίμησαν” , όπως έ­
γραψε αργότερα ο Θ ουκυδίδης σε μια παρό­
μοια θυσία (Β, 42), “ να αγωνιστούν και να πε-
θάνουν, παρά να υποχωρήσουν και να σω­
θούν, και αφ ενός απέφυγαν τη δυσφημία, α­
φ ετέρ ο υ όμως κράτησαν το ν αγώνα με τη
ζωή το υ ς και σε μια βραχύτατη κρίσιμη στιγ­
μή, κατά τη ν οποία μεγάλωνε η προσδοκία
τη ς ένδ ο ξη ς νίκης και όχι ο φόβος τη ς ήττας,
π έθαναν” (μετάφ. Π. Ξιφαράς). Στην ερώ τη­
ση γιατί οι πιο άξιοι άνδρες προτιμούν το ν
ένδ ο ξο θάνατο από τη ν άδοξη ζωή, η απά­
ντηση δ ό θ η κε από το ν ίδιο το ν Λεωνίδα:
“ Επειδή το ένα είναι χαρακτηριστικό τη ς φ ύ­
σης, ενώ για το άλλο θ εω ρούν πως είναι δικό
μας” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225,14).
Ολα αυτά απ οτελούν ένα δυσνόητο (ι­
δίως για το ν σύγχρονο άνθρωπο) μάθημα
αυτοταπείνω σης και όχι έναν έσχατο μ ηδενι­
σμό, όπως με απ ύθμενη μικρόνοια εξέλα β α ν
κάποιοι. Οσο υπεροπτικός και αν φαινόταν έ ­
νας Σπαρτιάτης πολεμιστής, στο πεδίο τη ς
μάχης εγκα τέλειπ ε αμέσως τη ν προσωπικό­
τη τά του, αντιμετω πίζοντας με καρτερία τη ν
π ιθανότητα τη ς ίδιας το υ τη ς εξόντω σης.
Ετσι δ εν θ α ή τα ν υπερβολικός ο ισχυρισμός
πως ο Σπαρτιάτης π ολεμιστής βρισκόταν πε­
ρισσότερο από οποιονδήποτε άλλον τη ς ε ­
ποχής το υ (και όχι μόνο) εγγ ύ τερ α στο
μυστήριο του θανάτου. Και αυτό αποτελού-
σε ένα βαθύ μάθημα για τη ν ψυχή του, που
θ α γεννούσ ε τη ν παροιμιώδη σε όλο το ν αρ­
χαίο κόσμο Λακωνική Σοφία.
Οι Θ ερμοπ ύλες μπορεί να ή τα ν μια ήττα,
αλλά η θυσία του Λεωνίδα με το υ ς 300
συμπολεμιστές το υ και το υ ς 700 αλληλέγ­
γυο υς Θεσπιείς δ εν ήταν μάταιη. Εκτός των
αναμφισβήτητα τεράστιω ν περσικών απωλει­
ών, που πρέπει να απέβησαν μοιραίες αργό­
τερ α για το υς Πέρσες (όπως στις Πλαταιές),
το η θικό απ οτέλεσ μα είναι ανυπολόγιστο.
Π ρόκειται για μια πραγματική ηθική νίκη,
που έδωσε κουράγιο στους Ελληνες να
συνεχίσουν νικηφόρα το ν π όλεμο με το υς
Π έρσες. Το σ ημαντικότερο όμως είναι πως η
λαγαρή και αθανατίζουσα θυσία εκείνω ν των
μαχητών απ οτέλεσ ε το εφ αλτήριο δυναμι­
κών μεταλλαγώ ν στη γ ενικό τερ η ψυχοσύν­
θεσ η το υ Ελληνα καθόλη τη ν πολυτάραχη
διαδρομή τη ς ιστορικής του ύπαρξης. Αυτό
το φω τεινό παράδειγμα, που λάμπει σαν φά­
ρος στην Ιστορία το υ Ελληνικού Εθνους, εί­
ναι ανάγκη να απ οτελεί πάντα για το υ ς νεώ-
τερ ο υ ς Ε λληνες μια πρόκληση και ένα ερ έ θ ι­
σμα. Αραγε εμ είς οι Ν εο έλληνες ποιόν απο­
δεχόμασ τε ως κοινό μας πρόγονο, το ν Λεω νί­
δα ή το ν Εφιάλτη; Π ροβληματισμό για μια α­
πάντηση δίνει ο Α λεξα νδρινός Κ. Καβάφης, ο
π οιητής του μείζονος Ελληνισμού:
“ Τιμή σ’ εκείνου ς όπου στη ζωή των ώρι-
σαν και φυλάγουν Θ ερμοπ ύλες. Π οτέ από το
χρ έο ς μη κιν ο ύ ν τες.... Και περισσότερη τιμή
το υ ς πρέπει όταν προβλέπουν (και πολλοί
Π έ ρ σ ε ς , Μ ή δ ο ι, Α σσύριοι, Β ά κ τρ ιο ι, Ινδοί,
Α ρ ιοι, Κάσπιοι, Α ρ α β ε ς , Α ιθ ίο π ες , Φ ρ ύγες,
Θ ρ ά κ ες , Α ιγύ π τιο ι και Ιω νες, ή τα ν μ ερ ικ ο ί
από το υ ς λα ο ύ ς που α π ά ρ τιζα ν τη
“χ ρ υ σ ά ρ μ α τη σ τρ α τιά " το υ Ξ έρ ξη , ο οποίος
ε ικ ο ν ίζ ε τα ι εδώ πάνω σ το ά ρμα το υ ,
φ εύ γ ο ν τα ς από τις Σ ά ρ δ εις για την
κ α τά κ τη σ η τη ς Ε λλάδ ας (πιν. John Jam es).
προβλέπουν) πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο
τέλο ς, και οι Μήδοι επί τέλο υ ς θα δ ιαβούνε” .
Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
(1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, ΒΙΒΛ. VII-VII,
Μετάφραση Ευόγγ. Πανέτσος, Εκδ. Βιβλιοθήκη
Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, 1.1 αχαρόπουλος.
(2) Διόδωρος Σικελιώτης: ΙΣΤΟΡΙΚΗ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, ΒΙΒΛ. ΙΑ ’ & ΙΣΤ, Βιβλιοθήκη των
Ελλήνων, Εκδ. Γεωργιάδης. Η περιγραφή του
Διόδωρου βασίστηκε στο παλαιότερο έργο του
Κτησία "Περσικά” (το οποίο δεν σώθηκε).
(3) Πολύαινος: ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛ. /., Λεωνίδας
(32), Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Εκδ. Γεωργιάδης.
(4) Ξενοφών: ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Μετάφ.
Α. Παπαγεωργίου, Εκδ. Κάκτος.
(5) Αισχύλος: ΠΕΡΣΑΙ, Μετάφραση Τ. Ρούσσος,
εκδ. Κάκτος.
(6) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, Αποφθέγματα Λακωνικά,
εκδ. Κάκτος.
(7) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, Περί Ηροδότου
κακοηθίας, εκδ. Κάκτος.
(8) Sp. Marinatos: THERMOPYLAE, Bericht VI. Int.
Kongr. f. Arch., Berlin, 1939.
(9) Sp. Marinatos: THERMOPYLAE. AN HISTORICAL
AND ARCHAEOLOGICAL GUIDE, Athens, 1951.
(10) A. Δασκαλάκη: PROBLEMS HISTORIQUES
AUTOR DE LA BATAILLE DES THERMOPYLES, Paris,
1962.
(11) Ernst Meyer: ATH. MITT. 71, 1965.
(12) Hermann Bengtson: GRIECHISCHE
GESCHICHTE (von den Anfängen bis die Römische
Kaiserzeit, 1969 (Ελληνική μετάφραση A. Γαβρίλη, 15
Εκδ. Μέλισσα).
(13) G. Glotz: HISTOIRE GRECQUE, l-IV, 1925-1938.
(14) CAMBRIDGE ANCIENT HISTORY.
(15) Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ, Ιστορία του
Ελληνικού Εθνους, Τόμ. Β ’, Εκδοτική Αθηνών.
(16) Κ. Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. 11.
(17) Ulrich Wilcken: GRIECHISCHE GESCHICHTE.
München, 1962 (Ελληνική Μετάφραση I.
Τουλουμάκος, Εκδ. Παπαζήση, 1976).
(18) Botsford & Robinson: HELLENIC HISTORY,
New York - London, 1969 (Ελληνική μετάφραση: Σ.
Τσιτσώνης, Εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, 1979).
(19) J.B. Bury & Russell Meigges: A HISTORY OF
GREECE, 1975 (ελληνική έκδοση Μ. Καρδαμίτσα.
1986).
(20) C. Hignett: XERXES’ INVASION OF GREECE.
Oxford, 1963.
(21) Burn: PERSIA AND THE GREEKS: THE
DEFENSE OF THE WEST, London, 1962.
(22) H. W. Parke: GREEK ORACLES, London, 1967
(ελληνική μετάφραση: Α. Βοσκός, εκδ.
Καρδαμίτσα, 1979).
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Σ Π Υ Ρ Ο Σ Κ Α ΠΑ ΡΗΣ
Μ Α H istory, London S ch o o l o f Econom ics

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ
ΕΝΕΤΩΝ ΚΑ
ΣΤΗ ΝΟΤΙΟ­
Ο θ α ν ά σ ιμ ο ς κίνδυνος που δ ιέ τ ρ ε ξ ε η
Β ε ν ε τία από το ν συνασπισμό μ ε τ α ξ ύ το υ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
Πάπ α, τω ν Ισπανών και τω ν Α υσ τρ ια κώ ν τη ν
επ οχή το υ δό γη Leo n ard o Lo red an (1501-21), δυσπιστία, που τόσο παραστατικά εξέφ ρα σ ε το 1597 ο Ε νετός αξιωματούχος
σ υ ν ε τέ λ ε σ ε σ τη σ τρ ο φ ή τη ς προς την
ιτα λ ικ ή χερ σ όνησ ο και σ τη ν εφ α ρ μ ο γ ή τη ς
π ολύπλοκης και π ολλές φ ο ρ ές ,
α μ φ ιλ εγ ό μ εν η ς διπ λω μ ατίας για τη ν οποία
οι Ε ν ε το ί ή τα ν ο ν ο μ α σ το ί σ τη ν Ευρώπη.
Η Bernardo για το υς Τούρκους, ήταν το κύριο χαρακτηριστικό τη ς “ αναγκαστικής
συμβίωσης” τη ς Ο θω μανικής Α υτοκρατορίας με τη Δ ημοκρατία του Αγίου Μάρ­
κου, Από τις αρχές του 15ου μέχρι τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα η ανατολική
Μ εσόγειος υπήρξε το θ έα τρ ο μιας σειράς συγκρούσεων, γνωστών με το όνομα “ Ενετο-
τουρκικοί Π όλεμοι” . Στα ενδιάμεσα διαστήματα δ εν έλειπαν π οτέ οι εντά σ εις και τα συνορια­
κά επεισόδια. Αν σε αυτά π ροσ τεθεί και ο λεγόμ ενο ς “ piccola guerra” (μικρός πόλεμος), δηλα­
δή η δράση πειρατών και κουρσάρων και των δύο στρατοπέδων, εύκολα καταλαβαίνει κάποι­
ος ό τι επ ρόκειτο για μια κα τ’ ουσίαν αδιάλειπτη πολεμική αναμέτρηση που κράτησε
‘Ή ΑΣΦ Α ΛΕ ΣΤΕ ΡΗ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Σ περισσότερο από τρ εις αιώνες.
ΓΙΑ ΤΗΝ Α Ν Τ ΙΜ Ε Τ Ω Π ΙΣ Η ΤΩΝ Η Β ενετία απ ετέλεσ ε μια, από π ολλές απόψεις, ιδιόμορφη κρατική ο ντό τη τα . Σε όλη τη
μακρά ιστορία τη ς δ εν ξεπέρασε π οτέ τα όρια τη ς π όλης-κράτους και οι εδ α φ ικές τη ς κτή ­
ΤΟ ΥΡΚΩ Ν Ε ΙΝ Α Ι ΝΑ Μ Η Ν σεις στην ιταλική χερσόνησο ήταν π ά ντοτε π εριορισμένες. Από πολύ νωρίς στράφηκε στη
θάλασσα και το εμπόριο. Η αποκλειστική, σχεδόν, αυτή ενασχόληση ήταν καθοριστική για το
Ε ΙΜ Α ΣΤ Ε ΠΟΤΕ ΣΙΓ Ο Υ Ρ Ο Ι ΓΙΑ χαρακτήρα το ύ ενετικο ύ κράτους, του οποίου η άρχουσα τά ξη απαρτιζόταν από ένα ιδιόμορ-
16
ΤΙΣ Π Ρ Ο Θ Ε Σ Ε ΙΣ ΤΟΥΣ Κ Α Ι ΝΑ
Δ ΙΑΤΗ Ρ Ο ΥΜ Ε ΠΑΝΤΟ ΤΕ
Α Μ Φ ΙΒ Ο Λ ΙΕ Σ ΓΙΑ ΤΗΝ
Ε ΙΛ ΙΚ Ρ ΙΝ Ε ΙΑ ΤΟ ΥΣ” .
Κ Α Ν Ε Ν Α Σ Α Λ Λ Ο Σ Δ Ε Ν ΘΑ
Μ Π Ο Ρ Ο Υ ΣΕ ΝΑ Ε ΙΝ Α Ι
Π Ε Ρ ΙΣΣ Ο ΤΕ Ρ Ο Β Ε Β Α ΙΟ Σ ΓΙΑ
ΤΗΝ ...ΑΒΕΒΑΙΟ ΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΠ Ο
ΤΟΝ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Π Ο Υ ΧΑΡΑΖΕ
ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΓΡΑΜ Μ ΕΣ ΤΟ 1597: Ο
LORENZO BERNARDO EIXE
Π ΙΣ Ω ΤΟΥ Χ Ρ Ο Ν ΙΑ
Π Α Ρ Α Μ Ο Ν Η Σ ΣΤ Η Ν
ΚΩ Ν ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Υ Π Ο Λ Η Ω Σ
Β Α ΙΛ Ο Σ (Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α ΤΙΚ Ο Σ
Α Ν Τ ΙΠ Ρ Ο Σ Ω Π Ο Σ ) ΤΗΣ
Β Ε Ν Ε Τ ΙΑ Σ.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥΡΚΩΝ
ΜΕΣΟΓΕΙΟ
φο "κράμα” εμπόρων-πολεμιστών, σε μια εποχή που οι αριστο­
κρ άτες όλης τη ς Ευρώπης έβλεπ αν το εμπόριο με μια απο­
στροφή που άγγιζε τα όρια τη ς φρίκης. Η Β ενετία προσδιόριζε
τη στάση τη ς με κύριο γνώμονα τα εμπορικά τη ς συμφέροντα,
για τα οποία ήτα ν έτοιμη να πολεμήσει σκληρά, αλλά και να
προβεί σε παραχωρήσεις, όπου θεω ρούσ ε ό τι κάτι τέ το ιο επι­
βαλλόταν από τις σ υνθήκες. Από τη ν άλλη πλευρά, η μεγάλη οι­
κονομική ισχύς τη ς Δ ημοκρατίας τη ν ανεξαρτητοπ οίησ ε από
τη ν επιρροή του Πάπα, γεγονός το οποίο εμπόδισε τη ν επ έκτα ­
ση τη ς επιρροής τη ς στην ιταλική χερσόνησο και τη ν ώθησε να
αναζητήσει άλλες σφαίρες επιρροής. Στόχος τη ς Β ενετίας
υπήρξε ο έλεγχο ς δύο μεγάλων αξόνων διακίνησης εμπο­
ρευμάτω ν: ενός “ κά θ ετο υ ” άξονα, που ξεκινώ ντα ς από τη ν κ ε­
ντρική Ευρώπη περνούσε από τα Βαλκάνια και κα τέληγε στη
βόρεια Αφρική, και ενός οριζόντιου, ο οποίος από τη νοτιοανα-

Το λιο ν τά ρ ι το υ Αγίου
Μ ά ρ κ ο υ σ τη ν είσ ο δ ο του
Π α λ α μ η δ ίο υ , σ το Ναύπ λιο.
Το 17 15 ο φ τερ ω τό ς
ε ρ α λ δ ικ ό ς φ ύ λ α κ α ς δεν
κ α τά φ ε ρ ε να π ρ ο σ τα τεύ σ ει
το δ υ ν α τό τερ ο κ ά σ τρ ο τη ς
Π ελοπ οννήσ ου
π ερ ισ σ ό τερ ο από μια
εβ δ ο μ ά δ α .

Αποψη το υ λιμ α νιο ύ τη ς

Μ ε θ ώ ν η ς κ α τά τη ν
ε ν ε το κ ρ α τία . Η Μ εθώ νη
ή τα ν ένα από τα
σ η μ α ν τικ ό τε ρ α λιμά νια των
εν ετικ ώ ν κ τή σ εω ν σ την
Α να τολή, τόσ ο ως
σ τρ α τιω τικ ή βάση, όσο και
ως εμ π ο ρ ικό ς σ τα θ μ ό ς .

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 τολική Μ εσόγειο κα τέληγε στη δυτική Ευρώ­
πη. Με δ εδ ομ ένη τη ναυτική τεχνολογία τη ς
εποχής, ήταν απαραίτητοι κάποιοι ενδ ιά μ ε­
σοι σταθμοί για το ν εφοδιασμό των πλοίων.
Ιδιαίτερη σημασία είχε και η ακώλυτη πρό­
σβαση στα σημεία “ εισ όδου” πρώτων υλών
και των προϊόντων τη ς Ανατολής στη Μεσό­
γειο, τα οποία βρίσκονταν κατά μήκος ενός
τό ξο υ που ξεκινούσ ε από τη ν Κωνσταντινού­
πολη και, περνώ ντας από τα μικρασιατικά πα­
ράλια, κα τέληγε στις α κτές τη ς Αιγύπτου.
Η Β ενετία, λόγω τη ς μικρής τη ς έκτασης,
υπ έφ ερε από μόνιμη λειψ ανδρία και αναγκα­
ζόταν να βασίζεται σε μισθοφορικά σ τρα τεύ ­
ματα ή στους πληθυσμούς των αποικιών της.
Το γεγονός αυτό καθιστούσε κάθε πολεμική
σύγκρουση μια δυσβάστακτη οικονομική δο­
κιμασία, επειδή, πέρα από τις μεγά λες αμοι­
β ές που απαιτούσαν οι μισθοφόροι, κατά το
διάστημα των εχθροπραξιώ ν σταματούσαν ή
εξασ θενούσαν οι εμπ ορικές συναλλαγές,
που ήταν η κύρια πηγή εισοδημάτω ν του
κράτους.
Η πολεμική τακτική που εφ ή ρμ οζε η Βε­
νετία α π οτελεί συνάρτηση όλων των παρα­ Ο βράχος τη ς Μ ο ν εμ β α σ ία ς σ ε γ κ ρ α β ο ύ ρ α το υ F. d e Wit. Ο Μ ο ρ ο ζίν ι, που σάρω σε ολόκληρ η
πάνω παραγόντων. Ιδιαίτερη βαρύτητα απο­ τη ν Π ελοπ όννησ ο μ ε μ ια σ ειρ ά επ ιτυ χη μ έν ω ν εκ σ τρ α τειώ ν , χ ρ ε ιά σ τη κ ε δύο χρ ό νια συνεχούς
διδόταν στην “ επ ισ τημονική” οχύρωση των π ολιο ρκία ς για τη ν κ α τά λη ψ ή το υ .

Λ.ΗVcmgni'xlecWwttJ
-j
3 Porttdi C m a C b r t. j

C i'orieJi J^Maria^ ■
I« press. i
j: F o rttiitlla Palma,

* OjtfaMoccrttga, & f
Memlurta. ■ E
r' O p e ra \
' M<.Wu*e f-ä ?(forHiu,
i^RiucU m i/i'SAnare^i ">.Bamtrta, (he hat* tt f t

i .IlC aflxK o. ζ
i>. B ctfa rte '‘'rechte
III Mo/o.
i t A ff n a le . Srredc, chicandut
a!la V a tk .
[ BaloW o , U

.Batoanb,
si.fieWo, eFort^kWsf; >«. JrraaV coprrt«-

\ta .C c 8 im ,c m h o m e r
’ 'a m t k r e d d M r t m m i r o ro 0 Nernko.
■Bretda a! ütsuM pam-pH:
11 j F o rfm a now <k)ur
^ Breccia nf ^arftn«igoP
dijMSSx>0. I i f Atlo^iam em odd &
i , dalo&tdo d d / W ie n |
ί i s . G alert f k ria rwrite
S. Btiloardodd iiimgro.« ’ aineccorto It Cinqnc
i sccllt Vene tiani
f. 8 atoardo S A n d r e a . 1

^ Forfifcarnal TramataL I ) c 'H r c fib deil'jtrmJu

7. fASSA. J contra <i V<tßelU Vctk

C IT T A . V E C H IA

Χ α λκ ο γρ α φ ία το υ M . B oschini (1 6 5 1 )από τη ν π ολιο ρκία το υ Χάνδακα. Α π εικο ν ίζο ντα ι μ ε ε ξ α ιρ ε τικ ή λ ε π το μ έ ρ ε ια τα ο χυ ρ ω μ α τικ ά έ ρ γ α των
π ολιο ρκημ ένω ν και οι θ έ σ ε ις τω ν π ολιορκητώ ν. Σ ε πρώ το πλάνο π έν τε ε ν ε τικ ά πλοία π ροσ π α θούν να σπάσουν το ν οθω μ α νικό κλοιό κα ι να
ε ισ έ λ θ ο υ ν σ το λιμ ά νι τη ς π όλης.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ


Β εν ετία , 1500. Ο ν α ύ σ τα θ μ ο ς που φ α ίν ετα ι σ το κά τω δ εξιό μ έρ ο ς τη ς εικ ό ν α ς ή τα ν ο μόνος
που δ ιέ θ ε τ ε η Β ε ν ε τία , σ ε α ν τίθ ε σ η μ ε τη ν π ληθώ ρα τέτο ιω ν ε γ κ α τα σ τά σ εω ν που είχαν
δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει οι Ο θω μ α ν ο ί σ ε όλη τη ν α να το λικ ή Μ ε σ ό γ ε ιο και η οπ οία το υ ς ε π έ τρ ε π ε να
αναπληρώ νουν σ χ ετικ ά γρ ήγορ α τις α π ώ λειές το υ ς σ ε πλοία.
κτήσεων τη ς, ω οτε να α ντέχουν σε μακρο­
χρόνιες πολιορκίες με το μικρό τερ ο δυνατό
αριθμό υπερασπιστών, και στην επιδίωξη α­
ναμετρήσεω ν ε κ εί όπου η Β ενετία αισθανό­
ταν να υπερέχει: στη θάλασσα. Συνήθω ς α­
π οφ εύγονταν οι αποφασιστικές αναμετρή­
σεις με το αντίπαλο σ τρά τευμα στην ξηρά,
γεγονός που θα καθόριζε ουσιαστικά τη ν έ­
κβαση ενός πολέμου. 0 στόχος τω ν θαλάσ­
σιων συγκρούσεων ήταν συνήθως ένα ε­
ντυπωσιακό, αν και όχι π άντοτε ουσιαστικό,
πλήγμα και η επακόλουθη σύναψη μιας
συνθήκης, όσο οι όροι ή τα ν ακόμα ευνοϊκοί
για τη Δ ημοκρατία του Αγίου Μάρκου. Κάποι-
ες φορές, μάλιστα, η Β ενετία δ εν δίστασε να
εγκα τα λείψ ει το υ ς συμμάχους τη ς, όταν θ ε ­
ώρησε τις σ υνθήκες κατάλληλες, και να
συνάψει χω ριστές σ υνθήκες με το υ ς Οθωμα­
νούς. Οπως ήταν αναμενόμενο, η στάση
αυτή έκανε τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις
να τη θ εω ρούν αναξιόπιστο σύμμαχο.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρουσίαζε
τις δ ικές τη ς ιδια ιτερ ό τητες. Αιχμή του δό-
ρατός τη ς σ τάθηκε π άντοτε ο σ τρατός ξη-
ράς, ο οποίος είχε τέ το ιο μ έγ εθ ο ς και τέτο ια
ευκολία αναπλήρωσης απωλειών, ώστε κανέ­
νας από το υ ς ευρωπαϊκούς σ τρατούς τη ς ε ­
ποχής δ εν μπορούσε να το ν αντιμετω πίσει α­
ποτελεσ ματικά. Αρχικά το μεγάλο πρόβλημα
των Οθωμανών ήτα ν η μειονεκτική το υς θ έ ­
ση στη θάλασσα. Αυτό ξεπ ερά σ τηκε σε μεγά­
λο βαθμό με τη ν κατάκτηση τη ς ελληνικής
χερσονήσου, τη ς Συρίας και τη ς Αιγύπτου
(1516-17), καθώς και τη ν επέκταση τη ς οθω ­
μανικής επιρροής στα ελεγχό μενα από πει­
ρ α τές κρατίδια τη ς βόρειας Αφρικής, από ό­
που προήλθαν και οι σ ημαντικότεροι ναυτι­
κοί η γ έ τες τη ς Οθωμανικής Α υτοκρατορίας.
Μ ε τις κατακτήσ εις α υ τές οι Οθωμανοί απέ­
κτησαν πρόσβαση στις απ αραίτητες για τη ν
κατασκευή των πλοίων πρώ τες ύλες (ξυλεία)
και στις υπηρεσίες ειδ ικευ μ ένου ανθρώπι­
νου δυναμικού.
Α ’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Μ ετά τη ν πτώση τη ς Κωνσταντινούπο­
λης οι Ενετοί π αρακολουθούν επιφυλακτικοί
τη ν προέλαση των Οθωμανών. Προσπαθούν
να αποφύγουν το ν π όλεμο με απώτερο στό­
χο να διατηρήσουν τις κτήσ εις το υ ς στην Πε­
λοπόννησο και στην Εύβοια. Ετσι, υπονομεύ­
ουν τις ενέρ γ ειες του πάπα Πίου Β ’ για μια
ευρωπαϊκή “ σ ταυροφορία” κατά των Τούρ­
κων και δ εν αντιδρούν όταν οι τελευτα ίοι, το
1462, καταλαμβάνουν τη Μ υτιλήνη και το
Αργος και εγκαθισ τούν τις προφυλακές το υ ς
στα περίχωρα του ενετικο ύ Ναυπλίου. Περιο­
ρίζονται στην επισκευή και στην επέκταση
τω ν οχυρώσεων τη ς Χαλκίδας, τη ς Ναυπά-
κτου και των μεσσηνιακών πόλεων.
Ο π όλεμος θα κηρυχθεί τελικά το ν Ιού­
λιο του 1463, όταν ο σουλτάνος εγκατασ τή-
σει τα προγεφυρώ ματά του στα σύνορα των
δαλματικώ ν κτήσεω ν τη ς Β ενετίας, πράγμα
που σημαίνει άμεσο κίνδυνο για τη ν ίδια τη
μητρόπολη. Μ ετά τις αρχικές το υ ς επ ιτυχίες
οι Ε νετοί αποφασίζουν να καταλάβουν τη ν
Κορινθία και στέλνουν ε κ εί ένα στόλο από 32
γαλέρες, με αρχηγό τω ν μισθοφορικών στρα­
τευμ ά τω ν (στα οποία υ π ηρετεί και μεγάλος
αριθμός Επτανησίων, Κρητικών και Πελο-
ποννησίων) το ν Bertoldo d' Este. Το στρατιω τι­
κό αυτό σώμα καταλαμβάνει το τείχος του
Εξαμιλίου και π ολιορκεί το ν Ακροκόρινθο.
Μια τουρκική όμως αντεπίθεση, με αρχη­
γούς το ν Μ αχμούτ πασά και το ν Ομάρ μπέη,
σπέρνει το ν πανικό στους Ε νετούς και στους
μισθοφόρους το υ ς και μέσα σε ένα μήνα
φ τά νει να απειλεί τη Μεσσηνία, που αποτε-
λ εί και το κέντρ ο τη ς ενετική ς κυριαρχίας
στη ΝΔ Πελοπόννησο.
Οι Ε νετοί παρουσιάζουν κάποιες επι­
τυ χ ίες με τη ν κατάληψη τη ς Ιμβρου και τη ς
Τενέδου στο Αιγαίο (το 1465) και τη ς Πάτρας
στην Πελοπόννησο (το 1466). Η τελευτα ία , ό­
μως, ανακαταλαμβάνεται πολύ γρήγορα από
το υ ς Τούρκους, οι οποίοι το ν Ιούνιο του 1470
αρχίζουν τη ν πολιορκία τη ς Χαλκίδας. Το εκ-
σ τρα τευτικό το υ ς σώμα απ οτελείτα ι από 200
περίπου μικρά και μεγάλα πλοία και από
70.000 σ τρατιώ τες τω ν οποίων ηγείται ο ίδιος
ο σουλτάνος. Στις 12 Ιουλίου οι Τούρκοι κα­
τορθώ νουν να εισ έλθ ου ν στην πόλη και αρ­
χίζουν να επιδίδονται σε ομαδικές σφαγές "jQ
και λεηλασίες. Ο βάιλος Erizzo παραδίδεται —
μόνο μ ετά τη ν υπόσχεση του σουλτάνου ότι
θ α αφήσει απείραχτο το κεφάλι του στους ώ­
μους του. Πιστός στο γράμμα τη ς υπόσχεσής
του, ο Τούρκος ηγεμόνας πριονίζει το ν Ενε­
τό αξιωματούχο στη μέση.
Μ ετά από τη ν πτώση τη ς Χαλκίδας, που
ήτα ν και ο α ντικειμ ενικό ς στόχος των Τούρ­
κων, η ένταση τω ν επιχειρήσεων κατασιγά­
ζει. Οι Ε νετοί επιδίδονται σε π όλεμο φθοράς
στο Αιγαίο και ισχυροποιούν τη θέσ η το υς
στην Κύπρο, τη Ναύπακτο και τη Νάξο.
Η κατάσταση αυτή θα συνεχιστεί μέχρι
το ν Ιανουάριο του 1479, οπότε οι Ε νετοί θα
συνάψουν ειρήνη με το υ ς Τούρκους. Ο π όλε­
μος κατέσ τησε φανερή τη μειονεκτική θέση
τω ν Ενετώ ν στις χερσαίες επιχειρήσεις. Θ ε­
τικό στοιχείο για τη Δ ημοκρατία το υ Αγίου
Μάρκου ήταν η διατήρηση τω ν κτήσεώ ν τη ς
στο Αιγαίο και τη ν Πελοπόννησο, ισοσκελίζο­
ντα ς τη ν απώλεια τη ς Χαλκίδας με τη ν πρό­
σκτηση τη ς Ζακύνθου και τη ς Κύπρου.
Β ’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Ο Β ’ Π όλεμος μ ετα ξύ Ενετών και Τούρ­
κων θ α διαρκέσει από το 1500 έως το 1503.
Το 1499 ο κουρσάρος Καρά Χασάν λ εη λα τεί
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 τη ν Κέρκυρα και οι Τούρκοι αποκλείουν τη
Μ εθώ νη από τη θάλασσα με ένα στόλο 250
πλοίων. Στην προσπάθειά το υς να σπάσουν
το ν αποκλεισμό οι Ενετοί θα υποστούν τη ν
πρώτη το υς ναυτική ή ττα από το υ ς Τούρ­
κους. Το γεγονός θ ορ υβ εί τη Δύση και δημι-
ο υργείται συνασπισμός Γαλλίας, Ισπανίας,
Ουγγαρίας και Πορτογαλίας.
Ο Οθωμανικός Στόλος εισ έρχεται στον
Κορινθιακό κόλπο και απ οκλείει τη ν ήδη πο-
λιορκούμενη Ναύπακτο από τη θάλασσα. Η
πόλη, το σ ημαντικότερο κέντρο τη ς Β ενε­
τίας στη Στερεά, π έφ τει στις 30 Αυγούστου.
Πριν από τη ν αναχώρησή του ο Βαγιαζήτ δί­
νει εντολή να κατασκευαστούν τα οχυρώμα­
τα του Ρίου και του Αντιρρίου, τα γνωστά
“Δαρδανέλλια του Μωριά” , για τη ν παρεμπό-
διση τη ς εισόδου χριστιανών επιδρομέω ν
στον Κορινθιακό κόλπο. Το ίδιο καλοκαίρι ο
Ισ κεντέρ πασάς φθάνει στις παρυφές τη ς
Terra Ferma (ηπειρωτική ενδοχώρα τη ς Β ενε­
τίας). Οι Ενετοί, τρ ομ οκρα τημ ένοι στην ιδέα
ότι οι Τούρκοι θα εισ έλθουν στη λιμνοθά­
λασσα, αρχίζουν διαπραγματεύσεις, οι οποί­
ες όμως, λόγω των υπερβολικών απαιτήσεων
των Οθωμανών, σταματούν το Φεβρουάριο
του 1500.
Τον Ιούνιο του 1500 ισχυρές το υρ κικές
δυνάμεις και ο Οθωμανικός Στόλος αρχίζουν
τη ν πολιορκία τη ς Μ εθώ νης, που διαρκεί μ έ­
χρι τις 9 Αυγούστου. Κύρια αιτία για τη ν πτώ­
ση τη ς πόλης είναι η έλλειψ η οργάνωσης.
Σύμφωνα, μάλιστα, με ένα χρονικό τη ς επο­
χής, πολλοί υπερασπιστές εγκα τέλειψ α ν τα
τείχη για να υποδεχθούν τέσσερα κάτεργα
(γαλέρες) που έφτασαν με βοήθεια και έτσι
οι Τούρκοι αζάπηδες (άτακτοι) κατόρθωσαν
να μπουν στα τείχη. Μ ετά από αυτό η Κορώ­
νη και η Πύλος παραδίδονται αμαχητί. Μόνο
τα κάστρα του Ναυπλίου και τη ς Μονεμβα-
20 σίας παραμένουν ενετικά , κυρίως λόγω της
πεισματικής αντίστασης που προέβαλαν.
Το καλοκαίρι του 1500 οι σύμμαχοι τη ς
Β ενετίας κινητοπ οιούνται εντονότερα : Γάλ­
λοι, Ούγγροι, Πολωνοί, Ρώσοι και Πορτογάλοι
υπόσχονται να πιέσουν το υς Τούρκους. Οι
Ισπανοί στέλνουν 100 πλοία, τα οποία συνα-
ντώ νται με το ν ενετικό στόλο στη Ζάκυνθο.
Με πρωτοβουλία του Ισπανού πολέμαρχου
Gonzalo Fernandez de Cordoba, του επ ιλεγό­
μενου Gran Capitan, καταλαμβάνεται (στις 24
Δ εκεμβρίου) το κάστρο του Αγίου Γεωργίου
στην Κεφαλονιά, πράγμα που απ ετέλεσ ε και
τη μόνη ουσιαστική επιτυχία του πολέμου
για τη Βενετία. Με τη βοήθεια των Ισπανών,
τω ν Γάλλων και των ιπποτών τη ς Ρόδου, οι
Ε νετοί καταλαμβάνουν, το ν Αύγουστο του
1503, τη Λευκάδα και πραγματοποιούν επι­
δρομές φθάνοντας ως τα παράλια του Θ ερ­
μαϊκού και τη ς Χαλκιδικής.
Η υπογραφή ανακωχής με το υς Πολω­
νούς και το υς Ο ύγγρους ελευ θ ερ ώ νει οθω­
μανικές δυνάμεις, οι οποίες αρχίζουν να κι­
νούνται προς τα νότια. Ετσι η Β ενετία ανα­
γκάζεται να υπογράψει συνθήκη ειρήνης,
στις 20 Μαϊου 1503. Οι πόλεις τη ς Ναυπά-
κτου, τη ς Μ εθώ νης, τη ς Κορώνης και τη ς
Πύλου, η Λευκάδα και τα ηπειρω τικά τη ς ε ­
ξαρτήματα, π εριέρχονται στους Τούρκους.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι τελευ τα ίο ι σταθεροπ οιούν για το υς επό­
μενους τρ εις αιώνες τη ν παρουσία το υ ς στη
νότια Βαλκανική και στην ανατολική Μεσό­
γειο, ενώ η αναγνώριση τη ς ναυτικής τους
υπεροχής το υ ς επιτρέπ ει να ολοκληρώσουν
τη ν κατάκτηση τη ς Εγγύς Ανατολής και να ε ­
ξαπλώσουν τη ν επιρροή το υς στα βορειοα-
φρικανικά παράλια. Ετσι οι γραμμές επικοι­
νωνίας στην ανατολική Μ εσόγειο περιέρχο­
νται στα χέρια τω ν Οθωμανών, γεγονός που,
μαζί με τη μαζική εισροή των Εβραίων τη ς
Ιβηρικής (μετά το 1492), αυξάνει σημαντικά
τα κρατικά έσοδα και κατά συνέπεια τη δυνα­
τό τη τα διεξαγω γής πολεμικώ ν επιχειρήσεων
μακράς διαρκείας.
Γ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Μ ετά τη ν κατάληψη τη ς Ρόδου, το 1522,
οι Τούρκοι αποφασίζουν να θεμελιώ σ ουν την
ενό τη τα του κράτους το υς και των εμπορι­
κών το υς οδών σ τρεφ όμενοι στη βόρεια
Βαλκανική και προσπαθώντας να ενσωματώ­
σουν τα σέρβικά και τα ουγγρικά λεκανοπ έ­
δια. Η εμπλοκή το υς στο θ έμ α τη ς διαδοχής
του ουγγρικού θρόνου, η πολιορκία τη ς
Βιέννης το 1529 και η συμμαχία που θα συνά­
ψουν με το ν Φραγκίσκο Α' τη ς Γαλλίας, έχουν
δύο αποτελέσματα. Πρώτον οι Οθωμανοί με-
τατρέπ ονται σε ρυθμιστικό παράγοντα τη ς
ευρωπαϊκής π ολιτικής και δ εύ τερ ο ν απο­
κτούν ένα νέο ισχυρό αντίπαλο: τη ν Ισπανία
του Καρόλου Ε’. Ο τελευ τα ίο ς, για να ανακό­
ψει τη ν ορμή των Τούρκων στην Ευρώπη, θα
μ ετα φ έρ ει το μέτωπο των επιχειρήσεων
στην Αδριατική, το Ιόνιο, τη ν Αφρική και τη ν
Πελοπόννησο, Αυτό το σκοπό έχει και η εκ ­
σ τρατεία του Andrea Doria στην Π ελοπόννη­
σο, που διαρκεί από το 1532 έως το 1534. Ο
Doria θα καταλάβει τη ν Κορώνη, τη ν Πάτρα
και το Ρίο, κατασ τρέφ οντας, μ ετά από πο­
λιορκία, το Αντίρριο. Παρόλο που επ ρόκειτο
για μια προσπάθεια αντιπερισπασμού, πολ­
λοί μένουν με τη ν εντύπωση ότι οι επιχειρή­
σεις απ οτελούν το προοίμιο μιας μ εγα λύτε­
ρης εκσ τρατείας με στόχο τη Θεσσαλονίκη ή
τη ν Καλλίπολη. Σε διάφ ορες περιοχές τη ς
Ελλάδας ξεσπούν επαναστατικές κινήσεις,
έντο νη όμως είναι η δυσπιστία του κλήρου έ ­
ναντι των καθολικώ ν Ισπανών. Ο Γρηγόριος
Μαλαξός, Ναυπλιώτης λόγιος, σαράντα χρό­
νια αργότερα θα ισχυριστεί ό τι η επανάστα­
ση δεν έγινε ακριβώς λόγω τη ς δυσπιστίας
του κλήρου και τω ν εντολώ ν που είχε λάβει
από το Πατριαρχείο. Τον Απρίλιο του 1533 ο
σαντζάκμπεης του Μωρηά αρχίζει τη ν πο­
λιορκία τη ς Κορώνης, η οποία εγκαταλείπ ε-
ται τελικά ένα χρόνο μετά - Μ άρτιος του
1534 - μετά από διαταγή του Ισπανού αυτο-
κράτορα.
Οι Τούρκοι δημιουργούν το ν δικό το υ ς α­
ντιπερισπασμό με τη ν αποβατική επιχείρηση
του Μπαρμπαρόσα στην Απουλία, το ν Ιούλιο
του 1537, ενώ μετά τη ν αποδέσμευση των
δυνάμεώ ν το υ ς από τις επιχειρήσεις τη ς
Κάτω Ιταλίας ο ίδιος ο σουλτάνος οδηγεί
25.000 περίπου άνδρες, μέσω τη ς Χειμάρας,
τη ς Παραμυθιάς και του Αργυρόκαστρου,
στην Κέρκυρα. Στις 25 Αυγούστου 1537 ο
στόλος του σουλτάνου ρίχνει άγκυρα στα νε­
ρά του νησιού. Η πολιορκία διαρκεί μέχρι τις
11 Σεπτεμβρίου. Λόγω τη ς καλής οργάνωσης
και τη ς γενναίας άμυνας επί των οχυρών θ έ ­
σεων στο φρούριο, στο οχυρό του Α ρχάγγε­
λου και στο ακρωτήριο του Αγίου Ισιδώρου,
οι Τούρκοι αναγκάζονται να λύσουν τη ν πο­
λιορκία. Στις 14 Σεπτεμβρίου αρχίζει η πο­
λιορκία του Ναυπλίου, η οποία θα διαρκέσει
τρία χρόνια, καθώς και τη ς Μονεμβασίας,
από το ν σαντζάκμπεη τη ς Πελοποννήσου
Κασίμ πασά.
Το 1538 συνομολογείται η Santa Lega, με­
τα ξύ του Καρόλου Ε' τη ς Ισπανίας, του Φερ-
δινάνδου Α ’ τη ς Αυστρίας, του πάπα Παύλου
Γ ’ και τη ς Β ενετίας. Η Συνθήκη αυτή όμως
δ εν έχει κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα,
κυρίως λόγω των ισπανο-ενετικών διαφορών.
Ισπανοί και Ε νετοί προσπαθούν να έλθουν
σε ξεχω ριστές συνεννοήσεις με το ν σουλτά­
νο ή το ν Μπαρμπαρόσα και τελικά στις 2
Οκτωβρίου 1540 υπογράφεται συνθήκη μ ε­
τα ξύ Τούρκων και Ενετών, με γαλλική μεσο­
λάβηση. Η Β ενετία διατηρεί τα Ιόνια νησιά,
τη ν Πάργα και τη ν Τήνο, ενώ το Ναύπλιο και η
Μονεμβασία παραδίδονται στους Τούρκους
και οι κάτοικοί το υς μετα νασ τεύουν στα Ιό­
νια νησιά, τη Β ενετία και τη ν Κύπρο.
Δ ’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Ο τέ τα ρ το ς π όλεμος διαρκεί από το 1570
έως το 1573. Το 1569 ο σουλτάνος Σελίμ ανα­
νεώ νει π αλαιότερες β εν ετο το υ ρ κικές
σ υνθήκες που ήταν σ χετικές με τη ν Κύπρο,
δημιουργώ ντας έτσι στους Ε νετούς την
ψευδή εντύπωση ότι στόχος των πολεμικών
προπαρασκευών που έχει ήδη ξεκινήσ ει ή­
τα ν η ισπανοκρατούμενη Κάτω Ιταλία. Ετσι
τορπιλλίζονται οι ισπ ανοβενετικές συνεν­
νοήσεις μέχρι τη ν άνοιξη του 1571.
Από το ν Ιανουάριο του 1570 αρχίζουν δη­
μεύσεις ενετικώ ν περιουσιών στην Κωνστα­
ντινούπολη και επιθέσ εις εναντίον θέσεω ν
στη Δαλματία. Στα τέλη Μαρτίου ο σ ουλτά­
νος απαιτεί τη (σχεδόν άνευ όρων) παράδο­
ση τη ς Κύπρου, ενώ από το ν Ιούνιο του ίδιου
χρόνου αρχίζουν οι πρώ τες αποβατικές επι­
χειρήσεις στο νησί. Η Λευκωσία παραδίδεται
στις 9 Οκτωβρίου 1570. Τον Αύγουστο του ε ­
πόμενου χρόνου (1571), μετά από δεκάμηνη
πολιορκία, τη ν ίδια τύχη θα έχει και η Αμμό­
χωστος.
Ο πάπας Πίος Ε' κατορθώ νει να ξεπερά-
σει τις ισπ ανοβενετικές α ντιθέσ εις και έτσι,
στις 20 Μαϊου 1571, υπογράφεται η Santa
Lega και οι σύμμαχοι αναλαμβάνουν τη ν υπο­
χρέωση να αποστείλουν το υς στόλους τους
στην ανατολική Μ εσόγειο το ν επόμενο μήνα.
Τελικά ο στόλος τη ς Ισπανίας, τη ς Βενετίας,
του Πάπα, τη ς Σαβοΐας και τω ν Ιπποτών της
Μ άλτας αποχωρεί από τη Μεσσήνη στις 16
Σεπτεμβρίου. Αρχικός στόχος είναι η πραγ­
ματοποίηση αποβατικών επιχειρήσεων που
θα ανακουφίσουν τη ν π ολιορκημένη Αμμό­
χωστο. Η είδηση, όμως, τη ς πτώσης τη ς πό­
λης π είθει το υς συμμάχους να επιδιώξουν
μια κατά μέτωπο αντιπαράθεση με το ν
τουρκικό στόλο. Ο τελευ τα ίο ς, που απαρτί-
ζεται από 200 περίπου πλοία, εντοπ ίζεται
τελικά στο λιμάνι τη ς Ναυπάκτου. Η σύ­
γκρουση λαμβάνει χώρα κοντά στο μικρό
νησιωτικό σύμπλεγμα των Εχινάδων, στην έ ­
ξοδο το υ Πατραϊκού κόλπου, και εξελίσ σ εται
στη μεγαλύτερη ναυτική πανωλεθρία που εί­
χαν υποστεί μέχρι εκείνη τη στιγμή οι Τούρ­
κοι. Από όλο το στόλο το υ ς 20 περίπου
πλοία, με διοικητή το ν αρνησίθρη­
σκο Ο υλούτζ Αλή, κατορθώ νουν να
διαφύγουν. Ολα τα υπόλοιπα βυθίζο­
νται ή συλλαμβάνονται. Λόγω έ λ λ ει­
ψης συντονισμού και κοινών στόχων %
τω ν συμμάχων, η νίκη αυτή δ εν θα έ ­
χει παρά μόνο ψυχολογικό α ντί­
κτυπο. Οι Ε νετοί υποκι­
νούν επαναστατικά κι­
νήματα στην Πελοπόννη-
σο, ενώ οι Ισπανοί, αντίθετα,
προτιμούν να κα τευ θύ νου ν τις
προσπάθειές το υς στο Αλγέρι και
στην Τυνησία. Στις αρχές του 1572 πεθαί­
νει ο πάπας Πίος Ε’ και η Santa Lega παύει
ουσιαστικά να υφίσταται. Ετσι οι Ε νετοί ανα­
γκάζονται να διαπ ραγματευτούν μια συνθή­
κη ειρήνης με το υς Τούρκους. Με βάση τη
συνθήκη αυτή χάνουν οριστικά τη ν Κύπρο
και υποχρεώνονται να καταβάλουν 300.000
δουκάτα ως αποζημίωση στην Υψηλή Πύλη.
Από τη ν άλλη πλευρά, ανανεώ νεται το προ­
νόμιο του ελεύ θ ερ ο υ εμπορίου που το υ ς εί­
χε παραχωρηθεί από το ν Σουλεϊμάν το ν Μ ε­
γαλοπρεπή.
Ε’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ
ΤΗΣ Κ Ρ Η ΤΗ Σ
Μ ετά από τη ν κατάληψη τη ς Κύπρου, το
1570, μοναδικό εμπόδιο για τη μετατροπή ο­
λόκληρης τη ς ΝΑ Μ εσογείου σε “τουρκική
λίμ νη ” μ ένει η τελευ τα ία μεγάλη ενετική
κτήση στην περιοχή: η Κρήτη. Η αφορμή για
τη ν έκρη ξη του πολέμου θα δ ο θ εί από τη ν
κατάληψη ενός τουρκικού πλοίου από Μαλ-
τέζο υ ς π ειρατές και ο ισχυρισμός τω ν Τούρ­
κων ό τι σι π ειρατές αυτοί βρήκαν άσυλο
στην Κρήτη. Το καλοκαίρι του 1645 ένα
τουρκικό εκσ τρ α τευ τικό σώμα, απ οτελούμε-
νο από 100 πολεμικά πλοία και 50.000 στρα­
τιώ τες, αποβιβάζεται δυτικά των Χανίων. Η
πόλη παραδίδεται μ ετά από δίμηνη πολιορ­
κία, στις 22 Αυγούστου. Οι Τούρκοι εδραιώ ­
νουν τις θ έσ εις το υ ς δέχονται ενισχύσεις και
το καλοκαίρι του 1646 σ τρέφ ονται κατά του
Ρεθύμνου, το οποίο υποκύπτει τελικά το ν
Νοέμβριο του ίδιου χρόνου.
Η τύχη τη ς Κρήτης όμως θα κρ ιθεί στα
τείχη του Χάνδακα, του σημερινού Η ρακλεί­
ου. Η πολιορκία του αρχίζει το Μάιο του 1648
και συνεχίζεται, χωρίς διακοπή, μέχρι το
1669. Π ρόκειται για τη μοναδική πολιορκία
στην ιστορία που διήρκεσε 21 ολόκληρα χρό ­
νια. Ο αγώνας περνά από διάφ ορες φάσεις
και κορυφώ νεται στα τρία τελ ευ τα ία χρόνια,
όταν τη ν ηγεσία τω ν τουρκικώ ν δυνάμεω ν
στο νησί θ α αναλάβει ο μεγάλος βεζύρης
Α χμέτ Κιοπρουλής, ο επονομαζόμενος Φαζίλ
(ενάρετος). Αρχηγός των ενετικώ ν δυνάμεων
είναι ο Φραγκίσκος Μοροζίνι. Ο π όλεμος τη ς
’ "
'·· · » » ■
Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό δ είγ μ α ε ν ε τικ ή ς γ α λέρ α ς σε
πλήρη π ο λεμ ικ ή σύν& εση. Α νά μεσα σ το υ ς
κ ω π ηλά τες φ α ίν ο ντα ι οι σ τρ α τιώ τε ς που Sa
χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν το σ ε α π ο β α τικ ές
επ ιχ ειρ ή σ εις ή σ ε σ υ γ κ ρ ο ύ σ εις μ ε εχ& ρ ικά
π λοία. Σ τ ο υ π ό σ τεγ ο τη ς π ρύμνης, το
τα μ π ερ ν ά κ ο υ λο , είν α ι σ υ γ κ εν τρ ω μ έν ο ι οι
α ξιω μ α τικ ο ί.
Κρήτης εξελίσ σ εται σιγά-σιγά σε πανευρω­
παϊκή υπόθεση και στο νησί σ υγκεντρώ νο­
νται μισθοφόροι ή ε θ ε λ ο ν τές από τη ν Ελβε­
τία, τα γερμανικά κράτη, τη ν Ιταλία, ακόμα
και τη Σκωτία. Ο βασιλιάς τη ς Γαλλίας,
Λ ουδοβίκος ΙΔ', θα σ τείλει δύο εκσ τρα τευτι-
κά σώματα για τη ν υπεράσπιση του νησιού.
Και στις δύο περιπτώσεις όμως οι Γάλλοι θα
διαπράξουν το ίδιο σφάλμα: θα επιχειρήσουν
κατά μέτωπο επίθεση στο τουρκικό στρατό­
πεδο και, φυσικά, θα υποστούν πανωλεθρία.
Οταν η δ εύ τερ η γαλλική αποστολή, με αρχη­
γό το ν δούκα de Navailles, θα αποφασίσει να
εγκα τα λείψ ει το νησί, ο Μοροζίνι δ εν έχει
άλλη επιλογή από το να παραδώσει το κά­
στρο. Με τη συνθήκη που υπογράφεται το ν
Σεπ τέμβριο το υ 1669, παραχωρείται χρόνος
12 ημερώ ν στους Β ενετο ύ ς και σε όσους
Ελληνες ή θελα ν να εγκαταλείψ ουν το κά­
στρο. Οι Οθωμανοί εισ έρχονται στη σχεδόν
έρημη πόλη στις 4 Οκτωβρίου. Μ ε τη ν ίδια
συνθήκη η Β ενετία διατηρεί στο νησί τα
φρούρια τη ς Γραμβούσας, τη ς Σούδας και
τη ς Σπιναλόγκας.
ΣΤ’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Η ή ττα τω ν Οθωμανών κάτω από τα τείχη
τη ς Β ιέννης, το 1683, καθιστά δυνατή τη δη­
μιουργία μιας αμυντικής και επ ιθετική ς
συμμαχίας τω ν ευρωπαϊκών δυνάμεων, με
πρωτοβουλία του πάπα Ιννοκέντιου ΙΑ'. Πρω­
ταγω νιστικό ρόλο στη συμμαχία αυτή, που
θα γίνει γνωστή ως “ Ιερός Συνασπισμός του
Linz” , διαδραματίζουν η Αυστρία, στο μέτωπο
τη ς Ουγγαρίας, και η Β ενετία, στον ελληνικό
χώρο. Η τελευτα ία , αφού ε κ λ έξει ως αρχι­
στράτηγό τη ς το ν Φραγκίσκο Μοροζίνι και
εξασφαλίσει τη συνεργασία ικανών στρα­
τιω τικώ ν ηγετώ ν, όπως ο π ερίφ ημος Σουη­
δός στρατηγός Καίνιγκσμαρκ, κηρύσσει το ν
π όλεμο στους Τούρκους στις 25 Απριλίου
1684.
Τον Αύγουστο και το ν Σ επτέμβριο το υ ί­
διου χρόνου οι Β εν ετο ί καταλαμβάνουν
Λευκάδα, τη ν Π ρέβεζα και τη Βόνι­
τσα, εξασ φαλίζοντας τη ν ε λ ε υ θ ε ­
ρία τω ν κινήσεών το υ ς στο Ιό-
νιο και αποκτώ ντας π ρογε­
φυρώματα στην Ακαρνανία.
Τα επόμενα τρία χρόνια
(1685-1687) ο Μοροζίνι θα
πραγματοποιήσει ισάριθ-
μ ες εκσ τρ α τείες για τη ν
κατάκτηση τη ς Πελοποννή-
σου. Τον Αύγουστο και το ν Σ ε­
π τέμβριο του 1685 καταλαμβάνε­
τα ι η Κορώνη και η Καλαμάτα και τα κά­
στρα τη ς Κ ελεφάς, του Πασαβά και τη ς Ζαρ-
νάτας. Τον Ιούνιο του 1686, με αρχηγό των
χερσαίων δυνάμεώ ν το υ ς το ν Καίνιγκσμαρκ,
οι Ε νετοί καταλαμβάνουν τη ν Πύλο και τα
κάστρα του Παλαιού και του Νέου Ναβαρί­
νου, ενώ το ν επόμενο μήνα π έφ τει στα χέρια
το υ ς η Μ εθώ νη. Στις 29 Αυγούστου καταλαμ­
βάνεται το Ναύπλιο. Μ ε τη ν εκσ τρατεία του
καλοκαιριού του 1687 και τη ν κατάληψη τη ς
Κορίνθου, τη ς Πάτρας, του Χλεμουτσίου και
τη ς Καρύταινας, ολοκληρώ νεται η κα τά κτη ­
ση τη ς Πελοποννήσου. Ο Μ οροζίνι απολαμ­
βάνει τιμ ές τις οποίες π οτέ ά λλοτε η Β ενετία
δ εν έχει επιδαψ ιλεύσει σε υπήκοό τη ς που
βρίσκεται εν ζωή και λαμβάνει το ν τίτλο “ Πε-
λοποννησιακός” .
Το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου οι Β ενε­
21
το ί προχωρούν στην Α ττική και στις 29 Σ ε­
π τεμβρίου καταλαμβάνουν τη ν Ακρόπολη.
Κατά τη ν πολιορκία που προηγείται τη ς κα­
τάληψ ης, το βράδυ τη ς 26ης Σεπτεμβρίου,
π έφ τει και η μοιραία βολή που θ α καταστρέ­
ψει το ν Παρθενώνα, ο οποίος έχει μετατρα-
πεί σε πυριτιδαποθήκη από το υ ς πολιορκού-
μενους Οθωμανούς. Η ανασύνταξη των
τουρκικώ ν δυνάμεω ν στη Θήβα, η αποχώρη­
ση πολλών από το υ ς Γερμανούς μισθοφό­
ρους και μια επιδημία πανώλης που ξεσπά
στο συμμαχικό στρατόπεδο, θα αναγκάσουν
το ν Μοροζίνι να εγκα τα λείψ ει τη ν Αθήνα
στις 10 Απριλίου 1688. Το καλοκαίρι του ίδιου
χρόνου οι Β ενετο ί πολιορκούν τη Χαλκίδα
επί τρ εις μήνες, χωρίς κανένα αποτέλεσμα.
Στη συνέχεια και μέχρι το 1696 οι επιχει­
ρήσεις π εριορίζονται σε να υτικές επ ιδρομές
και αποβατικές επιχειρήσεις χωρίς ιδιαίτερη
σημασία. Ο π όλεμος θ α λ ή ξει με τη Συνθήκη
του Κάρλοβιτς, το 1699, β ά σ ειτη ς οποίας κα­
τοχυρώ νεται η κυριαρχία τη ς Β ενετία ς στην
Πελοπόννησο, μέχρι τα τείχη του Εξαμιλίου
και το ν Ισθμό, και στην Αίγινα. Οι Ενετοί, ό­
μως, αναγκάζονται να εγκαταλείψ ουν τη
Ναύπακτο, τη ν Π ρέβεζα και άλλες θ έσ εις
που είχαν καταλάβει στη Σ τερ εά Ελλάδα.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Ζ ’ ΠΟΛΕΜ ΟΣ
Οι Οθωμανοί, μ ετά τη ν ευνοϊκή γι'
α υτούς έκβαση το υ Ρωσοτουρκικού π ολέ­
μου του 1710-1711 και τη διπλωματική απο­
μόνωση τη ς Β ενετία ς με τη Συνθήκη τη ς
Ο υτρ έχτης, το 1713, αποφασίζουν να ανα­
τρ έψ ου ν τη μειω τική Συνθήκη του Κάρλο-
βιτς. Πράγματι, η συγκυρία δ εν είναι καθό­
λου ευνοϊκή για το υ ς Ενετούς. Πέρα από τη
διπλωματική το υ ς απομόνωση, αντιμετω πί­
ζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα, τα ο­
ποία δ εν το υ ς επιτρέπ ουν να διατηρούν πε­
ρισσότερους από 5.000 μισθοφόρους σε ολό­
κληρη τη ν Πελοπόννησο. Από τη ν άλλη
πλευρά οι Τούρκοι έχουν πραγματοποιήσει
σ ημαντικές βελτιώ σεις στο ναυτικό τους, με
τη ν εισαγωγή το υ ιστιοφόρου στη θέσ η τη ς
γαλέρας και με τη χρησιμοποίηση εξειδ ι-
κευμένου ανθρώπινου δυναμικού από τα
κρατίδια τη ς βόρειας Αφρικής. Το γεγονός
αυτό εξο υ δ ετερ ώ ν ει π λεονεκτήμα τα τη ς Β ε­
νετία ς στη θάλασσα και τη φ έρ νει σε ακόμα
δυσ κολότερη θέση.
Ο π όλεμος αρχίζει ουσιαστικά το καλο­
καίρι του 1715, με τη ν έξο δ ο του τουρκικού
στόλου στο Αιγαίο και τη ν τα υτόχρ ονη κάθο­
δο, στην Πελοπόννησο, του μεγάλου βεζύρη
Αλή Κιουμουρτζή με ένα εκσ τρ α τευ τικό σώ­
μα 70.000 ανδρών. Τον Ιούνιο οι Τούρκοι κα­
ταλαμβάνουν τη ν Τήνο, που ήταν και η μόνη
κτήση των Ενετώ ν στο Αιγαίο, και το ν Ιούλιο
τη ν Αίγινα. Το σ τράτευμα του μεγάλου Βεζύ­
ρη χωρίζεται σε δύο κλιμάκια. Το πρώτο κινεί­
ται προς τη ν Αχαϊα, με στόχο τη ν Πάτρα και
το Χλεμούτσι, ενώ το άλλο κινείται με κα τεύ ­
θυνση τη ν Αργολίδα, το Ναύπλιο και τη Μεσ­
σηνία. Οι Ε νετοί αποφασίζουν να εγκαταλεί-
ψουν τις δ ευ τερ εύ ο υ σ ες οχυρές θ έσ εις και
να συγκεντρώ σουν τις φ ρουρές το υ ς στα ση-
μ α ντικότερα κέντρα. Παρόλα αυτά, στις 2
■■■ Ιουλίου π έφ τει το φρούριο του Ακροκορίν-
θου και δέκα η μ έρ ες αργότερα αρχίζει η πο­
λιορκία του Ναυπλίου. Το τελευ τα ίο ήταν το
αρ τιότερα οργανωμένο οχυρό τη ς Πελοπον-
νήσου και όλοι πίστευαν ό τι θα ά ντεχε σε μα-
κρά πολιορκία. Οι αρχικές όμως επ ιτυχίες
τω ν Ενετών εξο υ δ ετερ ώ νο ντα ι από τη ν προ­
δοτική δράση του Γάλλου συνταγματάρχη
του πυροβολικού και μηχανικού La Salle, ο ο­
ποίος είχε έ λ θ ει σε συνεννόηση με το υ ς πο­
λιο ρ κη τές και υπονόμευε με διάφορους τρ ό ­
πους τη ν άμυνα τη ς πόλης. Ετσι το Ναύπλιο
θα α ν τέ ξει στην πολιορκία μόνο μια εβδο μά ­
δα. Η Κορώνη και το Ναβαρίνο εγκαταλείπ ο-
νται και οι φ ρουρές το υ ς σ υγκεντρώ νονται
στη Μ εθώ νη, η οποία υποκύπτει μ ετά από
π ενθήμερη πολιορκία. Στις 17 Αυγούστου οι
Τούρκοι καταλαμβάνουν το Ρίο και στις 7 Σ ε­
πτεμβρίου τη Μονεμβασία. Η Πελοπόννησος
ά ν τε ξε μόλις εβδο μή ντα ημέρες.
Επόμενος στόχος τω ν Οθωμανών ήταν οι
εν ε τικ έ ς κτήσ εις στο Ιόνιο και ιδιαίτερα η
Κέρκυρα. Στις 5 Ιουλίου 1716 ο καπουδάν πα­
σάς Τζανούμ Κότζας φ θά νει στο νησί και
τρ εις η μ έρ ες αργότερα αρχίζει τη ν πολιορ­
κία τη ς πρωτεύουσας του. Παρά το ν αρχικό
πανικό, οι κάτοικοι τη ς Κέρκυρας και πλήθος
εθ ελο ντώ ν από τα άλλα νησιά του Ιονίου θα
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
'■α α /sjV a u t T u rch e d c ijt JTrance/co Jfö.orosiniC avitari G en rra le
C a /ere e Ί- ÄTau-ζ cqn p rc d a
Σκηνή από να υμαχία πλοίων το υ Μ ο ρ ο ζίν ι μ ε το υ ρ κ ικ ά πλοία, το 1661. Π ρ ό κ ειτα ι, π ιθα ν ό τα τα ,
για μ ια από τις επ ιδ ρ ο μ ές τω ν Ενετώ ν σ τα νησιά το υ Α ιγα ίο υ , κ α τά τη ν π ολιο ρκία του
Χάνδακα, μ ε σκοπό τη σ υλλογή φόρω ν και τη σ τρ α το λό γη σ η .
προβάλουν πεισματική αντίσταση στον ει­
σβολέα. Πέρα από αυτό, η Ισπανία και η Πορ­
τογαλία π είθονται από τις εκκλήσεις του Πά­
πα και στέλνουν ενισχύσεις στο π ολιορκημέ-
νο νησί. Τα γεγονό τα αυτά, μαζί με τη σ υντρι­
πτική ή ττα τω ν Τούρκων από το υ ς Αυστρια­
κούς στο Petrovaradin (κάτι που καθιστά απα­
ραίτητη τη μετακίνηση δυνάμεω ν για τη ν
άμυνα το υ Βελιγραδιού), π είθουν το υ ς Οθω­
μανούς να λύσουν τη ν πολιορκία στις 22
Αυγούστου. Οι Ε νετοί θα αντιδράσουν αμέ­
σως ανακαταλαμβάνοντας τη Λευκάδα, τη ν
Π ρέβεζα και τη Βόνιτσα. Ο πόλεμος θα συνε­
χιστεί στα επόμενα δύο χρόνια με τη ν πραγ­
ματοποίηση ναυτικών επιδρομών και
συγκρούσεων ήσσονος σημασίας στο Ιόνιο
και στο Αιγαίο.
Με τη Συνθήκη το υ Πασάροβιτς, στις 17
Ιουλίου 1718, οι Ε νετοί χάνουν οριστικά τη ν
Πελοπόννησο, τη ν Τήνο, τη ν Αίγινα και τις τ ε ­
λ ευ τα ίες βάσεις το υ ς στην Κρήτη, τη Σούδα
και τη Σπιναλόγκα. Κρατούν όμως τη ν Πρέ­
βεζα, τη Βόνιτσα και τα ηπειρωτικά εξα ρ τή ­
ματα τω ν Ιονίων νήσων, μαζί με τις κτήσεις
το υς στις Δ αλμα τικές α κτές.
Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ
Η Συνθήκη του Πασάροβιτς έδωσε ορι­
στικό τέλ ο ς στη μακραίωνη αντιπαράθεση
των δύο δυνάμεων. Μ ετά από επτά μεγάλους
π ολέμους φαινόταν ό τι οι Οθωμανοί είχαν ε ­
πιτύχει το στόχο το υς, τη ν εκτόπιση τη ς Β ε­
νετίας από τη Βαλκανική και τη ν ισχυροποίη­
ση τη ς κυριαρχίας το υ ς στο χώρο τη ς ΝΑ Μ ε­
σογείου. Οι Ε νετοί κατόρθωσαν να κρατη­
θ ού ν μόνο στο χώρο του Ιονίου, ο οποίος α-
π οτελούσε και το φυσικό οχυρό τη ς ίδιας
τη ς μητροπ ολιτικής Β ενετίας. Ουσιαστικά ό­
μως και οι δύο αντίπαλοι είχαν εισ έλθ ει πλέ­
d i una. canca
ον σε μια διαδικασία στρατιω τικής, πολιτικής
και οικονομικής παρακμής χωρίς επιστροφή.
Ο 18ος αιώνας θα φ έρ ει τη μετατροπή της
Ο θω μανικής Α υτοκρατορίας στον “ μεγάλο α­
σ θ ενή ” τη ς Ευρώπης και τη ν εξαφάνιση της
Δ ημοκρατίας του Αγίου Μάρκου από τις
σ τρα τιές το υ Ναπολέοντα.
ΒΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
(1) Battista Nani: HISTORIA DELLA REPUBUCA
VENETA, Βενετία, 1686.
(2) Robert Mantran: L' IMPERO OTTOMANO,
VENEZIA E LA GUERRA (1560-1670), και Michael
Knapton: LO STATO VENEZIANO FRA LA
BATTAGLIA DI LEPANTO E LA GUERRA DI CANDIA
(1571-1644), από το έργο του Alberto Tenenti:
VENEZIA E LA DIFESA DI LEVANTE, Βενετία, 1986.
(3) A. Della Valle (επιμέλεια): PROFILO DI UN
CONFLITTO SECOLARE, από το “ VENEZIA E I
TURCHI, SCONTRI E CONFRONTI Dl DUE CIVILTA ".
Μιλάνο, 1985.
(4) Paul Coles: THE OTTOMAN IMPACT ON
EUROPE, Λονδίνο, 1968.
(5) John Julius Norwich: A HISTORY OF VENICE.
Alfred A. Knopf, New York, 1982.
(6) W.E.D. Allen: THE TURKS IN EUROPE, A SKETCH
STUDY, Λονδίνο, 1919.
(7) Kenneth M. Setton: VENICE. AUSTRIA AND THE
TURKS, Philadelphia, 1991.
(8) EikhoffEkkerhard: VENEDIG, WIEN UND DIE
OSMANEN, Μόναχο, 1970.
(9) VENEZIA, QUASI ALTERUM BYZANTIUM ■
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ TOY
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Ιδρυμα
Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1993.
 JX L·
Κ Ω Ν ΣΤΑΝ ΤΙΝΟ Σ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ
Υ π ο σ τρ ά τη γο ς ε.α .
τ. κ α & η γ η τή ς Σ τρ α τιω τικ ή ς Ισ το ρ ία ς Σ Σ Ε

Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ
ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
“Α Κ Ο Υ Ε Ι Κ Α Ν Ε ΙΣ ΣΥΧΝ Α ΤΗΝ ΕΚΦΡΑΣΗ “ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Μ Α Θ Η Μ Α ” ΝΑ
Χ Ρ Η Σ ΙΜ Ο Π Ο ΙΕ ΙΤΑ Ι ΣΕ ΣΥΝΔΥΑΣΜ Ο Μ Ε Μ ΙΑ ΑΛΛΗ, ΕΥΡΥΤΕΡΑ
Χ Ρ Η Σ ΙΜ Ο Π Ο ΙΟ Υ Μ Ε Ν Η , “ Ε Λ Λ Ε ΙΨ Η Α Ε Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΚ Η Σ ΥΠ Ο ΣΤΗ Ρ ΙΞ ΕΩ Σ".
Δ Ε Ν Χ Α ΣΑ Μ Ε ΤΗΝ Ε Λ Λ Α Δ Α ΓΙΑΤΙ Η Μ Α Σ ΤΕ ΑΔΥΝΑΤΟΙ ΣΤ Η Ν
ΑΕ Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΑ . ΤΗ Χ Α Σ Α Μ Ε ΓΙΑΤΙ Δ Ε Ν Ε ΙΧ Α Μ Ε Ε Τ Ο ΙΜ Η Κ Α Ι Ε Ν ΤΕ Λ Ω Σ
Ο Ρ ΓΑ Ν Ω Μ Ε Ν Η Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α Μ ΙΑ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π Η Μ Ε Ν Η ΔΥ Ν Α Μ Η Π Ο Υ ΝΑ
Π Ε Ρ ΙΛ Α Μ Β Α Ν Ε Ι Ε Π ΙΓ Ε ΙΕ Σ Κ Α Ι Ε Ν Α Ε Ρ ΙΕ Σ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΙΣ Ε Σ Π Ρ Ο Σ ΤΙΣ
Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΩ Ν Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ω Ν Ε ΙΣ Β Ο Λ Ε Ω Ν , Μ Ε Α ΣΦ Α Λ Ε ΙΣ
Ε Π ΙΚ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΕ Σ , ΙΚ Α Ν Ε Σ ΝΑ ΥΠ Ο ΣΤΗ Ρ ΙΞΟ Υ Ν ΑΥΤΗ ΤΗ Δ Υ Ν Α Μ Η ” .
Π τέ ρ α ρ χ ο ς S ir A rth u r Longm ore
Δ ιο ικ η τή ς Α ερ ο π ο ρ ικ ώ ν Δ υ νά μ εω ν Μ έ σ η ς Α ν α το λ ή ς , Μ ά ιο ς 1942

ΚΑΙ Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ( 1 9 4 0 - 4 1 )

τις 30 Μ αρτίου 1941 ο Ταξίαρχος τη ς ντελώ ς ανεπαρκείς π ηγές ανεφοδιασμού. εγκαθίδρυση μιας αεροπορικής γραμμής α­

Σ Β ρετανικής Αεροπορίας
Αλμπιάκ, διοικητής των Βρετανικώ ν
Αεροπορικών Δυνάμεων σ την Ελλά­
Ν τ’

δα, τελείω σ ε τη ν επ ιτελική το υ σύσκεψη στο

σ τρα τηγείο του, στο κτίριο τη ς Μαρασλείου
Ολη αυτή τη ν περίοδο, από το ν Οκτώ­
βριο το υ 1940 ως το ν Απρίλιο το υ 1941, παρά
το λυκόφως τη ς Μάχης τη ς Αγγλίας, η Μέση
Ανατολή ήτα ν το μοναδικό ενεργό θ έα τρ ο
π ολέμου. Η πτώση τη ς Γαλλίας, όμως, και οι ι­
νεφοδιασμού κατά μήκος τω ν ακτών της
Αφρικής από τη ν Τακοράντη, (δυτική Αφρική)
βοήθησ ε κάπως τη ν κατάσταση, αλλά δ εν ε ­
λάττωσε δραστικά το χρόνο παράδοσης των
υλικών. Επιπλέον, εκείνα τα οποία στέλνο­
Σχολής στην Αθήνα, με το σχόλιο ότι η α ερ ο ­ τα λ ικές επιχειρήσεις στη Μ εσόγειο, διπλά­ ντα ν στη Μέση Ανατολή επ ρόκειτο να είναι
πορική του δύναμη βρισκόταν τόσο μακριά σιασαν τις γραμμές ανεφοδιασμού, με απο­ δ εύ τερ η ς κατηγορίας, αυτά τα οποία δ εν ή ­
από το Κάιρο και τα προβλήματά το υ ήταν τέλεσ μα κάθε πλοίο να μπορεί να ε κ τε λ ε ί μό­ ταν επ ιθυμητό να χρησιμοποιηθούν στο μη-
τόσο δύσκολο να γίνουν κατανοητά, ώστε αι­ νο δύο αποστολές με επιστροφή ετησίως. Η τροπ ολιτικό έδαφ ος, αλλά όμως θ εω ρούντο
σθανόταν ότι έπρεπε να ελέγχ ει τη ν κατανο­
μή και τη ν αποστολή κάθε αεροσκάφους τη ς
δύναμής του. Το ίδιο παράπονο είχε και ο
προϊστάμενός του, Π τέραρχος Λόνγκμορ, δι­
οικητής τω ν Αεροπορικών Δυνάμεων Μέσης
Ανατολής στο Κάιρο. Η ουσία του προβλήμα­
το ς ήτα ν ό τι και οι δύο ή τα ν υποχρεω μένοι
να διοικούν μονάδες τη ς Β ρετανικής Α ερο­
πορίας σε ένα πολύ σ ύνθετο πολιτικό, διπλω­
ματικό και στρατιω τικό περιβάλλον, με πα­

Σ τιγ μ ιό τυ π ο από σ ύσ κεψ η το ν Δ ε κ έ μ β ρ ιο

το υ 1940. Από α ρ ισ τερ ά : ο Β ρ ετα ν ό ς
υ π ο σ τρ ά τη γ ο ς Γ κ αμ π ιέ-Π άρ ρ υ, ο
π ρω θυπ ουρ γό ς I. Μ ε τα ξ ά ς , ο βασ ιλιάς
Γεώ ργιος Β ’, ο τα ξία ρ χ ο ς Ν τ ’ Α λμπ ιάκ και ο
α ν τισ τρ ά τη γ ο ς Α. Π απ ά γος.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 κατάλληλα για ένα αποικιακό θ έα τρ ο π ολέ­
μου. Καθώς άρχισαν να καταφθάνουν τα
σύγχρονα υλικά, δημιουργήθηκαν πολύ μ ε­
γα λύτερ ες απαιτήσεις στις πολύ περιορισμέ­
νες εγκατασ τάσ εις και στο προσωπικό
συντήρησης, που δ εν υποστηρίζονταν από ι­
διω τικές βιομηχανικές π ηγές - οι οποίες στο
μητροπ ολιτικό έδα φ ος ανελάμβαναν το κύ­
ριο 6άρος τω ν υπηρεσιών συντήρησης. Αυτό
δημιούργησε ένα μεγάλο πρόβλημα διοικητι­
κής μέριμνας, το οποίο επέσυρε τη ν προσο­
χή το υ ενεργη τικού και μαχητικού Βρετανού
πρωθυπουργού. Ο Τσώρτσιλ βρισκόταν σε
συνεχή ανταλλαγή τηλεγραφ ημάτω ν και με
το ν αρχιστράτηγο Μ έσης Ανατολής, Σ τρ α τη­
γό Ο υέηβελλ, και με το ν διοικητή των Α ερο­
πορικών Δυνάμεων Μ έσης Ανατολής, Π τέ­
ραρχο Λόνγκμορ, επιτιμώ ντας το υς για τη ν
αδράνειά τους. Η αλήθεια ήτα ν ακριβώς η α­
ν τίθ ετη , όπως προσπάθησε να εξηγήσ ει
στον Τσώρτσιλ ο φ ερ όμ ενος ως διάδοχός
του, Αντονυ Η ντεν, μ ετά από μια επίσκεψή
του στο Κάιρο το ν Οκτώβριο του 1940, ως
υπουργός Στρατιωτικών. Σ' ένα τόσο μεγάλο
θ έα τρ ο πολέμου, διαστάσεων 1.000x2.000
περίπου μιλιών, οι γραμμές ανεφοδιασμού
και διοικητικής μέριμνας ήτα ν τερά σ τιες.
Πολύ γενικά, η βρετανική στρατηγική
στη Μέση Ανατολή απ έβλεπε στο να εκδιώ ξει
το υς Ιταλούς από τη ν Ανατολική Αφρική και
τη ν Αβυσσηνία και να εκκαθαρίσ ει τις γραμ­
μές συγκοινωνιών στη Νότια Αφρική. Τον και­
ρό που η εκσ τρατεία αυτή βρισκόταν στα τ ε ­
λευτα ία τη ς στάδια και με τη ν Ερυθρά Θά­
λασσα σίγουρα ανοιχτή, ο Ο υέηβελλ άρχισε
να σχεδιάζει, μυστικά, μια αιφνιδιαστική επί­
θεσ η στην Κυρηναϊκή κατά των Ιταλών, οι ο ­
ποίοι είχαν προελάσει προς τη ν Αίγυπτο, αλ­
λά είχαν αναχαιτιστεί ακριβώς στα σύνορα.
Είχε σχεδιάσει μια ισχυρή επ ιθετική αναγνώ-
24 ριση για τις 9 Δ εκεμβρ ίου 1940. Παρά το μέ-
<■» γ εθ ο ς τη ς Ιταλικής Αεροπορίας, η Β ρετανική
Αεροπορία (RAF) που ή τα ν τό τ ε διαθέσιμη ή ­
ταν ελάχιστη: υπήρχαν μόνο τρ εις μοίρες κα­
ταδιωκτικών, τρ εις ελαφρώ ν βομβαρδιστι­
κών, τρ εις μέσων και μια με βαριά μ ετα φ ορ ι­
κά αεροσκάφη. Στο σύνολό το υ ς έφθαναν τα
48 καταδιω κτικά και τα 116 βομβαρδιστικά.
Ακόμα 2 1/2 μοίρες βρίσκονταν υπό το ν ά μ ε­
σο έλεγχο του Στρατού. Ομως ακόμα και
αυτή η ελάχιστη δύναμη επ ρ όκειτο να μειω ­
θ εί, λόγω των γεγονότων. Η ιταλική επίθεση
κατά τη ς Ελλάδας, στις 28 Οκτωβρίου 1940,
είχε ήδη προκαλέσει μέχρι τα τέλη Δ εκ εμ ­
βρίου του 1940 τη ν εκτροπ ή 5 μοιρών προς
βοήθεια των Ελλήνων. Παρόλα αυτά, η επ ίθ ε­
ση το υ Ο υέηβελλ π έτυχε περισσότερα από
όσα αναμένονταν. Μ έχρι τα μέσα Φ εβρουάρι­
ου το υ 1941 είχε κα τα ληφ θεί η Βεγγάζη και
λίγο αργότερα οι Β ρετανοί είχαν φ τάσει στα
σύνορα τη ς Τριπολίτιδας. Σχεδόν τα υτοχρό-
νως, όμως, έκα νε τη ν εμφάνισή τη ς στη Μ ε­
σόγειο και η Γερμανική Αεροπορία. Μ ε βάση
τη Ρόδο είχε να ρκοθετήσ ει τη διώρυγα του
Σουέζ.
Στο μ ετα ξύ οι Β ρετανοί είχαν καταλάβει
το ν Νοέμβριο, κατόπιν ελληνικής αιτήσεως,
τη ν Κρήτη. Τότε άρχισαν να εμφ ανίζονται οι
πρώ τες ε ν δ είξεις ό τι οι Γερμανοί αποβιβάζο­
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Τα π ρώ τα β ρ ετα ν ικ ά τμ ή μ α τα Α ερ ο π ο ρ ία ς α π ο β ιβ ά ζο ν τα ι σ το ν Π ειρ α ιά .
ντα ν στην Τρίπολη. Η βρετανική στρατηγική,
η οποία υπό τη ν επιρροή το υ Τσώρτσιλ σ’
αυτή τη ν περίοδο το υ πολέμου έ τειν ε προς
ό λες τις κατευθύνσ εις, απ έτυχε να επ ιλέξει
έναν αποφασιστικό σκοπό ή μια ρεαλιστική
πορεία. Αντί να επιδιώ ξει τη ν κατάληψ η τη ς
Τριπολίτιδας, όπως υπ οδείχθηκε από ελληνι­
κής πλευράς, ή τουλάχιστον τη σταθεροπ οί­
ηση στη Δυτική Ερημο, επ εδίω ξε να προκα-
λ έσ ει το υ ς Γερμανούς σε μια κατάσταση χω­
ρίς τα εχέγγυ α τη ς νίκης στην Ελλάδα, με τ ε ­
λείω ς ανεπαρκείς δυνάμεις. Το απ οτέλεσμα
ή τα ν η απώλεια τη ς Δ υτικής Ερήμου, τη ς
Ελλάδας και τη ς Κ ρήτης και η αποτυχία ε κ ­
καθάρισης τω ν Δωδεκανήσων. Αυτό ή τα ν τό ­
τ ε το πλαίσιο μέσα στο οποίο η Β ρετανική
Αεροπορία άρχισε τις επιχειρήσεις στην
Ελλάδα.
Δύο εβδο μά δες προτού οι Ιταλοί επ ιτε­
θ ού ν κατά τη ς Ελλάδας, ο Λόνκγκορ τη λ ε ­
γράφησε στη Β ρετανία λέγοντα ς ότι, με δ ε ­
δομένη τη ν απόφαση του Λονδίνου να μην α-
π οστείλει ά λλες μοίρες αεροσκαφών στη
Μέση Ανατολή, δ εν μπορούσε να αποστείλει
τίποτα στην Ελλάδα αν αυτή δεχόταν επ ίθ ε­
ση από τη ν Ιταλία. Το Λονδίνο συμφώνησε.
Παρόλα αυτά, μόλις η Ιταλία επ ιτέθ η κε ο
Λ όνγκμορ ανταπ οκρίθηκε σ την επείγουσα
έκκληση το υ Βρετανού π ρεσβευτή στην
Αθήνα, σερ Μάικλ Πάλαιρετ, και έσ τειλε μια
μικτή αεροπορική μονάδα από καταδιω κτικά
και βομβαρδιστικά, τη Μοίρα No 30 Blenheim.
Θ εω ρήθηκε ως συμβολική δύναμη και τίποτα
παραπάνω, επειδή δ εν αναμενόταν οι Ελλη­
νες να κρατήσουν. Ο Β ρετανός υπουργός
Στρατιω τικώ ν, Αντονυ Η ντεν, ο οποίος είχε
ήδη δ εχ θ εί τις εισηγήσεις των στρατιωτικών
να μη διχαστούν οι δυνάμεις και ριψοκιν­
δυνεύσ ουν να η ττη θ ο ύ ν , τηλεγράφ ησ ε από
το Κάιρο υποστηρίζοντας τη ν ανάγκη να
προσεχθεί ο κύριος α ντικειμ ενικό ς σκοπός
και να μη γίνει εκτροπ ή δυνάμεω ν προς τη ν
Ελλάδα, αλλά ταυτόχρονα να π ροσ τατευθεί
η Κρήτη. Ακόμα και οι Γερμανοί στην Αθήνα
δήλωσαν ότι, εφόσον η Β ρετανική Αεροπο­
ρία στην Ελλάδα δ εν εξορ μά από αεροδρό­
μια τη ς βόρειας Ελλάδας, δ εν θ εω ρούν την
παρουσία τη ς ε κ εί ως αιτία πολέμου.
Αλλά ακόμα και από τις 3 Ν οεμβρίου
1940, όταν οι πρώτοι Β ρετανοί αεροπόροι και
τα πρώτα αεροσκάφη έφτασαν στην Αθήνα,
α υ τές οι λογικές αντιλήψ εις “ εξατμίζονταν'·
και γίνονταν νεφ ελώ δεις σκέψεις. Το Λονδί­
νο άρχισε να σ κέπτεται και να ομιλεί για 4 ή 5
μοίρες, ο Λ όνγκμορ π ρότεινε το ν Ντ'
Αλμπιάκ ως ανώ τερο βρετανό διοικητή τους
και σύμβουλο στο Ελληνικό Γενικό Σ τρ α τη­
γείο και η γενική ιδέα ήτα ν ό τι η Βρετανία θα
έπρεπε να τιμήσ ει τις εγγυήσ εις το υ 1939.
παρά το ό τι η Γαλλία δ εν ή τα ν πια συνεργά­
τη ς της. Ετσι δημιουρ γήθηκε η αεροπορική
δύναμη “ Barbarity” , 4 μοιρών, επιπλέον της
Μοίρας No 30. Αυτή η εκτροπ ή ελάττω σ ε τη ν
καταδιω κτική αεροπορική δύναμη τη ς Μ έ­
σης Ανατολής κατά 30% και τη βομβαρδιστι­
κή κατά 50%.
Στις 5 Ν οεμβρίου ο Ν τ’ Αλμπιάκ αναχώ­
ρησε για τη ν Ελλάδα. Επρεπε να έχει τη ν ι­
διότητα του α νεξά ρτητο υ διοικητή τη ς αερο­
πορικής δύναμης, αλλά, παρά το ό τι δ εν ήταν
υπό το ν έλεγχο του Ελληνικού Γενικού Στρα­
τηγείου, η διεξαγω γή των επιχειρήσεων από
τη βρετανική αεροπορική δύναμη θα έπρε­
πε, όσον αφορά τη ν πρακτική τη ς πλευρά και
υπό τις προϋποθέσεις των γενικώ ν οδηγιών
να συμφωνεί με το ελληνικό σχέδιο άμυνας
τη ς χώρας. Με βάση τις συμφω νίες που είχαν
ήδη γίνει, αυτό υποδήλωνε ό τι οι δύο μοίρες
των καταδιω κτικών Gladiator προορίζονταν
πρωταρχικά για τη ν άμυνα τω ν αεροδρομίων
και τω ν ευαίσθητω ν περιοχών, ενώ η προ­
σβολή επιλεγμένω ν στόχων στις εχθ ρικές
γραμμές συγκοινωνιών και των περιοχών στα
μετόπ ισ θεν το υ εχθρού θα α ν ετίθ ετο στις
δύο μοίρες ελαφρώ ν βομβαρδιστικών
Blenheim. Ομως δ εν του ή τα ν επ ιτρεπ τό να α­
φήσει τα βομβαρδιστικά να χρησιμοποιού­
νται σαν πυροβολικό ή να σ υμμετέχουν στη

Ενα β ρ ετα ν ικ ό B lenheim π ετά πάνω από
ελ λη νικό έδ α φ ο ς .
χερσαία μαχη, έκτο ς αν η στρατιωτική κατα-
σταση γινόταν τόσο κρίσιμη ώστε να δικαιο­
λογεί τη ν προσωρινή εκτροπή από το υς
στρατηγικούς βομβαρδισμούς, προς υπο­
στήριξη των ελληνικώ ν χερσαίων δυνάμεων.
Για τα μέσα βομβαρδιστικά Wellington, τα ο­
ποία περιοδικά θα ήταν αποσπασμένα από
τη ν Αίγυπτο για να επιχειρούν από ελληνικά
αεροδρόμια, κατάλληλοι στόχοι θα ήταν τα ι­
ταλικά σημεία αποβιβάσεων και σ υγκεντρώ ­
σεων στις αλβανικές α κτές. 0 Ν τ' Αλμπιάκ,
μ ετά από τη σύσταση να μη βομβαρδίζει άμα­
χο πληθυσμό και να σ υντονίζει τις επιχειρή­
σεις του με τα βομβαρδιστικά που εξορ μο ύ -
σαν από τη Μ άλτα εναντίον τη ς Ιταλίας, είχε
τη ν εξουσ ιοδότηση να α ρ νη θεί να αναλάβει
οποιαδήποτε επιχείρηση η οποία κατά τη
γνώμη του θα έ θ ε τ ε σε κίνδυνο τη ν ασφά­
λεια τω ν υπό τη διοίκησή το υ αεροπορικών
δυνάμεων. Σε τέτο ια περίπτωση θα έπρεπε
να ανα φ ερθ εί στο προϊστάμενό το υ Β ρετανι­
κό Σ τρ α τηγείο (της Μέσης Ανατολής). Επι­
πλέον, του επισημαινόταν η προσοχή, να μην
αναλαμβάνει π ρόσ θετες υποχρεώσεις για τη
Β ρετανική Αεροπορία, αλλά να αναφ έρεται
και να εισ ηγείται στο προϊστάμενο Β ρετα νι­
κό Σ τρ α τηγείο για τη ν αναγκαιότητά τους.
Σε περίπτωση αιφνίδιας κατάρρευσης τη ς
Ελλάδας, θα σχεδίαζε και θα πραγματοποι­
ούσε τη ν εκκένωση στην Κρήτη υπό τη ν προ­
σωπική το υ ευθ ύνη, αν και όταν ή τα ν ανα­
γκαίο, χωρίς να αναφέρει στο προϊστάμενο
Β ρετανικό Στρατηγείο. Για όλα τα θ έμ α τα τα
οποία αφορούσαν τη βρετανική αεροπορική
δύναμη στην Ελλάδα θα έπρεπε να αναφέρε-
ται στο προϊστάμενο Βρετανικό Στρατηγείο.
Δ εν πρόφθασε ο Ν τ' Αλμπιάκ να φτάσει
στην Αθήνα και τη ν επ όμενη ημέρα ή λθ ε σε
διαφωνία με το ν Ελληνα πρωθυπουργό, Ιω­
άννη Μ εταξά, γνω στό στρατηγικό νου που
είχε εκπ α ιδ ευ τεί στο Βερολίνο. Ο “ Μικρός
Μ ό λ τκ ε” , όπως ή τα ν γνωστός, είπε ό τι η
Ελληνική Αεροπορία δεν είχε χρόνο να αγω­
νισ τεί για τη ν αεροπορική υπεροχή. Εκείνο
Π ιλ ό το ι τω ν βρ ετα νικώ ν
κα τα δ ιω κτικώ ν G ladiator λίγο πριν
μ ετα σ τα & μ εύ σ ο υ ν σ τη ν Ελλάδα.
όμως που πραγματικά έπεισε το ν Ντ'
Αλμπιάκ να μην επ ιμείνει στις αρχές τη ς Β ρε­
τανικής Αεροπορίας, ήτα ν απλώς το γεγονός
ό τι στην ουσία δ εν υπήρχαν αεροδρόμια πα­
ν τό ς καιρού και ότι ο Μ ετα ξά ς δ εν το υ επ έ­
τρ επ ε να π ρ οβ εί σε αναγνωρίσεις στο Βορρά
- γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Ετσι στις 9 Νο­
εμβρίου ο Β ρετανός αεροπορικός διοικητής
άρχισε τις αναγνωρίσεις το υ για να εντοπίσει
κα τά λλη λες περιοχές για πρόσθετα α ερο­
δρόμια παντός καιρού. Τελικά επ έλ εξε το ν
Αραξο, στο νοτιοδυτικό άκρο του Κορινθια­
κού κόλπου, 70 περίπου χιλιόμετρα νοτιο­
δυτικά τη ς Πάτρας. Λόγω ελλείψ εω ν εργα τι­
κών χεριών και υλικών τη ν εποχή εκείνη στη
Μέση Ανατολή, το αεροδρόμιο το υ Αράξου
τελείω σ ε ακριβώς όταν έφτασαν οι Γερμανοί,
το ν Απρίλιο το υ 1941, και έπρεπε να ανατινα-
χ θ εί και οι πολύτιμοι οδοσ τρω τήρες να κατα-
στραφούν.
Ενα από τα πιο άμεσα και λεπ τεπίλεπ τα
καθήκοντα το υ Ν τ’ Αλμπιάκ ήταν η συγκρά­
τηση του Βρετανού π ρεσβευτή στην Αθήνα,
σερ Μάικλ Πάλαιρετ. Εφόσον ο Ν τ' Αλμπιάκ
ήτα ν ο Β ρετανός αεροπορικός διοικητής και
αεροπορικός σύμβουλος στο Ελληνικό Γενι­
κό Στρατηγείο, μόνο σύγχυση θα προκαλείτο
στο Λονδίνο και στο Κάιρο αν ο Β ρετανός
π ρεσ βευτής συνέχιζε να στέλνει σήματα
προς το ένα ή το άλλο, κοινοποιούμενα στο
Κάιρο ή το Λονδίνο κατά περίπτωση, ζητώ ­
ντας περισσότερη αεροπορική υποστήριξη.
Στο εξή ς όλα τα σήματα επί το υ θ έμ α το ς θ α
εκδίδοντα ν από το ν Β ρετανό αεροπορικό δι­
οικητή.
Από τις 14 Ν οεμβρίου, οπότε φ ά νηκε ότι
οι Ελληνες όχι μόνο δ εν θα κατέρρεαν. αλλά
θα μπορούσαν να απωθήσουν το υ ς Ιταλούς,
η βρετα νική άποψη άρχισε να αλλάζει, από
συμβολική υποστήριξη σε ιδέα διατήρησης
ενός σ τηρίγματος στην ηπειρωτική Ευρώπη
μέχρις ότου η δύναμή το υς α υ ξη θεί ώστε να
μπορούν οι Β ρετανοί να εκτο ξεύ σ ο υ ν α ν τε ­
πίθεση κατά των Γερμανών από τη Θεσσαλο­
νίκη, όπως κατά το ν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλε-
25
μο. Αμέσως μόλις η άφιξη τη ς Β ρετανικής
Σ τρατιω τικής Αποστολής έγινε αισθητή σε
προσωπικό, ο Ν τ’ Αλμπιάκ και το επ ιτελείο
του μετασ τάθμευσ αν από τη ν προσωρινή και
δαπανηρή θέσ η το υ ς στο ξενοδοχείο τη ς
Μ εγάλης Β ρετανίας, όπου βρισκόταν και το
Ελληνικό Γενικό Σ τρατηγείο, στο κτίριο τη ς
Μαρασλείου Σχολής στην πλαγιά το υ Λυκα-
βητού, όχι πολύ μακριά από τη Βρετανική
Πρεσβεία. Αλλωστε ήταν και εύκολο, αφού
δ εν είχε παρά μόνο έναν αξιω ματικό στο επι­
τε λ ε ίο του, έναν έφ εδ ρ ο αξιωματικό, καθη­
γητή τη ς αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο
τη ς Ο ξφόρδης, ο οποίος μιλούσε ελληνικά.
Το μόνιμο πρόβλημα κατά τη ν περίοδο
1940-1941 δεν ήταν μόνο το ότι το Λονδίνο
πατρονάριζε το Κάιρο για τα υλικά και τ η .
έλλειψ η συμπάθειας και κατανόησης των
προβλημάτων, τα οποία δ εν είχαν φανεοαί-
θ εί κατά τη διάρκεια τη ς νικηφόρας Μάχης
τη ς Αγγλίας, αλλά και το ό τι είχε τη ν άποψη
ό τι μ ικρ ό τερ ες αεροπορικές δυνάμεις, ακό­
μα και αν το προσωπικό το υ ς είχε εκπα.-
δ ευ τεί από τη Β ρετανική Αεροπορία, δεν
μπορούσαν να χειρισ τούν σύγχρονα αερο­
σκάφη. Αυτό έ φ ερ ε το ν Ν τ' Αλμπ.ακ σε
δυσχερή θέση. Δ εν μπόρεσε παρά μόνο _.α
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 φορά (σε διάστημα έ ξι μηνών) να παραδώσει
στην Ελληνική Αεροπορία, που δ ιέ θ ε τε γαλ­
λικά, πολωνικά, βρετανικά και γερμανικά α ε­
ροπλάνα, 12 αεροσκάφη Gladiator, περί τα τ έ ­
λη Ν οεμβρίου. Το υπόλοιπο χρονικό διάστη­
μα του απ αγορεύτηκε ακόμα και να αναφέρει
τα νικηφόρα αεροπλάνα το υ καλοκαιριού
του 1940 Hurricane και Spitfire για να μην απο-
γ ο η τευ θ ο ύ ν οι Ελληνες που δ εν είχαν κανέ­
να. Σ τη ν π ραγματικότητα ο Ν τ' Αλμπιάκ απέ­
κτησ ε μια μοίρα με Hurricane κατά τις αρχές
Φεβρουάριου το υ 1941, οπ ότε έφ τασ ε η Μ οί­
ρα No 33, υπό τη διοίκησή του.
Κατά το ν ίδιο χρόνο ο αρχηγός το υ Επι­
τελ είο υ τη ς Β ρετανικής Αεροπορίας, σερ
Τσάρλς Πόρταλ, ανακοίνωσε στον Λόνγκμορ
ό τι θα μπορούσε να υπολογίζει στην αποστο­
λή (δια μέσου τη ς Μ άλτας) έ ξι μοιρών κατα­
διωκτικών και έ ξι μοιρών μέσων βομβαρδι­
στικών, τα οποία θα απ οθηκεύονταν μέχρις
ότου το προσωπικό εδάφ ους θα στελνόταν
από τη θάλασσα. Μ έχρι το Μάιο το υ 1941 η
Ελληνική Αεροπορία είχε στην Κρήτη ένα
πλεόνασμα από 157 εκπ α ιδευμένους πιλό­
το υς, καθώς και 123 υπό εκπαίδευση, εκτό ς
από το προσωπικό εδάφ ους, το οποίο θα
μπορούσε να υπηρετήσει αποτελεσ ματικά
αυτά τα αεροσκάφη. Τον Ιανουάριο το υ 1941
όμως η υπόσχεση του Π όρταλ ακυρώ θηκε.
Παρά το γεγονός ό τι ο Τσώρτσιλ στις 30
Ν οεμβρίου εκτιμούσ ε ό τι η επέκταση των ε λ ­
ληνικώ ν αεροδρομίω ν εξελισ σόταν, στην
π ραγματικότητα οι εργασίες δ εν προχωρού­
σαν. Οταν, στις 6 Δ εκεμβρίου, ο Υποναύαρ­
χος Τερλ ενημέρω νε το Λονδίνο για το ρόλο
το υ ως αρχηγού τη ς Στρατιω τικής Αποστο­
λής στην Αθήνα, προσπάθησε να πει σ τον α­
νυπόμονο πρωθυπουργό ό τι ο Ν τ’ Αλμπιάκ
και το Υπουργείο Αεροπορίας έσφαλαν, διότι
δ εν θ α είχαν το χρόνο να κατασκευάσουν α-
26 εροδρόμια για τη Β ρετανική Αεροπορία, ε-
■■■ πειδή οι Γερμανοί θα εξαπ έλυαν τη ν επίθεση
νωρίτερα, τη ν άνοιξη - όπως υποστήριζε και
ο Μ ετα ξά ς. Ο Τερλ είχε έγκυ ρ ες πηγές διότι
είχε ζήσει πολύ χρόνο στην Αθήνα ως ναυτι­
κός ακόλουθος και μιλούσε τη ν ελληνική -
για το λόγο αυτό, άλλωστε, είχε επιλεγεί.
Μια άλλη δυσχέρεια του Ν τ’ Αλμπιάκ ή­
ταν ό τι οι αεροπ ορικές το υ δυνάμεις δ εν εί­
χαν τη ν προβλεπ όμενη δύναμή το υς. Στις
αρχές Δ εκεμβρ ίου είχε τέσσ ερις μοίρες
στην Ελλάδα, με προβλεπ όμενη δύναμη 16
αεροπλάνα στην καθεμία, αλλά η συνολική
παρατακτή δύναμη ή τα ν μόνο 32 και όχι 64 α-
εροπλάνα. Παρόλα αυτά το Λονδίνο άρχισε
να σ κέπ τεται με βάση όχι μόνο τα αεροδρό­
μια τη ς Ελευσίνας, το υ Τατοϊου και τη ς Λάρι­
σας, αλλά και το ότι μέχρι τη ν άνοιξη θα δ ιέ­
θ ε τ ε άλλα έξι αεροδρόμια, έτσι ώστε μέχρι
τό τ ε να μπορούν να επιχειρούν 20 ως 23 μοί­
ρ ες τη ς Β ρετανικής Αεροπορίας. Κανένας ό­
μως δ εν ήταν σε θέσ η να βασίζεται σ’ αυτούς
το υ ς αριθμούς, οι οποίοι θα προκαλούσαν
σοβαρές διαφω νίες στο εσω τερικό τη ς Κοι­
νοπ ολιτείας κατά τα τέλη του 1941. Επιπλέον
θ α έπρεπε να αντιμετω π ισ τεί η πραγματικό­
τη τα τω ν επιχειρήσεων στις θ ερ μ ές καιρικές
σ υνθήκες τη ς Ελλάδας εκείν η ς τη ς εποχής,
όπως για παράδειγμα στον Αραξο, ο οποίος
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
βρισκόταν σε μια περιοχή όπου υπήρχε κίν­
δυνος ελονοσίας και θα χρειαζόταν υγειονο­
μική υποστήριξη.
Το χρισ τουγεννιάτικο δώρο του Λόν­
γκμορ ή τα ν η πληροφορία ότι στις αρχές Φε­
βρουάριου θ α το υ έστελναν θαλασσίως μ ε ­
γάλο αριθμό αεροπλάνων, ο οποίος θα το υ ε ­
π έτρεπ ε να αναδιοργανώσει τη ν Ελληνική
Αεροπορία. Ο Ν τ’ Αλμπιάκ θα έπρεπε να ε κ ­
παιδεύσει το υ ς Ε λληνες και γ ι’ αυτό θα έ ­
πρεπε να μην είναι μόνο αεροπορικός
σύμβουλος, αλλά ταυτόχρονα και αεροπορι­
κός ακόλουθος στην Αθήνα, αν συμφωνούσε
και ο π ρεσβευτής, αντικαθιστώ ντας το ν Σμή­
ναρχο Ελμχιρστ, ο οποίος τό τε ή τα ν αεροπο­
ρικός ακόλουθος στην Αθήνα και στην
Αγκυρα. Ταυτοχρόνως ο σερ Π άλαιρετ π ιεζό­
ταν να πείσει το υς Ε λληνες να επιτρέψ ουν
τη δημιουργία αεροδρομίω ν βορείω ς του
Ολύμπου, τουλάχιστον ως εκπαιδευτικώ ν βά­
σεων. Ο Μ ετα ξά ς συμφώνησε στις 30 Δ εκ εμ ­
βρίου, αλλά τη ν επ ομένη ανακάλεσε επειδή
διαπιστώθηκε ό τι οι Β ρετανοί είχαν ανεπαρ-
Ε λληνικά κ α τα δ ιω κ τικ ά PZL Ρ .2 4 και α ερ ο σ κ ά φ η
σ τρ α τιω τικ ή ς σ υ νερ γ α σ ία ς H e n s c h e lH s l i t J.
κείς δυνάμεις για να αντιμετω πίσουν τους
Γερμανούς. Την πρωτοχρονιά ο Ελληνας
πρωθυπουργός δ έχ θ η κ ε τη βασική αρχή ό τι
οι μοίρες βομβαρδιστικώ ν θα μπορούσαν να
εγκατασ ταθούν κοντά στη Θεσσαλονίκη, δο-
θ έν το ς ό τι εκ εί θα ή τα ν η καλύτερη εγκ α τά ­
σταση για τις επ ιθέσ εις στην Αλβανία, αλλά
ανησυχούσε ακόμα για τη γερμανική α ντί­
δραση. Ακολούθω ς το όλο θ έμ α πάγωσε, κα­
θώ ς ο αρχηγός τη ς Β ρετανικής Αεροπορίας
τηλεγράφ ησ ε ό τι οι έ ξι μοίρες καταδιω κτι­
κών και οι έξι βομβαρδιστικώ ν δ εν θα σ τέλ­
νονταν για τη ν ώρα. Π ληροφορίες από διά­
φ ο ρ ες πηγές έδειχναν ως ημερομηνία εκδ ή ­
λωσης τη ς γερμανικής επίθεσης κατά τη ς
Ελλάδας κάποια από τις 10 Ιανουαρίου μέχρι
τις αρχές Μ αρτίου. Η Β ρετανική κυβέρνηση
έκρινε ό τι η Ελλάδα ήτα ν πιο σημαντική από
το να κα τα ληφ θεί η Βεγγάζη και δ ιέτα ξε το ν
Ο υέηβελλ να επ ισ κεφ θεί τη ν Ελλάδα, πράγ­
μα το οποίο είχε ήδη κάνει ο Λ όνγκμορ με
πιο προγραμματισμένο τρόπο.
Στο μ ετα ξύ η Β ρετανική Αεροπορία στην
Ελλάδα δεχόταν σκληρή κριτική ως προς το
δόγμα της, διότι δ εν μπορούσε να φτάσει
στο Δυρράχιο ακόμα και αν ανεφ οδιαζόταν
στη Λάρισα και εγκα τέλειπ ε τις φημισ μένες
προσβολές της, μη σ υμ μετέχο ντα ς στη χερ ­
σαία μάχη. Μ ετά τη ν επίσκεψη το υ Ν τ'
Αλμπιάκ στο Κάιρο, στις 7 Ιανουαρίου (με το
ιδιωτικό αεροπλάνο του αξιω ματικού πληρο­
φοριών, επειδή δ εν είχε υπηρεσιακό), ο Λόν­
γκμορ έσ τειλε δύο ακόμα κουρασ μένες
μοίρες στην Ελλάδα. Τότε επ ενέβη το Λονδί­
νο και βασιζόμενο στην, επηρεασμένη από
το σύστημα πληροφοριών ULTRA, εκτίμηση
τη ς κατάστασης, δ ιέτα ξε να μη σταλούν
Gladiator, αλλά Hurricane και Blenheim No IV. Ο
Ο υέηβελλ αντέδρασε και η διαταγή ανεστά-
λη μέχρι τη ν επ ικείμενη σύσκεψη στην Α θή­
να. Τον ίδιο χρόνο γερμανικά Stukas και ε ­
χθρικά καταδιω κτικά από τη Ρόδο έκαναν
τη ν εμφάνισή το υ ς στη Μ εσόγειο.
Κατά τη σύσκεψη τη ς Αθήνας μεταξύ
των Μ εταξά/Παπάγου και Ο υέηβελλ/Λ ον-
γκμορ, σ υμφω νήθηκε να μη δ ο θ εί βρετανική
υποστήριξη στους Ελληνες μέχρις ότου κα­
τασκευαστούν αεροδρόμια για 14 μοίρες και
π ρόσθετα εκπ αιδευτικά γύρω από τη Θεσσα­
λονίκη, καθώς και αεροδρόμια για 14 μοίρες
νοτίως του Ολύμπου. Μ έχρι να κατασκευα­
στούν αυτά η Β ρετανική Αεροπορία θα ήταν
π εριορισμένη στις 5 μοίρες που υπήρχαν τό ­
τ ε στην Ελλάδα. Τα 30 Wellington Blenheim ή ­
ταν ακινητοπ οιημένα για μια εβδομά δα λόγω
βροχοπλημμυρών στην Ελευσίνα και στο Τα-
τό ϊ (Μενίδι), ενώ τα Wellington στη Λάρισα για
δύο εβδο μά δες λόγω ομίχλης, μη δυνάμενα
να π ετά ξουν στα Ιωάννινα για να υποστηρί­
ξο υ ν τη χερσαία μάχη. Ετσι, μ ετά τη ν καθα­
ρή δήλωση το υ Μ ετα ξά (στις 18 Ιανουαρίου)
ό τι δ εν θα δεχόταν τη ν ανεπαρκή βρετανική
βοήθεια, η έμφαση δ ό θ η κε πάλι στη Δυτική
Ερημο, όπου η Β ρετανική Αεροπορία χρησι­
μοποιούσε τα καταδιω κτικά τη ς για άμεση
υποστήριξη το υ Στρατού. Τα πάντα σταμάτη­
σαν εκεί, περιλαμβανομένω ν και τω ν β ρ ετα ­
νικών αεροπορικών δυνάμεω ν που βρίσκο­
νταν στην Ελλάδα, μέχρι τις 29 Ιανουαρίου
που απεβίωσε ο I. Μ εταξάς.
Το Λονδίνο π ροσέφερε όλη τη βρετανική
αεροπορική δύναμη που βρισκόταν στην
Ελλάδα στους Τούρκους, οι οποίοι τη ν αρνή-
θηκα ν και έτσ ι οι Β ρετανοί π αρέμειναν στην
Ελλάδα. Για το ν Ν τ’ Αλμπιάκ α υ τό ήτα ν “ δώ­
ρο ε ξ ουρανού” , παρά το ό τι χρειαζόταν χρό­
νο για να αναδιοργανώσει τη ν Ελληνική Α ε­
ροπορία και να αναπαύσει τις μοίρες του.
Ομως ή ρ θ ε σε πλήρη διαφωνία με το ν αρχι­
στράτηγο Παπάγο ως προς τη χρησιμοποίη­
ση τω ν αεροπλάνων του. Ο αρχιστράτηγος

τα ή θ ε λ ε για εγγύ ς υποστήριξη τω ν χερσαί­
ων δυνάμεω ν του, πιεζόμενος από τα απ οθέ­
ματα τω ν πυρομαχικών το υ (τα οποία επαρ-
κούσαν για αγώνά δύο μηνών) Kat τη ν ανάγκη
να κα τα ληφ θεί το λιμάνι του Αυλώνα και να
εξαναγκασ τούν οι Ιταλοί να σ υνθηκολογή­
σουν προτού επ ιτεθ ο ύ ν οι Γερμανοί (στις αρ­
χές Μ αρτίου, δύο μήνες πριν από τα τέλη
Απριλίου, οπότε τα αεροδρόμια του Ν τ’
Αλμπιάκ θα ήτα ν έτοιμα).
Ο Λόνγκμορ είχε αναφέρει στο Λονδίνο
ότι είχε αρχίσει να οργανώνει μια δύναμη στο
Δ έλτα του Νείλου, η οποία επ ρόκειτο να εί­
ναι η Βαλκανική το υ εφ εδρεία, αλλά το σχέ­
διο βρισκόταν ακόμα στα χαρτιά. Το Λονδίνο,
ξεχνώ ντα ς ό τι στο π αρελθόν είχε υποσχεθεί
μ υθ ικές μονάδες στην Ελλάδα και τη ν
Τουρκία, αποφάσισε ότι, εφόσον η τελευ τα ία
είχε α ρ νη θεί τη ν προσφορά που τη ς είχε γί­
νει, η δύναμη των δέκα μοιρών που προσφέ-
ρονταν από τις ανύπ αρκτες πηγές τη ς Μ έ­
σης Ανατολής θα έπρεπε να σ ταλεί στην
Ελλάδα. Αυτό δ εν βοηθούσε καθόλου εκείνη
τη ν περίοδο, που οι απώλειες του Λόνγκμορ
ξεπερνούσαν τις αντικαταστάσεις. Στους
τρ εις μήνες από 1ης Ιανουαρίου μέχρι 31ης
Μ αρτίου, ένα ντι 184 απωλειών οι α ντικα τα ­
στάσεις ήτα ν 166. Αλλά και έτσι, στις 18 Φε­
βρουάριου ο επ ιτελής σχεδίων διοικητικής
μέριμνας στο Κάϊρο εκπόνησε μια γενική διά­
τα ξη μάχης, η οποία έ δ ε ιξε ό τι μέχρι τις 15
Μ αρτίου θα έπρεπε να σταλούν τρ εις πρό­
σ θ ετες μοίρες και ακόμα τρ εις μέχρι τις 15
Απριλίου. Δηλαδή ένα σύνολο 17 μοιρών έ­
πρεπε να σ ταλεί στην Ελλάδα μέχρι τις 15
Απριλίου. Παρόλα αυτά στην Ελλάδα δεν θα
υπήρχαν περισσότερα από 14 αεροδρόμια,
αν κατασκευάζονταν. Ο Ναύαρχος Κάννιν-
γκαμ τηλεγραφ ούσ ε ότι ήτα ν ωραίο να μιλάει
κάποιος για αποβίβαση στη Θεσσαλονίκη,
αλλά αδυνατούσε να έχει αεροπορική κά­
λυψη για τη ν επιχείρηση. Οπως είχαν τα
πράγματα, στις 18 Φεβρουάριου τα αεροδρό­
μια στην Ελλάδα ήταν τόσο δύσκολο να χρη­
σιμοποιηθούν, ώστε μια από τις π έντε μοί­
ρες αποσύρθηκε στη Δ υτική Ερημο. Το μόνο
ευχάριστο νέο ήταν ό τι τα έ ξι Hurricane έφτα-
σαν στο ελληνικό μέτωπο στις 20 Φεβρουάρι­
ου.
Στις 22 Φ εβρουάριου 1941 ο Ν τ’ Αλμπιάκ
πήγε στο Τατόι και υπ οδέχθηκε το ν υπουργό
Εξω τερικώ ν Αντονυ Η ντεν, το ν αρχηγό του
Α υτοκρατορικού Επ ιτελείου Στρατηγό Ντηλ,
το ν Ο υέηβελλ, το ν Λόνγκμορ και άλλους επι­
τε λ ε ίς , που έφτασαν με δύο αεροπλάνα
Lockheed Lodestar. Η ομάδα ο δη γή θη κε στην
κοντά ευρισ κόμενη βασιλική έπαυλη, όπου
σ υγκλήθηκε μια σ οβαρότατη σύσκεψη. Σε
αυτή σ υμφω νήθηκε ό τι βρετανικά σ τρα τεύ­
ματα θα έρχονταν στην Ελλάδα αν ικανοποι­
ού ντο ορισμένοι όροι.
Το άμεσο απ οτέλεσ μα για το ν Ν τ’
Αλμπιάκ ήταν ότι με τη ν αποβίβαση των
σ τρατευμάτω ν θα έπαυε να είναι ο ανώ τερος
βρετανός διοικητής στο ελληνικό πεδίο μά­
χης. Του ζη τήθ η κε αμέσως να π ετά ξει ένα α­
εροπλάνο σε φω τογραφ ικές εξό δ ο υ ς για να
διευκολυ νθ εί η προετοιμασία τη ς αμυντικής
τοποθεσίας Ολύμπου-Αλιάκμονα. Ταυτοχρό-
νως θα έπρεπε να εξασφαλίσει ό τι ο στρατός
δ εν θα εγκαθισ τούσ ε τις βάσεις διοικητικής
του μέριμνας γύρω από τη ν περιοχή τη ς Λά­
ρισας, τη ν οποία χρειαζόταν για π ρόσθετα α­
εροδρόμια.
Την εποχή τη ς σύσκεψης στο Τατόι ο Ν τ’
Αλμπιάκ χρησιμοποιούσε τις αεροπορικές
του δυνάμεις προς υποστήριξη των ελληνι­
κών δυνάμεων. Προς λύπη του οι Ιταλοί προ­
σέβαλαν τις βάσεις το υ και έτσι επ ανήλθε
στην παλαιά το υ στρατηγική τη ς προσβολής
τω ν ιταλικώ ν αεροδρομίων και λιμανιών. Τι
σήμαινε όμως αυτή η προσπάθεια;
Από τις αρχές Νοεμβρίου μέχρι τα μέσα
Φ εβρουάριου τα αεροπλάνα Blenheim σπα-
νίως π ετούσαν περισ σ ότερες από 12 ε ξό ­
δους ημερησίως και γενικώ ς ήτα ν επιχειρη­
σιακά μόνο κάθε τρ ίτη ημέρα. Τα Gladiator εί­
τ ε πετούσαν σ τα θ ερ ές περιπολίες ε ίτε δεν
χρησιμοποιούντο, εκτέλεσ α ν δε μόνο 12 ε ξό ­
δους κατά το Δ εκέμ βρ ιο και 12 κατά το ν Ια­
νουάριο - και α υ τές ως μοίρα. Οι νυ κτερ ινές
πτήσεις τω ν Wellington από τη ν Αίγυπτο έ ­
φτασαν μόνο τις 29 σε τρ εις μήνες. Ο
συνδυασμός τω ν πλημμυρών και τω ν νεφώ ­
σεων στα αεροδρόμια, όπως και τα νεφ οσ κε­
πή βουνά και στόχοι, περιόρισαν σημαντικά
τις επιχειρήσεις σε μεγά λες αποστάσεις, ό­
πως και ο καλός καλός που δ εν παρείχε κά­
λυψη νεφώ ν για τα Blenheim κατά τη ν ημέρα.
Ολα τα αεροσκάφη κατά περιόδους π εριορί­
ζονταν τόσο από προβλήματα συντήρησης,
όσο και από το δόγμα βομβαρδισμών τη ς
Β ρετανικής Αεροπορίας.
Η διαφορά μπορεί να εντοπ ισ τεί από τα
μέσα Φεβρουαρίου, οπ ότε η βρετανική α ε­
ροπορική δύναμη στην Ελλάδα άρχισε να ε ­
μπ λέκετα ι στη χερσαία μάχη. Μ έχρι τις 10
Φεβρουαρίου είχαν γίνει μόνο 13 έξοδ οι
Blenheim. Τότε άρχισαν τα Blenheim να προ­
σβάλουν, με 23 εξό δ ο υ ς ημερησίως. Στις 23
Φεβρουαρίου τα Hurricane μαζί με τα Gladiator
έφτασαν τις 17 και 19 εξό δ ο υ ς ημερησίως.
Ομως τα Wellington έμεναν ακόμα στο έδα­
φος, πραγματοποιώντας 10 μόνο εξό δ ο υ ς ο­
λόκληρο το μήνα.
Η εικόνα κατά το Μ άρτιο και το ν Απρίλιο
παρουσίαζε ακόμα μεγαλύτερη δραστηριό­
τη τα . Οι απώλειες ή τα ν μ εγά λες στον αέρα
και στο έδαφ ος. Μ ετά από 11 η μ έρ ες αγώνα
κατά των Γερμανών η βρετανική αεροπορική
δύναμη αποσύρθηκε από τη ν Ελλάδα, ενώ
τη ν παραμονή τη ς μετασ τάθμευσ ής τη ς η
Μοίρα No 113 καταστράφ ηκε ολοσχερώς στο
έδαφος.
Οι ελπ ίδες για ανιχνεύσεις εξα νεμ ίσ τη ­
καν στις 2 Μ αρτίου, όταν - σε σύσκεψη στη
βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα - ο Λόν­
γκμορ ανακοίνωσε τα ακόλουθα: από τα 36 α­
μερικανικά αεροπλάνα Tomahawk τα οποία ε ί­
χαν φ τά σ ει στη Μέση Ανατολή, όλα έπρεπε
να θ εω ρούνται μη επισκευάσιμα, ενώ τα 100 27
στην Τακοραντη δ εν είχαν ανταλλακτικό, ου-
τε κατάλληλα πυρομαχικά.
Δύο η μ έρ ες αργότερα ο Ν τ’ Αλμπιάκ κλή­
θ η κ ε και πάλι να ενημερώ σ ει τη βρετανική ο­
μάδα. Σημείωσε ότι, εκ τό ς από μερικά τορ-
π ιλλοβομβαρδιστικά αεροπλάνα το υ Στόλου
τύπου Swordfish, είχε μια μοίρα ελαφρού
βομβαρδισμού Blenheim IV, δύο Blenheim I και
δέκα Wellington διαθέσιμα κατά τις σεληνό-
φ ω τες περιόδους από τη ν Αίγυπτο. Ο καλύ­
τερ ο ς στόχος, ο οποίος και δ εν θα προκα-
λούσε τόσο το υς Γερμανούς, ήταν το Δυρρά­
χιο. Παρόλα αυτά οι Ε λληνες συμφωνούσαν
ό τι οι Β ρετανοί θα μπορούσαν να βομβαρδί­
σουν οποιοδήποτε στόχο ευκαιρίας μετά την
επίθεση των Γερμανών και γΓ αυτό το λόγο
τα ελαφρά βομβαρδιστικά έπρεπε να δια-
φυλάσσονται για ημερήσ ιες προσβολές τ ω .
π ροελαυνόντω ν Γερμανών. Ο Ν τ' Αλμπιάκ έ­
πρεπε να αποσύρει τα Hurricane από το αλβα­
νικό μέτωπο, προς μεγάλη δυσφορία τ ο . Πα-
πάγου, προκειμένου να προστατεύσει τις α­
ποβιβάσεις των Βρετανώ ν στον Πειραιά κα.
στο Βόλο (η εκτίμηση του επ ιτελείου ό τι οι
Γερμανοί θα εκ τό ξευ α ν τη ν επίθεση σε ε να
μήνα, όταν θα έλιωναν τα χιόνια στις δ.αβά-
σεις τη ς Βουλγαρίας, απ οδείχθηκε καθόλα
ορθή).
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Ο Ν τ’ Αλμπιάκ, φυσικά, δεν α νέφ ερ ε ότι
είχε συνήθως 50 αεροπόρους σε νοσοκομείο
τη ς Αθήνας, εκτό ς μάχης λόγω αφροδίσιων
νοσημάτων. Ομως το στοιχείο αυτό έχει τη
σημασία του, όταν κρίνουμε το υπόμνημά
του τη ς 18ης Μ αρτίου, στο οποίο σημειώνει
ότι η δύναμη τω ν μοιρών το υ ήταν μικρότερη
αυτής που απ αιτείτο για τις αποστολές που
το υ ς είχαν ανατεθεί. Ετσι οι δ ιο ικη τές τη ς α­
νατολικής και τη ς δυτικής π τέρυγάς του θα
έπρεπε να αντιμετω πίσουν τις υποχρεώσεις
κατά τη ν κρίση τους. Την επ όμενη ημέρα στο
Κάιρο ο Λόνγκμορ εξετίμ η σ ε ό τι η αεροπο­
ρία τη ς Μέσης Ανατολής υπολειπόταν των α­
παιτήσεων κατά 450 αεροπλάνα. Το Μηχανι­
κό στην Ελλάδα λάβαινε υπόψη του ό τι η
Β ρετανική Αεροπορία ήταν στην πραγματι­
κό τη τα πολύ μικρή για να θ εω ρ η θ εί αξιόλο­
γη, ενώ παράλληλα απαιτούντο απ οθήκες σε
μεγάλη διασπορά, χωρίς σ ιδηροδρομικές
διακλαδώσεις, ν υ κ τερ ινές κινήσεις κλπ.
Στις 24 Μαρτίου η βρετανική αεροπορική
δύναμη στην Ελλάδα τέ θ η κ ε σε “ κατάσταση
αμυντικής ετο ιμ ό τη τα ς ” , λόγω τη ς επ ικείμε­
νης υπογραφής του γερμανογιουγκοσλαδι-
κού συμφώνου, το οποίο και υπογράφηκε
τη ν επ ομένη και ακο λου θή θη κε σχεδόν α μ έ­
σως από το πραξικόπημα το υ Βελιγραδιού,
το οποίο έ φ ερ ε τη Γιουγκοσλαβία στο
συμμαχικό στρατόπεδο. Σ τη ν Αθήνα, στις 28
Μ αρτίου η κατάσταση ήταν πολύ σοβαρή, ε ­
πειδή η Ελληνική Αεροπορία στο αλβανικό
μέτωπο είχε πρακτικώς καταρρεύσει. Η επι­
στροφή το υ Η ντεν και το υ Ν τηλ από τη Μάλ­
τα, κατά το τα ξίδ ι επιστροφής το υς στην
Αγγλία, δ εν απ έφ ερε καμία βοήθεια για τη ν
επίλυση τη ς διαφωνίας - ως προς τη χρήση
τη ς αεροπορικής δύναμης - η οποία υπήρχε
μ ετα ξύ τω ν Βρετανώ ν και των Ελλήνων αρ­
χηγών. Το πρόβλημα ήταν πλέον σημαντικό,
2Q όχι μόνο στο αλβανικό μέτωπο, αλλά και στη
mm γραμμή το υ Αλιάκμονα. Εκεί οι Σύμμαχοι θα
αμύνονταν ενα ντίον τω ν Γερμανών με οκτώ
ασ θενείς μεραρχίες και χωρίς αεροπορική
υποστήριξη και με το ν Ο υ έηβελλ να έχει στα­
ματήσει τη ν ενίσχυση τη ς Επιχείρησης
“ Lustre” (προς βοήθεια τη ς Ελλάδας). Οταν η
ιδέα περί βοήθειας διατυπώ θηκε για πρώτη
φορά, ο Παπάγος είχε υποθέσει εννέα μ ε ­
ραρχίες και πλήρη αεροπορική υποστήριξη.
Στις αρχές Απριλίου, η Β ρετανική Αεροπορία
είχε στην Ελλάδα όλα κι όλα 64 βομβαρδιστι­
κά Blenheim, 19 Hurricane σε δύο περίπου μοί­
ρες, μιάμισυ μοίρα με 16 Gladiator και λίγα
Lysander και Wellington από τη ν Αίγυπτο. Μ ε
θ α αυτά αντιμετώ πιζε μια εχθρική αεροπο­
ρία τη ς τά ξη ς τω ν 1.200 αεροσκαφών.
Στις 2 Απριλίου ο Ν τ' Αλμπιάκ έπαψε να
υπάγεται στον Παπάγο και τέ θ η κ ε υπό τη δι­
οίκηση το υ Στρατηγού Ουίλσον, του Β ρετα ­
νού διοικητή τω ν συμμαχικών σ τρατευμάτω ν
στην Ελλάδα, ενώ ταυτοχρόνω ς ένα σμήνος
τη ς Μ οίρας No 45, βομβαρδιστικών Blenheim
αποσύρθηκε στη Δυτική Ερημο για να βοη­
θήσ ει στη συγκράτηση τη ς νέας γερμανικής
απειλής, το υ Ρόμμελ.
Μ ε τη ν εκτό ξευ σ η τη ς επίθεσης κατά
τη ς Ελλάδας τη ν Κυριακή 6 Απριλίου 1941, ο
Ν τ’ Αλμπιάκ έσ τρ εψ ε επ ιτέλους τη ν αεροπο­
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Β ρ ετα ν ικ ό β ο μ β α ρ δ ισ τικ ό B lenheim I τη ς 211 Μ ο ίρ α ς σ τη ν Π α ρ α μ υ 9 ιά .
ρία του στον τα κτικό ρόλο. Ομως, από τις 8
ως τις 12 τα αεροπλάνα εμπ οδίζονταν από
τις κακές καιρικές σ υνθήκες, λόγω τω ν χιο­
νοπτώσεων στο μέτωπο. Κάτω από α υ τές τις
σ υνθήκες, με έλλειψ η ραντάρ και δικτύου έ ­
γκαιρης προειδοποίησης, άρχισε από τις 10
Απριλίου να αντιμετω π ίζεται η εκκένωση με
προορισμό τη ν Κρήτη. Μ έχρι τις 13 του μη-
νός οι αναφορές παρουσίαζαν ανυπαρξία α ε­
ροπορικής κάλυψης. Στις 14 ο καιρός βελτιώ ­
θ η κε Kat μέχρι τις 15 η Ανατολική Π τέρυγα
συμπτύχθηκε και αποφασίστηκε η εκκένω ­
ση. Υπήρχαν μόνο 18 Blenheim, 16 Hurricane
και 12 Gladiator "ε ν χρήσ ει” .Σ τις 16 η εκκένω ­
ση άρχισε και στην π ραγματικότητα σταμά­
τησαν οι β ρ ετα νικές αεροπορικές επιχειρή­
σεις.
Στις 17 Απριλίου διαπιστώθηκε ότι ενώ
είχαν δ ια τεθ εί 1.785 αεροπλάνα στη Μέση
Ανατολή από το ν Ν οέμβριο του 1940 μέχρι το
τέλ ο ς Μαϊου το υ 1941, μόνο 905 είχαν σ ταλεί
στην π ραγματικότητα και από αυτά μόνο 377
είχαν φτάσει - μάλιστα δ εν ήταν πρώτης κλά-
σης. Θα μπορούσε να π ροσ τεθεί ό τι πολύ
συχνά, αφού τα αεροπλάνα έφ τα να ν στο Κάι­
ρο, απαιτούσαν 30 η μ έρ ες στα συνεργεία για
να καταστούν επιχειρησιακά. Με άλλα λόγια
η αεροπορία τη ς Μ έσης Ανατολής έχει παρα-
λάβει το 1/4 τω ν αεροσκαφών, με τα οποία το
Λονδίνο υπολόγιζε να φ έρ ει σε πέρας τις πο­
λυσχιδείς αποστολές με τις οποίες ήταν επι­
φορτισμένη. Η βρετανική αεροπορική δύνα­
μη στην Ελλάδα βρισκόταν στο έσχατο ση­
μείο αυτού του συστήματος.
Ετσι, δ εν είναι καθόλου εκπ ληκτικό το
ότι στις 18 Απριλίου, μ ετά από μια σειρά
συσκέψεων στην Ελλάδα, ο Ν τ’ Αλμπιάκ α νέ­
φ ερ ε ό τι θα ήτα ν αδύνατο να κρ α τη θεί η
Α ττική αν δ εν λάβαινε έ ξι μοίρες καταδιω κτι­
κών και 30 ως 40 αεροσκάφη εβδομαδιαίως
ως αντικαταστάσεις, για να αντιμετω πιστούν
τα 300 σ ταθερά ενεργό ύντα αεροπλάνα τη ς
Luftwaffe. Εκείνη τη ν περίοδο είχε μ είνει με
16 Hurricane (από το οποία τα 13 περίπου κα-
τασ τράφηκαν στο έδα φ ος στο Αργος, στις 24
Απριλίου), μια μοίρα Gladiator και λίγα κατα­
διωκτικά Blenheim I. Ολα τα αεροπλάνα στρα­
τιω τικής συνεργασίας είχαν καταρριφθεί
από το απόγευμα τη ς 7ης Απριλίου.
Ο Ν τ’ Αλμπιάκ αναχώρησε αεροπορικώς,
στις 24 του μηνός, για τη ν Κ ρήτη και εγκα τέ-
στησε το σ τρατηγείο του στο Ηράκλειο. Ετσι
ολοκληρώ θηκε η παρουσία τη ς βρετανικής
αεροπορικής δύναμης σ την Ελλάδα.
Κ Ρ ΙΣ Ε ΙΣ -ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ισως το πρώτο που θα έπρεπε να λ εχ θ εί
είναι ό τι η ή ττα στην Ελλάδα δ εν οφ ειλόταν
στην έλλειψ η αεροπορικής δύναμης. Παρά
το ό τι εκείν η τη ν εποχή η αεροπορική δύνα­
μη έγινε ο “ αποδιοπομπαίος τρ ά γο ς” , με
δυσκολία θα μπορούσε να λογισ τεί ως σημα­
ντικό ς παράγοντας. Η γερμανική νίκη στην
Ελλάδα ή τα ν αναπόφευκτη. Οι Ελληνες γνώ­
ριζαν ό τι δ εν είχαν τη δύναμη να αντιστα-
θούν. Καμία προσπάθεια φραγμού τη ς γ ερ ­
μανικής κίνησης, όπως η Βαλκανική Συμμα-
χία, δ εν είχε επιτυχία. Η βρετανική βοήθεια
δ εν ήταν π οτέ επαρκής και έγκαιρη, πράγμα
που γνώριζε τόσο ο Μ εταξά ς, όσο και ο Ο υέ­
ηβελλ.
Η πρώτη βρετανική αεροπορική μοίρα
που σ τάλθηκε στην Ελλάδα, σ τάλθηκε ως
συμβολική βοήθεια, ως περιορισμένη προ­
σφορά σε έναν περιορισμένο πόλεμο. Αν η
Βρετανία τηρούσ ε αυτή τη ν αρχή, αν η βοή­
θ εια δ εν ξεπ ερνούσ ε τις π έντε μοίρες, είναι
πιθανό οι Γερμανοί να μη τη θεω ρούσαν ως
κίνδυνο έναντι των ρουμανικώ ν π ετρ ελα ιο ­
πηγών. Ο ταν ο Χ ίτλερ αποφάσισε τη ν επιχεί­
ρηση “ Μπαρμπαρόσσα” κατά τη ς Σοβιετικής
Ενωσης, δ εν μπορούσε να α νεχ θ εί τη ν ελλ η ­
νική “ π ληγή” στο πλευρό του. Οι Γερμανοί, α­
πλούστατα, δεν μπορούσαν να αγνοήσουν
α υ τές τις αεροπορικές δυνάμεις, δ ο θ έντο ς
του περιορισμένου αριθμού με το ν οποίο
διεξήγα ν τό σ ες π ολλές εκσ τρα τείες.
Ενα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι το ότι
π οτέ δ εν αποκρυσταλλώ θηκε το αν η Κρήτη
βρισκόταν ή όχι μέσα στα όρια τω ν βρ ετα νι­
κών αεροπορικών δυνάμεω ν στην Ελλάδα,
ο ύ τε το αν απ οτελούσε ένα ζω τικής σημα­
σίας προμαχώνα, τόσο για το Β ρετανικό
Ναυτικό, όσο και για τη ν υψηλή στρατηγική
στη Μ εσόγειο. Η αποτυχία καθορισμού
συγκεκριμένου υπευθύνου γ ι’ αυτήν, είχε ως
απ οτέλεσ μα μια ανάπτυξη τω ν ε κ ε ί αεροδρο-

Π ιλ ό το ι τη ς 33 Μ ο ίρ α ς τη ς R A F μ ε α ερ ο σ κ ά φ η H u rrica n e σ τις α ρ χ ές Α π ρ ιλίου 1941 σ τη
Λ ά ρισ α.
μίων χωρίς μ έθ οδ ο και τη ν αδυναμία απ οτε­
λεσ μα τικής άμυνας το Μάιο του 1941. Οι
προσπάθειες που έγιναν για τα αεροδρόμια
στο Αγρίνιο και το ν Αραξο, θα ήταν α νεκτίμη ­
τη ς αξίας αν καταβάλλονταν στο Μ άλεμε,
στο Ρέθυμνο και στην πεδιάδα του Καστελλί-
ου. Η Β ρετανική Αεροπορία υστερούσε σε
πιλότους και αεροπορικά πληρώματα, όπως
επίσης σε χερσαία επιτελεία. Η Ελληνική Α ε­
ροπορία αντιμετώ πιζε έλλειψ η αεροσκαφών.
Αν το πρόβλημα τη ς γλώσσας μπορούσε να
ξεπ ερα σ τεί και παρεχόταν κάποια βρετανική
εκπαίδευση σε μερικούς Ε λληνες πιλότους,
θα ήταν ίσως περισσότερο επω φελές και λι-
γό τερ ο αντιφ ατικό να εξασ φαλιζόταν η χορή­
γηση υλικών και αεροσκαφών, α ντί βρ ετα νι­
κών μοιρών. Οι Ελληνες θ α έδιναν τη δική
το υ ς μάχη με το δικό το υς τα κτικό τρόπο Kat
η Β ρετανική Αεροπορία θα μπορούσε να επι­
διώ ξει τη νίκη στην Τρίπολη. Οι διαφωνίες
του Ν τ’ Αλμπιάκ είναι κα τα νοη τές μέσα στα
πλαίσια τη ς τό τε Β ρετανικής Αεροπορίας,
αλλά ο νυκτερ ινός σ τρατηγικός βομβαρδι­
σμός δ εν ήτα ν πολύ απ οτελεσ ματικός σε κα­
νένα θ έα τρ ο πολέμου το υ 1940-1941, ιδιαίτε­
ρα σε τόσο δύσκολη περιοχή όπως είναι
αυτή των Βαλκανίων. Η ύπαρξη το υ αεροπο­
ρικού διοικητή σε μια ξέν η χώρα κατά τη
διάρκεια ενός περιορισμένου πολέμου πα­
ρουσίαζε πολλούς περιορισμούς, όχι μόνο
ως προς τη ν ιεραρχία, αλλά και ως προς τις
δ ιεθ ν είς διασυνδέσεις και τις διαφωνίες επί
δογματικώ ν θέσεων. Δ ο θ έντο ς ό τι πριν από
το ν π όλεμο είχαν γίνει μόνο λίγες επαφές,
δ εν είχαν εκπ ο νηθ εί σχέδια που θα επ έτρ ε­
παν τη ν καλύτερη χρησιμοποίηση του διατι­
θ έμ εν ο υ (περιορισμένου) υλικού και ανθρώ ­
πινου δυναμικού. Η μια πλευρά δ εν γνώριζε
τη ν άλλη. Ο Β' Παγκόσμιος Π όλεμος απ έδει­
ξ ε ό τι η τεχνολογία, προς μεγάλη έκπληξη
μερικώ ν ανθρώπων, ή τα ν εύκολο να χειρα­
γω γηθεί, α νεξά ρ τητα από τις γνώ σεις τους
φτάνει να “ άρπαζαν” τις βασικές ιδέες.
Ομως, παρά το ό τι οι Β ρετανοί έφ ερα ν στην
Ελλάδα μια μηχανοκίνητη δύναμη, δ εν ήταν
οι ίδιοι “ διανοητικώς μηχανοκίνητοι".
Το Λονδίνο δ εν πρόσεχε το ν Ν τ’ Αλμπιάκ
και τα προβλήματά του, στην π ραγματικότη­
τα δε ο ύ τε το ν Λ όνγκμορ και τα δικά του
προβλήματα. Α υτοί οι οποίοι βρίσκονταν
στην κορυφή τη ς διοίκησης απαιτούσαν να
υπακούονται και θεω ρούσαν αυτούς που
βρίσκονταν στο πεδίο τη ς μάχης ως “ παρα­
π ονιάρηδες". Φυσικά δ εν ω φελούσε η απο­
στολή μοιρών σε χώρο όπου δ εν υπήρχαν α ε­
ροδρόμια. Η κυβέρνηση και το Υπουργείο
Αεροπορίας που είχαν νικήσ ει στη Μάχη τη ς
Αγγλίας και ακόμα ανησυχούσαν για τη γ ερ ­
μανική εισβολή, δ εν μπορούσαν να κατανοή­
σουν τα προβλήματα σε αραιοκατοικημένο
χώρο, ενώ ταυτοχρόνω ς είχαν εμπ οτισ τεί με
το “ α ή ττη το ” τη ς Αεροπορίας το υς και πί­
σ τευαν ό τι οι “ λίγοι” θ α μπορούσαν να αντι­
μετωπίσουν το υς Γερμανούς οπουδήποτε,
με οποιαδήποτε υλικά και να το υ ς νικήσουν.
Οι βρ ετα νικές αεροπορικές δυνάμεις
του Ν τ' Αλμπιάκ στην Ελλάδα υπέφεραν από
παράλυση το υ συστήματος διοικητικής μέρι­
μνας. Παρά το ό τι οι ανάγκες του πολέμου σε
εφ όδια ήταν μεγάλες, αντιμετω πίζονταν με
δυσκολία, υπερβολική βραδύτητα (τρ ιών (ϋζ
έ ξι μηνών) και αν όλα πήγαιναν καλά. Κατά τα
πρώτα χρόνια το υ πολέμου τα τεχνικά προ­
βλήματα δ εν αντιμετω πίζονται πολύ απ οτε­
λεσματικά. Π.χ. τα αεροσκάφη Mohawk και
Tomahawk, ως αμερικανικής κατασκευής, α­
παιτούσαν διασ κευές για να μπορούν τα πο­
λυβόλα το υ ς να βάλλουν βρετανικά πυρομα-
χικά.
Η βρετανική αεροπορική δύναμη στην
Ελλάδα δεν θα έπρεπε π οτέ να υπερβεί τη
“ συμβολική” δύναμη (ένα βασικό μάθηι,α
τη ς ζωής είναι “ να μαθαίνει κάποιος να περ­
πατάει προτού μάθει να τρ έχ ε ι” ). Οι Β ρετα ­
νοί δεν δ ιέθ ετα ν δυνάμεις που να μπορούν
να αγνοήσουν τη ν υψηλή στρατηγική και δεν
είχαν υψηλή στρατηγική. Με βάση τις δυνά­
μεις που δ ιέθ ετα ν δ εν θα έπρεπε π οτέ η η­
πειρωτική Ελλάδα να έχει τη ν π ροτεραιότη­
τα. Αυτή θα έπρεπε να δ ο θ εί στην Κρήτη κα.
στα Δωδεκάνησα. Ομως το όλο ζήτημα παρέ-
μεινε θολό και ο Ν τ’ Αλμπιάκ δεν έλαβε ποτέ
σαφείς διαταγές για το σκοπό που βρισκόταν
στην Ελλάδα. Αν και ο Ο υέηβελλ και ο Λόν­
γκμορ γνώριζαν, δ εν ήτα ν π οτέ ελεύ θ ερ ο ι να
ξεκαθαρίσ ουν, λόγω τη ς πίεσης άλλων γεγο­
νότων και άλλων προσώπων.
Το αν μια αεροπορική δύναμη είναι ανε­
ξά ρ τη τη ή όχι σε έναν π εριφ ερειακό ρόλο.
δ εν σ χετίζεται καθόλου με τη ν επιτυχία σε
μια περίπτωση όπως αυτή τη ς βοήθειας στην
Ελλάδα το 1940-41. Εκείνο που πράγματι με­
τρ ά ει για τη ν επιτυχία είναι το αν υπάρχει η 2d
όχι ένα καλό σχέδιο και η δύναμη να υλοποι- ■■■
ηθεί.
ΒΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
Η παρούσα εργασία βασίζεται στο βιβλίο του
Αμερικανού καθηγητή της Ιστορίας στο
Πανεπιστήμιο του Κάνσας (ΗΠΑ), Ρόμπιν Χάιαμ.
"Diary o f a Disaster - British Aid to Greece. 1940-
1941", το οποίο μεταφράστηκε από τον
συγγραφέα του άρθρου αυτού και εκδόθηκε απο
το ΓΕΣ/7ο ΕΓ/5 το 1996με τον τίτλο "Ημερολόγιο
μιας Καταστροφής. Η Βρετανική βοήθεια στην
Ελλάδα 1940-1941", καθώς και σε διάφορα αλλα
έγγραφα, τα σπουδαιότερα από τα οποία είναι τα
ακόλουθα:
(1) AIR 24/1669/12317, του Βρετανικού Γοαφείου
Δημόσιων Αρχείων.
(2)1.S.D. Playfair “Μεσόγειος και Μ έση Ανατολή
Τόμος I, σελ. 262,254-255, 463-465.
(3) Επιστολή Σμηνάρχου I. W. Grigson, 3 Μαίου
1941, στο AIR 23/6374/XUA 11744.
(4) AIR 24/1666/8229, του Βρετανικού Γραφείου
Δημόσιων Αρχείων.
ΣΤΡΑΤΙΩ Τ ΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 M A JO R C A
A L L IE D L A N D IN G S (O P E R A T IO N T O R C H )
8 NO VEM BER 1942 « V A L E N C IA
A N D S U B S E Q U E N T O P E R A T IO N S
S P A I N \ Eastern T a sk Force 9 November,
A L L IE D A IR B O R N E L A N D IN G S
A IR F IE L D S ϊ V (Ryder) Kesselring begins to
ρ ____________________ ? from Great Britain pour in troops by a ir p a l e r iv n
M IL E S

KIL O M E T R E S {Fredendall} Sicilf

from Great Britain B I2 E R T A
S id i A h m e d - ^ ö i I f _ . Cape Bet'·
^"eS/a, P A N T E L L E R iA j
C A S riG t E J A ^ T Ü N IS ° ( Ita ly )
C H E R C H J ll
Western Task Force
A L G E C IR A S ^ / c i B R A L T A R (8r.) I
(Patton)
T A N G I E R w -7 V
# C 0 » 5 T A S f i H ( ® * '· ’ ·■ %
iSOUSSE
from United States J . L M iliB U A N · 1
j j j ' »T E T U A N I.ES A N D A L O U i
/tu n is ia
!0 U SAÄ DA- V » K A S S E t i, N E
/ > · — v ' Morocco 7 ^ '^ ■ S fA x )
P O R T LY/ Λ γ SAFSA ,f.y German troops
M E H D IÄ
^*ABAT.J> =2=·, / * (T land in Novembei
tA S A B LA N C A * ! e3ri*:'-GABES\^, D JER BA
LAGHOUAT
A \ gSTf MEOEWNE^
,O U £ D
^TOUGGOURT^Y^
T R IP O I
G H A R O A IA , h e ig h t in feet

O V ER 7 0 0 0
5 0 0 0 -7 0 0 0
:O L O M 8 BE.CHA R 1 0 0 0 -5 0 0 0 LIB YA
UNDER 1000

Ο ι επ ιχ ειρ ή σ εις σ τη β ο ρ ειο δ υ τικ ή Α φ ρική.

ΑΠΟ ΤΟ Ε Λ -Α Λ Α Μ Ε ΪΝ
ΣΤΗΝ Τ Υ Ν ΙΔ Α
Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΦΡΙΚΗΣ Α Π Ο
so ΤΟΥΣ ΣΥΜ Μ ΑΧΟ ΥΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ
//
Ο Μ Α Δ Α Σ ΣΤΡΑΤΙΩΝ "Α Φ Ρ ΙΚ Α
πό το 1940 ο π όλεμος στη Βόρεια Αφρική θύμιζε έντο να το φαινόμενο τη ς παλίρ­ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΗ ΗΤΤΑ

Α ροιας, με το υ ς δύο αντίπαλους σ τρατούς να αλληλοαπω θούνται π ότε προς τη ν Αί­

γυπτο και π ότε προς τη Λιβύη. Το 1942 όμως απ οτέλεσ ε τη ν καταλυτική χρονολο­
γία για τη ν τελική νίκη τω ν Συμμάχων στο σ υγκεκριμένο θ έα τρ ο επιχειρήσεων, ύ­
στερα από τη διπλή ή ττα τω ν δυνάμεω ν το υ Αξονα (υπό το ν θρυλικό Ρόμμελ) στο Ελ-Αλαμέιν.
Ο Ρόμμελ, επικεφαλής του π ερίφημου Αφρικα Κόρπς και ιταλικών μονάδων, στράφηκε για άλ­
ΣΤΟ Ε Λ -Α Λ Α Μ Ε ΙΝ , 01
Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΟΥ Α Ξ Ο Ν Α Δ Ε Ν

λη μια φορά προς τη ν ιταλική αποικία τη ς Λιβύης, καταδιω κόμενος από τη ν 8η Στρατιά του ΚΑΤΟ ΡΘ Ω ΣΑΝ ΝΑ Α Ν Α Λ Α Β Ο Υ Ν
Στρατηγού Μ οντγκόμερυ.
Αυτή τη φορά οι Σύμμαχοι ήτα ν αποφασισμένοι να εκκαθαρίσουν οριστικά τη Βόρεια ΠΟΤΕ. Ο ΡΓΑΝΩ ΣΑΝ, Π Α Ν ΤΩ Σ,
Αφρική. Για το σκοπό αυτό το βράδυ τη ς 7ης προς 8η Νοεμβρίου 1942 άρχισε η εκτέλεσ η τη ς
ΤΗΝ Α Μ Υ Ν Α ΤΟΥΣ ΣΤΗ Ν
επιχείρησης “ Π υρσός” , δηλαδή η απόβαση ισχυρών συμμαχικών δυνάμεω ν στο Μαρόκο και
τη ν Αλγερία, με σκοπό τη ν περικύκλωση και τη ν εξόντω ση τω ν δυνάμεω ν του Ρόμμελ. Η από­ ΤΥΝΗΣΙΑ, Ο Π Ο Υ ΠΑΡΑ ΤΗΝ
φαση για τη ν εκτέλεσ η τη ς επιχείρησης “ Π υρσός” είχε λ η φ θ εί από τις 24/7/1942, μ ετά από
συμφωνία του π ροέδρου Ρούζβελτ με το ν Ουίνστον Τσώρτσιλ στο Λ ευκό Οίκο. Τη στιγμή που Ε Χ Θ Ρ ΙΚ Η ΥΠΕΡΟΧΗ ΚΡΑΤΗΣΑΝ
λαμβανόταν η απόφαση αυτή η στρατιωτική κατάσταση στο σ υγκεκριμένο μέτωπο ήτα ν κρί­
σιμη για το υς Συμμάχους. Ο θυελλώ δης Ρόμμελ είχε καταλάβει το Τομπρούκ και είχε απωθή­ Μ Ε Χ Ρ Ι ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΟΥΣ
σει τη ν 8η Στρατιά στην τελευ τα ία ικανή αμυντική τοποθεσία, στο Ελ Αλαμέιν. Εκεί θα παίζο­
νταν όλα. Αρκούσε μια ακόμα νίκη και ο αγκυλω τός σταυρός θα διέβαινε το Σουέζ, ενώ μπρο­ Φ ΥΣΙΓΓΙΟ.
στά το υ θα απλωνόταν ορθάνοιχτος ο δρόμος για το ν Περσικό κόλπο και τις Ινδίες. 0 Ρόμ­
μελ, όμως, α φ έθ η κ ε χωρίς ενισχύσεις απέναντι στη συνεχώς ενισ χυόμενη αντίπαλη στρατιά.
Ετσι, όταν τελικά επ ιτέθ η κε στην τοποθεσία αποκρούστηκε, ενώ στη συνέχεια η ττή θ η κ ε στη Π Α Ν ΤΕΛΗ Σ ΚΑΡΥΚΑΣ

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

δ εύ τερ η μάχη του Ελ Αλαμέιν και εκδιώ χθη-
κε από το αιγυπτιακό έδαφ ος. Στις 8 Ν οεμ­
βρίου 1942 η τεθω ρακισ μένη Στρατιά του
Ρόμμελ, με το Αφρικα Κόρπς, το XX και το
XXI Ιταλικό Σώμα Στρατού και άλλες μ ικρ ό τε­
ρ ες μονάδες, προσπαθούσε να κρ α τη θεί στη
Μάρσα-Ματρούχ.
Την ίδια ώρα δυτικότερα, στις α κτές του
Μαρόκου και τη ς Αλγερίας, αποβιβάζονταν
100.000 Αμερικανοί και Βρετανοί στρατιώ τες,
αντιμετω πίζοντας όμως ισχυρή αντίσταση
από τις πιστές στην κυβέρνηση το υ Βισύ
γαλλικές αποικιακές δυνάμεις. Στην Καζα-
μπλάνκα και στο Οράν οι Αμερικανοί απο-
κρούσθηκαν από το υς Γάλλους, οι οποίοι, με
δύο χρόνια καθυστέρηση, πολεμούσαν
σκληρά. Α ντίθετα με ό,τι συνέβαινε στο Μα­
ρόκο οι συμμαχικές αποβατικές επιχειρήσεις
στην Αλγερία σ τέφ θηκαν από επιτυχία. Πά­
ντω ς οι Γάλλοι ήταν διχασμένοι και αυτό φά- Α ρμα μ άχ ης Tiger τη ς 5ης Τ εθω ρ α κισ μένης Σ τρ α τιά ς . Τα ά ρ μ α τα α υ τά έκαναν τη ν πρώ τη
νηκε από τις προσπάθειες κάποιων ανώτα- το υ ς εμ φ ά νισ η σ τη ν Τυνησία, σ ε α ν ε ξ ά ρ τη τε ς επ ιλα ρ χ ίες . Α νίκητα από οπ ο ιο δ ή π ο τε
των αξιωματικών να ενώσουν τα τμήμα τά σ υ μ μ αχικό ά ρμ α , υπ έσ τησ α ν σ υ ντρ ιπ τικά π λ ή γ μ α τα από τη ν α ερο π ορ ία .

Α μ ερ ικα νικ ά σ τρ α τε ύ μ α τα α π οβ ιβ ά ζοντα ι

κ οντά σ το Οράν.

το υ ς με το υ ς Συμμάχους. Δυστυχώς οι προ­

σπάθειες α υ τές απέτυχαν και τα σ τρα τεύμα­
τα που ελέγχονταν από πιστούς στον Πεταίν
αξιω ματικούς συνέχισαν τη ν αντίσταση.
Οι α μερικανικές δυνάμεις, μπροστά στη
σκληρή αντίσταση που συνάντησαν, αναγκά­
σ τηκαν να ενεργήσ ουν κατά τω ν πλευρών
τω ν σημείων στηριγμάτω ν τη ς άμυνας, με
δ ευ τερ εύ ο υ σ ες αποβατικές ενέρ γ ειες και α-
εροαποβάσεις - στις γύρω από τη ν Καζα-
μπλάνκα και το Οράν περιοχές και σε άλλα
σημεία. Καθ’ όλη τη διάρκεια τη ς 9ης Ν οεμ­
βρίου η κατάσταση π αρέμενε σ υγκεχυμένη.
Οι Γάλλοι συνέχιζαν να π ολεμούν οχυρω μέ­
νοι στις πόλεις, ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις
προσπαθούσαν να περισφίξουν τις γαλλικές
θ έσ εις. Σε μια ναυμαχία που σ ημειώ θηκε οι
Β ρετανοί έχασαν δύο ελαφρά σκάφη και οι

Β ρ ε τα ν ο ί σ τρ α τιώ τε ς α π ελ ευ θερ ώ νο υ ν ,
ξε κ ο ύ ρ α σ τα , τη ν Τύνιδα, επάνω σ ε ένα ά ρμα
valentine.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 Γάλλοι τρία.
Στο μετα ξύ εισ ήλθε στον αγώνα και η
Γερμανική Αεροπορία, η οποία προσπάθησε
να π λήξει το ν συμμαχικό στόλο. Απ έτυχε ό­
μως και υπέστη πολύ σοβαρές απώλειες. Την
επ ομένη οι Σύμμαχοι κατόρθωσαν να εδραι­
ώσουν τις θέσ εις το υ ς στα προγεφυρώ ματα
που είχαν επιτύχει. Η γαλλική αντίσταση, επί­
σης, σταδιακά ελαττω νόταν, σημάδι που φα­
νέρω νε ό τι οι γαλλικές δυνάμεις υπό το ν
Ναύαρχο Νταρλάν θα προσχωρούσαν τελικά
στους Συμμάχους. Πραγματικά, στις 11 Νο­
εμβρίου τα γαλλικά σ τρα τεύματα έπαψαν να
α ντισ τέκονται στο Μαρόκο και τη ν Αλγερία
και ενώ θηκαν με το υ ς μέχρι πριν από λίγες
ώ ρες αντιπάλους τους. Σε απάντηση οι Γερ­
μανοί, σε συνεργασία με το υς Ιταλούς, έ θ ε ­
σαν σε εφαρμογή τη ν επιχείρηση “Anton” , ει­
σβάλλοντας στα εδάφη τη ς κυβέρνησης του
Βισύ, ενώ παράλληλα άρχιζε και η εκτέλεσ η
τη ς επιχείρησης “ Braun” , δηλαδή η απόβαση
σ τρατευμάτω ν στην Τυνησία με σκοπό τη δη­
μιουργία προγεφυρώ ματος και τη ν κάλυψη
τη ς στρατιάς του Ρόμμελ που συνέχιζε τη ν
υποχώρησή τη ς στη Λιβύη.
Οι Σύμμαχοι, μαζί με τις γαλλικές δυνά­
μεις του Μ αρόκου και τη ς Αλγερίας, άρχισαν
τη ν προέλασή το υς προς τη ν Τυνησία. Αργό­
τερ α ενώ θηκαν μαζί το υ ς και οι Γάλλοι στρα­
τιώ τες που σ τάθμευαν στην Τυνησία. Οι Γερ­
μανοί, αναπτύσσοντας εξα ιρ ετική δραστη­
ριότητα, κατόρθωσαν να εκδιώ ξουν τους
Γάλλους από τη ν Τυνησία και να σ ταματή­
σουν τη ν προέλαση τω ν Συμμάχων. Ο Γερμα­
νός διοικητής, Αντιστράτηγος Νέρινγκ, με το
90ο Panzer Korps μπόρεσε, με συνεχείς επι­
θ έσ εις και αντεπ ιθέσ εις που διήρκεσαν 10
μ έρες, να νικήσει το Β ρετανικό 5ο ΣΣ, το ο­
ποίο εξανάγκασε σε υποχώρηση προκαλώ-
ντα ς του μεγάλη φθορά.
Στις 9 Δ εκεμβρίου το σύνολο των α ξο νι­
32 κών δυνάμεων στην Τυνησία εντά χθ η κε στη
νεοσ υγκροτηθείσ α 5η Τεθωρακισμένη Στρα­
τιά και τέ θ η κ ε υπό τις διαταγές του Σ τρ α τη ­
γού φον Αρνιμ. Η στρατιά αυτή, μαζί με την
Αφρικανική Στρατιά το υ Ρόμμελ (που κατόρ­
θωσε καταδιω κόμενη να οπισθοχωρήσει
στην Τυνησία), αποτέλεσαν αργότερα τη ν
Ομάδα Στρατιώ ν “Αφρικα” . Η Ομάδα Στρα­
τιώ ν π εριέλαβε τελικ ά στις τά ξεις τη ς 16 με-
Γερ μανικά M e s s e rs c h m itt B f 109 Ε πάνω από την έρ η μ ο . Γρήγορα η σ υ ντρ ιπ τική υπ εροχή των
Σ υμμ ά χω ν “ξ ε κ α θ ά ρ ισ ε ” το υ ς ο υρ ανούς από τα γερμ α νικά κα ι τα ιτα λ ικ ά α ερ ο σ κά φ η .
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΑΦΡΙΚΗ
Οι ο τρ α τιω τικ έ ς επ ιχ ειρ ή σ εις σ τη Β ό ρ εια Α φ ρική δ ιεξή χ θ η σ α ν , στην π λειοψ ηφ ία το υ ς ,
σ τη σ τεν ή εδ α φ ικ ή λω ρίδα μ ε τα ξ ύ τη ς Μ εσ ο γ είο υ και τω ν παρυφώ ν τη ς Σ α χ ά ρ α ς. Η π εριο­
χή α υ τή ή τα ν η μ ο ν α δ ικ ή που δ ιέ θ ε τ ε δ ρ όμο, σ το ιχ είο α π α ρ α ίτη το για τ ις α ν ά γ κ ες δ ιο ικ η ­
τικ ή ς μ έρ ιμ ν α ς τω ν μονάδω ν, αλλά και για τη ν τα χ εία κίνηση τω ν μηχα νοκίνη τω ν φ α λά γ-
γων. Α λλω σ τε στο μέτω π ο α υ τό οι αντίπ α λοι σ τρ α το ί ή τα ν μ η χα νοκίνη τοι.
Το π ρόβλημα τη ς δ ιο ικ η τικ ή ς μ έ ρ ιμ ν α ς ή τα ν έν α από τα β α σ ικ ό τερ α που α ντιμ ετώ π ι­
ζαν οι αντίπ αλοι. Οι Β ρ ετα ν ο ί α ν εφ ο δ ιά ζο ν τα ν αρχικά από τ ις θ α λ ά σ σ ιες ο δ ο ύ ς, ε ίτ ε παρα-
π λ έο ν τα ς τη ν Α φ ρ ική , ε ίτ ε μέσω Ιν δ ικ ο ύ ω κεανού και Σ ο υ έζ. Επίσης, ό τα ν οι σ υ ν θ ή κ ε ς το
επ έτρ επ α ν, α ν εφ ο δ ιά ζο ν τα ν και μέσω το υ λιμ α ν ιο ύ το υ Τομπ ρούκ, μ έχρ ι τη σ τιγ μ ή που
α υ τό κ α τε λ ή φ θ η από τ ο υ ς Γερμ ανούς. Α ρ γ ό τερ α α π έκτη σ α ν πλήρη έλ εγ χ ο τ η ς Μ εσ ο γ είο υ
και των ουρανώ ν πάνω από α υ τ ή και ο α νεφ ο δ ια σ μ ό ς τ ο υ ς έ γ ιν ε πολύ πιο εύ κ ο λ ο ς . Μ ε τη ν
κα τά λη ψ η το υ Μ α ρ ό κ ο υ και τ η ς Α λγ ερ ία ς ά νο ιξα ν και ά λλα λιμ ά ν ια για το υ ς Σ υ μ μ ά χ ο υ ς και
ο α νεφ ο δ ια σ μ ό ς τ ο υ ς έ γ ιν ε απλή υ π ό θεσ η .
Σ το αντίπ αλο σ τρ α τό π εδ ο τα π ρ ο β λήμα τα α ν εφ ο δ ια σ μ ο ύ δ ιεδ ρ α μ ά τισ α ν κ α τα λ υ τικ ό
ρόλο, κ α τα δ ικ ά ζο ν τα ς σε θ ά ν α τ ο τις ιτ α λ ικ έ ς και τ ις γ ε ρ μ α ν ικ έ ς σ τρ α τιές . Το ιτα λικ ό
Ν α υ τικ ό , η Ιτα λ ικ ή Α εροπ ορία και η L u ftw a ffe δ εν μπ όρεσαν π ο τέ να κ ερ δ ίσ ο υ ν το ν έ λ ε γ ­
χο επί ή υπεράνω τω ν θα λα σ σ ίω ν οδώ ν από τη ν Ιτα λ ία προς τη ν Τρίπολη και α ρ γό τερ α
π ρος το Τομπ ρούκ. Α π ο τέλ εσ μ α α υ το ύ ή τα ν τα πλοία που μ ε τ έ φ ε ρ α ν εφ ό δ ια και προσωπι­
κό να β υ θ ίζ ο ν τ α ι μ ε τα ξ ύ Σ ικ ε λ ία ς και Λ ιβ ύ η ς . Μ ό νο το 19 41 , τ ό τ ε που οι δ υ ν ά μ ε ις το υ Α ξο ­
να κυρ ια ρ χ ο ύσ α ν α κό μ α , ο Ρ ό μ μ ελ λ ά μ β α νε πάνω από το 4 0 % τω ν εφ ο δίω ν που α π οσ τέλ-
λοντσν. Μ ά λισ τα τ ό τ ε λ ε γ ό τα ν ως α σ τείο ό τι το κ α λ ύ τερ ο α ν τια ρ μ α τικ ό που δ ιέ θ ε τ α ν οι
Α γγλοι ή τα ν η τορπ ίλλη!
Η κα τά σ τα σ η επ ιδ ειν ώ θ η κ ε μ ε τά τη ν ή ττα στο Ελ Α λ α μ έιν και τ ο υ ς σ υ ν εχ είς επ ιβρα ­
δ υ ν τικ ο ύ ς α γώ νες που α ν α γ κ ά σ τη κ ε να δώσει ο Ρ ό μ μ ελ . Ιδ ια ίτερ α σ το υ ς τ ο μ ε ίς τω ν καυσ ί­
μων και τω ν αναπ ληρώ σεω ν υ λ ικ ο ύ , η κατά σ τασ η ή τα ν τρ α γ ικ ή . Από τ ις τεθ ω ρ α κ ισ μ έ ν ες
μ ε ρ α ρ χ ίε ς το υ Α φ ρικα Κορπς η 15η ε ίχ ε α π ο μ είνει το ν Ν ο έμ β ρ ιο το υ 19 42 χω ρίς ά ρ μ α τα
(μ ε 11 π εδινά π υροβόλα, π έ ν τε α ν τια ρ μ α τικ ά π υροβόλα και 12 00 ά ν δ ρ ες ), ενώ η 21 η μ ε 11
ά ρ μ α τα , ε ν ν έ α α ν τια ρ μ α τικ ά , έ ξ ι π εδινά π υροβόλα και 1.000 ά ν δ ρ ε ς . Τον επ ό μ εν ο μήνα,
από το υ ς 13 .00 0 τό ν ν ο υ ς καυσίμω ν που α π εσ τά λησ αν, λ ιγ ό τερ ο ι από 5 .0 0 0 έφ τα σ α ν σ τον
π ροορισμό το υ ς . Οι ε ν α έ ρ ιε ς μ ε τα φ ο ρ έ ς δ εν μπ ορούσαν να λύ σ ου ν το π ρόβλημα, α φ ο ύ τα
α ερ ο σ κ ά φ η δ εν μπ ορούσ αν να μ ε τα φ έ ρ ο υ ν μ ε γ ά λ ε ς π ο σ ό τη τες και φ υσ ικά - β α ρ έα υλικά.
Α λλω σ τε η α ξο ν ικ ή α εροπ ορία ε ίχ ε να α ντιμ ετω π ίσ ει το μ ε γ α λ ύ τε ρ ο β ρ ε τα ν ικ ό “α ερ ο π λα ­
ν ο φ ό ρ ο " σ τη ν π ερ ιοχ ή, τη Μ ά λ τα , η οποία δ εν κ α τε λ ή φ θ η ό τα ν ή τα ν δ υ ν α τό , μ ε α π ο τέλ ε­
σμα α υ τό το “α π ό σ τη μ α ” σ τα π λευ ρ ά το υ Α ξο ν α να μ ε τα β λ η θ ε ί σ ε γά γγ ρ α ινα , η οποία “ κα­
τ έ φ α γ ε '’ τ ελ ικ ά τ ις δ υ ν ά μ ε ις το υ .
ραρχιες ή το ισότιμό τους, απο τις οποίες οι 12 π υροβολαρχίες) και μη μεραρχιακές επι-
π έντε ήταν τεθω ρακισ μένες. Σ υγκεκριμένα λαρχίες αρμάτων Tiger. Οι δυνάμεις όμως
διατέθηκαν: τα υπολείμματα του Αφρικα α υ τές ήταν σε μεγάλο βαθμό φ θ α ρ μένες και
Κόρπς (21η και 15η Panzer, 90ή και 164η ελα ­ ασυμπλήρωτες σε υλικό και προσωπικό, χω­
φ ρ ές ΜΠ), οι ιταλικές 101η ΜΠ “ Τριέστε” και ρίς μάλιστα να υπάρχει ελπίδα βελτίωσης
131 ΤΜ των (γνωστών μας) “ Κ ενταύρω ν” , η τη ς κατάστασης, αφού το Β ρετανικό Ναυτι­
16η ΜΠ “ Πιστόγια” , η 1η ΜΠ “ Σουπ έργκα” , η κό ήλεγχε τη Μ εσόγειο και η συμμαχική α ε­
ΜΠ τη ς Φασιστικής Νεολαίας (Τζόβανι Φασί- ροπορία είχε πια τη ν υπεροχή στον αέρα. Η
στι), η 80ή ΜΠ “ Σπέτσια” , οι γερ μα νικές ΜΠ κατάσταση επιδεινώ θηκε και άλλο μ ετά τη ν
“ Χέρμαν Γκέρ ινγκ” , 334η, 999η, 10η Panzer, ανατίναξη τη ς γέφ υρας του Γοργοπόταμου,
“ Μπρόϊχ” (αργότερα Μ αντόϋφελ), καθώς και όπως μαρτυρούν οι ίδιοι οι Γερμανοί στο πο­
το Συγκρότημα Σαχάρας (6 τάγματα πεζικού, λεμικό ημερολόγιο τη ς Ανώτατης Διοίκησης
Ενόπλων Δυνάμεων (0KW): “ Εξαιτίας τη ς κα­
τασ τροφ ής τη ς γέφ υρα ς στις Θ ερμοπ ύλες,
τη ς οποίας η αποκατάσταση θα χρειασ τεί 6-8
εβδομά δες, μειώ θηκε η κίνηση των συρμών
Θ εσσαλονίκης-Αθήνας από οκτώ σε δύο και
μισό ημερησίω ς” .
Από τη ν πλευρά το υς οι Σύμμαχοι είχαν
συγκεντρώ σει στο βόρειο αφρικανικό μέτω ­
πο το ισότιμο 21 μεραρχιών (οι τέσσ ερις τ ε ­
θω ρακισμένες). Οι δυνάμεις α υ τές ήταν σε
μεγάλο βαθμό συμπληρω μένες και δ ιέθ ετα ν
άφθονα εφόδια.
Οι α ξο νικές δυνάμεις τάχθηκαν τελικά
παράλληλα σχεδόν τη ς ο ρ ο θ ετική ς γραμμής
Τυνησίας-Αλγερίας - Λιβύης. Το νότιο άκρο
του μετώπου το υς καλυπτόταν από τη ν ο­
χυρή γραμμή του Μ αρέθ. Η γραμμή αυτή είχε
κατασκευασ τεί από το υς Γάλλους, παλαιότε-
ρα, σαν “ ασπίδα” έναντι ενδ εχ ό μ ενη ς ιταλι-
κής επίθεσης μέσω Λιβύης. Δ ιέθ ετε έργα κατασκευα­
σμένα από σκυροκονίαμα, με εξα ιρ ετικά πεδία βολής.
Μπροστά από τη ν τοποθεσία δέσποζε η κοίτη του ρέμα ­
το ς Ζιγκσάου, που είχε 6άθος 4 m και σε ορισμένα ση­
μεία δεκαπλάσιο πλάτος και αποτελούσε σοβαρότατο
εμπόδιο, ιδιαίτερα αν μία δύναμη προσπαθούσε να το 10 Feb.
διασχίσει υπό τα πυρά των αμυνομένων. Την ισχυρή Hadjeb El Aioun o
αυτή θέση επάνδρωσαν τα Ιταλικά XX και XXI ΣΣ και οι
γερ μανικές 15η ΤΜ και 164η ΕΜΠ. Οι δυνάμεις α υ τές ü s jo rc e s
to m e e t
καλύπτονταν στο δ εξιό ε κ τε θ ε ιμ έν ο το υς πλευρό από
το Συγκρότημα Σαχάρας. isserml
Ο Ρόμμελ, ουσιαστικά διοικητής τη ς Ομάδας Στρα­
τιών, με τη γνωστή του “γρήγορη ματιά” αντελή φ θ η τη ν
/ 18-22 Feb. \
κατάσταση και σχεδίασε (καλυπ τόμενος από τη γραμμή heavy rain confines
Μ αρέθ) μια αντεπίθεση κατά των Βρετανώ ν και των tanks to roads
Αμερικανών στο δυτικό πλευρό του μετώπου. Για το
σκοπό αυτό συγκέντρω σε δύο γερ μα νικές ΤΜ και τη ν
131η ΤΜ. Μ ε τις δυνάμεις α υ τές επ ιτέθ η κε προς Φαιντ
και Γκάφσα, ανατρέπ οντας το υς Αμερικανούς και το υς
Β ρετανούς που έσπευσαν σε βοήθεια. Αφού α νέτρεψ ε
τη ν αμερικανική 9η ΜΠ κα τέλα βε το ν αυχένα του Κασ-
σερίν, απειλώντας άμεσα το ν σημαντικό συγκοινωνιακό
κόμβο τη ς Τεμπέσα.
Τελικά οι Σύμμαχοι κατόρθωσαν, μ ετα φ έρ ο ντα ς ε ­
σπευσμένα εφ εδ ρ είες στον απειλούμενο τομέα, να ανα­
γκάσουν τη ν “Α λεπ ού” να απ οτραβηχτεί. Είχαν χάσει ό­ fOMMEl
μως 253 άρματα, 125 πυροβόλα και 4.000 αιχμαλώτους.
Παράλληλα η 8η Στρατιά του Μ οντγκόμερυ διατάχθηκε
να ενεργήσ ει κατά του νοτίου μετώπου, προς ανακού­
φιση των σκληρά πιεζόμενων, όπως είδαμε, Α μερικα­ Η μάχη το υ Κ ασσερίν α π ο τέ λ ε σ ε τη ν τ ε λ ε υ τα ία επ ιτυ χ ία το υ Σ τρ α τά ρ χ η Ρ όμ μ ελ
νών. Ο Μ οντγκόμερυ, με τη ν 51η ΜΠ των Highlander και σ τη ν Α φ ρ ική. Οι Α μ ερ ικ α ν ο ί σ τρ α τιώ τε ς α π ο δ είχ θ η κ α ν πολύ α νεπ α ρ κ είς
τη ν 7η ΤΜ των “ Ποντικών τη ς Ε ρήμου” , προέλασε προς α π έναντι σ το υ ς β ετερ ά ν ο υ ς το υ Α φ ρ ικα Κόρπς.
το Μ εντενίν, το οποίο και κατέλαβε, σταματώ ντας τε λ ι­
κά μπροστά από τη γραμμή Μ αρέθ. Οι ασ θενείς α υ τές
βρ ετα νικές “ π ροφ υλακές” είχαν το αριστερό το υς
πλευρό εκτεθ ειμ έν ο , γεγονός που δεν ήταν δυνατό να iTTON L O M M E l/A R N Ifl'
περάσει απαρατήρητο από το ν Ρόμμελ. Ο Γερμανός
στρατάρχης αμέσως σχεδίασε μια αντεπίθεση που θα xxxx
έπ λ η ττε τη ν 8η Στρατιά στο αριστερό τη ς πλευρό, με itionde

στόχο τη ν καταστροφή των προωθημένων τη ς μεραρ­ Djebel O rb its

χιών. ;l Guettar 29

Ο Ρόμμελ συγκέντρω σε για μια ακόμα φορά τις τ ε ­

θω ρακισμένες του μεραρχίες (15η, 21η, 10η Panzer) και
δ ιέτα ξε τη ν έναρξη τη ς επιχείρησης “ Κάπρι” κατά τη ς
8ης Στρατιάς. Δυστυχώς για το ν Γερμανό ηγήτορα, το DjebelBerda : ,
εκ τε θ ε ιμ έν ο πλευρό τη ς 8ης δ εν είχε απασχολήσει μό­ - 7 A p r. G ulf o f Gabes
νο το ν ίδιο, αλλά και το ν ιδιαίτερα προσεκτικό αντίπαλό
C h o tt El Fedjadj ~ '
του, το ν Μ οντγκόμερυ, ο οποίος δ ιέτα ξε τη ν 2η Νεοζη-
λανδική ΜΠ να αναπτυχθεί με μέτωπο Ν-ΝΑ, καλύπτο­
ντας το κενό. Μέσα σε 24 ώ ρες η Μεραρχία αυτή είχε ε ­ Djerte
γκατα σ τα θεί αμυντικά και παραλλαγεί σε τέτο ιο βαθμό, Djebel Tebaga -
ώστε δ εν εντοπ ίσ τηκε από το ν εχθρό. Ετσι ο Ρόμμελ
χωρίς να υποψιαστεί τίποτα, αλλά και χωρίς να εκτελ έ-
σει επισταμένη αναγνώριση (οπαδός του άμεσου πλήγ­ Matmat
ματος γαρ), έρ ιξε τα 141 άρματα που δ ιέθ ετα ν και οι
τρ εις μαζί μεραρχίες του πάνω στις εχθ ρ ικές γραμμές.
Εκεί τη ν “ επιτροπή υποδοχής” αποτελούσαν το πεδινό
και το αντιαρματικό πυροβολικό. Μ έχρι το βράδυ ο
Ρόμμελ είχε αναγκαστεί να οπισθοχωρήσει, αφήνοντας
στο πεδίο τη ς μάχης 650 περίπου νεκρούς και τραυμα­
τίες και 52 από τα πολύτιμα άρματά του.
Κατά τη διάρκεια τη ς επιχείρησης “ Κάπρι” -στις 10
Μαρτίου- έγινε η μάχη του Κσάρ Ριλάν, στην οποία δια-
κρίθηκε ο Ελληνικός Ιερός Λόχος.
Μ ετά τη ν ή ττα ο Ρόμμελ, που ό φ ειλε να αμυνθεί επί
ενός μετώπου συνολικού μήκους 625 km, π ρότεινε στον
Χ ίτλερ κΰι στον Μουσολίνι έναν υποχωρητικό ελιγμό Οι μ ά χ ες το υ Μ α ρ έ θ κα ι το υ Ο υ α ν τί Α κ α ρ ίτ υπ ήρξαν κ α τα λ υ τικ έ ς για την
και επανεγκατάσταση τη ς Ομάδας Στρατιώ ν (υπό μορ­ ε ξ έ λ ιξ η τω ν επ ιχειρ ή σ εω ν σ τη Β ό ρ εια Α φ ρ ική. Και σ τις δύο σ υ μ μ ε τε ίχ ε και
φή π ρογεφυρώ ματος) στην περιοχή Μ πιζέρτας και δ ια κ ρ ίθ η κ ε ο Ιε ρ ό ς Λ όχος.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 Ενφιταβίλλ, με κατάληψη τη ς Μ ετζέζ ελ
Μπάμπα στο κέντρο. Η πρότασή το υ όμως
δ εν έγινε δ εκτή (αργότερα η λύση αυτή υιο-
θ ετή θ η κ ε εκ τω ν πραγμάτων), αν και αποτε-
λούσε τη μόνη λογική επιλογή, αφού η υπε­
ράσπιση ενός τόσο εκτετα μ έν ο υ μετώπου
από τόσο καταπ ονημένες και χωρίς λογιστι­
κή υποστήριξη μονάδες, εναντίον ενός τόσο
ισχυρού εχθρού, ήταν ουσιαστικά αδύνατη.
Υστερα από τη ν απόρριψη τη ς πρότασής του
ο Ρόμμελ έλα β ε αναρρωτική άδεια και ανα­
χώρησε οριστικά από τη Βόρεια Αφρική.
Στο μ ετα ξύ οι Σύμμαχοι είχαν “ κολλήσ ει”
απέναντι στη γραμμή Μ αρέθ. Με τη ν έλευση
ενισχύσεων όμως ο Μ οντγκόμερυ σχεδίασε
τη διάσπασή τη ς. Η επιχείρηση “ Π υγμάχος” ,
όπως ονομάστηκε, π ροέβλεπε κατά μέτωπο
επίθεση κατά τη ς τοποθεσίας, με τα υ τό χρ ο ­
νη υπερκέρασή τη ς από τα δυτικά. Την κατά
μέτωπο προσβολή ανέλαβαν οι βρ ετα νικές
50ή και 51η ΜΠ και η 201η ΤΤ, με τις 1η και 7η
ΤΜ σε δ εύ τερ ο κλιμάκιο, έτο ιμ ες να εκμε-
τα λ λ ευ θ ο ύ ν το παραμικρό ρήγμα. Τη δύναμη
ελιγμού αποτελούσαν η 2η Ν εοζηλανδική
ΜΠ, η 8η ΤΤ, οι δυνάμεις τω ν Γάλλων το υ Λε-
κλέρκ και ο Ιερός Λόχος του Χριστόδουλου
Τσιγάντε. Τη δράση τω ν δυνάμεω ν ελιγμού
συντόνιζε ο Στρατηγός Φράυμπεργκ.
Οι α ξο νικές δυνάμεις απ οτελούντο από
τέσ σ ερις ιταλικές και δύο γερ μα νικές μ ε­
ραρχίες σε πρώτο κλιμάκιο και τη ν 15η και
τη ν 21η Panzer ως εφ εδ ρ ικές. Οι δύο τ ε ­
λ ευ τα ίες δ ιέθ ετα ν συνολικά 100 μόνο άρμα­
τα. Τη φύλαξη των πλευρών τη ς κύριας τοπ ο­
θεσ ίας αντίστασης είχε αναλάβει το Συγκρό­
τημα Σαχάρας, εγκα τεσ τη μένο αμυντικά στα
υψώματα που “ φυλάσσουν” τη δίοδο προς
Ελ-Χαμμά.
Στις 22.30 τη ς 20ής Μαρτίου το βρ ετα νι­
κό πυροβολικό άρχισε τα προπαρασκευαστι-
24 κά πυρά κατά τω ν αμυνομένω ν τη ς γραμμής
**■ Μ αρέθ. Μισή ώρα αργότερα τα πρώτα τμ ή ­
ματα τη ς 50ής ΜΠ άρχισαν τη ν επίθεση, με
τη συνδρομή το υ 50ού Συντά γματος Αρμά­
των, κατά των θέσ εω ν τη ς Μεραρχίας Φασι­
στικής Νεολαίας. Ομως τα καλά προσαρμο­
σμένα πυρά τω ν Ιταλών και το ρέμα Ζιγκσάου
εκφύλισαν τη ν επίθεση, ενώ μια αντεπίθεση
τη ς 15ης Panzer εξου δετέρ ω σ ε το σύνολο
σχεδόν τω ν βρετανικώ ν “ π ρογεφυρω μάτω ν”
στην αριστερή όχθη του ρέματος.
Υστερα από αυτά ο Μ οντγκόμερυ, αντι-
λαμβανόμενος ό τι ήτα ν αδύνατο να διασπά-
σει μετωπικά τη γραμμή Μ αρέθ χωρίς να
υποστεί τερά σ τιες απώλειες, αναπροσάρμο­
σε τα σχέδιά του και έρ ιξε όλο το βάρος στον
υπερκερω τικό ελιγμό, ενισχύοντας τη δύνα­
μη το υ Φράυμπεργκ με τις εφ εδ ρ ικ ές του ΤΜ
Μ έχρι το απόγευμα τη ς 26ης Μαρτίου το
Συγκρότημα Σαχάρας και η 21η Panzer, που έ-
σπευσε σε βοήθεια, είχαν διασπαστεί και
υποχωρούσαν προς Ελ-Χαμμά, καταδιω κόμε-
Α μ ερ ικα νό ς σ τρ α τιώ τη ς π λη σ ιά ζει ά φ οβ α
έναν κυνηγό α ρμ ά τω ν H etzer, το ν οποίο
μ ό λ ις ε ξο υ δ ε τέ ρ ω σ ε μ ε ένα όπλο που
ε μ φ α ν ίσ τη κ ε για πρώ τη φ ο ρ ά σ τη ν Τυνησία:
το bazooka.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ
Σ το συγκεκριμένο θέατρο επιχειρήσε­
ων ένας στρατός, εκτός από τους αντιπά­
λους του, είχε να αντιμετωπίσει πολλά α­
κόμα προβλήματα, προερχόμενα από τις
εδαφικές και κλιματολογικές συνθήκες.
Η έρ η μ ο ς , μ ε τη ν α φ ό ρ η τη ζέσ τη τη ν
η μ έρ α και το δ υ ν α τό κρ ύο τη νύ χ τα , τις
σ υ χ ν ές α ν ε μ ο θ ύ ε λ λ ε ς που μ ετα κ ινο ύ σ α ν
τ ό ν ν ο υ ς ά μ μ ο υ μέσ α σε λ ίγ ες ώ ρ ες, ή τα ν
π α ράγοντα ς που επ η ρ έα ζε ά μ εσ α όχι μό­
νο τη διαβίω ση και το η θ ικ ό τω ν μαχητώ ν,
αλλά και α υ τή τη ν ίδια τη δ ιεξα γω γή των
επ ιχειρήσεω ν. Οι ο ά σ εις (α κόμα και τα μ ε ­
μονω μένα π ηγάδια), οι μόνοι τόποι όπου
υπ ήρχε νερ ό , α π οκτο ύσ α ν σε α υ τό το πε­
δ ίο μ ά χ η ς α ξιό λ ο γ η τα κ τικ ή σημασία. Οι
α μ μ ο θ ύ ε λ λ ε ς (ή χαμσίνια, σ τη ν ορολογία
τω ν ανδρώ ν), μπ ορούσαν να σ τα μ α τή ­
σουν κ ά θ ε α εροπ ορική δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα α ­
κόμα και για μ έ ρ ε ς , σ τερ ώ ν τα ς τη ν
π λευρά που δ ιέ θ ε τ ε τη ν α εροπ ορική υπ ε­
ροχή από έν α σ η μ α ν τικ ό τα το π λ εο ν έκ τη ­
μα. Ο μω ς και οι επ ίγ ε ιες δ υ ν ά μ ε ις υ π έφ ε­
ραν και δ εν ή τα ν α π ίθα νο μια φ ά λ α γ γ α να
χάσ ει το δ ρ ό μ ο τ η ς σε ένα τοπ ίο όπου δ εν
υπήρχε τίπ οτα το δ ια φ ο ρ ετικ ό .
Ενα άλλο π ρόβλημα ή τα ν η έλ λ ε ιψ η
κάλυψ ης. Σ τρ α τιώ τε ς , ο χ ή μ α τα και εγ κ α ­
τα σ τά σ εις έπ ρεπ ε να κ α λ υ φ θ ο ύ ν σε ένα
π εδίο μ ά χ η ς που π α ρ είχ ε ελ ά χ ισ τε ς δ υ ν α ­
τ ό τ η τ ε ς γΓ α υ τό το σκοπό. Μ ια μόνο λύση
α π έμ εν ε, η π αραλλαγή, η οποία ε ξ ε λ ίχ θ η ­
κε σε επ ισ τήμη σ τη Β ό ρ εια Α φ ρική.
νοι από Βρετανούς, Γάλλους, Ε λληνες και
Νεοζηλανδούς. Οι προσπάθειες των Ιταλο-
Γερμανών για απόφραξη του ρήγματος με
τη ν 15η Panzer δ εν πέτυχαν και έτσι στις 28
Μαρτίου οι Β ρετανοί κατέλαβαν τη ν Ελ-Χαμ­
μά, απειλώντας με κύκλωση το υ ς υπερασπι­
σ τές του Μαρέθ.
Ο Ιταλός Στρατηγός Μέσσε, τοπικός διοι­
κητής, με συνεχείς υποχωρητικούς ελιγμούς
απέφυγε τη λαβίδα τω ν Συμμάχων και στις 31
Μαρτίου οι δυνάμεις του εγκατασ τάθηκαν α­
μυντικά μ ετα ξύ του κόλπου τη ς Γκαμπές και
του Κ όττ Ελ Ν τζερίντ, κατά μήκος του ρέμα­
το ς Ακαρίτ. Κατά το διάστημα αυτό όμως η
1η Στρατιά (πρώην ΤΘ Στρατιά Αφρικής) του
Μέσσε είχε χάσει 16 τάγματα πεζικού, 130
πυροβόλα και 60 άρματα. Ο Μέσσε και το επι­
τε λ ε ίο το υ οργάνωσαν όσο μπορούσαν τη ν
τοποθεσία, που ήταν και φύσει οχυρή, αφού
το ρέμα Ακαρίτ ή τα ν σοβαρό εμπόδιο για
το υς επ ιτιθέμενου ς. Οι Ιταλο-Γερμανοί υπο­
λόγιζαν ό τι ο Μ οντγκόμερυ δεν θ α επιχει­
ρούσε έφ οδο κατά τη ς νέας τοποθεσίας
πριν από τα μέσα Απριλίου. Ο δ ιοικητής τη ς
8ης Στρατιάς όμως δεν είχε καμμία πρόθεση
να επ ιτρέψ ει στους αντιπάλους το υ να ανα-
λάβουν από τη ν π ροηγούμενη ή ττα τους.
Το απόγευμα τη ς 5ης Απριλίου η 8η Στρα­
τιά επ ιτέθ η κε αιφνιδιαστικά κατά τη ς τοπο­
θεσίας Ακαρίτ. Μ έχρι τις πρώ τες πρωινές ώ­
ρες η τοποθεσία είχε διασπαστεί, ύστερα
από μάχες εκ του συστάδην. Το επόμενο
πρωί οι Γερμανοί προσπάθησαν να φράξουν
το ρήγμα με αντεπίθεση τη ς 15ης Panzer και
τη ς 90ής ΕΜΠ. Αποκρούστηκαν όμως και
υποχώρησαν μπροστά στην πίεση δύο β ρ ε­
τανικώ ν ΤΜ (1ης και 7ης).
Η μάχη του Ουαντί-Ακαρίτ είχε κερ δ ηθ εί
από το υς Συμμάχους. Το τίμημα όμως ήταν
βαρύ. Στη μάχη είχε συμμετάσχει φυσικά και
ο πανταχού παρών Ιερός Λόχος, αφήνοντας
όμως εκεί, “π αντοτινό φ ρ ο υρ ό ” τη ς αφ ιλόξε­
νης τυνησ ιακής γης, το ν Ιλαρχο Γρηγόριο
Μπουρδάκο. Οι δυνάμεις του Αξονα είχαν
υποστεί επίσης μεγάλη φθορά. Παρόλα αυτά
κατόρθωσαν να οπισθοχωρήσουν πάλι.
Παράλληλα με τις επ ιθέσ εις τη ς 8ης
Στρατιάς οι Αμερικανοί, υπό το ν Τζωρτζ Πάτ-
τον, ανέλαβαν σε συνεργασία με το Γαλλικό
19ο ΣΣ επ ιθ ετικές επιχειρήσεις στο δυτικο-
νοτιοδυτικό το μ έα του μετώπου. Σύντομα οι
δυνάμεις του Π άττον κατέλαβαν τη Γκάφσα
και το Ελ Γκετάρ, φθάνοντας ως το Φοντούκ.
Ο φον Αρνιμ, διοικητής τη ς Ομάδας Στρα­
τιών “Αφρικα” , δ εν είχε άλλη επιλογή από τη
σε βάθος οπισθοχώρηση στη γραμμή Ενφιτα-
βίλλ, Πο-Ντυ-Φα, Μετζέζ-Ελ-Μπαμπ, Μπιζέρ-
τα. Ο Χ ίτλερ και ο Μουσολίνι χρειά σ τηκε να
υποστούν δύο ή ττε ς και σημαντική φθορά
για να πεισθούν για τη ν ο ρ θ ότη τα τη ς πρό­
τασης του Στρατάρχη Ρόμμελ. Στο μετα ξύ οι
Σύμμαχοι προέλασαν, προσπαθώντας να τη ­
ρήσουν τη ν επαφή με το υ ς υποχω ρούντες α­
ντιπάλους. Ο Ιερός Λόχος, ως προπομπός, ει-
σήλθε στη Σφαξ και στη Σούσα, όπου έγινε
δ εκτό ς με ενθουσιασμό από το υς Ελληνες
τη ς ε κ εί παροικίας.
Η αφρικανική εκσ τρατεία πλησίαζε στο
τέλο ς τη ς. Οι Ιταλο-Γερμανοί βρίσκονταν πί-

Ο Σ τρ α τά ρ χ η ς Ρ ό μ μ ελ δ ιέ ρ χ ε τα ι δίπλα από ένα α μ ερ ικ α νικ ό η μ ιερ π υ σ τρ ιο φ ό ρ ο , που
κ α τα λ ή φ θ η κ ε από τις γ ερ μ α ν ικ ές δ υ ν ά μ εις σ τη μάχη το υ Κασσερίν.
σω από τη ν τελευ τα ία γραμμή άμυνας, με
δυνάμεις τελείω ς εξα ν τλ η μ έν ες. Οι μεραρ­
χίες του φον Αρνιμ ήταν ζήτημα αν δ ιέθ ετα ν
δύναμη σ υντάγματος. Η 15η Panzer, η επίλε­
κτη αυτή μεραρχία των βετεράνω ν του Αφρι-
κα Κορπς, είχε απομείνει με 15 μόνο άρματα,
και η 164η του ίδιου Σώματος δ ιέ θ ε τε δύο ι­
σχνά τάγματα πεζικού χωρίς Πυροβολικό.
Οι Σύμμαχοι, αντίθετα, αναπλήρωσαν τις
απώλειές το υ ς σε μεγάλο βαθμό και οργάνω­
σαν τη ν τελική έφοδο. Την επίθεση άνοιξε η
8η Στρατιά, η 50ή ΜΠ τη ς οποίας κατέλαβε
τη ν Ενφιταβίλλ. Οι Βρετανοί όμως σ ταμάτη­
σαν μπροστά στο Ζαγκουάν, μη μπορώντας
να διαρρήξουν τη ν τοποθεσία. Σ τους άλλους
το μ είς Αμερικανοί, Βρετανοί και Γάλλοι άρχι­
σαν να πιέζουν παντού το εχθρικό μέτωπο,
αφού πρώτα απέκρουσαν ισχυρή γερμανική
αντεπίθεση.
Οι δυνάμεις του Αξονα, συνεχώς πιεζό-
μ ενες αμύνονταν βήμα προς βήμα. Κάθε χω­
ριό, κάθε λόφ ος και ο,τιδήπ οτε συγκέντρω νε
τις προϋποθέσεις, μ ετα τρεπ ό τα ν σε σημείο
σ τηρίγματος τη ς άμυνας που έπρεπε να κα­
τα λη φ θ εί με τη λόγχη. Επί 15 η μ έρ ες οι Σύμ­
μαχοι, παρά τη ν ολόπλευρη πίεση που α­
σκούσαν στο εχθρικό μέτωπο, μικρή μόνο
πρόοδο σημείωσαν. Εστω και αργά πάντως, οι
α ξο νικές δυνάμεις έχαναν έδαφ ος. Η απο­
στολή τη ς τελικ ή ς διάσπασης (επιχείρηση
“ Η φαίστειο” ) α να τέθη κε στη 1η Βρετανική
Στρατιά, η οποία ενισ χύθηκε και με μεραρ­
χίες τη ς 8ης.
Τα ξημερώ ματα τη ς 6ης Μαίου 1943, 600
βρετανικά πυροβόλα εξαπέλυσαν ένα φ ο βε­
ρό πυρ επί μετώπου μόλις 2,5 km, στο σημείο
συνδέσμου τω ν Γερμανικών 334ης ΜΠ και
“ Χέρμαν Γκέρ ινγκ” , τινάζοντας στον αέρα
άνδρες, ορύγματα, οχήματα και σταθμούς
διοίκησης. Με το πρώτο φως τη ς ημέρας η
συμμαχική αεροπορία συνέχισε το έργο του
πυροβολικού σε βάθος. Με τη ν άρση των
πυρών του πυροβολικού οι Γκούρκας της
4ης ινδικής ΜΠ επ ιτέθηκα ν και ύστερα από
λίγες ώ ρες σκληρής πάλης διέσπασαν την
τοποθεσία. Είχε έρ θ ει η ώρα του ιππικού. Οι
βρ ετα νικές βη και 7η ΤΜ πέρασαν από το
ρήγμα και άρχισαν τη ν εκμετά λλευσ η στα
νώτα του εχθρού. Οι πεισματάρηδες Γερμα­
νοί όμως “ δεν το έβαλαν κάτω ” . Σ υγκέντρω ­
σαν 20 άρματα υπό τη διοίκηση τη ς 15ης
Panzer και α ντεπ ιτέθη κα ν κατά 600 βρ ετα νι­
κών αρμάτων! Δυστυχώς γ ι’ αυτούς, οι νόμοι
τω ν αριθμών υπήρξαν αμείλικτοι. Ετσι μέχρι
το απόγευμα η 15η δεν υπήρχε πλέον και η
7η ΤΜ τω ν “ Ποντικώ ν τη ς Ερήμου” , με το πε­
ρίφημο 11ο Σύνταγμα Ουσσάρων σε πρώτο
κλιμάκιο, απ ελευθέρω σε τη ν Τύνιδα. Στο κ έ­
ντρο οι Γάλλοι κατέλαβαν το Πο-ντυ-Φα και
αριστερά οι Αμερικανοί εισήλθαν στη Μπι-
ζέρτα,
Η διάλυση τη ς Γερμανικής 5ης Τεθωρακι­
σ μένης Στρατιάς ήταν πλέον εμφ ανής και ο
διοικητής της, Στρατηγός φον Φάερστ, β λέ­
ποντας το μάταιο του αγώνα παρέδωσε τις
δυνάμεις του. Ν οτιότερα η Ιταλική 1η Στρα­
τιά εξακολουθούσ ε να κρατά τις θέσ εις της.
Ηταν όμως ζήτημα χρόνου η συντριβή τη ς, α­
φού τα νώτα τη ς βρίσκονταν π λέον τελείω ς
ακάλυπτα. Στις 11 Μαϊου οι Γάλλοι εισήλθαν
στο Ζαγκουάν, αφού εξου δετέρω σ α ν τα υπο­
λείμματα τη ς 21ης Panzer. Εκεί κοντά συνε-
λήφ θη αιχμάλω τος και ο διοικητής τη ς Ομά­
δας Στρατιών, Στρατηγός φον Αρνιμ. Την ε ­
π όμενη μέρα συνθηκολόγησε και το Αφρικα
Κορπς. Ο Στρατηγός Γκράμερ, ο τελευ τα ίο ς
διοικητής του, έσ τειλε τα ξημερώ ματα ε κ εί­
νης τη ς ημέρα ς το τελ ευ τα ίο το υ σήμα: “ Τα
πυρομαχικά καταναλώθηκαν. Οπλα και υλικά
καταστράφηκαν. Το Γερμανικό Αφρικανικό
Σώμα (DAK), σύμφωνα με τις διαταγές, αγωνί-
σθηκε μέχρι τη ς τελευ τα ία ς το υ ρανίδας. Το
Γερμανικό Αφρικανικό Σώμα θ α αναστηθεί.
Ζήτω το Σαφάρι” .
Το απόγευμα τη ς ίδιας μέρας παρέδω­
σαν τα όπλα και οι τε λ ε υ τα ίες μονάδες τη ς
Ιταλικής 1ης Στρατιάς που εξακολουθούσ αν
το ν αγώνα. Ο διοικητής της, Στρατηγός Μέσ-
σε, προήχθη σε στρατάρχη λίγες σ τιγμές
πριν αιχμαλωτιστεί, με σήμα του Μουσολίνι
που διέτασσε ταυτόχρονα τη ν κατάπαυση
του πυρός.
Με το ν τρόπο αυτό έ λ η ξε ο π όλεμος στο
βορειο-αφρικανικό θ έα τρ ο επιχειρήσεων.
Μ ετά το Σ τάλινγκραντ ο Α ξονας είχε δ εχ θ εί
ένα νέο συντριπτικό πλήγμα, υφιστάμενος
συνολικές απώλειες 340.000 ανδρών - ανάμε-
σά το υ ς ήταν και 22 στρατηγοί. Μόνο 638 άν­
δ ρες τη ς Ομάδας Στρατιώ ν “Αφρικα” κατόρ­
θωσαν να διαφύγουν αεροπορικώς.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η καταστροφή τω ν ιταλο-γερμανικώ ν
στρατιών στην Τυνησία, τέσ σ ερις μόλις μή­
νες μ ετά τη συντριβή στο Σ τάλινγκραντ, α-
π οτέλεσ ε τη ν “ταφόπ λακα” στα σχέδια του
Χ ίτλερ και του Μουσολίνι. Η ή ττα στο αφρι­
κανικό μέτωπο ήταν π ροάγγελος των συμμα­
χικών επιθέσεω ν στη νότια και τη δυτική
Ευρώπη. Η Ιταλία ιδιαίτερα, επλήγη θανάσι­
μα από τη ν ή ττα αυτή. Πέρα από το γεγονός
τη ς απώλειας τω ν αποικιακών κτήσεώ ν τη ς
καθίστατο πλέον άμεσος στόχος τω ν Συμμά­
χων. Η νέα αποτυχία των ιταλικών όπλων, τα
οποία άλλωστε είχαν ταπ εινω θεί σε όλα τα
θ έα τρ α επιχειρήσεων που πολέμησαν, είχε
άμεσο αντίκτυπο και στο ηθικό του ιταλικού
λαού. Ετσι μερικούς μήνες αργότερα, όταν
οι Σύμμαχοι αποβιβάστηκαν στη Σικελία, η ι­
ταλική αντίσταση κατέρρευσ ε και οι Γερμα­
νοί αναγκάστηκαν να κρατήσουν και ένα δ εύ ­
τερ ο ευρωπαϊκό μέτωπο από το 1943.
Οσον αφορά το ν καθαρά στρατιωτικό το ­
μέα, η μάχη τη ς Τυνησίας είχε πριν από τη ν
έναρξή τη ς προδικασμένο αποτέλεσμα. Για
το λόγο αυτό η αποστολή τη ς 5ης Τεθωρακι­
σμένης Στρατιάς στη Βόρεια Αφρική πρέπει
να θ εω ρ η θ εί μάλλον ως λανθασμένη κίνηση,
αφού οι π ιθανότητες επιτυχίας ήτα ν μικρές
και το κόστος μεγάλο. Οι Γερμανοί, στην προ-
σπάθειά το υ ς να σώσουν μια στρατιά, έχα­
σαν δύο. Ο Χ ίτλερ και ο Μουσολίνι, αντί να
φροντίσουν να απαγκιστρώσουν ό,τι μπο­
ρούσαν από τη Στρατιά το υ Ρόμμελ, έσ τει­
λαν και άλλες δυνάμεις (τις οποίες ήταν
τουλάχιστον δύσκολο να ανεφοδιάζουν) για 35
να πολεμήσουν κυριολεκτικά με τη ν πλάτη ■■
στον το ίχο ” . Οι Σύμμαχοι, έχοντας το ν αδια­
φιλονίκητο έλεγχο στη θάλασσα και το ν αέ­
ρα, κατόρθωσαν να απομονώσουν το θ έα τρ ο
επιχειρήσεων και να εξοντώ σ ουν τα θλιβερά
υπολείμματα τω ν ά λλοτε περήφανων Panzer.
Το άρθρο αυτό βασίστηκε σε πρωτότυπη εργασία
του Αντιστρατήγου ε.α. Μιχαήλ Β. Οικονομάκου
και αφιερώνεται στους ηρωικούς νεκρούς των
Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στη Βόρεια
Αφρική.
Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
(1) Μ. Οικονομάκου: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ.
Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα, 1988.
(2) Αρχεία OKW, τόμος 5ος, 1943, τεύχος πρώτο.
(3) Μ. Οικονομάκου: ΟΙ ΕΛΠΙΔΕΣ ΠΑΓΩΣΑΝ ΣΤΟΝ
ΒΟΛΓΑ, Εκδόσεις Αφρόκρεμα.
(4) Μ. Οικονομάκου: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ ΣΤΟΝ
ΕΒΡΟ, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα, 1979.
(5) Εντυ Μπάγερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ
ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΩΝ, ΔΙΣ/ΓΕΣ.
(6) Herdes Volks Lexicon, Verlag Herder. Freiburg.
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Το διπλάνο κ α τα δ ιω κ τικ ό S P A D X III (S-5295) to u Γάλλου άσσου R ene Fonck, ο οπ οίος
π έτυ χ ε 75 επ ιβ εβ α ιω μ έν ες κ α τα ρ ρ ίψ εις . Τα α ερ ο σ κ ά φ η το υ τύπ ου α υ το ύ δ ιέ θ ε τ α ν έναν
κ ινη τή ρ α H isp ano-S uiza 8ΒΑ τω ν 22 0 hp.

Ο μοίω μα το υ
α ε ρ ο σ τά το υ μ ε το οποίο
οι α δ ελ φ ο ί Jo sep h (1740-
1810) κα ι Etienne (1745-
1799) M o n tg o lfie r
π ρα γμ α τοπ οίησ α ν τη ν
π ρώ τη π τήσ η το υ ς σ τις
21 Α π ριλίου 1783, από το
C hateau d e la M u e tte σ το
C roulebarbe.

Α ερ ο σ κ ά φ ο ς B reg u e t
14A2. Ο τύπ ος
χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε κ α τά
το ν Α ' Π Π ω ς
α να γνω ρ ισ τικ ό (έκδοση
“Α 2 ”) και ως
β ο μ β α ρ δ ισ τικό (έκδοση
“Β 2"). Σ ε μία δ ε κ α ε τία
(1917-1926)
κ α τα σ κ ευ ά σ τη κ α ν
σ υνο λικά 8 .0 0 0 μ ο ν ά δ ες
για τις α ερ ο π ο ρ ίες 14
χω ρώ ν, μ ε τ α ξ ύ των
οποίων και η ελ λη νική .

Κ ά λ α θ ο ς α ερ ο σ τά το υ π α ρ α τή ρ η σ η ς το υ
π υροβ ολικού (μ ε ομοίω μα π α ρ α τη ρ η τή )
που χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε κ α τά τη δ ιά ρ κεια
το υ Α ’ ΠΠ.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ


Ε κ π α ιδ ευ τικό C M .175 Fouga M a g is ter “Z ep h yr" τη ς Α ερ ο π ο ρ ία ς το υ
Γαλλικού Ν α υ τικ ο ύ , π αρ α γω γής 1956.
ΓΑΛΛΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΕΡΟΣ
ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ TOY BOURGET
Α να γνω ρ ισ τικό α ερ ο σ κ ά φ ο ς G.91 τη ς L u ftw a ffe , ιτα λ ικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς.
Το π ρω τότυπ ο το υ α ερ ο σ κ ά φ ο υ ς M ira g e 4000 τη ς D assault. Είναι
εφ ο δ ια σ μ έν ο μ ε δυο κ ιν η τή ρ ε ς S necm a Ν53-2.
Α ερ ο σ κά φ ο ς να υ τικ ή ς σ υ νερ γ α σ ία ς A tlantic I τη ς Α ερ ο π ο ρ ία ς το υ
Γαλλικού Ν α υ τικ ο ύ .
Γενική άποψ η τμ ή μ α το ς το υ εξω τερ ικ ο ύ χώ ρου εκ θεμ ά τω ν.
Δ ια κ ρ ίν ο ν τα ι: το π ρω τότυπ ο το υ M ira g e 4000 (α ρ ισ τερ ά ), δύο
π ύραυλοι A riane 5, ένα R epublic F-105G Thunderchief και ένα
ε π ιβ α τικ ό M e rk u re τη ς A ir Inter.
Κ είμ εν ο - Φ ω το γρ α φ ίες :
Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Σ. Μ Π Λ Α Β Ε Ρ Η Σ
ΣΤΑ Β Ο Ρ Ε ΙΑ ΤΟΥ Π Α Ρ ΙΣΙΟ Υ , ΣΤΟ Ο Μ Ω Ν Υ Μ Ο
Π Ρ Ο Α ΣΤΙΟ TOY BOURGET, ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΤΟ
Π Α Σ ΙΓΝ Ω Σ Τ Ο ΣΕ Ο Λ Ο Ν ΤΟ Ν Κ Ο ΣΜ Ο “ Μ Ο Υ ΣΕ ΙΟ
Α Ε Ρ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Σ Τ Η Μ Α Τ Ο Σ " (MUSEE DE L ’ AIR ET
DE L ’ ESPACE) ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ. ΣΤΟ ΥΣ ΧΩ ΡΟ ΥΣ
ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΙΣΤ Ο Ρ ΙΚ Ο Υ - ΓΙΑ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ
Α Ε Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΑ - Α Ε Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ ΙΟ Υ , ΤΟ Ο Π Ο ΙΟ ΑΠ Ο
Χ Ρ Ο Ν ΙΑ ΕΧΕΙ ΜΕΤΑΤΡΑΠΕΙ Ο ΥΣΙΑ ΣΤΙΚ Α ΣΕ ΑΥΤΟ
ΤΟ Δ ΙΕ Θ Ν Ο Υ Σ Φ Η Μ Η Σ Α Ε Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΚ Ο Μ Ο ΥΣΕΙΟ .
ΕΚΤΙΘ ΕΝΤΑΙ ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΕΣ Α Ν Τ ΙΚ Ε ΙΜ Ε Ν Α ΠΟΥ
ΣΧΕΤΙΖΟ ΝΤΑΙ Α Μ Ε Σ Α Η Ε Μ Μ Ε ΣΑ Μ Ε ΤΗΝ
Α Ε Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΑ Η ΓΕΝΙΚΟ ΤΕΡΑ Μ Ε ΤΗΝ
37
“Α Ε Ρ Ο Π Ο Ρ ΙΚ Η ΙΔ Ε Α ” .
ο Μουσείο Α έρος και Διαστήματος (ΜΑΔ) τη ς Γαλλίας
Τ
είναι ένα από τα παλαιότερα στον κόσμο, αφού άρχισε
να σ υγκροτείται το 1919, σχεδόν αμέσως μετά το τ έ ­
λος το υ Α ’ ΠΠ (1918). Η αρχική ιδέα το υ δημιουργού
του, Στρατηγού-Μ ηχανικού Caquot, ήταν να φυλαχτούν
εκεί, χάρη τη ς ιστορικής μνήμης, αεροπορικά αντικείμενα που
σχετίζονταν με τη δράση τη ς (τό τε ευρισ κόμενης στα σπάργανα
π ολεμικής αεροπορίας τη ς Γαλλίας, του μ ετέπ ειτα περίφημου
“ Στρατού του Α έρος" (Armee de Γ Air). Για το λόγο αυτό οι πρώτο,
τύποι αεροσκαφών με τα οποία π έταξαν ήρω ες Γάλλοι αεροπόρο,
συγκεντρώ θηκαν σε ένα υπόστεγο του αεροδρομίου του Bourget
ΤΟ Α Ε Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ ΙΟ ΤΟΥ BOURGET
Το αεροδρόμιο του Bourget (ή “ Le Bourget” , όπως το αποκα-
λούν οι Γάλλοι) απ οτελεί από μόνο του ένα ολόκληρο "κομμά*,
τη ς γαλλικής αεροπορίας, καθώς είναι ένα από τα πρώτα α ερο­
δρόμια στα οποία “ κα λλιερ γή θ ηκε” η “Αεροπορική Ιδ έ α ", στις αρ­
χές του αιώνα μας. Κατά το διάστημα 1904-1910 στην ευρ ύτερη
περιοχή του Παρισιού αναπτύχθηκαν τέσσερα α ερ ο δ ρ ό - ,ζ
Στην ουσία επρόκειτο για ισάριθμους χωμάτινους ή χορτάς.νους
διαδρόμους απο-προσγείωσης, με ένα ξύλινο υπόστεγο σε κάποια
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
 Θ αυμάσια σύν& εση τρ ιώ ν εκ π α ιδ ευ τικώ ν α ερο σ κα φ ώ ν Fouga
M a g is ter το υ φ η μ ισ μ έν ο υ α κ ρ ο β α τικ ο ύ σ μ ήνο υς “Patrou ille de
France" τη ς Γαλλικής Α ερ ο π ο ρ ία ς, σ τη ν είσ ο δ ο το υ α ερ ο π ο ρ ικ ο ύ
μ ο υ σ είο υ το υ B ourget.
Γερ μ ανικό α ερ ο σ κ ά φ ο ς το υ Α ’ Π Π , F o k k e rD VII.
άκρη τους για τη συντήρηση των πρώτων α ε­
ροσκαφών. Τα αεροδρόμια αυτά ήταν: του
Chalais-Meudon, του Bagatelle, του Issy-Ies-
Moulineaux και το υ Villacoublay. Λίγο μ ετά τη ν
έναρξη το υ Α' ΠΠ αγοράστηκαν οι απαραίτη­
τε ς εκτάσ εις από τα (τό τε μικρά) χωριά του
Dugny και του Bourget, για τη δημιουργία πο­
λεμικώ ν αεροδρομίων που θα κάλυπταν τις α­
νάγκες τη ς ολοένα αναπτυσσόμενης γαλλι­
κής πολεμικής αεροπορίας, ύστερα από σχε­
τικές διαταγές του τό τε υπουργού Στρατιω τι­
κών τη ς χώρας, Στρατηγού Lyautey. Τα αερο­
δρόμια αυτά χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη
φορά στην πολεμική προσπάθεια το ν Ιανουά­
ριο το υ 1917. Αρχικά εκ εί πραγματοποιείτο η
τελική συναρμολόγηση των μαχητικών α ερο­
σκαφών, τα οποία κατασκευάζονταν σε εργο-
ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Α ερ ιω & ο ύ μ εν ο γερ μ α νικ ό α ερ ο σ κ ά φ ο ς τύπ ου H ein kel He-162A
Volksjager, π αρ α γω γής 1944, μ ε κ ινη τή ρ α B M W Type 00 3ώ σ η ς 800 kg.
Α μ ερ ικα νικ ό
κ α τα δ ιω κ τικ ό N o rth
A m erican Ρ-51
M u stan g τη ς USAAF,
π αρ α γω γής 1942.
στάσια τη ς ευ ρ ύ τερ η ς περιοχής του Παρισι­
ού που δ εν δ ιέθ ετα ν ιδιωτικό διάδρομο απο-
προσγείωσης. Οταν τα αεροσκάφη συναρμο-
λογούντο, τα παρελάμβαναν οι πιλότοι των
πολεμικών μοιρών και τα μ ετέφ ερ α ν στα προ­
ω θημένα αεροδρόμια, πολύ κοντά στη γραμ­
μή του μετώπου, από όπου επιχειρούσαν οι
μονάδες τους. Μία άλλη αποστολή αυτών των
δύο αεροδρομίων ήταν η παροχή λογιστικής
υποστήριξης κάθε είδους προς τις μοίρες
των αεροσκαφών δίωξης, οι οποίες ήταν
υπ εύθυνες για τη ν αεράμυνα του Παρισιού
από τις επιδρομές, αρχικά των γερμανικώ ν α­
ερόπλοιων Zeppelin και αργότερα των βομ­
βαρδιστικών αεροσκαφών Gotha.
Με το τέλο ς τω ν πολεμικών επιχειρήσε­
ων του Α’ ΠΠ, τη ν απόλυση των εκατοντάδω ν
χιλιάδων εφέδρω ν και το ν επαναπροσδιορι­
σμό τη ς οικονομικής παραγωγής τη ς Γαλλίας,
από τη ν πολεμική βιομηχανία στην αντίσ τοι­
χη πολιτική, αποφασίστηκε να δ ο θ εί ιδιαίτε­
ρη έμφαση στην πολιτική αεροπορία, ενσω­
ματώ νοντας σε αυτήν όσο το δυνατόν περισ­
σότερα διδάγματα από εκείνα που εξήχθη-
σαν κατά τα σκληρά χρόνια το υ πολέμου. Πα­
ράλληλα με τη ν ως τό τε λειτουργούσα Α ερο­
ναυτική Διεύθυνση (Direction de Γ
Aeronautique), η οποία είχε δημιουργηθεί κα­
τά τη διάρκεια του πολέμου, αναπτύχθηκε
και η Υπηρεσία Αεροπορικής Ναυτιλίας
(Service de la Navigation Aerienne), με επικεφα­
λής το ν Συνταγματάρχη Saconney, ο οποίος
κατά τη διετία 1914-15 είχε οργανώσει τις
πρώ τες υπηρεσίες του αεροδρομίου του
Bourget. Α ργότερα η Υπηρεσία Αεροπορικής
Ναυτιλίας μετονομάστηκε σε Πολιτική Α ερο­
ναυτική Διεύθυνση (Direction de Γ Aeronautique
Civile). To 1920 υπήχθη στο Υπουργείο Μ ετα ­
φορών και το 1926 στο Υπουργείο Εμπορίου,
 Σ ο β ιε τικ ό κ α τα δ ιω κ τικ ό P o ly ka rp o v 1-153 C haika, Δ ιθ έ σ ιο γα λλ ικ ό α ερ ο σ κ ά φ ο ς , π υρηνικής κρούσ η ς,
π αρ α γω γής 1935, μ ε κινη τή ρ α S h rets o v Μ -6 2 τω ν 850 hp. M ira g e IVA.

Η κ εν τρ ικ ή α ίθ ο υ σ α του
α ερ ο π ο ρ ικ ο ύ μ ο υ σ είο υ το υ
B ourget. Σ τ ο δά π εδ ο είν α ι
ζω γρ α φ ισ μ ένο το roundel
(εθ ν ό σ η μ ο ) που φ έρ ο υ ν τα
α ερ ο σ κ ά φ η τη ς A rm ee d e I’ A ir και
σε κ υ κλική δ ιά τα ξη υπάρχουν
μ ε ρ ικ ο ί από το υ ς τύπ ους
α ερο σ κα φ ώ ν που επ ιχειρ ούσ α ν μ ε
τα χ ρ ώ μ α τά τη ς .

Το π ρω τότυπ ο “ 0 1 ” το υ μ α χ η τικ ο ύ α ερ ο σ κ ά φ ο υ ς M irage

20 00 τη ς D assau lt, ε κ τ ίθ ε τ α ι σ το Α ερ ο π ο ρ ικό Μ ο υ σ είο
το υ Bourget.

Α μ ερ ικ α νικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς
α ερ ο σ κ ά φ ο ς N o rth A m erican
F-86K S abre, μ ε κ ινη τή ρ α
J47-G E-33 τη ς G eneral
Electric, ώ σης 2.540 kg μ ε
μ ετά κ α υ σ η .

κάτι που ίσχυοε ως το ν Σεπτέμβριο του 1928,
χρονιά κατά τη ν οποία δημιουργήθηκε το
Υπουργείο Αεροπορίας, στο οποίο εντά χθ η ­
καν τόσο η πολιτική, όσο και η πολεμική α ε­
ροπορία τη ς Γαλλίας. Το 1919 ο Συνταγματάρ­
χης Saconney ήταν εκείνος ο οποίος αποφάσι­
σε να μ ετα τρ έψ ει το αεροδρόμιο του Bourget
στο νέο -πρώτο- πολιτικό αεροδρόμιο του Πα­
ρισιού, θ έτο ν τα ς με το ν τρόπο αυτό και τις
πρώτες βάσεις για τη ν εμπορική χρήση του α­
εροπλάνου. Τα πρώτα χρόνια το αεροδρόμιο
συστέγαζε τόσο τις π ολιτικές/εμπ ορικές δρα­
σ τηριότητες, όσο και τις αντίσ τοιχες στρα­
τιω τικές, καθώς σε αυτό φ ιλοξενείτο το 34ο
Σύνταγμα Αεροπορίας, που ήταν υπεύθυνο
για τη ν αεράμυνα του Παρισιού.
Στις 18 Αυγούστου 1918 ο Ανθυπασπιστής
Houssais και ο Λοχίας Van Caudenberg απογει­
ώθηκαν με το αεροσκάφος το υς από το αερο­
δρόμιο του Bourget και πέταξαν ως το Saint-
Nazaire, μ ετα φ έρ οντα ς το ν πρώτο σάκκο αε­
ροπορικού ταχυδρομείου. Το 1919 εγκα τα ­
σ τάθηκε στο Bourget η πρώτη γαλλική αερο­
πορική εταιρία, με τη ν επωνυμία
“ Messageries Aeriennes” . Κατά τη ν πρώτη
χρονιά τη ς λειτουργία ς τη ς πραγματοποίησε
874 πτήσεις, σ υνδέοντας αρχικά το Παρίσι με
τη γαλλική πόλη Lille και λίγο αργότερα τις
πρω τεύουσες τη ς Γαλλίας και τη ς Βρετανίας.
Κατά τις πτήσεις α υ τές μετα φ έρ θη κα ν συνο­
λικά 740 (τολμηροί) επιβάτες, 13.302 kg δια­
φόρων εφοδίω ν και 214 kg αλληλογραφίας,
ενώ εισπράχθηκαν 15.000 γαλλικά φράγκα. Η
εξέλ ιξη όμως υπήρξε ραγδαία και ήδη το 1920
ο αριθμός των επιβατών τω ν τεσσάρων αερο­
πορικών εταιριών που είχαν δημιουργηθεί (οι
άλλες τρ εις ή τα ν η “ Grands Express” , η “Α ε­
ρογραμμές Farman” και η "Aerotransport” ) είχε
α νέλθ ει στους 6.666. Το 1933 οι τέσσερις
α υ τές ετα ιρίες σχημάτισαν το ν γαλλικό εθνι­
κό αερομεταφ ορέα, τη ν πασίγνωστη “ Air
France” .
Με τη ν πάροδο των ετώ ν σημειωνόταν
Kat διαρκής εκσυγχρονισμός του αεροδρομί­
ου του Bourget. Το αεροδρόμιο αυτό ήταν το
πρώτο τη ς Γαλλίας στο οποίο το π ο θετή θη κε
ραδιογωνιόμετρο, φωτισμός στο διάδρομο
(για απο-προσγειώσεις και κατά τη διάρκεια
τη ς νύχτας), μετεω ρολογική υπηρεσία, εγκα­
ταστάσεις εξυπ ηρέτησ ης των επιβατών κλπ
Το 1936 κατασκευάστηκε ο πρώτος “ αερο­
σ ταθμός” τη ς Γαλλίας, σε σχέδια του αρχιτέ­
κτονα M. Labro, που σήμερα απ οτελεί τη ν ε ­
πονομαζόμενη Μεγάλη Αίθουσα (La Grande
Galerie) του Μουσείου. Με τη ν κήρυξη του Β
ΠΠ, τη ν 1η Σεπτεμβρίου 1939, το αεροδρόμιο
του Bourget είχε ήδη αποκτήσει διεθνή φήμ^
τόσο ως το πρώτο δ ιεθ νές αεροδρόμιο τη ς
Γαλλίας, όσο και λόγω των εξαιρετικώ ν και πο­
λυτελώ ν -για τα μέτρα τη ς εποχής- εγκατα­
στάσεων του. Στη διεθνή φήμη του είχα.
συμβάλει σημαντικά δύο γεγονότα. Το πρώτο
συνέβη στις 21 Μαϊου 1927 και ήταν η προ­
σγείωση το υ αεροσκάφους του Αμερικανού
αεροπόρου Charles Lindbergh, του πρώτου ο
οποίος “ ένωσε” αεροπορικά τις ΗΠΑ με τη ν

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

 Β ρ ετα ν ικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς μ α χ η τικ ό α ερ ο σ κ ά φ ο ς H aw ker H u n ter τη ς Ε λ β ετικ ή ς Α ερ ο π ο ρ ία ς.

Π ρ ω τό τυ π ο ελ ικ ό π τερ ο S ud A viation SE
3210.01 S u p e r Frelon, μ ε τρ ε ις κ ιν η τή ρ ες
Β ρ ετα ν ικ ή ς κ α τα σ κ ευ ή ς β ο μ β α ρ δ ισ τικ ό α ερ ο σ κ ά φ ο ς C anberra. Turbom eca Turmo III.

7ο πρώ το
υ π ερ η χ η τικ ό
ε π ιβ α τικ ό
α ερ ο σ κ ά φ ο ς , το
C oncorde, είν α ι
π ροϊόν γα λλο-
β ρ ετα ν ικ ή ς
σ υ νερ γ α σ ία ς -εδώ μ ε
τα χ ρ ώ μ α τα τη ς A ir Α μ ερ ικα νικ ό α ερ ο σ κ ά φ ο ς κ α τα σ το λ ή ς α ερ ά μ υ να ς R epublic F-105G
France. Thunderchief, κ α τα σ κ ευ ή ς 1955.

Ευρώπη. To δ εύ τερ ο γεγονός ήταν, τη ν 1η
Σεπτεμβρίου 1930, η απογείωση του αερο­
σκάφους δύο Γάλλων πρωτοπόρων τη ς Αερο­
πορίας, των Costes και Bellonte, οι οποίοι κά­
λυψαν με επιτυχία τη ν απόσταση Παρίσι-Νέα
Υόρκη. Είχε προηγηθεί, στις 8 Μαϊου το υ ίδι­
ου έτους, η πρώτη ανεπιτυχής προσπάθεια
των Nungesser και Coli, που είχε τραγική κατά­
ληξη - με τη ν πτώση των δύο τολμηρώ ν πρω­
τοπόρων στον Ατλαντικό.
Κατά τη διάρκεια τη ς γερμανικής κατο­
χής του Παρισιού (1940-1944), στο Le Bourget
κατασκευάστηκε ο πρώτος χώρος στάθ­
μευσης και ο πρώτος διάδρομος απο-προ-
σγείωσης από σκυρόδεμα, για να καλυφθούν
οι επιχειρησιακές ανάγκες τη ς Luftwaffe. Το
γεγονός αυτό επέσυρε τη ν προσοχή της
συμμαχικής αεροπορίας, η οποία κατά τη
διάρκεια του πολέμου “ επ ισ κέφ θηκε” π έντε
φ ορές τη ν περιοχή, βομβαρδίζοντας τις ε ­
γκαταστάσεις του αεροδρομίου καιπροκαλώ-
ντας σημαντικές καταστροφές (14 Ιουλίου
και 16 Αυγούστου 1943, 24 και 27 Ιουνίου και
10 Αυγούστου 1944). Μ ετά τη ν απ ελευθέρω ­
ση του Παρισιού, στις 22 Αυγούστου 1944, οι
Αμερικανοί χρησιμοποιούσαν κυρίως το βοη­
θητικό -τό τε- αεροδρόμιο του Orly, το οποίο
είχε υποστεί πολύ μ ικρό τερ ες καταστροφές.
Μ έχρι το τέλο ς του πολέμου η Γαλλική Α ερο­
πορία χρησιμοποιούσε κυρίως το Le Bourget
για το ν επαναπατρισμό των Γάλλων αιχμαλώ­
των πολέμου από τα στρατόπεδα συγκέντρω ­
σης τη ς Γερμανίας.
Μ εταπολεμικά η Γαλλία αναδιοργάνωσε
τη ν Αεροπορία της, προχωρώντας στο διαχω­
ρισμό τη ς πολιτικής από τη ν στρατιωτική αε-

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Στο Μουσείο Αεροπορίας του Bourget δίδεται
ιδιαίτερη έμφαση στον αλεξιπτωτισμό, ένα
άθλημα πολύ δημοφιλές στη Γιλλία. Εδώ
βλέπουμε μια τριάδα “ αλεξιπτωτιστών”
ελεύθερης πτώσης σε σχηματισμό.

Μία από τις πρώτες προσπάθειες για ένα

αεροσκάφος-ελικόπτερο υπήρξε το La
Cierva C8-II (Autogiro), βρετανοϊσπανικής
Γαλλικό πειραματικό αεροσκάφος Payen Pa-49, κατασκευής του 1953, με κατασκευής του 1928, με κινητήρα
κινητήρα Pallas της Turbomeca. Armstrong-Siddeley ισχύος 200 hp.

Αεροσκάφος ναυτικής
συνεργασίας Lockheed
Ρ-2 Neptune με τα
εμβλήματα του Γαλλικού
Ναυτικού.

Μαχητικό Mirage ΙΙΙΕ της

Dassault, κατασκευής
1965, με έναν κινητήρα
Snecma Atar 9C, ώσης
6.000 kg.

ροπορία. Η πολιτική αεροπορία εντάχθηκε

στο Υπουργείο Μεταφορών (Γενική Γραμμα­
τεία Πολιτικής Αεροπορίας). Η αλματώδης α­
νάπτυξη της πολιτικής αεροπορίας στα μετα­
πολεμικά χρόνια, είχε ως αποτέλεσμα την “ ε­
γκατάλειψη” του Le Bourget και την ανάπτυξη
του Orly, ως του βασικού πλέον αεροδρομίου
του Παρισιού - μέχρι την κατασκευή του αε­
ροδρομίου “Charles de Gaulle”. To 1959 το Le
Bourget επανέκτησε μέρος της παλαιάς -προ­ Διαφανές ομοίωμα Mirage
πολεμικής- του αίγλης, καθώς αποφασίστηκε F.1C, άποψη του
να φιλοξενηθεί στις εγκαταστάσεις του το εμπρόσθιου τμήματος.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

 Γαλλικό αεροσκάφος MD-450 Ouragan της 4ης Πτέρυγας Δίωξης,
παραγωγής 1950.
Αμερικανικής κατασκευής αεροσκάφος Republic F-84F Thunderstreak, με
τα χρώματα της Γαλλικής Αεροπορίας.
Μία πρόταση της γαλλικής αεροδιαστημικής βιομηχανίας που δεν
προχώρησε: Το πειραματικό αεροσκάφος Mirage G8, κατασκευής 1971, με
δύο κινητήρες Atar 9Κ50 (ώσης 7.200 kg) και πτέρυγες μεταβλητής
γεωμετρίας.
Πειραματικό αεροσκάφος Nord 1500.02 “ Griffon” 02, κατασκευής 1957, με
κινητήρα Snecma Atar 101, ώσης 3.500 kg.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
Πειραματικό αεροσκάφος Leduc 022, γαλλικής κατασκευής
του 1954, με κινητήρα Leduc & Atar 101-D2, ώσης 2.200 kg.
“Αεροναυτικό Σαλόνι του Παρισιού", που μέχρι τότε λει­
τουργούσε στο χώρο του Grand Palais του Παρισιού. Το “Σαλό­
νι” έχει γίνει σήμερα παγκόσμιος αεροπορικός θεσμός. Το γε­
γονός αυτό συνέτεινε αποφασιστικά στη μόνιμη έκθεση δια­
φόρων αεροπορικών αντικειμένων, που αποτέλεσαν τον
ουσιαστικό “πυρήνα” για την ανάπτυξη του σημερινού
Μουσείου Αεροπορίας και Διαστήματος του Bourget.
ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ
Από το 1919, οπότε συγκεντρώθηκαν τα πρώτα αεροσκά­
φη και κινητήρες του Α’ ΠΠ για τη δημιουργία του Μουσείου
της Γαλλικής Αεροπορίας, και για 55 ολόκληρα χρόνια (μέχρι
το 1974), τα αντικείμενα αυτά φυλάσσονταν σε κιβώτια (όσα ή­
ταν μικρών διαστάσεων) και σε ένα μόνο υπόστεγο στο
Chalais-Meudon, ασυντήρητα και στοιβαγμένα το ένα δίπλα
στο άλλο. Φυσικά στην κατάσταση που βρίσκονταν τότε δεν
μπορούσε να γίνει λόγος για ένα μόνιμο χώρο-εκθετήριο, ό­
που θα μπορούσαν να επισκεφθούν και να τα θαυμάσουν όλοι
οι φίλοι της Αεροπορίας από τη Γαλλία και τον υπόλοιπο κό­
σμο. Το 1973 οι υπεύθυνοι της Γαλλικής Αεροπορίας αποφάσι­
σαν να αναδιοργανώσουν εκ βάθρων το Μουσείο της Armee
de Γ Air, δίνοντάς του τη θέση που πραγματικά του αξίζει. Για
το λόγο αυτό επέλεξαν τους χώρους του αεροδρομίου του
Bourget, οι οποίοι σταδιακά αποδεσμεϋονταν από την πολιτι­
κή χρήση.
Το 1975 αποτέλεσε χρονολογία-σταθμό στην ιστορία του
ομώνυμου Μουσείου. Τότε εγκαινιάστηκε, κατά τη διάρκεια ε­
πίσημης τελετής, η πρώτη αίθουσα εκθεμάτων του, στα πλαί­
σια των εκδηλώσεων για την 31η Αεροναυτική Εκθεση του Πα­
ρισιού. Στη συνέχεια η αίθουσα αυτή παρέμεινε ανοικτή για
το κοινό. Δύο χρόνια αργότερα, το 1977, κατά τη διάρκεια της
32ης Αεροναυτικής Εκθεσης του Παρισιού, το Μουσείο ανα­
βαθμίστηκε με τα εγκαίνια και της δεύτερης αίθουσας εκθε­
μάτων. Από το σημείο αυτό μέχρι σήμερα, που το ΜΑΔ διαθέ­
τει επτά μεγάλες αίθουσες και έναν υπαίθριο χώρο ειδικά δια­
μορφωμένο για μόνιμη στατική έκθεση αεροσκαφών, η ανά­
πτυξή του υπήρξε ραγδαία, όπως και η φήμη του, τόσο για την
ποσότητα, όσο και για την ποιότητα των εκθεμάτων του.
Στα δεξιά της εισόδου του ΜΑΔ βρίσκεται η πρώτη αί­
θουσα του Μουσείου (La Grande Galerie), που είναι αφιερωμέ­
νη σε αεροπορικά εκθέματα από την εποχή της πρώτης πτή­
σης του αεροστάτου των αδελφών Montgolfiers, μέχρι και τη
λήξη του Α’ ΠΠ. Ουσιαστικά αποτελείται από δυο αίθουσες
συνδεόμενες μεταξύ τους: μία μικρή, στην οποία εκτίθενται
αντικείμενα με αεροπορικό θέμα από τον 18ο αιώνα μέχρι τις
αρχές του 20ού αιώνα, και μία δεύτερη εξαιρετικά μεγάλων
διαστάσεων, στην οποία εκτίθενται αυθεντικά αεροσκάφη, α­
κριβή αντίγραφα και άλλα αντικείμενα της περιόδου των αρ­
χών του αιώνα μας μέχρι το 1918. Μεταξύ των πιο σημαντικών

Αεροσκάφος Etendard Ι.Μ. της
Αεροπορίας του Γαλλικού Ναυτικού.
Γαλλικό Mystere IVA της 2ης Πτέρυγας
Δίωξης της Armee de /’ Air.
-αυθεντικών- εκθεμάτων της αίθουσας
αυτής περιλαμβάνονται: ένα αεροσκάφος
Bleriot XI, το οποίο χρησιμοποίησε ο Bleriot το
1909 για να πετάξει για πρώτη φορά πάνω από
τη Μάγχη, ένα αεροσκάφος Deperdussin, που
ήταν το πρώτο που έφθασε στην (τρομακτική
για το 1913) ταχύτητα των 200 km/h, η άτρα­
κτος ενός γερμανικού αερόπλοιου Zeppelin
LZ. 113 και το αεροσκάφος Spad VIII, με το ο­
ποίο ο Γάλλος άσσος Guynemer σημείωσε 17
επιβεβαιωμένες καταρρίψεις γερμανικών αε­
ροσκαφών.
Ο επισκέπτης του Μουσείου, φεύγοντας
από την Grande Galerie, εισέρχεται στον ανοι­
κτό χώρο/εκθετήριο του Μουσείου, όπου
υπάρχει σε μόνιμη βάση σημαντικός αριθμός
μαχητικών και πολιτικών αεροσκαφών και
πυραύλων, που κατά καιρούς υπηρέτησαν
στην Armee de Γ Air και σε άλλες συμμαχικές
προς τη Γαλλία αεροπορίες. Στον ανοικτό
αυτό χώρο δεσπόζουν δύο πύραυλοι Ariane I
και Ariane V. Υπάρχουν ακόμα αεροσκάφη
ναυτικής συνεργασίας της Αεροπορίας του
Γαλλικού Ναυτικού, όπως ένα Atlantique 1 και
ένα Ρ-2 Neptune, ένα επιβατικό αεροσκάφος
Boeing-707 με τα χρώματα της Air France, κα­
θώς και μία σειρά της οικογένειας των μαχη­
τικών αεροσκαφών της εταιρίας Dassault
Aviation, με πιο ενδιαφέρον “κομμάτι" το πρω­
τότυπο του διθέσιου, δικινητήριου αεροσκά­
φους Mirage 4000, που δεν πέρασε στο στάδιο
παραγωγής. Από πλευράς ξένων μαχητικών
αεροσκαφών εκτίθενται: ένα ιταλικής κατα­
σκευής G-91 με τα χρώματα της Luftwaffe, ένα
F-105G Thunderchief (καταστολής αεράμυνας)
με τα χρώματα της USAF, ένα βρετανικής κα­
τασκευής αεροσκάφος Hawker Hunter της
Ελβετικής Αεροπορίας και ένα επίσης βρετα­
νικής κατασκευής Buccaneer.
Στη συνέχεια τα βήματα οδηγούν τον επι­
σκέπτη στην αίθουσα Concorde. Εκεί εκτίθε­
ται το πρωτότυπο δοκιμών “01” του ομώ­
νυμου αεροσκάφους (υπάρχει δυνατότητα
μετάβασης στο εσωτερικό του), καθώς και
ένα στρατηγικό βομβαρδιστικό Mirage IV, που
ήταν το μοναδικό - μέχρι την είσοδο του
Mirage 2000Ν -της Armee de I' Air με δυνατότη­
τα μεταφοράς και άφεσης πυρηνικών βομ­
βών. Στην ίδια αίθουσα εκτίθεται και μία με­
γάλη σειρά μαχητικών αεροσκαφών του Β ’
ΠΠ, τα οποία υπηρέτησαν με τα γαλλικά χρώ­
ματα, αλλά και με αυτά των συμμάχων και των
Γερμανών (όπως τα αμερικανικής κατασκευ­
ής Ρ-51 Mustang και Ρ-47 Thunderbolt, το βρε­
τανικής κατασκευής Spitfire, το γερμανικό αε­
ριωθούμενο Heinkel He-162 (παραγωγής του
1944) κλπ.
Αριστερά της εισόδου του Μουσείου βρί­
σκεται η “Αίθουσα του Διαστήματος” (Le Hall
de Γ Espace), όπου μεταξύ των άλλων εκτίθε­
ται ο πύραυλος-φορέας Diamant, ο οποίος με­
τέφερε το 1965 στο διάστημα τον πρώτο γαλ­
λικό δορυφόρο με το χαρακτηριστικό όνομα
Asterix, η διαστημική κάψουλα Soyuz Τ6, η ο­
ποία μετέφερε το 1982 στο διάστημα (μεταξύ
των μελών του σοβιετικού πληρώματος) τον
πρώτο Γάλλο αστροναύτη Jean-Louis Chretien
κλπ. Δυστυχώς κατά την επίσκεψή μας στο
ΜΑΔ η αίθουσα αυτή ήταν κλειστή στο κοινό,
λόγω της ετήσιας συντήρησης των εκθεμά­
των. Για τους ίδιους λόγους είχαν αποσυρθεί
από την ανοικτή στατική έκθεση και μερικά
πολύ γνωστά και σημαντικά αεροσκάφη του
Β ’ ΠΠ. Η επόμενη αίθουσα αυτής της πτέ­
ρυγας του ΜΑΔ καλύπτει την περίοδο του με­
σοπολέμου (1919-1939), καθώς και την “ ελα­
φρά αεροπορία” (L’ Aviation Legere). Μεταξύ
των εκθεμάτων της περιλαμβάνονται η άτρα­
κτος ενός επιβατικού αεροσκάφους Farman
F.60 Goliath, αεροσκάφη γενικής αεροπορίας,
ανεμόπτερα, αλεξίπτωτα, ομοιώματα και
συνθέσεις αλμάτων αλεξιπτωτιστών κλπ.
Η τρίτη συνεχόμενη αίθουσα ονομάζεται,
σε ελεύθερη νεοελληνική απόδοση, “ Η Αί­
θουσα του Εθνοσήμου” (Le Hall de la
Cocarde), λόγω του γαλλικού εθνοσήμου τε­
ραστίων διαστάσεων, το οποίο έχει ζωγραφι­
στεί στο δάπεδό της. Εκεί εκτίθενται μαχητι­
κά αεροσκάφη που συνέβαλαν τα μέγιστα
στην αναγέννηση της Γαλλικής Αεροπορίας
κατά τη δεκαετία του '50, αρχικά ξενικής προ­
έλευσης και στη συνέχεια εγχώριας -γαλλι-
κής- παραγωγής. Μεταξύ των άλλων εκτίθε­
νται: ένα βρετανικής κατασκευής Vampire,
από ένα αεροσκάφος γαλλικής κατασκευής
τύπου Mystere, Super Mystere και Ouragan. ε­
ντυπωσιακό ομοίωμα φυσικών διαστάσεων
(κατασκευασμένο από διαφανές πλαστικό) ε­
νός αεροσκάφους Mirage F.1. το εμπρόσθιο
τμήμα της ατράκτου ενός εκπαιδευτικού
Fouga Magister, με ανοικτά τα κόκπιτ για την
απρόσκοπτη παρατήρηση του εσωτερικού
τους, καθώς και τα αμερικανικής κατασκευής
μαχητικά αεροσκάφη F-101 και F-84F
Thunderstreak, το εκπαιδευτικό αρχικής εκ­
παίδευσης Τ-6Α Harvard κλπ.
Τελευταία αίθουσα του Μουσείου είναι η
“Αίθουσα των Πρωτοτύπων” (Le Hall des
Prototypes), στην οποία εκτίθενται μερικά από
τα πιο σημαντικά πρωτότυπα αεροσκάφη δο­
κιμών της γαλλικής αεροδιαστημικής βιομη­
χανίας, τα οποία για διάφορους λόγους δεν
προχώρησαν στη γραμμή παραγωγής. Μετα­
ξύ αυτών περιλαμβάνονται: το πρώτο γαλλικό
μεταπολεμικό μοντέλο Triton SO-6000 (που
κατασκευάστηκε το 1946), το πειραματικό
Leduc 022, το υπερηχητικό αεροσκάφος
Griffon (το οποίο στις 5 Αυγούστου 1958 έγινε
το πρώτο γαλλικό αεροσκάφος που ανέπτυξε
ταχύτητα 2 Mach), το αεροσκάφος Mirage G8.
που το 1971 αποτέλεσε την πρώτη γαλλική
προσπάθεια για την κατασκευή ενός μαχητι­
κού με πτέρυγες μεταβλητής γεωμετρίας,
κλπ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το Μουσείο Αέρος και Διαστήματος του
Bourget αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σε
έκταση και πλουσιότερα (σε όγκο και αξία εκ- 43
θεμάτων) μουσεία του κοσμου. Με περισσό-
τερα από 180 εκθέματα μεγάλων διαστάσε­
ων, τα περισσότερα από τα οποία είναι αυθε­
ντικά, σε επτά μεγάλες αίθουσες και ένα μό­
νιμο υπαίθριο εκθετήριο, είναι πόλος έλξης
για εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες σε ετή­
σια βάση. Η είσοδος στοιχίζει 30 FF (περίπου
1.500 δραχμές) για τους ενήλικες. Με τα έσο­
δα, μαζί με αυτά που προέρχονται από το κα­
τάστημα πώλησης αναμνηστικών και βιβλίων
(δίπλα στην είσοδο του Μουσείου), η διοίκη­
σή του καταφέρνει να καλύπτει το μεγαλύτε­
ρο τμήμα των ετήσιων εξόδων του. Θα πρέπει
να σημειωθεί ότι σημαντικό μέρος των εξό­
δων του Μουσείου αφορά τις εργασίες ανα-
κατασκευής παλαιών αεροσκαφών, που βρί­
σκονται στις αποθήκες του Μουσείου και πε­
ριμένουν τη σειρά τους για αξιοποίηση, κα­
θώς και τη συντήρηση όλων των εκθεμάτων
του. Το Μουσείο του Bourget αποτελε. _.α
πρόσθετη πρόκληση για τους επισκέπτες τ^ς
γαλλικής πρωτεύουσας, ιδιαίτερα για εκεί­
νους που είναι φίλοι της Αεροπορικής Ιδέας.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
44

ERICH HARTMANN
Ο ΞΑΝΘΟΣ ΙΠΠΟΤΗΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ

Ο “ Μαύρος Διάβολος της
Ουκρανίας” : Το σχέδιο της
μαύρης τουλίπας στο
ρύγχος του Messerschmitt
διακρίνεται καθαρά σ’ αυτή
την καλλιτεχνική απεικόνιση
που δείχνει το 109 του
Hartmann σε πρώτο επίπεδο.
Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ B. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ
,
ΣΤΟΥΣ ΟΥΡΑΝΟΥΣ ΤΗΣ Ρ Ω ΣΙΑΣ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΤΟ ΠΙΟ
ΑΙΜ ΑΤΟ ΒΑΜ Μ ΕΝΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΕΝΑΣ
ΝΕΑΡΟ Σ ΠΙΛΟΤΟΣ ΤΗΣ LUFTWAFFE ΣΗ Μ Ε ΙΩ ΣΕ ΣΤΑ ΤΡΙΑ
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟ ΣΜ ΙΟ Υ
ΠΟΛΕΜ ΟΥ ΕΝΑ ΑΚΑΤΑΡΡΙΠΤΟ ΡΕΚΟΡ ΝΙΚΩΝ.
ΣΥΝΟΛΙΚΑ 352 ΕΧΘΡΙΚΑ ΑΕΡΟΣΚΑΦΗ ΥΠΕΚΥΨΑΝ ΣΤΑ
ΠΥΡΟΒΟΛΑ ΤΟΥ, ΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΜ ΗΝΑΓΟ ERICH
HARTMANN ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΑΣΣΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ. Η
ΝΕΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, ΣΗ Μ Α ΙΝ Ε Ι
ΠΩΣ Ε ΙΝ Α Ι Μ ΑΛΛΟΝ ΑΔΥΝΑΤΟ ΝΑ ΥΠΑΡΞΕΙ ΚΑΠΟΙΟΣ
ΠΟΥ ΘΑ ΤΟΝ ΞΕΠΕΡΑΣΕΙ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ, ΑΦΟΥ
ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΑΕΡΟ ΠΟ ΡΙΕΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜ Ο ΔΙΑΘΕΤΟΥΝ
ΣΗΜΕΡΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΑΕΡΟΠΛΑΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΚΟΡ 45
ΤΟΥ ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΟΥ ΓΕΡΜΑΝΟΥ.
Ο
άνθρωπος που θα έφτανε κάποτε στον κολοφώνα της
αεροπορικής δόξας ως ο άσσος των άσσων, γεννήθη-
κε στις 19 Απριλίου 1922 στο Βάισαχ της Βυρτεμβέρ­
γης - ήταν το πρώτο παιδί του γιατρού Alfred Hartmann
και της συζύγου του Elizabeth. Ο πατέρας του μικρού
Erich είχε υπηρετήσει σε διάφορα ιατρικά κλιμάκια του Γερμανικού
Στρατού κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και, όπως όλοι σι βετε­
ράνοι, επιστρέφοντας στην πατρίδα βρήκε μια κατάσταση διά­
λυσης. Ο πληθωρισμός, οι ελλείψεις τροφίμων, το γενικότερο οικο­
νομικό και πολιτικό χάος, τον ανάγκασαν τελικά (το 1924) να πάρει
το δρόμο της ξενιτιάς, μεταναστεύοντας με την οικογένειά του στη
μακρινή Κίνα. Ομως ο καταπράσινος παράδεισος που έκτισε με μό­
χθο η οικογένεια Hartmann σε ένα μικρό νησάκι του ποταμού Χσιάν-
γκ, δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ. Το 1929 η Κίνα άρχισε να συγκλο­
νίζεται από ταραχές που διακρίνονταν από έντονη ξενοφοβία και οι
Ευρωπαίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την ασιατική χώρα.
Ανάμεσα τους ήταν και η Elizabeth Hartmann με τους δύο γιους της.
Erich και Alfred, που φυγαδεύτηκαν από τον πατέρα τους στη Γερμα­
νία μετά από ένα φοβερό ταξίδι με τον Υπερσιβηρικό σιδηρόδρομο.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 Εξι μήνες μετά τους ακολούθησε και ο
δόκτωρ Hartmann, που άρχιζε πλέον μια
νέα ζωή με την οικογένειά του σε μια κω­
μόπολη κοντά στη Στουτγάρδη.
Από τα τρυφερά του χρόνια ο Erich ή­
ταν τρελός με τα αεροπλάνα, καθώς η
μητέρα του ήταν παθιασμένη πιλότος
και πήρε νωρίς το ερασιτεχνικό της δί­
πλωμα - σε ένα Klemm 27. Στις αρχές της
δεκαετίας του ‘30 τα ηλιόλουστα Σαββα­
τοκύριακα έβρισκαν τη δραστήρια
Elizabeth να ανεβάζει τα αγόρια της στο
μικροσκοπικό Klemm και να πετά πάνω
από το αεροδρόμιο του Μπόμπλινγκεν,
ανοίγοντάς τους ουσιαστικά την πόρτα
στη μαγεία της πτήσης. Η οικονομική κρί­
ση του 1932 όμως την ανάγκασε να πωλή-
σει το αεροπλάνο, προς μεγάλη απογοή­
τευση των μικρών. Ηταν όμως και η επο­
χή της ανόδου του Χίτλερ, ο οποίος, προ-
σβλέποντας στη μελλοντική δημιουργία
μιας νέας γερμανικής αεροπορίας, εν-
θάρρυνε την ίδρυση τοπικών αεροπορι­
κών λεσχών σε όλη τη χώρα. Ο Erich βρέ­
θηκε πάλι στο στοιχείο του. Μέχρι το τέ­
λος του 1937 είχε ήδη αποκτήσει τρία δι­
πλώματα πιλότου και ήταν εκπαιδευτής
ανεμοπτέρων στη Χιτλερική Νεολαία.
Αργότερα έλεγε για τα πρώτα εκείνα ρο­
μαντικά χρόνια: “ Τα ανεμόπτερα ήταν κά­
τι περισσότερο από ένα φοβερό σπορ.
Μου έδωσαν μια υπέροχη αίσθηση του α­
έρα. Το να νιώθεις την κυμαινόμενη πίε­
ση του ρευστού που τρέχει γύρω σου, να
σε κρατά πάνω, να κυλά πάνω στο ανεμό­
πτερό σου, σε συντονίζει με το περιβάλ­
λον σου. Γίνεσαι ένας αεροπόρος με την
ουσιαστική έννοια του όρου. Η μηχανική
πτήση, αργότερα στη Luftwaffe, ήρθε σαν
μια φυσική συνέχεια... το να σκαρφαλώ-
46 νω σε ένα αεροπλάνο ήταν το ίδιο απλό
για μένα σαν να έμπαινα σε ένα αυτοκί­
νητο” .
Ο ξανθός Erich, πάντα ζωηρός, αθλη­
τικός και δυναμικός, ήταν μονίμως ο αρ­
χηγός στις ομάδες των αγοριών. Συχνά ε ­
μπλεκόταν σε καυγάδες των “ συμμο­
ριών” , αλλά ήταν πάντα τίμιος και ευγενι­
κός με τους πιο αδύνατους συνομηλί­
κους του. Αν και οι καθηγητές του
συμφωνούν πως ο Erich δεν ήταν ο τύπος
του ιδιαίτερα “ διανοούμενου” παιδιού,
το αγόρι περνούσε άνετα τις εξετάσεις
του χωρίς υπερβολική μελέτη και προτι­
μούσε να αφιερώνει τον περισσότερο
χρόνο του στα αγαπημένα του σπορ. Οι ι-
κανότητές του στο σκι ήταν εκπληκτικές
και οι συναθλητές του τον αποκαλούσαν
“ άγρια αρκούδα” , αν και ο λεπτός έφη­
βος συνήθιζε να κάνει τα παράτολμα α­
κροβατικά του πάντα γελαστός. Η πρώτη
και μοναδική αγάπη της ζωής του ήταν ε­
πίσης προϊόν της ευθύτητάς του. Αυτο-
συστήθηκε με σιγουριά και αέρα
υπεροχής στην 15χρονη Ursula Paetsch,
που είχε μαγνητίσει την προσοχή του και
έμελλε αργότερα, όταν ο Erich βρισκόταν
στο απόγειο της φήμης του, να γίνει
γυναίκα του.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ
Στις “ αλκυονίδες μέρες” του 1940 οι
τύχες του πολέμου φαίνονταν να χαμο­
γελούν στη Γερμανία και τα καταδιωκτικά
της είχαν αρχίσει να συνεπαίρνουν την
κοινή γνώμη και ακόμα περισσότερο τη
νεολαία, με το μίγμα μυστηρίου και ρο­
μαντισμού που τα διέκρινε. Οι εφημερί­
δες, άλλωστε, αφιέρωναν άφθονο χώρο
και έδιναν δημοσιότητα στους γοητευτι­
κούς ιππότες των αιθέρων. Ο Werner
Molders, κορυφαίος άσσος της Λεγεώνας
Κόνδωρ στον ισπανικό εμφύλιο, βρισκό­
ταν πάλι σε δράση εγγράφοντας νέες ε­
πιτυχίες. Ο Johannes Steinhoff και ο
Wolfgang Falck ήταν οι ήρωες που απέ-
κρουσαν την πρώτη σοβαρή επιδρομή
Οι ατέλειωτοι μήνες στις αεροπορικές
σχολές της Luftwaffe συνετέλεσαν ώστε ο
Erich να αποκτήσει ευρεία κατάρτιση πάνω
στο αντικείμενό του. Αεροπορική ιστορία,
θεωρία των πτήσεων, σχεδιασμός
αεροσκαφών, αεροναυτική μηχανική, αντοχή
υλικών, αεροδυναμική και μετεωρολογία,
ήταν μερικοί από τους τομείς της μελέτης.
των βομβαρδιστικών της RAF. Η φαντα­
σία του Hartmann είχε γεμίσει από αυτά
τα ινδάλματα που έσκιζαν τον ουρανό α­
νταλλάσσοντας κτυπήματα με έναν επί­
σης ιπποτικό εχθρό. Αφού το πολεμικό
προσκλητήριο είχε σημάνει για τον
18χρονο Γερμανό, δεν υπήρχε περίπτωση
για άλλη επιλογή. Θα κατατασσόταν στη
Luftwaffe.
Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η ΤΟΥ ΑΕΤΟ Υ
Η στρατιωτική ζωή δεν ταίριαζε εύκο­
λα με ένα πνεύμα τόσο ανήσυχο και ατί­
θασο όπως αυτό του νεαρού Hartmann.
Από τον Οκτώβριο του 1940, οπότε πα­
ρουσιάστηκε στο 10ο Σύνταγμα Στρατιω­
τικής Εκπαίδευσης της Αεροπορίας στην
Ανατολική Πρωσσία, ως το Μάρτιο του
1941 που μετατέθηκε με ανακούφιση
στην Αεροπορική Ακαδημία.του Μπέρ-
λιν-Γκάτοβ, ο Hartmann υπέμεινε στωικά
τη ρουτίνα των ασκήσεων ακρίβειας και
τα τυπικά μαθήματα που αφορούσαν τον
φορητό οπλισμό. Με την άφιξή του όμως
στο Μπέρλιν-Γκάτοβ ο ενθουσιασμός
του κορυφώθηκε, καθώς ένιωθε πως άρ­
χιζε πλέον η κανονική εκπαίδευση. Στα ε­
πόμενα χρόνια οι νέοι πιλότοι αποστέλ-
λονταν στο Ανατολικό Μέτωπο έχοντας
μόλις 100 ώρες πτήσης στο ενεργητικό
τους - για να ριχτούν στη φωτιά της μά­
χης. Ο Hartmann ανήκε σε εκείνους τους
χειριστές της Luftwaffe που ήταν αρκετά
τυχεροί ώστε να προλάβουν το εξαντλη­
τικό εκπαιδευτικό της πρόγραμμα πριν οι
συνθήκες του πολέμου επιβάλλουν την
περικοπή του. Στις 24 Μαρτίου πραγμα­
τοποίησε την πρώτη του πτήση σόλο,
προσγειώνοντας για 74η φορά το εκπαι­
δευτικό ΒΤ-ΝΒ. Η βασική πτητική εκπαί­
δευση τελείωσε στις 14 Οκτωβρίου και ο
Hartmann ήταν έτοιμος για να μυηθεί
στις προχωρημένες τεχνικές. Οι εκπαι­
δευτές του διέγνωσαν αμέσως το ταλέ­
ντο του νεαρού και τον κατέταξαν στα
καταδιωκτικά. Ετσι το Φεβρουάριο του
1942 ο Hartmann περνούσε την πύλη του
Σχολείου Καταδιωκτικών στο Ζέρμπστ
της ανατολικής Γερμανίας.
Ηταν εκεί όπου ο χαρισματικός Erich
αντίκρυσε με δέος το θρυλικό καταδιω­
κτικό Messerschmitt 109. Τα αεροπλάνα
της βάσης ανήκαν στο μοντέλο Ε4, που
προωθείτο από έναν κινητήρα Daimler-
Benz των 1.150 hp επιτυγχάνοντας ανώ­
τατη ταχύτητα 572 χλμ την ώρα. Τα δύο
πολυβόλα MG-17 των 7,92 mm και τα δύο
πυροβόλα των 20 mm στις πτέρυγες, έδι­
ναν μεγάλη ισχύ πυρός στο κομψό, αερο­
δυναμικό καταδιωκτικό. Ως τον Ιούνιο ο
Hartmann είχε τιθασεύσει άριστα το αε­
ροσκάφος, κατορθώνοντας μάλιστα να ε-
κτελεί με αυτό και εξεζητημένα ακροβα­
τικά. Η σκόπευσή του ήταν επίσης εκ­
πληκτική. Στην πρώτη του κιόλας βολή
πέτυχε να καρφώσει στον εναέριο
ρυμουλκούμενο στόχο 24 από τα 50 βλή­
ματα που έριξε, τη στιγμή που πεπειρα­
μένοι άσσοι αδυνατούσαν να σημειώ­
σουν ακόμα και μικρότερα σκορ. Το γε­
ρακίσιο αίμα του ξανθού νεαρού όμως έ­
βραζε από ανυπομονησία και στις 24
Αυγούστου 1942, επιστρέφοντας από μια
εκπαιδευτική πτήση, πραγματοποίησε
ένα ριψοκίνδυνο ακροβατικό ξυστά πάνω
από το έδαφος, σκορπώντας τον τρόμο
στους παριστάμενους. Η νεανική τρέλα
“ ανταμείφθηκε" με μια εβδομάδα περιο-

H Elizabeth Hartmann φωτογραφίζεται έχοντας πλάι της τον μόλις 28 μηνών Erich (δεξιά) και
τον Alfred (αριστερά). Ο κατοπινός υπεράσσος μυήθηκε σε ηλικία 14 ετών στη μαγεία της
πτήσης από τη δυναμική μητέρα του, που συνήθιζε να πετά με ανεμόπτερα.
ρισμού και πολλοί συνάδελφοι του
Hartmann πιστεύουν πως η απειθαρχία ε­
κείνη ήταν επίσης η αιτία για τη μετάθε­
σή του στο Ανατολικό Μέτωπο, στην πε­
ρίφημη 52η Πτέρυγα Δίωξης. Επειτα από
μια σύντομη άδεια για να αποχαιρετήσει
τους οικείους του, ο Erich ταξίδεψε με το
τραίνο τα 240 km ως την επιβλητική Κρα­
κοβία. Εκεί, μαζί με άλλους τρεις νεα­
ρούς ανθυποσμηναγούς, έμεινε εμβρό­
ντητος ακούγοντας τον υπεύθυνο του α­
εροδρομίου να τους ανακοινώνει πως,
λόγω έκτακτης ανάγκης, θα πετούσαν ως
τον προορισμό τους με αεροπλάνα
Stukas που θα πιλοτάριζαν οι ίδιοι! Ο
Hartmann κατάφερε να σφηνώσει το δικό
του Stuka στα δέντρα δίπλα στο διάδρο­
μο, ενώ και οι άλλοι ανθυποσμηναγοί δεν
τα πήγαν καλύτερα. Απογοητευμένοι και
σοκαρισμένοι από την καταστροφή που
προκάλεσαν οι επισκέπτες τους μέσα σε
λίγα λεπτά, οι υπεύθυνοι της Βάσης ανέ­
θεσαν σε ένα μεταγωγικό Ju-52 να μετα­
φέρει τα “ μωρά" στη Ρωσία, για να απαλ­
λαγούν από αυτά όσο γινόταν γρηγορό­
τερα.
Η 52η Πτέρυγα ήταν κάτι τελείως δια­
φορετικό. Η μάχη του Στάλινγκραντ βρι­
σκόταν στο αποκορύφωμά της εκείνο το
φθινόπωρο και οι αντίπαλες αεροπορίες
εμπλέκονταν σε σκληρούς αγώνες πάνω
από τη στέππα των Καλμούχων και την α­
περαντοσύνη του Καυκάσου, διεκδικώ-
ντας την υπεροχή. Ο Hartmann συνάντη­
σε εκεί προσωπικότητες όπως ο Dietrich
Hrabak και ο Hubertus von Bonin, που διοι­
κούσαν τη μονάδα χωρίς να επιβάλλουν
τον συνήθη αυστηρό κώδικα πειθαρχίας
της Βέρμαχτ. Αλλωστε ένας πιλότος ό­
πως ο von Bonin, με 4 επιβεβαιωμένες νί­
κες στον ισπανικό εμφύλιο, 9 πάνω από
την Αγγλία, περισσότερες από 40 στην
Ανατολή και τον Σταυρό των Ιπποτών στο
λαιμό, δεν είχε ανάγκη να χρησιμοποιή­
σει το βαθμό του για να επιβληθεί. Ελεγε
απλά στους νεοφερμένους πως “ μόνο οι
νίκες στον αέρα μετρούν εδώ, όχι οι βαθ­
μοί ή άλλα σχετικά. Στο έδαφος έχουμε
στρατιωτική πειθαρχία, αλλά στον αέρα
κάθε ζευγάρι οδηγείται από τον πιλότο
που έχει τις περισσότερες νίκες και
συνεπώς τη μεγαλύτερη εμπειρία και ικα­
νότητα” . Ο Hartmann, ανήκοντας στην 7η
Μοίρα, στάθηκε ιδιαίτερα τυχερός όταν
τοποθετήθηκε ως No 2 στον Edmund
Rossmann, που υπήρξε ένας άριστος δά­
σκαλος για τον νεαρό πιλότο. Λόγω ενός
παλαιού τραύματος στον βραχίονα ο
Rossmann αδυνατούσε να πραγματοποι­
ήσει “σκληρούς" ελιγμούς με το 109.
Ετσι η ανάγκη τον έκανε να καταφύγει
στην επινόηση άλλων τακτικών για να ε­
πιβιώσει στον απαιτητικό κόσμο της αε­
ρομαχίας. Παρέμενε πάντα μακριά από
το στόχο μέχρι να βεβαιωθεί πως είχε ξε­
κάθαρο πλεονέκτημα. Επειτα πλησίαζε
το θύμα του απαρατήρητος και πυροβο­
λούσε από μακριά, χωρίς να χρειάζεται
να εμπλακεί σε ελιγμούς.
Κάτω από μια τέτοια σταθερή και ψύ­
χραιμη καθοδήγηση η πρώτη νίκη ήλθε
για τον Hartmann μετά από οκτώ αποστο­
λές, στις 5 Νοεμβρίου 1942. Πέτυχε να
καταρρίψει ένα Shturmovik με μια εύστο­
χη βολή στο ψυγείο του, αλλά τα κομμά­
τια του ρωσικού αεροπλάνου προκάλε­
σαν σοβαρές ζημιές στο Messerschmitt
και το ανάγκασαν να εκτελέσει αναγκα­
στική προσγείωση σε κάποιον αγρό. Στις
27 Ιανουαρίου 1943, κατά τη διάρκεια της
41ης πολεμικής αποστολής στην οποία ο
Hartmann πετούσε ως No 2. κατάφερε να
σημειώσει τη δεύτερη κατάρριψή του.
ένα MiG-1 πάνω από το Αρμαβίρ του
Καυκάσου. Στις επόμενες μέρες η διοί­
κηση της Μοίρας άλλαξε. Ο Gunther Ra ί
διαδέχθηκε τον Hubertus von Bonin στην
ηγεσία της μονάδας και ο Walter Krupinsk
εντάχθηκε στη δύναμή της. Ο γραφικός
Krupinski ήταν ίσως το πρότυπο του ατί­
θασου και ανέμελου πιλότου, ένας ιπτά­
μενος Δον Κιχώτης που συνήθιζε να
εμπλέκεται σε αερομαχίες με πολύ πε­
ρισσότερους αντιπάλους, από τις οποίες
(κατά παράδοξο τρόπο) έβγαινε πάντοτε
ζωντανός. Ο Hartmann πετούσε τότε ως
“ Κατσμάρεκ” (No 2) του Krupinski και έμα­
θε για πρώτη φορά την τεχνική της βο­
λής από κοντινή απόσταση, αφομοιώνο­
ντας και εξελίσσοντάς την στον υπέρτα­
το βαθμό. Ηταν επίσης ο πομπώδης
Krupinski εκείνος που έδωσε στον
Hartmann το προσωνύμιο “ Μπούμπι” (α­
γόρι), που θα ακολουθούσε τον “ εκκολα­
πτόμενο” άσσο σε όλη τη σταδιοδρομία
του. Στις 26 Απριλίου ο Hartmann είχε ήδη
οκτώ καταρρίψεις και συνεπώς το δικαί­
ωμα να πετά ως No 1. Ηταν πια ελεύθε­
ρος να αναπτύξει και να τελειοποιήσει
τις δικές του ιδέες, που προέκυψαν σαν
ένα αμάλγαμα από τα διδάγματα του
Rossmann (για προσεκτικά μελετημένη,
αιφνιδιαστική επίθεση) και τις πρακτικές
των άλλων Γερμανών άσσων που προτι­
μούσαν να ανοίγουν πυρ από πολύ κοντι­
νή απόσταση.
Στα μέσα του 1943 ο Hartmann βρι- 47
σκόταν ακόμα στις 20 νίκες, αλλα μέχρι mam
το απόγευμα της 20ής Σεπτεμβρίου του
ίδιου έτους το σκορ είχε ανεβεί στις 100.
Ιδιαίτερα ο Αύγουστος ήταν ο μήνας κα­
τά τον οποίο ο ξανθός Erich αποδεκάτισε
την Ερυθρά Αεροπορία στους ουρανούς,
στέλνοντας 15 από τα μαχητικά της να
συντριβούν γύρω από την περιοχή του
Χαρκόβου. Ο ίδιος, πολλά χρόνια μετά
τον πόλεμο περιέγραφε ως εξής τις τα­
κτικές αντιλήψεις του: “ Ποτέ δεν ενδια-
φερόμουν ιδιαίτερα για την κλειστή αε­
ρομαχία - όσο ήταν δυνατό δεν εμπλεκό­
μουν ποτέ σε ελιγμούς με τους Ρώσους
Η τακτική μου ήταν ο αιφνιδιασμός, το να
πηγαίνω σε μεγάλο ύψος και όποτε ήταν
δυνατό να ξεπροβάλλω από την κατεύ­
θυνση του ήλιου... το 90% των επιθέσε-
ών μου είχαν το στοιχείο του αιφνιδια­
σμού. Οταν σημείωνα μια επιτυχία απο­
μακρυνόμουν και έλεγχα πάλι την περιο­
χή. Αλλες φορές προτιμούσα μια επίθε­
ση με πλήρη ισχύ κινητήρα από την
πλευρά του ήλιου και χαμηλότερα, επει­
δή έτσι μπορείς να ξεχωρίσεις πιο εύκο­
λα ένα εχθρικό αεροσκάφος που βρίσκε­
ται μακριά και παρουσιάζει αντίθεση σε
σχέση με τα λευκά σύννεφα. Ο χειριστής
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Αποφοιτώντας από τη σχολή ο νεαρός Hartmann μετατέθηκε στο Ανατολικό Μέτωπο, όπου
οι πολεμικές αποστολές και οι αερομαχίες με τους Ρώσους διαδέχονταν η μια την άλλη με
καταιγιστικό ρυθμό, χρειάζονταν χαλύβδινα νεύρα και ψυχική ισορροπία για να αντέξει
κάποιος το αυξανόμενο άγχος της μάχης.
που βλέπει πρώτος τον αντίπαλό του έ­
χει ήδη κερδίσει τη μισή αερομαχία. Το
δεύτερο βήμα ήταν η λήψη της σωστής
απόφασης: αν θα έπρεπε να επιτεθώ α­
μέσως, να περιμένω για μια ευνοϊκότερη
ευκαιρία, να ελιχθώ σε μια πιο πλεονεκτι­
κή θέση ή να εγκαταλείψω την επίθεση.
Για παράδειγμα, αν η κατάσταση δεν σε
ευνοεί αρκετά, μπορείς να κρατήσεις
την οπτική επαφή με τον αντίπαλο από
τόσο μακριά ώστε να αλλάξεις εύκολα τη
48 θέση επίθεσής σου, έχοντας πίσω τον ή-
■■■ λιο, πάνω από τα σύννεφα, βουτώντας
για να ανταλλάξεις ύψος με ταχύτητα. Τη
στιγμή της επίθεσης... πρέπει να κινη­
θείς γρήγορα και επιθετικά και να πυρο­
βολήσεις από μικρή απόσταση, τόσο κο­
ντά ώστε να σιγουρέψεις τα πλήγματα
και να εξοικονομήσεις πυρομαχικά. Ελε­
γα στους άνδρες μου να πατήσουν τη
σκανδάλη μόνο όταν το αλεξινέμιο έχει
“γεμίσει” από το εχθρικό αεροπλάνο. Τέ­
λος, κάνε απότομο break ή αναστροφή.
Οταν κτυπάς αστραπιαία πρέπει να σκέ­
φτεσαι και την επιβίωση. Ελεγξε αμέσως
πίσω από την ουρά σου και αντέστρεψε
το αεροσκάφος. Φύγε γρήγορα από την
περιοχή ώστε να αποφύγεις πιθανούς
διώκτες και μπες ξανά στη ζώνη της αε­
ρομαχίας από άλλο σημείο, αν έχεις ακό-
Το 109 του Hartmann επιστρέφει
από τη θρυλική αποστολή της 25ης
Αυ γούστου 1944 κουνώντας
ρυθμικά τις πτέρυγές του, ενώ το
προσωπικό εδάφους της 9ης
Μοίρας πανηγυρίζει έξαλλα για την
300ή νίκη.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ
μα το πλεονέκτημα” . Η τελευταία μέρα
του Σεπτεμβρίου είδε το σκορ του Erich
Hartmann να έχει φτάσει στον εκπληκτικό
αριθμό 115. Σε οποιαδήποτε άλλη αερο­
πορία του κόσμου ένας πιλότος με τέ­
τοιο σύνολο νικών θα ανακηρυσσόταν ε ­
θνικός ήρωας. Ομως στο Ανατολικό Μέ­
τωπο οι 100 νίκες είχαν πάψει πια να θεω­
ρούνται ως ιδιαίτερο κατόρθωμα και έτσι
ο ανερχόμενος άσσος έπρεπε να “ κυνη­
γήσει” το επόμενο ορόσημο για να κερδί­
σει τον επίζηλο τίτλο του “ experte” . Η πο­
λυπόθητη μέρα ήλθε στις 29 Οκτωβρίου
1943, όταν η 148η νίκη απέφερε τελικά
στον Hartmann τον Σταυρό των Ιπποτών,
το σύμβολο που ξεχώριζε τους πραγματι­
κούς άσσους μέσα σε μια πολεμική αερο­
πορία που έβριθε από ταλέντα.
ΦΥΛΛΑ Δ Ρ Υ Ο Σ
Οταν ο Erich ξεπέρασε τις 150 νίκες,
το φθινόπωρο του 1943, η φήμη του απο­
γειώθηκε και από τις “ δύο πλευρές του
λόφου” . Η γερμανική προπαγάνδα ανέ­
φερε συχνά το όνομά του και η φωτογρα­
φία του άρχισε να εμφανίζεται στις εφη­
μερίδες μαζί με αυτές των άλλων άσσων
της 52ης Πτέρυγας. Θυρεός του ήταν μια
μεγάλη, κόκκινη, ματωμένη καρδιά, με
το όνομα “ Ursel" γραμμένο πάνω της. Για
τους Ρώσους αρχικά ήταν ο “ Karaya 1” (=
Αγαπημένη 1), λίγο αργότερα όμως του έ­
δωσαν το προσωνύμιο “ Ο Μαύρος Διάβο­
λος της Ουκρανίας” . Ο θρύλος του
“ Μαύρου Διαβόλου" δημιουργήθηκε ό­
ταν ο Hartmann αποφάσισε να βάψει μαύ­
ρο το ρύγχος του αεροσκάφους του, σε
συνδυασμό με ένα εντυπωσιακό και “ επι­
θετικό” σχέδιο που έμοιαζε με πέταλα
τουλίπας. Φέροντας αυτόν τον χρωματι­
σμό το 109 ήταν εύκολα αναγνωρίσιμο
στη μάχη και οι Σοβιετικοί πιλότοι γρήγο­
ρα συνειδητοποίησαν πως ο χειριστής με
το μαύρο γερμανικό αεροπλάνο ήταν έ­
νας αντίπαλος που θα έπρεπε να απο­
φεύγουν. Ηξεραν πως δεν αστοχούσε πο­
τέ και με την ειλικρίνεια και την αμοιβαία
εκτίμηση που διακρίνει όλους τους πιλό­
τους, τον ονόμασαν “ Μαύρο Διάβολο
της Ουκρανίας” . Οι Σοβιετικοί είχαν
φυσικά τους δικούς τους σταθμούς α­
κρόασης για να παρακολουθούν τις επι­
κοινωνίες της Luftwaffe, όπως ακριβώς έ­
καναν και οι Γερμανοί για να αποκρυπτο-
γραφούν τις κινήσεις και τις συνήθειες
των εχθρών τους. Με τον καιρό η δια­
σταύρωση των λαμβανόμενων σημάτων
οδήγησε τους Σοβιετικούς στο συμπέρα­
σμα πως το “ Karaya 1” και ο “ Μαύρος
Διάβολος” , που τόσο φοβούντο, ήταν το
ίδιο πρόσωπο. Ο πιλότος εκείνος πραγ­
ματικά θέριζε τις τάξεις τους και οι πε­
ρισσότερες από τις καταρρίψεις του α­
φορούσαν μονοθέσια καταδιωκτικά. Σε
μια χαρακτηριστική προσπάθεια να ανα­
πτερώσουν το κλονισμένο ηθικό των πι-

λότων της Ερυθράς Αεροπορίας, οι
υπεύθυνοι του κομμουνιστικού κόμμα­
τος επικήρυξαν τον Hartmann για 10.000
ρούβλια, διατυμπανίζοντας πως όποιος
Σοβιετικός πιλότος κατόρθωνε να τον
καταρρίψει θα απολάμβανε φήμη, δόξα
και πλούτο. Οι παρακινήσεις όμως δεν έ­
δειχναν να φέρνουν αποτέλεσμα. Οι Ρώ­
σοι πιλότοι έσπευδαν να εξαφανιστούν
από τον ουρανό όποτε συναντούσαν το
μαύρο 109. Ο Hartmann συνειδητοποίησε
ότι το χρώμα του αεροπλάνου του και η
εικόνα που είχαν σχηματίσει γι’ αυτόν οι
εχθροί λειτουργούσαν συνειρμικά και
του στερούσαν την ευκαιρία να αυξήσει
το σκορ του, αφού οι αερομαχίες με τους
Ρώσους γίνονταν όλο και πιο σπάνιες.
Ετσι πειραματίστηκε, παραχωρώντας σε
κάποιες αποστολές το δικό του αεροπλά­
νο στους άπειρους “ Κατσμάρεκ” που
προστάτευαν την ουρά του. Οι τρομαγ­
μένοι “ νεοσσοί” γρήγορα εκτίμησαν α­
φάνταστα το θεόσταλτο δώρο, που ισο-
δυναμούσε κυριολεκτικά με ασφάλεια
ζωής. Ακόμα και στις περιπτώσεις που α­
ποφάσιζαν να δώσουν μάχη, τα σοβιετικά
καταδιωκτικά ούτε καν πλησίαζαν το 109
με τη μαύρη τουλίπα. Τελικά ο Hartmann
αναγκάστηκε με λύπη να αποδεχθεί την
πραγματικότητα και επέτρεψε στο προ­
σωπικό εδάφους να χρωματίσει το αερο­
σκάφος του σύμφωνα με τον κοινό τύπο
της υπόλοιπης Μοίρας. Τα αποτελέσματα
έγιναν γρήγορα αντιληπτά, αφού
κρυμμένος πίσω από την ανωνυμία ο Γερ­
μανός άσσος άρχισε πάλι να σκορπά τον
όλεθρο ανάμεσα στους ανυποψίαστους
Ρώσους.
Η πρώτη φωτογραφία του
Hartmann με τον Σταυρό
των Ιπποτών, που του
απονεμήθηκε στις 29
Οκτωβρίου 1943, έπειτα από
148 νίκες (!).
Τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο
του 1944 το “ Karaya 1” φαινόταν σαν να
βρίσκεται σε όλες τις αερομαχίες και πά­
ντα στην πλευρά του νικητή. Μέσα στις
60 εκείνες χειμωνιάτικες μέρες ο
Hartmann εκτέλεσε ένα σύνολο 50 ρωσι­
κών αεροσκαφών, επιτυγχάνοντας σχε­
δόν μια νίκη την ημέρα, παρά τον άσχη­
μο καιρό που συχνά ανέστελε τις πτή­
σεις. Σε πολλές περιπτώσεις επικρατού­
σε παγετός και η θερμοκρασία στη ρωσι­
κή στέππα έπεφτε στους -30° C. Οι Γερ­
μανοί απορούσαν με την ικανότητα της
Σοβιετικής Αεροπορίας να πραγματοποι­
εί πτήσεις κάτω από τέτοιες συνθήκες
ψύχους, τη στιγμή που οι ίδιοι αδυνατού­
σαν να εκκινήσουν τους παγωμένους κι­
νητήρες των Messerschmitt. Το αίνιγμα
λύθηκε όταν η Μοίρα του Hartmann αιχ­
μαλώτισε έναν Σοβιετικό τεχνικό αερο­
σκαφών, που έδειξε στους κατάπλη­
κτους “ οικοδεσπότες” του το “ τρυκ” της
έγχυσης μικρής ποσότητας βενζίνης μέ­
σα στο δοχείο λαδιού του κινητήρα. Με
το 109 βαμμένο πλέον λευκό, ο Erich
συνέχισε να τελειοποιεί εκείνη την πε­
ρίοδο την τεχνική του, κτυπώντας αιφνι­
διαστικά από κάτω και ανοίγοντας πυρ σε
αποστάσεις συχνά μικρότερες των 50 μέ- QCj
τρων, με τρομερά αποτελέσματα επί του
στόχου. Φυσικά και οι Ρώσοι διέθεταν έ­
ναν ικανό αριθμό από έμπειρα “γεράκια” .
Ο Hartmann έλαβε μέρος συνολικά σε 825
αερομαχίες και, όπως ήταν αναμενόμε­
νο, βρέθηκε αρκετές φορές σε δύσκολη
θέση έχοντας εχθρικά αεροσκάφη πίσω
από την ουρά του. Οταν η κατάσταση
δυσκόλευε πολύ, ο Γερμανός άσσος κα­
τέφευγε σε έναν ιδιότυπο ελιγμό που
του επέτρεπε να απεμπλακεί: “ Πετούσα
με ταχύτητα σε ευθεία, ωθώντας το πη­
δάλιο διεύθυνσης τόσο ώστε να ει-
πτυγχάνω ένα ελαφρύ “ γλίστρημα” του
αεροπλάνου χωρίς εμφανή αλλαγή πο­
ρείας. Αν ο αντίπαλος άνοιγε πυρ ωθού­
σα το στικ μπροστά αριστερά ή δεξιά για
αρνητικά G, εξακολουθώντας κατά τη
διάρκεια του ελιγμού να ωθώ το πηδάλιο
διεύθυνσης. Ο εχθρός, δεχόμενος την
αρνητική φόρτιση, κρεμόταν κυριολεκτι­
κά στον αέρα μέσα στο κόκπιτ του, ανή­
μπορος να πιέσει τη σκανδάλη. Αυτός ο
ελιγμός μου έσωσε τη ζωή πολλές φο-
ρές” .
Στις 2 Μαρτίου 1944 ο ‘ Μπούμπι
Hartmann ανέβασε το σκορ του στις 202
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 νίκες και άκουσε με δέος την πρόσκλησή
του στο αρχηγείο του Φύρερ, για την α­
πονομή των Φύλλων Δρυός στο Σταυρό
των Ιπποτών. Στο ταξίδι για το μακρινό
Ομπερσάλτσμπουργκ δεν θα ήταν μό­
νος. Ο Barkhorn, ο Krupinski και ο Wiese
θα τον ακολουθούσαν για να πάρουν την
ίδια διεμβολή. Το κουαρτέτο των άσσων
ενώθηκε στην αυστηρή αίθουσα με άλ­
λους 12 αξιωματικούς της Βέρμαχτ που
είχαν επίσης καταφθάσει για παρασημο-
φόρηση. Ο Hartmann ήταν ο νεώτερος
και ο πιο χαμηλόβαθμος από όλους και
στεκόταν σαν εκστατικός έφηβος, προ­
τελευταίος στη γραμμή των απονομών.
Σε ολόκληρο το Ανατολικό Μέτωπο όμως
είχε ήδη αποκτήσει ένα “ βαθμό” και μια
φήμη που ερχόταν σε τέλεια αντίθεση με
τη μικρή του ηλικία. Εκεί ήταν το διαβόη­
το “ Karaya 1” , ο τρομερός “ Μαύρος Διά­
βολος της Ουκρανίας” . Είχε εισέλθει
στην ελίτ της Luftwaffe και όσοι - ελάχι­
στοι - τον ξεπερνούσαν ακόμα σε νίκες
σε εκείνο το (πιο θανατηφόρο) παιχνίδι
του κόσμου, έβλεπαν στον ξανθό άσσο
τον πιο σκληρό ανταγωνιστή τους. Οσο
όμως και αν προσπαθούσαν οι περίφημοι
πιλότοι της Luftwaffe, δεν μπορούσαν να
αλλάξουν τις τύχες του πολέμου.
Εκείνη την άνοιξη η παγκόσμια σύρ­
ραξη είχε πάρει ήδη για τη χιτλερική Γερ­
μανία μια τροπή που δεν άφηνε μεγάλα
περιθώρια για αισιοδοξία. Η 9η Μοίρα,
της οποίας ηγείτο ο 22χρονος Hartmann,
μετακινήθηκε στη Λεμβέργη, όπου ο αρ­
χηγός της πέτυχε μερικές ακόμα καταρ-
ρίψεις, και έπειτα στο Ρομάν, για να κα-
ταλήξει μετά από λίγες μέρες στην Κρι­
μαία. Κάθε επιτυχία εκεί έμοιαζε μάταιη,
ανίκανη να σώσει την αποκομμένη 17η
50 Γερμανική Στρατιά από τον θάνατο. Σαν
■■β να μην έφταναν τα ήδη μεγάλα προβλή­
ματα του μετώπου, ο Hartmann στερήθη-
κε και από τους περισσότερους νέους πι­
λότους του που είχαν συμπληρώσει 5 νί­
κες, επειδή μια διαταγή του Χίτλερ τους
ανακαλούσε στη Δύση για να υπερασπι­
στούν τον εναέριο χώρο της Γερμανίας.
Ο αγώνας πάνω από την Κριμαία συνεχί­
στηκε σκληρός, με τον Hartmann να κα­
ταρρίπτει 5 ρωσικά αεροσκάφη τον Απρί­
λιο και 24 τον Μάιο.
Μ Α ΧΗ Μ Ε ΤΑ MUSTANG
Στο μεταξύ η Γερμανία βομβαρδιζό­
ταν νύχτα και μέρα από αεροπορικές αρ­
μάδες, τις οποίες τα καταδιωκτικά της
Luftwaffe αδυνατούσαν να αναχαιτίσουν.
Στόχοι σε όλη την επικράτεια του Ράιχ
υφίσταντο καταστρεπτικά πλήγματα από
τον αέρα και οι μεγάλες πόλεις είχαν σω­
ριαστεί σε ερείπια. Οι συζητήσεις που ά-
κουγε ο Hartmann στις αίθουσες ενημέ­
ρωσης της 52ης Πτέρυγας έπαιρναν υψη­
λούς τόνους όταν ετίθετο το ζήτημα της
αεράμυνας της πατρίδας: “ Μακάρι να
μπορούσαμε να αναμετρηθούμε με τα
Mustang... θα ήθελα πολύ να δω πόσο
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
σκληροί αντίπαλοι είναι στ’ αλήθεια...’’,
“ Ο Rail λέει πως είναι ταχύτερα από τα
Spitfire και πιο ανθεκτικά...” , “ ...Το ήξερες
ότι τα Mustang κατέρριψαν τον
Müncheberg στη βόρεια Αφρική;” , "Ναι
και άκουσα ότι σκότωσαν και τον Oesau
κοντά στο Ααχεν επίσης...” . Τον Ιούνιο
του 1944 η 15η Αεροπορική Δύναμη των
ΗΠΑ είχε αρχίσει να ασκεί αφόρητη πίε­
ση και πάνω στις ζωτικές πετρελαιοπη­
γές του Πλοέστι, επιδιώκοντας την κατα­
στροφή τους. Τμήμα της 52ης Πτέρυγας
έλαβε τότε κατεπείγουσες διαταγές, που
το καλούσαν να μετασταθμεύσει στη Σι-
λίστρια της Ρουμανίας για να παράσχει
κάλυψη στα απειλούμενα διυλιστήρια. Ο
Hartmann θα πήγαινε μαζί τους για να α-
ναμετρηθεί με τα εχθρικά καταδιωκτικά,
όσο οι πιο άπειροι πιλότοι θα ασχολού-
ντο με τα τετρακινητήρια βομβαρδιστικά
των Αμερικανών. Στις 23 του μηνός ο
“ Μπούμπι” κατέρριψε απανωτά τέσσερα
από τα επίφοβα Mustang, στην πρώτη αε-
Ο 22χρονος “ ξανθός ιππότης της
Γερμανίας” χαμογελά στους
δημοσιογράφους φορώντας το κλασικό
δερμάτινο μπουφάν της Luftwaffe και
έχοντας περασμένη στο λαιμό την ταινία
του Σταυρού των Ιπποτών με Φύλλα Δρυός
και Ξίφη.
ρομαχία που έδωσε εναντίον τους, στέλ­
νοντας ένα μήνυμα αισιοδοξίας στους
δοκιμαζόμενους συναδέλφους του. Ακο­
λούθησαν άλλες τρεις αποστολές, αλλά
τότε οι Αμερικανοί πιλότοι είχαν “ προ­
σγειωθεί” στην πραγματικότητα και πε­
τούσαν πιο προσεκτικά, φροντίζοντας
πάντα να αλληλοκαλύπτονται. Γνώριζαν
ότι αντιμετώπιζαν μερικούς επικίν­
δυνους αντιπάλους και στις σκληρές ε­
κείνες αερομαχίες δεν σημειώθηκαν νί­
κες από καμία πλευρά.
Η πέμπτη αποστολή όμως θα εξελισ­
σόταν σε ένα σχεδόν κινηματογραφικό
θρίλερ. Καθώς ο Hartmann εφορμούσε
από ψηλά, η προσοχή του εστιάστηκε σε
ένα Messerschmitt 109 που δεχόταν την ε­
πίθεση ενός Mustang, ενώ άλλοι τρεις
Αμερικανοί στοιχίζονταν πίσω του για να
εκτελέσουν διαδοχικές βολές. Η σκέψη
ότι τέσσερις εχθροί επιτίθεντο σε έναν
αντίπαλο, εξόργισε τον Hartmann. Πλη­
σίασε τα Mustang χωρίς να γίνει αντιλη­
πτός, με μεγάλη ταχύτητα. Το 109 μπρο­
στά πρέπει να είχε ήδη κτυπηθεί γιατί
ξερνούσε καπνό, καθώς το επικεφαλής
Ρ-51 εξακολουθούσε να βάλλει. Οι βολί­
δες των 0,50 in πρέπει να έβρισκαν το
στόχο τους. Ο Hartmann μπορούσε να
διακρίνει κομμάτια από το γερμανικό κα­
ταδιωκτικό να αποκολλούνται και να
στροβιλίζονται από το ρεύμα των καυσα­
ερίων του. Η απόσταση ελαττωνόταν, 400
μέτρα...300...200...100, το τελευταίο
Mustang φαινόταν πια τεράστιο στα σκο­
πευτικά του και ο Hartmann πίεσε τη
σκανδάλη. Το αμερικανικό μαχητικό ε-
ξερράγη από τον καταιγισμό βλημάτων
των 20 mm και το ωστικό κύμα τράνταξε
το αεροπλάνο του Hartmann, που έστρε­
φε προς το τρίτο κατά σειρά Ρ-51 του ο­
ποίου ο πιλότος έμοιαζε να έχει παραλύ-
σει από τον τρόμο. To Mustang δέχτηκε
μια φοβερή ριπή από όλα τα όπλα του
“ Karaya 1” και πήρε φωτιά. Επειτα όμως
ήλθε η σειρά του Hartmann να γίνει το
θήραμα. Η προειδοποίηση που έφτασε
από τα ακουστικά ήταν σχεδόν ουρλια­
χτό και ανήκε στο Σμηνία Junger: “ Μπού-
μπι, Μπούμπι πίσω σου! Στρίψε! Στρίψε!” .
Ο Hartmann αντέδρασε ωθώντας ενστι-
κτωδώς το στικ μπροστά και βουτώντας
με φοβερή ταχύτητα προς τα κάτω. Ενιω­
σε τα μάτια του να είναι έτοιμα να πετα-
χθούν από τις κόγχες και το κεφάλι του
να κτυπά στο πάνω μέρος της καλύπτρας
του Messerschmitt, καθώς τα αρνητικά G
τον πίεζαν με αφόρητη δύναμη πάνω
στις ζώνες πρόσδεσής του. Οταν οι επι­
ταχύνσεις μειώθηκαν λίγο ο Hartmann
πρόλαβε να διατάξει τον Junger να επι­
στρέφει στη βάση του, αφού ο ίδιος φαι­
νόταν να έχει τραβήξει στιγμιαία πάνω
του την προσοχή των Αμερικανών. Ο
Junger σίγουρα θα τα κατάφερνε, αφού
μια ολόκληρη ορδή από Mustang περι­
στρεφόταν πίσω από τον αρχηγό του, α­
ποφασισμένη να μην επιτρέψει σ’ αυτό
το ξεκομμένο 109 να διαφύγει. Ο
Hartmann έριξε μια φευγαλέα ματιά στον
καθρέπτη του και έπειτα και στις δύο
πλευρές πίσω του. Οκτώ (!) από τα θανα­
τηφόρα Mustang βρίσκονταν πίσω του και
έδειχναν να έχουν συγχυστεί προσωρινά
από τα αρνητικά G που “τράβηξε” το θ ύ ­
μα τους. Ο Hartmann είχε κερδίσει λίγη α­
πόσταση, αλλά εξακολουθούσε να δια­
τρέχει άμεσο κίνδυνο. Για να ηρεμήσει
άρχισε να μιλά μεγαλόφωνα, σαν να ήταν
ο ίδιος ο φύλακας-άγγελος του εαυτού
του: “ Εντάξει Erich, κράτησε την ψυχραι-

Ο Χίτλερ συγχαίρει τον κορυφαίο πιλότο του κόσμου κατά την απονομή των Διαμαντιών,
στην Καγκελαρία, τον Αύγουστο του 1944. Μόνο 27 στρατιωτικοί της Βέρμαχτ τιμήθηκαν με
την ανώτατη αυτή πολεμική διάκριση.
μία σου και πέταξε. Πέταξε όπως δεν έ­
χεις ξαναπετάξει ποτέ ως τώρα” .
Τα Mustang χωρίστηκαν σε δύο ομά­
δες των τεσσάρων αεροσκαφών και έ­
κλεισαν μεταξύ τους το 109 σαν σάντου­
ιτς. Ηταν το ίδιο γρήγοροι με το
Messerschmitt, γεγονός που κατέστησε
την “ κούρσα" ακόμα πιο σκληρή. Ο
Hartmann έστριψε βίαια το 109 αριστερά.
Απότομα δεξιά - μεγάλη ριπή από δύο
Mustang... απότομα αριστερά - ένας χεί­
μαρρος βλημάτων από την άλλη
πλευρά... ξανά δεξιά στροφή - ακόμα πε­
ρισσότερα τροχιοδεικτικά. Ο Erich σκε­
φτόταν πως ίσως τελικά να ήταν τυχε­
ρός, αφού οι Αμερικανοί δεν ήταν και οι
καλύτεροι σκοπευτές και δεν δίσταζαν
να ανοίξουν πυρ από πολύ μακριά. Γρήγο­
ρα δεξιά...γρήγορα αριστερά... με τις κο­
φτές αλλεπάλληλες στροφές να κα­
τευθύνουν το αίμα στα πόδια και τα
Mustang να πλησιάζουν απειλητικά. Οι ο­
κτώ επίμονοι Αμερικανοί και ο μοναχικός
Γερμανός έσκιζαν τον ρουμανικό ουρα­
νό, με το ρυθμικό κροτάλισμα των πο­
λυβόλων να αντηχεί παντού και τον
Hartmann να προσπαθεί να αποφύγει τα
πυρά. Το σώμα του Erich είχε κορεστεί
από την αδρεναλίνη και ο ιδρώτας έτρε­
χε ποτάμι. Το πρόσωπό του άχνιζε σαν να
είχε βγει από θερμό λουτρό και ένιωθε
το πουκάμισο και το γιλέκο του μουσκε­
μένα. Ανάμεσα στο περιοδικό σφυροκό-
πημα των Mustang και τις ατελείωτες
στροφές, ολόκληρη η ζωή του Hartmann
πέρασε σαν ταινία από το μυαλό του. Σ ’
αυτή τη δύσκολη ώρα διεπίστωσε την α­
*ap»
ξία του γυμνασμένου σώματος, καθώς οι
μύες του άντεχαν την κόπωση των ατε­
λείωτων ελιγμών. Είχε περιέλθει σε αδιέ­
ξοδο. Αν και κρατούσε πάντα μια απόστα­
ση από τους διώκτες του, ήταν σχεδόν α­
δύνατο να απαλλαγεί από αυτούς, που
συνέχιζαν το κυνηγητό αποφασισμένοι
να πετύχουν την κατάρριψη ακόμα και αν
τη μοίραζαν στα οκτώ. Αργά αλλά σταθε­
ρά ο Hartmann πλησίαζε προς τη βάση
του. Ομως κάποια στιγμή η κόκκινη εν­
δεικτική λυχνία του καυσίμου άναψε. Το
Messerschmitt είχε ξεμείνει από καύσιμα
και σε λίγο θα έπεφτε σαν πέτρα προς το
έδαφος ή θ διαλυόταν από τα πυρά των
εχθρών. Ο Hartmann δεν είχε άλλη επιλο­
γή από το να εγκαταλείψει το αεροσκά­
φος του όσο ήταν ακόμα καιρός.
Γυρίζοντας ανάποδα το 109 έσπρωξε
την καλύπτρα και πήδηξε στο κενό. Το α­
λεξίπτωτο άνοιξε μετά από λίγα αγωνιώ­
δη δευτερόλεπτα. Κρεμόταν πια αβοή­
θητος στον ουρανό, περικυκλωμένος
από οκτώ θυμωμένα Mustang. Για τους
Γερμανούς πιλότους το να πολυβολή-
σουν έναν αντίπαλο αεροπόρο που κρε­
μόταν από το αλεξίπτωτό του ήταν αδια­
νόητο, καθώς δεν θεωρούσαν αυτή την
ενέργεια πόλεμο μεταξύ στρατιωτών αλ­
λά καθαρή δολοφονία. Αιωρούμενος κά­
τω από τον μεταξωτό θόλο του αλεξιπτώ­
του του ο Hartmann αναρωτιόταν αν και
οι Αμερικανοί πιλότοι θα έδειχναν το ίδιο
ιπποτικό πνεύμα ή θα του έριχναν στέλ-
νοντάς τον να προσκρούσει στο έδαφος
σαν μια μάζα από ματωμένα κουρέλια.
Ηδη ένα Mustang ερχόταν προς το μέρος
του σαν να ήθελε να πυροβολήσει. Το
στομάχι του Hartmann ασυναίσθητα σφί­
χτηκε και η μόνη σκέψη που πέρασε από
το μυαλό του ήταν η αγαπημένη του
Ursula. Το αμερικανικό μαχητικό όμως πέ­
ρασε λίγα μέτρα πιο δίπλα και ο Erich ξε­
χώρισε μέσα στο κόκπιτ ένα άσχημο πρό­
σωπο με κίτρινο κράνος και μεγάλα αε­
ροπορικά γυαλιά να του γνέφει σε χαιρε­
τισμό. Ανακουφίστηκε βλέποντας αμέ­
σως τα υπόλοιπα Mustang να συγκεντρώ­
νονται γύρω από τον αρχηγό τους και να
απομακρύνονται προς τα βόρεια. Πάτη­
σε στη γη περίπου έξι χιλιόμετρα μακριά
από τη βάση του και γρήγορα βρέθηκε
στην αίθουσα ενημέρωσης της Μοίρας
Ο απολογισμός ήταν ιδιαίτερα οδυνη­
ρός. Οι μισοί από τους Γερμανούς πιλό­
τους που είχαν πετάξει στην αποστολή
είχαν καταρριφθεί και δύο από αυτούς ή­
ταν ήδη νεκροί, ενώ άλλοι ήταν σοβαρά
τραυματίες. Ηταν ξεκάθαρο πως χωρίς
το σύστημα έγχυσης μεθανόλης τα πα-
λαιότερα μοντέλα του 109 δεν μπορού­
σαν να συναγωνιστούν τα Mustang, ακό­
μα και αν είχαν πεπειραμένους χειριστές
Η παραμονή των Messerschmitt στη
Ρουμανία δεν μπορούσε να παραταθεί
άλλο και έτσι ο Hartmann βρέθηκε πάλι
τον Ιούλιο να πετά κατά των Σοβιετικών,
σημειώνοντας τη μια επιτυχία μετά την
άλλη. Οι νίκες είχαν ξεπεράσει πια τον α­
ριθμό των 270 και το σήμα από το επιτε­
λείο του Χίτλερ, για την απονομή των Ξι­
φών στο Σταυρό των Ιπποτών, επιβρά­
βευε με τον καλύτερο τρόπο το κατόρ­
θωμα. Ο νεαρός “ τίγρης" κατατασσόταν
πια ανάμεσα στους πιλότους-θρύλους
της Luftwaffe που είχαν κερδίσει αυτή
την εξαιρετικά υψηλή διάκριση πριν από
αυτόν. Ομως ο Erich δεν ενδιαφερόταν
για τις εκθαμβωτικές τελετές. Ο ίδιος α- ■■
πλώς κυνηγούσε και σκότωνε στον ουρα­
νό νεαρούς Ρώσους που προσπαθούσαν
με τη σειρά τους να τον σκοτώσουν. Ηταν
τελείως τρελό και ο Erich ένιωθε έντονα
πως το μόνο που ήθελε από τη ζωή του
ήταν να βρίσκεται μαζί με την αγαπημένη
του. Η απονομή, που έγινε στις 24 Ιουλί­
ου 1944, λίγο μπορούσε να τον καθη­
συχάσει για την έκβαση του πολέμου
Ομως η μοίρα τον είχε αρπάξει για τα κα­
λά στο άρμα της.
“ 300 ΚΑΤΩ!"
ΚΑΙ Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ ΙΑ ...
Οι επόμενες 30 ημέρες εκτίναξαν τον
“ ξανθό ιππότη της Γερμανίας" στην κο­
ρυφή του πίνακα των “ σκόρερ” , απέναντι
σε μια Σοβιετική Αεροπορία που είχε ενι-
σχυθεί σημαντικά με απίθανους αριθ­
μούς αεροσκαφών Yak, LaGG. Shturmo. <
και MiG, καθώς και με εκατοντάδες αμε­
ρικανικά Airacobra που παραχώρησαν α­
φειδώς οι ΗΠΑ στη σύμμαχό τους. Επι­
πρόσθετα οι Σοβιετικοί πιλότοι εμφανί­
ζονταν σαφώς πιο ικανοί και τα αεροπο­
ρικά Συντάγματα των Φρουρών (που διέ-
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 θεταν μαχητικά βαμμένα κόκκινα) πολύ
επίφοβα. Οι Φρουροί περιελάμβαναν
στις τάξεις τους άσσους όπως ο
Kozhedub, ο Pokryshkin, ο Rechlakov και
άλλοι, που καθένας τους είχε στο ενερ­
γητικό του περισσότερες από 50 νίκες
κατά της Luftwaffe. Ολοι ανεξαιρέτως επι­
ζητούσαν να καταρρίψουν τον Erich
Hartmann, τον άνθρωπο που είχε αφανί­
σει μόνος του περισσότερες από 15 ρω­
σικές μοίρες. Στις 23 Αυγούστου 1944 ο
Erich είχε εκτελέσει οκτώ ακόμα ρωσικά
αεροπλάνα, ανεβάζοντας το σύνολό του
στα 290 και προκαλώντας ένα διάχυτο αί­
σθημα ανυπομονησίας στην 52η Πτέ­
ρυγα. Ο αριθμός 300, το απόλυτο όριο νι­
κών το οποίο κανένας πιλότος δεν είχε
φτάσει, έμοιαζε πλέον εφικτός. Στις 25
Αυγούστου, έπειτα από δύο φοβερές αε­
ρομαχίες με ρωσικά Airacobra, το προσω­
πικό εδάφους που άκουγε με αγωνία τον
ασύρματο μέτρησε 11 ακόμα νίκες από
τον Hartmann, που έφταναν το σύνολο
των επιτυχιών του στον εκπληκτικό αριθ­
μό 301! Ενας από τους συναδέλφους του
περιέγραψε τη θύελλα ενθουσιασμού
που ακολούθησε στην 9η Μοίρα: “ Τα νέα
για την 300ή και την 301η νίκη προκάλε-
σαν ανάμεσά μας παροξυσμό. Η βάση
ξαφνικά έσφυζε από κινητικότητα. Αυτο­
σχέδια τιμητικά στεφάνια, πινακίδες από
πανώ κατασκευάστηκαν λίγα λεπτά πριν
προσγειωθεί ο αρχηγός. Το προσωπικό ε­
δάφους βούιζε σαν μελίσσι και ο αρχιμη­
χανικός του Erich, ο Bimmel, υπερήφανος
ξεχώριζε ανάμεσά τους. Πλησίαζε η στιγ­
μή που θα επέστρεφαν τα αεροπλάνα.
Ολοι όσοι μπορούσαν να απομα­
κρυνθούν από τη θέση τους σχημάτισαν
έναν ανθρώπινο χείμαρρο που έτρεχε
προς το χώρο στάθμευσης όπου επρό-
52
κειτο να τροχοδρομήσει το καταδιωκτικό
του αρχηγού. Επισμηναγοί, σμηναγοί και
υποσμηναγοί συνωθούντο μαζί με το
πλήθος των απλών στρατιωτών, έχοντας
ως κοινή επιδίωξη να εκδηλώσουν τον
θαυμασμό τους” .
Για δεύτερη φορά μέσα σε ένα μήνα
ο Hartmann θα έπαιρνε το δρόμο για την
Καγκελαρία, αλλά εκεί τον περίμενε μια
δυσάρεστη έκπληξη. Οπως ήταν ο κανό­
νας μετά την αποτυχημένη απόπειρα κα­
τά της ζωής του Χίτλερ, στις 20 Ιουλίου
1944, δεν επιτρεπόταν σε κανέναν αξιω­
ματικό να φορά το πιστόλι του μπροστά
στον Φύρερ. Τα όπλα παραδίδονταν στην
είσοδο και κάθε επισκέπτης έπρεπε να
περάσει από εξονυχιστική σωματική έ­
ρευνα πριν γίνει δεκτός από τον ηγέτη
του Ράιχ. Ο Hartmann όμως δεν είχε σκο­
πό να επιτρέψει μια τόσο υποτιμητική
συμπεριφορά. Αρνήθηκε την έρευνα, λέ­
γοντας στον υπασπιστή του Χίτλερ, Αντι­
σμήναρχο von Below: “ Παρακαλώ πείτε
στον Φύρερ πως δεν επιθυμώ να λάβω τα
Διαμάντια αν δεν έχει εμπιστοσύνη
στους αξιωματικούς του της πρώτης
γραμμής” . Ο Hartmann εισήλθε στο γρα­
φείο του Χίτλερ φορώντας το πιστόλι
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
Μετά την απονομή των Διαμαντιών ο
Hartmann βρήκε επιτέλους την ευκαιρία να
παντρευτεί την αγαπημένη του Ursula, στην
κωμόπολη Μπαντ Β/'ζε. Το ζευγάρι των
νεονύμφων περνά κάτω από την αψίδα που
σχηματίζουν με τα ξίφη τους πιλότοι της
Luftwaffe.
του και έβγαλε μόνος του τη ζώνη λίγο
πριν από την απονομή. Αργότερα, κατά
τη διάρκεια του δείπνου, ο Χίτλερ κατέ-
πληξε τον νεαρό άσσο όταν του δήλωσε
απερίφραστα ότι ο πόλεμος είχε πια χα­
θεί στρατιωτικά, αλλά υπήρχε ακόμα η
ελπίδα της διαφωνίας Αμερικανών και
Ρώσων, που θα μπορούσε να επιτρέψει
στη Γερμανία να πετύχει μια παύση των
εχθροπραξιών υπό ευνοϊκούς γι’ αυτήν
όρους. “ Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε
στον εαυτό μας να σαρωθούμε από τις
ορδές των μπολσεβίκων” , είπε ο Χίτλερ.
“ Αυτό θα ήταν το τέλος της Ευρώπης” .
Το τέλος του “χιλιετούς Ράιχ" όμως
πλησίαζε γοργά και έριχνε βαριά τη σκιά
του στην οικογένεια Hartmann, που προε­
τοίμαζε με ενθουσιασμό τον γάμο του
Erich. Η εντυπωσιακή τελετή πραγματο-
ποιήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1944 στη
γραφική κωμόπολη Μπαντ Βίζε, που ήταν
παράλληλα θέρετρο διακοπών για τους
πιλότους των γερμανικών καταδιωκτι­
κών. Επειτα από τη σύντομη άδειά του ο
Hartmann στάλθηκε στη βάση δοκιμών
του Λέχφελντ, για να αξιολογήσει το επα­
ναστατικό αεριωθούμενο Me 262. Η δια­
καής επιθυμία του όμως, να ξαναβρεθεί
ανάμεσα στους συναδέλφους του της
52ης Πτέρυγας, βρήκε ανταπόκριση και
έτσι ο 22χρονος ήρωας βρέθηκε να πετά
πάλι κατά των Σοβιετικών, σημειώνοντας
άλλες 51 βεβαιωμένες νίκες. Στις 8 Μάϊ-
ου 1945 τα Messerschmitt απογειώθηκαν
για τελευταία φορά, με αποστολή να ε­
ντοπίσουν τις θέσεις των Σοβιετικών ε­
μπροσθοφυλακών, καθώς στο έδαφος ε­
πικρατούσε χάος. Ο Hartmann πήρε μαζί
του μόνο ένα ακόμα αεροπλάνο και απο­
γειώθηκε για το Ντόιτς Μπροντ, ακο­
λουθώντας τον κύριο δρόμο που συνέ­
δεε εκείνη την κωμόπολη με το Μπρνο.
Από ψηλά ξεχώριζε ένα γιγαντιαίο μαύρο
“ μανιτάρι καπνού" να κρέμεται πάνω από
το Μπρνο. Ο Hartmann διέγραψε κύκλους
πάνω από την κατεστραμμένη περιοχή
και διέ κρίνε πολλές φωτιές σε διάφορα
σημεία, ενώ στα ανατολικά προάστια έ­
βλεπε εκατοντάδες Ρώσους στρατιώτες
και οχήματα να κινούνται προς το κέντρο
της πόλης. Ξαφνικά είδε οκτώ ρωσικά
Yak-7 να πετούν αρκετά χαμηλότερα, γύ­
ρω από το ίδιο “ μανιτάρι καπνού” . Προ­
φανώς απορροφημένοι από το θέαμα
του φλεγόμενου Μπρνο, οι Σοβιετικοί πι­
λότοι δεν πρόσεξαν τα δύο Messerschmitt
από πάνω τους και πετούσαν σαν να λάμ-
βαναν μέρος σε αεροπορική επίδειξη.
Ενας από αυτούς, ενθουσιασμένος από
το σκηνικό και θέλοντας να χαιρετήσει
με τον τρόπο του τα νικηφόρα σοβιετικά
στρατεύματα, εκτέλεσε μια απότομη ά­
νοδο ακριβώς κάτω από τα 109. Ο
Hartmann άφησε το Yak-7 να ανεβεί και να
φτάσει στην κορυφή της παραβολικής
τροχιάς του, όπου έμεινε για λίγο “ κρε­
μασμένο” ανάποδα. Εχοντας πλησιάσει
στα 70 μέτρα, ο Γερμανός άσσος του έ ­
στειλε μια ριπή που του προκάλεσε άμε­
ση πυρκαγιά. To Yak-7 κλυδωνίστηκε και
άρχισε να πέφτει εκτός ελέγχου, κτυπώ-
ντας στο έδαφος σε ένα σημείο λίγο έξω
από την πόλη. Ηταν η 352η και τελευταία
νίκη του Hartmann, ο οποίος μόλις προ­
σγειώθηκε σχεδόν μετάνιωσε για τον φό­
νο του Ρώσου πιλότου, που δεν είχε πλέ­
ον απολύτως κανένα νόημα. “ Ισως έχω
μια νίκη περισσότερη από όσες θα έπρε­
πε” , ήταν τα λόγια του.
Κατά τη συνθηκολόγηση της Γερμα-
νίας ο Hartmann βρέθηκε να υπηρετεί α­
κόμα στην 52η Πτέρυγα, αντί να έχει επι-
λέξει μια ασφαλή διοικητική θέση στα
μετόπισθεν, που θα τον έθετε πιθανότα­
τα υπό την προστασία των Δυτικών
Συμμάχων. Η απόφασή του να μην εγκα-
ταλείψει τους συντρόφους του έμελλε
να του στοιχίσει ακριβά, καθώς όλη η μο­
νάδα αιχμαλωτίστηκε από τους Σοβιετι­
κούς. Ο εχθρός εξεπλάγη αντικρύζοντας
τον ξανθό νεαρό. Επιτέλους είχαν στα
χέρια τους τον “ Μαύρο Διάβολο” που εί­
χε σκορπίσει το θάνατο στους πιλότους
τους. Οι ανακριτές προσπάθησαν επίμο­
να να τον πείσουν να συνεργαστεί με
τους Σοβιετικούς, μεταχειριζόμενοι κά­
θε είδους ψυχολογική βία. Ο Hartmann ό­
μως αρνήθηκε και καταδικάστηκε σαν ε­
γκληματίας πολέμου, σε 25 χρόνια κατα-
ναγκαστικών έργων. Το σκεπτικό του
“ λαϊκού δικαστηρίου” έμοιαζε σαν κακό­
 Ενα παλιό γεράκι με καινούργια φτερά: ο
Erich Hartmann, ο μεγαλύτερος άσσος όλων
των εποχών, στο κόκπη αεριωθούμενου F-86
το 1957. Στους ουρανούς της Αριζόνα οι
Αμερικανοί χειριστές αισθάνθηκαν δέος
πετώντας σε εκπαιδευτικές πτήσεις μαζί με
τον κορυφαίο πιλότο καταδιωκτικών της
Ιστορίας.

γουστη φάρσα: αφού είχαν έναν πιλότο

που ήθελαν με κάθε τρόπο να εκδικη­
θούν, τον κατηγόρησαν πως από τον τε­
ράστιο όγκο πυρομαχικών που χρησιμο­
ποίησε για να πετύχει τις 352 καταρρί-
ψεις του, σίγουρα κάποια βλήματα θα
πρέπει να αστόχησαν και να έπεσαν στο
έδαφος σκοτώνοντας αθώους πολίτες! 0
Hartmann υπέμεινε καρτερικά 10 ολόκλη­
ρα χρόνια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης
της Σιβηρίας, μέχρι το 1955, οπότε οι Σο­
βιετικοί του επέτρεψαν να επιστρέφει
στην πατρίδα του, στα πλαίσια ενός γενι­
κότερου προγράμματος απελευθέρωσης θεί σε έναν παρανοϊκό πόλεμο. Ηταν αρ­ γού. Η εκπαίδευσή του στα σύγχρονα αε­
αιχμαλώτων πολέμου. Οι συγγενείς του, γά για σπουδές και έπρεπε να βρει κά- ριωθούμενα έγινε από τους Αμερικα­
που τον περίμεναν με λαχτάρα στη Γερ­ ποια εργασία για να αρχίσει πάλι μια νούς, στη βάση Luke της Αριζόνα, όπου ο
μανία, αντίκρυσαν έναν Erich χλωμό, με φυσιολογική ζωή με τη σύζυγό του. Το Hartmann πέταξε με τα Τ-33 και τα F-86
ρουφηγμένο πρόσωπο, ρακένδυτο, που μόνο που ήξερε να κάνει καλά, ίσως κα­ Ετσι όταν η μεταπολεμική Luftwaffe ενέ­
ζύγιζε μόλις 48 κιλά! Η θέληση όμως και η λύτερα από οποιονδήποτε άλλον, ήταν ταξε (τον Ιούνιο του 1959) για πρώτη φο­
υπερηφάνειά του παρέμεναν αλύγιστες. να πετά μαχητικά αεροσκάφη. Ετσι δέ­ ρά στη δύναμή της τα αεριωθούμενα F-
Σε ηλικία 33 χρόνων, έχοντας υποστεί χθηκε έπειτα από πολλή σκέψη την πρό­ 86, στην Πτέρυγα Richthoffen, δεν θα
τα πάνδεινα στα χέρια των εχθρών του, ταση παλαιών συναδέλφων του να εντα­ μπορούσε να αναθέσει τη διοίκησή τους
έμοιαζε σαν ένας άνθρωπος κατεστραμ­ χθεί στη νέα Δυτικογερμανική Πολεμική παρά στον μεγαλύτερο άσσο όλων των ε­
μένος, με τα νιάτα του να έχουν αναλω­ Αεροπορία, με τον βαθμό του επισμηνα- ποχών, στον Erich Hartmann. Τον Σεπτέμ­
βριο του 1970 ο σεμνός Erich αποχαιρέτη-
σε, ως αντισμήναρχος, οριστικά πλέον τη
Luftwaffe και τα (ταχύτερα) F-104. Στις 19
Σεπτεμβρίου 1993 η καρδιά του μεγάλου
άσσου έπαψε να κτυπά και ο Erich
Hartmann πέρασε στην ιστορία.

ΒΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

(1) Gunther Fraschka: KNIGHTS OF THE REICH.
Schiffer Publishing, 1994.
(2) Werner Held: THE GERMAN FIGHTER UNITS
OVER RUSSIA, Schiffer Publishing, 1990.
(3) Manfred Jager: GERMAN FIGHTER ACE:
ERICH HARTMANN, Schiffer Publishing. 1992.
(4) Samuel Mitcham: EAGLES OF THE THIRD
REICH, Airlife Publishing, 1989.
(5) Mike Spick: THE ACE FACTOR, Navai
Institute Press, 1988.
(6) Mike Spick: LUFTWAFFE FIGHTER ACES.
Greenhill Books, 1996.
(7) Raymond Toliver & Trevor Constable: THE
BLOND KNIGHT OF GERMANY, McGraw Hill.
1985.
(8) Raymond Toliver & Trevor Constable:
FIGHTER ACES O F THE LUFTWAFFE. Schiffer
Publishing, 1996.
(9) Gordon Williamson: ACES OF THE REICH.
Arms & Armour Press, 1989.

7ο φημισμένο Messerschmitt B f 109 περνά σαν βολίδα δίπλα από ένα εχθρικό βομβαρδιστικό.
Ο Hartmann εκτέλεσε όλες τις πολεμικές αποστολές του πετώντας με αυτόν τον τύπο
καταδιωκτικού αεροσκάφους.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
 ΓΕ Ω Ρ Γ ΙΟ Σ Ν ΙΚ Ο Λ Ο Υ ΔΗ Σ
Συνταγματάρχης Τεχνικού ε.α.

ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΑΣ

Η υποχώρηση του
Σερβικού Στρατού.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
ΣΤΟΝ Α #ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Μ ΕΡΙΚΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΡΩΙΚΟΤΕΡΕΣ ΣΕ Λ ΙΔΕ Σ ΤΟΥ

Λ ' ΠΑΓΚΟ ΣΜ ΙΟ Υ ΠΟΛΕΜ ΟΥ ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΡΒΙΚΟ

ΣΤΡΑΤΟ. Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ, ΤΟΣΟ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΤΗ ΣΕΡΒΙΑ, ΟΣΟ ΚΑΙ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΤΟΥ ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΔΙΑ ΜΕΣΟ Υ ΤΗΣ

ΑΛΒΑΝ ΙΑΣ, ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ ΜΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ.

Σερβία, η οποία είχε υποδουλωθεί στους Οθωμανούς το 1389

Η (μετά την ήττα του βασιλιά Λάζαρου στο Κοσσυφοπέδιο), επα­

ναστάτησε το 1804 και απέκτησε περιορισμένη αυτονομία το
1815. Μετά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-29 και την ήττα
της Τουρκίας, έγινε αυτόνομη κληρονομική ηγεμονία (1830) αλλά η ση­
μαία του σουλτάνου εξακολουθούσε να κυματίζει στο φρούριο του Β ε ­
λιγραδιού. Τελικά, 74 χρόνια μετά την πρώτη τους επανάσταση οι Σέρβοι
απέκτησαν την πλήρη ανεξαρτησία τους, το 1878, στο Συνέδριο του Β ε ­
ρολίνου.
Το 1842, επί ηγεμονίας Αλεξάνδρου Καραγεώργε6ιτς, διετέλεσε
υπουργός των Εξωτερικών και αργότερα πρωθυπουργός ο Ιλια Γκαράσα- 55
νιν (llija Garasanin). Την εποχή εκείνη απο τα 3.200.000 Σερβους το ενα " ΐ
τρίτο ζούσε στην αυτόνομη Σερβία, ενώ οι υπόλοιποι εξακολουθούσαν
να είναι υπόδουλοι στις δύο γειτονικές αυτοκρατορίες, την Αυστρο-
ουγγρική και την Οθωμανική. Ετσι ο μεγάλος εκείνος πολιτικός και ορα-
ματιστής επεξεργάσθηκε ένα πρόγραμμα απελευθέρωσης, υπό τη σερ-

J Ä

Σκηνή από την αναχώρηση προσφύγων από τη Σερβία μετά την κατάρρευση του
σερβικού μετώπου.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 βική αιγίδα, όλων των Σλάβων του Νό­
του και της συνένωσής τους σ' ένα κρά­ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ Μ ΑΧΗΣ ΤΟΥ ΤΣΕΡ
τος. Το πρόγραμμα αυτό, που ονομά­
στηκε Nacertanija (περίγραμμα), αποτέ-
λεσε το θεμέλιο λίθο της σερβικής ε ­
ξωτερικής πολιτικής μέχρι το τέλος
του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο στην πραγ­
ματοποίηση των σκοπών του “ περι­
γράμματος” αποτέλεσε η κατάληψη
της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης από τους
Αυστριακούς, μετά από απόφαση του
Συνεδρίου του Βερολίνου, και η εν
συνεχεία ενσωμάτωσή τους στην
Μιτρόβιτσα
Αυστροουγγρική αυτοκρατορία (1908).
Τα γεγονότα αυτά συνετέλεσαν στην ε­
νίσχυση του αντιαυστριακού αισθήμα­
τος που ήδη υπήρχε μεταξύ των Σέρ-
Σεμλίν
βων.
Μπροστά στο μεγάλο εμπόδιο που ΒΕΛΙΓΡΑΔΙΟΙ
αποτελούσε η Αυστροουγγαρία, η Σ ερ ­
βία έστρεψε την προσοχή της προς το
Νότο, στα εδάφη που κατείχε ακόμα η
Τουρκία και στα οποία υπήρχαν αλύ­
τρωτοι Σέρβοι, όπως υπήρχαν και αλύ­ Λέσνιτσι
τρωτοι Βούλγαροι και Ελληνες. Ετσι τα
τέσσερα βαλκανικά κράτη (Σερβία,
Μαυροβούνιο, Βουλγαρία και Ελλάδα)
συμμάχησαν και συνέτριψαν τον
Λόζνιτσα
Τουρκικό Στρατό καταλαμβάνοντας τα
ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας. Μετά και το Β ’ Βαλκα­ ίΣΘέρνικ
νικό Πόλεμο και την οριστικοποίηση
των συνόρων μεταξύ των βαλκανικών
κρατών, η Σερβία αύξησε όχι μόνο το έ ­
δαφος της (από 48.303 σε 89.796 τετρ.
χλμ.) και τον πληθυσμό της (από Βαλίεβον
2.911.700 σε 4.527.000), αλλά και την α­
ξιοπιστία της ως οργάνου για την άσκη­ Λιόμποβα
ση πίεσης στην Αυστροουγγαρία. Η τε-
56 λευταία είχε καταβάλει μεγάλες προ-
*■* απάθειες ν ’ αποτρέψει την ενδυνάμω­
ση της Σερβίας. Κατά τη διάρκεια των
Βαλκανικών Πολέμων προσπάθησε με
δύο τελεσίγραφα να πείσει τη Σερβία
να αποχωρήσει από τα εδάφη που είχε ΣΕΡΒΙΚΑΙ 12 ΑΥΓ.
κατακτήσει, ενώ όταν άρχισε ο Β ' Βα λ­ ΘΕΣΕΙΣ 16 ΑΥΓ.
κανικός Πόλεμος ήταν έτοιμη να επιτε­
ΑΥΓΤΟΟΥΓΓΡίΚΑΙ
θεί κατά της Σερβίας αν δεν την απέ­
ΔΥΝΑΜΕΙΣ
τρεπαν η Ιταλία και κυρίως η Γερμανία.
Τελικά το μόνο που κατόρθωσε με την
υποστήριξη της Ιταλίας ήταν η ίδρυση ΚΛΙΜΑ!
του αλβανικού κράτους, το οποίο στε­
ρούσε την έξοδο της Σερβίας προς τη από τις λαμπρές νίκες του Σερβικού Η εκλογή της ημερομηνίας αυτής είναι
θάλασσα. Στρατού, που είχε κάνει εθνικά υπερή­ πιθανό να ήταν τυχαία, υπήρξαν όμως
φανους τους Σέρβους. Την ημερομηνία πολλές προειδοποιήσεις για τον κίν­
Ο Ι ΣΦ ΑΙΡΕΣ ΤΟΥ ΣΕΡΑΓΕΒΟ αυτή επέλεξε ο διάδοχος του θρόνου δυνο που διέτρεχε ο διάδοχος. Ο Φερ-
των Αψβούργων, αρχιδούκας Φραγκί­ δινάνδος είχε ταχθεί υπέρ της αναβάθ­
Η 28η Ιουνίου είναι ημερομηνία ξε­ σκος Φερδινάνδος, να επισκεφθεί το μισης του καθεστώτος της σερβικής ε­
χωριστή για τους Σέρβους. Επί 525 χ ρ ό ­ Σεράγεβο, πρωτεύουσα της Βοσνίας, θνότητας στην Αυστροουγγαρία, η θ έ ­
νια τη θεωρούσαν ημέρα πένθους και για να παρακολουθήσει τα μεγάλα ση του όμως αυτή όχι μόνο δ εν τον έ­
για πρώτη φορά το 1914 επρόκειτο να γυμνάσια του Αυστροουγγρικού Στρα­ κανε συμπαθή, αλλά αντίθετα προκά-
γιορτασθεί σ’ όλη τη Σερβία κι από ό­ τού. Η ίδια η απόφαση της επίσκεψης λεσε το μίσος των Σέρβων πατριωτών,
λους τους Σέρβους σαν ημέρα χαράς. ήταν ατυχής, εξαιτίας της λαϊκής δυσα­ οι οποίοι δεν δέχονταν άλλη λύση ε ­
Στις 28 Ιουνίου 1389 οι Οθωμανοί είχαν ρέσκειας που επικρατούσε μετά την κτός από την πλήρη ανεξαρτησία. Αυτό
συντρίψει το στρατό του βασιλιά Λαζά­ προσάρτηση της Βοσνίας στην το μίσος όπλισε τα χέρια των Σέρβων
ρου και η Σερβία είχε υποδουλωθεί. Αυστροουγγαρία, την έκανε όμως α­ πατριωτών που περίμεναν στους δρό­
Ομως στις 28 Ιουνίου 1914 το Κοσσυφο­ τυχέστερη η ημερομηνία που επέλεξε μους του Σεράγεβο τον διάδοχο. Η
πέδιο ήταν και πάλι σερβικό ύστερα ο αρχιδούκας να την πραγματοποιήσει. πρώτη απόπειρα έγινε λίγη ώρα μετά

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Η απόβαση των δυνάμεων της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη. Τα στρατεύματα του Μακεδονικού
μετώπου καθηλώθηκαν σε πόλεμο χαρακωμάτων και απέκτησαν την προσωνυμία
“ περιβολάρηδες της Θεσσαλονίκης” .
την έναρξη της περιοδείας του, όταν έ ­
νας από τους συνωμότες, ο Νεντέλσκο
Καπρίνοβιτς, έριξε στο αυτοκίνητο του
διαδόχου μια χειροβομβίδα η οποία
τραυμάτισε 20 άτομα χωρίς να βρει το
στόχο της. Ο στρατηγός Οσκαρ Πότιο-
ρεκ, στρατιωτικός διοικητής της Β ο σ ­
νίας, διαβεβαίωσε τον Φερδινάνδο ότι
μπορούσε να συνεχίσει άφοβα. Ο ίδιος
επίσης λίγο αργότερα, όταν διαπίστωσε
ότι ο οδηγός του αυτοκινήτου του δια­
δόχου ακολουθούσε λανθασμένη δια­
δρομή, τον διέταξε να σταματήσει.
Εκεί όμως βρισκόταν ο αρχηγός της ο­
μάδας των συνωμοτών, Σέρβος φοιτη­
τής Γκαβρίλο Πρίντσιπ, ο οποίος δεν
δυσκολεύτηκε να σκοτώσει τον Φερδι-
νάνδο και τη σύζυγό του. Ολα τα μέλη
της ομάδας των συνωμοτών ανήκαν
στη μυστική βοσνιακή οργάνωση “ Νέα
Βοσνία” (Mlada Bosna), στην οποία ο δι­
ευθυντής της υπηρεσίας του Σερβικού
Επιτελείου, συνταγματάρχης Ντιμιτρί-
γεβιτς (γνωστότερος με το ψευδώνυμο
Απις), κατόρθωσε να εισχωρήσει με έ­
μπιστους ανθρώπους του. Ενα από τα
μέλη της ομάδας, ο Βόσνιος
μουσουλμάνος Μουσταφά Κόλουμπιτς,
κατηγόρησε αργότερα τον διάδοχο της
Σερβίας Αλέξανδρο ως ηθικό
αυτουργό της δολοφονίας, ενώ ένα άλ­
λο μέλος, ο δεκαεπτάχρονος Βάσο
Κουπρίλοβιτς (ο οποίος δικάστηκε αλ­
λά γλύτωσε τη ζωή του), έγινε αργότε­
ρα ο θεωρητικός της “ εθνοκάθα ρσης”
και εισηγήθηκε το 1937 την απέλαση ό­
λων των Αλβανών από το Κοσσυφοπέ­
διο, καταγγέλλοντας τις μέχρι τότε α­
νεπιτυχείς προσπάθειες εκσερβισμού
των κατοίκων του.
Η φιλοπόλεμη μερίδα της Βιέννης
θεώρησε την τραγωδία του Σεράγεβο
ως ευκαιρία για τη συντριβή της Σερ­
βίας. Ο αρχηγός του Αυστροουγγρικού
Γενικού Επιτελείου Χέτζεντορφ, φανα­
τικός υποστηρικτής του προληπτικού
πολέμου κατά της Σερβίας, ανέφερε
στην κυβέρνησή του ότι “ αν χαθεί η
ευκαιρία η χώρα θα μείνει εκτεθειμένη
στις νέες εκρήξεις των νοτιοσλαβικών,
ρωσικών, ρουμανικών και ιταλικών βλέ­
ψεων” . Η αντίδραση της Αυστρο-
ουγγρικής κυβέρνησης καθυστέρησε
αρκετά γιατί το πολεμικό επιχείρημα
κατά της Σερβίας έπρεπε να δικαιολο­
γηθεί και αυτό απαιτούσε σαφείς απο­
δείξεις της ευθ ύνης του Βελιγραδιού
για τη δολοφονία του Φερδινάνδου. Η
έρευνα όμως που διεξαγόταν δεν έ­
φερνε στο φως τέτοια στοιχεία, γι’
αυτό και η κήρυξη του πολέμου κα­
θυστερούσε. Τελικά η Αυστροουγγα­
ρία, αφού εξασφάλισε την υποστήριξη
της Γερμανίας, επέδωσε στις 23 Ιουλίου
τελεσίγραφο στη Σερβία, το οποίο ήταν
διατυπωμένο κατά τέτοιο τρόπο ώστε
να μη μπορεί να γίνει δεκτό χωρίς την
πλήρη υποταγή της Σερβίας. Μεταξύ
των δέκα όρων του τελεσιγράφου περι­
λαμβάνονταν:
- Η διάλυση των μυστικών εταιριών.
- Η απόλυση όλων των αξιωματικών
και υπαλλήλων που ενέχονταν σε αντι-
αυστριακή προπαγάνδα.
- Η διαγραφή, από τα σχολικά βιβλία,
των αναφορών κατά των Αψβούργων.
- Η αποδοχή, από τη Σερβία, της
συνεργασίας Αυστριακών υπαλλήλων
για την καταστολή των κινημάτων στο
σερβικό έδαφος που στρέφονταν κατά
της εδαφικής ακεραιότητας της Δυαδι­
κής Μοναρχίας.
- Η συμμετοχή της Αυστροουγγα­
ρίας στις ανακρίσεις κατά των αναμε-
μιγμένων στη δολοφονία του αρχιδού­
κα.
Για την αποδοχή του τελεσιγράφου
δινόταν προθεσμία 48 ωρών.
Η Σερβία, με νωπά ακόμη τα τραύ­
ματά της από τους Βαλκανικούς Πολέ­
μους, δεν επιθυμούσε την ώρα εκείνη
έναν πόλεμο με την Αυστροουγγαρία,
γι' αυτό και η απάντησή της στο τελεσί­
γραφο αποτελούσε ένα κράμα ενδοτι-
κότητας και συμφιλιωτικής διάθεσης
Ουσιαστικά όλοι οι όροι του τελεσιγρά­
φου γίνονταν δεκτοί εκτός, από τους
δύο τελευταίους οι οποίοι συνιστού-
σαν κατάφωρη παραβίαση της κυριαρ­
χίας της. Δεχόταν επίσης, στην περί­
πτωση που η Βιέννη δ εν θεω ρούσε ικα­
νοποιητική την απάντησή της, να παρα-
πεμφθεί το όλο ζήτημα στο διαιτητικό
δικαστήριο της Χάγης.
Η σέρβική απάντηση δ όθηκε στον
Αυστριακό πρεσβευτή στο Βελιγράδι
στις 25 Ιουλίου, αφού προηγουμένως
διατάχθηκε γενική επιστράτευση του
Σερβικού Στρατού. Η Αυστρία όμως
δεν ήταν διατεθειμένη να δεχθεί τίπο­
τε άλλο εκτός από την πλήρη υποταγή
της Σερβίας, γι’ αυτό και μισή ώρα μετά
τη λήψη της απάντησης ο Αυστριακός
πρεσβευτής εγκατέλειψε το Βελιγράδι
και διέκοψε τις μεταξύ των δύο κρατών
σχέσεις.
Δ εν υπάρχει αμφιβολία ότι η
Αυστρία εξωθώντας τα πράγματα πί­
στευε ότι η ρήξη θα εντοπιζόταν μετα­
ξύ των δύο χωρών και ότι η Ρωσία δεν
θα τολμούσε να εμπλακεί σε πόλεμο
μαζί της φ οβούμενη τη Γερμανία. Γι'
αυτό όταν η Βρετανία, προσπαθώντας 57
να σώσει την ειρήνη, προτεινε να ■■
συγκληθεί διεθνής διάσκεψη χωρίς τη
συμμετοχή των δύο ενδιαφερομένων
μερών, εκείνη αρνήθηκε. Η Ρωσία ό­
μως είχε δεσμευθεί απέναντι στη Σ ερ ­
βία όταν, σε έκκληση του αντιβασιλιά
Αλέξανδρου προς τον τσάρο (την επο­
μένη της παραλαβής του αυστριακού
τελεσιγράφου), απάντησε ότι “ Η Ρωσία
ουδέποτε θα επιτρέψει την εναντίον
της Σερβίας προσβολή” . Για να υπο­
γραμμίσει δε η Ρωσική κυβέρνηση την
αποφασιστικότητά της, διέταξε την ε­
πιστράτευση δεκατριών σωμάτων
στρατού.
Ο Π Ο ΛΕ Μ Ο Σ
Οταν έγινε γνωστή στο Βερολίνο η
διαταγή της επιστράτευσης του Ρωσι­
κού Στρατού, η Γερμανική κυβέρνηση
κήρυξε τη χώρα σε “ κατάσταση κινδύ­
νου πολέμου” και ταυτόχρονα επέδω­
σε τελεσίγραφο στην Πετρούπολη, α­
ξιώνοντας την αναστολή των στρατιω­
τικών μέτρων. Η Ρωσία ούτε καν απά­
ντησε στο γερμανικό τελεσίγραφο και
έτσι η Γερμανία της κήρυξε τον πόλεμο
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
 την 1η Αυγούστου 1914. Παράλληλα ο
Γερμανός πρεσβευτής στο Παρίσι ζήτη­
σε να πληροφορηθεί ποιά στάση θα τη­
ρούσε η Γαλλία σε περίπτωση γερμανο-
ρωσικού πολέμου. Η απάντηση της Γαλ­
λίας, ότι θα ενεργούσε σύμφωνα με το
συμφέρον της, δ εν ικανοποίησε τη Γερ­
μανία, η οποία κήρυξε τον πόλεμο κατά
της Γαλλίας στις 3 Αυγούστου. Η Βρετα ­
νία, με αφορμή την εισβολή Γερμανι­
κού Στρατού στο Βέλγιο, κήρυξε τον
πόλεμο εναντίον της Γερμανίας στις 5
Αυγούστου, ενώ την επόμενη ημέρα έ-
γινε και η επίσημη κήρυξη του πολέμου
μεταξύ Αυστροουγγαρίας και Ρωσίας.
Ετσι οι σφαίρες του Γκαβρίλο Πρίντσιπ
που έπεσαν στο Σεράγεβο δολοφ όνη­
σαν, κατά την έκφραση της εποχής ε ­
κείνης, όχι μόνο το πριγκιπικό ζεύγος,
αλλά και την παγκόσμια ειρήνη.
Οταν άρχισε ο πόλεμος η Σερβία α­
ναγκάστηκε να αντιμετωπίσει μόνη τον
ισχυρό της αντίπαλο, με μοναδικό
συμπαραστάτη το Μαυροβούνιο. Η
σέρβική επιστράτευση, μολονότι πα­
ρουσίασε δυσκολίες λόγω της μεγάλης
έλλειψης πυρομαχικών, κατόρθωσε να
συγκροτήσει 12 μεραρχίες πεζικού και
μία ιππικού, συνολικής δύναμης
180.000 - 200.000 ανδρών. Την ανώτατη
διοίκηση ασκούσε ονομαστικά ο διάδο­
χος Αλέξανδρος, ουσιαστικά όμως ο ε ­
θνικός ήρωας των Σέρβων βοεβόδας
Πούτνικ, αρχηγός του Γενικού Επιτε­
λείου και υπουργός των Στρατιωτικών.
Στην αρχή των επιχειρήσεων οι Σέρβοι
υπερτερούσαν αριθμητικά και ποιοτι­
κά, ως πλέον εμπειροπόλεμοι, υστε­
ρούσαν όμως σημαντικά στον εξοπλι­
σμό και στον εφοδιασμό σε πυρομαχι-
58 κά. Τα βόρεια σύνορα μεταξύ Σερβίας
■■■ και Αυστροουγγαρίας αποτελούσαν οι
ποταμοί Δούναβης και Σάβα, ενώ τα
δυτικά ο ποταμός Ντρίνα. Οι Σέρβοι
συγκέντρωσαν την κύρια δύναμή τους
ανατολικά του Βαλίγιεβο (Valjevo), ώστε
να μπορούν να επέμβουν είτε προς τον
Σάβα, είτε προς τον Ντρίνα. Το
αυστριακό επιτελείο διέθεσε εναντίον
της Σερβίας δύο στρατιές υπό τις δια­
ταγές του διοικητή της Βοσνίας στρα­ Η κατάρρευση της Σερβίας και οι υποχωρητικοί αγώνες του σερβικού στρατού προς την
τηγού Πότιορεκ, ο οποίος, υποτιμώ­ Αλβανία (ΔΙΣ/ΓΕΣ).
ντας τους αντιπάλους του, πήρε την
πρωτοβουλία να επιτεθεί. Η αυστριακή
επίθεση εκδηλώ θηκε στις 12 Αυγού­ τησε τέσσερις ημέρες (από τις 16 έως ση εκδηλώ θηκε στις 3 Σεπτεμβρίου -με
στου στην περιοχή της συμβολής των τις 20 Αυγούστου), οι Σέρβοι αντεπιτέ- δύο σώματα στρατού- στην περιοχή
ποταμών Ντρίνα και Σάβα, με κύρια θηκαν, ανέτρεψαν τους Αυστριακούς Μητροβίτσα, όπου βρισκόταν το βυζα­
προσπάθεια στην κοιλάδα του ποταμού και τους υποχρέωσαν να ξαναπερά- ντινό φρούριο του Σιρμίου, ενώ ταυτό­
Γιάνταρ (Jadar), παραποτάμου του σουν τον Σάβα και τον Ντρίνα και να ε κ ­ χρονα ο κύριος όγκος των αυστρο-
Ντρίνα. Οι δύο αυστριακές στρατιές α­ κενώσουν όλη τη Σερβία. Στην υποχώ­ ουγγρικών δυνάμεων επιτέθηκε στο
πώθησαν τις συνοριακές φρουρές των ρησή τους οι Αυστριακοί εγκατέλειψαν μέτωπο του Ντρίνα, με κατεύθυνση το
Σέρβων και κατέλαβαν τις παραμεθό­ 50.000 αιχμαλώτους και άφθονο πολε­ Βαλίγιεβο. Επί δύο σχεδόν μήνες ο α­
ριες πόλεις Λόζνιτσα και Λέσνιτσα, ο μικό υλικό. Ετσι έληξε αυτή η μάχη, γώνας ήταν αμφίρροπος και μόλις στις
Σέρβικός Στρατός όμως, αφού αναπτύ­ που ονομάσθηκε μάχη του Τσερ. 6 Νοεμβρίου οι Αυστριακοί κατόρθω­
χ θ η κ ε σε όλο το μέτωπο όπου είχαν εκ ­ Η πρώτη αυτή επιτυχία των Σέρβων σαν να καταλάβουν τις αμυντικές τοπο­
δηλωθεί οι εχθρικές επιθέσεις, κατέ­ θορύβησ ε την Αυστριακή κυβέρνηση η θεσίες των Σέρβων, όταν είχαν εξα­
λαβε με τον κύριο όγκο του το όρος οποία, φ οβούμενη εξέγερση των Σλά­ ντληθεί τα πυρομαχικά τους. Ο Πούτ-
Τσερ (Cer), το οποίο δεσπόζει της κοι­ βων υπηκόων της στη Βοσνία, διέταξε νικ διέταξε την υποχώρηση στην α­
λάδας του Γιάνταρ. Στη μάχη, που κρά­ τον Πότιορεκ να επιτεθεί πάλι. Η επίθε­ μυντική τοποθεσία της γραμμής του

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Σκηνή από τη δραματική υποχώρηση τμημάτων του σέρβικου ιππικού μέσα από τα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας.
ποταμού Κολουμπάρα, με αριστερό
στήριγμα στο βουνό Μάλγιεν (Maljen).
Εκεί επί εννέα ημέρες καθυστέρησε
τους εισβολείς, έως ότου στις 17 Ν οεμ­
βρίου οι Σέρβοι, δεχόμενοι συνεχείς ε ­
πιθέσεις, εγκατέλειψαν τις θέσεις
τους στο Μάλγιεν.
ΝΕΕΣ ΣΕΡΒ ΙΚ ΕΣ ΝΙΚΕΣ
Ο Πούτνικ εγκατέλειψε το Βελιγρά­
δι, το οποίο οι Αυστριακοί κατέλαβαν
στις 2 Δεκεμβρίου, και απέσυρε το
στρατό του σε νέα αμυντική γραμμή
που ξεκινούσε από την περιοχή της
συμβολής των ποταμών Δούναβη και
Μοράβα, περνούσε από το οροπέδιο
Ρούντνικ (Rudnik) και κατέληγε προς
Νότο στις όχθες του σερβικού Μορά­
βα. Τότε ο Σέρβικός Στρατός εφοδιά­
στηκε με πυρομαχικά από τις δυνάμεις
της Αντάντ (Entente), από την πλευρά
της Ρουμανίας μέσω του Δούναβη και
από τη Θεσσαλονίκη μέσω της κοιλά­
δας του Αξιού. Στις 3 Δεκεμβρίου τα
σέρβικά στρατεύματα εξαπέλυσαν γε­
νική αντεπίθεση και παρά τις βαριές α­
πώλειες που είχαν υποστεί μέχρι τότε,
το βαρύ χειμώνα και τις κάθε είδους
στερήσεις, κατόρθωσαν να ανατρέ­
ψουν τον εχθρ ό μετά από αγώνα δύο ε ­
βδομάδων. Μια αντεπίθεση δύο
αυστριακών σωμάτων στρατού που έ ­
θ εσ ε σε κίνδυνο το δεξιό πλευρό της
σερβικής διάταξης, αντισταθμίστηκε
με την αυτομόληση, προς τους Σέρ-
βους, 20.000 περίπου Τσέχων και Νοτιο-
σλάβων που πολεμούσαν στο στρατό
των Αψβούργων. Ο διοικητής των σερ­
βικών μεραρχιών που συγκροτούσαν
το αριστερό πλευρό του μετώπου επω-
φ ελήθηκε από την αναταραχή που δη-
μιουργήθηκε από την αυτομόληση και
έτρεψε σε φυγή την απέναντι του
αυστριακή στρατια, προς την κατεύ­
θυνση Βαλίγιεβο-Ούζιτσε. Ετσι ο Πό-
τιορεκ αναγκάστηκε να διατάξει γενική
υποχώρηση και να εγκαταλείψει το Β ε ­
λιγράδι, όπως και όλα τα σέρβικά εδά­
φη που είχε καταλάβει. Η σέρβική αυτή
νίκη, που ονομάστηκε “ νίκη του Ρού-
ντνικ” , πέτυχε την εκκένωση (για δ εύ ­
τερη φορά) των εθνικών εδαφών της
Σερβίας και την ανύψωση, στο μέγιστο
βαθμό, του εθνικού γοήτρου. Οι απώ­
λειες όμως των Σέρβων ήταν βαρύτα­
τες. Οι νεκροί από τις μάχες και τις α­
σθένειες έφθασαν τις 69.000, οι
τραυματίες τις 18.000 και οι αιχμάλωτοι
τις 15.000. Σε αντιστάθμισμα αυτών
των απωλειών είχαν συλλάβει 50.000
αιχμαλώτους και είχαν κυριεύσει 126
πυροβόλα και μεγάλες ποσότητες
πυρομαχικών και άλλου πολεμικού υλι­
κού. Μη μπορώντας όμως οι Σέρβοι να
εκμεταλλευθούν τη λαμπρή νίκη του
Ρούντνικ και να εισβάλουν στα εχθρικά
εδάφη, παρέμειναν καθηλωμένοι στα
σύνορα του Ντρίνα και του Δούναβη.
Στερούμενοι και τα πλέον στοιχειώδη
εφόδια, όπως φάρμακα, χειμερινές
στολές, ακόμα και είδη διατροφής, δεν
μπόρεσαν να πάρουν καμιά πρωτο­
βουλία ολόκληρο το χειμώνα του 1914-
15. Το ακόμα χειρότερο ήταν ότι τον
Απρίλιο του 1915 εκδηλώ θηκε επιδημία
εξανθηματικού τύφου, που προσέβαλε
48.000 άνδρες. Παρόλα αυτά η Σερβία,
απομονωμένη και στερούμενη σχεδόν
των πάντων, διατηρούσε ακατάβλητη
την αποφασιστικότητά της.
Κατά το διάστημα των εννέα περί­
που μηνών της απραξίας στο σερβο-
αυστριακό μέτωπο, συνέβησαν δύο α­
ποφασιστικής σημασίας γεγονότα. Το
ένα ήταν ότι οι Κεντρικές Δυνάμεις
(Γερμανία και Αυστροουγγαρία) είχαν
διασπάσει το ρωσικό μέτωπο και γι’
αυτό το λόγο αποδέσμευσαν σημαντι­
κές στρατιωτικές δυνάμεις, τις οποίες
άρχισαν να μεταφέρουν προς το σέρβι­
κο μέτωπο. Το δεύτερο γεγονός ήταν
ότι η μέχρι τότε ουδέτερη Βουλγαρία
υπέγραψε (στις 4 Σεπτεμβρίου 1915)
συνθήκη φιλίας και συμμαχίας με τις
Κεντρικές Δυνάμεις, οι οποίες της πα­
ραχωρούσαν, έναντι της συμμετοχής
της στο πλευρό τους, όλη την περιοχή
ανατολικά του ποταμού Μοράβα και τη
σέρβική Μακεδονία. Δεκαπέντε η μ έ­
ρες μετά την υπογραφή της συνθήκης
η Βουλγαρία κήρυξε γενική επιστρά­
τευση, με την οποία σχημάτισε τρεις ι­
σχυρές στρατιές. Οταν η σέρβική ηγε- 59
σια πληροφορήθηκε τη βουλγαρική ε-
πιστράτευση, πείσθηκε ότι προετοιμά­
ζεται εναντίον της μεγάλη επίθεση και
ζήτησε από τους συμμάχους της Αντά­
ντ να της στείλουν 100.000 άνδρες
στην περιοχή των Βελεσσών (σημερινό
Τίτο Βέλες), για την αντιμετώπιση της
βουλγαρικής απειλής. Παράλληλα α­
π ευθύνθηκε και στην Ελλάδα και ζήτη­
σε την ένοπλη βοήθειά της σύμφωνα
με τη συνθήκη συμμαχίας του 1913. Η
αίτηση της στρατιωτικής βοήθειας γι­
νόταν γιατί ο Σέρβικός Στρατός, καθώς
ήταν υποχρεωμένος ν ’ αντιπαραταχθεί
στους στρατούς της Αυστροουγγα­
ρίας, της Γερμανίας και της Βουλγα­
ρίας, μπορούσε να καλύψει με τις δυνά­
μεις του μόνο τα δυτικά σύνορα του
Ντρίνα, τα βόρεια του ποταμού Σάβα
και του Δούναβη και από τα ανατολικά
(προς τη Βουλγαρία) μόνο το βόρειο
τμήμα τους, κατά μήκος του ποταμού
Τιμόκ. Για τη φύλαξη του νοτιότερου
τομέα των συνόρων προς τη Βουλγαρία
το σερβικό επιτελείο διέθετε ασήμα­
ντα τμήματα νεοσυλλέκτων και μικρές
μαυροβουνιώτικες δυνάμεις.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ
ΤΗΣ ΣΕΡ Β ΙΑ Σ
Την ίδια περίπου εποχή η Βρετανία
και η Γαλλία, παραβιάζοντας την ο υ δ ε­
τερότητα της Ελλάδας, άρχισαν ν ’ απο­
βιβάζουν στρατεύματα στη Θεσσαλονί­
κη “ προς βοήθειαν της Σερβίας... της
οποίας η Ελλάς τυγχάνει επίσης σύμμα­
χο ς” , όπως ανέφερε η επίσημη διακοί-
νωση του Γάλλου πρεσβευτή στην Α θ ή ­
να. Η απόβαση των αγγλογαλλικών
στρατευμάτων άρχισε την 1η Οκτωβρί­
ου και μέχρι τις 5 του ίδιου μήνα είχαν
αποβιβασθεί δύο μεραρχίες (μια αγγλι­
κή και μια γαλλική). Στις 8 Οκτωβρίου
και ύστερα από διήμερο βομβαρδισμό
του Βελιγραδιού, κατά τον οποίο σκο­
τώθηκαν 5.000 άμαχοι, οι γερμανο-
αυστριακές στρατιές πέρασαν τον Σά­
βα και τον Δούναβη, οι Σέρβοι όμως,
μαχόμενοι απεγνωσμένα, κατόρθωσαν
να τους σταματήσουν μέχρι τις 15
Οκτωβρίου. Εκείνη την ημέρα άρχισε η
βουλγαρική επίθεση, χωρίς να προηγη-
θεί κήρυξη πολέμου. Δύο βουλγαρικές
στρατιές που επιτέθηκαν στο μέτωπο
του ποταμού Τιμόκ αναχαιτίσθηκαν, μια
τρίτη όμως μπόρεσε να προελάσει γρή­
γορα προς την κοιλάδα του Αξιού χωρίς
να συναντήσει ισχυρή αντίσταση και
στις 22 Οκτωβρίου κατέλαβε τα Βελεσ-
σά και τα Σκόπια, αποκόβοντας έτσι κά­
θ ε επικοινωνία των Σέρβων με τις
συμμαχικές δυνάμεις του προγεφυρώ­
ματος της Θεσσαλονίκης. Στις 12
Οκτωβρίου έφθασε στη Θεσσαλονίκη
και ανέλαβε τη διοίκηση των συμμαχι­
κών δυνάμεων ο Γάλλος στρατηγός Σα-
ράϊγ. Αμέσως έλαβε απεγνωσμένη έκ-
60 κληση από την ανώτατη σέρβική διοί-
κηση, που ζητούσε τη συνδρομή των
συμμαχικών στρατευμάτων. Πράγματι,
την επόμενη ημέρα άρχισε η προώθη­
ση, προς τη Σερβία, δύο γαλλικών με­
ραρχιών, οι οποίες μέχρι τις 19 του μη-
νός είχαν φθάσει στην περιοχή του Δε-
μίρ Καπού (Σιδηρών Πυλών). Ο Σέρβι­
κός Στρατός όμως, ο οποίος κινδύνευε
να κυκλωθεί και να καταστραφεί ολο­
κληρωτικά, αναγκάστηκε να υποχωρή­
σει από τη γραμμή του Μοράβα προς
την Πριστίνα, εφόσον ο δρόμος προς
τη Θεσσαλονίκη είχε αποκοπεί. Ο
Πούτνικ έκρινε τότε ότι η τελευταία ελ­
πίδα που έμενε στο Σερβικό Στρατό ή ­
ταν να επιτεθεί με όσες δυνάμεις είχε
προς την κατεύθυνση των Σκοπιών για
να διασπάσει τον κλοιό, γι’ αυτό ζήτησε
από τον Σαράί'γ να τον συνδράμει με
Χάρτης του περιχαρακωμένου
“στρατοπέδου της Θεσσαλονίκης” , βάσης
επιχειρήσεων των στρατευμάτων της Αντάντ
στο Μακεδονικό μέτωπο.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡΙΑ
ταυτόχρονη επίθεση των δικών του
στρατευμάτων προς τα Σκόπια. Πράγ­
ματι, δύο γαλλικές μεραρχίες επιτέθη­
καν στις 3 Νοεμβρίου και κατόρθωσαν
να απωθήσουν τους Βουλγάρους, να
φθάσουν στις 12 Νοεμβρίου βορειότε­
ρα από τη συμβολή των ποταμών Αξιού
και Εριγώνα (Τσέρνα Ρέκα) και να πλη­
σιάσουν τα Βελεσσά. Ταυτόχρονα μια
ακόμα γαλλική μεραρχία προχωρούσε
προς τον Στρυμώνα ποταμό.
Η σέρβική επίθεση κράτησε τρεις
ημέρες (18,19 και 20 Οκτωβρίου), αλλά
δ εν κατόρθωσε να διασπάσει το
βουλγαρικό κλοιό. Τότε ο Σέρβος αρχι­
στράτηγος, έχοντας ως μοναδική σκέ­
ψη τη διάσωση, όχι πια του εθνικού ε ­
δάφους, αλλά του Σερβικού Στρατού,
διέταξε την υποχώρηση προς την
Αλβανία και τις ακτές της Αδριατικής.
Τα πεινασμένα και εξαντλημένα λείψα­
να του Σερβικού Στρατού, σ υνοδεύο­
ντας το γέρο βασιλιά που τον μετέφ ε­
ραν με υποζύγιο ή σε φορείο και ακο­
λουθούμενα από μάζες απελπισμένων
αμάχων, πέρασαν τα αλβανικά σύνορα
στις 22 Νοεμβρίου. Μέσα από τα φα­
ράγγια των χιονισμένων αλβανικών
βουνών και αντιμετωπίζοντας τις συνε­
χείς επιθέσεις αλβανικών συμμοριών,
μαστιζόμενα από το κρύο και την πείνα,
κατόρθωσαν περί το τέλος του Δ ε κ ε μ ­
βρίου να συγκεντρω θούν στα Τίρανα,
το Ελβασάν, το Σκούταρι (Σκόδρα) και
τα παράλια της Αδριατικής, αφού όμως
εγκατέλειψαν στη διαδρομή τους περί
τους 20.000 νεκρούς. Ο βασιλιάς του
Μαυροβουνίου, Νικόλαος Α ’, υπέγραψε
χωριστή συμφωνία ειρήνης με την
Αυστροουγγαρία (τον Ιανουάριο του
1916) και κατέφυγε εξόριστος στην Ιτα­
λία.
Για να μην αιχμαλωτισθούν, από τα
προελαύνοντα στην Αλβανία γερμανο-
αυστριακά στρατεύματα, όσοι Σέρβοι
διασώθηκαν, οι Αγγλογάλλοι αποφάσι­
σαν να τους μεταφέρουν σε ασφαλή
περιοχή όπου θα μπορούσαν ν ’ ανα­
παυθούν και ν ’ αναδιοργανωθούν. Ως
καταλληλότερη περιοχή επέλεξαν την
Κέρκυρα, χωρίς να ρωτήσουν την Ελλά­
δα. Απλά οι πρεσβευτές των συμμάχων
στην Αθήνα επέδωσαν στην Ελληνική
κυβέρνηση, στις 11 Ιανουαρίου, διακοί-
νωση στην οποία δήλωναν ότι “ προς
διάσωσιν του Σερβικού Στρατού εκρί-
θη αναγκαίον όπως ούτος μεταφερθεί
εις Κέρκυραν και η Ελλάς ως σύμμαχος
της Σερβίας δ έον να μην εναντιωθεί
εις την συμμαχικήν ταύτην απόφασιν” .
Την επομένη, 11 Ιανουαρίου 1916,
ένα γαλλικό τάγμα κατέλαβε το νησί
υπό την προστασία μοίρας γαλλικών
πολεμικών και από τις 18 Ιανουαρίου
άρχισε η αποβίβαση των σερβικών
στρατευμάτων που μεταφέρθηκαν με
συμμαχικά πλοία. Μέχρι τις 23 Φ εβ ρ ο υ ­
αρίου είχαν συγκεντρω θεί 133.000 άν-
δρες, αλλά εξαιτίας διαφόρων επιδη­
μιών πέθαναν 3.681. Οπωσδήποτε η κα­
τάσταση συνεχώς βελτιωνόταν και μέ­
χρι τις 15 Μαρτίου η αναδιοργάνωση εί­
χε ολοκληρωθεί. Ο εξοπλισμός και όλο
το υπόλοιπο στρατιωτικό υλικό παρα-
χωρήθηκαν από τη Γαλλία. Τον Ιανουά­
ριο εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα και
η εξόριστη Σέρβική κυβέρνηση, η ο­
ποία παρέμεινε στο νησί και μετά την
αποχώρηση του Στρατού. Η κατοχή της
Κέρκυρας από τις συμμαχικές δυνά­
μεις (Γαλλία και Ιταλία) έληξε στις 20
Οκτωβρίου 1919.

Η μεταφορά του Σέρβου βοεβόδα Πούτνικ με φορείο μέσα από τα βουνά της Αλβανίας. Η
διεξαγωγή της δύσκολης υποχώρησης υπήρξε η τελευταία σημαντική στρατιωτική υπηρεσία
που προσέφερε ο γενναίος στρατηγός στο έ&νος του.
ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚ ΡΟ ΤΗΣΗΣ
Μετά την ανασυγκρότησή του ο νέ­
ος Σέρβικός Στρατός έπρεπε να εκπαι­
δευτεί στις νέες πολεμικές μεθόδους
και ως καταλληλότερο χώρο για την εκ­
παίδευσή του οι σύμμαχοι επέλεξαν τη
Χαλκιδική. Ομως όχι μόνο δεν ζήτησαν
τη συγκατάθεση της Ελληνικής κυβέρ ­
νησης, αλλά απαίτησαν και τη μεταφο­
ρά του Σερβικού Στρατού σιδηροδρο­
μικούς από την Πάτρα, όπου θα τον με­
τέφεραν με πλοία, στη Θεσσαλονίκη. Η
Ελληνική κυβέρνηση α ρνήθηκε γιατί η
Ελλάδα ήταν ακόμη ουδέτερη χώρα και
τελικά η μεταφορά στη Θεσσαλονίκη έ-
γινε με πλοία των Συμμάχων. Στη Χαλκι­
δική τα σέρβικά στρατεύματα συγκρο-
τήθηκαν σε τρεις στρατιές, με αρχι­
στράτηγο τον διάδοχο Αλέξανδρο Κα-
ραγεώργεβιτς και επιτελάρχη τον
στρατηγό Μπόγιεβιτς, που αντικατέ­
στησε τον Πούτνικ - ο οποίος αποχώρη­
σε για λόγους υγείας και τον επόμενο
χρόνο πέθανε στη Νίκαια της Γαλλίας.
Μετά την αποχώρηση του Σερβικού
Στρατού από τη Σερβία η παραμονή
των συμμάχων της Αντάντ σε σέρβικά
έδαφος δεν είχε νόημα, γι’ αυτό και
υποχώρησαν στην Ελλάδα, τα σύνορα
της οποίας πέρασαν στις 13 Δ εκεμ βρί­
ου 1915.
Το γερμανικό Γενικό Επιτελείο θεώ ­
ρησε ότι μετά την κατάληψη της Σ ερ ­
βίας ο ρόλος του βαλκανικού μετώπου
ήταν δευτερεύουσας σημασίας και διέ­
ταξε τα γερμανοβουλγαρικά στρατεύ­
ματα να σταματήσουν στα ελληνικά σύ­
νορα.
Κατά τη διάρκεια της τριπλής κατο­
χής της Σερβίας η πείνα και οι ασθένει­
ες θανάτωσαν εκατοντάδες χιλιάδες
Σέρβους. Η συμπεριφορά των κατακτη-
τών ήταν πολύ σκληρή, ειδικότερα ό­
μως των Βουλγάρων, οι οποίοι ήθελαν
να εκδικη θούν την ήττα τους του 1913,
ήταν απαίσια.
Οσο διαρκούσε ο πόλεμος την εξό­
ριστη Σέρβική κυβέρνηση απασχολού­
σαν πολλά εσωτερικά και εξωτερικά
προβλήματα. Το 1917 αποκαλύφθηκε
συνωμοσία κατά της ζωής του διαδό­
χου και αντιβασιλιά Αλέξανδρου, για
την οργάνωση της οποίας κατηγορήθη-
κε ο συνταγματάρχης Απις, οργανωτής
της δολοφονίας του Φερδινάνδου στο
Σεράγεβο. Ο Απις καταδικάστηκε από
στρατοδικείο στη Θεσσαλονίκη και ε-
κτελέστηκε τον Ιούνιο του 1917. Ενα
άλλο θέμα που απασχολούσε τη Σέρβι­
κή κυβέρνηση ήταν τα μεταπολεμικά
σύνορα του κράτους. Η σέρβική βουλή
(Σκουψίνα) στις 7 Δεκεμβρίου 1914,
πριν ακόμα καταρρεύσει το μέτωπο, εί­
χε διακηρύξει ότι “ η Σερβία μάχεται
υπέρ της ανεξαρτησίας της και της α­
πελευθέρωσης και ένωσης όλων των
υπόδουλων ακόμα, στην Αυστροουγγα­
ρία, αδελφών Σέρβων, Κροατών και
Σλοβένω ν” . Θεωρούσε δηλαδή ότι τα ε­
δάφη της Δυαδικής μοναρχίας στα ο­
ποία κατοικούσαν νότιοι Σλάβοι θα εν ­
σωματώνονταν στο σερβικό κράτος, ό­
πως είχε συμβεί με τα αντίστοιχα εδά­
φη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με­
τά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Τώρα
όμως υπήρχαν πολλοί παράγοντες που
καθιστούσαν την υλοποίηση αυτής της
επιθυμίας των Σέρβων εξαιρετικά δ ύ ­
σκολη. Οι παράγοντες αυτοί ήταν:
- Οι προθέσεις των συμμάχων της
Αντάντ απέναντι στην Αυστροουγγα­
ρία.
- Οι διεκδικήσεις της Ιταλίας σε σλο-
βενικά και κροατικά εδάφη.
- Η βούληση των ίδιων των Κροατών
και των Σλοβένων για τη δημιουργία ε­
νιαίου κράτους με τους Σέρβους.
Το 1917, ύστερα από τις πολύνεκρες
συγκρούσεις των προηγούμενων χρ ό ­
νων στο Δυτικό μέτωπο, είχε γίνει φα­
νερή η κόπωση των εμπολέμων και εί­
χαν αρχίσει να εξαντλούνται οι βιολογι­
κές και υλικές εφ εδρείες τους. Περισ­
σότερο απ’ όλους τους εμπολέμους η
Αυστροουγγαρία εμφάνιζε έντονα ση­
μάδια εξάντλησης. Ο αυτοκράτορας
Κάρολος Α ’, που είχε διαδεχθεί τον
Φραγκίσκο Ιωσήφ το Νοέμβριο του
1916, διέβλεπε την επικείμενη είσοδο
των Ηνωμένων Πολιτειών στον πόλεμο,
η οποία θα μετέβαλλε την ισορροπία
των δυνάμεων σε βάρος των Κεντρικών
Αυτοκρατοριών με αποτέλεσμα την ήτ­
τα τους. Γι’ αυτό το λόγο επιδίωκε ένα
συμβιβασμό που θα απέτρεπε τη β έ­
βαιη διάλυση της πολυεθνικής αυτο­
κρατορίας του σε περίπτωση νίκης των
Δυτικών συμμάχων. Φαίνεται ότι οι
μυστικές συνεννοήσεις μεταξύ των
Αυστριακών και της Αντάντ έγιναν γνω­
στές στην εξόριστη Σέρβική κυβέρνη­
ση, η οποία φ οβήθηκε ότι οι Δυτικοί
σύμμαχοί της δ εν θα δίσταζαν να δια­
τηρήσουν μεταπολεμικά την Αυστρο­
ουγγαρία αν κατόρθωναν να την απο­
σπάσουν από τη Γερμανία αγνοώντας
τα σέρβικά συμφέροντα. Είχαν άλλω­
στε και προηγούμενη πείρα από την
πολιτική των Αγγλογάλλων, όταν οι τε­
λευταίοι, για ν ’ αποτρέψουν τη συμμα-
χία της Βουλγαρίας με τη Γερμανία, εί­
χαν προτρέψει τη Σερβία να παραχωρή­
61
σει στη Βουλγαρία εδάφη που είχε κα­
τακτήσει κατά τους Βαλκανικούς Πολέ­
μους.
Η δεύτερη απειλή για τις βλέψεις
της Σερβίας προερχόταν από την Ιτα­
λία. Η χώρα αυτή από το 1882 ήταν μέ­
λος της λεγάμενης “ Τριπλής Συμμα­
χίας” , δηλαδή της συμμαχίας Γερμα­
νίας, Αυστροουγγαρίας και Ιταλίας,
σύμφωνα με τους όρους της οποίας, αν
η Ιταλία δεχόταν επίθεση από τη Γαλ­
λία, η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία
ήταν υποχρεωμένες να τη βοηθήσουν -
και το αντίστροφο. Αργότερα όμως οι
σχέσεις Γαλλίας και Ιταλίας εξομαλύν­
θηκα ν και η Ιταλία δ εν κινδύνευε από
τη Γαλλία, ενώ η Αυστροουγγαρία εξα­
κολουθούσε να είναι ο παλαιός εχθρός
στα εδάφη του οποίου βρίσκονταν ακό­
μη αλύτρωτοι ιταλικοί πληθυσμοί. Ετσι.
ενώ η Ιταλία στην αρχή του πολέμου εί­
χε παραμείνει ουδέτερη, τελικά στις 26
Απριλίου 1915 υπέγραψε με τους
συμμάχους της Αντάντ τη μυστική
Συνθήκη του Λονδίνου, η οποία προέ-
βλεπε την είσοδό της στον πόλεμο κα­
τά της Αυστροουγγαρίας, με διάφορα
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΆ ΙΣΤΟ ΡΙΑ
 εδαφικά ανταλλάγματα -ένα από τα ο­
ποία ήταν η Ιστρία και μέρος της Δαλ­
ματίας, εδάφη με σλαβικούς πλη­
θυσμούς. Η Σερβία δυσαρεστήθηκε
από το σε βάρος της διακανονισμό και
διαμαρτυρήθηκε έντονα, χωρίς όμως
αποτέλεσμα.
Το τρίτο εμπόδιο στις επεκτατικές
βλέψεις της Σερβίας βρισκόταν στις α­
διευκρίνιστες ακόμα διαθέσεις των ί­
διων των Κροατών και των Σλοβένων
ως προς την ένωσή τους με τους Σέρ-
βσυς. Οι δυτικοί σύμμαχοι, για να απο­
δυναμώσουν την πολυεθνική Αυστρο­
ουγγαρία, είχαν υποσχεθεί ότι, για τη
δημιουργία των νέων κρατών που θα
προέρχονταν από τη διάλυσή της, θα ε­
φαρμοζόταν η αρχή της αυτοδιάθεσης.
Υπήρχε επομένως ο φόβος μήπως οι
Κροάτες και οι Σλοβένοι επεδίωκαν να
ιδρύσουν δικά τους ανεξάρτητα κράτη,
άποψη την οποία υποστήριζαν Γάλλοι
και Ιταλοί διπλωμάτες από το 1914, βα­
σιζόμενοι στη θρησκευτική διαφορά
των ορθόδοξω ν Σέρβω ν με τους καθο­
λικούς Κροάτες και Σλοβένους.
Υπήρχαν όμως και αντιαψβουργικοί
Κροάτες και Σλοβένοι πολιτικοί ηγέτες,
όπως οι Σουπίλο και Τρούμπιτς, οι οποί­
οι προτιμούσαν την ένωση όλων των
νοτίων Σλάβων σ’ ένα κράτος και καλ­
λιεργούσαν την έννοια του “ Γιουγκο-
σλαβισμού” . Ο όρος αυτός στη νέα
κρατική οντότητα θα δήλωνε την κοινή
φυλετική προέλευση του λαού που θα
την αποτελούσε και προϋπέθετε την α­
πόλυτη εθνική ισότητα όλων των εταί­
ρων. Μερικοί από τους πολιτικούς
αυτούς ηγέτες που βρέθηκαν πρό­
σφυγες ή εξόριστοι σε δυτικές ή ουδέ-
62 τερες χώρες μετά την κήρυξη του πο-
»» λέμου, σχημάτισαν τον Απρίλιο του
1915 στο Παρίσι την “ Εθνική Γιουγκο­
σλαβική Επιτροπή” (Jugoslavenski
Odbor - J.O .). Σε αυτήν συμμετείχαν, ε ­
κτός από τους Κροάτες και τους Σλο­
βένους, και Σέρβοι πολιτικοί εξόριστοι
από τις υπόδουλες στην Αυστροουγγα­
ρία περιοχές. Αργότερα η έδρα της J.O .
μεταφ έρθηκε στο Λονδίνο και με πρόε­
δρο τον Κροάτη Τρούμπιτς αυτή άρχισε
να αγωνίζεται για την απελευθέρωση
και την ένωση όλων των “ Γιουγκοσλά­
βων” . Οι διαφορετικές αυτές απόψεις
για τη μορφή και το καθεστώς του υπό
ίδρυση κράτους, δημιούργησαν προ­
στριβές μεταξύ της J.O . και της εξόρι­
στης Σερβικής κυβέρνησης, η οποία
θεω ρούσε ότι η επιτροπή προσπαθού­
σε να “ εξισωθεί” με τη Σερβία παρα-
βλέποντας τις θυσίες και τον πρωταρ­
χικό ρόλο που διεδραμάτισε η χώρα
αυτή στην αποτίναξη του αυστρο-
ουγγρικού ζυγού. Οι σχέσεις των δύο
αυτών φορέων επιδεινώθηκαν όταν
προέκυψε το θέμα της δημιουργίας
στρατιωτικών μονάδων από τους νοτί­
ους Σλάβους αιχμαλώτους και λιποτά­
κτες του Αυστροουγγρικού Στρατού
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
που είχαν συλλάβει οι Ρώσοι. Μετά από
παραστάσεις της Σερβικής κυβέρ νη ­
σης, αλλά και της J.O ., η Ρωσία δ έχθη κε
το σχηματισμό μονάδων από αιχμαλώ­
τους, οι οποίοι όμως θα
κατατάσσονταν εθελοντικά. Η Σέρβική
κυβέρνηση θεω ρούσε ότι οι μονάδες
που θα σχηματίζονταν θα αποτελού-
σαν οργανικά τμήματα του Σερβικού
Στρατού, έσπευσε μάλιστα να στείλει
στην Οδησσό (όπου βρισκόταν το κέ­
ντρο συγκρότησης των μονάδων
αυτών) και αξιωματικούς από την Κ έρ­
κυρα για τη στελέχωσή τους. Αντίθετα
η J.O . θεω ρούσε ότι οι μονάδες αυτές,
αφού στη δύναμή τους θα υπήρχαν και
άλλοι Νοτιοσλάβοι και όχι μόνο Σέρβοι,
θα έπρεπε να αποτελέσουν τη βάση ε ­
νός γιουγκοσλαβικού και όχι καθαρά
σερβικού στρατού. Αποτέλεσμα αυτών
των διαφορετικών αντιλήψεων και επι­
διώξεων ήταν το ότι από τους 5.365 ε ­
θελοντές στρατιώτες που παρουσιά-
Επίθεση του σερβικού πεζικού κατά των βουλγαρικών θέσεων.
στηκαν μέχρι το Μάιο του 1916 μόνο οι
85 ήταν Κροάτες και Σλοβένοι, ενώ οι
υπόλοιποι ήταν Σέρβοι. Η αναλογία
αυτή άλλαξε αργότερα, με την κατάτα­
ξη περισσότερων Κροατών και Σλοβέ­
νων, αλλά πάντοτε οι Σέρβοι υπερτε­
ρούσαν αριθμητικά.
Η Δ Η Μ ΙΟ Υ Ρ ΓΙΑ
ΤΗΣ ΓΙΟ ΥΓΚΟ ΣΛΑΒΙΑΣ
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ρω­
σίας η Σέρβική κυβέρνηση έχασε την ι­
σχυρή ρωσική διπλωματική υποστήριξη
και έγινε διαλλακτικότερη προς την
J.O ., η οποία με τη σειρά της φοβόταν
ότι χωρίς τη βοήθεια της Σερβίας δεν
θα μπορούσε να αποτρέψει τις ιταλικές
εδαφικές διεκδικήσεις. Ετσι στις 20
Ιουλίου 1917 τα δύο αυτά μέρη υπέγρα­
ψαν στην Κέρκυρα μια συμφωνία γνω­
στή ως “ Διακήρυξη της Κέρκυρα ς” . Με
τη συμφωνία αυτή διακήρυξαν τη στα­
θερή απόφαση Σέρβων, Κροατών και
Σλοβένων να δημιουργήσουν ένα ενω­
μένο και ανεξάρτητο κράτος, το οποίο
θα ήταν “ συνταγματική, δημοκρατική
και κοινοβουλευτική μοναρχία με βασι­
λιά από τη δυναστεία των Καραγεώργε-
βιτς” . Η σύνταξη του συντάγματος θα
γινόταν μελλοντικά από μια μικτή επι­
τροπή, αλλά για την καθιέρωσή του δεν
θα ήταν απαραίτητη η απόλυτη ομοφω­
νία των μελών της και θα αρκούσε απλή
πλειοψηφία. Επίσης η διακήρυξη ανα­
γνώριζε την ισότητα των ονομάτων των
τριών “ φυλών” , τις τρεις σημαίες και
θρησκείες και τα δύο αλφάβητα.
Στο μεταξύ η στρατιωτική κατάστα­
ση σε όλα τα μέτωπα διαρκώς χειροτέ­
ρευε για τις Κεντρικές Δυνάμεις. Στις
20 Σεπτεμβρίου 1918 τα συμμαχικά
στρατεύματα του μακεδονικού μετώ­
που διέσπασαν τις εχθρικές γραμμές
και ανάγκασαν τη Βουλγαρία να συνθη­
κολογήσει. Σε 40 ημέρες ο Σέρβικός
Στρατός απελευθέρωσε το Βελιγράδι,
το οποίο είχε εκκενώσει ο εχθρός. Στις
24 Οκτωβρίου ο Ιταλικός Στρατός εξα­
πέλυσε γενική επίθεση εναντίον των
αυστροουγγρικών στρατευμάτων. Η μά­
χη, που διήρκεσε πέντε ημέρες, ονομά­
στηκε μάχη του Βιτόριο Βένετο και έ­
ληξε με τη συντριβή του Αυστρο-
ουγγρικού Στρατού. Η Αυστροουγγα­
ρία κατέθεσε τα όπλα και υπέγραψε α­
νακωχή στις 3 Νοεμβρίου. Στις 5 και 6
Οκτωβρίου, στο Ζάγκρεμπ, αντιπρόσω­
ποι των κροατικών, σερβικών και
σλοβενικών κομμάτων της κατεχόμε-
νης από τους Αυστριακούς περιοχής
σχημάτισαν ένα αντιπροσωπευτικό
Εθνικό Συμβούλιο με πρόεδρο τον
Σλοβένο Κόροσετς. Στις 29 Οκτωβρίου
η κροατική βουλή (Sabor) διακήρυξε ότι
“ η Δαλματία, η Κροατία, η Σλαβονία και
η Ριέκα αποτελούν ένα ανεξάρτητο
κράτος” και αμέσως προσχώρησε στο
νέο βασίλειο των Σέρβων, των Κροα­
τών και των Σλοβένων. Ομως η κροατι­
κή βουλή είχε παύσει να αντιπροσω­
πεύει τη θέληση των Κροατών γιατί εί­
χε υπερκαλυφθεί από το Εθνικό
Σέρβικά πυροβολικό βάλλει κατά την αυστριακών θέσεων.
Συμβούλιο, το οποίο αντιπροσώπευε
(εκτός από τη Sabor) και τα τοπικά
συμβούλια της Λιουμπλιάνα, του Σπλιτ,
του Σεράγεβο και της Σουμπότιτσα.
Στις 5 Νοεμβρίου το Εθνικό Συμβούλιο
έστειλε αντιπροσωπεία στην ανώτατη
στρατιωτική σέρβική διοίκηση και ζήτη­
σε την είσοδο του Σερβικού Στρατού
στην Κροατία και τη Σλοβενία. Οι Σύμ ­
μαχοι, μολονότι δ εν είχαν αναγνωρίσει
ακόμα το βασίλειο Σέρβων, Κροατών
και Σλοβένων, δεν είχαν αντιρρήσεις
(εκτός της Ιταλίας) για την ένωση των
περιοχών αυτών με τη Σερβία.
Οι αντιλήψεις του Εθνικού
Συμβουλίου για τη μορφή της δια­
κυβέρνησης του ενιαίου νοτιοσλαβι-
κού κράτους ήταν παρόμοιες με αυτές
του J.O ., όχι όμως τόσο ακραίες. Ηθελε
δηλαδή μια ενδιάμεση κατάσταση με­
ταξύ ομοσπονδιακής και συγκεντρωτι­
κής διακυβέρνησης. Ενα όμως από τα
μέλη της κεντρικής επιτροπής του
Εθνικού Συμβουλίου, ο Στέφαν Ράντιτς
(Stjepan Radic), διαφωνούσε με την ενο­
ποίηση της Κροατίας με τη Σερβία. Στη
συζήτηση που προηγήθηκε της ψηφο­
φορίας για την απόφαση της ενοποίη­
σης, είχε εκφωνήσει ένα λόγο που έμει­
νε γνωστός ως “ η τελευταία προειδο­
ποίηση” . Στο λόγο αυτόν είχε κατηγο­
ρήσει τους συναδέλφους του ότι ενερ­
γούσαν αντίθετα με τις επιθυμίες της
πλειοψηφίας του κροατικού λαού και
ότι αποτολμούσαν ένα αβέβαιο και α­
περίσκεπτο άλμα “ σαν τις μεθυσμένες
χήνες μέσα στην ομίχλη” . Τελικά η ενο­
ποίηση εγκρίθηκε και αντιπροσωπεία
του Εθνικού Συμβουλίου πήγε στο Β ε ­
λιγράδι, όπου παρουσιάστηκε στον διά­
δοχο και αντιβασιλιά Αλέξανδρο επειδή
ο πρωθυπουργός Πάσιτς απούσιαζε.
Στον αντιβασιλιά υπέβαλε την 1η Δ ε­
κεμβρίου 1918 το αίτημα για την ενο­
ποίηση, με τη Σερβία, των νοτιοσλαβι-
κών περιοχών της πρώην Αυστρο-
ουγγρικής αυτοκρατορίας. Στο έγγρα­
φο, το οποίο διάβασε ο μετέπειτα με­
γαλύτερος εχθρός της ενωμένης Γι­
ουγκοσλαβίας, Κροάτης Αντε
Πάβελιτς, διατυπώνονταν οι απόψεις
του Εθνικού Συμβουλίου ως υποδεί­
ξεις και όχι ως όροι. Ο Αλέξανδρος δ έ ­
χθ η κε την ένωση της Σερβίας με τις
χώρες που εκπροσωπούσε το Εθνικό
Συμβούλιο και ανακήρυξε την ίδρυση
του βασιλείου των Σέρβων, των Κροα­
τών και των Σλοβένων. Η ιδρυτική αυτή
πράξη επικυρώθηκε και από την κοινή
συνεδρίαση της σερβικής εθνοσυνέ­
λευσης με το Εθνικό Συμβούλιο του
Ζάγκρεμπ. Ετσι, για πρώτη φορά στην ι­
στορία τους, οι Σλάβοι του Νότου ενώ­
θηκα ν σ’ένα κράτος.
ΕΠ ΙΛΟ ΓΟ Σ
Οι προβλέψεις του Κροάτη πολιτι­
κού Ράντιτς επαληθεύτηκαν. Σε όλη τη
ζωή του (1919-1941) το βασίλειο Σ έρ ­
βων, Κροατών και Σλοβένων ή βασίλειο
της Γιουγκοσλαβίας (όπως μετονομά­
στηκε το 1929), ταλαιπωρήθηκε από ε ­
σωτερικές διαμάχες λόγω της αντίθε­
σης μεταξύ των διαφόρων εθνοτήτων -
κυρίως μεταξύ Σέρβων και Κροατών. Η
Γιουγκοσλαβία ήταν κράτος περισσό­
τερο πολυεθνικό από ότι έδειχνε ο τίτ­
λος του. Περιελάμβανε, εκτός από τις
τρεις εθνότητες, περίπου μισό εκατομ­
μύριο Γερμανούς (εκδιώχθηκαν μετά
το Β ’ Παγκόσμιο Πόλεμο), κατά τι λιγό-
τερους Ούγγρους και περίπου τον ίδιο
αριθμό Αλβανών. Είχε δηλαδή τις ίδιες
αδυναμίες με το κράτος των
Αψβούργων και αντιμετώπιζε τις ίδιες
περίπου πολιτικές συγκρούσεις μεταξύ
των δύο πολυπληθέστερων λαών. Ετσι,
όταν το 1941 οι Γερμανοί εισέβαλαν στη
Γιουγκοσλαβία, κροατικά στρατεύματα
αρνήθηκαν να αντισταθούν, εγκατέλει-
ψαν τις θέσεις τους και παραδόθηκαν
ή λιποτάκτησαν.
Ομως ούτε και το κομμουνιστικό
καθεστώς που επέβαλε ο Τίτο μετά το
Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο στάθηκε ικανό
να εξαλείψει τις εθνικές διαφορές με­
ταξύ των λαών της Γιουγκοσλαβίας. 63
Ετσι μετα το θανατο του και την καταρ-
ρεύση του κομμουνισμού στη Σοβιετι­
κή Ενωση, επικράτησε στη Γιουγκοσλα­
βία ο εθνικισμός και η χώρα οδηγήθηκε
στη διάσπασή της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Ινο Banac: THE NATIONAL QUESTION IN
YUGOSLAVIA, Cornell University Press,
Λονδίνο, 1984.
(2) Marc Almond: E U R O P E ’S BACKYARD
WAR, εκδ. Mandarin, Λονδίνο, 1994.
(3) Θ. Χριστοδουλίδη: ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ, εκδ. Σιδέρη, Αθήνα, 1991.
(4) Γ. Ρούσσος: ΝΕΩ ΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ Υ ΕΘΝΟΥΣ, εκδ. Ελληνική
Μορφωτική Εταιρεία, Αθήνα, 1976.
(5) Η ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Ε ΙΣ ΤΑ
ΒΑΛΚΑΝΙΑ, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1958.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
 Π Α Ν Α ΓΙΩ ΤΗ Σ ΝΙΚΗ ΤΟ Π Ο ΥΛΟ Σ
Ενα συριακό Panzer IV σ ε δεσπόζουσα θέση στα υψώματα
του Γκολάν. Στο βάθος φαίνεται η λίμνη της Γαλιλαίος.

Ε ΙΝ Α Ι ΠΑΣΙΓΝΩΣΤΟ ΟΤΙ ΤΑ

ΑΡΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΕΣΗ

ΑΝΑΤΟΛΗ

ΧΡΗΣΙΜ Ο ΠΟ ΙΗΘ ΗΚΑΝ ΜΕ

ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΤΟΥΣ

ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΤΟΥ 1967,

ΤΟΥ 1973 ΚΑΙ ΤΟΥ 1982.

ΕΛΑΧΙΣΤΑ Ο Μ ΩΣ Ε ΙΝΑΙ

ΓΝΩΣΤΗ Η ΕΞΙΣΟΥ

ΕΠΙΤΥΧΗΣ, ΑΝ ΚΑΙ ΣΕ ΕΝΑ

ΡΟΛΟ ΠΑΡΑΞΕΝΟ, ΔΡΑΣΗ

ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ “ΠΟΛΕΜΟ

ΤΟΥ ΝΕΡΟ Υ" ΚΑΤΑ ΤΗΝ

§4 ΠΕΡΙΟ ΔΟ 1964-65.

Ο “ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ”

πό την εγκατάσταση των σύγ­ του νερού βρίσκονταν στον Βορρά, στο

Α χρονων εβραϊκών οικισμών

στην Παλαιστίνη, οι ηγέτες
της εβραϊκής κοινότητας έ ­
πρεπε να αντιμετωπίσουν ένα βασικό
θέμα επιβίωσης που θα επηρέαζε τον
χαρακτήρα και τον σκοπό των αγροτι­
κών οικισμών και ίσως να υπαγόρευε και
τα σύνορα του εβραϊκού κράτους. Το α­
ποτέλεσμα του συνδυασμού των πηγών
του νερού της περιοχής ήταν πολύ πε­
ριορισμένο, αλλά και εκεί όπου η χώρα
ήταν κατάλληλη για αγροτικούς οικι­
σμούς ήταν τα άγονα ή ημιάγονα σημεία
του εδάφους του Νότου, ενώ οι πηγές
στενό κυρτωμένο “ δάκτυλο” της Ανω Γα­
λιλαίος. Η διοχέτευση του νερού από
τον Βορρά στο Νότο ήταν συνεπώς μια
άμεση και επείγουσα εθνική επιδίωξη. Η
κατασκευή ενός γιγαντιαίου αγωγού,
για τη μεταφορά νερού από τη θάλασσα
της Γαλιλαίος προς τις άγονες περιοχές
της ερήμου Νεγκέβ, κράτησε οκτώ χρό­
νια και το έργο ολοκληρώθηκε το 1964.
Η κλιμάκωση αυτού του μείζονος
σχεδίου χρησιμοποιήθηκε ως αιτία για
τη σύγκληση της πρώτης αραβικής
συνδιάσκεψης, τον Ιανουάριο του 1964.
που αποφάσισε να στηρίξει, πάνω σε μια

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 Τον Σεπτέμβριο του 1964 σε άλλη αραβι­
κή συνδιάσκεψη κορυφής συζητήθηκαν
οι λεπτομέρειες μιας εκτροπής, που θα
συμπληρώνονταν σε τρία στάδια. Η ε­
κτροπή του ποταμού Χατζμπανί θα ολο­
κληρωνόταν σε 18 μήνες, προκειμένου
να αποστερήσει τον Ιορδάνη από το
25% του όγκου των υδάτων του. Η ε­
κτροπή του ποταμού Μπάνιας απαιτού­
σε μια πιο επεξεργασμένη και χρονοβό-
ρα επιχείρηση, την εκσκαφή μιας διώ­
ρυγας μήκους 45 km και τη δημιουργία
σηράγγων μήκους 3 περίπου km, αλλά ό­
ταν θα τελείωνε ο Ιορδάνης θα περιορι­
ζόταν στο μισό του νερό. Πέρα από αυτό
οι Ιορδανοί θα εξέτρεπαν τον ποταμό
Γιαρμούκ, για να μειώσουν ακόμα περισ­
σότερο το νερό του Ιορδάνη.

Ο Ι ΑΡΜΑΤΙΣΤΕΣ
ΑΝΑΛΑΜ ΒΑΝΟ ΥΝ ΤΗΝ
ΥΠΟΘΕΣΗ
Στις 2 Νοεμβρίου 1964 ο Υποστράτη­ Κατεστραμμένο συριακό Τ-34/85.
γος Ταλ διαδέχθηκε τον Υποστράτηγο
Ελαζάρ στη Διεύθυνση Τεθωρακισμέ­
νων του Ισραηλινού Στρατού και ο τε­
λευταίος ανέλαβε τη Βόρεια Διοίκηση.
Ηταν μια περίοδος υψηλής έντασης στα πρώτα. Ο ουλαμός παρατηρούσε από
σύνορα με τη Συρία, κατά τη διάρκεια καλά κρυμμένες θέσεις, καθώς μια ισ-
της οποίας οι συριακές δυνάμεις, κατέ­ ραηλινή εποχούμενη περίπολος στις 13
χοντας δεσπόζουσες θέσεις στα υψώ­ Νοεμβρίου εκινείτο κατά μήκος μιας
ματα του Γκολάν, έβαλαν επανειλημμέ­ βρώμικης ατραπού, πλήρως ορατή από
να εναντίον ισραηλινών περιπόλων που
εκινούντο στην κοιλάδα του Ιορδάνη. Ο
την πλευρά των Σύρων. Ξαφνικά, σε α­
πόσταση 800 m περίπου, η περίπολος
65
Ελαζάρ, παρακολουθώντας τις εργα­ προσβλήθηκε από πυρά πολυβόλων δύο
σίες των Σύρων από το Τελ Νταν, κατέ- αρμάτων PzKpfw IV (γερμανικά του Β ’

□Ή ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ (1964- 65)

ΤΑ ΑΡΜΑΤΑ ΣΕ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΡΟ ΛΟ
τεχνολογική προσπάθεια μέγιστου πολι­
τικού ενδιαφέροντος, την εκτροπή των
υδάτων του Ιορδάνη και των παραποτά­
μων του. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα
την αποξήρανση, το κυριολεκτικό στέ-
γνωμα αν ήταν δυνατόν, της περισσότε­
ρο ζωτικής αρτηρίας για το Ισραήλ. Ο
Ιορδάνης έχει τρεις βασικούς τροφοδό­
τες. Οι δύο από αυτούς, οι ποταμοί Χα­
τζμπανί και Μπάνιας (που από κοινού δί­
νουν το μισό από το νερό του Ιορδάνη),
βρίσκονται πέρα από τα σύνορα του
Ισραήλ. Ο τρίτος -που αποφέρει το άλλο
μισό νερό- είναι ο ποταμός Νταν, του ο­
ποίου οι πηγές βρίσκονται στο Τελ Νταν.
ληξε στο συμπέρασμα ότι τα πυροβόλα
των αρμάτων θα μπορούσαν να προσβά­
λουν στόχους-σημεία στη συριακή διώ­
ρυγα, καθώς και εχθρικά άρματα σε θ έ ­
σεις κάλυψης σκάφους. Μερικοί ανώτα­
τοι Ισραηλινοί αξιωματικοί εξέφρασαν
αμφιβολίες, αλλά ο Αντιστράτηγος Ρά-
μπιν, ο αρχηγός του Επιτελείου (και με-
τέπειτα πρωθυπουργός), έδωσε τη
συγκατάθεσή του και μία ίλη Centurion
με επιλεγμένα πληρώματα στάλθηκε
στο Τελ Νταν για να αντιμετωπίσει την
κατάσταση.
Ο Ανθυπίλαρχος Καχαλάνι ήταν
ουλαμαγός του ουλαμού που ενήργησε
ΠΠ), που βρίσκονταν σε θέσεις κά­
λυψης σκάφους. Τα Centurion του Καχα­
λάνι ετοιμάστηκαν να ανταποδώσουν το
πυρ. Το άρμα του Καχαλάνι έβαλε πρώ­
το, σκοπεύοντας ορισμένα συριακά
ΠΑΟ που ήταν τοποθετημένα πίσω από
έναν οικίσκο. Σύντομα η συμπλοκή κλι­
μακώθηκε και οι Σύροι έβαλαν με όλ­
μους και πυροβολικό εναντίον των οικι­
σμών της γειτονικής περιοχής. Τα
Centurion ανταπέδιδαν τα πυρά σχεδόν
χωρίς διακοπή για μία περίπου ώρα, ό­
ταν και οι δύο πλευρές ανταποκρίθηκαν
στην έκκληση των παρατηρητών του
Ο Η Ε για κατάπαυση του πυρός.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
 Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ
ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Παρά τη σκληρότητα της ισραηλινής
απάντησης, ό,τι έγινε γνωστό ως το
“πρώτο επεισόδιο της Νουχέιλα” , από
την πλευρά των αρμάτων υπήρξε μια
πλήρης αποτυχία. Εχοντας θάλει 100 πε­
ρίπου βλήματα, τα πυροβόλα 105 mm
των Centurion είχαν προσβάλει ελάχι­
στους στόχους και δεν είχαν θέσει ε­
κτός ενεργείας ούτε ένα συριακό άρμα.
Ο Υποστράτηγος Ταλ μετέβη να ερευ νή­
σει προσωπικά το θέμα και φυσικά έγινε
“ έξω φρενών” . Ο Ράμπιν άρχισε να ανα­
θεωρεί τις απόψεις του σχετικά με τη
σκοπιμότητα της όλης ενέργειας από τα
άρματα, αλλά ο Ταλ ήταν ανένδοτος,
υποστηρίζοντας ότι η επιχείρηση μπο­
ρούσε να πετύχει με τα άρματα. Συγκά-
λεσε δε αμέσως μια συγκέντρωση όλων
των αξιωματικών των τεθωρακισμένων
από το βαθμό του επιλάρχου και πάνω
και “ δεν μάσησε τα λόγια του” όταν
τους μίλησε. Θα εγκαθίστατο ένα νέο
πεδίο βολής αρμάτων, πράγμα εύκολο
για την έρημο Νεγκέβ, όπου τα πληρώ­
ματα των αρμάτων και ιδιαίτερα οι
πυροβολητές θα υφίσταντο εξαντλητι­
κή εκπαίδευση εκτελώντας βολές, μέ­
χρι του σημείου όλοι να είναι σε θέση να
προσβάλουν στόχους με το πρώτο βλή­
μα σε οποιαδήποτε απόσταση. Ο Ταλ πέ-
ρασε πολλά μερόνυχτα στο πεδίο βο­
λής, για να επιβλέπει προσωπικά την
πρόοδο των ανδρών του. Εχοντας εξαί­
ρετο τεχνικό ταλέντο, όντας λεπτολό­
γος και τελειομανής, ο Ταλ ήταν δύσκο­
λο να μείνει ικανοποιημένος με εύκολα
αποτελέσματα στην τεχνική της βολής.
66 Σύντομα γνώριζε κάθε πυροβολητή με
■■■ το όνομά του.
Τα αποτελέσματα φάνηκαν πολύ
γρήγορα, όταν μόνο δύο εβδομάδες με­
τά την αρχική αποτυχία ο Ταλ ήταν έτοι­
μος να αποδείξει ότι είχε δίκιο. Ο ουλα­
μός των Centurion βρισκόταν πάλι στη
θέση του, αυτή τη φορά όμως σε ένα
δευτερεύοντα ρόλο, ενώ ένας ουλαμός
εκσυγχρονισμένων Sherman είχε επιλε-
γεί για την κύρια αποστολή. Στα
Sherman είχε τοποθετηθεί το γαλλικό
πυροβόλο CN 75-50, που βασιζόταν στο
γερμανικό πυροβόλο των 75 mm του άρ­
ματος Panther. Το πυροβόλο αυτό προτι-
μάτο από τα ισραηλινά πληρώματα, διό­
τι εύρισκαν το αρχικό πυροβόλο των 20
pdr (84 mm) των Centurion εντελώς ανα­
ποτελεσματικό. Στα Centurion όμως το-
ποθετήθηκε στη συνέχεια το βρετανικό
πυροβόλο L7 των 105 mm, που έμελλε να
αποδειχθείτο καλύτερο πυροβόλο στον
κόσμο σε αυτό το διαμέτρημα. Ο Ταλ,
που είχε εξετάσει προσωπικά το βρετα­
νικό πυροβόλο, ήταν ενθουσιασμένος
με την απόδοσή του και απέβαλε τις αμ­
φιβολίες των βετεράνων πληρωμάτων
των Sherman, που ορκίζονταν ακόμα στο
γαλλικό πυροβόλο. Ο Καχαλάνι ήταν το
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
ίδιο βέβαιος ότι το Centurion μπορούσε
να αποδείξει την αξία του. Ο πυροβολη­
τής του, Λοχίας Κοέν, ήταν ο καλύτερος
που μπορούσε να πάρει και είχε εν­
θουσιάσει τον Τάλ με την απόδοσή του
στα πεδία βολής.
Καθώς η ισραηλινή εποχούμενη πε­
ρίπολος εκινείτο πάλι πάνω στην ατρα­
πό προς τις πηγές του ποταμού Νταν, οι
Σύροι άνοιξαν πυρ με πολυβόλα και όλ­
μους. Ο ουλαμός των Sherman ανταπέ­
δωσε τα πυρά, όμως ένα Sherman έπεσε
σε μία τάφρο. Ο Καχαλάνι είδε το επει­
σόδιο και διέταξε τα δικά του Centurion
να λάβουν τις θέσεις βολής. Ο πυροβο­
λητής του, Κοέν, σκόπευσε στα 800 m
Ο υποστράτηγος Ισραέλ Ταλ, διευθυντής
Τεθωρακισμένων του Ισραηλινού Στρατού.
και έστειλε το πρώτο διατρητικό βλήμα
προς την κατεύθυνση ενός συριακού
άρματος με κάλυψη σκάφους, που πα­
ρουσίαζε στόχο 60 χ 120 cm. Ηταν ένας
δύσκολος για να προσβληθεί στόχος, α­
κόμα και σε αυτή την απόσταση, δ εδο ­
μένου ότι τα οπτικά εκείνης της περιό­
δου δεν ήταν τόσο προηγμένα όσο είναι
σήμερα. Οι βολές του Κοέν όμως ήταν
επιτυχείς και το συριακό άρμα εξερρά-
γη. Ενθαρρυμένος από την επιτυχία τον
έβαλε πάλι εναντίον ενός δεύτερου
συριακού άρματος, που τυλίχτηκε στις
φλόγες. Σε λίγο μια σφοδρή μάχη βρι­
σκόταν σε εξέλιξη, με το συριακό πυρο­
βολικό να βάλλει εναντίον των γειτονι­
κών οικισμών. Οι Ισραηλινοί κάλεσαν την
αεροπορία για να προσβάλει το πυροβο­
λικό. Με την παρέμβαση των παρατηρη­
τών του Ο ΗΕ επιτεύχθηκε αργότερα κα­
τάπαυση του πυρός.
Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ Β Ο Λ Η Σ
Δ ΙΝ Ε Ι ΤΗ ΛΥΣΗ
Οι αρματιστές του Ταλ είχαν κάνει
καλή δουλειά. Παρόλα αυτά υπήρχαν α­
κόμα αμφιβολίες μεταξύ των ανώτατων
αξιωματικών σχετικά με την αποτελε-
σματικότητα των πυρών των αρμάτων
κατά των συριακών στόχων-σημείων. Β έ ­
βαια το πρόβλημα του νερού συνέχιζε
να υφίσταται και ήταν ξεκάθαρο πως κά­
τι έπρεπε να γίνει. Αν δεν εύρισκαν μια
λύση οι Ισραηλινοί ήταν αναγκασμένοι
είτε να αποδεχθούν το συριακό σχέδιο
εκτροπής, είτε να κλιμακώσουν τη σύ­
γκρουση σε κανονικό πόλεμο. Ο Υπτγος
Ταλ ήταν πεπεισμένος ότι η υψηλής α­
κρίβειας βολή των αρμάτων θα έδινε τη
λύση στο πρόβλημα, με την καταστροφή
του συριακού υλικού χωρίς να είναι ανα­
γκασμένοι να προσφύγουν σε δραστικά
μέτρα. Είχε μελετήσει προσεκτικά τις
δυνατότητες των πυροβόλων των αρμά­
των και την τεχνική της βολής και ήταν
βέβαιος για το τι μπορούσαν να πετύ-
χουν τα πυροβόλα, ακόμα και πέρα από
τις τεχνικές παραμέτρους που καθόρι­
ζαν οι κατασκευαστές τους. Συμπέρανε
πως η πρώτη αποτυχία ήταν αποτέλε­
σμα ανεπαρκούς εκπαίδευσης των πλη­
ρωμάτων και όχι τεχνικών περιορισμών
του υλικού.
Μέχρι τότε, το επίπεδο εκπαίδευσης
των πληρωμάτων θεωρείτο ικανοποιητι­
κό όταν ήταν σε θέση να προσβάλουν
στόχους ακτίνας 4 m σε αποστάσεις 800-
1.000 m με περιορισμένη ακρίβεια. Ο Ταλ
ήταν τελείως αντίθετος με τη θεωρία
αυτή, επιμένοντας πως τα άρματα έπρε­
πε να προσβάλλουν μόνο στόχους-ση-
μεία και σε βεληνεκή μέχρι τα 1.500 m.
Ηταν αναγκαία, επομένως, μια επανεκ­
παίδευση μεγάλης κλίμακας, που να πε­
ριλαμβάνει τα πληρώματα του ενεργού
στρατού, καθώς και των εφέδρων. Για να
επιτευχθούν τα νέα επίπεδα δόθηκε έμ­
φαση στην εξειδίκευση, παρά στην ε­
κτέλεση ενός μεγάλου αριθμού καθη­
κόντων που απαιτούντο προηγουμένως.
Ειδικές ομάδες αρχιπυροβολητών
(master gunners) ανέλαβαν τη σύγκλιση
και τον μηδενισμό όλων των αρμάτων
με ειδικά όργανα, ώστε να φέρουν τα
άρματα κάτω από έναν κοινό παρονομα­
στή. Ενας από αυτούς τους περιζήτη­
τους αρχιπυροβολητές ήταν ο Λοχίας
Κοέν, ο οποίος έβαλε έναν τεράστιο α­
ριθμό βλημάτων, κερδίζοντας σημαντι­
κή εμπειρία που θα του ήταν χρήσιμη
αργότερα.
Παρά την ισραηλινή επιτυχία στη
δεύτερη συμπλοκή, οι Σύροι ήταν απο­
φασισμένοι να συνεχίσουν. Μετακινήθη-
καν προς τα ανατολικά, σε απόσταση
2.000 m από τις ισραηλινές θέσεις στην
Κοιλάδα, βεληνεκές στο οποίο υπολόγι­
ζαν ότι θα ήταν απρόσβλητοι από τα
πυρά των ισραηλινών πυροβόλων των
αρμάτων. Χωρίς τα σημερινά -υψηλής
πίεσης- πυροβόλα, τα μεγάλης αρχικής
ταχύτητας βλήματα και τα σύγχρονα ο­
πτικά, θεωρείτο αδύνατη η προσβολή
στόχων σε αυτό το βεληνεκές. Ο Υπτγος
Ταλ ήταν αντιμέτωπος με δύο εναλλα­
κτικές λύσεις. Η μία ήταν να χρησιμοποι-
Ισραηλινά άρματα Μ50 Sherman εφοδιασμένα με πυροβόλο 75 mm (γαλλικής κατασκευής), στα υψώματα του Γκολάν. Μεταξύ αυτών
διακρίνεται ένα ΑΜΧ-13.
ήσει την έμμεση ή ημιέμμεση μέθοδο
βολής, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί κα­
τά τη διάρκεια της εκστρατείας στην
Ιταλία (στο Β' ΠΠ) από τα πληρώματα
των Sherman, δηλαδή σε ρόλο πυροβο­
λικού. Εκτός όμως από ελάχιστους
Ισραηλινούς αξιωματικούς που είχαν δι­
δαχθεί αυτή τη μέθοδο στη Γαλλία στις
αρχές της δεκαετίας του ’50, κανένας
άλλος δεν την γνώριζε στον Ισραηλινό
Στρατό. Επιπλέον η έμμεση βολή δεν θα
μπορούσε να εγγυηθεί βολές ακρίβειας
σε στόχους σημείου, που ήταν αυτό που
απαιτείτο. Επρεπε λοιπόν να βρεθεί μια
πιο αξιόπιστη διαδικασία βολής για να
καταστραφούν στόχοι-σημεία σε μεγά­
λες αποστάσεις με τη μέθοδο της άμε­
σης βολής.
Η άμεση βολή εκτός από την άμεση
σκόπευση -κατά την οποία ο στόχος εί­
ναι ορατός από τα οπτικά όργανα του
πυροβολητή- χρησιμοποιείται και όταν
ο στόχος είναι ορατός από τη θέση του
σωλήνα του πυροβόλου. Δηλαδή ενώ το
βλήμα ακολουθεί μια ευθεία τροχιά, ο
πυροβολητής τοποθετεί το σταυρόνη­
μα στο στόχο που διατάχθηκε από τον
αρχηγό πληρώματος. Στο Τελ Νταν όμως
η τοπογραφία της περιοχής περιέπλεκε
περισσότερο την κατάσταση. Μελέτες
απέδειξαν πως, από βλητικής πλευράς,
η βολή εναντίον στόχου σε ανωφέρεια ή
κατωφέρεια είχε περισσότερες πιθανό­
τητες επιτυχίας από τη βολή εναντίον
στόχου χωρίς υψομετρική διαφορά.
Αυτό συμβαίνει επειδή η επικίνδυνη ζώ­
νη (το άθροισμα της βαλλόμενης και
της θεριζόμενης ζώνης) μεγαλώνει όσο
η κλίση του εδάφους προς τον κατιόντα
κλάδο της τροχιάς τείνει να γίνει παράλ­
ληλος αυτού.
Τα φαινόμενα της βλητικής ήταν ε­
λάχιστα γνωστά στον κόσμο των αρματι-
στών, που περιφρονούσε τη θεωρία. Η
θεωρία, άλλωστε, δεν χρειαζόταν στην
πράξη για την εκτέλεση βολών στις
συνήθεις αποστάσεις, ενώ οι στόχοι σε
μεγάλες αποστάσεις όλοι νόμιζαν πως
ήταν έργο του πυροβολικού και της αε­
ροπορίας. Στη συγκεκριμένη περίπτω­
ση, εξαιτίας των περιορισμών της πολι­
τικής, από τις θεωρίες του Ταλ εξαρτάτο
η επίλυση ενός στρατηγικού προβλήμα­
τος με τα πυροβόλα των αρμάτων του.
Αν η επιχείρηση ήταν επιτυχής, δεν θα
κατέληγε μόνο στη ματαίωση του συρια-
κού σχεδίου εκτροπής. Μπορούσε επί­
σης να αποτρέψει την κλιμάκωση που
θα οδηγούσε σε κανονικό πόλεμο. Η
ευθύνη που ανελάμβαναν ο Ταλ και οι
αρματιστές του ήταν τεράστια. Ισως ή­
ταν η πρώτη φορά στη στρατιωτική ιστο­
ρία που στα άρματα είχε ανατεθεί να ε-
κτελέσουν μια στρατηγική αποστολή.
Φυσικά ο Ταλ επιθυμούσε να δοκιμά­
σει την ορθότητα των θεωριών του όσο
πιο προσεκτικά ήταν δυνατόν και γι’
αυτό έβαλε μεγάλο αριθμό βλημάτων
σε ένα ειδικά σχεδιασμένο πεδίο βολής
στην έρημο Νεγκέβ. Τα αποτελέσματα
ήταν άριστα και απέδειξαν πως μπορού­
σε να αναλάβει την αποστολή. Ο Ταλ έ­
πρεπε επίσης να πείσει και τους προϊ­
σταμένους του, που είχαν ακόμα αμφι­
βολίες βασιζόμενοι στις παρατηρήσεις
της πρώτης συμπλοκής. Η ευκαιρία για
να αποδείξει τη θεωρία του δόθηκε στις
6 Μαρτίου 1965, όταν ένα συριακό ΠΑΟ
έβαλε κατά ενός ισραηλινού τρακτέρ
κοντά στο Αλμαγκόρ, σκοτώνοντας τον
οδηγό. Μολονότι το επεισόδιο δεν είχε
σχέση με το σχέδιο εκτροπής των υδά-
των, ο Τάλ το εξέλαβε ως αφορμή για να
πείσει “ μια και καλή” όσους αμφέβαλ­
λαν. Ανέλαβε ο ίδιος καθήκοντα πυρο­
βολητή σε ένα παραλλαγμένο Sherman
με γαλλικό πυροβόλο 75 mm. Μπορούσε
να παρατηρήσει από τα οπτικά του όρ­
γανα ένα συριακό πυροβόλο που ετοι­
μαζόταν να βάλει σε άλλο ισραηλινό
τρακτέρ, το οποίο στάλθηκε να κινηθεί
επίτηδες κατά μήκος της γνωστής ατρα­
πού με οδηγό έναν εθελοντή.
Αυτή ήταν η στιγμή που περίμενε ο
Ταλ και το πρώτο εκρηκτικό βλήμα του
κτύπησε το συριακό ΠΑΟ, γεγονός που
παρακολούθησαν και ανώτατοι αξιωμα­
τικοί από ένα παρατηρητήριο σε γειτονι­
κό λόφο. Ο Αντγος Ράμπιν, αυτόπτης
μάρτυρας του γεγονότος, μίλησε στον
πρωθυπουργό, ο οποίος ενέκρινε το
σχέδιο του Ταλ. Μερικές μέρες αργότε­
ρα ο Ταλ πήγε πάλι στο Βορρά μαζί με
μερικούς συνεργάτες του, για να συντο­
νίσει το σχέδιο με τον Υπτγο Ελαζάρ. Η
τελική ενέργεια θα λάμβανε χώρα στην
τότε περιοχή εργασιών εκτροπής των
Σύρων, στις πλαγιές του όρους Χερμόν
όχι πολύ μακριά από την περιοχή της
Νουχέϊλα, όπου είχαν αναγνωρισθεί ο­
κτώ χωματουργικά μηχανήματα εργαζό­
μενα σε δύο ομάδες, δεξιά και αριστερά
μιας χαράδρας. Τα μηχανήματα ήταν ο­
ρατά με υψηλής ευκρίνειας φορητές
ΣΤΡΑΤΙΩΤίΚ- ΙΣ Τ Ο
 διόπτρες.
Ο Ταλ πήρε μαζί του και τον αρχι-
πυροβολητή του, Λοχία Κοέν, και απο­
φάσισε να αναθέσει στο καθένα από τα
δύο άρματά του από τέσσερα συριακά
χωματουργικά μηχανήματα. Μετά από
αρκετές ώρες έντονης αναμονής, οι Σύ-
ροι εκτέλεσαν πυρά πολυβόλου κατά
της εποχούμενης περιπόλου στη γνω­
στή ατραπό. Μέσα σε δύο λεπτά ο Ταλ
και ο Κοέν κατέστρεψαν επτά από τα
χωματουργικά μηχανήματα, ο στρατη­
γός βάλλοντας βλήματα HE με το πυρο­
βόλο 75 mm του Sherman και ο λοχίας
βλήματα HESH με το πυροβόλο 105 mm
του Centurion. Ο λοχίας αστόχησε σε ένα
μηχάνημα, αλλά ο Ταλ το είδε και έβαλε
ο ίδιος, εξουδετερώνοντάς το. Βλή θη­
καν λιγότερα από 10 βλήματα σε 4 λεπτά
και όλα ήταν βολές ακρίβειας. Και οι
δύο πλευρές έμειναν κατάπληκτες με
το αποτέλεσμα. Οι Σύροι δεν αντέδρα-
σαν. Με μια και μόνο ενέργεια ακρίβειας
οι Ισραηλινοί “ ξεφούσκωσαν” την υψη­
λή στρατηγική των Σύρων.
Η ΕΜ Μ Ε ΣΗ ΒΟ ΛΗ
ΑΚΡΙΒΕΙΑΣ
Αυτό όμως δεν ήταν το τέλος της
υπόθεσης. Οι Σύροι ήταν αποφασισμέ­
νοι να συνεχίσουν με τα σχέδιά τους πε­
ρί εκτροπής και μετακινήθηκαν προς
Νότο, σε μια περιοχή που απείχε 6 km
περίπου από τις κοντινότερες ισραηλι-
νές θέσεις στην Κοιλάδα. Αυτή τη φορά
ήταν σίγουροι ότι μπορούσαν να εργα­
στούν χωρίς να κινδυνεύουν από τα
πυρά των αρμάτων και ότι αν οι Ισραηλι-
νοί αποφάσιζαν να επέμβουν, θα το έκα-
68 ναν με την αεροπορία ή το πυροβολικό,
■** κλιμακώνοντας την ένταση. Υπολόγιζαν
όμως χωρίς τον Ταλ. Αυτός ήταν πεπει­
σμένος πως και το γαλλικό πυροβόλο
105 mm που είχε τοποθετηθεί στα
Sherman Μ51 και το βρετανικό L7 των
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ
105 mm των Centurion, ήταν ικανά να α­
ντιμετωπίσουν την πρόκληση. Εχοντας Ισραηλινό Centurion,
εκσυγχρονισμένο με
εκτελέσει πολυάριθμες έμμεσες βολές
πυροβόλο των 105
σε μεγάλες αποστάσεις, ο Ταλ ήταν έ­
mm.
τοιμος. Επειδή σε τέτοιες αποστάσεις
οι στόχοι δεν ήταν ορατοί, χρησιμοποι­
ούντο υψηλής ευκρίνειας φορητές διό­
πτρες από πεπειραμένους παρατηρητές
που έδιναν διορθώσεις βολής.
Η απόσταση όμως δεν ήταν το μονα­
δικό πρόβλημα αυτή τη φορά. Οι Σύροι
είχαν καλύψει την τοποθεσία τους με
ένα ψηλό ανάχωμα. Αυτό που φαινόταν
ήταν μόνο οι λεπίδες των γαιοπροωθη-
τών, καθώς πρόσθετον χώμα πάνω στο
ανάχωμα. Ο χρόνος βολής, δηλαδή, πε­
ριοριζόταν στα δευτερόλεπτα που εμ­
φανίζονταν οι λεπίδες των γαιοπροωθη-
τών. Για να εξασφαλίσει την αποτελε-
σματικότητα των βολών ο Τάλ αποφάσι­
σε να χρησιμοποιήσει βλήματα εκρηκτι­
κά (H E) με πυροσωλήνες επιβράδυνσης,
ώστε τα βλήματα να εκραγούν αφού εί­
χαν διεισδύσει μέσα στο χωμάτινο τεί­
χος-
Το σχέδιο πήγε πολύ καλά. Στις 13
Μαϊου 1965 βλήθηκαν 40 βλήματα σε 10
λεπτά (με τη διόρθωση των βολών από
παρατηρητές με φορητές διόπτρες
υψηλής ευκρίνειας), με αποτέλεσμα να
καταστραφούν δύο γαιοπροωθητές.
Από αεροφωτογραφίες που ελήφθησαν
αργότερα φάνηκε ότι ένα από τα βλήμα­
τα, έχοντας περάσει μέσα από το χωμά­
τινο τείχος, κτύπησε τον κινητήρα ενός
γαιοπροωθητή, με καταστροφικά απο­
τελέσματα.
Η ΙΣΤΟ Ρ ΙΚ Η Ε Μ Μ Ε ΣΗ Β Ο ΛΗ
σεις. Δοκίμασαν όμως για άλλη μια φο­
Η τελευταία περίπτωση κατά την ο­ ρά οδυνηρή έκπληξη. Ο Υπτγος Ταλ διέ­
ποία τα άρματα έλαβαν μέρος σε αυτή ταξε να κατασκευαστεί στην έρημο Νε-
την επιχείρηση, συνέβη τρεις μήνες αρ­ γκέβ, ένα ομοίωμα της περιοχής του
γότερα. Μετά την τελευταία συμπλοκή Γκολάν, όπου οι πυροβολητές του θα
οι Σύροι μετακινήθηκαν σε απόσταση δοκίμαζαν βολές σε μεγάλες αποστά­
πάνω από 7 km από τις ισραηλινές θ έ ­ σεις με βλήματα A PD S από το πυροβόλο
L7 των 105 mm, τα μόνα βλήματα που θ ε ­
ωρούντο αποτελεσματικά σε τέτοιες α­
ποστάσεις.
Σε εξαιρετικά μεγάλες αποστάσεις
οι παράμετροι της βλητικής είναι διαφο­
ρετικές από αυτές στα 2.000 m, όπως
π.χ. η βαρύτητα, που επηρεάζει πολύ πε­
ρισσότερο την τροχιά του βλήματος.
Μεγάλη σημασία δόθηκε στην ακριβή
σύγκλιση, οι δοκιμαστικές βολές, που
παρατηρούντο από αιωρούμενο ελικό­
πτερο, ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικές.
Και αυτή τη φορά χρησιμοποιήθηκαν
παρατηρητές για τη διόρθωση των βο­
λών.
Η “ μοιραία” μέρα έφτασε στις 11
Αυγούστου. Δύο άρματα Centurion κινή-
θηκαν στις προκαθορισμένες θέσεις
Συριακό Panzer IV, καταληφθέν από τις
ισραηλινές δυνάμεις.

τους. Ο Λοχίας Κοέν ήταν πυροβολητής
στο ένα, με αποστολή την προσβολή
των χωματουργικών μηχανημάτων, ενώ
ο Ταλ (στο δεύτερο άρμα) θα προσέβαλ­
λε ένα συριακό άρμα PzKpfw IV που βρι­
σκόταν σε απόσταση 1.500 m. Η συμπλο­
κή άρχισε όταν οι Σύροι άνοιξαν πυρ με
πολυβόλα και όλμους κατά του ισραηλι-
νού τρακτέρ. Η πρώτη έμμεση βολή του
Κοέν, σε απόσταση μεγαλύτερη από 7
km, κτύπησε ένα συριακό σκαπτικό μη­
χάνημα. Η επιβεβαίωση αυτής της βο­
λής -από τους παρατηρητές- ως στόχου
πήρε λίγο χρόνο, το αποτέλεσμά της ό­
μως ήταν ξεκάθαρο. Ο Υπτγος Ταλ σκό-
πευσε και έβαλε δύο βλήματα διαδοχικά
κατά του συριακού άρματος, το οποίο
τυλίχτηκε στις φλόγες. Τη στιγμή εκείνη
ο αρχηγός πληρώματος, Αντισυνταγμα-
τάρχης Οσρί, διοικητής της επιλαρχίας
των Centurion, ανήγγειλε από το σύστη­
μα ενδοεπικοινωνίας ότι είχε αναγνωρί­
σει ένα συριακό Τ-34 που κατηφόριζε με
μεγάλη ταχύτητα. Ο πυροβολητής Ταλ
το είδε και το σκόπευσε, αφού υπολόγι­
σε ότι το βεληνεκές ήταν γύρω στα
3.000 m. Το πρώτο βλήμα ήταν “ βραχύ” ,
αλλά το δεύτερο (μετά τη διόρθωση) ή­
ταν “ στόχος” και το συριακό άρμα εξερ-
ράγη.
Την ίδια στιγμή το Centurion του Ταλ
βλήθηκε από ένα συριακό καταστροφέα
αρμάτων Su-100, που ήταν καλυμμένο
πίσω από ένα ανάχωμα. Ο Ανχης Οσρί
τραυματίστηκε και έπεσε μέσα στον
πύργο. Το βλήμα προσέκρουσε στον
πυργίσκο του αρχηγού προκαλώντας ι­
σχυρή δόνηση στο άρμα, η οποία επηρέ­
ασε όλα τα μέλη του πληρώματος. Αυτά
υπέφεραν για τρεις εβδομάδες, μολο­
νότι κανένας (εκτός του Οσρί) δεν
τραυματίστηκε. Η ζωή του Οσρί σώθηκε,
τα τραύματά του όμως δεν του επέτρε­
ψαν να επανέλθει στην ενεργό υπηρε­
σία.
Οι Σύροι μετακινήθηκαν και πάλι σε
νέα θέση ανατολικά της θάλασσας της
Γαλιλαίος, σε απόσταση 22 km περίπου
από τις ισραηλινές. Μια τελική επίθεση
από την αεροπορία κατέστρεψε και τη
νέα θέση, ενώ η κατάληψη των υψωμά­
των του Γκολάν, στον πόλεμο των “ Εξι
Ημερών” το 1967, ματαίωσε οριστικά τα
συριακά σχέδια.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τα ισραηλινό τεθωρακισμένα απέδει­
ξαν πως τα άρματα μπορούσαν να χρη­
σιμοποιηθούν σε στρατηγικό ρόλο, ό-
ταν ήταν γνωστές οι αρχές της τεχνικής
της βολής και υπήρχαν πληρώματα που
ήταν σε θέση να τις εφαρμόσουν, ακό­
μα και σε τέτοια ασυνήθιστη περίπτω­
ση. Οι εμπειρίες από τον “ πόλεμο του
νερ ού” προετοίμασαν το δρόμο για τις
κατοπινές επιτυχίες των τεθωρακισμέ­
νων στον πόλεμο των “ Εξι Ημερών" και
στον πόλεμο του Γιομ Κιππούρ. Δ εν εί­
ναι τυχαίο ότι στα τεθωρακισμένα έχουν
απονεμηθεί τα περισσότερα μετάλλια
και παράσημα (436 συνολικά) σε όλους
τους πολέμους. Στη συνέχεια ακο­
λουθούν το πεζικό με 262, η αεροπορία
με 123 και το ναυτικό με 58.
Από την περίοδο αυτή άρχισε να δη-
μιουργείται ο θρύλος του ονόματος του
Στρατηγού Ταλ, ως ενός από τους πλέον
διακεκριμένους ηγήτορες των τεθωρα­
κισμένων μετά τον Β ’ ΠΠ. Η θητεία του
ως αρχηγού των τεθωρακισμένων (1964-
1969) υπήρξε καθοριστική από τεχνική
και τακτική άποψη. Πράγμα σπάνιο για
ανώτατο αξιωματικό, απέκτησε και δια­
τήρησε τη θέση του καλύτερου πυροβο­
λητή στα τεθωρακισμένα. Τον τίτλο
αυτό δεν μπόρεσε να τον διεκδικήσει
κανένας άλλος αρματιστής όσο ήταν
αρχηγός των τεθωρακισμένων.
Ομως και η εξέλιξη των υπολοίπων
πρωταγωνιστών αυτής της ιστορίας δεν
ήταν τυχαία. Ο Υποστράτηγος Ελαζάρ έ-
γινε αρχηγός του Επιτελείου στον πόλε­
μο του Γιομ Κιππούρ. Ο Ανθυπίλαρχος
Καχαλάνι, ως διοικητής ίλης στον πόλε­
μο των “ Εξι Ημερών” , διοικητής Επιλαρ-
χίας στον πόλεμο του Γιομ Κιππούρ και
διοικητής τεθωρακισμένης μεραρχίας
κατά την εισβολή στο Λίβανο το 1982, έ ­
γινε ο πιο παρασημοφορημενος αρματι-
στής του Ισραήλ. Σήμερα είναι 69
υπουργος Ασφαλειας στην κυβέρνηση ■■■
Νετανιάχου. Ο Λοχίας Κοέν κατέχει το
ρεκόρ της καταστροφής των περισσό­
τερων εχθρικών αρμάτων από πυροβο­
λητή άρματος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1)Ντάντο. Χάνωχ Μπάρτοβ. Εκδόσεις Ιστωρ.
1985.
(2) David Eshel: CHARIOTS O F THE DESERT.
Brassey’s, 1989.
(3) Avigdor Kahalani: A WARRIOR’S WAY,
S.P.I. BOOKS, 1994.
(4) George Forty: TANK ACTION, Alan Sutton
Publishing Ltd., 1995.
(5) Aryeh Shalev: ISRAEL AND SYRIA: PEACE
AND SECURITY ON THE GOLAN, Jafee Center
lor Strategic Studies, 1994.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
 Α Λ Ε Ξ Η Σ Γ. Κ. Σ Α Β Β ΙΔ Η Σ , M . Phil., Δ ρ Φ.
Επίκ. ερευνητής βυζαντινής ιστορίας, Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών
Διδάσκων (αναπλ. καθηγητής), Παιδαγωγικό Τμήμα Παν/μίου Αθηνών
Σαρμάτες εισβολείς, σε ταψικές τοιχογραφίες του Κέρτς (1ου αι. μ.Χ.).
ΟΙ ΚΟΥΑΔΟΙ ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ
ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
Βάρβαροι παραδίδονται στον Ρωμαίο
αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Το
συγκεκριμένο ανάγλυφο βρίσκεται στο
Μουσείο του Καπιτωλίου, προέρχεται από
την εκκλησία της Αγίας Μαρτίνας και
χρονολογείται στον 2. αι. μ.Χ.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜ ΑΝΤΙΚΑ
ΓΕΡΜΑΝΟΦΩΝΑ ΦΥΛΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΡΩ ΙΜ Ο Υ
Μ ΕΣΑΙΩ ΝΑ, 01 ΚΟΥΑΔΟΙ, ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ
ΕΓΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟΙ ΣΕ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ
ΚΕΝΤΡΟ-ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΗΔΗ
ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ
ΧΡΟΝΙΑ. ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΗΣΑΝ ΜΕ ΤΙΣ
ΕΠΙΔΡΟ Μ ΕΣ ΤΟΥΣ ΣΟΒΑΡΑ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΡΩ Μ ΑΪΚΗ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΟΥΣ
ΜΕΤΑΧΡ ΙΣΠ Α Ν ΙΚ Ο Υ Σ Α ΙΩ Ν Ε Σ 4ο ΚΑΙ 5ο,
ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΗΣ ΣΤΗΝ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ
ΤΩΝ ΛΑΩΝ.
έντονη ιστορική παρουσία των Κουάδων, του γερμανικού πολεμι­
Η
κού φύλου των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων, πιστοποιείται
από σημαντικές και αξιόπιστες πηγές, ιδιαίτερα για την περίοδο
1ος-5ος αιώνας μ.Χ. Οι Κουάδοι έμελλαν να δημιουργήσουν σοβαρά προβ
ματα στους Ρωμαίους αυτοκράτορες, ιδιαίτερα στην περίοδο της Υστερης
μαϊκής Αυτοκρατορίας (της Δύσης) ως τις αρχές του 5ου αιώνα, πραγματοποι­
ώντας αλλεπάλληλες καταστροφικές επιδρομές μαζί με τους ομοφύλους
τους Αλεμάννους και Μαρκομάννους και, αργότερα, με τους Σαρμάτες, τον
γνωστό ιρανόφωνο νομαδικό λαό που αντικατέστησε τους Σκύθες στις στέπ-
πες βόρεια του Εύξεινου Πόντου κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας.
Μαζί με τους Μαρκομάννους και τους Αλεμάννους οι Κουάδοι εισέβαλαν στις
αρχές του 5ου αιώνα στη Γαλατία (Γαλλία) και από εκεί μετανάστευσαν νοτιο­
δυτικά. Στη συνέχεια ίδρυσαν, μεταξύ των ετών 406/407 και 409 μ.Χ., το κρά­
τος (βασίλειο) των Σουηβών στο βορειοδυτικό άκρο της Ιβηρικής χερσονήσου
(στη σημερινή βορειοδυτική Ισπανία), το οποίο αργότερα έμελλε να ενσωμα­
τωθεί στις κτήσεις του εκτενούς βησιγοτθικού κράτους της Ισπανίας (585),
ενώ άλλοι ανάμεσά τους ακολούθησαν τους γερμανόφωνους Βανδάλους και
τους ιρανόφωνους Αλανούς στη βόρεια Αφρική. Οπως είναι γνωστό, το βανδα-
λικό κράτος διατηρήθηκε για έναν και
πλέον αιώνα με έδρα του την Καρχηδό-
να, από το 429 ως το 534 μ.Χ.
Σταθερά, λοιπόν, εγκατεστημένοι
για τέσσερις αιώνες στη κεντροανατολι-
κή Ευρώπη (στις περιοχές της Βοημίας
και της Μοραβίας) και ανατολικά των
Μαρκομάννων στις περιοχές του Δού­
ναβη, οι Κουάδοι, από την εποχή του αρ­
χηγέτη των σουηδικών φύλων, του Μαρ-
κομάννου Μαροβόδουου (πέθανε το 37
μ.Χ.), άρχισαν συνεχείς επιθέσεις κατά
της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με πιο ε­
πικίνδυνες τις εισβολές στην Παννονία
(σημερινή Ουγγαρία) επί αυτοκράτορα
Δομιτιανού (81-96 μ.Χ.) στα τέλη του 1ου
μ.Χ. αιώνα, καθώς και στην Ακυηλία επί
Μάρκου Αυρηλίου (161-180), στο 6’ μισό
του 2ου αι. Απείλησαν, επίσης, την κε­
ντρική Ευρώπη και τα βόρεια Βαλκάνια
σε συμμαχία με τους Σαρμάτες τον 4ο
μ.Χ. αιώνα και ανάγκασαν τους ηγεμό­
νες του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους
(δηλ. του πρωίμου βυζαντινού), Κωνστά-
ντιο Β ' (351-361), αλλά και του Δυτικού
Ρωμαϊκού κράτους, Βαλεντινιανό Α ’
(364-375), να τους αντιμετωπίσουν με
εκστρατείες. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο Βα-
λεντινιανός Α ’ πέθανε από αποπληξία
λόγω της οργής και της ταραχής που
του προκάλεσαν οι θρασείς απεσταλμέ­
νοι των Κουάδων κατά τη διάρκεια δια­
πραγματεύσεων!
ΤΟ ΟΝΟΜ Α ΚΑΙ 01 ΚΥΡΙΕΣ
ΠΗΓΕΣ
Οι Κουάδοι, που μαζί με τους Αλε-
μάννους και τους Μαρκομάννους είναι
γνωστοί στους μεσαιωνολόγους ως Σου-
ήβοι, αναφέρονται ως “ Quadii” ή
“ Quadui” στις λατινικές και ως “ Κουάδι-
οι” ή “ Κουάδοι” στις ελληνικές πηγές
(κατά τον Τάκιτο, “ Marcomannis
Quadisque usque ad nostram memoriam
Σχέδιο του Sir Ellis H. Minus στην Chamber’s Encyclopaedia (λ. Nomads), βάσει της
παράστασης βάζου του Κούλ Ομπα, που απεικονίζει Σκύ&ες με πλήρη εξάρτυση και οπλισμό
(4ος αι. π.Χ.).
reges manserunt ex gente ipsorum, nobile
Marobodui et Tudri genus” = τους Μαρκο­
μάννους και Κουάδους εκ των οποίων
ως τώρα έχουν μείνει στη μνήμη μας
από το ευγενές εκείνο γένος, ο ευγενής
Μαροβόδουος και το γένος του Τού-
δρου). Εγκατεστημένοι ανατολικά των
Μαρκομάννων, στη
Σχέδιο του Sir Ellis
H. Minus στην
Chamber’s
Encyclopaedia (λ.
Nomads), που
απεικονίζει
κατόφρακτους
Σαρμάτες
πολεμιστές.
Μοραβία και τη Βοημία βόρεια του Δού­
ναβη και επί του άνω ρου των ποταμών
Γρανούα (Gran), Οδερου (Oder) και Ελβα
(Elba), οι Κουάδοι ήταν γνωστοί -μαζί με
τους Μαρκομάννους- ως “ Boiuvari” , δη­
λαδή “ άνθρωποι από τη χώρα των Boii
(=Βοημών)” . Εμελλαν να διατηρηθούν
σταθερά στα εδάφη τους αυτά για τέσ­
σερις ολόκληρους αιώνες, ενώ σημαντι­
κά τμήματα ομάδων των Κουάδων και
των Μαρκομάννων συνέχισαν την ύπαρ­
ξη της φυλής τους ενσωματωμένοι στο
βασίλειο των Σουηβών της Ιβηρικής από
τις αρχές του 5ου ως τα τέλη του 6ου αι­
ώνα, οπότε καιαπορροφήθηκαν σταδια­
κά από τους Βησιγότθους, τον ισχυρό­
τερο γερμανικό λαό της περιοχής (βλ.
Penguin Atlas of Ancient History, χάρτες
για τα έτη μ.Χ. 14, 67, 138, 230, 300, 362
και Peng. Atl of Medieval Hist., ομοίως για
τα έτη 362, 406, 420, 450, 476, 528 και
562).
Οι τρεις κυριότερες πηγές για την ι­
στορία των Κουάδων, τους οποίους
κυβέρνησαν για πολλά χρόνια οι απόγο­
νοι του ένδοξου Μαρκομάννου ηγεμόνα
Μαροβόδουου (Maroboduus, πέθανε το
37 μ.Χ.), είναι ο Κορνήλιος Τάκιτος (55-
117 μ.Χ.) (“Annales” , περίοδος 14-68 μ.Χ.,
και “ Historiae” , περίοδος 69-96 μ.Χ.), ο
βασισμένος στον Τάκιτο Δίων Κάσσιος
(150-235 μ.Χ.) (“ Ρωμαϊκά” , περίοδος Αι­
νείας - 229 μ.Χ./ έτος υπατείας του
συγγραφέα επί αυτοκρατορίας Αλεξάν­
δρου Σεβήρου: 222-235) και ο Αμμιανός
Μαρκελλίνος (περίπου 330-395) (“ Res
gestae", περίοδος 354-378). Τα έργα των
Τάκιτου και Αμμιανού Μαρκελλίνου είναι
γραμμένα στα λατινικά, ενώ εκείνο του
Δίωνα Κάσσιου στα ελληνικά. Αξίζει να
σημειωθεί ότι τον Δίωνα Κάσσιο χρησι­
μοποίησε ως πηγή ο πρωτοβυζαντινός
συγγραφέας Πέτρος Πατρίκιος (6ος αι.
μ.Χ.) και έμμεσα (μέσω του Πέτρου Πα­
τρικίου) ο υστεροβυζαντινός χρονικο­
γράφος Ιωάννης Ζωναράς (12ος αι. μ.Χ.)
01 ΕΙΣΒ Ο ΛΕΣ ΚΑΤΑ
ΤΟΥΣ 1ο ΚΑΙ 2ο ΑΙΩ Ν ΕΣ μ.Χ.
Με τις συνδυασμένες επιχειρήσεις
και επιθέσεις τους μαζί με τους επίσης
πολεμικούς Μαρκομάννους, οι Κουάδοι
έμελλαν να δημιουργήσουν οξύτατα
προβλήματα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατο­
ρία. Στα τελευταία χρόνια του αυτοκρά­
τορα Δομητιανού (81-96), σε μια επίθεσή
τους στην Παννονία (Ουγγαρία) αφάνι­
σαν στην κυριολεξία μια ολόκληρη ρω­
μαϊκή λεγεώνα. Η μεγάλη τους όμως ει­
σβολή στα ιταλικά εδάφη άρχισε το 166-
167, επί Μάρκου Αυρηλίου (161-180). ό­
ταν οι Κουάδοι και οι Μαρκομάννοι ει-
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
 Στους δύο χάρτες απεικονίζεται η
επικράτεια των Κουάδων από τα μέσα του
4ου ως τις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα (από το
βιβλίο του Α. Σαββίδη. Τα χρόνια
σχηματοποίησης του Βυζαντίου 284-518 μ.Χ.,
Αθήνα, εκδ. Βασιλόπουλος, 1983).

σβολείς, πιεζόμενοι από τους Γότθους,

έφθασαν απειλητικά μέχρι την Ακυηλία
(Aquileia), τελικά όμως, στη μεγάλη αυτή
διάρκεια των γνωστών “ Μαρκομαννικών
πολέμων” (166/167-168 και 169-176), η
ορμή των εισβολέων σταδιακά εκφυλί­
στηκε και οι Ρωμαίοι τους υπέταξαν, ε-
πιβάλλοντάς τους επαχθείς όρους, ό­
πως την παράδοση μεγάλου αριθμού νέ­
ων ανθρώπων ως ομήρων. Τους όμη­
ρους αυτούς η Αυτοκρατορία τους έ­
στελνε ως αποίκους στη Βρεταννία, ενώ
οι πρωταίτιοι των Μαρκομαννικών πολέ­
μων τιμωρήθηκαν παραδειγματικά.
Το πρόβλημα των Κουάδων και των
Μαρκομάννων κληρονόμησε οξύτατο
από τον πατέρα του ο αυτοκράτορας
Κόμμοδος (176-180 - 192), που όπως έ­
γραψε ο Γίββων (Gibbon), “ μετά το θάνα­
το του πατέρα του... βρέθηκε στη
δυσχερή θέση, επικεφαλής ενός ογκώ­
δους στρατού, να πρέπει να διεξαγάγει
ένα δύσκολο πόλεμο κατά των Κουάδων
και των Μαρκομάννων” . Παρά ταύτα, ό­
μως, οι εισβολείς δεν απείλησαν σοβα­
ρά την Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια
του κρίσιμου επόμενου (3ου) αιώνα.
72
— 01 ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΔΥΟ ΑΙΩ ΝΕΣ
(4ος - 5ος)
Η επαναδραστηριοποίηση των Κουά­
δων θα λάβει χώρα μετά τα μέσα του
4ου αιώνα, σε συνδυασμό αυτή τη φορά
με τους ιρανόφωνους Σαρμάτες. Η απει­
λή για την Αυτοκρατορία (και για τα δύο
της τμήματα) θα γίνει μεγάλη επί ανατο­
λικού αυτοκράτορα Κωνσταντίου Β ’
(351-361), όταν ο τελευταίος αναγκά­
στηκε να αντιμετωπίσει επιτυχώς τη με­
γάλη επιδρομή, στο Δούναβη, των “ ανα- ντικές λεπτομέρειες στο 17ο βιβλίο/κε­ θα παραμείνουν πιστοί σ’ εμάς” (6λ. και
μείκτων Σαρματών και Κουάδων” , όπως φάλαιο 12ο των “ Res gestae” του Αμμια- την αγγλική μετάφραση του Wallace-
μαρτυρεί ο Αμμιανός Μαρκελλίνος νού, που κλείνει με την παράδοση του Hadrill, σσ. 135-136).
( “ permixtos Sarmatos et Quados, vicinitate Κουάδου ηγεμόνα Βιτρόδορου Η “πίστη” αυτή, όμως, κράτησε λίγα
et similitudine morum armaturae concordes (Vitrodorus) και των υποτελών του: “ .. .ό ­ χρόνια. Το 374-375, κατά τη λεπτομερή
Pannonias Moesiarumque alteram cuneis ταν διαπίστωσαν ότι ο στρατός μας είχε περιγραφή στο βιβλίο 30/ κεφάλαιο 5
incursare dispersis” = αναμεμειγμένων εισέλθει στην καρδιά της χώρας τους, έ­ του Αμμιανού Μαρκελλίνου, οι Κουάδοι
Σαρματών και Κουάδων κοντινών ως πεσαν στα πόδια των ανδρών του στρα­ με τους Σαρμάτες, πραγματοποίησαν
προς την ομοιότητα των ηθών και της τού μας, τους επιβλήθηκαν όροι, τους τρομερή επιδρομή στην παννονική ε­
πολεμικής περιβολής και διασκορπισμέ­ οποίους εκτέλεσαν και τελικά συγχωρέ- παρχία της Βαλερίας (Valeria provincia),
νων κατά τις σφηνοειδούς παράταξης θηκαν. Παρέδωσαν τα παιδιά τους ως ο­ στα τέλη της ηγεμονίας (στο Δυτικό Ρω­
εισβολές τους στην Παννονία και την μήρους και εγγύηση ότι θα πραγματο­ μαϊκό κράτος) του Βαλεντινιανού Α ’
υπόλοιπη Μοισία). Η αντιμετώπιση της ποιούσαν τις υποσχέσεις που είχαν ανα- (364-375). Ο τελευταίος ανάγκασε μεν
εισβολής αυτής, που συνήθως χρονολο­ λάβει και ξιφουλκώντας ορκίστηκαν πά­ τους Σαρμάτες να υποταχθούν στο Σίρ-
γείται μεταξύ 357-359 ή -πιο συγκεκριμέ­ νω στα ξίφη τους, που γι' αυτούς αποτε- μιο, αλλά οι Κουάδοι παρέμειναν ανυπό­
να· στο 358 μ.Χ., περιγράφεται με σημα­ λούν αντικείμενα ιερής ευλάβειας, ότι τακτοι και έστειλαν στον Βαλεντινιανό

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ


Στον ασημένιο αυτό δίσκο απεικονίζεται ο στρατιωτικός θρίαμβος του αυτοκράτορα της
Ανατολής, Κωνσταντίνου Β ’ (337-361) -(Λένινγκραντ, Μουσείο Ερμιτάζ).
πρέσβεις, ζητώντας ειρηνικό διακανονι­
σμό (375). Οπως περιγράφει ο Αμμιανός
Μαρκελλίνος (βιβλίο 30, κεφάλαιο 6), οι
πρέσβεις των Κουάδων προσπάθησαν
να δικαιολογήσουν τις εισβολές τους με
τόσο μεγάλο θράσος και έλλειψη σεβα­
σμού προς τον Δυτικό αυτοκράτορα, ώ­
στε ο τελευταίος κατά τη διάρκεια μιας
ισχυρής κρίσης οργής έπαθε αποπληξία
και πέθανε στα σαρανταπέντε του χρό­
νια. Τελικά, πάντως, οι Κουάδοι αναγνώ­
ρισαν τη ρωμαϊκή κυριαρχία, υποτασσό-
μενοι στο διάδοχο του Βαλεντινιανού Α ’
στη Δύση, τον αυτοκράτορα Γρατιανό
(375-383), που έγινε αργότερα και αυτο-
κράτορας του ανατολικού τμήματος της
Αυτοκρατορίας (378-379).
Το 406-407 πλήθη Κουάδων, μαζί με
άλλα “ βαρβαρικά” φύλα των Γερμανών,
διέσχισαν τα παγωμένα νερά του Ρήνου
και πλημμύρισαν τη Γαλατία, όπως περι­
γράφει παραστατικά στην 123η επιστο­
λή του ο άγιος Ιερώνυμος: “ αναρίθμητα
και αγριότατα έθνη κατέλαβαν ολόκλη­
ρη τη Γαλατία, Κουάδοι, Βανδήλοι, Σαρ-
μάτες, Αλανοί, Γήπαιδες (=Γέπιδες),
Ερουλοι, Σάξονες, Βουργούνδοι, Αλα-
μαννοί... και Παννονοί εχθροί ερήμω­
σαν όλες τις περιοχές μεταξύ Αλπεων
και Πυρηναίων, μεταξύ Ωκεανού ^ Α τλα ­
ντικού) και Ρή νου...” (πρβλ. Τ Λουγγής,
Ιστορία Ελληνικού Εθνους, Ζ ’, σ. 102). Η
εισβολή αυτή στη Γαλατία, πάντως, δεν
υπήρξε παρά το προανάκρουσμα της
μεγάλης μετανάστευσης Κουάδων, Αλε-
μάννων και Μαρκομάννων στην Ιβηρική
χερσόνησο, όπου έμελλαν να εγκαθι-
δρύσουν το σουηβικό βασίλειο από το
409 ως το 585 μ.Χ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Ammianus Marcellinus: THE LATER
ROMAN EMPIRE, A.D. 354-378, εισαγ. -αγγλ.
μετ. -σχόλ. A. Wallace -Hadrill, Penguin,
Harmondsworth, 1986.
(2) G. Baker: TWELVE CENTURIES OF ROME,
753 B .C .-A.D. 476, Λονδίνο, 1934.
(3) J. B. Bury: THE INVASION OF EURO PE BY
THE BARBARIAN S, Λονδίνο, 1928.
(4) DICTIONARY OF THE MIDDLE AGES. Νέα
Υόρκη, 1982-1989, λ. "Alamanni” (του Β.
Bachrach).
(5) V. Dittrich: DIE BEZIEHUNGEN ROM S ZU
DEN SARMATEN UND QUADEN IM 4.
JAHRHUNDERT N. C H R ., διατριβή, Βόννη.
1984.
(6) C. Me Evedy: THE PENGUIN ATLAS OF
ANCIENT HISTORY/THE PENGUIN ATLAS OF
MEDIEVAL HISTORY, Harmondsworth, 1976.
(7) E. Gibbon: HISTORY OF THE DECLINE AND
FALL OF THE ROMAN EMPIRE, τόμ. Α ’, Νέα
Υόρκη, 1923.
(8) ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΟΝΟΥΣ
(Εκδοτικής Αθηνών), τόμ. Ζ ’, 1978, κεφάλαια
“ Ο ΜΕΓΑΣ ΑΙΩΝ, 324-395" (της Π.
Αθανασιάδη - Fowden) και “ ΤΟ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ, 395-518” (του Τ.
Λουγγή).
(9) Η. Jones: THE ROMAN EMPIRE, Λονδίνο,
1922.
(10) I. Καραγιαννόπουλος, ΙΣΤΟΡΙΑ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τόμ. Α ’: 324-565,
Θεσσαλονίκη, 1981 (β’ έκδοση με ανατ. 1991).
(11) LEXIKON D ES MITTELALTERS, Μόναχο-
Ζυρίχη, 1977-1997, λ. “ Alamannen” (του Th.
Zotz), “ Markomannen” , “ Quaden” (του G.
Wirth), “ Sueben” (των H. Ament - J. P.
Leguay).
(12) ΜΕΓΑΛΗ ΓΕΝ ΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ
“ ΥΔΡΙΑ” , Αθήνα 1978-1988, λ. “ Κουάδοι"
(του Α. Σαββίδη), “ Ουαλεντινιανός Α ’”,
“ Σουήβοι” (της Φ. Βλαχοπούλου).
(13) G. Ostrogorsky: ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ
ΚΡΑΤΟΥΣ, τόμ. Α' (324-711), Αθήνα, 1978
(ανατ. 1995).
(14) OXFORD CLASSICAL DICTIONARY, 1984
(β’ έκδοση), λ. “ Marcomanni” , “ Quadi” (του
F. Schehl), “ Suebi” (του E. Thompson).
(15) OXFORD DICTIONARY O F BYZANTIUM,
Νέα Υόρκη -Οξφόρδη, 1991, λ. “ Valentinian
Γ (του Τ. Gregory).
(16) ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ (Εκδοτικής 73
Αθηνών), τόμ. Β ’, 1990 (ανατ. 1992), λ.
"Μετανάστευση των λαών (μεγάλη)” (της Σ.
Πατούρα), με χάρτη των μεταναστεύσεων
στην Ευρώπη κατά τους 4ο - 5ο αι.
(17) REAL ENZYKLOPAEDIE DER
CLASSISCHEN ALTERTUMSWISSENSCHAFT.
Στουτγάρδη-Μόναχο 1893-1978, λ.
“ Alamanni” , “ Marcomanni” (του A. Franke).
“ Quadi” (του P. Goessler), “ Suebi” (του M.
Schonfeld), με αναλυτική παράθεση των
πηγών.
(18) Α. Σαββίδης -Λ. Δεριζιώτης: ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Μ Ε ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ
ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ, τόμ. Α ’: 284-717μ.Χ., Αθήνα. 1996
(β’ έκδοση).
(19) Ε. Salmon: A HISTORY OF THE ROMAN
WORLD, 30 B.C. -A.D. 138, Λονδίνο, 1974.
(20) Cornelius Tacitus: ON BRITAIN AND
GERMANY. A TRANSLATION OF THE
“ AGRICOLA” AND THE “ GERMANIA", εισαγ. -
αγγλ. μετ. σχόλ. Η. Mattingly, Penguin.
Harmondsworth, 1948 (ανατ. 1967).
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚ- ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΑΡΔΕΝΝΩΝ
Κύριοι,
Καταρχήν θέλω να ευχαριστήσω
τον κ. Μπλαβέρη για την υπομο­
νή και την ευγένεια που έδειξε
στις απαντήσεις του στα θέματα
που έθιξα. Από εκεί και πέρα ο
καθένας έχει τις απόψεις του.
Δεύτερον, θα ήθελα να ευχηθώ
στο περιοδικό η καινούργια χρο­
νιά να το καθιερώσει πλέον ως το
εγκυρότερο περιοδικό στρατιω­
τικής ιστορίας στον ελλαδικό χώ­
ρο. Τρίτον, θα ήθελα να θίξω ορι­
σμένα θέματα στη “ Μάχη των
Αρδεννών", στο άρθρο του κ. Γε-
δεών. Το συγκρότημα “ Πάιπερ”
ευθύνεται για τη δολοφονία 129
Αμερικανών στρατιωτικών κοντά
στο Μαλμεδύ. Στη δίκη, που έγι-
νε στο Νταχάου το 1946, επιβε­
βαιώθηκε τελικά ο θάνατος των
71. Στην αρχή ο Πάιπερ καταδικά­
στηκε σε θάνατο, ενώ ο διοικη­
τής του, Ζέπ Ντήτριχ, σε 25ετή
φυλάκιση. Τελικά, κατόπιν συνε­
χών μετατροπών των ποινών και
πιέσεων του Γερουσιαστή Μα-
κάρθυ, όλοι οι αξιωματικοί των
S S αποφυλακίστηκαν. Κανείς τε­
λικά δεν τιμωρήθηκε για τη σφα­
γή των 71 - τουλάχιστον - Αμερι­
κανών αιχμαλώτων, τα Waffen S S
όμως κηλιδώθηκαν για πάντα
από αυτή την ωμή πράξη. Ο Ζεπ
Ντήτριχ ήταν ένας από τους πιο
ωμούς αξιωματικούς του Γ' Ράιχ.
Κατά το 1934 ήταν αρχηγός του
εκτελεστικού αποσπάσματος,
στις φυλακές Σταντελχάιμ, εις
βάρος των μελών των SA. Σχετι­
κά με την κυρίως μάχη των
Αρδεννών, δεν πρέπει να ξεχνού­
με ότι η Γερμανία βρισκόταν σε
στρατηγική περικύκλωση. Η ρω­
σική επίθεση, στις 12 Ιανουαρίου,
στη Σισελία, σίγουρα επηρέασε
τις εξελίξεις και στο Δυτικό Μ έ­
τωπο. Ακόμα και αν οι Γερμανοί
κατελάμβαναν την Μπαστόν, πά­
λι θα αναγκάζονταν να αποσύ­
ρουν δυνάμεις για να ενισχύσουν
το μέτωπο στον Οδερ και στην
Ουγγαρία. Ο Γερμανικός Στρατός
ανέλαβε μια επιχείρηση που έφε­
ρε μεν σε δύσκολη θέση τους
Συμμάχους, υπερέβαινε όμως τις
δυνατότητες του. Η έλλειψη
καυσίμων το επιβεβαιώνει αυτό.
Με εκτίμηση
Θωμάς Ζαχαρής, Θεσσαλονίκη
“ Σ Ι" Ευχαριστούμε πολύ για τα
πρόσθετα στοιχεία. Οι επιστο­
λές σας είναι πάντοτε ευπρόσδε-
κτες και εφόσον δεν υπερβαί­
νουν ένα λογικό μέγεθος είναι
πιθανό να δημοσιευτούν.
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ
ΤΗΣ ΚΟΡΥΤΣΑΣ
Κύριε Διευθυντά,
Είμαι ένας από τους τακτικούς α­
ναγνώστες του περιοδικού σας
και σας συγχαίρω και για την
θαυμάσια αυτή έκδοση και για
την ωραία εκτύπωση, αλλά και
για την ποικιλία και την επικαιρό-
τητα πολλών από τα θέματά του,
αναφορικά με το ιστορικό ημερο­
λόγιο... Ετσι στο τεύχος 15 του
μηνός Νοεμβρίου 1997, διαβάζο­
ντας το ιστορικό κείμενο περί
της μάχης και της κατάληψης
της Κορυτσάς από τον Ελληνικό
Στρατό το Νοέμβρη του ‘40, μου
γεννήθηκε η επιθυμία να προ­
σθέσω και το παρακάτω σχετικό
κείμενο, από το οποίο κατά τη
γνώμη μου φανερώνεται για μια
φορά ακόμα η λακωνικότητα των
στρατιωτικών μας ανακοινωθέ-
ντων, αντιστρόφως ανάλογη θα
λέγαμε της έντασης του αγώνα...
Στις 22 Νοεμβρίου λοιπόν του
1940 οι ελληνικές δυνάμεις, πε-
τώντας από νίκη σε νίκη πάνω
στα αφιλόξενα και παγωμένα αλ­
βανικά βουνά και αφού προη­
γουμένως είχαν περάσει από την
άμυνα στην επίθεση και κυνη­
γούσαν τα φασιστικά στρατεύμα­
τα του Μουσολίνι, έμπαιναν μέσα
στην Κορυτσά, περί ώραν 17.45'
το απόγευμα, έπειτα από λυσσώ­
δεις μάχες εννέα (9) ολόκληρων
ημερών εναντίον πέντε Ιταλικών
Μεραρχιών, μέσα σε ένα παραλή­
ρημα του πληθυσμού της, η ο­
ποία υποδεχόταν σημαιοστόλι­
στη τον Ελληνικό Στρατό σαν α­
πελευθερωτή της και τελούσε
πανηγυρική δοξολογία μέσα
στον Μητροπολιτικό Ναό της... Ο
Συνταγματάρχης Μπεγέτης απέ-
στειλε τότε το κατωτέρω τηλε­
γράφημα προς την 9η Μεραρχία
μας, αναφερόμενος σε ένα από-
σπασμα του 1ου Τάγματος του
27ου Συντάγματος της Μεραρ­
χίας αυτής, το οποίο διοικούσε ο
Σιακαβάρας και το οποίο μπήκε
πρώτο μέσα στην Κορυτσά:
“ 9ην Μεραρχίαν: Ωρα 17.50'. Δι-
εύθυνσιν Πεζικού. Αναφέρω ώ­
ραν 17.45' σήμερον, το υπ’ εμέ
Απόσπασμα εισελθόν Κορυτσάν,
απηλευθέρωσε ταύτην...
Συνταγματάρχης Μπεγέτης".
Δεν μπορώ να ξέρω αν άλλη φο­
ρά στην παγκόσμια στρατιωτική
ιστορία μπόρεσε να χωρέσει μέ­
σα σε τόσο λίγες λέξεις μια τόσο
μεγάλη μάχη, διάρκειας εννέα η­
μερών... Και μία και στο κείμενό
σας αναφερθήκατε στην ανακού­
φιση και τον ενθουσιασμό των
λαών της Ευρώπης που τότε,
εκτός της Μ. Βρετανίας, στέναζε
κάτω από τη ναζιστική μπότα, θα
σημειώσω ακόμα και αυτό που έ­
γραψε ο Βρετανός Πρέσβυς στην
Αθήνα Πάλαιρετ, όταν συνεχάρη
με επιστολή του την Ελληνική
Κυβέρνηση για τη μεγάλη της
αυτή νίκη στην Κορυτσά: “ Είμαι
ευτυχής έχων το προνόμιον να
εκπροσωπώ κατά την στιγμήν
ταύτην την χώραν μου εις την
Ελλάδα, ήτις βαδίζει με γοργόν
βήμα, κρατούσα το λάβαρο της
Ελευθερίας...” .
Ευχαριστώντας για τη φιλοξενία
Παρασκευάς Κ. Σοφιδιώτης
Θεσσαλονίκη
“Σ Ι” Σας ευχαριστούμε για την
επιστολή και τα καλά σας λόγια.
Πολυζώη Θεόδωρο, Ηλιούπολη,
Αθήνα. Μέσα στις προθέσεις
μας είναι η κάλυψη όλων των πε­
ριόδων της ελληνικής ιστορίας.
Πολύ σύντομα θα δημοσιεύ­
σουμε το πρώτο άρθρο της θ ε ­
ματολογίας που ζητάτε.
Λαζάρογλου Ελευθερία, Θεσσα­
λονίκη. Στην ελληνική γλώσσα
διατίθενται μόνο δύο βιβλία για
τους αραβοϊσραηλινούς πολέ­
μους. Το πρώτο έχει τίτλο “ Ο πό­
λεμος των έξι ημερών” και το
δεύτερο, που είναι στρατιωτική
έκδοση, Ό πόλεμος της εξιλεώ-
σεως” (1973). Και τα δύο μπορεί-
τε να τα προμηθευτείτε από το
βιβλιοπωλείο της Αθήνας “ Ελεύ­
θερη Σκέψις” (Ιπποκράτους 112).
Αρθρο για την εκστρατεία στο Σι-
νά (το 1956) δημοσιεύθηκε στο
τ.8. Σχετικά άρθρα θα δημοσιεύ­
σουμε στο μέλλον. Ο Στρατηγός
Μοσέ Νταγιάν μετά τον πόλεμο
του 1973 ασχολήθηκε αποκλει­
στικά με την πολιτική και διετέ-
λεσε και υπουργός Γεωργίας επί
εργατικών κυβερνήσεων.
Μουζακίτη Γιάννη, Κέρκυρα. Λά­
βαμε την επιστολή σας με το σχε­
τικό υλικό και σας ευχαριστούμε.
Θα το αξιοποιήσουμε αφού
συλλέξουμε και άλλα στοιχεία.
Για ό,τι νεώτερο θα επικοινωνή­
σουμε μαζί σας.
Μπουχλάκη Ευάγγελο, Ανω Πε-
τράλωνα, Αθήνα. Λάβαμε και τις
επιστολές σας με τις απαντήσεις
του Quiz Γνώσεων No 15. Αν η μια
ήταν σωστή Kat η δεύτερη λάθος,
ποιά θα έπρεπε να θεωρούσαμε
ως τελική σας απάντηση;
Φιλίππου Νίκο, Λατσιά, Λευκω­
σία. Οι εκδόσεις των ειδικών βι­
βλίων θα συνεχιστούν με τα θ έ ­
ματα που επιθυμείτε. Ευχαρι­
στούμε για την επιστολή.
Σαντοριναίο Κωνσταντίνο.
Χαϊδάρι, Αθήνα. Ευχαριστούμε
πολύ για τις θερμές ευχές και α­
ντευχόμαστε.
Βασιλείου Δημήτριο, Κάτω Τού-
μπα, Θεσσαλονίκη. Θα πρέπει να
λαμβάνετε υπόψη τις ημερομη­
νίες λήξης του διαγωνισμού. Η
καθυστερημένη απάντησή σας
δεν θα περιληφθεί στην κλήρω­
ση για την ανάδειξη του νικητή.
Κοντόπουλο Ιωάννη, Καλαμάτα.
Εχουμε ανακοινώσει πολλές φο­
ρές κατά το παρελθόν, στη σελί­
δα της αλληλογραφίας, ότι δεν
γίνονται δεκτές “ οικογενειακές”
απαντήσεις που προσπαθούν να
καλύψουν όλες τις πιθανές λύ­
σεις. Θα πρέπει να περιορίζεστε
σε μια μόνο απάντηση.
Ζαφειρίδη Πασχάλη, Κάτω Τού-
μπα, Θεσσαλονίκη. Παρακαλού-
με να επικοινωνήσετε τηλεφωνι­
κά με τη γραμματεία του περιοδι­
κού, κατά τις εργάσιμες ημέρες
και ώρες.
Τσιτσώνη Χρυσόστομο, Χαϊδάρι,
Αθήνα. Γνωρίζουμε τα προβλή­
ματα διανομής που μας αναφέρε­
τε, αλλά δυστυχώς δεν είναι
δυνατή εκ μέρους μας η βελτίω­
ση της κατάστασης. Το μόνο που
μπορούμε να κάνουμε είναι η
υποβολή των “παραπόνων” μας
στη διεύθυνση του πρακτορείου.
Μπαρζούκα Αντίοχο, Σώματά Ρε-
θύμνου. Η αρχαία ελληνική
ιστορία δεν έχει διδαχθεί όπως
θα έπρεπε και δυστυχώς η νέα
γενιά, χάρη σε ορισμένους εκ­
συγχρονιστές του Υπουργείου
Παιδείας, θα μάθει ακόμα λιγότε-
ρα από όσα διδαχθήκαμε εμείς.
Ετσι μόνη διέξοδος είναι η ατομι­
κή προσπάθεια του καθενός από
εμάς που ενδιαφερόμαστε, να ε­
ρευνήσουμε για τις πηγές που α­
ναφέρουν πληρέστερα την tcrro-
ρία των αρχαίων Ελλήνων.
Τζίμα Αλέξη, Μεταμόρφωση,
Αθήνα. Στο θέμα της διανομής η
κατάσταση μπορεί να μεταβλη­
θεί πολύ λίγο. Ευχαριστούμε για
τις υποδείξεις. Προσπαθούμε να
δημοσιεύουμε ενδιαφέροντα και
πρωτότυπα άρθρα.

ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο
“ΚΑΘΙΣΤΟΣ ΤΑΥΡΟΣ”;
Ο μεγάλος αυτόχθων Αμερικα­
νός ηγέτης γεννήθηκε στις όχθες
του ποταμού Γκραντ, κοντά στο
σημερινό Bullhead της Νότιας Ντα­
κότα, το Μάρτιο του 1831. Αρχικά
ονομαζόταν “Αργός ", αλλά το όνο­
μά του άλλαξε στα δεκατέσσερά
του χρόνια. Επειδή επέδειξε αξιο­
σημείωτη ανδρεία σε μια μάχη με
μια εχθρική φυλή Κρόου, ο περή­
φανος πατέρας του τον ονόμασε
Τατάνκα-Ιγιοτάκε (κυριολεκτικά:
αρσενικός 6ού6αλος καθιστάς). Ο
νεαρός πολεμιστής σύντομα απέ­
κτησε φήμη γενναίου και ριψοκίν­
δυνου μαχητή. Σε μια μάχη σώμα
με σώμα με ένα φύλαρχο των Κρό­
ου πυροβολήθηκε στο πόδι, αλλά
κατάφερε να σκοτώσει τον αντίπα­
λό του. Υιοθέτησε ένα αγόρι της
φυλής Ασσινιμπουίν, όταν η ομάδα
στην οποία ανήκε το παιδί είχε εξο­
λοθρευτεί από τον “ Καθιστά Ταύ­
ρο". Το αγόρι το ονόμασε “ Σκοτώ­
νει Συχνά" και αυτό του στάθηκε
καλύτερα από φυσικός γιός.
Οι πρώτες επιχειρήσεις ενα­
ντίον των λευκών έφεραν τον "Κα­
θιστά Ταύρο” αντιμέτωπο με ένα
νέο είδος πολέμου και πολεμιστή,
καθώς οι λευκοί δεν υπάκουαν σε
κανέναν από τους παραδοσιακούς
κανόνες πολέμου των αυτόχθονων
και δεν ένιωθαν κανέναν οίκτο για
γυναίκες και μωρά. Πρωτοπολέμη-
σε εναντίον των λευκών όταν ο
Στρατηγός Alfred Sully επιτέθηκε
σε καταυλισμό κοντά στα όρη
Teton, στις 28/7/1864. Ο “ Καθιστάς
Ταύρος” έγινε ηγέτης μιας μυστικι­
στικής οργάνωσης διακοσίων περί­
που πολεμιστών, γνωστών ως
“Δυνατές Καρδιές του Μεσονυκτί­
ου” . Η προβολή του μέσω αυτής
Ο “καθιστάς Ταύρος”
ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ;
τον προώθησε στη αρχηγία του έ­
θνους των Σιου το 1868. Είχε υπο­
γράψει πολλές συνθήκες με τους
εκπροσώπους του “ Παππού” (του
προέδρου των ΗΠΑ), οι οποίες κα-
ταπατήθηκαν. Οι συνεχείς αυτές
καταπατήσεις οδήγησαν στη μεγα­
λύτερη συνάντηση αυτόχθονων
Αμερικανών και πεδιάδων το καλο­
καίρι του 1876, στην εκβολή του
ποταμού Greasy Grass (Γλοιώδες
Χόρτο), τον οποίο οι λευκοί ονόμα­
ζαν Little Big Horn (Μικρο-Μέγαλο
Κέρατο). Η επίθεση του Στρατηγού
George Armstrong Custer αναμενό-
ταν από τον “ Καθιστό Ταύρο”. Τα
στρατεύματα των ΗΠΑ σφαγιάστη­
καν στην ομώνυμη μάχη. Ο ίδιος
δεν μετείχε στη μάχη (αν και φημο-
λογείται), γνωρίζοντας ότι τα ηνία
κατείχαν άξιοι πολεμιστές, το
“ Τρελλό Αλογο” (Crazy Horse) και η
“Χολή” (Gall). Γνωρίζοντας ότι θα
ακολουθούσαν και άλλα στρατεύ­
ματα των ΗΠΑ οδήγησε τη φυλή
στον Καναδά, όπου περιπλανήθη-
καν επί πέντε χρόνια. Στις 19 Ιουλί­
ου 1881 πέτυχε να συνάψει ειρήνη
και επανήλθε στις ΗΠΑ. Το 1885, α­
φού ο Στρατός των ΗΠΑ τον περιέ­
φερε ανά τη χώρα για επίδειξη, ε-
ντάχθηκε στο υπερθέαμα του
William Cody “ Buffalo Bill’s Wild
West” , φερόμενος ως ο σφαγέας
του Custer, Την εποχή εκείνη πολ­
λοί αυτόχθονες εντάσσονταν στις
μυστικιστικές οργανώσεις των “Χι­
τωνίων των Φαντασμάτων” (Ghost
Shirt Societies), σε μια μεταφυσική
προσπάθεια να διώξουν τους
λευκούς. Ο “ Καθιστάς Ταύρος"
συνηγόρησε εναντίον των οργανώ­
σεων αυτών. Παρόλα αυτά η α­
στυνομία τον θεώρησε ως κύριο
υπεύθυνο και σε μια προσπάθεια
να τον συλλάβει (στις 15 Δεκεμβρί­
ου 1890) προκάλεσε αναταραχή α­
νάμεσα στη φυλή που προσπάθησε
να τον προστατεύσει. Κατά τη
διάρκεια των ταραχών ο περήφα­
νος αρχηγός σκοτώθηκε από τον
υπαστυνόμο των Σιου “ Κεφάλι Ταύ­
ρου” . Μαζί του σκοτώθηκε και ο
ψυχογιός του “Σκοτώνει Συχνά” .
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο
ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΝΑΡΣΗΣ;
Με το όνομα αυτό υπήρξαν
τρεις στρατηγοί της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας. Ο πιο γνωστός ή­
ταν Αρμένιος (;-568). Υπήρξε
ευνούχος κατώτερος αξιωματού-
χος στην αυλή του Ιουστινιανού, ο
οποίος ταχύτατα ανήλθε στα ύπα­
τα αξιώματα της αυτοκρατορίας.
Βοήθησε τον Ιουστινιανό, με τις
πολιτικές του ενέργειες, για την
7ο βρετανικό
θωρηκτό
“ Dreadnought".
καταστολή της
“Στάσης του Νίκα".
Ο Ιουστινιανός βα­
σίστηκε σ’ αυτόν
για τη διεκπεραίω­
ση κρατικών υπο­
θέσεων στην Αί­
γυπτο (536) και στην Ιταλία, όπου
υπήρξε επιτελής του Βελισσάριου.
Οι τριβές με τον τελευταίο συνετέ-
λεσαν στην ανάκλησή του στην
Κωνσταντινούπολη, χωρίς όμως τη
μείωση του γοήτρου του ή της
αυτοκρατορικής εύνοιας που απο­
λάμβανε. Από το 551 ανέλαβε την
αρχιστρατηγία των Βυζαντινών
στην Ιταλία και τον επόμενο χρόνο
κατατρόπωσε τους Γότθους, ενώ
το 555 εκδίωξε από την Ιταλία και
τους Φράγκους. Τη διοίκηση της
Ιταλίας την άσκησε επιτυχώς για
δεκαπέντε χρόνια. Το 567 ανεκλή-
θη από τον Ιουστίνο Β ’, αλλά παρέ-
μεινε στην Ιταλία και πέθανε στη
Ρώμη σε προχωρημένη ηλικία.
Ο δεύτερος Ναρσής, Αρμένιος
και αυτός, έζησε την ίδια εποχή με
τον προαναφερθέντα. Ο Ιουστινια­
νός τον διόρισε στρατηγό στην
Ελεφάντινη. Διακρίθηκε στους πο­
λέμους κατά των Περσών και των
Οστρογότθων.
Ενας άλλος Ναρσής υπήρξε
πρωτοσπαθάριος του Ιουστίνου Β'.
Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος τον
διόρισε στρατηγό στην Ανατολή
από το 591. Αργότερα, με την άνο­
δο του Φωκά στο θρόνο, ο Ναρσής
επαναστάτησε, αλλά μετά από δε­
λεαστική πρόταση μετέβη στην
Κωνσταντινούπολη, όπου Kat θανα­
τώθηκε δια της πυράς.
ΤΙ ΗΤΑΝ ΤΟ
DREADNOUGHT;
Το επίθετο Dreadnought (άφο­
βος), αρχικά όνομα πλοίου του
Βρετανικού Ναυτικού, επεκράτησε
ως γενική ονομασία θωρηκτών
πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος, ο­
πλισμένων με πυροβόλα μεγάλου
διαμετρήματος εντός πύργων. Μέ­
χρι τη ναυπήγηση του Dreadnought
τα περισσότερα πλοία γραμμής εί­
χαν ως δύο πύργους για τον κύριο
οπλισμό, ενώ πολλά είχαν ακόμα ε-
μπροσθογεμή πυροβόλα. Το
“ Dreadnought" υπήρξε το πρώτο
πλοίο το οποίο ενσωμάτωνε όλες
τις εξελίξεις της ναυπηγικής, της
ελασματουργίας και της ναυτικής
πολεμικής τέχνης. Την ίδια ονομα­
σία είχαν άλλα οκτώ πλοία του Βρε­
τανικού Ναυτικού, το πρώτο από τα
οποία είχε ναυπηγηθεί στο 1573.
Το νεώτερο και πολύ πιο φημι­
σμένο “ Dreadnought” άρχισε να
ναυπηγείται τον Οκτώβριο του
1905, καθελκύστηκε το Φεβρουά­
ριο του 1906 και ήταν έτοιμο για
δοκιμές μετά από ένα έτος. Ο κύ­
ριος οπλισμός του αποτελείτο από
πέντε πύργους των δύο πυροβό­
λων των 12 ιντσών (45 διαμετρημά­
των). Οι τρεις από τους πύργους
βρίσκονταν ένας στο πρωραίο και
δύο στο πρυμναίο τμήμα, ενώ οι
άλλοι δύο εκατέρωθεν της υπερ­
κατασκευής. Ετσι το “ Dreadnought”
μπορούσε να βάλλει με οκτώ πυρο­
βόλα ανά πλευρά. Εκτός του κύρι­
ου οπλισμού το πλοίο έφερε 24 τα­
χυβόλα των 12 λιβρών και πέντε
τορπιλοβλητικούς σωλήνες των
18 ιντσών. Αργότερα ο δευτερεύων
οπλισμός τροποποιήθηκε σε 10 τα­
χυβόλο των 12 λιβρών, δύο Α/Α
πυροβόλα των 3 ιντσών και δύο Α/Α
πυροβόλα των 12 λιβρών, ενώ α-
φαιρέθηκε και ένας τορπιλοσωλή­
νας. Το πλοίο κινούσαν τέσσερις α­
τμοστρόβιλοι Parsons που ανέ­
πτυσσαν ισχύ 23.000 ίππων, δίνο­
75
ντας τελική ταχύτητα 21,8 κόμβων.
Το εκτόπισμα του πλοίου έφθανε
τους 20.700 τόννους. Είχε μήκος
156 m, πλάτος 24,6 m και βύθισμα
9,3 m. Το μέγιστο πάχος της
πλευρικής θωράκισης ήταν 280 mm
στο μέσο και 150 και 100 mm στις ά­
κρες. Το πάχος της θωράκισης του
καταστρώματος ήταν 70 mm. Ενα ε­
παναστατικό στοιχείο στη σχεδία­
ση ήταν ο τριποδικός ιστός για την
τοποθέτηση τηλέμετρου και
συστήματος ελέγχου πυρός - που
απαιτήθηκαν από τα αυξημένα βε-
ληνεκή των πυροβόλων.
Κατά τον Α'Π.Π. το
“ Dreadnought” υπήρξε ναυαρχίδα
της 4ης Μοίρας, από το 1914. Το
1915 βύθισε το γερμανικό υποβρύ­
χιο U29 (του οποίου ο κυβερνήτης
είχε βυθίσει τα καταδρομικά
“Aboukir", “ Cressy" και "Hogue ι. Το
1916 υπέστη εκσυγχρονισμό και ε­
ντάχθηκε ως ναυαρχίδα της 3ης
Μοίρας. Το 1919 το πλοίο πέρασε
στην εφεδρεία. Το 1920 πωλήθηκε
και το 1922 διαλύθηκε.
Ευθύμιος Ο. Τσιλιόπουλος
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚ- ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Ο ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ
ΚΑΤΑ TON Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
Μ Ε ΤΗΝ Ε Ν Α Ρ Ξ Η ΤΟΥ Μ ΕΓΑΛΟ Υ Π Ο Λ Ε Μ Ο Υ, ΤΟ 1914, Ο Μ ΙΚ Ρ Ο Σ
Ε Π Α ΓΓΕ Λ Μ Α ΤΙΚ Ο Σ Β Ρ Ε ΤΑ Ν ΙΚ Ο Σ ΣΤΡΑΤΟΣ Κ Λ Η Θ Η Κ Ε Κ Α Ι Π Α Λ Ι ΝΑ Δ ΙΑ Σ Χ ΙΣ Ε Ι ΤΗ
Μ ΑΓΧΗ , ΓΙΑ ΝΑ Ε Ν ΙΣ Χ Υ Σ Ε Ι ΤΗ (ΣΥ Μ Μ Α Χ Ο ΑΥΤΗ ΤΗ ΦΟΡΑ) ΓΑΛΛΙΑ Π Ο Υ
Α Ν Τ ΙΜ Ε Τ Ω Π ΙΖ Ε ΤΗ Ν Π Α Ν ΙΣ Χ Υ Ρ Η ΓΕ Ρ Μ Α Ν ΙΑ .
Το 1914 ο Βρετανικός Στρα­
τός αποτελείτο από έξι μόλις
μεραρχίες πεζικού και μια με­
ραρχία ιππικού, οργανωμένα σε
τρία σώματα στρατού.
Κάθε μεραρχία περιελάμ-
6ανε τρεις ταξιαρχίες πεζικού,
μία ίλη ιππικού, ένα λόχο ποδη­
λατιστών και φυσικά το μεραρ-
χιακό πυροβολικό και τις υπη­
ρεσίες, με συνολική δύναμη
18.700
περίπου αξιωματικούς,
υπαξιωματικούς και στρατιώ­
τες. Διατηρώντας την παράδο­
ση, οι ταξιαρχίες πεζικού δ ιέθ ε­ τε από δύο έφιππα τάγματα πε­
ταν από τέσσερα τάγματα πεζι­
κού. Κάθε τάγμα πεζικού δ ιέθ ε­
τε 1.000 περίπου άνδρες, ανε­
βάζοντας έτσι το συνολικό α­
ριθμό ανά ταξιαρχία, μαζί με το
76 επιτελείο, στους 4.100 άνδρες.
Κάθε τάγμα πεζικού αποτελεί­
το από 4 λόχους τυφεκιοφό-
ρων, ο καθένας των οποίων χω­
ριζόταν σε 4 διμοιρίες των 60
ανδρών. Υπήρχαν επίσης λόχοι
πολυβόλων και λόχοι όλμων.
Αρχικά κάθε τάγμα διέθετε
δική του ομάδα πολυβόλων με
2 πολυβόλα και 12 άνδρες υπό
τη διοίκηση κατώτερου αξιωμα­
τικού. Αργότερα όμως ο αριθ­
μός των πολυβόλων αυξήθηκε,
φθάνοντας μερικές φορές τα
50 πολυβόλα ανά τάγμα. Το πε­
ζικό ήταν εξοπλισμένο με το ε­
παναληπτικό τυφέκιο ραβδω­
τής κάννης Lee-Enfield, διαμε­
τρήματος 0,303 in, και με το πο­
λυβόλο Maxim, το οποίο από το
1915 αντικαταστάθηκε από το
πολυβόλο Vickers. Αργότερα τέ­
θηκαν σε υπηρεσία ελαφρά πο­
λυβόλα Lewis. Επίσης οι άνδρες
έφεραν χειροβομβίδες και ξι­
φολόγχη.
Το ιππικό ήταν οργανωμένο
σε μεραρχία των 5 ταξιαρχιών,
με 3 συντάγματα ιππικού (στην
πραγματικότητα επιλαρχία) και
ουλαμό αγγελιοφόρων/σημα­
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ
ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
τωρών ανά ταξιαρχία. Η μεραρ­
χία αυτή διέθετε και μεραρχια-
κό πυροβολικό και ουλαμούς
πολυβόλων. Αργότερα σε κάθε
ταξιαρχία διατέθηκε και ίλη πο­
λυβόλων.
Κατά τη διάρκεια του πολέ­
μου εμφανίστηκε ένας νέος
σχηματισμός, που είχε τις ρίζες
του στον πόλεμο των Μπόερς.
Επρόκειτο για τη μικτή ταξιαρ­
χία, που αποτελείτο είτε από
δύο συντάγματα ιππικού και
ένα τάγμα έφιππου πεζικού, εί­
ζών και ένα σύνταγμα ιππικού
μαζί με το πυροβολικό και τις
υπηρεσίες. Η συνολική δύναμη
αυτών των σχηματισμών έφτα­
νε τους 2.500 άνδρες περίπου.
Το πυροβολικό διακρινόταν
σε έφιππο, πεδινό, βαρύ και ο­
ρειβατικό. Το έφιππο πυροβολι­
κό διετίθετο για την υποστήρι­
ξη των μονάδων ιππικού και ή­
ταν εξοπλισμένο με μικρού δια­
μετρήματος πυροβόλα, κυρίως
με ταχυβόλα (13 pdr). Κάθε έ ­
φιππη πυροβολαρχία διέθετε
έξι πυροβόλα και 200 περίπου
αξιωματικούς, υπαξιωματικούς
και στρατιώτες. Δύο ή τρεις έ­
φιππες πυροβολαρχίες σ υγκρο­
τούσαν μια έφιππη ταξιαρχία
(μοίρα) πυροβολικού. Με παρό­
μοιο τρόπο ήταν οργανωμένες
και οι πυροβολαρχίες του πεδι­
νού πυροβολικού, οι οποίες ό­
μως διέθεταν βαρύτερα πυρο­
βόλα και οβιδοβόλα. Οι πυρο­
βολαρχίες του βαρέος πυροβο­
λικού διέθεταν μόνο 4 πυροβό­
λα η καθεμία και 160 περίπου
άνδρες.
Η σκληρή δοκιμασία του
Βρετανικού Στρατού στον πό­
λεμο των Μπόερς ανάγκασε
την ηγεσία του να αναπροσαρ­
μόσει και την τακτική χρησιμο­
ποίησής του στο πεδίο της μά­
χης. Μ έχρι τότε οι Βρετανοί
σχημάτιζαν γραμμές με τους
άνδρες σε απόσταση ως δύο
μέτρα ο ένας από τον άλλο. Οι
άνδρες με διαδοχικά άλματα
προχωρούσαν ως τις εχθρικές
θέσεις και στη συνέχεια εξορ-
μούσαν με τη λόγχη. Στο Δυτικό
μέτωπο όμως αυτή η τακτική
δεν μπορούσε να εφαρμοστεί
απέναντι στα γερμανικά πο­
λυβόλα. Χαρακτηριστικό παρά­
δειγμα αποτελεί η βρετανική ε ­
πίθεση στο Loos, όπου από
τους 10.000 άνδρες που ξεκίνη­
σαν την επίθεση οι 8.200 σκοτώ­
θηκαν ή τραυματίστηκαν. Παρό­
λα αυτά οι μαζικές επιθέσεις
συνεχίστηκαν μέχρι τα τέλη
του 1916. Από το 1916-1917 και
μετά οι Βρετανοί επιτίθεντο
υπό την κάλυψη “ κυλιόμενου”
Λοχίας των τυφεκιοφόρων του
Lancashire με πλήρη εξάρτυση
φραγμού πυροβολικού και αρ­
μάχης, κάπου στο δυτικό
μάτων, χωρισμένοι σε μικρές,
μέτωπο, (πιν. G.A. Embleton).
πιο ευέλικτες ομάδες, η καθε­
μία από τις οποίες διέθετε ένα
τουλάχιστον πολυβόλο και η
μια κάλυπτε με τα πυρά της την
κίνηση της άλλης.
Πάντως οι Βρετανοί δεν α­ του Α'ΠΠ ο μικρός Βρετανικός
νέπτυξαν ποτέ την τακτική των Στρατός των 120-130.000 αν­
διεισδύσεων, όπως οι Γερμανοί δρών μεγάλωσε, φθάνοντας το
Stosstruppen. Βέβαια ο πόλεμος 1.200.000 περίπου άνδρες. Ο
των χαρακωμάτων και οι ειδικές στρατός αυτός πολέμησε σε
του απαιτήσεις οδήγησαν στη όλα τα μέτωπα του μεγάλου πο­
δημιουργία ομάδων βομβι­ λέμου (στο δυτικό, στο μακεδο­
στών/επιδρομέων, που ανελάμ- νικό, στο ιταλικό, στην Παλαι­
βαναν τακτικές αποστολές, πά­ στίνη, στην Αφρική), όπου ο
ντα όμως σε μικρή κλίμακα. Βρετανός στρατιώτης απέσπα­
Οι Βρετανοί στρατιώτες α­ σε το σεβασμό εχθρώ ν και φί­
ποδείχθηκαν σκληροί αντίπα­ λων.
λοι, χάρη στην επίπονη εκπαί­
δευση που υφίσταντο. Χαρα­ Π α ν τε λ ή ς Κ αρ ύ κα ς
κτηριστικό είναι το παράδειγμα
της μάχης της Mons, όπου οι
Βρετανοί τυφεκιοφόροι θέρι­
σαν κυριολεκτικά τους επιτιθέ­
μενους Γερμανούς μόνο με βο ­
λές τυφεκίων, σε τέτοιο βαθμό
ώστε οι αντίπαλοί τους να νομί­
ζουν ότι είχαν απέναντι τους
πολυβόλα. Κατά τη διάρκεια

ΖΑΝ NT’ ΑΡΚ
(JEANNE D’ ARC) ΣΕ ΚΛΙΜΑΚΑ 1/10 ΑΠΟ
ΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ EL VIEJO DRAGON
ΑΥΤΟ TO ΜΗΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΤΟΜΗ
(ΜΠΟΥΣΤΟ) ΤΗΣ ΔΙΑΣΗΜΗΣ ΓΑΛΛΙΔΑΣ ΑΠΑΣ ΚΑΙ
ΗΡΩΙΔΑΣ, ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΝΤΟΜΡΕΜΥ ΤΗΣ
ΑΩΡΑΙΝΗΣ ΤΟ 1412 ΚΑΙ ΠΕΘΑΝΕ ΣΤΗ ΡΟΥΕΝ ΤΟ 1431.
Η Γαλλίδα ηρωίδα Ζαν Ντ’Αρκ,
είδε σε ηλικία μόλις 13 ετών (σύμ­
φωνα με την παράδοση) το πρώτο
από τα οράματά της, στον κήπο του
πατρικού σπιτιού της, όπου της πα­
ρουσιάστηκαν ο Αρχάγγελος Μι­
χαήλ, η Αγία Αικατερίνη και η Αγία
Μαργαρίτα, παροτρύνοντάς την να
βοηθήσει τη Γαλλία να απαλλαγεί
από την ταπείνωση που είχαν επι­
βάλει οι Αγγλοι με τη Συνθήκη του
Τρουά, στον Εκατονταετή πόλεμο,
και να βοηθήσει τον Κάρολο Ζ’ (διά­
δοχο του γαλλικού θρόνου) να επα-
νακτήσει το στέμμα του. Δυστυχώς
μόλις το 1429, η Ζαν ντ' Αρκ κατά-
φερε να γίνει δεκτή από τον Κάρο­
λο και να ηγηθεί μιας μικρής στρα­
τιωτικής δύναμης για να ενισχύσει
την Ορλεάνη, την οποία πολιορ­
κούσαν οι Αγγλοι. Μετά την απε­
λευθέρωση της Ορλεάνης συνο­
δέ υσε τον Κάρολο και στις άλλες
εκστρατείες για την απελευθέρω­
ση των Τουρ, Ωξέρ και Τρουά, μέχρι
την είσοδο στη Ρενς, όπου ο Κάρο­
λος στέφθηκε επίσημα βασιλιάς (17
Ιουλίου 1429). Μετά τον τραυματι­
σμό της κάτω από τα τείχη του Πα­
ρισιού, αιχμαλωτίστηκε από στρα­
τιώτες του δούκα της
Βουργουνδίας (σε τοποθεσία κο­
ντά στην Κομπιένη - Μάϊος 1430), ο
οποίος την παρέδωσε στους
Αγγλους. Στη Ρουένη δικάστηκε
από εκκλησιαστικό δικαστήριο που
ενεργούσε κάτω από τις διαταγές
των Αγγλων και καταδικάστηκε να
καεί ζωντανή ως αιρετική. Η αποκα­
τάσταση του ονόματος και η ανα­
γνώριση της συμβολής της έγινε 25
χρόνια αργότερα από άλλο εκκλη­
σιαστικό δικαστήριο, όταν η Γαλλία
είχε πλέον κερδίσει τον πόλεμο. Το
1920 η Ζαν ντ’ Αρκ ανακηρύχθηκε
Αγία.
Η προτομή της El Viejo Dragon
αποτελείται από έξι μέρη, κατα­
σκευασμένα από λευκό μετάλλο: το
κεφάλι, μαζί με τον αλυσιδωτό θώ­
ρακα, τον υπόλοιπο κορμό σε ένα
κομμάτι, την περικεφαλαία, την
προσωπίδα και τη βάση της προτο­
μής - από δύο μέρη. Ολα τα κομμά­
τια καθαρίζονται κατά τα γνωστά
(βλέπε τεύχος 16, σελ. 76), με σκλη­
ΜΟΝΤΕΛΙΣΜΟΣ
ρή οδοντόβουρτσα ή μαλακή ορει-
χάλκινη βούρτσα. Πιθανές γραμμές
(“ξέφτι") ή ατέλειες των καλουπιών
καθαρίζονται αρχικά με το κοπίδι
(με απαλές κάθετες κινήσεις πάνω
στην επιφάνεια του μετάλλου), στη
συνέχεια με τη λίμα και στο τέλος
με βρεγμένο ντουκόχαρτο. Η απο­
μάκρυνση των τριμμάτων ή διαφό­
ρων άλλων προσμίξεων γίνεται με
το “πλύσιμο” της φιγούρας, χρησι­
μοποιώντας οδοντόβουρτσα, υγρό
σαπούνι και νερό. Στη συνέχεια, με
τη βοήθεια μιας καρφίτσας ή ενός
στρογγυλεμένου κατσαβιδιού, γυα­
λίζουμε την επιφάνεια των κομμα-
τιών που αναπαριστούν τον θώρα­
κα και την περικεφαλαία. Η εργασία
αυτή γίνεται χρησιμοποιώντας, όχι
τη μύτη της καρφίτσας, αλλά το σώ­
μα της, αποσκοπεί δε στη λείανση
του μετάλλου και στο “στρώσιμο”
της επιφάνειας. Αφού γυαλιστεί ο­
λόκληρη η επιφάνεια του θώρακα
και της περικεφαλαίας,
καθαρίζουμε την επιφάνεια με τη
βοήθεια ενός πανιού που δεν αφή­
νει χνούδια. Επειτα περνάμε όλη
την επιφάνεια του θώρακα και της
περικεφαλαίας με ένα μίγμα λαδιών
Winsor & Newton (Lamp Black + λίγο
Prussian Blue). Υστερα από δέκα πε­
ρίπου λεπτά, με τη βοήθεια πανιού
που δεν αφήνει χνούδια (π.χ. βαμ­
βακερό ύφασμα), σκουπίζουμε κα­
λά όλη την επιφάνεια. Ετσι το γυα­
λισμένο μέταλλο αποκτά μια λάμψη
που πλησιάζει τη λάμψη της πραγ­
ματικής πανοπλίας. Επόμενο βήμα
είναι το πέρασμα αυτής της επιφά­
νειας με ένα gloss ακρυλικό βερνίκι
ή, αν επιθυμούμε ακόμα πιο σκού­
ρο μέταλλο, με το Smoke Grey της
Gunze ή της Tamiya, καλά αραιωμένο
σε οινόπνευμα, για την προστασία
του γυμνού μετάλλου. Μετά την α­
φήνουμε να στεγνώσει καλά.
Την άλλη μέρα ασταρώνουμε
το χιτώνιο, το πρόσωπο και τον α­
λυσιδωτό θώρακα με ένα γκρι ανοι­
κτό (π.χ. το No 1 της Humbrol), χρη­
σιμοποιώντας το κατάλληλο στρογ­
γυλό πινέλο (No 1 ή 2). Την επομένη
μέρα αρχίζουμε το βάψιμο της προ­
τομής. Τα χρώματα που προτεί­
νουμε είναι σμάλτα της Humbrol, α­
πλά ή Super (η καινούργια σειρά
Super Enamel που έχει πολύ μικρό­
τερο κόκκο), και λάδια ζωγραφικής
της Winson & Newton, εκτός αν ανα-
φέρεται διαφορετικά. Η διαδικασία
που ακολουθούμε είναι η εξής:
περνάμε το βασικό υπόστρωμα
σμάλτου σε όλες τις επιφάνειες και
έπειτα από 24-48 ώρες αρχίζουμε
τη διαδικασία περάσματος των λα­
διών. Παρασκευάζουμε το βασικό
μίγμα και με την προσθήκη του κα­
τάλληλου χρώματος ετοιμάζουμε
το χρώμα σκίασης και το χρώμα του
φωτίσματος. Στη συνέχεια περνάμε
το βασικό μίγμα, προσπαθώντας να
αφήσουμε μόνο ένα λεπτό στρώμα,
χωρίς να φαίνονται πινελιές. Με τη
βοήθεια ενός καθαρού πλακέ πινέ­
λου απομακρύνουμε όσο το δυνατό
περισσότερο χρώμα μπορούμε, ώ­
στε να μην υπάρχουν πινελιές και
να παραμείνει μόνο ένα λεπτό
στρώμα χρώματος. Μετά από 40-45
λεπτά περνάμε τις σκιές και τα φω­
τίσματα με τη βοήθεια ενός λεπτού
πινέλου. Επειτα από λίγη ώρα επι­
χειρούμε το “σβήσιμο” (blending)
των τονικών διαφορών (σκιά-βασι-
κό-φώτισμα), με τη βοήθεια ενός
καθαρού στεγνού πινέλου, προσπα­
θώντας όμως να μη χαθεί τελείως η
τονική διαφορά που δίνει και το σω­
στό αισθητικό αποτέλεσμα. Πρέπει
να σημειώσουμε ότι καθ' όλη τη
διάρκεια περάσματος των λαδιών
δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί δια-
λυτικό ή πινέλο που μόλις έχει ξε-
πλυθεί με διαλυτικό, διότι το απο­
τέλεσμα θα είναι καταστροφικό.
Αναλυτικότερα:
Πρόσωπο
Υπόστρωμα: Matt Flesh No 61 + Matt
White No 34 (σε αναλογία 2/1)
Βασικό μίγμα: Burnt Sienna (4 μέρη)
+ Aurora Yellow (5 μέρη) + ελάχιστο
Cadmium Red (1 μέρος) και Cadmium
Yellow (1 μέρος) + Titanium White (10
μέρη)
Σκίαση: Burnt Sienna σε επιλεγμένα
σημεία
Φώτισμα: Βασικό +λευκό. Το φώτι­
σμα γίνεται προσθέτοντας συνεχώς
λευκό λάδι στο βασικό μίγμα, μέχρι
το αποτέλεσμα να μας ικανοποιεί.
Φρύδια
Υπόστρωμα: Matt Brown No 186
Βασικό: Burnt Umber
Σκίαση: γίνεται “Washing" (αραιωμέ­
νο λάδι με διαλυτικό) με Burnt
Umber + λίγο Lamp Black
Φώτισμα: δεν είναι αναγκαίο
Μάτια
Βολβός ματιών: λευκό + ελάχιστο
Grey ή Brown ή Blue ώστε να “ σπά­
σουμε” το λευκό,
Σκίαση: Burnt Sienna (κάτω βλέφα­
ρο),
Burnt Umber (πάνω βλέφαρο)
Φώτισμα: Yellow Ochre + White
Εσωτερικό περίγραμμα ματιών:
Ivory Black + Brown
Ιριδα ματιών: White + Ελάχιστο από
μίγμα Winsor Blue + Aurora Yellow
Κόρη: Ivory Black
Χείλη
Βασικό: Flesh + Crimson Alizarin
Φώτισμα: Βασικό + White
Δόντια
Βασικό: White
Σκίαση: Burnt Sienna + Crimson
Alizarin
Φώτισμα: White
Χιτώνιο
Υπόστρωμα: Matt Blue No 25
Βασικό: Winsor Blue
Σκίαση: Winsor Blue + ελάχιστο
Prussian Blue
Φώτισμα: Βασικό + ελάχιστο λευκό
(προσοχή στην ποσότητα του
λευκού διότι το μπλε μπορεί να γί­
νει γαλάζιο)
Ιεραλδικό του χιτωνίου
Υπόστρωμα: Deep Yellow No 925
ακρυλικό της Valejo
Βασικό: Deep Yellow No 925 της
Valejo + Transparent Yellow No 937
της Valejo
Σκίαση: Transparent Orange No 935 +
ελάχιστο Deep Yellow No 925 της
Valejo
Φώτισμα: Light Yellow No 949 της
Valejo
Η κόλληση των κομματιών πρέ­
πει να γίνει με εποξική κόλλα δύο
συστατικών (Bison). Σε περίπτωση
που χρειαστεί στόκος πρέπει να
χρησιμοποιηθεί μόνο εποξικός στό­
κος (Milliput) δύο συστατικών. Το α­
ποτέλεσμα επιβραβεύει την όλη
προσπάθεια και εντυπωσιάζει. Πρό-
κεται για ένα πρωτότυπο και όμορ­
φο θέμα που ξεφεύγει από τα
συνηθισμένα και αξίζει να προστε­
θεί σε μια συλλογή.
Ολη η σειρά της El Viejo
Dragon διατίθεται από το
κατάστημα Modelling Center.
Ομήρου 2, τηλ. 9323665. Τα
προϊόντα στέλνονται με
αντικαταβολή και στην επαρχία.
Στέλιος Δεμηράς
ΣΤΡΑΤΙΩΤ Κ - ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ
2 Φεβρουάριου 1848
Τελειώνει ο πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ
και Μεξικού, με την υπογραφή της
Συνθήκης Γκουανταλούπ - Ιντάλ-
γκο.
4 Φεβρουάριου 1904
Αρχίζει ο Ρωσοϊαπωνικός πόλεμος,
με αφορμή την κυριαρχία επί της
Μουντζουρίας. Ο πόλεμος τελείω­
σε τον επόμενο χρόνο με ταπεινω­
τική ήττα της Ρωσίας.
5 Φεβρουάριου 1945
Αμερικανικά στρατεύματα υπό τον
Στρατηγό Μακ Αρθουρ εισέρχονται
στην πρωτεύουσα των Φιλιππινών
Μανίλα, τερματίζοντας την ιαπωνι­
κή κατοχή.
6 Φεβρουάριου 1897
Τμήμα του εκστρατευτικού σώμα­
τος του Συνταγματάρχη Τιμολέο-
ντα Βάσσου, που είχε αποβιβαστεί
στην Κρήτη στις 2 του μήνα, με τη
βοήθεια Κρητών εθελοντών κατα­
λαμβάνει το φρούριο των Βουκο-
λιών των Χανίων.
βΦεβρουρίου 1807
Μεγάλη νίκη του Ναπολέοντα κατά
των Ρώσων, στη μάχη του Εϋλάου.
9 Φεβρουάριου 1828
Κατεδαφίζονται τα τείχη της Τριπο-
λιτσάς μετά από διαταγή του
Ιμπραήμ, ο οποίος έφτασε εκεί επι­
78 κεφαλής 12.000 ανδρών.
11 Φεβρουάριου 1942
Τα γερμανικά πολεμικά
“ Scharnhorst", "Gneisenau” και
‘ Prinz Eugen" καταφέρνουν να σπά­
σουν τον αποκλεισμό των Αγγλων
και να καταφύγουν στη Γερμανία
δια του στενού της Μάγχης.
11 Φεβρουάριου 1945
Τερματίζεται στη Γιάλτα η διάσκεψη
των τριών "μεγάλων”: Τσώρτσιλ,
Ρούζβελτ και Στάλιν, οι οποίοι
συμφώνησαν για την ίδρυση των
Ηνωμένων Εθνών και τις σφαίρες ε­
πιρροής τους μετά την ήττα της
Γερμανίας και της Ιαπωνίας.
14 Φεβρουάριου 1797
Ο Βρετανικός Στόλος, υπό τον
Ναύαρχο Τζων Τζέρβις και τον
Πλοίαρχο Οράτιο Νέλσονα, νικά σε
ναυμαχία έξω από το ακρωτήριο
του Αγ. Βικεντίου τον Ισπανικό Στό­
λο.
14 Φεβρουάριου 1912
Γεννιέται ο Ισπανός Χουάν Γκαρσία,
ο οποίος κατά τη διάρκεια του Β'
Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε ένας
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
από τους πιο πετυχημένους δι­
πλούς πράκτορες. Για τους Βρετα­
νούς εργαζόταν με το όνομα Τκάρ-
μπο” και τιμήθηκε με το Μ ΒΕ για
τις υπηρεσίες του. Στους Γερμα­
νούς ήταν γνωστός με το όνομα
“Αραμπελ” , είχε δε τιμηθεί και από
αυτούς με τον Σιδηρού Σταυρό.
15 Φεβρουάριου 360
Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου
Ιουστινιανός εγκαινιάζει στην Κων­
σταντινούπολη τον πρώτο ναό της
Αγίας του Θεού Σοφίας, η κατα­
σκευή του οποίου είχε αρχίσει από
τον Μ. Κωνσταντίνο.
15 Φεβρουάριου 1942
Ο Αυτοκρατορικός Ιαπωνικός Στρα­
τός καταλαμβάνει τη Σιγκαπούρη, η
άμυνα της οποίας είχε σχεδιαστεί
για να αντιμετωπίσει εισβολή από
τη θάλασσα. Περισσότεροι από
80.000 Βρετανοί στρατιώτες
συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι,
15 Φεβρουάριου 1970
Πεθαίνει ο Λόρδος Ντάουντινγκ,
Πτέραρχος της Βρετανικής Αερο­
πορίας, ο οποίος κατά τη διάρκεια
της μάχης της Αγγλίας ήταν διοικη­
τής της Διοίκησης Μαχητικών.
16 Φεβρουάριου 1944
Ελληνικά ανταρτικά τμήματα της
ΕΣΕΑ, του Αντώνη Φωστερίδη (Τσα-
ούς Αντόν), δίνουν σκληρή μάχη επί
τέσσερις ημέρες με ισχυρές
βουλγαρικές δυνάμεις, στην περιο­
χή Κοτζά Ορμάν στις εκβολές του
ποταμού Νέστου.
16 Φεβρουάριου 1960
Αρχίζει το ταξίδι του το αμερικανι­
κό πυρηνικό υποβρύχιο “Triton", για
να πραγματοποιήσει το γύρο του
κόσμου κάτω από την επιφάνεια
της θάλασσας.
17Φεβρουάριου 1405
Πεθαίνει ο μεγάλος Μογγόλος αρ­
χηγός Τιμούρ Λεγκ, περισσότερο
γνωστός ως Ταμερλάνος, τρία χρό­
νια μετά τη νίκη του στη μάχη της
Αγκύρας (1402), όπου κατατρόπωσε
τα στρατεύματα των Τούρκων υπό
τον σουλτάνο Βαγιαζήτ.
17Φεβρουάριου 1864
Η κορβέτα των ΗΠΑ (Βορείων)
“ Housatonic” βυθίζεται με προσβο­
λή τορπίλλης από το υποβρύχιο
των Νοτίων “ Hunley” , ένα μικρό χει­
ροκίνητο σκάφος, στο λιμάνι του
Τσάρλεστον. Αυτή υπήρξε η πρώτη
χρησιμοποίηση υποβρυχίου για βύ­
θιση πλοίου. Το ίδιο το υποβρύχιο
καταστράφηκε από τη δύναμη της
έκρηξης.
19 Φεβρουάριου 1800
Ο Ναπολέων Βοναπάρτης αυτοανα-
κηρύσσεται πρώτος ύπατος, αφού
ανέτρεψε τη γαλλική κυβέρνηση.
20 Φεβρουάριου 1822
Ο Ελληνικός Στόλος, αποτελούμε-
νος από 27 υδραίικα, 20 σπετσιώτι­
κα και 16 ψαριανά πλοία υπό τον
Ανδρέα Μιαούλη, νικά σε ναυμαχία
τον τουρκικό στόλο υπό τον Καρά
Πεπέ Αλή, στον κόλπο της Πάτρας,
22 Φεβρουάριου 1797
Δύναμη 1,400 Γάλλων πραγματοποι­
εί μια θεατρική απόβαση στο Φί-
σγκαρντ της Αγγλίας, αλλά συλλαμ-
βάνεται πολύ γρήγορα. Από τότε
καμία άλλη ξένη δύναμη δεν κατόρ­
θωσε να εισβάλει στην Αγγλία.
23 Φεβρουάριου 1836
Μεξικανικές δυνάμεις υπό τον
Στρατηγό Σάντα Αννα αρχίζουν την
πολιορκία του Αλαμο, στο Σαν Αντό-
νιο του Τέξας, το οποίο υπερασπίζο­
νταν λίγοι Αμερικανοί. Το Αλαμο κα­
ταλήφθηκε μετά από σκληρές μά­
χες, αφού έπεσαν όλοι οι υπερασπι­
στές του.
23 Φεβρουάριου 1941
Το ελληνικό υποβρύχιο “ ΝΗΡΕΥΣ",
υπό τον Πλοίαρχο Βεροιόπουλο,
βυθίζει στην Αδριατική Θάλασσα
μεγάλο ιταλικό εμπορικό πλοίο
που το συνόδευαν δύο αντιτορπιλ-
λικά.
24 Φεβρουάριου 1821
Από το γενικό στρατόπεδο της πό­
λης Ιάσιο της Μολδαβίας ο Αλέξαν­
δρος Υψηλάντης κυκλοφορεί την
περίφημη προκήρυξη του “ Μάχου
υπέρ Πίστεως και Πατρίδος” .
Ταυτόχρονα στην ίδια πόλη κηρύσ­
σει την έναρξη της επανάστασης, α­
ναφωνώντας “ Η ώρα ήλθεν ω άν­
δρες Ελληνες".
24 Φεβρουάριου 1920
Δημοσιεύεται το πρόγραμμα του
Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος
των Γερμανών Εργατών, που θέτει
τα θεμέλια για τη δημιουργία του Γ ’
Ράιχ. Κύριος ομιλητής είναι ο
Αυστριακός πρώην ζωγράφος Αδόλ-
φος Χίτλερ.
25 Φεβρουάριου 1525
Ο Γαλλικός στρατός (υπό τον Φρα­
γκίσκο I) που πολιορκούσε την πό­
λη Παβία της Ιταλίας, υφίσταται βα­
ριά ήττα στην ομώνυμη μάχη.
25 Φεβρουάριου 1788
Γεννιέται ο Χοσέ ντε Σαν Μαρτίν,
Αργεντινός επαναστάτης που διε-
δραμάτισε μεγάλο ρόλο στην από­
κτηση της Ανεξαρτησίας της Αργε­
ντινής, της Χιλής και του Περού.
28 Φεβρουάριου 1770
Καταπλέει στο Οίτυλο της Μάνης
μοίρα ρωσικών πολεμικών πλοίων
υπό τον Ναύαρχο Θεόδωρο Ορλώφ,
με σκοπό να εξεγείρει τους Μανιά­
τες κατά των Τούρκων.
28 Φεβρουάριου 1900
Κατά τη διάρκεια του πολέμου των
Μπόερς, ο Αγγλος Στρατηγός
Μπούλερ κατορθώνει να σπάσει
την πολιορκία της πόλης Λέντισμιθ
της Νότιας Αφρικής από τους Μπό­
ερς. Η πόλη είχε μείνει πολιορκημέ-
νη επί 118 ημέρες.
29 Φεβρουάριου 1916
Οι Γερμανοί διατάσσουν το Πολεμι­
κό Ναυτικό της χώρας τους να
βυθίζει αμέσως οποιοδήποτε εξο­
πλισμένο εμπορικό πλοίο των αντι­
πάλων της Γερμανίας συναντά.
29 Φεβρουάριου 1944
Με επέμβαση του συμμαχικού
στρατηγείου Μέσης Ανατολής υπο­
γράφεται στη γέφυρα Πλάκα, του
ποταμού Αραχθου, συμφωνία για
τον τερματισμό των αντιπαραθέσε­
ων μεταξύ των μεγάλων ομάδων
της Εθνικής Αντίστασης.
Δ η μ ή τρ η ς Γ ιδ εώ ν

ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ
ΠΕΤΡΟΣ ΛΥΚΟΥΔΗΣ (1843-1913)
Ο Πέτρος Λυκούδης, γιος
του Συνταγματάρχη του Πυρο­
βολικού Στυλιανού Λυκούδη,
γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 29
Οκτωβρίου 1843. Η οικογένεια
Λυκούδη καταγόταν από την πα­
λαιό βυζαντινή οικογένεια των
Λειχούδων, της οποίας πολλοί
άνδρες είχαν υπηρετήσει σε
διακεκριμένες θέσεις υπό τους
Αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Μ ο­
νομάχο, Ισαάκιο Κομνηνό και άλ­
λους. Μετά την άλωση της Κων­
σταντινούπολης οι οικογένειες
των Λειχούδων κατέφυγαν στην
Κεφαλληνία και στη Ζάκυνθο.
Ενας κλάδος της οικογένειας
της Ζακύνθου πήγε στην Κέρ­
κυρα. Απόγονος αυτού του κλά­
δου είναι ο Πέτρος Λυκούδης.
Ο Πέτρος Λυκούδης εισήλ-
θ ε στη Σχολή Ευελπίδων τον
Οκτώβριο του 1859 και αποφοί­
τησε ως αξιωματικός του Μηχα­
νικού το 1865. Από το 1865 ως το
1868 υπηρέτησε στις Διευθύν­
σεις Μηχανικού Ναυπλίου και
Κερκύρας. Το 1868 το Υπουργείο
Στρατιωτικών τον έστειλε στη
Γαλλία για ευρύτερες σπουδές.
Εκεί ο Λυκούδης αρχικά τοπο-
θετήθηκε στο 1ο Σύνταγμα Μ η­
χανικού, με έδρα την πόλη
Μετς. Μετά από ένα χρόνο, το
1869, γράφτηκε στη Σχολή Γε-
φυροδοποιών στο Παρίσι. Ομως
μετά από ένα χρόνο φοίτησης
ξέσπασε ο Γαλλοπρωσικός πόλε­
μος του 1870 και η Σχολή έκλει­
σε. Στον νεαρό αξιωματικό “ α­
νοιγόταν” πλέον ένα καλύτερο
“ σχολείο” . Παρέμεινε στο πο-
λιορκημένο Παρίσι επί πέντε μή­
νες και απέκτησε πολύτιμη πεί­
ρα στον κλάδο της οχυρωτικής,
που του χρησίμευσε στο μετέ-
πειτα έργο του, αυτό της οχύρω­
σης του Ελληνικού Ναυστάθ­
μου.
Οταν επέστρεψε στην Ελλά­
δα υπηρέτησε σε διάφορες θ έ ­
σεις και ασχολήθηκε με την ο δο­
ποιία, κυρίως στην Αιτωλοακαρ­
νανία. Ενα από τα έργα του ήταν
η κινητή γέφυρα που συνέδεε
τη νησίδα του Αιτωλικού με την
απέναντι ακτή. Το 1875προήχθη
σε υπολοχαγό και διορίστηκε
καθηγητής της Οχυρωτικής στη
Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων.
Οταν ξέσπασε ο Ρωσο-
ΦΥΣΙΟ Γ ΝΩ Μ
τουρκικός πόλεμος του 1877, ο
οποίος βρήκε την Ελλάδα απρο­
ετοίμαστη και με ανοχύρωτα πα­
ράλια, Στρατός και Ναυτικό
συγκρότησαν επιτροπές για την
αντιμετώπιση του προβλήματος,
με τη συμμετοχή του Υπολοχα-
γού Λυκούδη και στις δύο. Τον
Ιανουάριο του 1878 ο Πέτρος
Λυκούδης έλαβε μέρος στην εκ­
στρατεία της Θεσσαλίας, ως α­
ξιωματικός του επιτελείου του
αρχηγού του Στρατού Ανατολι­
κής Ελλάδας, Στρατηγού Σκαρ­
λάτου Σούτζου. Μετά τη λήξη
των επιχειρήσεων επέστρεψε
στην Ελλάδα και ασχολήθηκε με
την οχύρωση του Ναυστάθμου
της Σαλαμίνας, της Ψυττάλειας
και του Πειραιά, συντάσσοντας
περί τα 30 σχέδια - τα οποία ε-
γκρίθηκαν από το Ναυτικό.
Μετά τη Συνθήκη του Β ερ ο ­
λίνου και την παραχώρηση, στην
Ελλάδα, εδαφικών τμημάτων
της Θεσσαλίας και της Ηπείρου,
ο Λοχαγός πλέον Λυκούδης ορί­
στηκε μέλος επιτροπής (το 1879)
που ασχολήθηκε με τον καθορι­
σμό των περιοχών οι οποίες πα-
ραχωρήθηκαν στην Ελλάδα.
Μαζί με τον Αγγλο Συνταγμα­
τάρχη Αρντάγκ ασχολήθηκε με
τη σύνταξη του χάρτη της νέας
οροθετικής γραμμής. Την περίο­
δο της διακυβέρνησης της χώ­
ρας από τον Χαρίλαο Τρικούπη,
ο Λυκούδης υποστήριξε την
πρόσκληση της (υπό τον Στρα­
τηγό Βοσσέ) Γαλλικής Αποστο­
λής. Μάλιστα επέμεινε να της α­
νατεθεί απευθείας διοίκηση,
την οποία θεωρούσε απαραίτη­
τη για την επιτυχία της. Ομως ο
Τρικούπης δεν δέχθηκε την ει­
σήγηση αυτή. Κατά την περίοδο
1886-1889 ο Λυκούδης ασχολή­
θηκε με τη μελέτη της μόνιμης
οχύρωσης της Αθήνας, του Πει­
ραιά και του Ναυστάθμου, συνέ­
ταξε δε κατάλογο των έργων
που θεωρούσε απαραίτητα για
την άμυνα των περιοχών αυτών.
Κατά το διάστημα αυτό α­
σχολήθηκε (μέχρι το 1891) και
με την οριστική διαμόρφωση
της εφεύρεσής του: του λυόμε­
νου πυροβόλου κατά οριζόντια
κατεύθυνση, αντί της μέχρι τότε
εγκάρσιας, χωρίς διακοπή των
αυλακώσεών του και της κατα­
70 Μ ΕΓΑΛΥΤΕΡΟ
ΕΠ ΙΤΕ Υ ΓΜ Α ΤΟΥ
ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΤΟΥ
Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Ο Υ Π ΕΤΡΟ Υ
ΛΥΚΟΥΔΗ, Ο ΣΟ Κ Α Ι Α Ν ΑΚΟ ΥΓΕΤΑΙ Π Ε Ρ ΙΕΡ ΓΟ ,
ΗΤΑΝ Η ΕΦ ΕΥΡΕΣΗ Ε Ν Ο Σ Ν Ε Ο Υ ΤΥΠΟΥ
Π ΥΡΟ ΒΟ ΛΟ Υ, ΓΙΑ ΤΗΝ Ο Π Ο ΙΑ Τ ΙΜ Η Θ Η Κ Ε Σ Ε ΤΡΕΙΣ
Ε Κ Θ Ε Σ Ε ΙΣ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ.
νομής των πιεσεων απο την ανα-
φλεξη της πυρίτιδας, έτσι ώστε
ο σωλήνας να δέχεται μόνο τις
πιέσεις αυτές και όχι και τις πιέ­
σεις της ανάκρουσης του πηγαί­
ου - οι οποίες μεταφέρονταν
στο χιτώνιο του σωλήνα του
πυροβόλου. Το 1891, το 1896 και
το 1903 δημοσίευσε τρεις σχετι­
κές μελέτες στη γαλλική γλώσ­
σα, συνοδευόμενες από σχέδια
και πίνακες. Η εφεύρεσή του
βραβεύθηκε στις εκθέσεις του
Παρισιού το 1900, της Λιέγης το
1906 και του Μπορντώ το 1907.
Ο Λυκούδης, με το βαθμό
του αντισυνταγματάρχη του Μ η­
χανικού, διορίστηκε λίγες μόνο
ημέρες πριν από τον πόλεμο του
1897 ως διευθυντής της Επιτελι­
κής Υπηρεσίας του Υπουργείου
Στρατιωτικών, λόγω αιφνίδιας α­
σθένειας του κανονικού δι­
ευθυντή. Η Επιτελική Υπηρεσία,
όπως άλλωστε και όλος ο Στρα­
τός κατά τον πόλεμο εκείνο, δεν
έζησε τις ευτυχέστερες ώρες
της... Ο Λυκούδης αποστρατεύ-
θηκε με αίτησή του το 1906, με
το βαθμό του υποστρατήγου.
Πέθανε από εγκεφαλικό επεισό­
διο το 1913. Το συγγραφικό του
έργο υπήρξε πλούσιο. Εκτός
από τα καθαρά τεχνικά βιβλία
και τις μονογραφίες, συνέταξε
το 1899 και μια μελέτη περί του
οριστικού οργανισμού του Στρα­
τού, στην οποία προέταξε ένα α-
πόσπασμα Γάλλου ιστορικού του
Γαλλοπρωσικού πολέμου, του ο­
ποίου η πικρή εμπειρία ενισχύ-
θηκε με την επίσης πικρή (για
την Ελλάδα) εμπειρία του 1897:
'Ή ήττα που ενέδρευε μας περί-
μενε με όλη την ακολουθία της
θλίψης και των δακρύων. Ας μη
ξεχνάμε% ότι αν προήλθε από
πολλές αιτίες, αυτό περισσότε­
ρο απ’ όλα οφείλεται στην ανε­
πάρκεια των στρατιωτικών θ ε ­
σμών” .
Η δικαίωση, από μέρους της
Ελλάδας, για την εφεύρεση του
79
Λυκούδη, ήλθε ένδεκα χρόνια
μετά το θάνατό του, το 1924. Με
εγκύκλιο του Υπουργείου Στρα­
τιωτικών του απονεμήθηκε για
την εφεύρεσή του το μετάλλιο
της Στρατιωτικής Αξίας Α' Τάξης.
Αδελφός του Πέτρου Λυκούδη
ήταν ο γνωστός λογοτέχνης
Εμμανουήλ Λυκούδης, ο οποίος
έγραψε βιογραφία του αδελφού
του και μετέφρασε στα ελληνικά
τις μελέτες του για το λυόμενο
πυροβόλο. Η φωτογραφία που
δημοσιεύσουμε είναι μια από τις
τρεις φωτογραφίες του που σώ­
ζονται. Εχει ληφθεί στο Παρίσι,
κατά την εκεί διαμονή του από
το 1869 ως το 1870.
Δ η μ ή τ ρ η ς Γεδεών
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

Αντιναυάρχου ε.α. Χρήστου
Ε. Ν τούνη, ΛΣ
ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ...
Εκδόσεις Α. Πιτσιλάς
Αθήνα, Ιούνιος 1997
Σελίδες 492
Είναι γνωστό γενικότερα ότι το
εμπορικό ναυτικό θεωρείται από τις
αρμόδιες στρατιωτικές αρχές μιας
χώρας ως "ο τέταρτος κλάδος των
ενόπλων δυνάμεων” αυτής. Και
αυτό διότι έχει αποδειχθεί στην
πράξη ότι η συνεισφορά της εμπορι­
κής ναυτιλίας στο σύνολό της (εφο­
πλισμός, πλοία, ναυτεργάτες) στην
πολεμική προσπάθεια ενός έθνους
ή μιας χώρας, είναι καθοριστικής
ΧΡΗΣΤΟΣ Ε. ΝΤΟΥΝΗΣ
AVT[ΝΑΥΑΡΧΟ-
EmuWcpίήϊές λιμτνΐκςόi'rifάκς
Εις μνήμην...
Ναυτικοί και ΙΙλοια jeo v χάθη κα ν
ο τ ο Λ ευίερο 11α/κ<ίαμί<> πολεμο
(1939 - 1945)
σημασίας για την ευτυχή ή οχι κατα-
ληξη της προσπάθειας αυτής. Στην
80 περίπτωση της Ελλάδας, με τον τε­
ραστίου μεγέθους εμπορικό στόλο
και τη μεγάλη ναυτική παράδοση, η
συνεισφορά της Εμπορικής Ναυτι­
λίας κατά τη διάρκεια του Β' ΠΠ
υπήρξε καθοριστικής σημασίας, όχι
μόνο για την πολεμική προσπάθεια
του Εθνους, αλλά και για το συμμα­
χικό αγώνα στο σύνολό του. Ομως
σε γενικές γραμμές η τιτάνια αυτή
προσπάθεια, αν και αναγνωρίστηκε,
δεν προβλήθηκε όπως θα έπρεπε.
Το τεράστιο αυτό κενό ήλθε να κα­
λύψει το εξαιρετικό βιβλίο του επί­
τιμου αρχηγού του Λιμενικού Σώμα­
τος, Αντιναυάρχου ε.α. Χρήστου
Ντούνη, ΛΣ, με τον τίτλο “ Εις μνή­
μην...” , που αναφέρεται στους
Ελληνες ναυτικούς και στα ελληνι­
κά εμπορικά πλοία τα οποία απωλέ-
σθηκαν κατά τη διάρκεια του Β ’ΠΠ
(1939-1945) σε όλες τις θάλασσες
του κόσμου. Οπως επισημαίνει πολύ
εύστοχα ο συγγραφέας στον πρόλο­
γό του, “ Η προσφορά των ναυτικών
της Ελλάδος έχει διαφορετική ποιό­
τητα και διάσταση, αφού από μόνη
της η συμμετοχή ενός ναυτικού στο
πλήρωμα εμπορικού πλοίου, κατά
τη διάρκεια του πολέμου, αποτελεί
ηρωική πράξη. Γιατί στον πόλεμο
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ
Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
κάθε θαλάσσιο ταξίδι απετέλεσε
ένα έπος και ο κάθε ναυτικός ήταν ο
σιωπηλός κεντρικός ήρωας’1.
Το βιβλίο αποτελεί τεράστια σε
όγκο εργασία, που μπορεί να χαρα­
κτηριστεί ως ιστορικό ντοκουμέντο.
Στις σελίδες περιλαμβάνονται λε­
πτομερείς πληροφορίες, όπως: το
ονοματεπώνυμο του απωλεσθέντος
ναυτικού, ο τόπος καταγωγής και η
ηλικία του, η ειδικότητα με την ο­
ποία είχε ναυτολογηθεί, το είδος,
το όνομα, το έτος ναυπήγησης και
το νηολόγιο του απωλεσθέντος
πλοίου, η χωρητικότητά του, η ημε­
ρομηνία απώλειάς του, η θέση που
χάθηκε, η αιτία της απώλειας, το ό­
νομα του πλοιάρχου και του πλοιο­
κτήτη του, το σύνολο των επιβαινό-
ντων σε αυτό τη στιγμή της βύθι­
σης, όπως και το σύνολο των απω­
λειών. Σε περίπτωση που έχουν βρε­
θεί φωτογραφίες των βυθισθέντων
πλοίων, παρατίθενται. Το εξαιρετικό
αυτό πόνημα διατίθεται από τις εκ­
δόσεις Πιτσιλάς (Σοφοκλέους 4, ΤΚ.
10559, Αθήνα) και από τα κεντρικά
βιβλιοπωλεία.
A ntony Kemp
THESASATWAR
1941-1945
Εκδόσεις John Murray
Λονδίνο, 1991 (α' έκδοση)
Σελίδες 268
Ηταν το 1980, όταν όλος ο κό­
σμος παρακολούθησε σε απευθείας
σύνδεση - μέσω της τηλεόρασης -
με “ κομμένη την ανάσα” την επιχεί­
ρηση εξουδετέρωσης των τρομο­
κρατών που είχαν καταλάβει την ι­
ρανική πρεσβεία στο Λονδίνο. Τότε,
για πρώτη φορά, η διεθνής κοινή
γνώμη εξοικειώθηκε με τα αρχικά
SAS τα αρχικά των λέξεων Special
Air Service (=Ειδική Υπηρεσία Αέ-
ρος). Ανδρες αυτής της υπηρεσίας
εξουδετέρωσαν τους τρομοκράτες.
Η μονάδα των SAS έλαβε τότε μεγά­
λη δημοσιότητα, αυτό όμως δεν ση­
μαίνει ότι ήταν άγνωστη και στον
Βρετανικό Στρατό. Οι άνδρες της
SAS ήταν πάντα υπερήφανοι για το
πολεμικό παρελθόν της μονάδας
τους, η οποία ιδρύθηκε στη Μέση
Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β ’ΠΠ,
λόγω των αναγκών που προέκυψαν
σε διάφορα πολεμικά μέτωπα.
Το βιβλίο του Antony Kemp “The
SAS at War, 1941-1945” παρουσιάζει
τα πρώτα δύσκολα χρόνια μετά την
ίδρυση των SAS, τις πρώτες επιχει­
ρήσεις, τα πρώτα προβλήματα, τις
πρώτες απώλειες, καθώς και την πε­
ρίοδο της καταξίωσης, όταν η μονά­
δα “ δούλευε” πλέον στον επιθυμη­
τό ρυθμό, με τα γνωστά καλά απο­
τελέσματα. Οι άνδρες της SAS, από
την πρώτη στιγμή της συγκρότησής
τους από τον διορατικό νεαρό υπο-
λοχαγό του φημισμένου Συντάγμα­
τος των “Σκώτων Φρουρών” (“Scots
Guards”) David Sterling, πολέμησαν
στα μέτωπα των επιχειρήσεων της
Βόρειας Αφρικής, της Σικελίας, της
Ιταλίας και της ΒΔ Ευρώπης, προ­
τού διαλυθούν το 1945, λίγο μετά τη
λήξη των εχθροπραξιών (για να επα-
νασυγκροτηθούν το 1947). Ο
συγγραφέας, στην προσπάθειά του
να επιτύχει το καλύτερο δυνατό α­
ποτέλεσμα, επικεντρώνει το ενδια­
φέρον του σε μια συγκεκριμένη
χρονική περίοδο, την πρώτη και πιο
κρίσιμη της ιστορίας του. Εχει ανα­
τρέξει σε πλήθος αρχείων που τώρα
μόλις αποχαρακτηρίζονται και προ-
σφέρονται στον κάθε ερευνητή, κα­
θώς και σε προσωπικές μαρτυρίες
επιζώντων μαχητών του Συντάγμα­
τος. Οποιος ενδιαφέρεται για την α­
πόκτηση αυτού του καλού βιβλίου
μπορεί να αποτανθεί στους εκδότες
(John Murray Publishers Ltd, 50
Albemarle Street, London, W1X 4BD,
U.K.).
Robin Cross
CITADEL THE BATTLE
OF KURSK
Εκδόσεις
Barnes & Noble Books
Λονδίνο, 1994
Σελίδες 272
Η μάχη του Kursk - στις αχανείς
εκτάσεις της Σοβιετικής Ενωσης -
κατά τη διάρκεια του Β ’ΠΠ, αποτέ-
λεσε τη μεγαλύτερη αρματομαχία
του πολέμου και εξακολουθεί να εν­
διαφέρει το αναγνωστικό κοινό. Η ε­
πιχείρηση αυτή, από πλευράς γερ­
μανικών δυνάμεων, υπήρξε η τε­
λευταία μεγάλη επιθετική ενέργεια
που πραγματοποίησαν στον Ανατο­
λικό μέτωπο, με την κωδική ονομα­
σία “Citadel”. Αντικειμενικός σκο­
πός της ήταν η ανάκτηση της πρω­
τοβουλίας κινήσεων, μετά τη
συντριβή της 6ης Στρατιάς στο Στά-
λινγκραντ τον Ιανουάριο του 1943.
Ο ίδιος ο Χίτλερ ήταν εκείνος που ε­
πέλεξε την περιοχή του Kursk στην
Ουκρανία για να δώσει την αποφασι­
στική αυτή μάχη στις 5 Ιουλίου 1943.
Ομως τα γερμανικά σχέδια και προ­
θέσεις αποκαλύφθηκαν στους Σο­
βιετικούς από έναν κατάσκοπό
τους, που δρούσε στην ουδέτερη
Ελβετία με το κωδικό όνομα “Lucy“ ,
Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλε­
σμα να συγκεντρώσουν κρυφά με­
γάλο όγκο δυνάμεων, τόσο στο πλά­
τος όσο και στο βάθος της τοποθε­
σίας αυτής. Εναντίον τους οι Γερμα­
νοί εξαπέλυσαν τις καλύτερες τε­
θωρακισμένες τους μεραρχίες, που
οδηγήθηκαν σε καταστροφή. Μετά
την ατυχή γι’ αυτούς έκβαση της ε­
πιχείρησης “Citadel”, οι Γερμανοί α-
πώλεσαν οριστικά την πρωτοβουλία
των κινήσεων στο Ανατολικό μέτω­
πο, την οποία απέκτησαν πλέον οι
Σοβιετικοί. Ο αγώνας των γερμανι­
κών δυνάμεων μεταβλήθηκε σε επι­
βραδυντικό/αμυντικό μέχρι την τε­
λική ήττα -τον Μάιο του 1945. Το βι-
CITADEL
THE BATTLE OF KURSN
ROBIN CROSS
THE GREATEST ΤΑΝΚ BATTLE
OF WORLD W AR II
βλίο “ Citadel. The battle of kursk” , του
γνωστού ιστορικού και συγγραφέα
Robin Cross, περιγράφει με γλαφυρό
τρόπο την επική αυτή σύγκρουση,
αλλά και τα όσα προηγήθηκαν ή α­
κολούθησαν αυτής. Το έργο πλαι­
σιώνεται από μια σειρά ασπρό­
μαυρων φωτογραφιών από τη μάχη
και τους πρωταγωνιστές της. Οσοι
ενδιαφέρονται για την απόκτησή
του, πρέπει να απευθυνθούν στον
εκδοτικό οίκο για περισσότερες λε­
πτομέρειες (Michael O' Mara Books
Ltd., 9 Lion Yard, Tremadoc Road,
London, SW4 7NQ, U.K.).
Λ εω νίδ α ς Σ . Μ π λ α β έρ η ς

Θεόδω ρος Γιαννούτσος
ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΛΕΞΙΚΟ
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ
ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ
Εκδόσεις Κων. Τουρίκη
Αθήνα, 1997
Σελίδες 608,12.000 δρχ.
Ενα πολύτιμο Βοήθημα για
κάθε ενδιαφερόμενο. Αγγλοελ-
ληνικό/Ελληνοαγγλικό λεξικό
στρατιωτικών όρων, που περι­
λαμβάνει πίνακες συντμήσεων.
Λ ίντελ Χαρτ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ
ΠΟΛΕΜΟΥ
Εκδόσεις Α. Καραβία
Αθήνα, 1977 (2 τόμοι)
ελληνικά
Σελίδες (Α’+Β') 974,16.000
δρχ-
Το γνωστό δίτομο έργο του
επιφανούς ιστορικού συγγραφέα
Λίντελ Χαρτ, στο οποίο περιγρά-
φεται και αναλύεται η εφιαλτική
για την ανθρωπότητα περίοδος
του Β ’ΠΠ.
Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΝΟΜΟΙ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟ ΞΗΡΑΣ
ANDY McNAB
ΣΤΡΑΤίηΤΙΚΗ
Β ΒΛΟΙ
Η αληθινή
ιστορία
μιας π<ριπόλου
της SAS
οτα μπόπιο9(ν
τον Ιρακινΰν
Δυναμών KDHITAMIIHQV IOVPIKH
A ndy Me Nab, DCM, MM Ιωάννης Γιαννάκουρας Δημήτριος Αμπελός
(επ ιμέλεια) ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ
BRAVO TWO ZERO
Εκδόσεις Κων. Τουρίκη ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΒΙΒΛΟΣ ΜΕΡΑΡΧΙΑ. Η ΚΑΘΟΔΟΣ
(ελληνική έκδοση) Εκδόσεις Κων. Τουρίκη ΤΩΝΝΕΩΤΕΡΩΝ
Αθήνα, 1996, ελληνικά Αθήνα, 1997 ΜΥΡΙΩΝ
Σελίδες 366, 6.000 δρχ. Σελίδες 647,12.000 δρχ. Εκδόσεις Κων. Τουρίκη
Η ιστορία και η δράση μιας Ενα βιβλίο εξαιρετικά χρήσι­ Αθήνα, 1997 (επανέκδοση),
ομάδας ανδρών των SA S πίσω μο για όλα τα στελέχη του Στρα­ Σελίδες 317,6.000 δρχ.
από τις ιρακινές γραμμές, κατά τού Ξηράς, με όλους τους νό­ Περιγραφή των περιπετειών
τη διάρκεια του πολέμου στον μους και τους κανονισμούς που της Ανεξάρτητης Μεραρχίας κα­
Κόλπο. διέπουν τη λειτουργία του. τά τη διάρκεια της Μικρασιατι­
κής εκστρατείας.
Γεωργίου &. Καϊμάρα
«WTtnWdHror t i .
TO XPOHIKO
ΜΙΑΣ ΘΥΣΙΑΣ
Δημ. Ψαρρός
καί ιό 5/42 σύνταγμα ευζώνων
Αντιστράτηγου ε.α. Γεωργίου Μιχάλη I. Μυριδάκη Τζακ Σ μ ιθ Χιουζ
Δ. Καϊμάρα Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΡΑΣΕΩΣ ΤΗΣ S.O.E.
ΘΥΣΙΑΣ ΤΟ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 1941-45
Εκδόσεις I. Σιδέρης Αθήνα, 1983 Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις
Αθήνα, 1988 Σελίδες 171,1.000 δρχ. Αθήνα, 1991, ελληνικά
Σελίδες 255, 3.000 δρχ. Σελίδες 223, 2.500 δρχ.
Η άποψη του τότε Λοχαγού
Η ιστορία της δράσης και της Μιχάλη Μυριδάκη, ενός από τους Η τελική αναφορά του Β ρ ε ­
θυσίας του Συνταγματάρχη Δημ. πιο στενούς συνεργάτες του τανού υπευθύνου, τότε Ταγμα­
Ψαρρού, διοικητή του 5/42 Στρατηγού Ζέρβα, για την επιχεί­ τάρχη Τζακ Σμιθ Χιουζ, για την α­
Συντάγματος Ευζώνων, κατά τη ρηση στον Γοργοπόταμο, στην ο­ ντιστασιακή δράση της S.O.E.
διάρκεια της γερμανοϊταλικής ποία είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. στην Κρήτη.
κατοχής.
Η διάθεση των βιβλίων των σελίδων αυτών γίνεται από το βιβλιοπω
λείο “ Ελεύθερη Σκέψις” , ίπποκράτους 112, Αθήνα, Τ.Κ. 11472,
τηλ. 3630697, 3614736 (στέλνονται και με αντικαταβολή).
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ