( Receptura apteczna) Pod redakcją prof. UJ, dr hab. n. farm.

,; RENATY JACHOWICZ

Nowoczesny podręcznik poświęcony calokształtowi zagadnień związanych

z wytwarzaniem leków recepturowych w aptece.

Znajdziemy tu:
Definicje określonych postaci leków recepturowych, Informacje o Ich zastosowaniu
i sposobach podawania
Przykłady recept o wzrastającej trudno ci przy~dZlnla, z uwzględnieniem coraz
częściej stosowanych gotowych preparatów (m.In. rtc ptury antybiotyków,
mieszanin do żywienia pozajelitowego oraz cyto tyków)
ece
Liczne ryciny, wykaz synonimów lub tancJlltcznlczych
Tabele ważniejszych skrótów, normogramów do obliczania masy ciała oraz pararnetróe
wzrostu dzieci, wymaganych do u tal ni d w k ub tancJllecznlczych
Aktualne przepisy ustawodawstwa farm c utyczn o
ecz
Podręcznik odznacza Si, zarówno wybitnymi w lor mi dydaktycznymi,
jak i dostosowaniem treści do realiów pr cy w apttc .

ISBN 83-200-3430-2

Iłjl www.pzwl.pl tL 034301

Autorzy
Mgr Anna Błasiak
Apteka Szpitalna Uniwersyteckiego
Szpitala Dziecięcego
ul. Wielicka 265, 30-663 Kraków
Dr n. farm. Lucyna Bułaś
Katedra Farmacji Stosowanej
i Technologii Leku
Akademii Medycznej
ul. Kasztanowa 3,41-200 Sosnowiec
Dr n. farm.
Krystyna Chmal-Jagiełło
Apteka Szpitala Uniwersyteckiego
ul. Kopernika 19a, 30-501 Kraków
Mgr Anna Czech I
Katedra Technologii Postaci Leku
i Biofarmacji Collegium
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków
Mgr Teresa Pociecha
Apteka Szpitala Uniwersyteckiego
ul. Kopernika 19a, 30-501 Kraków
Prof. UJ, dr hab. n. farm.
Renata Jachowicz
Katedra Technologii Postaci Leku
i Biofarmacji Collegium
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków
Mgr Joanna Jackowska-Janda
Apteka Szpitalna Uniwersyteckiego
Szpitala Dziecięcego
ul. Wielicka 265,30-663 Kraków
Mgr Witold Jamróz
Katedra Technologii Postaci Leku
i Biofarmacji Collegium
Receptura
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków
Dr n. farm.
Bożena Kluczykowska
apteczna
Katedra Technologii Postaci Leku PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW FARMACJI
i Biofarmacji Collegium
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków Pod redakcją proł. UJ, dr hab. n. farm.
Mgr Aleksander Mendyk
Katedra Technologii Postaci Leku RENATY JACHOWICZ
i Biofarmacji Collegium
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków
Mgr Stanisława Krystynowicz
Apteka Szpitalna Uniwersyteckiego
Szpitala Dziecięcego
ul. Wielicka 265, 30-663 Kraków
Mgr Barbara Pandyra-Kowalska
Apteka Szpitala Uniwersytecktiego
ul. Kopernika 19a, 30-501 Kraków
Dr n. farm. Tomasz Stożek
Katedra Technologii Postaci Leku
i Biofarmacji Collegium
Medicum UJ
ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków
WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL
WARSZAWA
 © Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, 2005, 2006
SPIS TREŚCI
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci
całości lub części książki
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.

UWAGAIII
KIIPIOWANIE
ZABIJA
~ KSIĄŻKĘ

I. APTEKA JAKO PLACÓWKA OCHRONY ZDROWIA

PUBLICZNEGO - Lucyna Bułaś . 9 /

Pomieszczenia apteki ogólnodostępnej 10

Asortyment apteki 11
Zdjęcie na okładce: SuperStock Ogólne zasady wydawania leków w aptece 12
Zasady wydawania produktów leczniczych i wyrobów medycznych
Redaktor ds. publikacji medycznych: mgr Anna Plewa z uwzględnieniem refundacji za leki 14
Redaktor merytoryczny: mgr Małgorzata Warowny Leki podstawowe . 14
Redaktor techniczny: Franciszka nyszomirska Leki uzupełniające 15
Korekta: Zespół
Leki i materiały medyczne stosowane w określonych chorobach
Projekt okładki i stron tytułowych: Maria Sosnowska
przewlekłych . 15
Lek recepturowy . 16
Recepta jako dokument apteczny. 17
ISBN 83-200-3430-2 Rodzaje recept 18
Opis układu recepty 19
Wydanie I (dodruk) Taksacja recept 28
Dokumentacja leku aptecznego, recepturowego 30
Ewidencja sporządzania w aptece leków . 30
Wydawnictwo Lekarskie PZWL 31
Kontrola formalno-merytoryczna recepty.
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel. (0-prefiks-22) 695-40-33
Księgarnia wysyłkowa:
tel. (O-prefiks-22) 695-44-80 II. LEK RECEPTUROWY - Renata Jachowicz, Witold Jamróz,
infolinia: 0801-142-080 Bożena Kluczykowska, Tomasz Stożek, Anna Czech, Barbara
www.pzwl.pl Pandyra-KowaJska, Stanislawa Krystynowicz, Joanna Jackowska-
e-mail: promocja@pzwl.pl -Jan da, Anna Blasiak, Krystyna Chmal-Jagiello, Teresa
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza Pociecha, Aleksander Mendyk . 37
Cieszyn, ul. Pokoju I

5
1. Ogólne zasady sporządzania leku recepturowego 6. Receptura aseptyczna - Renata Jachowicz. .. 320
- Renata Jachowicz, Witold Jamróz 37
A. Receptura leków do oczu - Renata Jachowicz, Anna Czech 332
Pomieszczenia 40 B. Receptura antybiotyków - Renata Jachowicz, Anna Czech 365
Wyposażenie . 40 C. Mieszaniny do żywienia pozajelitowego - Stenisławe
Ważenie . 41 Krystynowicz, Joanna Jackowska-Janda, Anna Blasiak. 371
Rozdrabnianie 44 D. Receptura preparatów cytostatycznych - Krystyna Chmal-
Mieszanie 45 -Jagiello, Teresa Pociecha. 386
Dzielenie. 48
Substancje 49 7. Synonimy - Aleksander Mendyk. 414
Rozpuszczalniki 50
Opakowanie . 51 Piśmiennictwo . 439
Tok postępowania przy wykonywaniu leku recepturowego 53
Dawki 55

2. Substancje pomocnicze - Bożena Kluczykowska, Tbmesz

Stożek, Anna Czech 61

Rozpuszczalniki " 61
Substancje zwiększające lepkość . 65
Substancje poprawiające smak, zapach i wygląd postaci leku 77
Składniki podłoży maściowych 82

3. Receptura płynnych postaci leku. 84

A. Roztwory - Renata Jachowicz, Anna Czech 84 •••....

B. Krople - Barbara Pandyra-Kowalska . 115
C. Mieszanki - Barbara Pandyra-Kowalska . 125/
D. Zawiesiny - Bożena Kluczykowska 167
E. Emulsje - Bożena Kluczykowska . 182

4. Receptura półstałych postaci leków 199

A. Maści - Bożena Kluczykowska 199

5. Receptura stałych postaci leku 230

A. Proszki - Tomasz Stożek . 230

B. Czopki - Tomasz Stożek . 269

6
I.
APTEKA JAKO PLACÓWKA OCHRONY
ZDROWIA PUBLICZNEGO
Lucyna Bułaś

Zawód farmaceuty polega na wykonywaniu specyficznego rodzaju

działalności, która, ze względu na charakter świadczonych w jej
ramach usług, czyni go zawodem zaufania publicznego. Dlatego
osoba wykonującaten zawód powinna być postrzeganajako wyso-
ko wykwalifikowany fachowiec, mający szeroką wiedzę, który
w sposób umiejętny i profesjonalny potrafi rozwiązać problemy
zdrowotne. Zarówno zakres obowiązków, jak i oczekiwania zwią-
zane z jakością oraz skutecznością wykonywanych przezeń usług
są bardzo szerokie. N a farmaceucie spoczywa bowiem nie tylko
odpowiedzialność za zamawianie leków, ich przechowywanie, dys-
pensowanie, ale również za rozwiązywanie różnych problemów
związanych z codzienną praktyką zawodową oraz realizację nor'm
i wytycznych zawartych w licznych przepisach prawnych. Jego
działalność ma przede wszystkim służyć pacjentowi i to w szero-
kim zakresie.
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U.
nr 126, poz. 1381 z późno zm.) wprowadza wiele nowych definicji
ustawowych, nadając tym samym określonym pojęciom treść nor-
matywną. Przepisy wskazanej powyżej ustawy unormowały m.in.
pojęcie usługi farmaceutycznej, zgodnie z którym jej wykonawcą
jest farmaceuta zatrudniony w aptece. Należy podkreślić, iż na-
zwa "apteka" oznacza - zgodnie z przepisami ww. ustawy - miej-
sce wykonywania usługi farmaceutycznej. W przypadku apteki
ogólnodostępnej usługa ta polega, zgodnie z zapisami prawa far-
maceutycznego, na:

wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych,

sporządzaniu leku recepturowego w terminie nie dłuższym niż
48 godzin od złożenia recepty przez pacjenta,

9
 sporządzaniu leku recepturowego zawierającego środek odurza- rową), zmywalnia, magazyny, pomieszczenie administracyjno-
jący lub oznaczony "wydać natychmiast" w terminie nie dłuż- -szkoleniowe, komora przyjęć towaru, archiwum. Pozostałe po-
szym niż 4 godziny, mieszczenia, jak: szatnia personelu, pomieszczenie socjalne, po-
sporządzaniu leku aptecznego, mieszczenia sanitarne, pomieszczenia do przechowywania sprzę-
udzielaniu informacji pacjentowi o produktach leczniczych i wy- tu porządkowego oraz powierzchnie komunikacyjne wchodzą
robach medycznych. w skład powierzchni pomocniczej .
W odniesieniu do aptek szpitalnych usługa farmaceutyczna zo- . Ustawodawca zastrzegł również, iż pomieszczenie dystrybu-
stała poszerzona o: cji leków (ekspedycja) nie może być pomieszczeniem przejścio-
wym. Powinno być ono także dostępne dla osób niepełnospraw-
sporządzanie preparatów do żywienia pozajelitowego, nych.
sporządzanie leków do żywienia dojelitowego, Magazyny powinny być również dostosowane do asortymentu
przygotowanie leków w dawkach dziennych, w tym również cy- apteki, oddzielne dla leków rotowych, wyrobów medycznych oraz
tostatycznych, surowców farmaceutycznycłi. W przypadku prowadzenia w apte-
wytwarzanie płynów infuzyjnych, ce sprzedaży np. suplementów diety, środków specjalnego żywie-
organizowanie zaopatrzenia szpitala w produkty lecznicze i ~y- niowego przeznaczenia, środków kosmetycznych, z wyłączeniem
roby medyczne, kosmetyków przeznaczonych do perfumowania i upiększania, środ-
przygotowanie roztworów do hemodializy i dializy dootrzewno- ków higienicznych, przedmiotów do pielęgnacji niemowląt lub cho-
wej, rych bezwzględnie wymagane jest oddzielne magazynowanie wy-
udział w monitorowaniu działań niepożądanych, mienionego asortymentu.
udział w badaniach klinicznych prowadzonych na terenie szpi- Również w ekspedycji wymienione środki powinny być wydzie-
tala, lone od produktów leczniczych i wyrobów medycznych.
udział w racjonalnej farmakoterapii,
współuczestniczenie w prowadzeniu gospodarki produktami
leczniczymi i wyrobami medycznymi w szpitalu.
Asortyment apteki
W aptece szpitalnej, poza wymienionymi czynnościami:
prowadzona jest ewidencja próbek do badań klinicznych oraz Apteki, zgodnie z zapisem Ustawy Prawo farmaceutyczne, są obo-
uzyskiwanych darów produktów leczniczych i wyrobów medycz- wiązane do posiadania leków i WYrobów medycznych w ilości i asor-
nych, tymencie niezbędnym do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miej-
ustalane są procedury wydawania produktu leczniczego lub wy- scowej ludności, ze szczególnym uwzględnieniem leków refundo-
robu medycznego przez farmaceutę z apteki szpitalnej na od- wanych. Jeżeli w aptece brak leku, w tym również leku recepturo-
działy oraz dla indywidualnych pacjentów. wego, farmaceuta powinien zapewnić nabycie poszukiwanego pro-
duktu w tej aptece w terminie uzgodnionym z pacjentem.
Ustawa definiuje m.in. następujące pojęcia: lek gotowy, lek re-
cepturowy, lek apteczny, surowiec farmaceutyczny. Zgodnie z tym
,: Pomieszczenia apteki ogólnodostępnej zapisem:

Lokal apteki, według aktualnych przepisów, powinien być funk- lekiem gotowym jest produkt leczniczy wprowadzony do obrotu
cjonalnie wydzielony i obejmować powierzchnię podstawową oraz pod określoną nazwą, w określonym opakowaniu,
" pomocniczą. Pomieszczenia wchodzące w skład powierzchni pod- lekiem recepturowym jest produkt leczniczy sporządzony
stawowej to: izba ekspedycyjna, receptura (wraz ze śluzą receptu- w aptece na podstawie recepty lekarskiej,

10 11
 lekiem aptecznym jest produkt leczniczy sporządzony w aptece
zgodnie z przepisami zawartymi w Farmakopei Polskiej lub
w farmakopeach uznawanych w państwach członkowskich Unii
Europej skiej,
surowcem farmaceutycznym jest substancja lub mieszanina
substancji wykorzystana do sporządzania lub wytwarzania pro-
duktów leczniczych.
. Leki i .s~rowce farmaceutyczne znajdujące się w aptekach po-
wI.n~lYmiec poz:volen~e na dopuszczenie do obrotu, wydane przez
Mm~stra Zdrowia, W~ątek stanowią leki recepturowe, leki aptecz-
n~, jednak substancje użyte do wykonania leków złożonych po-
winny miec stosowne pozwolenie.
. Apteki powinny nabywać leki gotowe, surowce do receptury
l pozostały asortyment w hurtowniach farmaceutycznych. Wiąże
SIę to z wprowadzemem konieczności powiadamiania odbiorcy
o wstrzymanych i wyc~fanych lekach oraz wyrobach medycznych,
np. w związku z wadą Jakościową, a także obowiązku przesyłania
zwrotnego raportu o czynnościach podjętych i zabezpieczeniu wy-
mienionych produktów.
Ogólne zasady wydawania leków
w aptece
Leki ~ydawane są z apteki ogólnodostępnej przez farmaceutę lub
techmka farmaceutycznego w ramachjego uprawnień zawodowych
na. podstawie recepty lekarskiej, farmaceutycznej, weterynaryj-
nej lub bez recepty lekarskiej.
W urzędowym wykazie leki wydawane na receptę oznaczono
symbolami "Rp", "Rpw", "Lz".
Ozn~czenie "Rp" dotyczy leków, które powinny być wydawane
z apteki na receptę, ponieważ zawierają substancje:
mogące stanowić bezpośrednie lub pośrednie zagrożenie dla ży-
cia lub zdrowia ludzkiego, gdy są stosowane bez nadzoru leka-
rza,
- które. mogą być często stosowane nieprawidłowo, co może pro-
wadzić do bezpośredniego lub pośredniego zagrożenia zdrowia
<'
ludzkiego,
12
których działanie lub niepożądane działanie wymaga dalszych
badań.
Niektóre leki homeopatyczne również zaliczane są do tej kate-
gorn.
Leki wydawane na tzw. recepty różowe, określone w Urzędo-
wym Wykazie Produktów Leczniczych jako "Rpw", to takie,
które:
zawierają w ilości nie podlegającej wyłączeniu substancję za-
klasyfikowaną jako środek odurzający lub substancje psycho-
tropowe,
- stosowane niewłaściwie mogą stanowić znaczne ryzyko wystą-
pieniajego nadużywania, prowadzące do uzależnienia albo nie-
właściwego stosowania do nielegalnych celów,
zawierają nowe substancje czynne, co do których istnieje ryzy-
ko, że mogą wykazywać właściwości odurzające lub prowadzić
do uzależnień.
Produkty lecznicze oznaczone symbolem "Lz" to głównie te,
które:
ze względu na właściwości farmaceutyczne lub ograniczone spe-
cyficzne działanie nowo wprowadzonego leku są wprowadzone
wyłącznie do lecznictwa zamkniętego,
stosowane są do leczenia stanów, które trzeba diagnozować
w lecznictwie zamkniętym lub w warunkach ambulatoryjnych,
mogą stwarzać bezpośrednie lub pośrednie zagrożenie w przy-
padku stosowania bez nadzoru lekarza.
Leki wydawane bez recepty lekarskiej określone są skrótem -
OTC ("over the counter").
Zarówno leki, jak i materiały medyczne wydawane z apteki nie
podlegaj ą zwrotowi. Wyjątkiem jest sytuacja, w której lek nie jest
właściwy pod względem jakości lub gdy został nieprawidłowo wy-
dany wskutek pomyłki farmaceuty. Nie ma możliwości zwrotu leku
w przypadku wystąpienia np. uczulenia na dany lek. Zdarzają się
sytuacje próby zwrotu leku nabytego na trzymiesięczną kurację,
w trakcie której stwierdzono niekorzystne efekty działania leku,
zmuszające chorego do odstąpienia od stosowania specyfiku. Rów-
nież i w tym przypadku lek nie podlega zwrotowi.
13
 Zasady wydawania produktów
leczniczych i wyrobów medycznych
z uwzględnieniem refundacji za leki
Ogłoszona i wprowadzona w kwietniu 2003 r. Ustawa o Narodo-
wym Funduszu Zdrowia określa m.in. osoby uprawnione do otrzy-
mywania leków refundowanych oraz zobowiązuje Ministra Zdro-
wia do ogłoszenia stosownym rozporządzeniem dwa razy w roku
listy:
leków podstawowych,
- leków uzupełniających z odpłatnością 30%,
- leków uzupełniających z odpłatnością 50%,
leków i materiałów medycznych, stosowanych w określonych
chorobach przewlekłych.
Wykazy leków refundowanych, zasady odpłatności za poszcze-
gólne leki oraz limity powinny być przed opublikowaniem opinio-
wane przez Naczelną Radę Aptekarską, Naczelną Radę Lekarską
i Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia.
Po przedłożeniu do realizacji prawidłowo wypisanej recepty
pacjent może otrzymać w aptece lek z ww. list bezpłatnie lub po
wniesieniu części odpłatności. Opłata, jaką uiszcza pacjent za lek,
stanowi różnicę między jego ceną detaliczną a kwotą refundowa-
ną przez Narodowy Fundusz Zdrowia.
Leki podstawowe
W wykazach leków podstawowych powinny być ujęte leki z po-
szczególnych grup farmakologicznych o uzasadnionej skuteczno-
ści terapeutycznej, leki ratujące życie, niezbędne w terapii. Opła-
ta ryczałtowa dotyczy ilości leku określonego w wykazach, jest to
tzw. opakowanie ryczałtowe. Nie zawsze jest to rzeczywiste opa-
kowanie, a jedynie wartość służąca do prawidłowego obliczenia
należności, którą wnosi pacjent za faktyczną ilość wydanego leku.
Jeżeli ilość leku jest większa od ilości preparatu objętego pod-
stawą ryczałtu, pobierana jest kwota równa wielokrotności ry-
czałtu. Jeżeli wyliczony dla pozostałej ilości leku limit cenowy jest
niższy od ryczałtu, dolicza się tę cenę.
14
Przykład
Cena detaliczna tabletek Captopril 12,5 mg producenta "x" wy-
nosi 2,91 zł. Cena detaliczna tabletek Captopril12,5 mg produc~n-
ta "y" wynosi 3,11 zł. Opłata ryczałtowa dotyczy 30 tabletek. Oprocz
tego wprowadzono limit cenowy dla tej ilości tabletek, tj. 2,91 zł.
Jeżeli pacjent kupi lek producenta .x", to zapła<?i~ył~cznie. cenę
ryczałtu - 2,50 zł. W drugim przypadku dopłaci rożmcę między
ceną detaliczną a limitem.
3,11 zł - 2,91 zł = 0,20 zł.
Opłata za lek wyniesie zatem 2,70 zł... . ,
Preparaty, które mogą być wydane zarmenme, .m,uszą zawle~ac
tę samą substancję czynną, dawkę, postać oraz rmec tę samą wiel-
kość opakowania. Limit ustalony jest również dla pozostałych
wykazów leków refundowanych.
Leki uzupełniające
Na liście leków uzupełniających powinny znaleźć się leki wspo-
magające lub uzupełniające działanie leków podstawowych, a także
leki nowszej generacji o zbliżonych właściwościach terapeutycz-
nych. Lista ta zawiera leki wydawane za częściową odpłat~oś~ią
(30 oraz 50%). Również i w tym przypadku ustalane są l.lmlty.
Jeżeli w wykazach zamieszczono lek, podając jego nazwę między-
narodową, to farmaceuta może wydać lek, który nie jest wpisany
do wykazu pod warunkiem, że ma tę samą nazwę międzynarodo-
wą, zaś cena leku nie jest wyższa od limitu ceny, lub w przypadku,
gdy limit nie został ustalony - od ceny leku zamieszczonego
w wykazach.
Leki i materiały medyczne stosowane
w określonych chorobach przewlekłych
Leki i wyroby medyczne mogą być wydawane bezpłatnie, za
opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością w przypadku cho-
rób zakaźnych, psychicznych, niektórych chorób przewlekłych
15
wrodzonych lub nabytych, a także osobom upośledzonym umy-
słowo.
Również i w tym przypadku Minister Zdrowia, po uprzed-
nim zasięgnięciu opinii Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia,
N aczelnej Rady Lekarskiej i Naczelnej Rady Aptekarskiej, okre-
śla:
wykaz chorób,
wykaz leków i wyrobów medycznych przepisywanych bezpłat-
nie lub za częściową odpłatnością.
Zawiłości dotyczące limitów, cen urzędowych, list leków w po-
szczególnych grupach nie zwalniają farmaceuty z obowiązku po-
wiadomienia pacjenta o możliwości nabycia innego niż przepisa-
ny na recepcie lek, jednak o tej samej nazwie międzynarodowej,
dawce, występujący w tej samej postaci leku i o takim samym
wskazaniu terapeutycznym, którego cena nie przekracza ustalo-
Ol
nego limitu. Nie ma takiej możliwości w przypadku adnotacji le- N
u.. Oc'" .x:
Ol
z a..~
karskiej na recepcie - "nie zamieniać". ni Oc'"
~
co
CD
oN
-o
-o "'a." Co
.r.
CD o ::> u ........
-
CD
•...
co
"""""
en =
Lek recepturowy <O
o
-
o
o ~
o ~
Lek recepturowy może być wydawany z apteki po uiszczeniu opła-
o
o
o
o
==
ii!!!i!l
iiiiii
ty ryczałtowej lub pełnej opłaty. CD
o
Opłata ryczałtowa dotyczy leku recepturowego wykonanego
z surowców farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu na tery-
so.
u"
.,
C
T, ci.
~
"
<>:: o,
'" a:: '"
o
torium RP lub z leków tzw. gotowych, które mogą być traktowane
jak surowce. Lista tych leków stanowi załącznik do rozporządze-
nia (Dz.D. nr 90, poz. 855 z 2003 r.) określającego wysokość opłaty
ryczałtowej za leki podstawowe i recepturowe, ilości leku receptu- N
u.. 'Q)" ~
'e Ol
rowego, którego dotyczy opłata ryczałtowa, oraz sposobu oblicza- Z
nioN Oc j
Ol
~
nia kosztu sporządzania tego leku. co
CD
."-c "~
c.
Co
.r.
Lek recepturowy może być wykonany z użyciem leków goto- CD
CD
O ::> U

wych w przypadku, gdy przepisana dawka w leku recepturowym •...

co

jest mniejsza od najmniejszej zarejestrowanej dawki leku gotowe-

en
<O
o
go w formie stałej, stosowanej doustnie (często w przypadku da- o
o
o
wek pediatrycznych). Leki recepturowe, w skład których wchodzą o
o
o
inne leki gotowe nie opisane powyżej, nie podlegają refundacji o
CD
o
i wydawane są za 100% odpłatnością.
o.
'"e
u
C .,
ol)'
ci.
co
~ o, a::

16
 Recepta jako dokument apteczny
Nazwa łacińska
(dawna) wg FP VI W Prawie Farmaceutycznym recepta pojawia się nie tylko w od-
niesieniu do Ustawy Farmaceutycznej. Podstawy prawne dotyczące
recepty znajdują się w dwóch ustawach: z dnia 5.12.1996 r. o za-
wodzie lekarza (Dz.u. nr 28, poz. 152) oraz z dnia 23.01.2003 r.
Radix o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia
Valerianae (Dz.U. nr 45, poz. 391). Cytowane przepisy były delegacją dla Mi-
Valerianae radix nistra Zdrowia do wydania rozporządzenia z dnia 10.05.2003 r.
w sprawie recept lekarskich (Dz.U. nr 85, poz. 785). Minister Zdro-
wia, po zasięgnięciu opinii Naczelnej Rady Lekarskiej (NRL), N a-
czelnej Rady Aptekarskiej (NRA) oraz Prezesa Narodowego Fun-
duszu Zdrowia (NFZ), określił w rozporządzeniu wzór recepty
uprawniającej do nabycia produktu leczniczego, wyrobu medycz-
nego za opłatą ryczałtową, częściową odpłatnością lub bezpłatnie.
Tinctura Adonidis W odniesieniu do cytowanego rozporządzenia osobą uprawnio-
Adonidis ną do wystawiania recepty jest lekarz, lekarz stomatolog oraz fel-
vernalis czer w granicach swoich uprawnień.
vernalis tinctura Osobami uprawnionymi do wystawiania recept są również le-
karze weterynarii i farmaceuci.
Lekarz weterynarii uprawniony jest do wypisania recepty we-
terynaryjnej na podstawie odrębnego rozporządzenia Ministra
Zdrowia z dnia 9.05.2003 r. w sprawie wystawiania przez lekarzy
weterynarii recept na produkty lecznicze lub leki recepturowe
przeznaczone dla ludzi, które będą stosowane u zwierząt (Dz.U.
nr 97, poz. 891). Wystawianie recept na środki odurzające stoso-
wane u ludzi z przeznaczeniem dla chorego zwierzęcia omówiono
na s. 12.
Farmaceuta uprawniony jest do sporządzenia tzw. recepty far-
maceutycznej i wydania na jej podstawie produktu leczniczego
wyłącznie w przypadku nagłego zagrożenia zdrowia lub życia pa-
cjenta. Całkowitą odpowiedzialność za zaordynowany lek ponosi
farmaceuta. Zasady wydania leku opisano na s. 12.
Wygląd recepty, jej wymiary: długość od 203 do 211 mm i szero-
kość od 98 do 103 mm oraz sposób wystawienia ściśle określono.
Wystawienie recepty polega na czytelnym naniesieniu na awersie
recepty treści obejmującej dane określone w rozporządzeniu oraz
złożeniu własnoręcznego podpisu przez osobę uprawnioną na pod-
stawie odrębnych przepisów do wystawienia recept.
Ryc. II. Etykiety apteczne.

•• 17
 Rodzaje recept stępności "Rpw", lekarz weterynarii powinien wypis~ć tzw. recep-
tę różową. Zaopatrzenie w druki recept weterynar;Y.Jnych prowa-
dzą hurtownie produktów leczniczych weterynaryjnych, a w o~-
Leki, w tym także leki recepturowe, które podlegają refundacji,
niesieniu do recept na środki odurzające i pozostałe produkty, OPI-
muszą być realizowane na drukach recept odpowiadających da-
sane symbolem .Rpw", oddziały wojewódzkie Narodowego Fun-
nym zawartym w rozporządzeniu z dnia 10.05.2003 r. (Dz.U. nr
85, poz. 785). duszu Zdrowia.
W przypadku zagrożenia zdrow~a. i życia pa~jenta farmaceuta
Wzory recept przedstawiono na rycinie I (wklejka).
może wydać lek w jednym, najmniejszym zarejestrowanym opa-
W przypadku wypisania produktów leczniczych i wyrobów me-
kowaniu na podstawie tzw. recepty farmaceutyczne]. .
dycznych nie podlegających refundacji recepta nie musi ściśle od-
Recepty te podlegają ewidencjonow~niu, z z~z~ac~en?em na.zwy
powiadać danym określonym w załączniku,jednak szerokość i dłu-
leku, dawki, ilości, przyczyny wydama leku, imienia I nazwIs~a
gość nie może być mniejsza niż odpowiednio 95 mm i 140 mm.
oraz adresu osoby, dla której wydano lek, a także daty wydama.
Przed danymi dotyczącymi przepisanych leków musi być oznako-
wanie "Rp". Na podstawie recepty farmaceutycznej nie mogą być wydawane
środki odurzające i psychotropowe.
Również inwalidzi wojenni, inwalidzi wojskowi itp. mogą uzy-
skać produkty lecznicze i wyroby medyczne, zgodnie z ich upraw-
nieniami, na podstawie prawidłowo wypisanego, przedstawione-
go w aptece druku recepty z zaznaczeniem "IB" lub "IW" w rubry- Opis układu recepty
ce kod uprawnień dodatkowych.
Recepta na środki odurzające, substancje psychotropowe lub
Recepta stanowi pisemne polecenie wydania choremu l,eku got~-
inne leki oznaczone symbolem "Rpw" wystawiana jest na drukach
wego, recepturowego lub materiałów .medycznych. Row~oc~es-
koloru różowego, zgodnych z opisanym wzorem. Recepta jest nu-
nie recepta jest dokumentem o znaczen:u p.rawnym. Przepisy jed-
merowana i ma swoją kopię (wtórnik). Druki tych recept są dru-
noznacznie określają zasady wystawiania rece~t przez OSO?y
kami ścisłego zarachowania. Lekarz, wypisując receptę dla osoby
uprawnione, a także zasady wydawania przepisanych lekow
cierpiącej na chorobę przewlekłą, w rubryce "choroba przewlekła"
umieszcza literę "P". z apteki. .. , .
Układ recepty jest ściśle określony. Składa SIę z kIlk~ częsci,
Recepty mogą być również wystawiane na drukach recept zgod-
Superscriptio obejmuje, według obowiązujących przepI~ów, dane
nych ze wzorem kuponu książeczki usług medycznych, pod wa-
dotyczące podmiotu, z którym Narodowy Fundusz ~drowI:: zawarł
runkiem umieszczenia numeru identyfikacyjnego pacjenta oraz
identyfikatora wojewódzkiego oddziału Funduszu w rubryce ozna- umowę na podstawie ustawy. o pow~zech~ym ~bezpIeC,Zenl\:. ~ane
czonej napisem "Płatnik". Ponadto: te w formie nadruku lub odcisku pIeczęCI powmny byc naniesione
na awersie w miejscu oznaczonym - "Swiadczeniodawca" ..
w Kodzie "usługi" -lekarz może zaznaczyć kod uprawnień do- W pozycji Nomen aegrotiwpisywane są dane chorego, tj.:
datkowych pacjenta,
w Kodzie "MKCh" - należy wpisać uprawnienia dotyczące cho- nazwisko chorego, ..
roby przewlekłej. adres zamieszkania (lub w szczególnych przypadkach miejsce
pełnienia służby wojskowej), .
Farmaceuta może wydać na receptę weterynaryjną produkty wiek chorego do 18 lat i powyżej 65 roku życia.
lecznicze i leki recepturowe zazwyczaj przeznaczone dla ludzi, pod
warunkiem wykorzystania ich do leczenia zwierząt. Powyższe dane dają możliwość stwier~zenia, .c~y.lek otrzyma
W przypadku zastosowania do leczenia zwierząt produktów osoba dla której jest przeznaczony, a takze umożliwia sprawdze-
z urzędowego wykazu, opisanych przez zaznaczenie kategorii do- nie p;zez -farmaceutę dawek przepisanego leku.

18 19
 Nomen aegroti
Oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia, 12 w przypadku pa-
1cnv tJwJaQ4, 1\
cjenta ze Sląskiego Oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia

Praepositio (invocatio]
Rp. weź 1'\
\
~
1\
".\[
Recepta 06000000006191786668

NZOZ .t»
ul. Zdrowa 15
31-624 Szczękociny

Reg," 3570=002
Judym"
itp. Jeżeli pacjent nie jest ubezpieczony, w tym miejscu należy
postawić znak .X".
• KOD dodatkowych uprawnień chorego:
1. IB - inwalidzi wojenni, uprawnieni do bezpłatnego nabycia
leków oznaczonych symbolem "Rp" i wpisanych do Rejestru
Praescriptio {a}J4:::~·1
19 Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na teryto-
Oddział NFZ

Ep~ O.OZ «2, CQ$ł\1S X rium RP. Wydanie leków może nastąpić po przedłożeniu rece-
CaR.ct1eactw, 0.3 .~ 5''''''~ Uprawnienia

X
pty oraz okazaniu dokumentu potwierdzającego uprawnienia;
2. IW - inwalidzi wojskowi, uprawnieni do bezpłatnego naby-
Ch. "'""ewIekle
~ cia leku objętego wykazem leków podstawowych i uzupełnia-
Subscriptio jących do wysokości ustalonego limitu;
m. t. pLliV. ~~ ~~.i.A('
0,01/
3. ZK - ubezpieczeni będący zasłużonymi dawcami krwi, upraw-
-"'- nieni do nabycia bezpłatnych leków objętych wykazem le-
Ca&uAh::!;i.c(' O,S
~ IKtpJol ków podstawowych i uzupełniających, dopłacając różnicę
Signatura I~ między ceną leku a limitem;
1XS Z jidz(M.>~!JI\9S"'.uk I
V.S. Z ~ dzL0uIU pr~ 4. E - ubezpieczeni w wieku powyżej 65 roku życia, uprawnie-
~
ni do nabycia leków za opłatą 1 zł, zamieszczonych w wyka-
Datum zie leków opracowanym co najmniej raz w roku w drodze
111111111111/1/111111
06000000006191786666 rozporządzenia;
2003-02-30
~ Data li 5. AZ - pracownicy zakładów produkujących wyroby zawiera-

rr~
2003-02-30 ~('l med.SlaJli""-wa.Bazow&..a jące azbest, uprawnieni do bezpłatnego nabycia leków prze-
Nomen medici ~ ~~~
32-6.52 ociny znaczonych do leczenia chorób będących wynikiem pracy
/
z materiałami zawierającymi azbest (na podstawie opraco-
Stanisława Bozowska ./
II. wanej listy leków);
6. eN - świadczenia zdrowotne związane z ciążą, porodem
Ryc. 1. Wzór recepty z opisem.
i połogiem;
7. DN - świadczenia zdrowotne dla dzieci do -ukończenia 18
~e~arz.' wystawiając receptę dla siebie albo dla małżonka w tej roku życia.
CZęSCIwpISUJe dodatkowo adnotację: pro autore" pro!' !l' " Jeżeli pacjentowi nie przysługują takie uprawnienia, to
di " d ", " raminas w miejsce kodu uprawnień dodatkowych wpisany powinien
"pro me ~C?,,,~ manus ~edici", "ad usum proprium". '
W, CZęSCItej.' po prawej stronie widoczne są trzy okienka" być znak .X''.
w ktorych kolejno należy wpisać: '" • KOD uprawnień pacjenta wynikających z choroby przewlekłej
- kod oznaczenia literą "P" - uprawnieni do nabycia bezpłat-
• IDENTYFI~TOR oddziału wojewódzkiego Narodowego Fun-
nie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością leków
~u:zu ZdrOWIa! w którym pacjent jest ubezpieczony. Identyfi- i wyrobów medycznych, wymienionych w aktualnym rozporzą-
a orem są dwie cyfry okreslone w załączniku, np. 06 w rz _
dzeniu Ministra Zdrowia (patrz s. 9).
padku pacjenta z Małop?ls~ie?o Oddziału Narodowego F!d~-
Jeżeli pacjentowi nie przysługują takie uprawnienia, to wpisa-
szu ZdrowIa, 07 w odniesieniu do pacjenta z Mazowieckiego
ny powinien być znak .X",

20
21
 Praepositio (invocatio) oznacza recipe = weź, "Rp.". Znak "Rp." Nazwy każdego składnika leku recepturowego powinny być za-
umieszczony jest w osobnym wierszu po lewej stronie. Praescrip- pisane od nowego wiersza z dużej litery w dopełniaczu (geneti-
tio (ordinatio) - podany jest skład leku recepturowego lub nazwa vus).
leku gotowego, albo wyrobu medycznego. Przykłady nazw substancji zapisanych w mianowniku i dopeł-
W części tej, w odniesieniu do przepisanych leków gotowych niaczu:
należy wpisać następujące dane:
międzynarodową lub handlową nazwę leku,
postać leku, Nominativus Genetivus
dawkę, jeżeli lek jest zarejestrowany w kilku dawkach,
ilość leku, Atropini sulfas Atropini sulfatis
sposób dawkowania. Kalii carbonas Kalii carbonatis
Kalii iodidum Kalii iodidi
Ilość leku określa się cyframi arabskimi przez podanie liczby Magnesii oxidum Msgnesii oxidi
opakowań, oznaczonych adnotacją "op." lub "lag", oraz wielkość Nutrii sulfis Natrii sulfitis
opakowania albo jednostek dawkowania oznaczonych odpowied- Phenobarbitalum natricum Phenobarbitali natrici
nio adnotacją "tabl.", "kaps.", "amp.".
Na jednej recepcie może być przepisanych maksymalnie pięć
leków gotowych. W przypadku środków odurzających oraz psy- Pierwszy i drugi przypadek nazw terminów częściej stosowa-
chotropowych wolno przepisać tylko jeden lek. Również skład tyl- nych zebrano w tabeli 61.
ko jednego leku recepturowego może być przepisany na pojedyn- Skład leku powinien być podany w języku łacińskim. Nazwy
czym blankiecie recepty. Lekarz może przepisać podwójną jego ilość substancji leczniczych wprowadzone do FP VI są zgodne z mię-
pod warunkiem zachowania trwałości w okresie stosowania. dzynarodowymi nazwami potocznymi (Denominatio Communis,
Określona jest również ilość leku recepturowego, jaka może zo- International Nonproprietary Names INN), które zostały ustalo-
stać wydana za opłatą ryczałtową. ne przez Komitet Ekspertów ds. Preparatów Farmaceutycznych
WHO.
Postać leku Maksymalna ilość Nazwy substancji zostały utworzone według określonych zasad
podanych w FP VI (s. 27).
Proszki dzielone 20 szt. Skład recepturowy leku podany w Praescriptio powinien
Proszki niedzielone (proste i złożone) 80 g uwzględniać następującą kolejność składników:
Czopki, globulki, pręciki 12 szt. basis (remedium cardinale) - lek główny,
Roztwory, mikstury, zawiesiny, emulsje 250 g
adiuvans-lek wspomagający,
Płynne preparaty do stosowania
corrigens-lek poprawiający smak, zapach lub wygląd,
zewnętrznego (jeżeli zawierają spirytus,
vehiculum, constituens, excipiens, solvens, menstruum - pod-
ilość spirytusu 95% nie może
stawa, podłoże, rozpuszczalnik.
przekraczać 100 g) 500 g
Maści, kremy, mazidła 100 g Składniki leku recepturowego mogą być zapisane pod nazwą
Krople do użytku wewnętrznego 40 g farmakopealną, synonimową lub zastrzeżoną przez wytwórcę.
Mieszanki ziołowe 100 g Ilość substancji przeznaczonej do sporządzenia leku recepturo-
Pigułki 30 szt. wego określa się na recepcie w gramach, cyframi arabskimi, bez
Krople do oczu i uszu oraz maści oczne użycia skrótu g w następujący sposób: np. 1,0; 10,0; 100,0, tj.
sporządzane w warunkach aseptycznych 10 g z zaznaczeniem miejsca po przecinku. Nieprawidłowy jest sposób

22 23
zapisania 1; 10; 100. W wyjątkowych przypadkach ilości te mogą Tabela 1. Ilość kropli niektórych cieczy zawartych w I gramie i masa pojedynczej kropli
być podawane w miligramach, lecz wówczas musi to być zaznaczo- (dotyczy tzw. kroplomierza normalnego temp. 15-20°C)
ne skrótem mg (np. Stilboestrolum tabl. 0,25 mg).
Liczba kropli Masa l kropli
Zgodnie z układem jednostek SI FP VI jednostki masy określa Rodzaj cieczy
w l gramie [mgr
następująco:
Aqua purificata 20 50
kilogram kg = 1000 g = 103 g = 106 mg = 109 ug, Ethanolum 95° 65 15
gram g = 1000 mg = 1.103 mg = 1.106 ug,
Nalewki
miligram mg = 1000 ug = 1.103 mg,
mikrogram ug. Op ii simplex tinct. 44 22
Va/erianae tinct. 53 I~
W układzie SI jednostką objętości jest metr sześcienny (m"). Va/erianae tinct. aetherea 66 15
Pomimo to w medycynie i farmacji przyjęto: Roztworyetanolowe:
17
litr l = 1000 mI = 10 mI = 10 ul,
3 6 Ammonii anisatus spiritus 58
lodi solutio spirituosa 55 18
mililitr ml = 1000 ul = 103 ul, Nitroglycerini solutio 65 15
mikrolitr ul,
Roztwory wodne
W przypadku niektórych roztworów, np. Solutio Adrenalini, Amnionium hydrieurn 10% 23 44
a także olejków lotnych, np. Oleum Menthae, które stosuje się Aluminii subacetis solutio 21 48
w niewielkich ilościach, sposób zapisywania może być w formie Acidum hydrochloricum 10% 21 49
cyfr rzymskich lub arabskich. Citri, Menthae piperitae, Thynii oleum 15 19
Przy przepisywaniu składu preparatu często stosuje się skróty.
Powinny być tak określone, aby nie budziły zastrzeżeń. W związ-
ku z tym w tabeli 62 zestawiono przykłady skrótów, które w takiej pomocne w prawidłowym przeliczeniu dawkowania środków far-
formie powinny być zamieszczone w receptach. maceutycznych bardzo silnie i silnie działających ..
Nie należy stosować skrótów, które mogą być przyczyną błęd- Jeżeli w recepcie przepisano po kolei kilka środków leczniczych
nej interpretacji zapisu np.: Ac. może oznaczać acidum = kwas rozpoczynających się od wspólnej nazwy, wystarczy napisaćją przy
i acetum = ocet, Natr. nitr. może oznaczać Nutrii nitras lub Natrii pierwszym środku leczniczym, według podanego schematu:
nitris, Natr. sulf. może oznaczać: Nutrii sulias, Natrii sulfis lub
Nstrii sulfide. Rp.
Rp. Crataegi tinct. 5,0
Adonidis vern. 5,0
Vit. Aliq. 10,0 Valerianae 10,0
lil"t. E liq. 10,0
Menthae piperitae olei gtt. VI W przypadku zapisania dwóch lub więcej substancji leczniczy?~
Glyceroli 20,0 w takich samych ilościach, można użyć skrótu aa przy ostatniej
Aquae ad 100,0 substancji i oznacza to ana partes aequales, czyli każdą z wymie-
nionych substancji należy odważyć w takiej samej ustalonej ilości,
Ze względu na różnice w gęstościach w tabeli 1 podano przykła- tj. w równych częściach.
dy ilości kropli zawartych w 1 gramie oraz masę pojedynczej kro-
pli niektórych rozpuszczalników, roztworów lub nalewek, co jest

24 25
 Rp. W przypadku postaci leków takich, jak np. proszki, czopki, gał-
Scopolamini hydrobromidi ki sposób zapisania może być dwojaki:
Atropini sulfatis aa 0,0002 • d.t.d. No .... = dentur tales doses No .... - oznacza daj takich da-
Phen obarbitali wek. .., liczbę składników recepty należy przemnożyć przez licz-
Papaverini hydrochloridi aa 0,02 bę proszków, czopków itp.; zapis ten stosuje się, gdy podano
Lactosi 0,3 w recepcie liczbę składników, np. na jeden proszek, czopek itp.
• div: in par. aeq. No .... divide in partes aequales No ... oznacza
W recepcie może być określona dokładnie ilość każdego skład- podziel na równe części ... , gdy podano całkowitą liczbę składni-
nika: ków, którą należy dopiero rozdzielić w zalecanej ilości.
Niektóre postacie leku pacjent może dozować sam, stosując tzw.
Rp. miary domowe, np. łyżeczkę lub łyżkę. Konieczna jest wówczas
Kalii i odidi 6,0 znajomość przybliżonej masy poszczególnych preparatów w tego
Natrii benzoatis 4,0 typu miarach. Istotne jest to zwłaszcza przy obliczaniu pojedyn-
Althaeae sir. 120,0 czej dawki w przypadku np. mieszanki. Informacje te zestawiono
Aquae 120,0 w tabeli 2.
Biorąc pod uwagę orientacyjną ilość mieszanki, np. w łyżce sto-
lub podana nazwa rozpuszczalnika(ów) i masa całkowita leku: łowej, farmaceuta powinien załączać do wydawanego leku miar-
kę, która zapewni pacjentowi zażycie leku zgodnie z zaleconym
Rp. przez lekarza sposobem dawkowania.
Signatura - w części tej zawarte są wskazówki w języku pol-
KaiJj iodidi 6,0 skim dotyczące stosowania leku, np. D.B. (da signatura) - oznacz:
Nutrii benzoatis 4,0 3 razy dziennie 1 proszek po jedzeniu. Czasem lekarz podaje zale-
AJthaeae sir.
cenie ogólne, np. D.B. zewnętrznie lub D.B. wiadomo.
Aquae aa ad250,0 Jeżeli przepisana dawka jednorazowa lub dzienna leku zawie-
rającego w swoim składzie substancję bardzo silnie działającą, sil-
Subscriptio= zawi~ra, i~formacje w języku łacińskim dotyczące
nie działającą czy środek odurzający przekracza dawkę maksy-
rodzaJ~ postaci leku, ilości dozowanego leku, a także rodzaju opa-
kowama. Zazwyczaj oznaczone są w formie odpowiednich skró-
" tów, np. Mf. gutt. - Misce fiat guttae - zmieszaj niech się staną Tabela 2. Miary "domowe" stosowane do zażywania leków (orientacyjna masa w gramach
w zależności od typu postaci leku) 'li .•
krople (zrób krople). '
Nalewki,
W skazanie rodzaju opakowania leku może być określone: Rodzaj miary Woda roztwory Syropy Proszki
d.ad caps. amylac. (da ad capsulas - daj do kapsułek olejowe
amylaceas) skrobiowych
Łyżka stołowa 15 12 20 7,5
d.ad chart. cer. (da ad chartam ceratam) daj do torebki, daj do
Łyżeczka do herbaty 5 4 6 2,5
kapsułki papierowej
d.ad 011. (da ad ollam) daj do słoika 3,5'
0,5**
d.ad seat. (da ad scatulam) daj do pudełka
d.ad vitr. nigr. (da ad vitrum nigrumt Kieliszek mały 15-25 - - -
- daj do ciemnej butelki
d.ad vitr: rostr. (da ad vitrum rostra tum) daj do butelki * Chlorek sodu
z dziobkiem ** Tlenek m~gnezu ,

26 27
mal~ą, oso~a wysta:viająca receptę obowiązana jest obok przepi- nazwa leku, jego postać i dawka lub nazwa wyrobu medyczne-
sanej dawki postawić wykrzyknik, zapisać ją słownie oraz umie- go,
ścić swój podpis. wielkość opakowania,
Jeżeli życzeniem lekarza jest, aby na opakowaniu farmaceuta liczba wydanych opakowań,
podał oficynalną (farmakopealną) nazwę preparatu, określa to wartość wydanych opakowań,
D.s.n (Da suo n omin e), czyli oznacz właściwą nazwę. rodzaj odpłatności,
Da.tum -. dat::. Koniecz~e jest umieszczenie na recepcie daty. wysokość limitu ceny dla wydanej ilości refundowanego produk-
Termm reah~acJi.recepty .me może przekroczyć 30 dni, zaś w przy- tu leczniczego lub wyrobu medycznego,
padku przepisania antybiotyków oraz recept wystawianych w ra- opłata wnoszona przez pacjenta,
mach pomocy doraźnej nie może przekroczyć 7 dni. (Recepty na kwota podlegająca refundacji.
preparaty immunologiczne, przepisywane dla indywidualne- Na recepcie lub odrębnym dokumencie osoba wydająca lek
g~ pacjenta, za~howują swoją ważność 60 dni, na preparaty za- umieszcza nazwę i adres apteki, datę realizacji recepty i numer
wierające środki odurzające grupy I-N lub substancje psychotro- nadany recepcie w aptece.
P?we grupy II-P nie może przekroczyć 14 dni od daty wystawie-
ma). W przypadku leku recepturowego taksowanie jest związane
Nom~n mec!ici - nazwisko lekarza. Recepta musi być opatrzo- z podaniem:
na osobistą pieczątką lekarza zawierającą jego imię i nazwisko • Wartości użytych surowców farmaceutycznych, w tym leków go-
oraz numer prawa wykonywania zawodu lekarza, musi się na niej towych wymienionych w załączniku i używanych w najwięk-
także znaleźć jego własnoręczny podpis. szych zarejestrowanych opakowaniach na podstawie ceny hur-
Polecenie pilnej realizacji recepty określone jest przez zamiesz- towej; w przypadku użycia leku gotowego w ampułce lub in-
czenie adnotacji cito = szybko, citissime = niezwłocznie lub statim nychjednostkach dawkowania liczy się wartość użytej jednost-
= natychmiast. W przypadku takiej adnotacji farmaceuta zobo- ki dawkowania, np. ampułki.
wiązany jest do wydania leku w ciągu 4 godzin. Przepis ten obo- • Wartości opakowań własnych apteki (nie wlicza się kosztów ety-
wiązuje w dniu wystawienia recepty. kiet, korków, podkładek, pudełek do czopków i gałek).
Na recepcie mogą być dokonywane poprawki wyłącznie przez • Kosztu wykonania leku recepturowego, tzw. taksy laborum,
osobę wystawiającą receptę. Wyjątkiem jest wpisanie przez far- ustalonej w zależności od postaci leku, a dokładniej od warun-
~aceutę identyfikatora kodu uprawnień dodatkowych pacjenta lub ków wykonania.
identyfikatora wojewódzkiego oddziału NFZ na podstawie odpo- Ustawodawca określił taksę laborum dla leku recepturowego
wiednich dokumentów, przedstawionych przez osobę okazującą re- w wysokości 12,09 zł. W przypadku kropli do oczu, a także innych
ceptę do realizacji. postaci leku recepturowego sporządzanych w warunkach aseptycz-
nych taksa laborum jest dwukrotnie wyższa. Wartość ta podlega
waloryzacji w terminie do dnia 1 marca każdego roku kalendarzo-
wego.
Taksacja recept Do kosztu sporządzenia leku recepturowego dolicza się 25%
marżę.
Rozporządzenie z dnia 10 maja 2003 r., w sprawie recept lekar-
skich, określa czynności, które farmaceuta musi wykonać w związ-
ku z taksowaniem recept.
. Taksowanie recepty polega na naniesieniu na receptę następu-
jących danych dla każdego rodzaju wydanego opakowania leku
i materiału medycznego; są to:

28 29
 Dokumentacja leku aptecznego,
receptu rowego
Zgodnie z aktualnymi przepisami apteka ma obowiązek przecho-
wywania recept pogrupowanych według dnia ich realizacji, rodza-
ju recept, z podziałem na poszczególne oddziały NFZ, zgodnie
z miejscem ubezpieczenia pacjenta. Istnieje obowiązek przecho-
wywania wszystkich rodzajów recept przez pięć lat, licząc od koń-
ca roku, w którym zostały zrealizowane.
Stopniowo wprowadzana jest zasada dokumentacji sporządza-
nia leku recepturowego lub aptecznego jednego z elementów tzw.
dobrej praktyki aptekarskiej w formie tzw. raportu wykonania leku
złożonego. W raporcie tym należy uwzględnić: skład leku z poda-
niem ilości odważonych surowców farmaceutycznych, ilości goto-
wego leku, np. tabl., kaps., amp. jako składników użytych do wy-
konania preparatu, z określeniem ich numeru serii, dat ważności
oraz nazwy wytwórcy, a także sposób sporządzania leku, rodzaj
użytych opakowań, etykiet itp. W raporcie musi widnieć data po-
szczególnych czynności i czas ich wykonania.
Dane do raportu powinny być wpisywane przez osoby wykonu-
jące lek, tj. farmaceutę lub technika farmaceutycznego, i potwier-
dzane ich własnoręcznym podpisem.
Ewidencja sporządzanych
w aptece leków
Przyjęcie do apteki recepty na lek recepturowy wymaga odnoto-
wania tego faktu bezpośrednio na recepcie, z zaznaczeniem daty
i czasu przyjęcia recepty, podpisem i pieczątką osoby przyjmują-
cej. W aptece wydawany jest pacjentowi blankiet z numerem kon-
trolnym, który dołączany jest do recepty; na nim, zazwyczaj po
uzgodnieniu z pacjentem, odnotowuje się dzień i godzinę odbioru
danego leku. Blankiet ten powinien zawierać informacje dodatko-
we, jak adres i numer telefonu apteki.
W aptece powinna być prowadzona ewidencja sporządzanych
leków recepturowych z uwzględnieniem:
daty i czasu przyjęcia recepty,
- daty i czasu sporządzenia leku recepturowego,
30
numeru kontrolnego recepty,
imienia i nazwiska osoby sporządzającej lek recepturowy.
W przypadku leku aptecznego i homeopatycznego ewidencja ta
prowadzona jest w formie książki laboratoryjnej.
Odnotowanie czasu przyjęcia recepty obliguje do jej wykonania
w terminach określonych ustawą, tj. 4 godziny w przypadku leku
z poleceniem cito i do 48 godzin dla pozostałych leków złożonych.
Kontrola formalno-merytoryczna
recepty
Obowiązkiem farmaceuty jest sprawdzenie prawidłowości wystawie-
nia recepty, a w szczególności danych takich, jak numer recepty, wo-
jewódzki oddział NFZ, nazwy zakładu opieki zdrowotnej lub upoważ-
nionego podmiotu, nazwisko lekarza uprawnionego do wystawiania
recept. Część danych zostaje wprowadzona w systemie ewidencji do
bazy danych komputerowych apteki przy realizacji recepty.
Farmaceuta zobowiązany jest również do sprawdzenia danych
dotyczących chorego, tj. nazwiska, wieku, adresu zamieszkania.
Jeżeli pacjentowi przysługują dodatkowe uprawnienia, np. z tyt.u-
łu inwalidztwa wojennego, musi to być zaznaczone na recepcie.
Pomimo takiego oznakowania farmaceuta jest zobowiązany spraw-
dzić ww. dane z książeczką inwalidy wojennego. Ponadto powi-
nien skontrolować, czy ilość przepisanego leku lub wyrobu me-
dycznego odpowiada ilości, którą może wydać, zgodnie. z obowią-
zującymi przepisami. Do jego obowiązku należy rówI:neż spraw-
dzenie rodzaju odpłatności za wydawany lek oraz pomfor~owa-
nie pacjenta o wysokości wnoszonej opłaty. W przypadku mepra-
widłowego zapisu recepty farmaceuta powinien skontaktować się
z lekarzem celem ewentualnego wyjaśnienia i dokonania popraw-
ki. Chory nie powinien być angażowany w niedogodności związa-
ne z nieprawidłowym wypisaniem recepty.
Kontrola merytoryczna recepty dotyczy głównie możliwości jej
realizacji w chwili przedłożenia recepty, tj. kontroli d~wek w zą-
leżności od drogi podania i wieku pacjenta, wykluczema ewentu-
alnych niezgodności recepturowych w przypadku le~u recep~.uro-
wego, możliwości jej wykonania oraz ewentualnych interakcji po-
między przepisanymi lekami.
31
 W przypadku braku leku w dniu przedłożenia recepty, farma-
ceuta powińren uzgodnić termin nabycia tego leku, a jeśli lekarz
wpisał cito, termin ten nie może być dłuższy niż 4 godziny.
Osoba realizująca receptę, na której przepisano lek recepturo-
wy, zobowiązana jest do umieszczenia numeru bieżącego leku re-
cepturowego, odnotowania daty i godziny przyjęcia recepty do re-
alizacji oraz umieszczenia swojego podpisu i pieczątki.
Na recepcie musi być potwierdzenie jej realizacji przez wpisa-
nie na niej imienia i nazwiska osoby wydającej lek oraz odręczne-
go podpisu, a także umieszczenie pieczątki osoby wydającej lek.
Odmowa realizacji recepty, a tym samym wydania produktu
leczniczego, może nastąpić:
a) w przypadku uzasadnionego podejrzenia co do autentyczności
recepty,
b) w razie konieczności dokonania zmian składu leku recepturo-
wego, wymagających porozumienia się z osobą, która receptę
wystawiła,
c) jeśli od dnia sporządzenia leku recepturowego upłynęło co naj-
mniej 6 dni,
d) jeżeli osoba, która przedstawiła receptę do realizacji, nie ukoń-
czyła 13. roku życia,
e) jeśli zachodzi uzasadnione podejrzenie co do wieku osoby, dla
której została wystawiona recepta.
Zapis recepty może zostać poprawiony w określonych przypad-
kach:
wydająca lek przyjmuje, iż jest to jedno najmniejsze opakowa-
nie określone w wykazach leków refundowanych, a dla leków
nie zamieszczonych w tych wykazach - dwa najmniejsze opa-
kowania zarejestrowane. .
• Nie określono ilości leku, lecz określono sposób dawkowama
i okres stosowania' osoba realizująca receptę wydaje lek w ilo-
ści obliczonej, potrzebnej na zaznaczony okres stosowania, jed-
nak nie dłuższy niż na trzy miesiące, z wyłączeniem środków
antykoncepcyjnych, które mogą być przepisane na sześciomie-
sięczną kurację. .
• Określono ilość leku, a nie określono sposobu dawkowama; oso-
ba realizująca receptę wydaje go w ilości nie większej niż dwa
naj mniejsze opakowania określone w wykazach leków refundo-
wanych, dla leków nie zamieszczonych w tych wykazach - dwa
najmniejsze opakowania zarejestrowane.
Jeżeli z przepisanych na recepcie liczb i wiel~ośc.i op~k0v.:a~
wynikają różne ilości leku, osoba wydająca przyjmuje najmniej-
szą ilość leku przepisaną przez lekarza.
Wszystkie zmiany dotyczące również leku recepturowego ~u-
szą być odnotowane na odwrocie recepty przez osobę dokonującą
poprawki, opatrzone jej podpisem i pieczątką.
Wykaz leków, które mogą być traktowane jako surowce far-
maceutyczne przy sporządzaniu leków recepturowych:

• Na recepcie podano w sposób nieczytelny lub niezgodny z roz- Aąua pro iniectione in). 10 ml Passispasmina liq.
porządzeniem identyfikator wojewódzkiego oddziału NFZ lub Pini sir.
kod uprawnień dodatkowych pacjenta. Farmaceuta na podsta- Azulan liq.
Cardiamid liq. Pyralgin um in).
wie przedłożonej dokumentacji umieszcza na recepcie odpowied-
Chlorhexidinum gluconicum 20% płyn Tussipect sir.
nią adnotację, składając swój podpis.
• Brakuje oznakowania postaci leku; osoba wydająca lek możeją Fenactil liq. Taraxaci succus
określić na podstawie posiadanej wiedzy. Hippocastani succus, inti: Urticae succus
• Brakuje określenia dawki leku; osoba realizująca receptę wy- Irisulinum Crysta]jsatum V'it.Aliq.
daje najmniejsze opakowanie leku w najmniejszej dawce okre- T-l·t. A+D3 liq.
Linomag liq.
ślonej w wykazie leków refundowanych, a w przypadku leków Vi·t. D3 liq.
nie wymienionych w tym wykazie - na podstawie Urzędowego
Mentholum vnlerienicum, liq.
Wykazu Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na Natrium chloratum isotonicum O}9%}
in). 10 ml V'it. E Iiq.
terytori um RP.
• Nie określono ilości leku i nie podano sposobu dawkowania lub, Neospasmina liq. V'it. Bs amp.
wpisując dawkowanie, nie wpisano okresu stosowania; osoba Pabialgin liq. Vii. E amp.

33
32
 Podstawy prawne:
1. Ustawa z dnia 6.09.2001 r. Prawo Farmaceutyczne (Dz.U. nr
126, poz. 1381 z późno zmianami z dnia 30.08.2002 r. o zmia-
nie ustawy Prawo Farmaceutyczne (Dz.U. nr 152, poz. 1265).
2. Ustawa z dnia 6.09.2001 r. - Przepisy wprowadzające ustawę
Prawo Farmaceutyczne, ustawę o wyrobach medycznych oraz
ustawę o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyro-
bów Medycznych i produktów Biobójczych (Dz.D. nr 126, poz.
1382 z późno zmianami z dnia 30.08.2002 r. o zmianie ustawy
o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Me-
dycznych i Produktów Biobójczych (Dz. U. nr 152, poz. 1236).
3. Ustawa z dnia 27.07.2001 r. o Urzędzie Rejestracji Produk-
tów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobój-
czych (Dz.D. nr 126, poz. 1379).
4. Ustawa z dnia 13.09.2002 r. o produktach biohójczych (Dz.D.
nr 175, poz. 1433).
5. Ustawa z dnia 27.07.2001 r. o wyrobach medycznych (Dz.U.
nr 126, poz. 1379).
6. Ustawa z dnia 23.01.2003 r. o powszechnych ubezpiecze-
niu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz.U. nr 45, poz. 391).
7. Ustawa z dnia 15.09.2000 r. Kodeks Spółek Handlowych (Dz.D.
nr 94, poz. 1037).
8. Ustawa z dnia 26.07.2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks Pra-
cy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 135, poz.
1146).
9. Ustawa z dnia 30.10.2003 r. o zmianie ustawy o warunkach
żywności i żywienia (Dz.U. nr 208, poz. 2020).
10. Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 3.01.2003 r. w spra-
wie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o izbach aptekar-
skich (Dz.U. z 2003 r. nr 9, poz. 108).
11. Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 22.01.2003 r. w spra-
wie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o przeciwdziałaniu
narkomanii (Dz. U. nr 24, poz. 198).
12. Kodeks Etyki Aptekarza RP (tekst ujednolicony), Biuletyn Na-
czelnej Rady Aptekarskiej nr 1 z 2000 r.
34
Niektóre rozporządzenia wydane na podstawie delegacji
ustawowych dla Ministra Zdrowia zawartych w ww. usta-
wach:
1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10.05.2003 r. w spra-
wie recept lekarskich (Dz.D. nr 85, poz. 785).
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9.05.2003 r. w spra-
wie wystawiania przez lekarzy weterynarii recept na produk-
ty lecznicze lub leki recepturowe przeznaczone dla ludzi, któ-
re będą stosowane u zwierząt (Dz.D. nr 97, poz. 891).
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18.10.2002 r. w spra-
wie podstawowych warunków prowadzenia apteki (Dz.D. nr
187, poz. 1565).
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4.12.2002 r. w spra-
wie kategorii dostępności produktów leczniczych (Dz.D. nr 208,
poz. 1776).
5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2.12.2002 r. w spra-
wie klasyfikacji wyrobów medycznych (Dz.U. nr 217, poz.
1834).
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18.10.2002 r. w spra-
wie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów
medycznych (Dz.D. nr 183, poz. 1531).
7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13.01.2003 r. w spra-
wie warunków przechowywania przez apteki środków odurza-
jących, substancji psychotropowych i prekursorów grupy I-R
oraz warunków przechowywania i wydawania z aptek prepa-
ratów zawierających te środki lub substancje (Dz.U. nr 37,
poz. 323).
8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9.05.2003 r. w.spra-
wie wystawiania przez lekarzy weterynarii recept na pr?du~-
ty lecznicze lub leki recepturowe przeznaczone dla ludzi, kto-
re będą stosowane u zwierząt (Dz.U. nr 97, poz. 891).
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24.04.2?03 r. w spra-
wie wykazu leków, które mogą być traktowar,te Jako .surowce
farmaceutyczne, wysokości opłaty ryczałtowej za l~ki podsta-
wowe i recepturowe, ilości leku recepturowego, kto re go doty-
czy opłata ryczałtowa, oraz sposobu obliczania kosztu sporzą-
dzania leku recepturowego.
10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16.12:2002 r. ': spra-
wie szczegółowych warunków i trybu odbywania rocznej prak-
tyki w aptece (Dz.U. nr 5, poz. 59).
35
11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17.07.2002 r. w spra-
wie odbywania praktyki w aptece przez technika farmaceu-
tycznego (Dz.U. nr 126, poz. 1082).
12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13.01.2003 r. w spra-
II.
wie szczegółowych warunków i trybu wydawania oraz cofania LEK RECEPTUROWY
zezwoleń na wytwarzanie, przetwarzanie lub przerób środ-
Renata Jachowicz, Witold Jamróz, Bożena Kluczykowska,
ków odurzających, substancji psychotropowych i prekursorów
Tomasz Stożek Anna Czech, Barbara Pandyra-Kowalska,
grupy I-R oraz szczegółowych warunków zgłaszania działal-
Stanisława Krystynowicz, Joanna Jackowska-Janda, Anna Błasiak,
ności polegającej na ich stosowaniu w celu prowadzenia ba-
Krystyna Chmal-Jagiełło, Teresa Pociecha, Aleksander Mendyk
dań naukowych (Dz.U. nr 36, poz. 315).
13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30.04.2004 r. zmie-
niające rozporządzenie w sprawie recept lekarskich (Dz.U. nr
104, poz. 1103).

1.
OGÓLNE ZASADY SPORZĄDZANIA
LEKU RECEPTUROWEGO
Renata Jachowicz, Witold Jamróz

Leki w aptece wykonuje się na podstawie recepty lekarskiej, j~j

odpisu lub na podstawie monografii farmakopealnych, zgodme
z zasadami dobrej praktyki aptekarskiej i posiadaną przez farma-
ceutę wiedzą fachową,
Ze względu na znaczne zwiększenie asortymentu gotowych po-
staci leku produkowanych przez przemysł, liczba leków wykony-
wanych zarówno w aptekach ogólnodostępnych, jak i sz~italnyc~
znacznie się zmniejszyła. Niemniej jednak w dalszym CIągu leki
te, chociaż w ograniczonej ilości, są przepisywane przez lekarzy
przede wszystkim ze względu na możliwość zaproponowania s~a-
dujakościowego i ilościowego leku dla dane g? cho!ego, Y! zależno-
ści od stopnia zaawansowania choroby oraz Jego indywidualnych
cech.
Niewątpliwą zaletą leków recepturowych jest także możliwość
aplikacji ich choremu bezpośrednio po spor~ąd~eniu W. aptec~. Je~:
nak zobowiązuje to farmaceutę do szczególnej uwagi, aby jakość
wykonanego leku odpowiadała wszystkim wymogom stawianym
danej postaci leku.

37
 Tak jak w przypadku leków sporządzanych przemysłowo, po- cd. tab. 3

szczególne etapy wykonywania leku recepturowego powinny być Grupa leków Wymagania*)**)
szczegółowo przeanalizowane. Oznacza to, że sposób sporządza- Nie więcej niż 5 x la' bakterii i la' grzybów
1\ b
nia leku powinien być właściwie przemyślany i uwzględniać naj- w I g lub l mi
lepsze standardy postępowania. - leki stosowane zewnętrznie,
Nieobecność w l g lub ł mi: Staphylococcus aureus,
zawierające surowce
Należy mieć zawsze na uwadze fakt, że preparat ten przezna- pochodzenia naturalnego
Pseudomonas aeruginosa i rodzaju Clostridium
Nie więcej niż 10 drobnoustrojów z rodziny
czony jest dla człowieka chorego i z tych względów nie wolno po-
Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych
pełnić żadnego błędu. w I g lub l mi
Sporządzenie leku recepturowego polega na:
III a Nie więcej niż la' bakterii i la' grzybów w l g lub
1. Łączeniu w odpowiedni sposób poszczególnych składników: - leki stosowane doustnie (nie
l mi
Nieobecność w I g lub I mI: Escherichia coli
a) rozpuszczaniu lub zawieszaniu substancji leczniczych i po- należące do grupy III c
Nie więcej niż la' drobnoustrojów z rodziny
mocniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub podłożu, i III d)****) Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych
b) rozdrabnianiu, mieszaniu składników stałych, - leki doodbytnicze
w l g lub l mi
c) mieszaniu składników płynnych. Nie więcej niż la' bakterii i la' grzybów w I g lub
III b
2. Przenoszeniu do opakowania właściwego dla danej postaci leku. I mi
- systemy transdermalne
3. Etykietowaniu. Nieobecność w I g lub l mi: Staphyłococcus aureus,
- leki dopochwowe
Pseudomonas aeruginosa i Escherichia coli
W czasie sporządzania leków w aptece należy unikać czynni- Nie więcej niż 10' innych drobnoustrojów z rodziny
ków wpływających na zmniejszenie trwałości leku. Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych
Wszystkie powyższe czynności powinny być wykonane w odpo- w l g lub l mi
wiednich warunkach, z zachowaniem wszelkich zasad gwarantu- !lIc Nie więcej niż 10' bakterii i 10' grzybów w l g lub
jących właściwą jakość leku. - leki doustne zawierające
I mi
Nieobecność w I g lub I ml: Staphylococcus aureus,
W Farmakopei Polskiej VI, podobnie jak w innych farmakope- surowce pochodzenia
Pseudomonas aeruginosa i Escherichia coli
ach międzynarodowych, zostały podane wymagania czystości mik- naturalnego (poza ziołami)
Nie więcej niż la' innych drobnoustrojów z rodziny
Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych
Tabela 3. Wymagania jałowości i czystości mikrobiologicznej dla różnych grup leków wg w I g lub l rnl
Nieobecność Salmonella w 10 g lub 10 mi
FPVI
l\[d Nie więcej niż 107 bakterii i la' grzybów w I g lub
Grupa leków Wymagania*)**) l mi
- surowce roślinne, poddawane Nie więcej niż la' Escherichia coli w I g lub I mi
działaniu wrzącej wody
- leki do stosowania Jałowość III e Nie więcej niż la' bakterii i la' grzybów w l g lub
pozajelitowego I ml. Nie więcej niż la' drobnoustrojów z rodziny
- surowce roślinne, nie podda- Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych
- leki do oczu
wane działaniu wrzącej
- leki stosowane na rany w I g lub I mi
wody Nieobecność Escherichia coli w l g lub l mi
i rozległe oparzenia
Nieobecność Salmonella w la g lub la mi
II a***) Nie więcej niż la' mikroorganizmów (bakterii i grzy-
bów) w l g lub l rnl *) Wymagania dotyczą odpowiednio grup preparatów opisanych w monografiach ogol-
- leki stosowane zewnętrznie
Nieobecność w l g lub I rnl: Staphylococcus al/reI/S, nych postaci leku lub w monografiach szczegółowyc~.
(nie należące do grupy II b)
Pseudomonas aeruginosa **) Wymagania dotyczące bakterii odnoszą się do bakterii tlenowych.
- leki na skórę i błony
Nie więcej niż la drobnoustrojów z rodziny ***) O ile nie mają wymagań jałowości. .. . .
śluzowe
Enterobacteriaceae i innych pałeczek Gram-ujemnych ****) Wymagania dotyczą również preparatów zawierających. substancJe. pornocrucze
- leki do nosa, uszu i gardła
w I g lub I ml pochodzenia naturalnego (np. żelatynę, skrobię, substancje wypełniające),
- rozległe oparzenia

39
38
robiologicznej dla poszczególnych postaci leku. Dotyczą one rów-
nież preparatów wykonywanych w aptece.
Wymagania czystości mikrobiologicznej usystematyzowano
w trzech zasadniczych grupach, z dokładnym określeniem dopusz-
czalnych norm obecności bakterii i grzybów w poszczególnych pre-
paratach. W porównaniu z poprzednimi, kryteria te zostały znacz-
nie zaostrzone.
Powyższe dane stanowią podstawę do określenia miejsca wy-
konania danej postaci leku i sposobu jej wykonania. Zwiększenie
wymagań dotyczących jakości postaci leku skłania do doskonale-
nia pracy recepturowej przez zastosowanie i w tym zakresie no-
wych rozwiązań.
c ..;.;·,"",.,.,•.....~ Pomieszczenia
Miejsca do sporządzenia leków powinny być wydzielone z zespołu
pozostałych pomieszczeń apteki. Jego powierzchnia powinna być
dostosowana do wymagań wynikających z ich przeznaczenia. Po-
winny być dobrze oświetlone. Pomieszczenia, w których sporzą-
dza się leki recepturowe oraz wykonuje się czynności pomocnicze
bezpośrednio związane z wykonaniem leku, stanowią przestrzeń
podlegającą kontroli mikrobiologicznej zgodnie z limitami przyję-
tymi dla poszczególnych stref. Natomiast pomieszczenia apteki
przeznaczone do sporządzania preparatów jałowych muszą być
całkowicie oddzielone od pozostałych (p. rozdz. "Receptura asep-
tyczna").
Wyposażenie tych pomieszczeń powinno umożliwiać wykony-
wanie wszelkich czynności w sposób prawidłowy.
, . Wyposażenie
Do sporządzenia leku recepturowego i aptecznego należy używać
naczyń i urządzeń właściwego przeznaczenia. Ich wybór powinien
być dostosowany do rodzaju i ilości wykonywanego leku. Wszyst-
kie naczynia i urządzenia powinny być bardzo dokładnie umyte
i wysuszone. W celu zapewnienia odpowiedniej jakości leku nale-
ży je co pewien czas kontrolować zgodnie z przyjętymi zasadami.
Wszystkie urządzenia powinny być nie tylko utrzymywane
w odpowiedniej czystości, ale również kontrolowane pod wzglę-
40
dem prawidłowości ich działania. Przeprowadzać zatem należy
okresową walidację urządzeń. Ich zasadnicze przeznaczenie wią-
że się z wykonywaniem takich czynności, jak: ważenie, rozdrab-
nianie, mieszanie, ogrzewanie, rozdzielanie do bezpośrednich opa-
kowań.
Ważenie
Ważenie jest podstawową czynnością w wykonywaniu leku w wa-
runkach aptecznych. Obecnie stosuje się w tym celu dwa rodzaje
wag: odważnikowe (szalkowe) i elektroniczne. W zależności od
zakresu pomiarowego wyróżniamy kilka typów każdego rodzaju
wag. .
W aptece do recepturowego sporządzania leków stosowane są
nadal dwa typy wag odważnikowych, tzw. belkowych, mających
wieszaki szalek zawieszone na jednym ostrzu wahadłowo. Są to:
wagi z aretażem o granicy obciążenia maksymalnego do 50 g,
wagi z aretażem lub bez niego, o obciążeniu maksymalnym do
1000 g.
Do odważania składników recepturowych służą dwa rodzaje
odważników:
mosiężne niklowane lub chromowane o masie: 1, 2, 5, 10, 20,
50, 100, 200 g,
aluminiowe w formie blaszek o specjalnym kształcie i różnej
wielkości poniżej 1 g, tj.: 10,20,50, 100,200,500 mg.
Prawidłowy sposób ważenia uwzględnia: właściwe ustawienie
i wypoziomowanie wagi na stole recepturowym; tarowanie kart,
naczyń lub opakowań, do których odważane są poszczególne skład-
niki leku recepturowego oraz właściwe ważenie z odpowiednią
dokładnością, kontrolowane ustawieniem "wskazówki" wagi w po-
łożeniu zerowym, względnie jej równomiernym wychyleniu w obie
strony od punktu zerowego.
Zastosowanie elektronicznych wag aptecznych stanowi postęp
w tym zakresie. Wagi te zbudowane są m.in. z wykorzystaniem
układu silnika magnetoelektrycznego lub tensymetrycznego prze-
twornika siły. Mają możliwość zerowania w całym zakresie po-
. miarowym, określonym dla danego typu wagi. Wyposażone są
w system kalibracji wewnętrznej lub zewnętrznej, przy użyciu
41
Tabela 4. Niektóre dane techniczne elektronicznych wag aptecznych

Wielkość
Minimalne Maksymalne Klasa podzialu Czas
Typ wagi
obciążenie obciążenie dokladności odczytu ważenia
wagi
I 50 g
0,02 g II 10 mg
II 100 g - 3s
III 0,1 g 2000 g III l g

wzorcowego odważnika. Mogą mieć osłonę zewnętrzną zabezpie-

czającą przed oddziaływaniem ruchu powietrza, a także złącza do
komputera i drukarek, co daje możliwość dokumentacji odważa-
nych substancji. Producent, mając dane techniczne, określa obcią-
żenie minimalne i maksymalne dla danego typu wagi, klasę do-
kładności ważenia itp.
Zasadniczo są trzy typy wag elektronicznych przydatnych
w pracy recepturowej o maksymalnym obciążeniu do 50 g, 100 g
i 2000 g. a
Oprócz wspomnianych powyżej zalet również krótki czas waże-
nia i jego dokładność uzasadniają w pełni korzyści wynikające ze
stosowania tego typu wag w pracy recepturowej.
Aby waga mogła być legalizowana, precyzyjnie musi być spraw-
dzona dokładność odważenia minimalnej i maksymalnej naważ-
ki.
Niezależnie od rodzaju wagi, w przypadku braku dokładnych
danych producenta można określić minimalną ilość możliwą do
odważenia przy użyciu danego typu wagi na podstawie wielkości
dopuszczalnego maksymalnego obciążenia. Wartość tę oblicza się
ze wzoru:
maks. M b
min. M = x 10
2000 Ryc. 2. Wagi: a - szalkowa, b - elektroniczna.
M - masa substancji
Jeżeli surowiec farmaceutyczny potrzebny do wykonania leku
Oznacza to, że w przypadku stosowania wagi o maksymalnym recepturowego wymaga rozdrobnienia i przesiania, to czynność ta
obciążeniu, np. 50 g, minimalna ilość substancji, jaką będzie moż- powinna być wykonana w pierwszej kolejności. W takim przypad-
na odważyć wynosi 0,25 g. ku powinno się odważyć przybliżoną jego ilość, a dopiero po roz-
W przypadku odważania poszczególnych składników leku re- drobnieniu i przesianiu odważyć dokładnie ilość wskazaną w prze-
cepturowego należy mieć na uwadze wszelkie zasady postępowa- pisie. Jeśli dokładnie odważona ilość substancji byłaby przenie-
nia lege srtis, zapewniające prawidłowe sporządzanie leku. siona do moździerza w celu jej rozdrobnienia, to należy się liczyć

42 43
~e. stratami wynikającymi z osadzania się cząstek substancji na
ściankach lub w porach moździerza, a także na sicie. Zawartość
poszczególnych składników w preparacie nie byłaby prawidło-
wa.
Jeżeli ~lo.Śćsub~t~n~j~ leczniczej podana w recepcie jest mniej-
sza od minimalnej IlOSCImasy możliwej do odważenia wówczas
należy wykonać triturację (rozcierkę) z substancją obojętną, np.
laktozą, w stosunku liczb całkowitych, np. 1:10, 1:100. Po dokład-
nym ~bliczeniu należy odważyć odpowiednią ilość rozcierki, za-
wierającą wymaganą ilość substancji leczniczej.
Rozdrabnianie
W praktyce recepturowej stosuje się moździerze zarówno do roz-
drabn~~nia ~u~stancji stałych, jak i do sporządzania proszków,
emulsji, zawIesl~, a.także m.aści. W tym celu stosuje się zazwyczaj
porcelanowe mo ździerza z pistlem, W zależności od ilości rozdrab-
nia~e~o sur?w~a lub preparatu należy dokonać wyboru wielkości
moździerza I pistla, ~ak by krzywizna pistla była dobrze dopaso-
wana do wewnętrznej krzywizny c.zaszy moździerza. Efektywność
rozdrabniania surowcow w moździerzach porcelanowych jest bar-
dzo dobra. Jednakże porowatość ich wewnętrznych ścianek może
stanowić mankament. W wyniku wspomnianych procesów w po-
r~c~ n:ogą pozos~awać .cząstki substancji rozdrabnianych. Usu-
męcie Ich w trakcie mycia bywa uciążliwe. Pozostałości substancji
W. porach moździerza mogą stanowić potencjalne zanieczyszcze-
me kolejno wy~onywanego leku. Należy zwrócić szczególną uwa-
g~ na to, aby ~le używać tych samych moździerzy do wykonywa-
ma ww. postaci leku, zawierających substancje lecznicze o różnej
sile działania.
Do celów recepturowych produkowane są również melaminowe
moździe~z~ plastikowe i p,ist~e, także w opakowaniach jałowych.
W przeciwieństwie do moździerzy porcelanowych mają one gład-
ką wewnętrzną powierzchnię, łatwą do utrzymania w czystości.
I~h zaletą jest również możliwość bezpośredniego odważania do
mch poszczególnych składników leku, a także ogrzewania na łaź-
ni wodnej, co w przypadku moździerzy porcelanowych jest niedo-
z:-,ol?ne. Stopień rozdrobnienia surowców farmaceutycznych rów-
nież jest zadowalający,jakkolwiek według L. Krówczyńskiego pro-
ces rozdrabniania substancji stałych na sucho jest mniej efektyw-
44
ny. Lepsze wyniki uzyskuje się przez rozpuszczanie substancji
w łatwo lotnym rozpuszczalniku i ucieranie w moździerzu do cał-
kowitego odparowania rozpuszczalnika lub rozdrabnianie z dodat-
kiem parafiny.
Mieszanie
Mieszanie jest procesem jednostkowym mającym na celu:
uzyskanie homogennej mieszaniny kilku składników zarówno
płynnych, jak i stałych,
przyspieszenie rozpuszczania substancji,
sporządzanie postaci leków takich, jak np. roztwory, zawiesiny,
emulsje.
W tym celu stosuje się: mieszadła laboratoryjne łopatkowe
o różnym kształcie łopatek, magnetyczne lub bagietki szklane.
Mieszanie składników płynnych
W przypadku składników płynnych wybór rodzaju urządzenia za-
leży od ich lepkości. Łopatki mieszadeł mają różnorodny kształt.
Właśnie kształt łopatek i sposób nachylenia ich osi obrotu decydu-
ją o kierunku ruchu mieszanych cieczy - kolistym poziomym lub
pionowym. Również szybkość obrotów mieszadła odgrywa istotną
rolę·
Mieszanie składników stałych
Mieszanie składników stałych przeprowadza się w moździerzach.
Jeżeli preparat jest wieloskładnikowy, o różnej ilości poszczegól-
nych składników, to istotny jest sposób ich łączenia, celem uzy-
skaniajednorodności całego układu. Mieszanie składników powin-
no się odbywać w następujący sposób:
do moździerza należy wprowadzić składnik przepisany w naj-
mniejszej ilości,
dodać kolejny w ilości podobnej do pierwszego składnika, do-
kładnie wymieszać,
45
 wprowa~~ić ~ol.ej~ą. por~ję drugiego składnika odpowiadającą Można również zastosować metodę stapiania. Wówczas poszcze-
w przybliżeniu ilości zmieszanych dotychczas składników gólne składniki należy odważyć do porcelanowej parownicy lub
dodawać w podobny sposób kolejne składniki i dokładnie' mie- wspomnianego plastikowego moździerza i ogrzewać na łaźni wod-
szać w moździerzu (p. rozdz. "Proszki"). nej do całkowitego stopienia. Zestalanie należy prowadzić po zdję-
ciu naczynia z łaźni przy równoczesnym ciągłym mieszaniu. Wy-
bór tej metody jest uzasadniony, jeżeli utrzymuje się właściwy za-
Mieszanie składników półstałych kres podwyższonej temperatury przez odpowiedni czas.
Mieszanie półstałych układów można przeprowadzać również
w ~~ celu stosowane są parownice wykonane z porcelany lub przy użyciu miksera recepturowego - Unguator®, którego zasad-
moździerza. niczym przeznaczeniem jest sporządzanie maści, kremów, żeli oraz
Jeż.eli skład maści stanowią dwa lub więcej rodzajów podłoży czopków (ryc. 3).
przepisanych w różnych ilościach, to tok postępowania powinien Mieszanie przepisanych składników leku recepturowego wraz
być analogiczny do opisanego dla składników stałych. z podłożem następuje po uprzednim ich odważeniu do pojemni-
ków z tworzyw sztucznych, w których w dalszej kolejności nastę-
puje homogenizacja. W tym celu można stosować mieszadła jed-
nokrotnego lub wielokrotnego użytku.
Jednorodną mieszaninę podłoża z substancją leczniczą uzys-
kuje się przez dobór odpowiednich parametrów technologicznych
procesu, tj. szybkości obrotów mieszadła i czasu trwania miesza-
ma.
mieszadło Elementem stałym Unguatora® jest podstawa wraz z panelem
sterującym, zaopatrzonym w system regulatorów i wskaźników
pomiaru obrotów mieszadła i czasu homogenizacji.
W skład aparatu wchodzą elementy ruchome, tj.:
pojemniki pojemności od 15 do 500 mI oraz aplikatory wykona-
ne z polipropylenu,
końcówki dozujące z polietylenu,
mieszadła ze stali nierdzewnej z końcówkami wykonanymi
z tworzyw sztucznych, o różnej wielkości i kształcie w zależno-
pojemnik ści od przeznaczenia.
forma
do czopków W przypadku sporządzania maści zasadniczą zaletą jest ciąg-
łość procesu. Do pojemnika stanowiącego bezpośrednie opako-
wanie maści odważa się poszczególne składniki preparatu, podda-
je homogenizacji, a dzięki specjalnej nasadce zabezpieczającej po-
jemnika pacjent może dozować lek bez potrzeby jego otwierania.
Pojemniki mają kształt tuby z ruchomym dnem, co ułatwia apli-
kację preparatu.
a Zaleca się odważanie do pojemnika w pierwszej kolejności podło-
b
ża, następnie składników stałych, a na końcu składników płyn-
Ryc. 3. Unguator: a - widok ogólny, b - wyposażenie. nych. W ciągu krótkiego czasu (maksymalnie ok. 4 min) uwarun-

46 47
kowanego rodzajem i ilością sporządzanego preparatu uzyskuje
się produkt odpowiedniej jakości.
Jeżeli stopień rozdrobnienia odważanej substancji nie jest wy-
starczający, należy ją wcześniej zmikronizować zgodnie z ogólnie
przyjętymi zasadami.
Unguator służyć może również do sporządzania czopków. Jego
zaletą jest możliwość przeniesienia półpłynnej homogennej masy
czopkowej do jednorodnych form z tworzywa sztucznego, stano-
wiących również bezpośrednie opakowanie leku (p. rozdz. "Czop-
ki").
Unguator jest więc przykładem aparatu, który może znaleźć
szerokie zastosowanie w technologii sporządzania leku recepturo-
wego. Uproszczenie sposobu wykonania leku, możliwość zastoso-
wania także w procesie wytwarzania jałowych postaci leku (p.
rozdz. "Receptura antybiotyków"), a także przygotowanie prepa-
ratów w bezpośrednich opakowaniach to zalety, które skłaniają
do szerszego stosowania Unguatora w praktyce farmaceutycznej.

Dzielenie
Ryc. 4. Kapsułkarka do napełniania kapsułek żelatynowych.
Mając na uwadze odpowiednią jakość leku, dzielenie proszków re-
cepturowych również powinno być zmodyfikowane. Zamiast kap- Tabela 5. Charakterystyka kapsułek żelatynowych podłużnych
sułek skrobiowych należałoby stosować kapsułki żelatynowe. Do 3 4 5
Kapsuła No 000 00 O 1 2
tego celu służyć może aparat do ręcznego rozsypywania proszków
0,23- 0,2- 0,12- 0,1- 0,065
dzielonych (ryc. 4). Jego konstrukcja pózwala na napełnianie do- Zawartość 0,43- 0,39- 0,32-
-1,8 -1,3 -0,9 -0,65 -0,52 . -0,39 -0,26 -0,13
wolnej liczby kapsułek, jednorazowo nawet do 120 kapsułek. proszku [g]
0,37 0,3 0,21 0,13
Istnieje kilka modeli aparatów przeznaczonych do napełniania Objętość [mi] 1,4 0,95 0,68 0,5
również mniejszej ilości kapsułek, np. 30, 60, zaś użycie ramek 23,5 21,3 19,3 17,9 16,1 14,1 10,3
Długość [mm] 28
ograniczających pozwala na wykonanie przepisanej przez lekarza
liczby kapsułek. Można przy ich użyciu napełniać kapsułki róż-
nych rozmiarów od 5 do 000. Charakterystykę kapsułek przedsta-
wiono w tabeli 5.
Substancje
Substancje używane do sporządzania leku recepturowego powin-
ny być w odpowiedni sposób przechowywane, zabezpieczone prz~d
wpływem czynników zewnętrznych, a także na właściwy sposob
oznakowane. ..
Farmakopea Polska VI (FP VI) wpro.wB:dza pod~iał substancji
na bardzo silnie działające (wykaz A), silnie działające (wykaz B)

49
48
 oraz środki odurzające (wykaz N). Pozostałe określa się mianem
substancji słabo działających.
Oznakowanie naczyń do przechowywania surowców powinno
być zgodne z wykazem podanym w Farmakopei VI:
1) wykaz A - substancje bardzo silnie działające - biały napis na
czarnym tle z białą obwódką,
2) wykaz B - surowce silnie działające - czerwony napis na bia-
łym tle z czerwoną obwódką,
3) wykaz N - środki odurzające - biały napis na czarnym tle
z czerwoną obwódką,
4) pozostałe środki farmaceutyczne - czarny napis na białym tle
z czarną obwódką.
Wzory etykiet aptecznych przedstawiono na rycinie II (wklej-
ka).
Oznakowanie naczyń według tej zasady zwiększa bezpieczeń-
stwo przy sporządzaniu leku recepturowego. Substancje należące
do wykazów A i B powinny być przechowywane w zamykanych
szafach, natomiast środki odurzające dodatkowo odpowiednio za-
bezpieczone, zgodnie z obowiązującymi przepisami, oraz ewiden-
cjonowane w książce narkotycznej.
Substancje przeznaczone do sporządzania leków recepturowych
i aptecznych mogą być przechowywane w opakowaniach fabrycz-
nych producenta pod warunkiem zachowania właściwej jakości
przez cały okres stosowania. Nie dotyczy to surowców pakowa-
nych do papierowych czy foliowych torebek, których po otwarciu
nie można szczelnie zamknąć. Oznakowanie surowców farmaceu-
tycznych powinno zawierać następujące dane: nazwę surowca far-
maceutycznego, nazwę producenta leku, numer serii, termin waż-
ności.
Rozpuszczalniki
W zależności od wymaganego stopnia czystości mikrobiologicznej
danej postaci leku, zgodnie z klasyfikacją FP VI, do sporządzania
leku recepturowego należy używać wody oczyszczonej Aqua puri-
ficata (FP VI, s. 236) lub wody do wstrzykiwań Aqua pro iniectio-
ne (FP VI, s. 235). Stosuje się również inne rozpuszczalniki (p.
rozdz. "Substancje pomocnicze").
50
Opakowanie
Opakowanie leku recepturowego stanowi jego integralną. część,
zapewniającą odpowiednią jakość leku, trwałość orB:z bez~)l~cze~-
stwo stosowania. Powinno zapewniać wygodne otwieranie l apli-
kowanie leku, ale jednocześnie zabezpieczać przed łatwym dostę-
pem dla dzieci. .
Opakowania mogą być jednodawkowe lub wielodawkowe, w-:r-
konane ze szkła lub tworzywa sztucznego. Papierowe opakowama
są stosowane jako dodatkowe zewnętrz.ne.
Przy wyborze właściwego opakowama leku recepturowego na-
leży kierować się:
właściwościami fizykochemicznymi substancji leczniczej,
rodzajem postaci leku, . '"
wrażliwością na działanie takich czynmkow, Jak temperatura,
światło, wilgoć, miejsce aplikacji leku.
W preparatyce recepturowej stosowane są subs.tancje wrażliwe
na działanie wilgoci, do których zaliczyć należy m.m.: azotan so~u,
bromek amonu, bromek sodu, bromek wapnia, chlorek wapma,
jodek sodu. " ..
Przykłady substancji leczniczych l pomocmczych wrażliwych na
światło stosowanych w recepturze to: alkohol fenyloetylowy, ben-
zokain~, chloramfenikol, chlorowodorek lido~ainy, erytromycyna,
fiolet krystaliczny, hydrokortyzon, kwas salicylowy, mlecz.an eta-
krydyny, nystatyna, octan chloroheksydyny, p.redmzolon, SIarczan
neomycyny, sulfonamidy, tannina, tłuszcze men~sycone. ,
Należy je przechowywać w pojemnikach chro.mących be~posr~d-
nio przed działaniem światła, np. w opakowamach bezposredmch
ze szkła oranżowego lub z tworzywa sztucznego. .
Opakowania wykonane ze szkła i tworzyw sztucznych mają
zarówno zalety, j ak i wady.
Opakowania szklane
Zalety Wady
• Różnorodność kształtu • Kruche cząstki szkła mogą
przedostać się do postaci
leku
51
 • Możliwość użycia szkła • Niektóre gatunki szkła mogą wymiany gazowej, oraz "opakowania zamknięte", pozwalające na
barwionego dla ochrony oddawać alkalia, np. do kilkakrotne pobieranie zawartych w nich postaci leków.
przed światłem roztworów. Ponadto w Farmakopei Polskiej VI (s. 32) przyjęto orientacyjne
• Łatwe do mycia • Cena jednostkowa opakowania ustalenie zakresów temperatury, w jakiej powinny być przecho-
i wyjaławiania jest większa niż w przypadku wywane leki, co w określonych przypadkach powinno być oznako-
opakowań plastikowych wane na etykiecie opakowania leku.
• Obojętne dla większości
substancji leczniczych
• Możliwość wizualnej kontroli
zawartości opakowania Tok postępowania przy wykonywaniu
leku recepturowego
Opakowania plastikowe Farmaceuta przed sporządzeniem leku recepturowego powinien
dokonać oceny recepty pod względem merytorycznym, uważnie
Zalety Wady przeanalizować skład preparatu pod kątem możliwości wystąpie-
• Lekkie • Nie są obojętne chemicznie nia interakcji pomiędzy poszczególnymi składnikami postaci leku.
w takim stopniu jak niektóre Wiedza w tym zakresie pozwala na przyjęcie właściwego toku po-
gatunki szkła (zwłaszcza kI. 1) stępowania. Konieczne jest również sprawdzenie dawek w przy-
• Nietłukące • Mogą adsorbować na padku przepisania przez lekarza substancji należących do wyka-
powierzchni niektóre ..r zuA, B lub N.
substancje lecznicze lub Jakiekolwiek wątpliwości, co do prawidłowego wykonania leku,
środki konserwujące powinny być natychmiast skonsultowane i wyjaśnione.
• Łatwe do formowania • Wrażliwe na działanie Do sporządzenia leku należy przygotować naczynia apteczne
pojemników o różnym podwyższonej temperatury i odpowiednie opakowanie. Surowce farmaceutyczne potrzebne do
kształcie, a także zamknięć wykonania leku należy pobierać pojedynczo i kolejno odważać.
• Tanie • W większym stopniu niż szkło W celu uniknięcia pomyłki podczas ich pobierania słuszna jest za-
są przepuszczalne dla gazów sada trzykrotnego uważnego odczytywania treści etykiety na na-
i pary wodnej czyniu: po raz pierwszy przy zdejmowaniu naczynia z półki, po raz
drugi przed odważaniem, po raz trzeci przy odkładaniu naczynia
. Prawidłowo dobrane opakowanie, jak i warunki przechowywa- z powrotem na półkę.
ma leku recepturowego mają chronić przed negatywnymi skutka- Nie należy w żadnym przypadku gromadzić naczyń z surowca-
mi, takimi jak: mi na stole recepturowym, w miejscu wykonywania leku. Taki
utrata masy substancji leczniczej na skutek procesu utlenia- sposób postępowania może być przyczyną popełnienia błędu przy
nia, hydrolizy lub parowania rozpuszczalnika, odważaniu poszczególnych składników leku.
zmiana właściwości fizycznych postaci leku, Sposób sporządzania różnych postaci leku recepturowego lege
zmiana zabarwienia, srtis przedstawiono w kolejnych rozdziałach podręcznika.
zmiana dostępności biologicznej substancji leczniczej z postaci Przystępując do wykonywania leku recepturowego, należy przede
leku. wszystkim sprawdzić właściwości fizykochemiczne poszczególnych
składników, co umożliwi ustalenie prawidłowej metody sporządza-
Z tych względów w Farmakopei Polskiej wprowadza się okre- nia leku. Przy wykonywaniu preparatów płynnych, zwłaszcza wie-
ślenia "opakowania hermetycznie zamknięte", nie dopuszczające loskładnikowych, należy zawsze sprawdzić rozpuszczalność sub-

52 53
 st~ncji stałych. Jeżeli są to substancje słabo rozpuszczalne w wo-
dzie, natomiast rozpuszczalne w pozostałych składnikach leku re-
cept~rowego, ~ależy j.e w nich rozpuszczać, tak aby w naj prostszy
sposob uzy~kac prawidłowo wykonany preparat. Jeżeli jednak są
to sub,stanc}e trudno rozpuszc~al~e lub występujące w formie gra-
nulatow, wowczas zawsze nalezy Je przed rozpuszczeniem rozdrob-
n~ć, celem zmnieiszęnia wielkości cząstek i zwiększenia powierzch-
ru kontaktu z rozpuszczalnikiem.
Przykład
Rp.
Nutrii hydrogenocarbonatis 0,7
Glyceroli 4,5
Aquae ad 15,0
Mf. sol.
D.S Krople do ucha
1 cz. wodorowęglanu sodu rozpuszcza się w 11 cz. wody. Ilość
wod~ przep~sana w recepcie jest wystarczająca do jego rozpusz-
czerua. Aby Jednak przyspieszyć proces rozpuszczania, wodorowę-
glan sodu należy rozdrobnić w moździerzu. Do zlewki odważyć ok.
9,0 g wody, .dodać wodorowęglan sodu i mieszać do całkowitego
rozpuszczerua substancji. Dodać glicerol i uzupełnić wodą do masy
15,0 g.
, .Le~ recepturowy prawidłowo wykonany, umieszczony we wła-
scrwym opakowaniu, musi być w odpowiedni sposób oznakowany.
W tym celu stosuje się etykiety apteczne.
Etykiety apteczne leków recepturowych do stosowania we-
wnętrznego"są białe~ z dodatkowym oznaczeniem "do użytku we-
wnętrznego , natomiast stosowanych zewnętrznie - pomarańczo-
we, z dodatkowym oznaczeniem "do użytku zewnętrznego".
Treść etykiety powinna zawierać:
adres apteki,
imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony
sposób użycia leku lub produktu, ' sowane w lecznictwie przyjęte dla mężczyzn w wieku od 20 do 40
datę sporządzenia leku.
D.od~tkowo u:r;nieszczone są na opakowaniu informacje w po-
staci piktogramów, takie jak emblemat oka na lekach do oczu ,
54
emblemat "trucizny" wyłącznie w przypadku leków do użytku ze-
wnętrznego, zawierających substancje należące do wykazu A; cza-
sem konieczne jest umieszczenie informacji zmieszania przed uży-
ciem lub dotyczących warunków przechowywania.
Przy wydawaniu leku recepturowego z apteki należy sprawdzić
zgodność numeru kontrolnego, przedstawionego przez osobę zgła-
szającą się po odbiór leku, z numerem na recepcie oraz na opako-
waniu. Osoba wydająca powinna sprawdzić dane umieszczone na
recepcie z danymi, które zawiera etykieta aptecz~a, w sz~ze.góh:lO-
ści sprawdzić nazwisko chorego podane na recepcie, ~tykiecIe z In-
formacją uzyskaną od osoby odbierającej lek. Wydame leku r.ecep-
turowego z apteki potwierdzone jest podpisem (na odwrocie re-
cepty) osoby go wydającej.
Dawki
Farmakopea Polska określa dla środków farmaceutyc~ny~h daw-
ki zwykle stosowane i dawki maksymalne. Dla każdej z mch wy-
różnia dodatkowo dawki jednorazowe (pro dosii oraz dobowe (pro
die). Określono również zakres dawek dla poszczególnych dróg po-
dania, np. doustnie (p.o.), domięśniowo Um.), d?odbytni~zo (p.r).
W przypadku podania pozajelitowego uwzględmono takze spos?b
wprowadzenia leku, np. dożylnie (i. v), podskórnie (s.c.), domię-
śniowo (i.m.).
Zgodnie z definicją FP VI dawki zwykle stosowane (dawki zale-
cane) są to dawki przeciętne, wywołujące u chorego zamierzone
działanie lecznicze zapobiegawcze lub diagnostyczne. Zakres da-
wek przyjęto dla mężczyzny w wieku od 20 do 40 lat o masie ciała
ok. 70 kg. . ,
Przyjmuje się, że dawki zwykle stosowane mogą mI.ec charak-
ter orientacyjny, gdyż zależnie od płci, wieku i masy CIała chore-
go, a także rodzaju schorzenia i ewentualnych ch?rób. towarzy-
szących lekarz każdorazowo może ustalać odpowiednią dawkę
leku.
Dawki maksymalne (dosis maxima) są to największe dawki sto-
lat o masie ciała 70 kg, bez chorób towarzyszących. Ich wielkość
jest również zróżnicowana zależnie od drogi podania. ,. .
W szczególnie uzasadnionych przypadkach lekarz, świadomie
przekraczając dawkę maksymalną, musi we właściwy sposób za-
55
 znaczyć ten fakt na recepcie, np. przez umieszczenie obok ilości cd tab 6
przepisanej substancji leczniczej wykrzyknika oraz własnego pod- I

pisu lub napisanie dawki słownie. Dawki wg FP VI

Jeżeli na recepcie brak właściwego oznaczenia przekroczenia Nazwa Droga Zwykle stosowane Maksymalne
Wykaz
dawki maksymalnej leku, farmaceuta, zanim wyda lek, powinien substancji podania
jedno- jedno-
porozumieć się z lekarzem, który wystawił receptę. W przypadku razowa
dobowa
razowa
dobowa
braku możliwości wyjaśnienia, farmaceuta może wykonać lek
Phenobarbitalum p.o. 0,1 0,3 0,3 0,6
w dawce odpowiadającej najwyższej dawce zwykle stosowanej,
z uwzględnieniem drogi podania leku. i.m. 0,1-0,2 - 0,3 0,6
W tabeli 6 zawarto kilka przykładów dawek substancji nale-
p.r. 0,015* 0,045*
żących do wykazu A, B, N w zależności od drogi podania, wg
FPVI. B w pediatri i*

Papaverini s.c.
hydrochloridum 0,04-0,08 0,12 0,1 0,2
Tabela 6. Przykłady dawek wybranych substancji leczniczych wg FP VI i.m.

p.o. 0,04-0,1 do 0,3 0,2 0,6

Dawki wg FP VI
Nazwa Morphini p.o. 0,005-0,02 0,03 0,1 * 0,1 *
Wykaz Droga
Zwykle stosowane Maksymalne hydrachloridum
substancji podania
p.r. 0,015 0,03 0,03 0,1
jedno- jedno- "
dobowa dobowa
razowa razowa S.c. 0,005-0,01 0,03 0,06* 0,06*
Atropini sulfas p.o. 0,25-0,5 mg 2 mg 2 mg 3 mg i.m. 0,005-0,01 0,02 0,02 0,06
N
0,2-1 %* do 4 kropli
zew. i.v. 0,005-0,01 0,01-0,02 0,01 0,06
(1-2 krople dziennie) dziennie'
Morphini suifas p.o. 0,01-0,03 0,06 0,1 * 0,1 *
i.v. w
powolnym 0,1-1 mg** 2 mg** 0,Q2
i.v. 0,005-0,01 0,01-0,02 0,06
wlewie
* w zaawansowanej chorobie nowotworowej
s.c.
0,25-0,5 mg I mg I mg 5 mg
i.m.

A * rozszerzające źrenice (krople do oczu) Przykład obliczania dawek jednorazowych

** w zatruciach związkami fosforoorganicznymi
Pilocarpini Rp.
p.O. 0,01-0,015 - 0,Q2 0,04
hydrochloridum
Codeini phospha tis 0,4
s.c. 0,005-0,01 0,01 0,01 0,02 Coffeini Nutrii benzoetis 2,0
krople Nutrii benzostis 3,0
1--4%*
oczne Ipecacuanhae trae 5,0
maść Altahaeae sir. 50,0
oczna 2%* Aquae ad200,0
Mf. mixt.
w jaskrze*
D.S. 3 razy dziennie łyżkę stołową

56
57
 Mieszanka ta jest roztworem wodnym, zawierającym w skła- D _ Maksymalna dawka dla dorosłych x Masa ciała dziecka
dzie syrop prawoślazowy. Z tego względu należy przyjąć, że masa d- 70
łyżki stołowej wynosi ok. 16,0 g, czyli całość leku zawiera 12 porcji
Podane przeliczenia zakładają analogiczną zależność między
(200: 16 = 12).
Na tej podstawie można obliczyć jednorazową dawkę zawartą dawką dla dorosłych i dziecka oraz wiekiem lub masą osoby doro-
słej lub dziecka, co nie zawsze jest dokładne. W przypadku dzieci
w łyżce: fosforan kodeiny 0,03 g (maksymalna dawka jednorazo-
wa 0,12), kofeino-benzoesan sodu 0,16 g (maksymalna dawkajed- otyłych obliczone dawki mogą okazywać się większe niż rzeczywi-
ście potrzebne. Należałoby wówczas uwzględnić tzw. masę ideal-
norazowa 0,6), nalewka z wymiotnicy 0,4 g (jednorazowa dawka
zwykle stosowana 0,3-0,5). ną na podstawie wieku i wzrostu dziecka. W tabeli 7 zebrano dane
dotyczące masy i wzrostu dzieci w zależności od wieku i płci.
Według wskazania podanego w ww. recepcie, lek musi być po-
dany 3 razy dziennie. Należy zatem wyliczone dawki jednorazowe Tabela 7. Uśredniona masa ciała [kg] i wzrost [cm] dziewczynek i chłopców
pomnożyć przez 3 i porównać z dawkami dobowymi podanymi
wFPVI. Wiek Dziewczynki Chłopcy
I miesiąc Masa 3,86 4,04
Wzrost 53,2 54,S
t
Dawki leków dla dzieci 2 miesiące Masa 4,75 4,98
Wzrost 56,5 58,0
N ależy zachować szczególną ostrożność, gdy lek przepisywany jest 4 miesiące Masa 6,24 6,84
dla dziecka. Wynika to z faktu, że u dzieci procesy wchłaniania, Wzrost 62,0 64,S
dystrybucji, metabolizmu i wydalania przebiegają inaczej niż 6 miesięcy Masa 7,48 8,12
u dorosłych. Świadczą o tym wartości parametrów farmakokine- Wzrost 66,5 68,S
tycznych. Podanie leku w odpowiedniej dawce gwarantuje sku- 9 miesięcy Masa 8,58 9,37
teczność i bezpieczeństwo jego stosowania. Największe różnice we Wzrost 71,0 73,0
wrażliwości organizmu na działanie leków dotyczą noworodków, I rok Masa 9,51 10,09
a więc dzieci w okresie pierwszych 30 dni życia oraz wcześniaków. Wzrost 74,7 76,S
Istnieje kilka sposobów obliczania dawek leków dla dzieci na 2 lata Masa 12,10 12,53
podstawie farmakopealnych dawek dla dorosłych, biorąc pod uwagę Wzrost 88,0 87,5
wiek dziecka, jego masę, względnie powierzchnię ciała. 4 lata Masa 16,3 16,7
Do obliczenia dla dzieci powyżej pierwszego roku życia dawki Wzrost 102,3 103,5
leku [Dd] można posłużyć się wzorem Gowlinga: 6 lat Masa 20,6 21,0
Wzrost 115,9 116,5
D _ Maksymalna dawka dla dorosłych x Wiek dziecka w latach
d- 24 8 lat Masa 26,7 25,3
Wzrost 128,2 128,0
Jego modyfikację stanowi wzór Younga: 10 lat Masa 31,S 30,5
Wzrost 137,5 138,3
D _ Maksymalna dawka dla dorosłych x Wiek dziecka w latach
12 lat Masa 39,0 39,5
d - Wiek dziecka w latach + 12 Wzrost 148,5 147,0
Obliczenia te można stosować do leków o wysokim indeksie te- 14 lat Masa 50,! 48,6
rapeutycznym. Wzrost 158,2 160,6
Zgodnie ze wzorem CIarka można obliczyć dawkę leku dla dziec- 17 lat Masa 56,S 60,8
ka w stosunku do masy ciała. Wzrost 163,8 174,3

58 59
 Dawkę leku dla dziecka można obliczyć dzięki znajomości po-
wierzchni ciała dziecka, przy założeniu, że średnia powierzchnia
ciała dorosłego o masie 70 kg i 170 cm wzrostu wynosi 1,B m". 2.
Dd = Powierzchnia ciała dziecka (m")
x
D k dl d ł
aw a a oros ego SUBSTANCJE POMOCNICZE
1,B
Bożena Kluczykowska, Tomasz Stożek, Anna Czech
Dawka leku w przeliczeniu na kg masy ciała dziecka jest często
wyższa aniżeli dla dorosłego, co wynika z procesów metabolicz-
nych. Może być nawet dwukrotnie wyższa dla niemowląt do 4 mie-
siąca życia i ponad półtora raza wyższa dla dzieci do 7 roku życia.
Przykład mogą stanowić dane zebrane w tabeli B.

Tabela 8. Przybliżone dawki dla dzieci jako procent dawki dorosłego Rozpuszczalniki
Powierzchnia Procent dawki
Wiek
ciała
Masa ciala Procent dawki
dorosłego na l kg
Woda oczyszczona - Aqua purificata
(powyżej) [kg[ dorosłego
[m'l masy ciała dziecka
Rozróżnia się dwa rodzaje wody oczyszczonej: wodę oczyszczoną
I miesiąca 0,21 3,5 12,5 3,6 do bezpośredniego użycia i wodę oczyszczoną w pojemnikach. Woda
2 miesięcy 0,28 4,5 15 3,3 - bezbarwna, przezroczysta ciecz bez zapachu, nie może zawierać
4 miesięcy 0,36 6,5 20 3, I środków konserwujących.
1 roku 0,49 10 25 2,5
Woda oczyszczona w pojemnikach powinna być jałowa. Otrzy-
mywanajest z odpowiedniej jakości wody do picia metodą destyla-
3 lat 0,65 15 33 2,2
cji, wymiany jonowej, odwróconej osmozy lub stosując metody łą-
7 lat 0,87 23 50 2,2
czone.
12 lat 1,27 40 75 1,9 Woda oczyszczona do bezpośredniego użycia stosowana jest do
wytwarzania preparatów farmaceutycznych nieobjętych wymaga-
niemjałowości oraz do produkcji wody do wstrzykiwań i produkcji
wody do sporządzania kropli do oczu.

Woda do wstrzykiwań - Aqua pro iniectione

(Aqua iniectabilia, Aqua ad iniectabilia)

Wodę do wstrzykiwań otrzymuje się z wody oczyszczonej lub z od-

powiedniej jakości wody do picia metodą destylacji, odwróconej
osmozy albo łącząc obie metody. Woda taka stosowana jest do spo-
rządzania preparatów do podawania pozajelitowego oraz do oczu.
Wodę do wstrzykiwań należy zbierać do jałowych, apirogen-
nych pojemników i po zamknięciu wyjaławiać w nasyconej parze
wodnej pod ciśnieniem lub przechowywać w temperaturze min.
70°C.

61
 FP VI wyróżnia dwa rodzaje wody do wstrzykiwań: wodę do
wstrzykiwań w pojemnikach i wodę do wstrzykiwań do bezpośred-
niego użycia. Wodę do wstrzykiwań przechowywaną w pojemni-
kach można bezpośrednio stosować jako rozpuszczalnik prepara-
tów do podawania pozajelitowego.
Woda do sporządzania kropli do oczu
- Aqua pro usu ophthalmico
Jest to woda odpowiadająca wodzie do wstrzykiwań. Różnica do-
tyczy braku wymagań wykonania badania "Endotoksyny bakte-
ryjne - pirogeny".
Alkohol etylowy - Ethanolum 96%
(Ethanoi 96%, Ethanol 760 gIl, Ethanol 96°,
Spiritus Vini rectificatus)
Jest bezbarwną, przezroczystą, lotną, łatwo palną i higroskopijną
cieczą o swoistym zapachu. Miesza się z wodą, chlorkiem metyle-
nu, alkoholem izopropylowym, glicerolem, acetonem, glikolem pro-
pylenowym, glikolem polioksyetylenowym 400 i chloroformem. Nie
miesza się z olejami mineralnymi. Temperatura wrzenia alkoholu
etylowego wynosi ok. 78°C, a gęstość w temperaturze 20°C od
0,8051 do 0,8124 g/mI.
Zastosowanie: jako rozpuszczalnik do przygotowania postaci
leku do użytku wewnętrznego i zewnętrznego; ze względu na wła-
ściwości odkażające - zewnętrznie w stężeniu 70% (v/v).
Alkohol izopropylowy (Alcohol isopropy/icus,
Izopropanol)
Jest bezbarwną, przezroczystą cieczą o charakterystycznym za-
pachu i gorzkawym smaku. Jest cieczą łatwo palną. Miesza się
z wodą, eterem etylowym, acetonem, etanolem 760 gil, glice-
rolem, glikolem polioksyetylenowym 400, chloroformem. Nie mie-
sza się z olejami roślinnymi i olejami mineralnymi. Tempera-
tura wrzenia alkoholu izopropylowego wynosi 81-83°C, należy
62
przedestylować nie mniej niż 95% (v/v), ma gęstość - od 0,784 do
0,786 g/ml, Powinien być przechowywany w małych, zamknię-
tych opakowaniach w temperaturze nie wyższej niż 15°C.
Zastosowanie: jako rozpuszczalnik do przygotowania postaci
leku tylko do użytku zewnętrznego. Stosowany jest do lepszego
rozpuszczania trudno rozpuszczalnych w wodzie substancji lecz-
niczych do preparatów na skórę. W stężeniu 30% (v/v) wykazuje
właściwości odkażające (wg FP VI). Może być stosowany jako śro-
dek konserwujący, w porównaniu z etanolem ma silniejsze właści-
wości przeciwbakteryjne.
Glicerol - Glycerolum 86% (Glycerol 86%,
Glicerol, Gliceryna)
Jest bezbarwną, bezwonną, przezroczystą, higroskopijną cie-
czą o konsystencji syropu i słodkawym smaku. Zawiera ok. 14%
wody. Miesza się z wodą i alkoholem etylowym 760 gil w każ-
dym stosunku, glikolem propylenowym, glikolem polioksyety-
lenowym 400; praktycznie nie rozpuszcza się w eterze etylowym,
chloroformie, olejach roślinnych, mineralnych, olejkach eterycz-
nych. Gęstość glicerolu wynosi od 1,224 do 1,235 g/ml, a pH roz-
tworu substancji o stężeniu 1,7 mg/ml mieści się w granicach
6,5-7,5.
Zastosowanie: jako rozpuszczalnik do przygotowania postaci
leku do użytku wewnętrznego i zewnętrznego. Jest stosowany jako
rozpuszczalnik substancji leczniczych lub w mieszaninie z wodą,
także jako środek utrzymujący wilgoć.
Glikol propylenowy (Propylenglycolum)
Jest bezbarwną i prawie bezwonną, lepką, przezroczystą, higro-
skopijną cieczą. Miesza się z wodą, etanolem 95°, acetonem, chlo-
roformem, glicerolem, glikolem polietylenowym 400, z wieloma olej-
kami eterycznymi; w eterze rozpuszcza się w stosunku 1: 10. Nie
miesza się z olejami roślinnymi i mineralnymi. Temperatura wrze-
nia glikolu propylenowego wynosi 184-189°C, gęstość od 1,035 do
1,040 g/ml, a odczyn roztworu (1 + 19) w świeżo przegotowanej
i ostudzonej wodzie jest obojętny.
63
 Zastos.owanie: jako rozpuszczalnik do przygotowania postaci naftowym i benzynie. Olej rycynowy należy do olejów nieschną-
lek~ do u~ytk,u w~wnęt~znego l zewnę~rznego, jako środek utrzy- cych.
mujący wilgoć, posredmk rozpuszczama, środek konserwujący. Zastosowanie: jako rozpuszczalnik w preparatach farmaceu-
tycznych, składnik podłoży maściowych, stosowany do sporządza-
nia mazideł, emulsji.
Makrogole - Glikole polioksyetylenowe
(Polyethylenglycola, Polyoxyethylenglycola, PEG)
,i;"':,";W:;/,'h. Olej rzepakowy (Rapae ole um)
Są mieszaninami polimerów tlenku etylenu o wzorze HO-CH2-
-(CH2-0-CH2)!,-CH2-~H, gdzie njest liczbą grup tlenku etylenu Jest żółtą, przezroczystą cieczą o swoistym zapachu i smaku. Olej
w cząsteczc.e glikolu, Glikola o niższej masie cząsteczkowej od 200 otrzymuje się z nasion dwóch gatunków roślin - rzepaku i rzepi-
do 6~0 są cle~łe w temperaturze pokojowej. ku, przez tłoczenie powolne, na zimno i rafinowanie. Miesza się
G~I,kole polIoksyetylenowe 200, 300, 400 i 600 są to bezbarwne z chloroformem i eterem, bardzo trudno rozpuszcza się w alkoho-
lub zołtawe, przezroczyste, mniej lub bardziej gęste ciecze o sła- lu. Olej rzepakowy należy do olejów półwysychających.
bym sw~istym zapachu i gorzkawym, lekko piekącym smaku. Roz- Zastosowanie: do sporządzania roztworów olejowych, emul-
puszczają się w acetonie, etanolu 95°, metanolu, glikolach, glice- sji, mazideł, maści, mydeł.
rolu .86~, e!e.rach, ~~lor?wcowęglowodorach. Nie mieszają się
z olejarni roślinnymi l mmeralnymi. pH wodnego 5% roztworu
wynosi 4-7.
Parafina ciekła - Paraffinum Iiquidum
. Zastosowanie.:p.łynne glikole polioksyetylenowe stosowane są (Olej parafinowy)
Jako rozpuszczalmkI, a także jako solubilizatory substancji trud-
no rozpuszczalnych w wodzie.
Jest bezbarwną, oleistą i przezroczystą cieczą, bez zapachu i sma-
ku. Parafina ciekła jest mieszaniną płynnych węglowodorów uzy-
skanych w wyniku przetworzenia ropy naftowej. Miesza się z chlo-
Aceton
roformem, eterem, disiarczkiem węgla, olejkami i olejami, z wy-
jątkiem oleju rycynowego. Praktycznie nie rozpuszcza się w wo-
Jest przezroczystą, bezbarwną, łatwo lotną cieczą o charaktery- dzie i etanolu 760 gil. Gęstość parafiny wynosi od 0,287 do 0,890 gil,
styczny'~ zapachu. Tem~eratura wrzenia acetonu wynosi 56,50C, lepkość 110-230 mPas (110-230 cP), pH warstwy wodnej, otrzy-
a gęstosc - 0,788 g/mI. MIesza się z wodą, alkoholem eterem chlo- manej po wytrząśnięciu 1 minutę 5 mI substancji z 20 ml wody,
roformem i większością olejów. Może powodować p~drażnie~ia. 5-7.
Zastosowanie: w rece~turze ma zastosowanie jako lotny roz- Zastosowanie: jako składnik niektórych preparatów farma-
puszczalmk przy rozdrabmaniu substancji leczniczych. ceutycznych, np. maści, emulsji, zawiesin.

Olej rycynowy (Ricini ole um) Substancje zwiększające lepkość

Jest b,a~~zo gęstą, przezroczystą, barwy słomkowej cieczą o dużej Lepkość jest to tarcie wewnętrzne, pojawiające się podczas ruchu
lepkości l .chara~terystycznym smaku. Otrzymywany jest przez cieczy, powodowane przesuwaniem się warstewek cieczy wzglę-
wytłaczame na ZImno wyłuskanych nasion rącznika Ricinus com- dem siebie .
munisi oczyszczenie przez wygotowanie z wodą. Miesza się z bez- . Im bardziej lepka jest ciecz, tym większa musi być siła powodu-
wodnym etanolem i kwasem octowym, nie rozpuszcza się w eterze jąca przepływ cieczy z określoną szybkością.

64
65
 Matematycznie wyraża to prawo przepływu Newtona:
F dv
-=11-
S dx
. F /
gdzie: S - siła na jednostkę powierzchni lub naprężenie ścinające, .~
c:
<1l
<1l
'c
<1l
c: c:
dv '(3
'en
'(3
'en
dx - zmiany szybkości poruszających się warstw do odległości
-o ·U
'en 'en
między nimi, zwane szybkością ścinania, o o
-".o -".o
- współczynnik tarcia wewnętrznego, zwany także współczyn- >- >-
N N
CI) CI)
nikiem lepkości lub lepkością.

Lepkość jest równa liczbowo sile, jaką należy przyłożyć do 1 m"

powierzchni cieczy, aby nadać jej prędkość 1 m/s względem dru-
giej równoległej powierzchni odległej o 1 m. Naprężenie ścinające Naprężenie ścinające
Jeżeli siła (F) będzie mierzona w niutonach (N), a pozostałe a) przepływ niutonowski b) przepływ pseudoplastyczny
wielkości jak wyżej, to lepkość (11) otrzyma wymiar niutonose-
kundy na metr kwadratowy (Ns/m") lub paskalosekundy (Pa- s).
W praktyce używa się jednostki tysiąc razy mniej~zej: milipaska-
losekundy (m Pa-s). . \

.~ <1l
Przepływ niutonowski i nieniutonowski
c:
<1l
'c
<1l
c: c:
'(3 '(3
'en
-o ""-o
Czyste rozpuszczalniki i rozcieńczone roztwory wykazują przepływ 'en
o -en
o
niutonowski, co oznacza, że ich lepkość 11charakteryzuje pojedyn- -".o -".o
cza wartość. Ciecze te spełniają równanie Newtona. f:j' f:j'
CI) CI)

Naprężenie ścinające (1)

11= = constans
Szybkość ścinania (D)
Lepkość jest wielkością stałą w danej temperaturze, ponieważ
Naprężenie ścinające Naprężenie ścinające
naprężenie ścinające i szybkość ścinania są do siebie proporcjo-
c) przepływ plastyczny d) przepływ dilatancyjny
nalne. Wykresem zależności D od 1jest linia prosta przechodząca
przez środek układu (ryc. 5a). Ryc. 5. Krzywe płynięcia (reogramy) cieczy niutonowskiej i strukturalnie lepkich.
Lepkość cieczy nieniutonowskich niejest wielkością stałą w da-
nej temperaturze, lecz zależy od naprężenia ścinającego, jest jego
funkcją, przeważnie nieliniową. strukturalnie lepkie (gdyż ich właściwości wypł~ają ze s~ruktu-
ry), podzielić na: pseudoplastyczne, plastyczne I dIla.tancY:Jne.
11=f(1) Ciecze pseudo plastyczne (ryc. Sb). Do grupy tej nalezą kol~-
idalne rozproszenia naturalnych gum.' śluzy, 'półsyn~etyczn~ poli-
Krzywe obrazujące zależnośćDod 1są to krzywe płynięcia. We-
dług ich kształtu można wszystkie ciecze nieniutonowskie, czyli mery hydrofilowe oraz niektór~ emulsJ~. Wrniarę zWIę~s~a:~llana-
prężenia ścinającego cząsteczki te rozciągają SIę, rozwijają l uwal-

66
67
 ~i~ją rozpuszczalnik, czego rezultatem jest zmniejszenie lepko-
SCl.
.Ciecze plastyczne (ryc. 5c). Przepływ plastyczny charaktery-
z';lJe ~~ulsJe, .mascI, pasty, zawiesiny. W tej grupie cieczy lepkość
rov:mez maleje ze wzrostem naprężenia ścinającego, co wynika ze
zmu~n ~ strukturze. W tej grupie cieczy występuje tzw. granica
płynięcia (t), która oznacza, że ciecz zaczyna płynąć pod wpływem
_o~r~slon~go naprężenia ścinającego. Do tego momentu zachowuje
~l~ Jak cla~o stałe. Przepływ plastyczny jest pożądaną właściwo-
scią układow .r~z~roszon:ych, w przypadku których siły grawitacji
m.e ~rze~wyclęzaJą gr.amcy płynięcia. Oznacza to, że cząstki za-
wles.m me sedymen~~Ją, ~ kropelki emulsji nie ulegają śmietano-
v:amu, lecz upłynniają ~lę pod wpływem przyłożenia większych
sl.ł, np. przez: wstrząsame, wylewanie, rozcieranie lub przeciska-
me przez Igłę do wstrzykiwań.
~iecze ~ilatancyjne (ryc. Sd). Lepkość cieczy dilatancyjnych
zwiększa SIę ze wzrostem naprężenia ścinającego. Przykładem
rr: oże być stężona zawiesina skrobi w wodzie. Układ tenjest upłyn-
n~onJ? lecz pod wpływem zastosowanej siły, r:-P. mieszania, usztyw-
n~a SIę, co mo.ze .byc przyczyną uszkodzenia urządzenia mecha-
mcznego. Zawlesmy.o przepływie dilatancyjnym nie mogą być sto-
sowane do wstrzykm!ć, gdyż usztywnione pod wpływem siły naci-
sku tłoka strzykawki mogą zatkać światło igły.
Tiksotropia
Każda z wymienionych grup cieczy strukturalnie lepkich może
mieć dodatkowo. właś.ciwości tiksotropowe. Termin tiksotropia
oznacza dosłownie zmianę przez dotknięcie. Oznacza również od-
wracalne izotermiczne przejście żelu w zol lub upłynnianie się
pod.wpł~em naprężenia ścinającego i usztywnianie po usunięciu
nacisku. Zel tiksetropowy może być ciałem półstałym lub cieczą
o różnej lepkości.
Tiksotropia jest ważnym i pożądanym zjawiskiem w zawiesi-
na~~, gdzie jest ścis~:yzw}ąze.k między wielkością tiksotropii a szyb-
~OSClą se?ymentacJl. Rowmeż w emulsjach, maściach i pastach
bks~tropla decyduje o możliwości łatwego mieszania maści i łą-
czema poszczególnych składników, ale po zaprzestaniu mieszania
układ powraca do wyjściowej struktury. Jest to zmiana zależna od
czasu.
68
, Rola lepkości w formułowaniu postaci leku
Zwiększenie lepkości ma zalety i wady w przypadku sporządzania
płynnych i półstałych preparatów. Zrozumienie znaczenia lepko-
ści i różnych typów przepływu może pomóc w wyborze odpowied-
nich składników formulacji.
W preparatach do użytku zewnętrznego odpowiednia lepkość
jest istotnym czynnikiem decydującym o uzyskaniu konsystencji
zapewniającej łatwe nanoszenie na powierzchnię, np. skóry, roz-
smarowywalność i odpowiedni czas kontaktu. Wszystkie te wła-
ściwości zapewniają wygodę stosowania preparatu przez chorego.
W doustnych płynnych postaciach leku odpowiednia lepkość
wpływa na poprawę odczuwania smaku i zapachu przez zmniej-
szenie kontaktu np. gorzkiej substancji leczniczej z kubkami sma-
kowymi.
Duża lepkość może utrudniać rozpuszczanie substancji leczni-
czej, gdyż szybkość rozpuszczania maleje wraz ze zwiększeniem
lepkości. Dlatego substancję leczniczą zwykle rozpuszcza się w wo-
dzie, a następnie łączy z roztworem o dużej lepkości.
Jeżeli celem postępowania jest tylko zwiększenie lepkości r9z-
tworu, to ciecze niutonowskie, np. glicerol, wodne roztwory sacha-
rozy lub sorbitolu, spełniają zadanie, natomiast do opóźniania se-
dymentacji lub śmietanowania w układach rozproszonych lepiej
nadają się strukturalnie lepkie ciecze nieniutonowskie, jakimi są
roztwory substancji wymienionych poniżej.
Substancje zwiększające lepkość są w i e l k o c z ą s t e c z k o w y-
mi hydrofilowymi koloidami albo koloidami asocja-
cyj nymi. Makrocząsteczki są linearnymi lub rozgałęzionymi po-
limerami rozpuszczalnymi w wodzie. Klasyfikuje się je jako dys-
persje koloidalne, ponieważ wielkość poszczególnych cząsteczek
jest rzędu wielkości koloidów, przekraczających 5-10 nm. Można
je podzielić na 3 grupy: półsyntetyczne pochodne celulozy, natu-
ralne polimery i polimery syntetyczne.
Koloidy asocjacyjne są to nierozpuszczalne w wodzie cząstecz-
ki, mające zdolność silnego uwadniania. Należą do nich nieorga-
niczne krzemiany, krzemionka koloidalna i mikrokrystaliczna ce-
luloza.
Substancje zwiększające lepkość oddziałują z cząsteczkami wody,
tworząc strukturę, stąd ich nazwa: ciecze strukturalnie lepkie lub
nieniutonowskie.
69
 Półsyntetyczne pochodne celulozy
Metyloceluloza (MC)
Metylocel~oz~ je~t metylowym eterem celulozy. Zarówno stopień
metylowama, Jak l długość łańcucha polimeru decydują o lepkości
wodnych roztworów. W preparatyce farmaceutycznej stosuje się
metylocelułozę o różnej lepkości: 15, 25, 100, 400, 1500 i 4000
mf'a-s. Wartości te odpowiadają lepkości 2% wodnych roztworów
w temp. 20°C.
Mety~ocelulozajest białym proszkiem nierozpuszczalnym w eta-
nolu, glikolach, gorącej wodzie i stężonych roztworach soli. Roz-
pu~zcza się w kwasie octo~ lodowatym. W wodzie pęcznieje,
dając przezrocz~ste lub opalizujące roztwory o odczynie obojętnym.
Metylocelułoza Jest, trwała w szerokim zakresie pH 2-12, lecz wy_
trąca SIę z roztworow o dużym stężeniu soli kwasów nieorganicz-
nych h.~bz roztworów o umiarkowanym i dużym stężeniu soli kwa-
sow wielozasadowych, Ulega koagulacji z fenolami i taninami.
Procesowi temu można zapobiec przez dodatek etanolu.
Sporządzanie roztworów wodnych
Są trzy sposoby sporządzania roztworów wodnych. Oto one:
l. Metyl~ce~ulozę.wsYP,ać do ok. 1/3 przepisanej ilości wody o temp.
ok. 90 C l wymieszać, tak aby cały proszek był zwilżony. Dodać
pozostałą ilość wody oziębionej lub w formie lodu i wymieszać.
Pozostawić do wyklarowania.
2. Całą ilość przepisanej wody podgrzać do wrzenia. Rozproszyć
metylocelulozę w wodzie i wstawić do lodówki. Od czasu do cza-
su zamieszać lub wytrząsać do utworzenia klarownego roztwo-
ru. Klarowanie roztworu tą metodą trwa ok. 4 h.
3. Zwilżyć metylocelulozę niewielką ilością etanolu lub glicerolu,
~ na~tę'pnie uzupełnić oziębioną wodą. Otrzymany tą metodą
zel me Jest całkowicie przezroczysty. Metoda ta jest przydatna
wówczas, gdy przezroczystość roztworu nie jest istotna, np.
w przypadku zawiesin lub emulsji.
70
Karboksymetyloceluloza (CMC)
Sól sodowa karboksymetylocelulozy jest strukturalnie podobna do
metylocelulozy z tą różnicą, że grupy metylowe są zastąpione
grupami -CH2-COO-Na+. Cząsteczki karboksymetylocelulozy
reagują z wodą zarówno przez mostki wodorowe, jak i interakcje
jon-dipol, przez co są wprawdzie mniej wrażliwe na odwodnienie..
lecz ulegają niezgodnościom charakterystycznym dla słabych elek-
trolitów.
Karboksymetylocelulozajest białym proszkiem. Roztwory wodne
1: 100 mają pH ok. 7,5. Karboksymetyloceluloza jest nierozpusz-
czalna w etanolu, glikolach i większości organicznych rozpuszczal-
ników, lecz jej roztwory wodne są zgodne ze stosunkowo dużym
stężeniem etanolu lub glikoli. Karboksymetyloceluloza występuje
w 3 stopniach lepkości: niskim, średnim i wysokim. Może być ozna-
czona LF - niski stopień lepkości (1% wodny roztwór = 25-50
m Pa- s), MF - średni stopień lepkości (1% wodny roztwór = 400-
-800 m.Pa-s) i HF - wysoki stopień lepkości (1 % wodny roztwór =
= 1500-3000 m.Pa-e). Średnio lepka karboksymetyloceluloza ma
zbliżoną lepkość do metylocelulozy 1500.
Sporządzanie roztworów wodnych
Żele karboksymetylocelulozy sporządza się łatwiej niż roztwo-
ry metylocelulozy. Wprawdzie po dodaniu wody karboksymetylo-
celuloza zachowuje się podobnie jak metyloceluloza, lecz szybkość
klarowania nie zależy od temperatury wody i następuje w ciągu
1-2 h.
Żele karboksymetylocelulozy można otrzymać z zoli przez do-
datek określonej ilości kationów wielowartościowych, np. glinu.
Za duża ilość elektrolitu lub zbyt szybko dodana może spowodo-
wać wytrącenie polimeru.
Karboksymetyloceluloza daje niezgodności z czwartorzędowy-
mi zasadami amoniowymi oraz solami niektórych słabych zasad.
Nie należy także konserwować roztworów karboksymetylocelulo-
zy kwasem benzoesowym i sorbowym lub ich solami sodowymi,
ponieważ środki te wykazują aktywność konserwującą przy pH 5
i niższym, a roztwory karboksymetylocelulozy mają pH ok. 7,5.
71
 Hydroksypropyloceluloza
Hydroksypropylocelulozajest częściowo podstawionym polihydro-
ksypropyloeterem celulozy. Hydroksypropyloceluloza, zwykle uży-
wana, ma ok. 80% podstawionych grup.
Hydroksypropylocelulozajest białym proszkiem rozpuszczalnym
w wodzie w temperaturze poniżej 40°C i nierozpuszczalnym w tem-
peraturze powyżej 45°C. Rozpuszcza się w wielu polarnych roz-
puszczalnikach, takich jak krótkołańcuchowe alkohole i glikole.
Sporządzanie roztworów wodnych
Proszek należy rozsypywać porcjami po powierzchni wody lub
roztworu wodnoalkoholowego i pozostawić do całkowitego zwilże-
nia proszku. Nie należy mieszać ani wstrząsać dopóty, dopóki cały
proszek nie jest całkowicie zwilżony. Po całkowitym zwilżeniu wy_
mieszać i pozostawić na 24 h (w lodówce). Po tym czasie,jeżelijest
to konieczne, uzupełnić wodą i mieszać do uzyskania przezroczy-
stego roztworu.
Hydroksypropylometyloceluloza
Hydroksypropylometylocelulozajest eterem glikolu propylenowe-
go metylocelulozy. Występuje w różnych stopniach podstawienia,
decydujących o różnej lepkości roztworów.
Hydroksypropylometyloceluloza jest białym proszkiem. Pęcz-
nieje w wodzie, dając klarowne przezroczyste lub opalizujące lep-
kie roztwory. Jest nierozpuszczalna w etanolu. Podczas podgrze-
wania żeluje, ale upłynnia się po obniżeniu temperatury podobnie
do metylocelulozy.
Sporządzanie roztworów wodnych
Roztwory hydroksypropylometylocelulozy sporządza się podob-
nie jak metylocelulozy. Proszek dodaje się do gorącej wody przy
ciągłym mieszaniu do całkowitego zwilżenia, a następnie dodaje
wodę oziębioną i pozostawia do rozpuszczenia.
72
Polimery naturalne
Guma akacjowa (arabska)
Jako produkt naturalny jest mieszaniną składników, z których
głównym jest polisacharyd - kwas arabinowy, występujący w for-
mie soli wapnia, magnezu i potasu. Roztwory gumy arabskiej, ze
względu na duże ilości anionów, mają odczyn kwaśny. Oddziały-
wanie z wodą jest podobne do karboksymetylocelulozy, czyli za
pomocą wiązań wodorowych oraz interakcji jon-dipol, oraz podobne
są niezgodności.
Sporządzanie roztworów wodnych
Jakkolwiek guma arabska jest rozpuszczalna w wodzie 1: 2, to
podobnie jak metyloceluloza i karboksymetyloceluloza tworzy
w zetknięciu z wodą lepkie skupiska. Można temu zapobiec przez
zwilżenie proszku glicerolem lub rozcieńczenie innym sproszko-
wanym składnikiem występującym w formulacji.
Roztwory wodne gumy arabskiej są najczęściej 33,3% roztwo-
rami. Sporządza się je przez dodanie równej ilości wody oraz wody
wapiennej i ogrzewanie na łaźni wodnej, a po oziębieniu uzupeł-
nia się wodą do pierwotnej masy.
Roztwory gumy arabskiej są trwałe w zakresie pH 2-10. Unie-
czynnienie obecnej w gumie arabskiej peroksydazy następuje przez
kilkuminutowe ogrzanie roztworu w temp. 100°C.
Tragakanta
Tragakanta zawiera metoksylowane kwasy oraz polisacharyd
kwasu glukuronowego i arabinozy odpowiedzialny za powstawa-
nie koloidalnych roztworów w wodzie.
Sporządzanie roztworów wodnych
Sproszkowaną tragakantę zwilżyć w moździerzu glicerolem lub
glikolem propylenowym i rozetrzeć, a następnie dodawać porcja-
mi wodę do uzyskania gęstego roztworu lub żelu.
Tragakanta daje podobny typ niezgodności do gumy arabskiej
i karboksymetylocelulozy.
73
 Alginian sodu
Alginian sodu z~~iera głów,nie sole sodowe poliuronowego kwasu
alginowego. Algmian sodu Jest rozpuszczalny w wodzie, lecz nie-
rozpuszczalny w etanolu i roztworach wodnoetanolowych o zawar-
tości powyżej 30% etanolu. Jest nierozpuszczalny w wodnych roz-
tworach o pH poniżej 3.
Sporządzanie roztworów wodnych
Alginian ~odu wsypywać powoli małymi porcjami do wody, jed-
noczesme mieszająe do uzyskania roztworu. Roztwór można pod-
grzewać do temp. 45°C.
W, obecnoś~i.i~ych ~~adnik~w w formulacji roztwór sporzą-
dzac przez zwilżenie algmianu glIcerolem lub glikolem propyleno-
wym l rozt~rcie w moździerzu. Roztwór wodny dodawać porcjami
do uzyskam a gęstego roztworu lub żelu.
Skrobia ziemniaczana
J~st po~isa~hB:rydem, w którym cząsteczki glukozy są połączone
wiązaniami glIkozydowymi między pierwszym atomem węglajed-
nej a czwartym drugiej cząsteczki.
Sporządzanie roztworów wodnych
Roztwory skrobi sporządza się na gorąco przez wlewanie wod-
nej zawiesiny skrobi do wrzącej wody i oziębienie po uzyskaniu
klarownego roztworu.
Skrobia pszeniczna
Hydrolizę skrobi przeprowadza się w wodzie na gorąco na łaźni
wodnej z dodatkiem glicerolu. Uzyskany żel jest podstawą maści
glicerolowej (p. rozdz. "Maści").
74
Żelatyna
Żelatyna jest produktem częściowej hydroli~y kolagen~. R.oztwo-
ry żelatyny sporządza się zawsze po uprzedmm napęczmemu sub-
stancji w zimnej wodzie, a następnie rozpuszczemu na gorąco.
< Polimery syntetyczne
Karbomer (Carbopol)
Karbomer jest kopolimerem kwasu akrylo~ego, wyst~pującym
w różnych odmianach: 910, 934, 934P, 940 l 1342."P oznacza
produkt oczyszczony, odpowiedni do stosowania doustnego. .
Karbomer w postaci proszku jest kwasem. Po rozproszemu
w wodzie grupy kwasowe polimeru, zobojętnione zasadą, tworzą
klarowne żele o dużej lepkości. .
W Carbopolu 934 kwas akrylowy jest usieciow~ny ~ll~lowyml
eterami glukozy. Lepkość zobojętnionej 0,5% wodnej zawiesiny Car-
bopolu 934 wynosi 30500-39400 mPa·s. .
W Carbopolu 940 kwas akrylowy jest usieciowan~ allylowymi
eterami pentaerytritolu. Tworzy podobne klarowne zele w u~a-
dach wodnoetanolowych. Lepkość żelu uzyskaneg~ przez zobojęt-
nienie 0,5% wodnej zawiesiny Carbopolu 940 wynosi 40000-60000
rnPa-s.
Do zobojętnienia 1 g karbomeru potrzebna jest iloś~ zasady o~-
powiadająca 0,4 g wodorotlenku sodu. Zasady orgamczne~ ta~le
jak trietanoloamina, mogą ?yć róv;rnież st~sowa~e do zobojętnia-
nia. Lepkość żeli można zwiększyć dodatkiem wIelowodoro~leno~
wych alkoholi, np. glicerolu lub glikolu propylenow~go, pomewaz
wiążą się one z polimerem wiązaniami wodorowymi. . . .
Zele karbomerowe powinny być konserwowan~ me~~nowyml
środkami konserwującymi Cnipagina M 0,1 %), pomewaz Jony. ~o-
gą wpływać na zmniejszenie lepkości żeli. Zele należy chrome od
światła. . h
Karbomery mogą być stosowane jako emulgator.y v.: stężemac
° , , jako środki zwiększające lepkość w zawiesinach w stę-
,1-05%
żeniach 0,5-1%, a w żelach 0,5-2%.
75
 Poloxamer (Pluronic)
Poloxamer jest kopolimerem tlenku etylenu i tlenku propylenu.
Właściwości polimeru zależą od masy cząsteczkowej oraz propor-
cji polioksyetylenu i polioksypropylenu w cząsteczce.
Najczęściej używany jest Poloxamer 407 (Pluronic F-127 F"
,"
oznacza wiórki). Jest to substancja stała o średniej masie cząstecz-
kowej 9840-14600, łatwo rozpuszczalna w wodzie, alkoholu ety-
lowym i izopropylowym. Topi się w temp. 56°C. Roztwory mają pH
5-7,5.
Polimery te w stężeniach ok. 20% mają właściwość tworzenia
przezroczystych termo odwracalnych żeli. Oznacza to, że są cie-
czami w temperaturach niskich (lodówka), a żelują ogrzane do tem-
peratury ciała.
Sole nieorganiczne mogą dawać niezgodności z żelami Poloxa-
meru, jeżeli ich stężenie jest zbyt duże - 0,1-0,3 molII.
Poloxamery są stosowane głównie w preparatach do użytku ze-
wnętrznego jako środki zwiększające lepkość.
:Ę'oliwinylowy alkohol oraz poliwinylopyrolidon (povidon) są tak-
że przykładami syntetycznych polimerów stosowanych jako środ-
ki zwiększające lepkość.
Koloidy asocjacyjne
Bentonit
Bentonit jest naturalną glinką, składającą się głównie z uwodnio-
nego krzemianu glinu (Al203• 4Si02• H20).
Bentonit nie rozpuszcza się w wodzie, lecz ją absorbuje i pęcz-
nieje, tworząc tiksotropowe rozproszenia o pH 9-10.
Bentonit jest stosowany w stężeniach 2-10%. Rozproszenia 2%
są stosowane jako lotiony, natomiast 10% rozproszenia dają pre-
paraty półstałe.
Sporządzanie 5%zawiesiny
Bentonit dodawać porcjami do 80 g gorącej wody. Po dodaniu
każdej kolejnej porcji odczekać, nie mieszając, aż do całkowitego
zwilżenia. Pozostawić do odstania przez 24 h. Wymieszać do utwo-
rzenia jednolitego żelu, dodać pozostałą ilość wody i wymieszać.
76
Krzemionka koloidalna i mikrokrystaliczna celuloza ~ą hydr?-
filowymi koloidami asocjacyjnymi używanymi w celu zwiększenia
lepkości układu.
Substancje poprawiające smak,
zapach i wygląd postaci leku
Substancje te są stosowane w celu poprawy właściwości organo-
leptycznych postaci leku. . . .
Do grupy substancji pomocniczych popraV:IaJą~ych sI?ak I za-
pach należą związki o różnej budowie ~hemIczneJ. St;VIerdzono,
że określone ugrupowania chemiczne mają zwykle okreslony smak
lub zapach. Zwiększenie liczby grup hy~roksyl~wych w cz~s~ec~ce
(glicerol, sacharoza itp.) łączy się ze zWIększen~eI? słodko~cI. NIe-
które imidy i sulfaminiany (sac?ar~na, c~kla.mImany) mają smak
słodki; aminy, amidy i inne ZWIązkI zawierające a.zot \np. al~alo-
idy - kofeina, kodeina) są gorzkie, ni~organiczne ZWIązkichemiczne
(chlorek sodu, chlorek amonu) mają smak sł~ny. Alkohole; al~e-
hydy i estry mają aromatyczny zapach,. natoI~llast połączema me-
nasycone charakteryzują się ostrym, meprzYJe~nym zapa.che:n.
Do substancji poprawiających wygląd postaci leku nalezą row-
nież barwniki pochodzenia naturalnego lub syntetycznego.
Substancje poprawiające smak postaci leku
Substancje poprawiające smak służą do maskowani~ przykrego
smaku własnego leku lub nadawania smaku substancjom bezsma-
kowym. . 'k' ł dki ł
Zasadniczo wyróżnia się 4 rodzaje smakow: wasny, s o ~,s 0-
ny, gorzki. Większość substancji leczniczych. m~ smak gorzki.
Zamaskowanie przykrego smaku uzyskuje SIę przez:
• zastosowanie nierozpuszczalnej formy substancji leczniczej,
• użycie roztworu o dużej le~kości (zmni~jsze~ie kontaktu sub-
stancji leczniczej z kubkarni smakowymi na.Ję~yku), . .
• emulgowanie, np. oleju rycynowego (emulsja Jest korzystniej-
sza smakowo niż olej rącznikowy),
• zastosowanie proleków, .... ,
• dodanie niewielkich ilości substancji znieczulających zakoncze-
nia nerwów smakowych (mentol, olejek miętowy, fenolan sodu),
77
 • dodanie?o preparatu substancji musujących, np. wodorowęgla- Ze sztucznych substancji słodzących stosowany jest aspartam
~u sodu I kwasu cytrynowego lub winowego, gdyż wydzielający oraz sacharyna i jej sól sodowa, pozostawiająca jednak gorzki po-
SIę w roztworze wodnym dwutlenek węgla może znieczulić kub- smak. Najczęściej stosowane substancje słodzące przedstawiono
ki smakowe, .
w tab. 9.
• stos.~wa.nie płynnego preparatu, schłodzonego w lodówce, gdyż Substancje słodzące powinny być: bezbarwne, bez zapachu, trwa-
obmzeme temperatury zmniejsza odczucie nieprzyjemnego sma- łe chemicznie w temperaturze stosowania i przechowywania, trwa-
ku.
łe w szerokim zakresie pR, rozpuszczalne w wodzie oraz mieć przy-
D~ substancji poprawiających smak zalicza się substancje ws- jemny smak bez posmaku gorzkiego. Nie mogą wywoływać żad-
kazujące właściwości aromatyzujące i substancje słodzące. Do nych działań niepożądanych.
pierwszej grupy należą substancje poprawiające nie tylko smak
lecz .ta~że zapach, np. olejki eteryczne stosowane również w po~
staci wod aromatycznych, olejkocukrów lub dodawane wprost do • Cukry
mas~ proszków albo masy składników przeznaczonych do sporzą-
dzania granulatów. Stosowane są najczęściej olejki: miętowy lub • Sacharoza - Sucrosum, Saccharum (wg FP VI)
cytrynowy.
Sacharoza ma postać bezbarwnych kryształów lub białego, syp-
kiego, krystalicznego proszku o temp. topn. 184°C, bez zapachu,
• Substancje słodzące o słodkim smaku.
R o z p u s z c z a l n ość. Bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie
Do pł.r.nnych i stałych doustnych postaci leku dodaje się jako sub- (1: 0,5), bardzo trudno w etanolu 760 gil, praktycznie nie rozpusz-
stancji słodzących najczęściej cukru in substantia lub syropów, np. cza się w eterze i chloroformie.
syropu prostego, syropów owocowych, względnie substancji o po- Stosowana jest jako substancja poprawiająca smak w prepara-
dobnym smaku do cukru, np. sorbitolu, mannitolu, glicerolu. Nie- tach farmaceutycznych w postaci stałej lub syropów.
które z tego typu substancji, tj. glicerol, sorbitol, mannitol stoso-
wanś w.większych ilościach mogą mieć działanie przeczys~czają-
ce. Sorbitol może być stosowany zamiast sacharozy u chorych na • Sorbitol
cukrzycę.
Sorbitol jest to biały, krystaliczny, bezwonny, higroskopijny pro-
Tabela 9. Substancje słodzące i ich siła słodząca w porównaniu z sacharozą = I szek o słodkim smaku.
R o z p u s z c z a l n ość. Bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie
Substancje Sila słodząca Substancje
słodzące
Sila słodząca (1: 0,45), rozpuszcza się w etanolu 760 gil (1: 25), lepiej na ciepło,
(wartość przybliżona) słodzące (wartość przybliżona) w glicerolu 86% i w metanolu. Bardzo trudno rozpuszcza się
Laktoza 0,27 Ksylit 1,0
w chloroformie, acetonie, eterze, izopropanolu, butanolu i cyklo-
Mannitol 0,45 Sacharoza
heksanie. Stosowany jest zamiast cukru jako substancja słodzą-
1,0
Glicerol 0,5
ca. Siła słodzenia wynosi 0,5-0,7 w porównaniu do sacharozy.
Fruktoza 1-1,5
Sorbitol 0,5 Cyklaminian sodowy 15-30
Maltoza 0,6 Sacharyna 500 • Mannitol
Glukoza 0,7 Sól sodowa 300
Cukier sacharyny Mannitol jest to biały, krystaliczny, niehigroskopijny, sypki, bez-
0,8
zinwertowany wonny proszek o słabym, słodkim, przyjemnym i chłodzącym sma-
Aspartam 180
ku.

78
79
 Rozpuszczalność. Łatwo rozpuszcza się w wodzie (1: 5,5
w temp. 25°C), rozpuszcza się w glicerolu (1 : 18), słabo rozpuszcza
się w etanolu 760 gil (1: 83). Nie rozpuszcza się w eterze. Siła sło-
dzenia 0,45 (sacharoza = 1).
• Sacharyna - imid kwasu o-sulfobenzoesowego
Sacharyna ma postać białych kryształów lub białego krystalicz-
nego proszku, bez zapachu, o bardzo słodkim smaku.
R o z p u s z c z a l n ość. Rozpuszcza się we wrzącej wodzie, w gli-
cerolu 86%, słabo rozpuszcza się w etanolu 760 gil, eterze i aceto-
nie, trudno rozpuszcza się w chloroformie i zimnej wodzie (1: 290).
Jest ok. 500 razy słodsza od sacharozy. Stosowana jako syntetycz-
ny środek słodzący o gorzkim posmaku.
• Sól sodowa sacharyny
Sól ta ma postać białych kryształów lub białego proszku bez zapa-
chu, o bardzo słodkim smaku.
Rozpuszczalność. Łatwo rozpuszcza się w wodzie (1: 1,5),
w glicerolu 86%, dość trudno rozpuszcza się w etanolu 760 gil
(1: 50), eterze i acetonie. Jest ok. 300 razy słodsza od sacharozy.
Stosowana jest jako syntetyczny środek słodzący, o gorzkim po-
smaku.
• Apartam - ester 1-metylowy-N-L-a-aspartylo-l-fenyloalaniny
Jest to biały, krystaliczny proszek, bez zapachu, o bardzo inten-
sywnym słodkim smaku.
R o z p u s z c z a l n ość. Trudno rozpuszcza się w wodzie (1 : 100),
lepiej rozpuszcza się w wodzie gorącej. Jest ok. 180 razy słodszy
od sacharozy. Stosowany jest do słodzenia płynnych i stałych po-
staci leku i w przemyśle spożywczym. Niewskazane jest jego sto-
sowanie u dzieci poniżej 3 rż. oraz u osób z fenyloketonurią.
80
Substancje poprawiające zapach postaci leku
Substancje te stosowane są w celu nadania odpowiedniego zapa-
chu postaci leku lub zamaskowanie przykrej woni substancji lecz-
niczej. Mogą jednocześnie poprawiać smak, np. zapach pomarań-
czowy ułatwia zażycie leku o smaku gorzkim. Wybór substancji
poprawiającej zapach leku zależy od jego rodzaju i zastosowania,
natomiast wybór substancji aromatyzującej zależy przede wszyst-
kim od tego, czy lek jest przeznaczony dla dziecka, czy dorosłego.
Do poprawienia zapachu leku stosuje się najczęściej olejki eterycz-
ne, które mogą być wprowadzane również w postaci wód aroma-
tycznych do płynnych postaci leku. Oprócz olejków do płynnych
postaci leku dodaje się również nalewki z surowców olejkowych,
syropy owocowe, np. malinowy, wiśniowy, lub syntetyczne substan-
cje zapachowe, bardzo często stosowane w postaci tzw. esencji
smakowych o charakterze alkoholi, aldehydów lub estrów, mające
przeważnie zapach aromatyczny.
Doznania zapachowe wiążą się ściśle z wrażeniami smakowy-
mi. Olejek miętowy lub mentol powodują wrażenie chłodzące, któ-
re jest wynikiem częściowego porażenia zakończeń nerwów sma-
kowych.
Do stałych postaci leku substancje zapachowe można dodawać
wprost do masy proszków lub do granulatów przez odpowiednie
wymieszanie. Do często stosowanych syntetycznych substancji
zapachowych należy m.in. wanilina, która, dodana w ilości 0,01-
-0,05% do syropu lub zawiesiny, nie tylko nadaje im zapach, lecz
także poprawia smak.
Substancje zapachowe można podzielić na 3 grupy:
• owocowe (zapach pomarańczowy, malinowy, poziomkowy itp.),
• korzenne (zapach anyżkowy, cynamonowy itp.),
• specyficzne (mięta pieprzowa, kakao itp.).
Zależnie od smaku korygowanej substancji leczniczej stosuje
się odpowiednie substancje zapachowe:
• smak słodki - zapachy owocowe, kakao, wanilina, mięta pie-
przowa, z dodatkiem małej ilości kwasu (1% kwasu cytrynowego),
• smak słony - zapach pomarańczowy, mięta pieprzowa lub anyżek,
• smak gorzki - karmel, kakao, mięta pieprzowa.
Najkorzystniejsze jest stosowanie mieszaniny kilku substancji
zapachowych.
81
 Składniki podłoży maściowych Cholesterol

Wosk biały
~~st to ~ybielony i oczyszczony ~osk pszczeli, substancja stała
~ołtawobIała o temp. to~n. 62~65°C. Nie rozpuszcza się w wodzi~
l etanolu, a rozpuszcza SIę w mektórych olejach i olejkach eterycz-
nych.
Estry cetylowe - syntetyczny olbrot
J~st to mieszanina estrów nasyconych alkoholi tłuszczowych i kwa-
sow tł~szczo.wych (Cl4-CIS), substancja stała, biaława, o temp. topn.
43-4! C. NIe rozpuszcz.a SIę w wodzie i etanolu, rozpuszcza się
w olejkach eterycznych l olejach roślinnych.
Jest to substancja stała, biała do jasnożółtej, o temp. topn. 147-
-159°C. Nie rozpuszcza się w wodzie, rozpuszcza się 1 g/lOO w eta-
nolu lub 1 g/50 ml etanolu bezwodnego oraz w acetonie, gorącym
etanolu i olejach roślinnych.
Monostearynian glicerolu
Jest to mieszanina monoestrów glicerolu z kwasem stearynowym
CH3(CH2)16COOH i palmitynowym CHiCH2)14COOH, substancja
stała, woskowata. Nie topi się w temp. niższej niż 55°C. Nie roz-
puszcza się w wodzie, rozpuszcza się w gorącym etanolu, acetonie,
olejach mineralnych i roślinnych.

Par!'fina stała - wosk mineralny
S~ to stałe węglowodory z n~fty, substancja stała, biała, prześwie-
cająca, tłusta w dotyku. NIe rozpuszcza się w wodzie i etanolu
łat~o rozp':lszcza się w olejkach eterycznych i większości gorących
olej ow roslmnych.
Kwas stearynowy
Jest to mieszanina głównie kwasu stearynowego CH3(CH2)16COOH
90% i palmitynowego CHiCH2)14COOH, substancja stała, biała
lub jasnożółta. Ma temp. topn. ok. 55°C (oczyszczona 69-70°C).
Nie rozpuszcza się w wodzie, rozpuszcza się 1 g/20 ml etanolu, 1 g/
/25 ml acetonu.

Alkohol cetylowy
Makrogole - Polietylenoglikole (PEG)
Zawartość alkoholu cetylowego w preparacie wynosi nie mniej niż H-(OCH2-CH2-)n-OH
90~ CHiCHz)l4CHzOH wraz z domieszką innych wyższych alko-
holi. ~est to substancja stała, ~ temp. topn. 45-50°C. Nie rozpusz- Makrogole 200, 300, 400 (temp. topn. 4-8°C) i 600 (temp. topn.
cza SIę w wodzie, rozpuszcza SIę w etanolu i olejach roślinnych. 20-25°C) są przezroczystymi lepkimi cieczami; PEG 900, 1000
(temp. topn. 37-40°C), 1450, 1540 (temp. topn. 40-46°C), 3350
(temp. topn. 50-56°C), 4500 i 8000 (temp. top. 60-63°C) są biały-
Alkohol stearylowy mi stałymi, woskowatymi substancjami rozpuszczalnymi w wo-
dzie i wielu rozpuszczalnikach organicznych. Rozpuszczalnośćjest
Z~.wartość alkoholu stearylowego w preparacie wynosi nie mniej zależna od masy cząsteczkowej. PEG 400 i PEG 600 są rozpusz-
mz 90~ CHiCH2)16CH20H wraz z domieszką innych wyższych czalne w wodzie w 100%, PEG 1000 i PEG 1540 w 70%, PEG 3350
alkoholi, ~est to substancja stała, o temp. topn. 55-60°C. Nie roz- w 62%, PEG 8000 w 50%.
puszcza SIę w wodzie, rozpuszcza się w etanolu i olejach roślin-
nych.

82
83
 3. środki poprawiające smak i zapach, solubilizatory, przeciwutle-
niacze, środki konserwujące.
Do roztworów do podawania doustnego jako środek konser-
wujący można stosować pirosiarczyn sodu (1,25 gil) i etanol 95°
RECEPTURA PŁYNNYCH POSTACI lEKU (50 gil) lub hydroksybenzoesan etylu (1,0 gil) z benzoesanem sodu
(2,0 gil) i etanolem 95° (50 gil).
W recepturze substancje rozpuszczane mają nazwę solvendum,
a rozpuszczalnik solvens seu mennstruum.
W zależności od rodzaju rozpuszczalnika wyróżnia się następu-
jące rodzaje roztworów:
• roztwory wodne - Solutiones aquosae,
.~ A. Roztwory - Solutiones • roztworyetanolowe - Solutiones spirituosae. Termin ten odno-
si się do roztworów sporządzonych w etanolu o stężeniu poniżej
Renata Jachowicz, Anna Czech 40° (360 gil). W przypadku użycia etanolu o większym stężeniu
roztwory te maj ą nazwę spirytusów leczniczych - Spirituosa
Roztwory lecznicze - solutiones medicinales - są płynną postacią medicata,
leku przeznaczoną do stosowania wewnętrznego lub zewnętrzne- • roztwory glicerolowe - Solutiones glicerina ta e,
g?, otrzymaną przez ~ozpuszczeniejednej lub kilku substancji lecz- • roztwory olejowe - Solutiones oleosae.
mczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpusz- Termin solutio - roztwór - oznacza zawsze roztwór wodny, na-
czalników.
wet jeżeli nie jest to wyraźnie zaznaczone. Zapis np. Solutio Kalii
iodidi oznacza roztwór wodny jodku potasu. W przypadku pozo-
stałych rozpuszczalników ich obecność musi być w recepcie zazna-
Cel stosowania czona, np. Iodi solutio spirituose, Acidi sslicylici s~lutio. oleosa..
Roztwory lecznicze mogą być stosowane bezposredmo, po Ich
Roztwory mają szerokie zastosowanie terapeutyczne. W zależno- uprzednim rozcieńczeniu lub po zmieszaniu z innymi preparata-
ści od drogi podania różne jest ich stosowanie. mI.
Ze względu na miejsce aplikacji rozróżnia się roztwory:
Tabela 10. Zalety i wady roztworów jako postaci leku
• do podawania doustnego,
• do stosowania na skórę i błony śluzowe, Zalety Wady
• do irygacji,
Homogenuość układu Mniejsza trwałość substancji leczniczych w roztworach
• do ucha, nosa oraz do oczu, w porównania do stałych postaci leku
• do podania pozajelitowego. Możliwości aplikacji każdą z dróg Trudna rozpuszczalność niektórych substancji leczni-
podania cznych w odpowiednich rozpuszczalnikach przezna-
Ze względu na różne przeznaczenie roztworom stawia się ściśle czonych do celów farmaceutycznych
określone wymagania. Wiąże się z tym konieczność wyboru wła-
Łatwość wchłaniania Dawkowanie w pewnych przypadkach może być mniej
ściwe~ metody i warunków sporządzania, a także substancji po- dokładne od stosowania doustnych stałych postaci leku
mocmczych zapewniających odpowiednią jakość preparatu. Łatwość dawkowania
.Jako rozpuszczalniki stosuje się m.in. wodę, etanol, glicerol,
Możliwość stosowania jako prepa-
glikol propylenowy oraz oleje roślinne i parafinę płynną. Roztwo- raty doustne w miejsce stałych po-
ry mogą zawierać dodatek substancji pomocniczych, takich jak: staci leku

84
85
Tabela 11. Sposób wyrażania stężeń substancji leczniczych Rp.
Natrii thiosulfatis 10,0
Oznakowanie Znaczenie Przykład
Aquae 90,0
Stężenie

% w/w Ilość g substancji w 100 g preparatu Leki recepturowe

lub
% v/v Ilość mI, np. rozpuszczalnika, Mieszanina etanolu - wody
w 100 mI preparatu
% v/w Ilość mI płynu w 100 g preparatu Olejki eteryczne w preparacie Rp.
% w/v Ilość g substancji w 100 mI preparatu Roztwory do wstrzykiwań Natrii thiosulfatis 10,0
i wlewu kroplowego Aquae ad 100,0
Stężenie w innych jednostkach
W odróżnieniu od roztworów recepturowych do użytku w~-
%. l cz. w 1000 cz.
Ilość g substancji w 1000 g preparatu
wnętrznego lub zewnętrznego, stężenia roztworów ~o ,:s~rzykI-
wań są zawsze określane w stosunkach wagowo-obJętosClowych
ppm* l cz. w l 000 000 cz.
Ilość mg substancji w 1000 g prepara- (g/ml), np. Solutio Glucosi 10,0/100,0 mI.. . . .
tu Sporządzenie roztworu o żądanym stężeniu jest zalezne ~~ roz-
Molowe Ilość moli w I litrze preparatu Roztwory mianowane puszczalności substancji i rodzaju rozpuszczalruka (polarnosc, sto-
pień dysocjacji itp.). , . ..
* Pars per milion FP VI wprowadza różne określenia rozpuszczalno~cl substancji
leczniczej, począwszy od bardzo ł~tw? ro~p~s~czalneJ do pr~ktycz-
FP VI zaleca określenie stężenia roztworów przez podanie masy nie nierozpuszczalnej, z uwzględmemem 11.?SCI ro~pu~zczalruka po-
substancji zawartej w roztworze w g/llub g/ml roztworu. Stężenie trzebnego do rozpuszczenia 1 cz. su?stancJIleczrucz.eJ (tab. 12).
substancji leczniczej w preparacie może być wyrażone w różny Stopień rozdrobnienia substancji rozpuszczanej, temperatura
sposób (tab. 11). W praktyce farmaceutycznej stężenia wyraża się rozpuszczalnika, a także proces mie~zama maJ~.lstotny wpływ na
najczęściej w stosunkach wagowych g/g lub mim, tzn. stosunkiem zwiększenie szybkości rozpuszczama substancji podczas sporzą-
masy substancji rozpuszczonej do masy gotowego roztworu. Spo- dzania roztworów. Z tego powodu substancje trud:~lOrozpuszczal-
sób zapisywania składników leku w recepcie może być różny, ne powinny być przed rozpuszczeniem rozdrobmone, np. przez
np.:
Tabela 12. Określenie rozpuszczalności wg FP VI
• w procentach - 2% Kalii iodidi Solutio = 2 g substancji/100 g
roztworu, Rozpuszczalność l cz. substancji
• w promilach - 1%0 Epinephrini Solutio = 1 g substancji/1000 g Określenie rozpuszczalności w x cz. rozpuszczalnika

roztworu, <l
Bardzo łatwo rozpuszczalny
• w stosunku - ilości substancji leczniczej do ilości roztworu (np. I-lO
1: 2) lub rozpuszczalnika (np. 1+1): Łatwo rozpuszczalny
10-30
0,05/100; 1: 2000; 1,0/2000,0 Rozpuszczalny
1: 2 lub 1+1 30-100
Dość trudno rozpuszczalny
1:10 lub 1+9 Trudno rozpuszczalny
100-1000
1:100 lub 1+99 1000-10000
Bardzo trudno rozpuszczalny
• przez określenie ilości rozpuszczalnika lub podanie masy goto-
Praktycznie nierozpuszczalny
> io 000
wego leku

87
86
roztarcie w moździerzu. Rozpuszczanie można przyspieszyć przez
mieszanie _przy użyciu pręcika lub mieszadła laboratoryjnego.
Można również rozpuszczać substancję w rozpuszczalniku w pod-
wyższonej temperaturze, jednak należy mieć na uwadze wrażli-
wość danej substancji nazmianę temperatury.
Zwiększenie rozpuszczalności substancji trudno rozpuszczalnych
w wodzie można uzyskać przez zastosowanie mieszaniny rozpusz-
czalników.
W praktyce recepturowej do wody dodaje się drugiego rozpusz-
czalnika mieszającego się z wodą, np. etanolu, glicerolu, glikolu pro-
pylenowego, określanego mianem współrozpuszczalnika.
Poprawę rozpuszczalności trudno rozpuszczalnych substancji
zapewnia również dodatek solubilizatorów.
W recepturze przykładem substancji z użyciem solubilizatorów
może być aminofilina (AminophyJJinum) będąca połączeniem teo-
filiny i etylenodiaminy lub kofeina z benzoesanem sodu (Coffe-
inum et Nutrii benzoas), kofeina z salicylanem sodu (Coffeinum
et Natrii salicylas).
Pod względem fizykochemicznym roztwory recepturowe mogą
być:
• roztworami rzeczywistymi - o molekularnym rozproszeniu czą-
stek wielkości poniżej 1 nm,
• roztworami koloidalnymi - układami dyspersyjnymi o wielko-
ści cząstek rozpuszczonych w granicach 1-100 nm.
Roztwory rzeczywiste i koloidalne powinny być pozbawione nie-
rozpuszczalnych cząstek. W przypadku roztworów rzeczywistych
można stosować w celu uzyskania przezroczystości sączenie, cze-
go nie można uczynić w przypadku roztworów koloidalnych. Dla-
W przypadku roztworów wieloskładnikowych należy odważać
poszczególne składniki stałe pojedynczo na wadze o nośności do
50,0 g i kolejno rozpuszczać z uwzględnieniem zasady odważania
od najmniej szych ilości. Po całkowitym rozpuszczeniu jednego
składnika można w następnej kolejności rozpuszczać drugi skład-
nik itd. W zależności od rozpuszczalności substancji leczniczej
wskazane jest czasem podzielenie przepisanej ilości rozpuszczal-
nika i oddzielne rozpuszczenie składników stałych. Po uzyskaniu
roztworów należy je dopiero zmieszać razem. IW celu usunięcia
zanieczyszczeń nierozpuszczalnych o większych wymiarach czą-
stek roztwory można cedzić przez umieszczony w lejku szklanym
np. zwitek waty lub gazę. Cedzenie roztworów o dużej lepkości
można przyspieszyć, stosując ogrzewany lejek. Do sączenia roz-
tworów używa się sączków z bibuły umieszczanych w lejku szkla-
nym w taki sposób, aby jego górny brzeg znajdował się ok. 0,5 cm
poniżej krawędzi lejka. Po przeniesieniu roztworu do butelki na-
leży sprawdzić jego masę i nalepić etykietkę z odpowiednim napi-
sem.
Dopuszczalne odchylenia od deklarowanej masy wszystkich
płynnych postaci leku nie mogą przekraczać ilości podanych w tab.
13.
Tabela 13. Dopuszczalne odchylenia od ogólnej masy
w płynnych lekach doustnych
Odchylenie od ogólnej masy
Masa plynu [gl
płynu [%1
5,0-10,0 ± lO
10,0-20,0 ±8

tego też do sporządzania roztworu koloidalnego należy używać roz- 20,0-50,0 ±5

puszczalnika pozbawionego zanieczyszczeń nierozpuszczalnych. 50,0-100,0 ±3
W zależności od przeznaczenia roztwory powinny odpowiadać 100,0-200,0 ±3
wymaganiom dotyczącym czystości mikrobiologicznej (tab. 3). powyżej 200,0 ±I

Ogólne zasady sporządzania roztworów

Odważoną na wadze proszkowej odpowiednią ilość substancji lecz-
niczej należy rozpuścić w części rozpuszczalnika i po całkowitym
r~zpus~czeniu uzupełnić pozostałą ilością rozpuszczalnika do prze-
pisanej masy.
Kontrola dawkowania
W przypadku roztworów do użytku wewnętrznego należy spraw-
dzić dawki jednorazowe i dobowe rozpuszczonych substancji lecz-
niczych. Roztwór odmierza się najczęściej łyżką lub łyżeczką, któ-

88 89
 rych mas~ podane są w tab. 2. Na podstawie tych danych oraz Aqua Calcis
zawartości substancji leczniczej w całej masie roztworu należy ob- Oblorłiesidini gluconici solutio 20%
liczyć odpowiednie dawki. Formaldehydum 40%
Hydrogenii peroxydum 30% eoncentratum (Perhydrol)
Rp. Hydrogenii peroxydum dilutum 3%
Kalii iodidi sol.Y % 50,0 Iodi solutiones- wodne i etanolowe
Mf. sol Nicethamidum solutum (Cardiamidum liquidum)
D.S 3 razy dziennie łyżeczkę Nitroglycerolum solutio spirituoss 1%

Obliczenia Roztwory o ściśle określonym stężeniu można przygotować przez

rozcieńczenie bardziej stężonego roztworu wodą lub roztworem tej
1 łyżeczka zawiera 5,0 g wody (roztworu wodnego) zatem: samej substancji, lecz o mniejszym stężeniu. Wielkość stężenia
1,0 - 100,0 odnosi się do zawartości substancji leczniczej w jednostce masy.

x-5,0
5,0 x 1,0 Przykład 1
x= 100 = 0,05 g jodku potasu
Ile gramów 40% roztworu formaldehydu należy odważyć, aby
R?ztwory mogą być również przygotowane według przepisów przygotować 500,0 g 10% roztworu
zaml~szczO~~c~ w farm~kop~i. Skład roztworu i sposób sporzą-
dzarua ~USl ściśle odpowiadać wymaganiom obowiązującym iN far-
makopsi.
Ponadto w praktyce recepturowej wykonuje się rozcieńczenia
roz~~orów. Termin dilutiones odnosi się do roztworów o stężeniu
r-. .... ~
~

mmejszyrn od stężenia wyjściowego, wyrażonego w g/llub procen-

tach. Przykładem są rozcieńczenia etanolu, kwasu solnego, kwa-
su mlekowego, formaldehydu. Ponadto w recepturze mogą być sto- ~
sowane gotowe roztwory produkowane przez przemysł farmaceu-
tyczny.
Oprócz terminu dilutiones stosowane są jeszcze inne określe-
.

n~a opisowe, takie jak: concentratus, dilutus, solutio, solutus, aqua,

G ..................

razem
~
0 40
liquor.
W lewym górnym kwadracie podana jest liczba wyrażająca stę-
żenie roztworu rozcieńczanego (40), w lewym dolnym kwadracie
Przykłady niektórych roztworów i rozcieńczeń stężenie rozpuszczalnika. W tym przypadku wpisano zero, gdyż
stosowanych w recepturze roztwór podstawowy rozcieńcza się wodą. Na przecięciu przekąt-
nych podaje się wartość stężenia roztworu, jaka ma być osiągnię-
Acidum eceticum 30% ta, czyli 10. W prawym górnym i dolnym kwadracie podano różni-
Acidum hydrachloricum 10% (Acidum hydrochloricum dilutum) ce obliczone z wartości po przekątnych. W ten sposób określa się
Aluminii subacetatis soluturn (Aluminii subecetatis solutio) części wagowe poszczególnych roztworów, które należy zmieszać,
Ammonii hydroxydum 10% aby otrzymać roztwór o żądanym stężeniu.

90 91
 Z wyliczonych danych wynika, że należy zmieszać: 10,0 g 40% 30,0 - 3,0
roztworu formaldehydu i 30,0 g wody, aby otrzymać 40,0 g 10% 120,0 - x
roztworu formaldehydu. x= 12,0
N a podstawie tych danych można wyliczyć, ile należy wziąć 40%
roztworu formaldehydu, aby otrzymać 500,0 g 10% roztworu. Je- 12,0 g (30% roztworu) należy zmieszać ze 1,98,0 g wody (120,0-
żeli do sporządzenia 40,0 g 10% roztworu formaldehydu trzeba -12,0).
użyć 10,0 g 40% roztworu formaldehydu, to do otrzymania 500,0 g
10% roztworu formaldehydu należy wziąć x g (40% roztworu
formaldehyd u): Przykład 3
40,0 g (10% roztworu) - 10,0 g (40% roztworu)
Jaką ilość 1% roztworu mleczanu etakrydyny i wody należy użyć,
500,0 g (10%/ roztworu) - x g (40% roztworu) aby otrzymać 500,0 g'0,5%0 roztworu tej substancji.
x = 10 x 500 = 125
40 ' g
° 0,5%0 - 0,5 g - 1000,0 g
xg- 500,0 g
Do sporządzenia 500,0 g 10% roztworu formaldehydu należy x= 0,25 g
użyć 125,0 g 40% roztworu formaldehydu i 375,0 g wody. Masa
gotowego roztworu pomniejszona o wyliczoną ilość roztworu pod- 1%- 1 g - 100,0 g
stawowego 500 - 125 = 375 g. 0,25 g - xg
x = 25,0 g (1 % roztworu)
Przykład 2 W celu przygotowania 500,0 g 0,5%0 roztworu mleczanu etakry-
dyny należy zmieszać 25,0 g (1% roztworu) i 475,0 g wody.
Oblicz, ile należy użyć perhydrolu i wody, aby otrzymać 120,0 g Zadanie to można również obliczyć metodą krzyża.
wody utlenionej (3% roztwór).

~
.................. ~ i. i-. ...........•...... ~
~

~
~
i.. ~
G
..................
................. ~ ~
~
razem 1,0
razem 30

Jeżeli w 30,0 g 3% roztworu wody utlenionej znajduje się 3 g Jeżeli w 1,0 g 0,05% roztworu mleczanu etakrydyny znajduje
30% roztworu i 27,0 g wody, to na 120,0 g 3% wody utlenionej się 0,05 g 1% roztworu i 0,95 g wody, to na 500,0 g 0,05% roztworu
należy wziąć: mleczanu etakrydyny należy wziąć:

92 93
 0,05 (1% roztworu) - 1,0 (0,05% roztworu) Przykład 5
x(1 % roztworu) - 500,0 (0,05% roztworu)
x = 25,0 (1% roztworu) Ile należy wziąć 36% i 10% roztworu kwasu solnego, abyotrzy-
mać 2 kg 25% roztworu kwasu solnego?

Przykład 4

Ile należy odważyć 3% roztworu kwasu borowego i wody aby

Ł-------------~~
otrzymać 60,0 g 2% roztworu kwasu borowego. '

~--------------~~ ~

i.
A-----~~ razem 26

W lewym górnym i dolnym kwadracie podano stężenie roztwo-

rów wyjściowych. Z powyższych danych wynika, że:
razem 3 a) należy zmieszać 15,0 g 36% roztworu kwasu solnego i 11,0 g
10% roztworu kwasu solnego, aby otrzymać 26,0 g 25% roztwo-
ru kwasu solnego,
Jeżeli ~ 3 g 2% roztworu znajduje się 2,0 g 3% roztworu kwasu
b) jeżeli do sporządzenia 26,0 g 25% roztworu kwasu solnego na-
?oro~e~o 11,0 g wody, to, aby otrzymać 60,0 g 2% roztworu, nale-
zy WZląC: leży użyć 15,0 g 36% roztworu kwasu solnego, to do sporządze-
nia 2000,0 g 25% roztworu kwasu solnego potrzeba x g 36%
roztworu kwasu solnego:
3,0 - 2,0
60,0 - x
26,0 g (25% roztworu) - 15,0 g (36% roztworu)
x= 40,0
2000,0 g (25% roztworu) - x
40,0 g (3% roztworu) należy zmieszać z 20 O g wody (60 0-40 O 15 x 2000
= 20,0). " , x= 26 = 1153,84 g (36% roztworu HCl)

Ilość 10% roztworu kwasu solnego oblicza się z różnicy: 2000 -

- 1253,84 = 764,16 g.

Oprócz wódy w recepturze stosunkowo często używa się etano-

lu o różnym stężeniu, które wyraża się zazwyczaj w procentach
objętościowych (stopniach). Według FP VI podstawowym roztwo-
rem używanym do sporządzania rozcieńczeń jest farmakopealny
etanol 96% (Ethanolum 760 gil, syn. Spiritus Vź:nirectiiicstus, al-

94 95
kohol etylowy), zawierający nie mniej niż 95,1 % (v/v) [92,6% mim] Przykład 7
i nie więcej niż 96,9% (v/v) [95,2% mim] alkoholu etylowego. J eże-
li w recepcie nie podano stężenia etanolu, należy użyć etanolu 96%. Jakie jest stężenie etanolu wyrażone w % objętościowych po
W preparatyce farmaceutycznej stosuje się również mieszaniny zmieszaniu 40,0 g etanolu 70° i 80,0 g wody?
etanolu i wody najczęściej jako etanol 70° (553 gil) i 90° (710 gil). Odczytany z tablic rozcieńczeń etanolu (FP VI) % wagowy 70°
Przygotowuje się również etanol o różnym stężeniu, w zależności etanolu wynosi 62,40.
od składu leku przepisanego na recepcie. Wyliczenie z proporcji ilości części wagowych w 40,0 g etanolu
W celu wykonania rozcieńczenia etanolu, należy posłużyć się 70°:
tabelą zamieszczoną w FP V (t. II, s. 733) lub w FP VI (s. 1101), 100,0 g - 62,40 g
uwzględniającą różnice w gęstości etanolu. 40,0 g - xg
x= 24,96 g

Przykład 6 24,96 części wagowych znajduje się w mieszaninie wody (80,0 g)

i etanolu 70° (40,0 g)
Jaką ilość etanolu 95° należy odważyć i zmieszać z wodą, aby 24,96 g - 120,0 g
otrzymać 200,0 g etanolu o stężeniu 60°?
xg -100,0 g
x= 20,80% wag.
W tabeli w rubryce ,,% objętościowy" odszukać najbliższe war-
tości odpowiadające etanolowi 95,0° i etanolowi 60,0° i odczytać
odpowiadający im,,% wagowy": Odczytanemu z tablic % wagowemu 20,80 odpowiada % objęto-
ściowy równy 25,44. .
O d p o w i e d ź. Po zmieszaniu 40,0 g etanolu 70° l 80,0 g wody
95,02° = 92,45% wag.
otrzymuje się etanol 25,44°.
60,05° = 52,14% wag.

Oznacza to, że 92,43 cz. wagowych "etanolu 100%" znajduje się Przykłady recept
w 100 cz. etanolu 95° i 52,14 cz. wagowych "etanolu 100%" w 100
cz. etanolu 60°. Rp.

Jeżeli 92,45 g-100 g, Papaverini hydrochloridi 0,6

to 52,14 g - x g Aquae ad 75,0
Mf. sol.
D.8 1 łyżeczkę dziennie
x = 52,14 x 100 = 56 4 g na 100,0 g etanolu 600
,
9243 '
czyli w celu sporządzenia 200,0 g etanolu 60° należy zmieszać
112,8 g etanolu 95° z 87,20 wody.
Dla ułatwienia można posłużyć się niżej podanym wzorem ogól-
nym:
100 x % wagowy etanolu słabszego
x=
% wagowy etanolu mocniejszego

96 97
Tabela 14. Składniki leku recepturowego Ze względu na właściwości higroskopijne chl~rku wapnia w re-
cepturze stosuje się rozcieńczenie chlor.ku ~apma w stosunku 1:2.
Dawki
Ilość W celu wykonania recepty należy obhczyc, l~e roztworu ch~orku
Rozpusz- Recepta FP VI
Składniki Właści-
czalność
w re- wapnia (1: 2) należy odważyć do sporządzema roztworu o żąda-
łeku wości cepcie jedno- jedno-
(FP VI) dobo- dobo- nym stężeniu i ilości.
Igl razo- razo-
wa wa
wa wa
Biały,
2. Rp.
Papaverini Dość trudno
hydrochlori- krysta- rozpuszczalny Sol. Papaverini mur. 0,8/80,0
dum liczny w wodzie, łatwo Mf. sol.
proszek we wrzącej 0,6 0,04 0,04 0,2 0,6
wodzie, trudno
D.B. Łyżeczkę w razie wzdęcia
rozpuszczalny
w etanolu Chlorowodorek papaweryny rozpuścić w wodzie na ciepło.
Aquae 74,4
3. Rp.
1% Sol. Acidi hydrochlorici 300,0
Mf. sol.
Sposób wykonania roztworu D.S. 3 razy dziennie łyżkę przed jedzeniem

• Sprawdzić dawkę papaweryny Sporządzić rozcieńczenie kwasu solnego, I?aj~c do d:ys~~zycji

Masa 1 łyżeczki 5,0 g w aptece 10% roztwór kwasu solnego. Odważyc obliczoną ilość tego
roztworu i uzupełnić wodą do 300,0 g.
0,6 g -75,0 g
x- 5,0 g 4. Rp.

x= 0,6 x 5,0
75
°
=, 04 g - d aw k aJe. d norazowa 2% Sol. Kalii iodidi
Mf. sol.
200,0

• Dobrać zlewkę oraz uprzednio umytą i wysuszoną butelkę z dopa- D.S. Wiadomo
sowanym zamknięciem. Wytarować na wadze zlewkę odpowied-
niej wielkości. Odważyć 50,0 g wody, podgrzać, wsypać odważoną 5. Rp.
na karcie celuloidowej ilość chlorowodorku papaweryny. Ogrze- Liq. Kalii acetatis 30,0/200,0
wać do całkowitego rozpuszczenia substancji leczniczej. Roztwór Mf. sol.
przesączyć do wytarowanej butelki. Uzupełnić wodą do 75,0 g. D.B. 3 razy dziennie łyżkę
Zamknąć butelkę, nalepić etykietkę z odpowiednim napisem.
30,0 g 35% roztworu octanu potasu zmi~szać ze 170,0 g wody.
6. Iodi solutio aquosa. Roztwór wodny Jodu. Płyn Lugola (wg
• Roztwory do użytku wewnętrznego FPVI).
1. Rp. Pr z y g o t o w a n ie
10%Sol. Calcii chloridi 200,0 Iodum 1,0
Mf. sol. Kalii iodidum 2,0
D.B. 3 razy dziennie łyżkę Aquae 97,0

98 99
 Jodek potasu rozpuścić w 4,0 g wody. W roztworze tym roz-
12. Rp.
puścić jod. Po jego całkowitym rozpuszczeniu uzupełnić wodą
do 100,0 g. 1%0 Sol. Rivanoli 50,0
Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie do przemywania ran
• Roztwory do użytku zewnętrznego
13. Rp.
Roztwory wodne 1/1000 Sol. Rivanoli 300,0
Mf. sol.
7. Rp. 'D.S. Zewnętrznie
Resorcinoli 0,3 Mleczan etakrydyny rozpuścić w wodzie na ciepło.
Aquae 100,0
Mf. sol.
14. Rp.
D.B. Płyn na okłady
Sol. Kalii hypermanganatis 1:5000 190,0
8. Rp. Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie
0,5% Sol. Resorcinoli 150,0
Mf. sol. 15. Rp.
D.B. Zewnętrznie
Tannini sol. 20% 300,0
Mf. sol.
Rezorcynę (0,75 g) rozpuścić w przepisanej ilości wody.
D.B. Łyżka na litr wody
9. Rp.
16. Rp.
40% Sol. Nutrii thiosulfatis 250,0
Mf. sol. 2% Sol. aq. Aluminii subacetatis 500,0
Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie
D.B. Zewnętrznie do okładów
10. Rp.
Aluminii subacetatis solutio (płyn Burowa) - zawartość zasa-
Nstrii tbiosultatis 10,0 dowego octanu glinu nie powinna być mniejsza niż 7,5% (wg FP
Aquae ad 100,0 VI). Odważyć obliczoną ilość płynu Burowa i uzupełnić wodą do
Mf. sol. 500,0 g.
D.B. Zewnętrznie
17. Rp.
11. Rp. 10% Sol. Formaldehydi 250,0
Cupri suliatis Mf. sol.
1,0
Aquae ad 100,0 D.B. Do odkażania
Mf. sol.
D.S. Zewnętrznie Odważyć obliczoną ilość formaliny, korzystając z roztworu 40%
formaldehydu i uzupełnić wodą do 250,0 g.

100
101
18. Rp. 22. Rp.
0,5% Sol. Acidi lsctici 1000,0 Resorcinoli 0,75
Mf. sol. Zinci sulfatis 3,0
D.S Wiadomo . Aquae 300,0
Mf. sol.
Kwas mlekowy jest to mieszanina kwasu mlekowego, kwasu D.S Do inhalacji
laktylomlekowego, laktydu kwasu mlekowego i wody. Zawartość
kwasu mlekowego i estrów kwasu mlekowego w przeliczeniu na 23. Rp.
bezwodny kwas mlekowy nie powinna być mniejsza niż 88% i więk- Neomycini 0,1
sza niż 92% (FP VI). Gen tamycini 0,08
Odważyć obliczoną ilość kwasu mlekowego i uzupełnić wodą do 0,9% Sol. Nutrii chloridi ad 100,0
1000,0 g. Mf. sol.
D.S Wiadomo
19. Rp.
5% Sol. Protargoli 40,0 W części przygotowanego roztworu chlorku sodu rozpuścić siar-
Mf. sol. czan gentamicyny, następnie siarczan neomycyny i uzupełnić po-
D.S. Wiadomo zostałą ilością roztworu chlorku sodu do 100,0 g.

Odważyć w parownicy wodę, rozsypać na powierzchni protar- 24. Rp.

gol i odczekać do całkowitego rozpuszczenia. Przelać do butelki. 4% Sol. Procsini hydrochloridi
Nie sączyć. 0,9% Sol. Nstrii chloridi aa ad 100,0
Mf. sol.
20. Rp. D.S Zewnętrznie
20% Sol. Argenti nitrici 100,0
Mf. sol. Odważyć część rozpuszczalnika (wody), rozpuścić w nim chlo-
D.S Wiadomo rek sodu (0,45 g), następnie 2,0 g chlorowodorku prokainy i uzu-
pełnić wodą do 100,0 g.
21. Rp.
25. Rp.
10% Sol. Ammonii bituminosultonstis 200,0
Mf. sol. 3% Sol. Hydrogenii perosidi 180,0
D.S. Zewnętrznie do okładów Liq. Aluminii subacetatis 30,0
Menthae pip. aquae 10,0
Sulfobituminian amonowy rozetrzeć w parownicy z niewiel- Mf. sol.
ką ilością wody, a następnie dodawać pozostałą jej ilość. Nie są- D.S. 1 łyżka na szklankę wody do płukania jamy ustnej
czyć.
Odważać bezpośrednio do butelki: wodę miętową, płyn Burowa
i wodę utlenioną,

102 103
 • Roztworyetanolowe Jeżeli w 100 cz. etanolu 95° znajduje się 92,45 cz. wagowych, to
w ilu (x) cz. etanolu 95° znajduje się 62,4 cz. wagowych
26. Rp. \

Sol. Iodi spirituosae 50,0 x= 67,49

Mf. sol.
D.S Zewnętrznie 67,49 cz. - 100 cz.
x - 98 cz.
. 0,5 g jodku :potasu rozpuścić w 3 g wody, dodać 1,5 g jodu i stop- x= 66,14 g etanolu 95°
mowo, mieszając, 45,0 g etanolu 760 gil (FP VI).
30. Rp.
27. Rp.
Etliscridini lactatis 0,1
camphorati
Spir: 30,0 Ethanoli 50° 50,0
Mf. sol. Mf. sol.
D.S Zewnętrznie D.S Zewnętrznie

3,0 g kamfory rozpuścić w 19,5 g etanolu 760 gil i dodać 7,5 g Mleczan etakrydyny rozpuścić w obliczonej ilości wody na cie-
. wody (wg FP VI). pło, dodać obliczoną ilość etanolu 95°.
28. Rp. 31. Rp.
Spir: formld 50,0 Resoremoli 0,1
Mf. sol.
Ethanoli 70° 10,0
D.S Zewnętrznie Mf. sol.
D.S Zewnętrznie
Zmieszać 2,5 g 25% kwasu mrówkowego z 47,5 g etanolu 700
(wg FP VI). Rezorcynę rozpuścić w przepisanej ilości etanolu 70°.
29. Rp. 32. Rp.
Montholi 2,0 2% Sol. spirituosae Tannini 100,0
Spir. lilni dil. ad 100,0 Mf. sol.
Mf. sol. D.S Zewnętrznie do okładów
D.S Zewnętrznie
33. Rp.
Mentol rozpuścić w obliczonej ilości etanolu 95° (66,14 g) i uzu-
pełnić wodą do 100,0 g. Acidi borici 7,0
Ethanoli 70° 100,0
Obliczenie ilości etanolu 95° w recepcie z tabeli Aquae ad 250,0
78 FP VI Mf. sol.
D.S Zewnętrznie
70,00% objętościowych etanolu odpowiada 62,40% wagowych
95,02% objętościowych etanolu odpowiada 92,45% wagowych

104 105
34. Rp. 38. Rp.
Acidi borici 1,5
Spir. formici
Ethanoli 45° 50,0
Spir. saJicyJici
Spir. camphorati aa 50,0
Mf. sol.
Mf. sol.
D.S Zewnętrznie
D.S Do nacierań
35. Rp.
39. Rp.
Acidi borici 3,0 Arnicae trae 100,0
Ethanoli 95° 20,0 100,0
EthanoJi 95°
Aquae ad 100,0 100,0
Mf. sol. Aquae
Mf. sol.
D.S Zewnętrznie
D.S Zewnętrznie
Kwas borowy rozpuścić na ciepło w przepisanej ilości wody. Po
40. Rp.
ochłodzeniu i uzupełnieniu odparowanego rozpuszczalnika dodać
etanol 95°. 3% Sol. Hydrogenii peroxidi
3% Sol. Acidi borici
EthanoJi 70° aa ad 50,0
36. Rp.
Mf. sol.
Acidi salicylici 3,0 D.S Zewnętrznie
Ethanoli 40° 100,0
Mf. sol. Obliczenie ilości etanolu 95° w recepcie 40 z tabe-
D.S Zewnętrznie li 78 FP VI
W recepcie przekroczona została rozpuszczalność kwasu salicy- 70,00% objętościowych odpowiada 62,40% wagowych
lowego. Roztwór można jedynie uzyskać, używając etanolu 70°. 95,02% objętościowych odpowiada 92,45% wagowych
Należałoby zmodyfikować przepis lekarza. Jeżeli w 100 cz. etanolu 95° znajduje się 92,45 cz. wagowych, to
w ilu (z) cz. etanolu 95° znajduje się 62,4 cz. wagowych?
37. Rp.
Detreomycini x « 67,4 cz.
1,0
Ethanoli 70° ad 50,0 67,49 g - 100,0 g
Mf. sol. x - 16,67 g
D.S Zewnętrznie x = 11,25 g etanolu 95°
Chloramfenikol rozpuścić w obliczonej ilości etanolu 95° i uzu- Obliczenie ilości wody utlenionej (3%) z perhydro-
pełnić wodą do 50,0 g.
l u (30%)
3,0 g perhydrolu - 30,0 g wody utlenionej
x - 16,67 g (z recepty)
x = 1,67 g perhydrolu

107
106
 Obliczenie ilości kwasu borowego 44. Rp.
3,0 g - 100,0 g Acidi sulicylici 0,5
x - 16,67 g (z recepty) Glyceroli 5,0
x = 0,5 g kwasu borowego 3% Sol. Acidi borici
EthanoJi 30° aa ad 100,0
0,5 g k:va~u borow~go.rozpuścić na ciepło w 36,58 g wody. Po Mf. sol.
ochłodzemu l uzupełmemu odparowanego rozpuszczalnika dodać o.s. Zewnętrznie
1,67 g perhydrolu i 11,25 g etanolu 950.
45. Rp.
41. Rp.
Acidi sslicylici 0,5
FormaJini 20,0 Glyceroli 2,0
Menthae olei 2,0 2% Sol. Acidi borici
EthanoJi 70° ad 100,0 Ethanoli 40° aa ad 100,0
Mf. sol. Mf. sol.
D.S. Zewnętrznie D. S. Zewnętrznie

w
o?lic~onej iloś~i etanolu 96° rozpuścić olejek miętowy, dodać Kwas salicylowy rozpuścić w obliczonej ilości etanolu 96°, do-
formalmę l uzupełmć wodą do 100,0 g. 'dać glicerol, roztwór kwasu borowego i uzupełnić wodą do 100,0 g.
42. Rp. 46. Rp.
Capsiei trae Acidi tannici 5,0
Chinae trae aa 5,0 Formaldehydi 10,0
Spir: camphorati Ethanoli 95° 100,0
EthanoJi 70° aa ad 100,0 Aquae ad 200,0
Mf. sol. Mf. sol.
D.s. Zewnętrznie D.S. Zewnętrznie
43. Rp. 47. Rp.
Hydrocortisoni 0,5 Gen tamycini 0,08
Capsiei trae 5,0 Resorcinoli 1,0
Cinchonae trae 5,0 Ethanoli 30° 100,0
EthanoJi 95° ad 100,0 Mf. sol.
Mf. sol. D. S. Zewnętrznie
D.S. Zewnętrznie
W obliczonej ilości wody rozpuścić kolejno: siarczan gentamy-
H~drokortyzon rozpuścić w etanolu 96°, dodawać kolejno na-
lewki. cyny, rezorcynę, a następnie dodać obliczoną ilość etanolu 96° do
100,0 g.

108 109
48. Rp. 52. Rp.
Acidi salicylici 2,0 Mentholi
Camphorae 1,0 Resorcinoli
Ethanoli 70° ad 100,0 Acidi salicylici aa 1,0
Mf. sol. Ethanoli 70° ad 100,0
D.B. Zewnętrznie do zmywania twarzy Mf. sol.
D.B. Płyn na skórę głowy
Kamforę i kwas salicylowy rozpuścić w obliczonej ilości etanolu
95°, uzupełnić wodą do 100,0 g. Substancje stałe rozpuścić w obliczonej ilości etanolu 96°, uzu-
pełnić wodą do przepisanej masy.
49. Rp.
Resorcinoli 53. Rp.
2,0
Acidi salicylici 2,0 Acidi salicylici 2,0
lil"t. B6' 0,05 Resorcinoli 2,0
Ethanoli 70° 88,0 Glyceroli 5,0
Aquae ad 100,0 Ethanoli 30° ad 100,0
Mf. sol. Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie D.B. Zewnętrznie

Do wykonania preparatu należy użyć witaminy B6 w ampułkach. Kwas salicylowy i rezorcynę rozpuścić w obliczonej ilości etano-
1 amp. = 50 mg w 2 ml. lu 96°, dodać glicerol, uzupełnić wodą do 100,0 g. Glicerol zapew-
Kwas salicylowy i rezorcynę rozpuścić w obliczonej ilości etano- nia całkowite rozpuszczenie kwasu salicylowego, który po kilku
lu 95°, dodać 1 ampułkę witaminy B6 i uzupełnić wodą do 100,0 g. dniach wytrąca się z powodu małego stężenia etanolu.

50. Rp. U wag a. Po 10 dniach obserwuje się powolne wytrącanie krysz-

tałów.
Acidi salicylici 2,5
Mentholi 2,0 54. Rp.
Thymoli 0,15
Ethanoli 9(JO Prednisoloni 0,2
50,0
Mf. sol. Detreomycini 2,0
D.B. Zewnętrznie Resorcinoli 3,0
Ethanoli 60° ad 100,0
51. Rp. Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie .
Mentholi 2,5
Procaini hydrochloridi
Benzocaini aa 2,0
Ethanoli 70° ad 100,0
Mf. sol.
D.B. Zewnętrznie

110 111
 55. Rp.
58. Rp.
Prednisoloni 0,3 Acidi salicylici
Resorcinoli 4,5 Mentholi aa 0,5
Detreomycini 1,5 Pilocsrpini hydrochloridi 0,2
Ethanoli 70° ad 150,0
Mf. sol. Cepsiei trse
Chinae trae aa 5,0
D.S Zewnętrznie do przemywania twarzy Ethanoli 60° ad 100,0
Mf. sol.
W obliczonej ilości etanolu 96° rozpuścić kolejno substancje stałe D.S Zewnętrznie na skórę głowy
uzupełnić wodą do przepisanej ilości. '

56. Rp. Kwas salicylowy i mentol rozpuścić w obliczonej ilości etanolu

96°, dodać po 5,0 g nalewki chinowej i nalewki pieprzowej. Chlo-
Hydrocortisoni 1,0 rowodorek pilokarpiny (wykaz A) rozpuścić w wodzie. Połączyć roz-
Formalini 2,0 twory. Wydać z oznaczeniem: "Trucizna".
Acidi salicylici 1,0
Ethanoli 60° ad 100,0 59. Rp.
Mf. sol.
Mentholi 0,5
D.S Zewnętrznie
Acidi salicylici 2,0
Resorciaoli 1,0
Hydrokortyzon i kwas salicylowy rozpuścić w obliczonej ilości Ricini olei 2,0
etanolu 96°, dodać formalinę i uzupełnić wodą do 100,0 g. Hydrocortisoni 1,0
57. Rp. Ethanoli 9~ ad 100,0
Mf. sol.
Acidi salicylici 2,0 D.S Zewnętrznie
Detreomycini 2,0
Resorcinoli 1,0 Odważyć przepisaną ilość etanolu 96° i rozpuszczać kolejn?:
Hydrocortisoni 0,1 mentol, hydrokortyzon, rezorcynę i kwas salicylowy, następme
Ethanoli 60° ad 100,0 dodać 2,0 g oleju rycynowego, wymieszać.,
Mf. sol.
D.S Zewnętrznie
• Roztwory glicerolowe
W obliczonej ilości etanolu 96° rozpuścić kolejno: hydrokorty-
zon, rezorcynę, kwas salicylowy i chloramfenikol, uzupełnić wodą 60. Rp.
do 100,0 g.
Nutrii tetrsborstis 4,0
Glyceroli ad 20,0
Mf. sol.
D.S Do pędzlowania

Boraks rozpuścić na ciepło w glicerolu.

112
113
61. Rp. Rozpuszczalność kwasu salicylowego woleju rzepakowym jest
Iodi 0,4 ograniczona (1:70-80), natomiast znacznie łatwiej rozpuszcza się
Kalij iodidi 4,0 on woleju rycynowym (1: 10). W recepcie należy 40,0 g oleju rze-
GlyceroJi 20,0 pakowego zastąpić 40,0 g oleju rycynowego.
Aquae ad 40,0
Mi sol. 65. Rp.
D.B. Wiadomo Acidi sslicylici 10,0
Ricini olei ad 100,0
Jodek potasu rozpuścić w 8,0 g wody, w tym roztworze rozpu- Mi sol.
ścić 0,4 g jodu, dodać glicerol i uzupełnić wodą do 40,0 g. D.B. Zewnętrznie
62. Rp.
66. Rp.
Iodipuri 0,2 Hydrocortisoni 1,0
Kalii iodidi 2,0 Acidi selicylici 10,0
GlyceroJi 20,0 Rapae olei ad 100,0
Mi sol. Mi sol.
D.B. Do pędzlowania
D.B. Zewnętrznie
Jodek potasu rozpuścić w 4 g wody, w tym roztworze rozpuścić
jod i dodać 16,0 g glicerolu.
uwag a. Do sporządzania i pakowania roztworów olej owych
należy używać wyłącznie naczyń i opakowań dokładnie wysuszo-
63. Rp. nych. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, należy wy-
konywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura antybioty-
Iodi 0,2 ków").
Kalij iodidi 2,0
Menthae ol. 0,2
Glyceroli 30,0 B. Krople - Guttae
Mi sol.
D.B. Do pędzlowania Barbara Pandyra-Kowalska

Jodek potasu rozpuścić w 4,0 g wody, w roztworze tym rozpu- Krople są postacią leku otrzymaną przez rozpuszczenie substan-
ścić jod, dodać 26,0 g glicerolu i 0,2 g olejku miętowego. cji leczniczej w rozpuszczalniku, w leku płynnym lub przez zmie-
szanie kilku leków płynnych. Krople są przeznaczone do użytku
wewnętrznego i zewnętrznego, zwykle przepisywane są w ilościach
• Roztwory olejowe od 5,0-15,0 g, rzadko do 50,0 g. Krople do użytku zewnętrznego
mogą być również w formie emulsji lub zawiesin.
64. Rp. Nazwa kropli do użytku wewnętrznego odpowiada ich działa-
Acidi sulicylici 4,0 niu leczniczemu, np.:
Rapae olei ad 200,0 • Guttae cardiacae - krople nasercowe,
Mi sol. • Guttae sedativae - krople uspokajające,
D.B. Zewnętrznie • Guttae stomachicae - krople żołądkowe.

114 115
 Nazwa kropli do użytku zewnętrznego pochodzi od drogi poda- Średnia masa 1 kropli przepisanej mieszaniny wynosi:
nia:
83,0:2 = 41,5 mg.
• Guttae ophtalmicae - krople do oczu, Pacjent zażyje jednorazowo 20 kropli.
• Guttae otologicae - krople do uszu,
• Guttae rhinologicae - krople do nosa, 20 x 41,5 mg = 830,0 mg kropli złożonych.
• Guttae gargarismae - krople do płukań. 830,0: 2 = 415,0 mg-dawka jednorazowa roztworu niketamidu.
3 x 0,415 = 1,245 g dawka dobowa roztworu niketamidu.
Stężenie substancji leczniczych w kroplach należących do wy-
kazu A, B lub N jest większe niż w innych płynnych postaciach 2,0 - 100,0
leku, dlatego postać tę dawkuje się kroplami (nie więcej niż 50 x - 0,415
kropli). x= 0,0083 dawka jednorazowa chlorowodorku etylomorfiny
Rozpuszczalnikami stosowanymi do sporządzania kropli są 3x 0,0083 = 0,0249 (dawka dobowa)
woda, etanol, glicerol lub ich mieszaniny oraz oleje roślinne i pa-
rafina ciekła. Odważone składniki stałe, należy kolejno rozpusz- Tabela 15. Składniki leku recepturowego
czać w odpowiednim rozpuszczalniku. Jeżeli w skład recepty wcho-
Dawki
dzą wyłącznie składniki płynne, można je odważać wprost do wy- Ilość
Rozpusz-
tarowanej butelki. Jeżeli w składzie kropli jest roztwór wodny, Składniki
Właściwości czałność
w Recepta FP VI
należy go sporządzić w pierwszej kolejności, a następnie dodać inne leku recepcie
(FP VI) jedno- maks. maks.
[gl dobowa
składniki płynne. Substancje grubokrystaliczne, trudno rozpusz- razowa jedno dobowa
.cudne należy uprzednio rozdrobnić w moździerzu. Ethy/mor- Biały drobno- Substancja
Do kropli doustnych nie dodaje się środków poprawiających 0,0083
phini hydro- krystaliczny rozpuszcza
0,3 (8,3 0,025 0,05 0,15
smak. Krople te zażywa się na cukrze lub zmieszane z wodą. ch/oridum proszek się w wodzie
mg)
i etanolu
Nicethami- Bezbarwna lub Miesza się
dum solutum jasnożóltawa, z wodą
Przykłady recept przezroczysta, i etanolem
oleista ciecz 15,0 0,415 1,25 2,0 9,0
Rp. o słabym,
swoistym
Sol. 2% Ethylmorphini hydrocbloridi zapachu

Nicetluunidi soluti aa 15,0 Aquae 14,7

S. 3 x dziennie po 20 kropli

• Wykonanie kropli
Sposób wykonania:
Przygotować butelkę odpowiedniej wielkości, dopasować nakręt-
• Sprawdzić dawki: kę i zakraplacz. Wytarować zlewkę, odważyć 14,7 g wody destylo-
wanej i rozpuścić w niej odważone na karcie, na wadze proszko-
masa 1kropli roztworu wodnego 50,0 mg wej 0,3 g chlorowodorku etylomorfiny. Przelać do butelki, a na-
masa 1kropli niketamidu 33,0 mg stępnie dodać 15,0 g roztworu niketamidu. Butelkę zamknąć, opi-
83,0 mg sać.

116 117
 ./
Uwag a. Dobranie odpowiednio szczelnego zamknięcia jest 5. Rp.
szczególnie ważne przy produkcji kropli. Wpływ czynników ze- 1% Sol. Morphini hydrochloridum
wnętrznych, takich jak powietrze, para wodna lub częściowe wy- 0,15% Sol. Papaverini hydrochloridi aa ad 20,0
parowanie użytego rozpuszczalnika, np. etanolu z nalewek, na sku- Mf. guttae
tek nieszczelnych zamknięć może spowodować zmiany w przygo-
D.S 3 x dziennie 10 kropli
towanym leku (osad, rozkład) lub zmianę stężenia substancji lecz-
niczej, a tym samym dawki leku.
02 g chlorowodorku morfiny rozpuścić w 9,8 g wody. W pozo-
stałej ilości wody rozpuścić na gorąco'0,03 g chlorowodorku papa-
• Krople do użytku wewnętrznego weryny. Połączyć obydwa roztwory .

1. Rp. 6. Rp.
Adomdis vern. trae. Mentholi 0,3
Convallariae mai. trae. Papa verini hydrocbloridi 0,6
Crataegi trae. Belladonnae tinct. ~0l'0
Valerianae trae. aa 10,0 Valerianae tinct. aa 20,0
Mf. guttae Mf. guttae
D.S wiadomo D.S 3 x dziennie po 20 kropli
Nalewki odważać wprost do wytarowanej butelki. Składniki stałe rozpuścić w przepisanych nalewkach.

2. Rp. 7. Rp.
50% Sol. Metamizoli nstrici 30,0
Phenobarbitali netrici 0,4
Mf. guttae
D.S 3 x dziennie 15 kropli
Convallariae msislis tinct.
'!\t)
Crataegi tinct.
15,0 g metamizolu sodowego rozpuścić na ciepło w 15,0 g wody. Valerianae tinct. aa 10,0
Mf. guttae
3. Rp. D.S 3 x dziennie po 15 kropli
2% Sol. Ethylmorpbini łiydrochloridi 40,0
Sól sodowa fenobarbitalu łatwo rozpuszcza się w nalewkach.
Mf. guttae
D.S 3 x dziennie 15-20 kropli
8. Rp.
0,8 g chlorowodorku etylomorfiny rozpuścić w 39,2 g wody. Bella donna e trae.
Menthae pip. trae. aa 10,0
4. Rp. . Benzacsini 0,5
2% Sol. Codeini phosphatis 40,0 Mf. guttae
Mf. guttae D.S 3 x dziennie po 30 kropli
D.8 3 x dziennie po 25 kropli
0,5 g benzokainy rozpuścić w nalewce miętowej. Dodać nalew-
0,8 g fosforanu kodeiny rozpuścić w 39,2 g wody. kę z pokrzyku.

118 119
 9. Rp.
13. Rp.
Sol. Papaverini hydrocbloridi 2% Phenobarbitali nstrici 0,3
Be11adonnae tinct. aa 10,0 Procainihydroch10ridi 0,6
Mf. guttae
Belladonnae trae 5,0
D.S 3 x dziennie po 15 kropli Menthae pip. tra e 10,0
Hyperici intr. 15,0
0,2 g chlorowod?rku papaweryny rozpuścić na gorąco w 9,8 g Mf. guttae
wody. Po ostudzeniu dodać nalewkę z pokrzyku. Można również D.S 3 x dziennie po 20 kropli przed jedzeniem
papawerynę rozpuścić w nalewce i dodać wodę.

10. Rp. 14. Rp.

Nitrog1yceryli soluti Be11adonnae trae 5,0

0,5 Papaverini bydrochloridi 0,5
Convallariae msislis tinct.
Cra taegi tinct. Phenobarbitali 0,12
Va1erianae tinct. Anisi ol.
aa 7,5 Juniperi 01.
Mentholi 2,0
Nicethemidi soluti Menthae pip. 01. aa 1,25
10,0 G1yceroli 12,5
Mf. guttae
D.S 3 x dziennie po 30 kropli Ethanoli 9{JO ad 35"0
,.
Mf. guttae
11. Rp. D.S 3 x 45 kropli

Nicethamidi soluti 6,0 W przepisanym w recepcie rozpuszczalniku etanolowoglicero-

Chlorali hydratis 1,0 lowym rozpuścić chlorowodorek papaweryny, dodać nalewkę z p?-
Adonidis vern. tra e krzyku i rozpuścić fenobarbital. Dodać olejki, wydać z adnotacją
Kalii bromidi "przed użyciem zmieszać".
Aquae aa 4,0
Mf. guttae
15. Rp.
D.S 3 x dziennie po 20 kropli
Men tho vali 3,0
12. Rp. Cardiamid-Coffeini 2,0
Adonidis vern. tinct.
Phenobarbitali natrici 0,15 Crataegi tinct. aa 5,0
Cardismidi liq. 10,0 Mf. guttae .
Adomdis vern. trae 30,0 D.S 3 x 30 kropli
Mf. guttae
D.S 3 x dziennie po 20 kropli przed jedzeniem Mentowal nie miesza się z roztworami etanolowymi, należy go
_~ać osobno. - . .
Mentowal - specyfik gotowy, 65% krople walerianianu mento-
lu. Lek o skojarzonym działaniu kwasu walerianowego i mentolu.
Działa uspokajająco i słabo spazmolitycznie.

120
121
 • Krople do użytku zewnętrznego 20. Rp. "
10% Sol. Argenti proteinici 10,0
Krople do uszu - guttae otologieae
D.8 Krople do ucha
16. Rp.
W celu zapewnienia całkowitego rozpuszczenia substancji two-
Natrii hydrogenoearbonatis 1,0 rzącej roztwór koloidalny (związki srebra: proteinian srebra, tar-
Glyeeroli 10,0 gezyna) należy odważyć całą ilość wody do parowniczki i na jej
Mf. guttae powierzchnię rozsypać możliwie cienką warstwą 1,0 g proteinia-
D.S 3 x dziennie po 3 krople do lewego ucha nu srebra. Pozostawić do rozpuszczenia, od czasu do czasu mie-
szając. Po rozpuszczeniu roztwór bez sączenia przelać do uprzed-
Odważony wodorowęglan sodu ogrzewać z glicerolem na łaźni nio przygotowanej butelki.
wodnej do całkowitego rozpuszczenia.
21. Rp.
17. Rp.
Acidi borici 1,0
Resoreinoli 0,1 3% Sol. Hydrogenii peroxidi 30,0
Ethanoli 70° 50,0 Glyeeroli ' 2,0
Mf. guttae Ethanoli 50° ad 40,0
D.S Krople do ucha Mf. guttae
D.S Do ucha
18. Rp.
Resoreinoli 0,4 Kwas borowy rozpuści się w przepisanych rozpuszczalnikach
Aeidi boriei 0,6 w temperaturze pokojowej, ale jest to proces długotrwały. Do
Ethanoli 95° 20,0 sporządzenia 30,0 g wody utlenionej potrzeba 3,0 g perhydrolu
Mf. guttae i 27,0 g wody, a do sporządzenia 7,0 g etanolu 50° należy użyć
D.S Krople do uszu 3,16 g etanolu 95° i 3,84 g wody. Kwas borowy rozpuścić na gorąco
w 30,0 g wody. Do ostudzonego roztworu dodać 3,0 g perhydrolu
. Rezorcynol bardzo łatwo rozpuszcza się w etanolu, natomiast i 3,16 g etanolu 95° i 2,0 g glicerolu. Uzupełnić wodą do 40,0 g.
kwas borowy trudniej w stosunku 1: 17. Przepisana ilość etanolu
jest wystarczająca do rozpuszczeniikwasu borowego. Po całkowi-
tym rozpuszczeniu kwasu borowego rozpuścić rezorcyno!. Krople do nosa - guttae rhinologieae

19. Rp. 22. Rp.

Neomycini sulfatis Argenti proteiniei 0,1
0,5
Hydroeortisoni Natrii ehloridi 0,045
0,1 Aquae 15,0
Ethanoli 30° ad 20,0
Mf. guttae Mf. guttae
D.S Krople do uszu D.S Krople do nosa
Lekarz przepisał środek izotonizujący niezgodny z proteinianem
Siarczan neomycyny należy rozpuścić w wodzie, a hydrokorty- srebra. Następuje reakcja wysolenia, w wyniku której następuje wy-
zon w etanolu 95°. Połączyć obydwa roztwory. Może wystąpić lek- trącenie osadu następnego dnia. Poprawa niezgodności następuje po
ka opalescencja. zmianie środka izotonizującego. Należy użyć 5% roztworu glukozy.

122
123
23. Rp. Przykłady kropli w formie zawiesin. p. rozdz. "Zawiesiny",
w formie emulsji p. rozdz. "Emulsje".
1% Soiutio Ephedrini hydrochloridi 20,0
S. 4 x dziennie po 2 krople do nosa
Krople do płukań - guttae gargarismae
24. Rp.
Sol. 0,5% Ephedrini hydrochloridi isotonica 10,0 28. Rp.
B. Krople do nosa Thymoli 0,5
Mentholi 1,0
25. Rp. Ethanoli 95° 50,0
Epbedrini hydrochloridi 0,2 ME. guttae
Sol. Nutrii chloridi 0,9% ad 20,0 B. Do płukania gardła
ME. guttae
B. Krople do nosa Substancje stałe łatwo rozpuszczają się w etanolu.

Chlorowodorek efedryny dobrze rozpuszcza się w wodzie. Z bio- 29. Rp.

farmaceutycznego punktu widzenia krople do nosa powinny być
Formaldehydi 40% 10,0
izotonizowane. Wskazany jest dodatek chlorku sodu. Można go
Ethanoli 95° 8,0
dodać in suhstantia lub z ampułek 0,9% Sol. Nstrii cbloridi a 10 ml.
Menthae pip. ol.
Gelatini aa 0,5
26. Rp.
Aquae ad 50,0
Mentholi 0,05 ME. guttae
Acidi borici 0,5 D.B. 20 kropli na szklankę wody do płukania
Glyceroli 5,0
ME. guttae Żelatynę zalać niewielką ilością zimnej wody i pozostawić do
MD.B. Krople do nosa napęcznienia, a następnie rozpuścić w pozostałej ilości gorącej
wody. Po ostudzeniu dodać pozostałe składniki.
Kwas borowy należy rozpuścić na ciepło w glicerolu: Do roztwo-
ru dodać rozpuszczony w małej ilości etanolu mentol i wymieszać. U wag a. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, nale-
ży wykonywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura an-
27. Rp. tybiotyków").
Mentholi 0,05
Paraffini liq. 5,0
ME. guttae l
C. Mieszanki - Mixturae
MD.B. Krople do nosa
Barbara Pandyra-Kowalska
Mentol łatwo tQ?pu!izcza się w parafinie ciekłej. Stosowanie jej
jako vehiculum w kroplach do nosa nie jest wskazane. Na skutek Mieszanki są płynną postacią leku przeznaczoną do użytku we-
dużej lepkości parafina ciekła hamuje ruchy migawek oraz utrud- wnętrznego, zapisywaną zwykle w ilości 60,0-250,0 g, zażywaną
nia kontakt substancji leczniczej z błoną śluzową. przez pacjenta łyżką lub łyżeczką.

124 125
 ~ ~kł~d. mieszanek wchodzą substancje lecznicze o różnych Substancje służące do poprawiania smaku, zapachu lub wyglą-
właściwościach fizykochemicznych, stałe lub płynne, a także roz- du dodaje się do gotowej już mieszanki. Na butelce nalepić od-
twory, napary, odwary, nalewki, wyciągi itp. Mogą to być leki na- powiednią etykietkę i wydać z adnotacją "Przed użyciem zmie-
leżące d~ W?'kaz.u ś~odków słabo lub silnie działających, czasami szać".
bardzo silnie działających, Ze względu na różny skład mieszanki W celu uniknięcia niekorzystnych zmian w czasie łączenia skład-
mogą być klarowne, opalizujące lub mętne. . ników recepty (niezgodności), należy przestrzegać właściwej ko-
Mieszanek nie należy sączyć ani cedzić. W skład mieszanek lejności ich mieszania, np. fenobarbital sodowy szybciej rozpusz-
w~hod~ą ś:odki poprawiające smak, zapach lub wygląd leku (cor- cza się w czystej wodzie niż w roztworze bromków.
n~entla), Jak syropy, w?dy aromatyczne itp. Srodki te powinny Jeżeli w recepcie podstawą leku są syropy, a nie zapisano wody
byc tak dobrane, aby me reagowały ze składnikami mieszanek. do rozpuszczenia substancji stałych, należy je rozpuścić na zimno
N~ejedno~rotnie. ś:odki p~pr?wiająoe smak, zapach lub wygląd lub ciepło w syropach. Można też użyć do rozpuszczania możliwie
~Ieszanki spełniają funkcję srodków wspomagających (adiuvan- najmniejszej ilości wody lub etanolu i zmniejszyć odpowiednio ilość
tJar N~ .p:zykład do lekćw o działaniu wykrztuśnym dodaje się syropu, tak aby zapisana w recepcie ogólna ilość leku nie uległa
najczęsciej syropu prawoślazowego lub tymiankowego, do leków zmianie. Zmianę należy odnotować w recepcie.
zWlększaJą~ych ła~Ieme - syropu z owocni pomarańczy gorzkiej Kontrolę dawkowania przeprowadza się tak samo jak w przy-
lub nalewki gorzkiej, Rozpuszczalnikiem do mieszanek w choro- padku roztworów. Normy dotyczące odchyleń od zawartości sub-
bach ~rz~wodu pokarmowego bywa woda miętowa lub, zwłaszcza stancji leczniczej i masy leku są takie same jak w przypadku roz-
dla d.ZlecI, w?da koprowa zamiast wody destylowanej. tworów.
Mieszanki są metrwałą postacią leku, nie tracą jednak właści- Do mieszanek zapisywane są często leki gotowe: Neospasmina
wości chemicznych i leczniczych przez okres przewidziany do ich lub Passispasmin o następującym składzie:
zużycia (ok. 7 dni).
Na podstawie dokładnie przeczytanej recepty należy dobrać od- N eospasmina:
powi~d~ej pojemności zle,:",kę i butelkę z dopasowaną zakrętką.
Extr. fluid. ex:
-Ieżeli w recepcie przepisana jest nierozpuszczalna forma sub-
Crataegi Er.et
stancji leczniczej, np. Phenoharbitalum zamiastPhenoharhitalum
Valerianae rad. (1: 1) 18,0
na~ricum, CodeinuI? zamiast Codeini phosphas, należy dokonać
Natrium benzoicum 0,2
zmiany w celu prawidłowego wykonania leku. Niezbędne jest wów-
Sscchsrosum, Aqus, Essentia Aurantii ad 100,0
c~as uwzględnienie różnicy w ilości substancji wynikającej z róż-
mcy mas cząsteczkowych. Zmianę odnotować w recepcie.
Passispasminum:
Odwa~a:r;i~ skład:r;ikó~. rozpoczyna się od tych, które przepisa-
ne są w Ilos~:I~ch n~JmmeJszych ..W. cz~ści przepisanej w recepcie Extr. fluid. ex:
wody rozpUSCICkolejno te składniki, ktore są w wodzie dobrze roz- Crataegi Er. 36 cz.
~uszczalne ..Substancje stałe trudno rozpuszczalne, grubokrysta- Valerianae rad. 36 cz.
} 17,0
liczne lub merozpuszczalne oraz substancje gęste i wyciągi suche Lupuli strobuli 18 cz.
należy odważyć do moździerza, dobrze rozetrzeć, a następnie roz- Passiflorae herh. 10 cz.
puścić lub zawiesić w wodzie, syropie lub innym roztworze i w tej Na tri um benzoicum 0,2
postaci wprowadzić do leku. Sscchsrosum, Aqua, Essentiu Aurantii ad 100,0
Wyciągi pły~ne oraz nal.~wki dodaje się do mieszanek dopiero
po rozpuszczemu substancji stałych w wodzie. Nalewki, jako roz-
tworyetanolowe, można wykorzystać do rozpuszczania substancji
stałych trudniej w wodzie rozpuszczalnych.

126 127
 Składnikiem mieszanek o działaniu uspokajającym jest Sal cd. tab. 16

Erlenmeyeri o składzie: Dawki

\

Ilość
Kalii bromidum 2 cz. Rozpusz- Recepta FP VI
Składniki w
Właściwości czalność
Natrii bromidum 2 cz. leku recepcie jedno- maks.
(FP VI) dobo- maks.
Ammonii bromidum 1cz. lg] razo- dobo-
wa jedno
wa wa
Belladol1nae Brunatuozie- Miesza się
Przykłady recept tinct. lana ciecz z wodą
o gorzkim
Rp. smaku,
zawartość
Phenobarbitali riatrici 4,5 0,09 0,27 1,0 3,0
alkaloidów
Codeini phospha tis aa 0,85 w przeliczę-
Metamizoli natrici 20,0 niu na
Belladonnae tinct. 4,5 atropinę
Valerianae tinct. 40,0 0,03-0,035%

Neospasmini 50,0 Valerianae Ciemnobru- Miesza się

Zwykle
tinct. natna ciecz z wodą
Aquae ad 250,0 stosowana
o charakte-
Mf. mixt. rystycznym 40,0 2,4 7,2
D.8. 3 x dziennie łyżeczkę zapachu kw.
izowaleria- 1-3 mI lO mi
Tabeła 16. Składniki leku recepturowego nowego
Neospasmina Ciemnobru- Miesza się
Dawki
natna ciecz z wodą
Ilość 50,0
Rozpusz- Recepta o konsysten-
Składniki w FP VI
Właściwości czałność cji syropu
łeku recepcie jedno- maks,
(FP VI) dobo- maks. Aquae
[gl razo- dobo- 133,8
wa jedno
wa wa
Phenobarbi- Biały Łatwo
ta/um krystaliczny rozpuszcza
natricum proszek się w wodzie 0,85 0,017 0,051 0,2 0,3 Sp O S ó b wykonania mie szanki:
~f.-- Rozpuszcza
się w etanolu • Sprawdzenie dawek:
Codeini Drobne Łatwo
phosphas kryształy rozpuszcza masa łyżeczki = 5,0 g
lub biały się w wodzie
krystaliczny Trudno roz-
0,85 0,017 0,051 0,1 0,3 Fosforan kodeiny i fenobarbital sodowy
proszek puszcza się
w etanolu 0,85 250,0
Metamizolum Biały lub Łatwo x 5,0
natricum prawie bialy rozpuszcza x = 0,017 (dawka jednorazowa)
krystaliczny się w wodzie, 20,0 0,4 1,2 1,0 3,0
proszek dość trudno
3 x 0,017 = 0,051 (dawka dobowa)
w etanolu

128 129
 Metamizol sodowy: Mixtura pepsini R.P. 1
20,0 250,0 2. Rp.
x 5,0 Pepsini 2,5
x = 0,4 (dawka jednorazowa) Acidi hydrochlorici 10% 1,0
3 x 0,4 = 1,2 (dawka dobowa) Aursnti trse 2,0
Aquae ad 100,0
N alewka z pokrzyku: Mf. mist.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową przed jedzeniem
4,5 250,0
x 5,0 3. Rp.
x= 0,09 (dawka jednorazowa) Acidi hydrocblorici 10% 8,0
3 x 0,09 = 0,27 (dawka dobowa) Pepsini 8,0
Aquae ad 300,0
Dawki nie zostały przekroczone. Mf. mixt.
D.S. Wiadomo
• Wykonanie mieszanki:
4. Rp.
Do butelki odważyć 20,0 g wody, rozpuścić fenobarbital sodowy.
W 20,0 g wody odważonych do zlewki rozpuścić na ciepło 20,0 g Acidi hydrochlorici10%
metamizolu sodowego i dodać do butelki, następnie dodać 4,5 g Pepsini aa 2,0
nalewki z pokrzyku, 40,0 g nalewki z kozłka. Uzupełnić wodą do Sir. simplicis 30,0
220,0 g. Osobno w zlewce rozpuścić fosforan kodeiny w 20,0 g wody, Aquae ad 100,0
dodać do mieszanki i uzupełnić wodą do 250,0 g. Mf. mist.
Butelkę zakręcić, dokładnie wymieszać wykonaną mieszankę, D.S. Wiadomo
opisać białą etykietką, umieścić adnotację "Przed użyciem zmie- 5. Rp.
szać".
Acidi bydrochlorici 10% 6,0
1. Rp. Pepsini 8,0
Amarae tinct. 5,0
Acidi hydrocblorici 10% 1,1 Sir. simplicis 15,0
Pepsini 1,0 Aquae . ad 200,0
Sir. simplicis 10,0 Mf. mixt.
Aquae ad 100,0 D.S. Wiadomo
Mf. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę Pepsynę należy rozpuścić w całej ilości wody, dodać syrop, n~-
lewkę z pomarańczy, wyinieszać i na końcu dodać 10.%,roztwor
kwasu solnego. Bezpośrednie łączenie pepsyny z rozcienczonym
kwasem solnym lub nalewkami zawierającymi etanol może powo-

l R.P. Receptarium Polonicum. Zbiór przepisów na leki recepturowe do uż~tk.u

lekarzy i aptekarzy wydany w Warszawie w 1947 roku. Lekarz często przepisuje
recepty według składu podanego w tym zbiorze, używając tylko nazw skróconych,
np. Mixtura pepsini, Liquor pectoraJis.

130
131

dowa~ unieczynni~nie enz.ymu. Mieszanek z pepsyną nie należy
sączyc. Zaopatrzyc w etykietkę "Przed użyciem zmieszać".
Liquor pectoralis R.P.
Dawka chlorowodorku efedryny przepisana w recepcie nie jest
przekroczona, gdyż jest ona mniejsza od maksymalnej dawki do-
bowej. Odważone 0,1 g chlorowodorku efedryny należy rozpuścić
w części wody, dodać syropy i uzupełnić wodą do 180,0 g.

6. Rp. 9. Rp.
Ammonii anisati spir. 2,5 Sol. Kalii iodidi 4,0/140,0
Althaeae sir. 15,0 Nstrii hydrogenocarbonatis 3,0
Aquae ad 100,0 Althaeae sir. 80,0
D.S. Co 2 godziny łyżkę stołową Mf. mixt.
D.S. 3 x dziennie po łyżce
7. Rp.
Jodek potasu bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie. Należy
Codeini phosphatis 0,3 rozpuścić go w części przepisanej wody. W.pozostałej ilości wody
Epbedrini hydrochloridi 0,2 rozpuścić wodorowęglan sodu. Jego rozpuszczalność w wodzie
Tussipecti sir. 50,0 1:11-12, należy go lekko ogrzać, nie przekraczając temp. 40°C.
Pini sir. 100,0 Powyżej tej temperatury może nastąpić rozkład związku z wydzie-
Liq. pectoraJis 150,0 leniem nierozpuszczalnego węglanu. Zmieszać roztwory i dodać
Mf. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę syrop prawoślazowy.

~rzed p'r~ystąpienie~ do wykonania recepty należy skontrolo- io. Rp.

wac daw~I Jednorazowe I dobowe substancji leczniczych z wykazu Kalii iodidi 6,0
!3. Przepisane syropy zawierają w swoim składzie fosforan kode- Nutrii benzoatis 3,0
my (~yrop sosnowy 0,06/125,0) i chlorowodorek efedryny (syrop Althaeae sir.
Tussipect 0~07/100,0), co należy uwzględnić przy obliczaniu da- Aquae aa ad 250,0
wek. M~sa Jednej łyżeczki wynosi = 5,5 g (średnia masa łyżeczki Mf. mixt.
syropu I wody). Jednorazowa dawka fosforanu kodeiny wyniesie D.S. 3 x dziennie łyżkę
0,0064, dobowa 0?019?, chlorowodorku efedryny 0,0043, dobowa
0,~129. Wykona~lle mieszanki należy rozpocząć od sporządzenia W 120,5 g wody rozpuścić kolejno jodek potasu i benzoesan sodu.
LlqUO:- pectoralis. <?dważyć 22,5 g syropu z prawoślazu, 123,75 g Do roztworu dodać 120,5 g syropu prawoślazowego.
wody I ~,?5 g kropli anyżowych na końcu jako składnika lotnego.
Składniki stałe są dobrze rozpuszczalne w wodzie i w syropach.
H.Rp.
Ipecacuanhae extr. siec. 0,2
8. Rp.
Natrii benzoatis 3,0
Ephedrini hydrochloridi 0,1 2,0
Thymisir. Ammonii chloridi
Elix. pectoralis 5,0
Pini sir. aa 60,0 200,0
Aquae ad
Aquae ad 180,0
Mf. mixt. Mf. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę

133
132
 Wykonanie recepty rozpocząć od sporządzenia Liquor pectora- 15. Rp.
lis (p. recepta 6). Zamiast suchego wyciągu z wymiotnicy można Codeini phosphatis 0,15
użyć 10-krotnej ilości nalewki z wymiotnicy (zawartość alkaloidów Ephedrini hydrochloridi 0,2
w suchym wyciągu wynosi 2% w nalewce 0,2%). Składniki stałe są Metamizoli natrici 2,0
dobrze rozpuszczalne w wodzie. Należy je jednak .tozdzielić, gdyż Nstrii benzoatis 3,0
w przypadku benzoesanu sodu w obecności substancji o odczynie Thymi sir. 170,0
kwaśnym (chlorek amonu) może wytrącić się trudno rozpuszczal- Aquae ad 200,0
ny kwas benzoesowy (1:300). Obydwa składniki rozdzielić mak- Mf. mist.
symalną ilością wody. D.S. 3 x dziennie łyżkę

12. Rp. W receptach 12, 13, 14 przepisano fosforan kodeiIl:Y'w recepcie

Sulfoguaiacoli 1,5 15 również chlorowodorek efedryny, które są solami słabych za-
Codeini phospha tis 0,1 sad. Jako substancje wspomagające zapisano składniki o od~zy-
Althaeae sir. 25,0 nie alkalicznym (sulfoguajakol, wodorowęglan sodu~ me~amIzol
Aquae ad 150,0 sodowy, benzoesan sodu). Mogą one być p~w~dem ~dz:~lema tn.~.d-
Mf. mist. no rozpuszczalnych zasad na skutek cofmę?Ia dYSOCJacJI. .Aby u~k-
D.S. 3 x dziennie łyżkę nąć niezgodności, roztwór fosforanu kodemy (w recepcie 15 row-
nież chlorowodorku efedryny) należy dodać na końcu.
13. Rp.
Oodeini phospha tis 0,1 16. Rp.
\
Nutrii hydrogenocarbonatis 2,0 Bella donna e extr. 0,08
Sulfoguaiacoli 2,0 Ephedrini hydrochloridi 0,1
Althaeae sir. Nutrii benzoatis 1,0
Aquae aa ad 100,0 Ssccłisrini 0,02
Mf. mixt. Aquae ad 200,0
D.S. 3 x dziennie łyżeczka Mf. mixt.
Il.S. 4 x dziennie łyżeczkę
14. Rp.
U wag a. 1 tabletka sacharyny zawiera 0,012 g substancji czyn-
Codeini phosphatis 0,45
Ipecacuanhae extr. siec. 0,45 nej.
Kalii sulfoguaiacoli
Nstrii hydrogenocarbonatis aa 6,0 17. Rp.
Sir. simplicis 50,0 Sol. Sulfoguaiacoli 4,0/140,0
Aquae ad 100,0 Nutrii benzoatis 2,0
Mf. mist. Codeini phosphatis 0,2 "
D.S. 3-5 ml Bella donna e extr. 0,05
Thymisir. ad 150,0
Mf. mixt.
D.S. 2 x dziennie łyżkę

135
134
18. Rp. 20. Rp.
Ephedrini hydrochloridi 0,1 Ephedrini hydrochloridi 0,03
Bella donna e extr. 0,05 Sulfoguaiacoli \

Coffeini et Natrii benzoatis 0,5 Nutrii benzoatis aa 0,6

Nutrii benzoatis 1,0 Calcii chloridi 2,0
Aminorui anisati spir. 1,0 Phenobarbitali natrici 0,05
lpecacuanhae tinct. 1,0 Thymisir. 20,0
Althaeae sir. 40,0 Aquae ad 100,0
Aquae 60,0 Mi mixt.
Mi mixt. D.B. 1 x dziennie łyżeczkę
D.B. 3 x dziennie łyżeczkę
21. Rp.
Lekarz przepisując recepty 16, 17, 18, w skład których wchodzi Epbedrini hydrochloridi 0,1
wyciąg z pokrzyku, nie zawsze zaznacza, jaki rodzaj wyciągu po': Netrii benzoatis 1,0
winien być użyty. Jeżeli niejest to określone, należy użyć wyciągu Natrii salicylatis 1,5
suchego (Bella donna e extr. siec.i. Do płynnych postaci leku można Calcii chloridi 10,0
użyć 30-krotnej ilości nalewki. Według FP VI w Bellsdonnse extrsc- Tussipecti sir. 20,0
tum siccum zawartość alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę Aquae ad 100,0
wynosi 0,95-1,05%, a w Belladonnae tinctura 0,03-0,035%. Wy- Mi mixt.
ciąg suchy z pokrzyku powinien być w rozcierce (najlepiej 1+ 1) ze D.B. 3 x dziennie łyżeczkę
względu na jego higroskopijność.
W receptach przepisano sole alkaloidów (chlorowodorek efedry- 22.Rp.
ny, fosforan kodeiny) w obecności silnie alkalicznych substancji
leczniczych. Aby uniknąć wytrącenia słabych zasad na skutek cof- Epbedrini hydrochloridi 0,1
nięcia dysocjacji, należy oddzielić niezgodne składniki przepisa- Nstrii benzoatis 2,0
nymi w receptach syropami, nalewkami i częścią wody. Ammonii anisati spir. 0,1
Aquae 160,0
19. Rp. Sir. simplicis ad 200,0
Mi mixt.
Ephedrini hydrochloridi 0,2 D.B. Wiadomo
Nstrii benzoatis
Natrii sslicylstis aa 4,0 23. Rp.
Althaeae sir. 40,0
Aquae ad 200,0 Epbedrini hydrochloridi 0,1
.. Nutrii benzoatis 2,0
Mi mixt.
D.B. 3 x dziennie łyżeczkę Metamizoli natrici 1,0
Thymi sir. 120,0
Aquae ad 150,0
Mi mixt.
D.B. Wiadomo

136 137
 d) poprawki z punktu b"wykonać samodzielnie, wymienione w po-
24. Rp.
zostałych punktach po porozumieniu z lekarzem.
Cslcii chloridi 20,0
Coff. et Natr. benz. 1,0 Uwag a. Do sporządzenia recept z Calcium chloridum użyć roz-
Codeini phosphatis 0,3 twór chlorku wapnia 1:2.
Ephedrini bydrochloridi 0,4
Thymisir. 100,0 26. Rp.
Aquae ad 200,0
Mf. mixt. Codeini phosphatis 0,15
Phenobarbitali nstrici 0,1
D.B. 3 x dziennie łyżkę stołową
Ephedrini hydrochloridi 0,2
Nstrii benzoetis- 2,0
25. Rp.
Thymi sir. ad 150,0
Codeini phosphatis Mf. mixt.
Ephedriiii bydrochloridi aa 0,2 D.B. Wiadomo
Cslcii lactatis
Nstrii benzoatis aa 3,0 27. Rp.
Sir. simplicis
Codeini phosphatis 0,2
Thymi sir. aa ad 200,0
Mf. mixt -. Nutrii benzoatis 2,0
D.B. 3 x dziennie łyżkę stołową Ammonii enissti spir: 2,0
Pini sir. ad 200,0
W receptach 19-25 należy oddzielić chlorowodorek efedryny Mf. sir.
i fosforan kodeiny (sole słabych zasad) od substancji alkalizują- D.B. 3 x dziennie łyżkę
cych środowisko (benzoesan i salicylan sodu, sulfoguajakol, feno-
barbital sodowy i metamizol sodowy). Jest to tzw. pozorna nie- 28. Rp.
zgodność, gdyż zarówno zasada efedryny jak i kodeiny są stosun- Sulfoguaiacoli 2,0
kowo dobrze rozpuszczalne w wodzie oraz mieszankach receptu- Epbedrini hydrocbloridi 0,1
rowych. Nie ulegają wytrąceniu nawet w silnie alkalicznym pH, Codeini phosphatis 0,1
jeżeli zostaną oddzielone od alkalicznych składników mieszanki Althaeae sir. 100,0
maksymalną ilością wody, syropów lub nalewek. Mf. mixt.
W receptach 20, 21, 24 i 25 może .•nastąpić reakcja podwójnej D.B. 4 x dziennie łyżeczkę dla dziecka 4-letniego
wymiany między dwoma elektrolitami i wytrącenie nierozpusz-
czalnej soli benzoesanu lub salicylanu wapnia. Aby uniknąć wy- W receptach 26, 27, 28 nie przepisano wody, wszystkie s~adn~-
trącenia osadu, można postąpić następująco: ki stałe rozpuszczają się w syropach w temperaturze pokojowej.
a) zamienić jeden ze składników na sól, która nie daje osadu (np. Czasami jest to jednak proces długotrwały, dlatego wsk~zar:e Jest
bromek wapnia na bromek sodu), użycie 5% wody do rozpuszczenia substancji sllm~ ~z~aJą?y~~
b) jeżeli ilość osadu jest niewielka i nie zawiera składników silnie (fosforanu kodeiny, chlorowodorku efedryny), zmniejszając ilość
działających, można miksturę wydać, zaopatrując butelkę w na- syropu.
pis "Przed użyciem zmieszać" (recepta 24),
c) środek powodujący niezgodność podać osobno w postaci roztwo-
ru (recepty 20, 21) lub proszków (recepta 25),

139
138
 29. Rp.
32. Rp.
Caleii bromidi 10,0 Codeini phosphatis 0,3
Coikini et Na tri i benzoatis 0,5 Ethylmorphini hydroehloridi 0,2
Codeini phospha tis 0,4 Epbedrini hydroehloridi 0,2
Passispesmini 300,0 Aminophyllini 0,75
Aquae ad 50'0,0 Coffeini et Nstrii benzoatis 1,5
Mf. mixt. Nstrii benzoatis 1,0
D.S. 2 x dziennie łyżkę Aquae 40,0
Althaeae sir. ad 200,0
30. Rp. Mf. mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżeczkę
Caleii bromidi 0,5
Ephednni hydroehloridi
Belladonnae extr. 33. Rp.
aa 0,05
Tussipeeti sir. 40,0 Ipeeacuanhae tin et. 3,0
Aquae ad 100,0 Codeini phospha tis 0,2
Mf. mixt. Aminophyllini 2,6
D.s. 3 x dziennie łyżeczkę dla dziecka 12/12 i masie 10 kg Epbedrini hydroehloridi 0,25
Natrii hydrogenoearbonatis
Przyjmując masę łyżeczki = 5,5 g, dawka jednorazowa dla chlo- Natrii bromidi aa 3,0
ro~?dorku efedryny wyniesie 0,0043 g. Po uwzględnieniu zawar- Thymisir. 100,0
tOSCIc~lorowodorku efedryny w syropie Tussipect, dawka dobowa Aquae ad 200,0
Mf. mixt.
°
dawka Jednorazowa wynosi '"003 dobowa
prze k roczone .
°
wynosi ?,0129 g. W przypadku wyciągu z pokrzyku wilczej jagody
009 . D aw kil nIe
. są D.s. 3 x dziennie łyżkę

.W receptach 29 i ąO,_ aby uniknąć reakcji podwójnej wymiany 34. Rp.

~ruędzy .so~~mla~ka!Oldow a bromkiem wapnia, składniki te nale- Aminophyllini 2,0
zy oddzielić od siebie syropem.
Codeini phosphatis
31. Rp. Ephedrini hydrocbloridi aa 0,5
Cardiamidi liq. 10,0
Kalii iodidi 4,0/100,0 Pini sir. ad 250,0
Ephednni hydroehloridi 0,12 Mf. mixt.
Aminophyllini 1,6 D.S. 3 x dziennie łyżeczkę
Phenobarbitali natrici 0,3
Natrii benzoatis 4,0 Aminofilina przepisana w receptach 31-34 powinna być roz-
SulfiJguaiaeoli sir. 100,00 puszczona w świeżo przegotowanej i ostudzonej wodzie. Według
Mf. mixt. FP VI 1 g aminofiliny rozpuszcza się w 10,0-30,0 g ~y. Przy
MD.S. 3 x dziennie łyżkę stołową po jedzeniu dłuższym przechowywaniu, wskutek adsorpcji dwutlenku węgla
z powietrza, zmienia swoje właściwości fizyczne, w wyniku czego
zmniejsza się rozpuszczalność aminofiliny w wodzie. Aminofilina
należy do składników silnie alkalizujących mieszanki (pH 1% roz-

140
141
tworu wynosi 8,0-9,6). Należy ją oddzielić od soli alkaloidów syro- 0,15 x 2,5 = 0,0156 _ dawka dobowa
pami i wodą. Dd= 24
W receptach 31 i 33 sole alkaloidów należy oddzielić również od
jodku potasu i bromku sodu, aby uniknąć reakcji podwójnej wy- 0,334 200,0
miany. Wytrącanie bromowodorku kodeiny następuje wówczas, gdy x 5,'5
stężenie bromków wynosi 5% i więcej. Przy takim stężeniu brom- x= 0,0092
ków w praktyce niezgodności wykazują następujące alkaloidy: 4 x 0,0092 = 0,0368

• Ohinini sulfas, Dawki zostały przekroczone. Należy je zmniejszyć. \

• Oodeini phosphas, 0,0156:4 = 0,0039 0,0039 x 36 = 0,14
• Morphini hydrochloridum,
• Pspaverini hydrachloridum. 200,0:5,5 = 36 dawek

Osad wytrąca się często dopiero po 2 h i później. Osadu nie na-

leży zawieszać w roztworze, gdyż zawiera związki z wykazów B Obliczenie dawki dla bromku wapnia dla dziec-
lub A, a nawet N. Ponadto jest grubokrystaliczny i przywiera do ka 2,5-letniego.
ścian butelki.
Chlorowodorek efedryny reaguje z jodkiem potasu, dając trud- Dd = 6 x 2,5 = O 625 - dawka dobowa
no rozpuszczalny jodowodorek efedryny. Osad nie powstaje, jeżeli 24' .
zawartość jodku potasu w mieszankach jest poniżej 5%.
W recepcie 34 do rozpuszczenia aminofiliny trzeba użyć wody 10,0 - 200,0
kosztem syropu. x 5,5

35. Rp. x = 0,275

4 x 0,275 = 1,1
Cslcii bromidi 10,0
Ephedrini bydrochloridi ,0,25 Dawki zostały przekroczone, należy je zmniejszyć.
Natrii sslicylatis \ 0,2
Nstrii benzoatis 3,0 0,625:4 = 0,156 --j 0,156 x 36 = 5,6
Tussipecti sir. 120,0
Aquae ad 200,0 Rozpuszczony w wodzie chlorowodorek efed~yny nB:leżyoddzie-
Mf. mist. lić zarówno od składników alkalicznych (salicylan l benzoesan
D.B. 3-4 x dziennie łyżeczkę dla dziecka 2,5-letniego sodu), aby uniknąć reakcji cofnięcia d~.socjacj,i!jB:k i o~ bromku
wapnia, który może być przyczyną reakcji podwoJneJ wyml~~ (tak-
Obliczenie dawki chlorowodorku efedryny dla
że z salicylanem i benzoesanem sodu). NIezgodne skład~lki prz~-
dziecka 2,5-letniego:
dzielić syropem, a roztwór chlorowodorku efedryny dodac na koń-
Łyżeczka = 5,5 g, łączna ilość chlorowodorku efedryny przepi- cu.
sana w recepcie = 0,334 g

Dd = 0,05 x 2,5 = 0,0052 _ dawka jednorazowa

24

143
142
 36. Rp.
39. Rp.
Ephedrini hydrochloridi 0,15 Ethylmorphini hydrochloridi 0,3
Natrii benzoatis 1,5 Phen obarbitali natrici 0,35
Papaverini hydrochloridi 0,15 Papaverini hydrochloridi 0,25
Aminophyllini 0,8 Belladonnae trse 0,5
Sir. simplicis 50,0 Chelidorui trae 15,0
Aquae ad 100,0 Menthae pip. trae 5,0
Mf. mixt. Neospasmini 50,0
D.S 3 x dziennie łyżeczkę Aquae 100,0
Bella donnae trse 0,5
37. Rp. Mf. mixt.
Ephedrini hydrochloridi D.S 3 x dziennie łyżeczkę do herbaty
0,1
Coffeini et Natrii benzoatis 0,5
Papaverini hydrochloridi W receptach 36-39 przepisano chlorowodorek papaweryny, który
0,3
Belladonnae extr. siec. jest w wodzie rozpuszczalny tylko na gorąco (1:30-40). Roztwory
0,03
Aquae papaweryny są trwałe w środowisku kwaśnym. Przy pH roztworu
60,0
Tussipecti sir. powyżej 5 zawsze następuje wytrącanie zasady papaweryny.
40,0
Mf. mixt. W obecności przepisanej w recepcie soli sodowej fenobarbitalu (al-
MD.S 3 x dziennie łyżeczkę do herbaty kalizacja środowiska) nastąpi wytrącenie zasady papaweryny. Za-
sady efedryny i kodeiny w tych warunkach utrzymają się w roz-
38. Rp. tworach. Chlorowodorek papaweryny wykazuje również niezgod-
ność z jodkami i bromkami. W celu prawidłowego' wykonania re-
Natrii benzoatis 10,0 cepty z jej składu należy usunąć chlorowodorek papaweryny i po-
Kalii iodidi 5,0 dać go osobno w postaci proszków.
Ephedrini hydrochloridi Roztwory soli słabych zasad, tj. przede wszystkim sole alkalo-
Codeiniphosphatis aa 0,2 idów i sole substancji miejscowo znieczulających, mogą wydzielać
Phenobarbitali natrici 0,5 w środowisku alkalicznym trudno rozpuszczalne zasady.
Papa verini hydrochloridi 0,5 Wytrącanie osadów jest zależne od:
Tussipecti sir. 100,0
Aquae ad 200,0 • pH roztworu,
Mf. mixt. • stężenia zasady w roztworze.
D.S 3 x dziennie łyżkę po jedzeniu W tabeli 17 podano wartości pH roztworów leków o odczynie
zasadowym częściej stosowanych wrecepturze, w tabeli 18 zesta-
wiono rozpuszczalność zasad alkaloidów w zależności od odczynu.
Porównanie danych z tych tabel pozwala przewidzieć, czy w da-
nej mieszaninie wytrąci się osad. W celach praktycznych można
zasady najczęściej stosowanych alkaloidów podzielić na trzy grupy.
• bardzo trudno rozpuszczalne (papaweryna, strychnina),
• trudno rozpuszczalne (atropina),
• łatwo rozpuszczalne (kodeina, efedryna).

144
145
Tabe.la 17. Przybliżone wartości pH niektórych substancji leczniczych o odczynie Dawka soli sodowej fenobarbitalu nie jest przekroczona. Prze-
alkalicznym (wg FP V) pisana w recepcie całkowita ilość fenobarbitalu sodowego jest rów-
na jednorazowej dawce maksymalnej. Sól sodową fenobarbitalu
Substancja Stężenie [% I pH
rozpuścić w części wody, dodać nalewki, Passispasmin i uzupełnić
Barbitalum natricum 1,0 9,0-10,0
wodą do przepisanej masy.
Natrii acetas 2,5 7,5-9,5
Natrii hydrogenocarbonas 5,0 8,6 41. Rp.
Metamizolum natricum 50,0 6,5-7,5 Convallariae mai. tinct.
Phenobarbitalum natricum 10,0 9,0-11,0 Adonidis vernalis tinct.
Sulfoguaiacolum 5,0 6,0 8,5 Valerianae tinct. aa 10,0
Phenobarbi tsli 0,3
Passispasmini ad 250,0
Tabela 18. Rozpuszczalność niektórych zasad w zależności od odczynu
Mf. mixt.
Rozpuszczalność pH potrzebne do rozpuszczenia D.B. Wiadomo
Zasada [g/II wody
n n 2n lIn 101n
Fenobarbital kwas dobrze rozpuszcza się w etanolu 95° (1:10).
Atropina 1,5 10,7 9,7 8,7 7,7 W recepcie jest 30,0 g nalewek sporządzonych na etanolu 70°, co
Efedryna 50,0 10,6 9,6 8,6
odpowiada około 20,0 g etanolu 95°. Jest to ilość wystarczająca do
-
Emetyna 1,0 9,2 8,2 7,2 6,2
rozpuszczenia fenobarbitalu.
Etylomorfina 2,0 8,9 7,9 6,9 5,9
42. Rp.
Homatropina 10,0 10,7 9,7 8,7 -
Phenobsrbitali nstrici 0,1
Kodeina 8,0 9,0 8,0 7,0 -
Convallariae mai. tinct.
Morfina (amfoter) 0,2 8,9 7,9 6,9 5,9
Adomdis vernalis tinct.
Papaweryna 0,02 7,4 6,4 5,4 4,4 Crataegi tinct.
Prokaina 1,3 10,0 9,0 8,0 7,0 Valerianae tinct. aa 20,0
Strychnina 0,15 9,0 8,0 7,0 6,0 Aquae ad 300,0
Tetrakaina 0,16 9,5 8,5 7,5 6,5
Mf. mixt.
D.B. 3 x dziennie łyżkę

40. Rp.
43. Rp.
Adonidis vernslis tinct. Phenobarbitali netrici , 0,5
Convallariae mai. tinct. Adonidis vernalis tinct.
Crataegi tinct. Convallariae mai. tinct. aa 12,5
Valerianae tinct. aa 10,0 Neospasmini 100,0
Phenobsrbitsli nstrici 0,2 Aquae ad 250,0
-Psssispesmini 50,0 Mf. mixt.
Aquae ad 250,0 D.B. 3 x dziennie łyżkę
Mf. mist.
D.B. Wiadomo

147
146
Mixtura nervina R.P. 46. Rp.

44. Rp. Sal. Erlenmeyeri 5,0

Pbenoberbitsli natrici
Kalii bromidi 8,0 Codeini phospha tis aa 0,2
Natrii bromidi Crataegi tinc. 15,0
Ammonii bromidi aa 4,0 Menthae pip. aq. ad 150,0
Aquae ad 200,0 Mf. mixt.
Mf. sol. D.S Łyżkę na noc

Farmakopea Polska VI nie określa maksymalnych dawek jed- Zmieszanie fenobarbitalu sodowego i fosforanu kodeiny w ilo-
norazowych dla bromków, uwzględnia tylko maksymalne dawki ściach przepisanych. na 150,0 g mieszanki nie prowadzi do wytrą-
dobowe - 1,0 g dla bromków sodu i potasu oraz 0,5 g dla bromku cenia kodeiny zasady (p. tab. 22). Należy jednak oddzielnie rozpu-
amonu. Farmaceuta wykonujący receptę powinien zmniejszyć daw- . ścić fosforan kodeiny, oddzielnie fenobarbital sodowy ijeden z roz-
kę bromku, jeżeli jest ona większa niż zaleca farmakopea, do ilości tworów, np. fosforan kodeiny dodawać na końcu, unikając w ten
nieprzekraczającej maksymalnej dawki dobowej dla tych substan- sposób niezgodności związanej z wytrącaniem słabych kwasów
cji. Jeżel~ w recepcie zapisano dwie lub więcej soli bromków (jak w środowisku kwaśnym na skutek cofnięcia dysocjacji.
w recepcie 44), należy uwzględnić łączną ich dawkę. Aby nie prze- Fenobarbital sodowy powoduje niezgodności z fosforanem ko-
kroczyć maksymalnej dawki dobowej dla bromków w recepcie 44, deiny, bromkiem i chlorkiem amonu w zależności od stężenia (tab.
sposób przyjmowania leku powinien być określony jako 2 x dzien- 21 i 22).
nie łyżeczkę. W roztworach, mieszankach i kroplach występują niezgodności
związane ściśle z pH środowiska. W odczynie kwaśnym następuje
45. Rp. często wydzielanie słabych kwasów w postaci osadów.
Mixt. nervinae W tabeli 19 podano w przybliżeniu wartości pH roztworów nie-
40,0
Phenobarbitsli ristrici których leków o odczynie kwaśnym, stosowanych w recepturze.
0,15
Convallariae mai. tinct. W tabeli 20 przedstawiono dane dotyczące rozpuszczalności sła-
aa
Crataegi tinct. bych kwasów stosowanych w.recepturze w zależności od odczynu.
Valerianae tinct. Porównując dane z tabel, można przewidzieć możliwość wystąpie-
nia niektórych niezgodności.
Adomdis vernalis tinct. aa 5,0
Neospssmini W praktyce recepturowej spotyka się najczęściej wytrącanie
100,0
Mf. mixt. w środowisku kwaśnym fenobarbitalu lub teobrominy z diure-
tyny.
D.S 2 x dziennie łyżkę
Fenobarbital sodowy powoduje zawsze niezgodności:
Wykonanie Ill:ieszanki należy rozpocząć od sporządzenia 40,0 g • z kwasem solnym,
Mixt. nervuui, tj. odważyć 1,6 g bromku potasu i rozpuścić w wo- • z chlorowodorkiem papaweryny i morfiny,
dzie. Dodać kolejno, rozpuszczając, 0,8 g bromku sodu oraz 0,8 g • z syropem malinowym i wiśniowym (następuje niekorzystna
bromku amonu. W nalewkach rozpuścić sól sodową fenobarbita- zmiana barwy syropów).
lu. Połączyć obydwa roztwory i dodać preparat Neospasmina.
W zależności od stężenia:
• z bromkiem i chlorkiem amonowym (tab. 21),
• z fosforanem kodeiny (tab. 22).

148 149
Tabela 19. Przybliżone wartości pH roztworów niektórych substancji leczniczych o odczy- Tabela 21. Niezgodność fenobarbitalu sodowego z bromkiem lub chlorkiem amonowym
nie kwaśnym
Stężenie bromku lub chlorku amonowego
Stężenie fenobarbitalu
Substancja Stężenie [%1 pH
sodowego w roztworze Niezgodne Zgodne
Acidum ascorbicum 2,0 2,4-2,8
1,0% Zawsze -
Ammonii bromidum 10,0 4,0-6,0
2% i wyżej Poniżej 2%
0,5%
Ammonii chloridum 5,0 4,5-6,0
0,3% 5% i wyżej Poniżej 5%
Atropini sulfas 2,0 4,5-6,2
- Zawsze
0,2%
Cocaini hydrochloridum 2,0 4,0-6,0

Codeini phosphas 4,0 4,0-5,0

Ephedrini hydrochloridum 5,0 4,5-6,0 Tabela 22. Niezgodność fenobarbitalu sodowego z fosforanem kodeiny
Homatropini hydrobromidum 2,0 5,5-7,0
Stężenie fosforanu kodeiny
Morphinum hydrochloridum 1,0 4,5-6,0 Stężenie fenobarbitalu
Papaverini hydrochloridum 2,0 3,0-4,5 sodowego w roztworze Niezgodne Zgodne

Pilocarpini hydrochloridum 5,0 3,8-5,2 -

1,0% Zawsze
Procaini hydrochloridum 2,5 5,0-6,5 Poniżej 0,3%
0,5% 0,3% i wyżej
Thiamini hydrochloridum 2,5 2,8-3,3
" 0,3% 0,5% i wyżej Poniżej 0,5%
Zinci sulphas 5,0 4,5-6,0 Zawsze
0,2% -

Tabela 20. Rozpuszczalność niektórych słabych kwasów w zależności od odczynu

Rozpuszczalność
pH potrzebne do 47. Rp.
rozpuszczenia
Kwas [g/I] wody Codeini phosphatis , 1,2
n 1,2
n 2n 11n 101n Phenobarbitali netrici
Barbital 6,0 6,9 7,9 8,9 - Neospasmini 100,0
Cyklobarbital 0,3 7,2 8,2 9,2 10,2 Aquae ad 500,0
ME mixt.
Fenobarbital 0,9 6,3 7,3 8,3 9,3
D.S. 3 X dziennie łyżkę
Kwas benzoesowy 3,0 3,2 4,2 5,2 6,2
Kwas salicylowy 2,0 2,4 3,2 4,1 5,1
48. Rp.
Teobromina 0,6 9,0 10,0 11,0 12,0
Phenobarbitali natrici 1,25
Teofilina 5,0 7,6 8,6 9,6 - 10% Sol. Sal. Erlenmeyeri 25,0
Convallariae mai. trae.
Adonidis vernalis trae.
Fenobarbital sodowy jest zgodny: Crataegi trae aa 40,0
• z siarczanem atropiny i chlorowodorkiem efedryny, Aquae ad 250,0
• z odwarami i nalewkami (nawet z kwaśnym odwarem z korze- ME mixt.
nia kozłka lekarskiego). D.B. 2 x dziennie łyżeczkę

151
150
 Sposób zapisania recepty 48 może być następujący: 50. Rp.
48a. Rp. Codeini phosphatis 0,5
Valerianae trae.
Phenoharhitali natrici 1,25 Crataegi trae. aa 6,0
Na trii bromidi Natrii bromidi 10,0
KaiJi'bromidi aa 1,0 Pbenobsrbitsli netrici 1,8
Ammonii bremidi 0,5 Thymisir. 60,0
Adomdis vern. trae. Aquae 40,0
Convallariae mai. trae. Neospesmini ad 500,0
Crataegi tra e aa 40,0 Mf. mixt.
Aquae ad 250,0 D.S 3 x dziennie łyżkę
Mf. mixt.
D.S 2 x dziennie łyżeczkę 51. Rp.
49. Rp. Codeini phosph. 0,3
Valerianae trae.
Oodeini phosph. Crataegi trae. aa 5,0
Phenoharhitali natrici aa 0,3 Nstrii bremidi 10,0
Sal Erlenmeyeri 30,0 Sir. simplicis 50,0
Valerianae trae. Phenoberbitsli natrici 1,5
Crataegi trae. Neospesmini 50,0
Convallariae mai. trae. Aquae ad 300,0
Adomdis vernelis trae. aa 15,0 Mf. mixt.
Neospasmini 150,0 D.S 3 x dziennie łyżkę
Aquae ad 300,0
Mf. mixt. Dawki jednorazowe i dobowe fosforanu kodeiny i soli sodowej fe-
D.S 3 x dziennie łyżkę nobarbitalu nie zostały przekroczone. Ilość bromku sodu należy
zmniejszyć do 6,7 g. Przekroczona została dawka dobowa (łyżka =
Ze :-vzględu na skład. mie.szanki masa jednej łyżki wynosi 16 g. = 15,0 g, czyli dawka jednorazowa WYnosi0,5 g, dobowa 1,5 g, a po-
Dawki fosforanu kodeiny l fenobarbitalu sodowego nie zostały winna 1,0 g, dlatego 300: 15 = 20 porcji 1: 3 = 0,33; 0,33 x 20 = 6,7).
przekroczone: ~atomIa~t. da,;ka bromków została przekroczona
(1,6 g). Nale.zy Ją zmmejszye do maksymalnej dawki dobowej. 52. Rp.
W ~elu prawidłowago wykonania mieszanki należy odważyć 6 3 g Sal. Erlenmeyeri 0,8
soli Erlenmeyera. '
Valerianae trae.
Crataegi trae.
Convallariae mai. trae. aa 10,0
Phenobsrbitsli nstrici
Codeini pbosphetis aa 0,4
Neospssmini ad 250,0
Mf. mixt.
D.S 3 x dziennie łyżeczkę

152
153
 W recepc~e nie przepisano wody. Należy rozpuścić składniki stałe 55. Rp.
w prep,ar~cle Neospasmin. (każdy oddzielnie). Do rozpuszczenia
bromkow.1 fos~oranu kodemy należy użyć 5% wody (7,0 g do roz- Kalii bromidi 10,0
pusz~zema soli Erlenmeyera i 5,0 g do rozpuszczenia fosforanu ConvaJJariae trae.
kodeiny), . VaJerianae trae.
Crataegi tree.
53. Rp. lIlsci slbi tree. aa 10,0
Pspeverini bydrochloridi 0,8
Sal. ErJenmeyeri 7,5 Phenobsrbitsli nstrici 1,0
PhenobarbitaJi natrici Aquae ad 300,0
Codeini phosph. aa 0,12 Mf. sol.
Crataegi trae. D.S 3 x dziennie łyżkę stołową
Adomdis ver. trae.
lIlsciintr: aa 2,5 Łyżka stołowa» 15 g. Dawkę bromku potasu należy zmniejszyć
Neospasmini 70,0 do 7,0 g.
Aquae ad 150,0
Mf. mixt. Pod wpływem środowiska zasadowego (fenobarbital sodowy) za-
D.S 2 x dziennie 1 łyżeczka sada papaweryny wytrąca się mimo obecności nalewek. Mieszan-
ki mają niekorzystny wygląd (zielonobrunatna zawiesina roślin-
54. Rp. nych substancji wyciągowych w wodzie). Papawerynę podać osob-
Nutrii bromidi no w postaci 20 proszków po 0,04, dodając 0,1 g cukru mlekowego
Adonidis trae. do każdego jako wypełniacza (masa proszku < 0,1 g).
ConvaJJariaetrae. Roztwory fenobarbitalu sodowego stosowane w recepturze mają
Crataegi trae. odczyn zdecydowanie zasadowy od pH 8,75 (roztwór 0,1%) do pH
lIlsci slbi trae. 9,5 (roztwór 2%). W odczynie kwaśnym następuje wydzielenie for-
aa 10,0
Phenoberbitali natrici my kwasowej często w postaci osadu.
Papaverini hydrochJoridi Zrozumienie tego zjawiska pod względem ilościowym ijakościo-
aa 0,8
Neospssmini wym jest łatwiejsze, jeżeli się przyjmie, że forma substancji lecz-
120,0
Aquae niczej obdarzonej ładunkiem elektrycznymjest lepiej rozpuszczalna
ad 200,0
Mf. mist. w wodzie aniżeli forma niezdysocjowana.
D.S 3 x dziennie łyżkę deserową Fenobarbital sodowy powoduje zawsze niezgodności z chloro-
wodorkiem morfiny i papaweryny. Fakt ten tłumaczy zjawisko
Łyżka deserowa,", 10 g. Dawkę bromku należy zmniejszyć do wytrącania się osadu, jeżeli roztwór soli sodowej fenobarbitalu
6,6 g. zmiesza się z roztworem o odczynie kwaśnym. Fenobarbital wy-

Tabela 23. Rozpuszczalność formy kwasowej i soli sodowej fenobarbitalu

Fenobarbital Forma kwasowa Sól sodowa

Rozpuszczalność w wodzie l: 1000 I: 2

Rozpuszczalność w etanolu l: 10 I: 20

154 155
trąci się jako niezdysocjowany wolny kwas na skutek cofnięcia Rp.
dysocjacji przy obniżonym pH środowiska. Ponieważ stopień dy- Phenobarbitali netrici 0,4
socjacji zależy w znacznym stopniu od pH roztworu, to między roz- Papaverini hydrochloridi 0,2
puszczalnością związku a stężeniem jonów wodorowych istnieje Aquae ad 100,0
ścisła zależność. Ilościowe ujęcie zależności między stężeniem jo-
nów wodorowych a rozpuszczalnością związku o charakterze sła- Według wzoru Hendersona-Hasselbalcha dla słabych zasa~ 01:>-
bego kwasu przedstawia równanie Hendersona-Hasselbalcha: liczyć pH graniczne, powyżej którego sła~a .zasada .wytrąci sIę
z roztworu. Do wzoru należy podstawić stęzema wyraz one w molll
U' l [zdysocjowana]
pH = prc, + og
[niezdysocjowana]
(wartości pK,. p. tab. 63)
0,1
Wiedząc, że formą zdysocjowaną (rozpuszczalną) kwasujestjego
339,8
sól, a formą niezdysocjowaną (nierozpuszczalną) jest wolny kwas, pH = 5,9 -log ---=----'---
równanie powyższe można zapisać następująco: 2 0,1
-----
[sól] 375,8 339,8
pH = pKa + log ----'---~-
[kwas] 2,66 x 10-4 _ 46
Na całkowitą rozpuszczalność trudno rozpuszczalnego kwasu pH = 5,9 + log 5,32 X 10-3 _ 2,66 X 10-4 - ,
składa się stężenie jego części niezdysocjowanej i zdysocjowanej.
Oznaczając całkowitą rozpuszczalność przez C, a rozpuszczalność Obliczenie pH dla słabych kwasów, poniżej którego wytrąci się
formy niezdysocjowanej przez Co można napisać: osad.
C- Co 0,015 - 0,005
pH = p'K, + log ----c;- pH = 7,41 + log 0005
,
Z równania tego wynika, że wzrost pH powoduje zawsze wzrost
wartości C (Co jest wielkością stałą) wskutek zmiany stopnia dy- pH = 7,41 + log 2,146 = 7,74
socjacji słabego kwasu. Przy wartości pH niższej, niż obliczona,
słaby kwas będzie wytrącał się z roztworu. Zależność między stę- Ponieważ p'H mieszanki wynosi pH 7,9 i jest wartością ~yższą
żeniem jonów wodorowych a rozpuszczalnością słabej zasady i jej od obliczonej dla papaweryny wartości pH 4,6, to o.znacza, ze os~d
stałą dysocjacji przedstawia równanie: stanowi tylko papaweryna zasada, a fenobarbital pozostame
w roztworze.
Co
pH = pKw - pKb + log--
C- Co
Powyżej obliczonej wartości pH słaba zasada wytrąci się z roz- Przykład 2
tworu.
Ustalić na podstawie odpowiednich obliczeń, c~y.w 'poniższe~
recepcie wytrąci się osad i jaki będzie jego skład, jeżeli pH całej
mieszanki wynosi 7,25.
Przykład l

Czy w poniższej mieszance wytrąci się osad i jaki będzie jego

skład, jeżeli pH całości wynosi 7,9?

157
156
 Rp. Fenobarbital kwas należy zamienić na sól sodową, gdyż w prze-
Phenoharhitali natrici pisanych składnikach płynnych się nie rozpuś?i. ~ależy u~zględ-
0,5
Codeini phosphatis nić różnicę w masach cząsteczkowych kw~su I soli sod.oweJ (Phe-
0,5 noharhitalum m.cz. 232,24, Phenobsrbitelum natricum m.cz.
Sir. simplicis 50,0
Aquae 254,22).
ad 100,0

Według wzoru Hendersona-Hasselbalcha dla słabych zasad ob- 1,7 - 232,24

liczyć pH graniczne, powyżej którego słaba zasada wytrąci się x - 254,22
z roztworu. x = 1,86
8,3 Należy odważyć 1,86 g soli sodowej fenobarbitalu (uwzględnić
pH = 7,9 -log __ '3_1_7,-,3_7
__ zmianę w odpisie recepty) i rozpuścić w części. wody. Do.dać 200,0 g
5 8,3 N eospasmin. Rozpuszczony na ciepło w wodzie metamizol sod~wy
dodać do mieszanki. N a końcu dodać roztwór fosforanu kodeiny,
424 317,37
aby uniknąć niezgodności.

H = 7 9 + lo
p ,
0,0262
g 001178
, °
- ,0262 = ,
46 57. Rp.
Phenoharhitali natrici 1,0
W mianowniku odjemnik jest większy od odjemnej, czyli cały
mianownik byłby ujemny. Ponieważ nie ma logarytmu z liczby Passispasmini 150,0
ujemnej, wynika z tego, że rozpuszczalność samej kodeiny w tym Hydroxyzini sir. 50,0
przypadku jest większa niż rozpuszczalność jej soli. Osad nie wy_ Aquae ad 250,0
trąci się - pozorna niezgodność. Mf. mixt.
D. S 3 x dziennie łyżkę
Obliczenie pH, poniżej którego wytrąci się osad słabego kwasu.
0,019 - 0,005
pH = 7,41 + log 0005 Aby uniknąć niezgodności między solą sod?~ą fen?b~:bitalu
, a chlorowodorkiem hydroksyzyny, oba składniki oddzielić wodą
pH = 7,41 + log 2,8 = 7,86 i Passispasminą. Hydroksyzyna jest lekiem gotowym - 0,2% sy-
rop w opakowaniach 200,0 g.
Z obliczeń wynika, że fenobarbital kwas wytrąci się poniżej p'H
7,86, a ponieważ mieszanka ma pH 7,25, jest to dowód na obec-
58. Rp.
ność fenobarbitalu kwasu w formie osadu.
Hydroxyzini sir. 20,0
56. Rp. 0,5% Sol. Ephedrini hydrochloridi 40,0
Codeini phosphatis Caleii sir. 60,0
Phenoharhitali Tussipecti sir. 60,0
aa 1,7 Mf. sir.
Metamizoli netrici 30,0
Neospasmini D.S Wiadomo
200,0
Aquae ad 500,0
Mf. mixt. 0,2 g chlorowodorku efedryny rozpuścić w 39,8 g wody. Roztwór
D.S Wiadomo dodać do syropów.

158 159
 59. Rp.
Mieszanki zawierające wyciągi wodne
Atarax sir. 20,0 z surowców roślinnych
OJ8% Sol. Ephedrini hydrochloridi 40,0
Tussipecti sir. 60,0 Do wodnych wyciągów zgodnie z FP VI należą odwary (Decocta),
Caleiisir. ~O,O napary (lnfusa) i maceraty (Macerationes). Sporządza się je ex
Mf. sir.
tempore z odpowiednio rozdrobnionych surowców roślinnych przez
D.S Wiadomo wytrawianie wodą. W przypadku odwarów i naparów proces wy~
trawiania prowadzi się w infuzorkach w temperaturze powyżej
0,32 g chlorowodorku efedryny rozpuścić w wodzie i dodać do 90°C na wrzącej łaźni wodnej, natomiast maceraty sporządza się
syropów. Syrop Atarax jest lekiem gotowym zawierającym 2 mg w temperaturze pokojowej.
chlorowodorku hydroksyzyny w 1 ml; opakowanie 200 g. W czasie wytrawiania surowców roślinnych do roztworu mogą
Uwag a! Leki zawierające chlorowodorek efedryny powinny być przejść, oprócz związków czynnych, również inne składniki, m.in.
podawane do godziny 17-18 (ostatnia dawka) ze względu na dzia- substancje wielkocząsteczkowe. Z tego powodu preparaty te mogą
łanie pobudzające.
być mętne lub opalizujące. Po sporządzeniu należy je wydawać
z oznakowaniem "Przed użyciem zmieszać". Ze względu na małą
60. Rp.
trwałość odwary, napary i maceraty powinny być zużyte w CIągU
Adonidis ver. trae. 6,0 7 dni od dnia sporządzenia.
Sal. Erlenmeyeri 4,0 Mieszanki zawierające w swym składzie odwary, napary lub
Phenobarbitali natrici 1,0 maceraty są coraz rzadziej przepisywane przez lekarzy. W apte-
Hyoscini hydrobromidi 0,003 kach dostępne są zioła lub ich mieszaniny przeznaczone do spo-
Crataegi trae. rządzania wyciągów wodnych przez chorego w domu. Farmaceuta
Convallariaemai. trae. aa 10,0 powinien poinformować o prawidłowym sposobie wykonania wy-
Neospasmini 100,0 ciągu, uwzględniając substancje czynne zawarte w surowcu ro-
Aquae ad 200,0 ślinnym.
Mf. mixt.
D.S 3 x dziennie łyżkę stołową Tabela 24. Porównanie warunków wytrawienia surowców roślinnych przy sporządzeniu odwa-
rów, naparów i maceratów
61. Rp.
Preparaty Odwary Napary Maceraty
Atropini sulfatis 0,001
Phenobarbitali natrici 0,15 Substancje czynne w surowcu Alkaloidy Glikozydy Śluzy
Sir. simplicis 10,0 Saponiny i inne nasercowe
Aquae ad 100,0
Mf. mixt. Temperatura rozpuszczalnika [oC] Pokojowa Okolo 100 Pokojowa

D.S 3 x dziennie po łyżeczce na łaźni wodnej 30 15 -

Czas
Do sporządzenia recept 60, 61 należy użyć możliwie najmniej- wytrawiania - 15 -
w temp.
[min]
szej obliczonej ilości 1% roztworu siarczanu atropiny lub sporzą- pokojowej
- - 30
dzonego ex tempore bromowodorku hioscyjaminy.

160 161
 Odwary - Decocta
Odwary sporządza się z surowcówalkaloidowych, saponinowych
i innych, np.: Valerianae radix, Salviae foJium, Tormentillae rhi-
zoma, Quercus cortex, Frangulae cortex, Rhei radix, Uvae ursi
foJium. Ponieważ wytrawianie surowców odbywa się w tempera-
turze powyżej 90°C przez dłuższy czas, przyjmuje się, że odwary
mogą być sporządzane z surowców o zwartej budowie anato-
micznej, a także z takich,których substancje czynne nie są wraż-
liwe na podwyższoną temperaturę i dobrze rozpuszczalne w wa-
runkach wytrawiania.
Zazwyczaj przyrządza się z 1 części surowca 10 części odwaru.
W recepcie mogą być podane inne proporcje. W przypadku surow-
ców należących do wykazu B ich ilość powinna być w recepcie ści-
śle określona. W przypadku braku takiej informacji należy przy-
rządzić z 1 części surowca silnie działającego 100 części odwaru.
Po nazwie preparatu podaje się w formie ułamka ilość surowca
(licznik) i gotowego odwaru (mianownik), np. Ipecacuanhae rsdi-
cis decocti 1,8/200,0.
Ze wszystkich wymienionych powyżej surowców zawsze należy
wykonać odwar, nawet jeżeli w recepcie przepisano napar.
Sporządzanie odwarów
Surowiec odpowiednio rozdrobniony umieszczony w infuzorce na-
leży zalać przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, sta-
rannie wymieszać, przykryć, umieścić we wrzącej łaźni wodnej
i ogrzewać przez 30 min. Temperatura w infuzorce powinna być
powyżej 90°C przez cały okres ogrzewania. Jeżeli ilość preparatu
w infuzorce normalnej wielkości nie przekracza 200,0 g, preparat
można ogrzewać przez 45 min bez kontroli temperatury. Po tym
czasie zawartość naczynia należy przecedzić, następnie pozostały
surowiec przepłukać wrzącą wodą i uzupełnić nią odwar do prze-
pisanej masy. W przypadku surowców zawierających alkaloidy lub
saponiny kwaśne należy zapewnić odpowiednie środowisko wy-
trawiania w celu lepszej ekstrakcji składników czynnych.
Odwary z surowców zawierających alkaloidy. Sole alka-
loidów są łatwiej rozpuszczalne w wodzie niż wolne zasady. Dlate-
go też do sporządzania odwarów należy wodę do wytrawiania za-
kwasić.
f
162
P r z y kła d: Ipecacuanhae Decoctum. Surowiec należy zalać
w infuzorce przepisaną ilością wody, do której dodano kwas cytry-
nowy w ilości 0,5 g na każde 100,0 g wody.
Po. wytrawieniu gorący odwar należy zobojętnić 1~% ~oztwo-
rem amoniaku w ilości 25 kropli na każde 100,0 g użytej wody.
Zobojętnienie odwaru ma na celu poprawę jego trwałości i unik-
nięcie niezgodności. .,. .
Odwary z surowców zawierających sap?mn~ ~wasne ..Pome~az
wytrawienie kwaśnych sapomn z surowcow roślinnych jest najko-
rzystniejsze w środowisku o pH 7, zaleca się dodatek wodorow~-
glanu sodu do wody w ilości 0,1 g na 1,0 g użytego surowca. NIe
należy alkalizować środowiska jedynie w p:zypad~u spor.ządza-
nia odwarów z korzenia mydlnicy (Saponanae rsdisi, gdyz sapo-
niny są mniej trwałe w środowisku zasadowym, natomiast łatwiej
rozpuszczalne w środowisku lekko kwaśnym.
Napary - Infusa
Napary sporządza się z surowców zawierających !?li~ozydy nase~-
cowe (Adonidis vernaJis herba, Convallanae msislis herba). Gh-
kozydyo działaniu nasercowym ulegają rozkładowi zarówno pod
wpływem enzymów zB:wartych w surowcu, jak i dłu~szego ~grze-
wania w podwyższonej temperaturze. Z tych względow nalezy za-
wsze wykonać napar, nawet gdy w recepcie podano odwar.
" Sporządzanie naparów
Odpowiednio rozdrobniony surowiec należy zalać w ogrzanej na łaźni
wodnej infuzorce przepisaną ilością wrząc:ej wody, p.rzyk~yć
i ogrzewać we wrzącej łaźni wodnej przez 15 mm, często mieszając.
Po zdjęciu z łaźni wodnej pozostawić na 15 min. Zawartość infu-
zorki należy przecedzić, a pozostały surowiec przepłukać gorącą wodą
i uzupełnić nią napar do przepisanej ilości.
Maceraty - Macerationes
Z surowców śluzowych (Althaeae radix, Lini semen) należy we-
dług farmakopei sporządzać wyłącznie maceraty.
163
 Fosforan kodeiny
Sporządzanie maceratów
0,1 + 0,0144 (w syropie sosnowym) = 0,1144
Surowiec odpowiednio rozdrobniony lub całe nasiona należy opłu-
kać małą ilością wody na lejku z gazą. Tak przygotowany suro- 0,1144 - 216,25
wiec należy przenieść do naczynia, zalać wodą o temperaturze po- x - 15,0
kojowej, dokładnie wymieszać i odstawić na 30 min. Następnie po
x= 0,0079 (dawka jednorazowa)
przecedzeniu surowiec należy przepłukać wodą i uzupełnić mace-
3 x 0,0079 = 0,0237 (dawka dobowa)
rat do przepisanej masy. Maceraty sporządza się w stosunku 1:20.
Chlorowodorek efedryny
Sporządzanie mieszanek z wyciągami wodnymi
0,15 - 216,25
W przypadku preparatów, w skład których wchodzą odwary, na- x - 15,0
pary, maceraty, w pierwszej kolejności należy przygotować lege x = 0,0104 (dawka jednorazowa)
artJ:sodwar, napar lub macerat i w nich rozpuszczać stałe składni- 3 x 0,0104 = 0,0312 (dawka dobowa)
ki, a n.astępnie dodawać składniki płynne według zasad podanych
dla mieszanek. Jeżeli rozpuszczanie substancji stałych w odwa- W recepcie błędnie przepisano napar, ponieważ ~ surow~ów ~a-
rze, naparze lub maceracie nastręcza trudności, to można je roz- wieraj ących alkaloidy, w tym przypadku z korzema wymlOt~l~y,
puszczać w wodzie lub etanolu, a ilość wody przeznaczoną do spo- zgodnie z farmakopeą należy sporządzać odwar. Sole alkaloidów
rządzania odwaru, naparu lub maceratu należy zmniejszyć o ilość znacznie lepiej rozpuszczają się w wodzie niż wolne zasady. Na
gramów rozpuszczalnika użytego do rozpuszczania składników każde 100 g użytej wody należy dodać 0,5 g kwasu cytrynowego.
stałych, tak jak w przypadku dodawania substancji stałych do re- Dlatego wodę należy zakwasić, dodając 0,9 g kwasu cytrynowego.
cept z syropami bez przepisanej ilości wody. Należy wówczas użyć Odważone 0,6 g korzenia z wymiotnicy należy zalać 180 ~ zakwa~
najmniej szych ilości rozpuszczalnika, rozdrabniając uprzednio sub- szonej wody o temperaturze pokojowej i ogrzewać na łaźm wodn~J
stancję leczniczą w moździerzu, ewentualnie ogrzewając przy roz- 45 min bez kontroli temperatury lub 30 mm w tem~er1l:~urze w:(z-
puszczaniu i ciepły roztwór dodawać do odwaru, naparu lub ma- szej niż 90°C. Gorący jeszcze odwar należy zobOJętmc, ~odaJąc
ceratu. 45 kropli 10% amoniaku (25 kropli na każde 100 g użytej wody).
Zobojętnienie ma na celu poprawę trw.ałości o~war,: l ~lknlęcl,e
62. Rp. niezgodności. W gotowym odwarze w plerv.:szeJ kolejności rozpus-
cić chlorowodorek efedryny i fosforan kodeiny, a następme benzo-
Ipecacuanhae rad. inf 0,6/180,0 esan sodu, tak aby uniknąć alkalizacji środowiska. Dodać syrop
Ammonii anisati spir. 4,0
sosnowy. . .' .
Nstrii benzoatis 2,0 Zgodnie z FP V wytrawianie korzema wymlOtm~y mozna za-
Ephedrini hydrochloridi 0,15 stąpić rozpuszczeniem wyciągu suchego.' gdyż zaWI:ra o~ taką
\
Codeini phosphatis 0,1 samą ilość związków czynnych, co surowiec (2%). Mozna rowme.~
. Pini sir. 30,0 użyć 10-krotną ilość nalewki z wymiotnicy (zawartość substanoji
D.S. 3 x dziennie łyżkę czynnych w nalewce wynosi 0,2%).
Sposó b wykonania mie sz anki:
• Sprawdzenie dawek:
masa łyżki = 15,0 g
165
164
 63. Rp.
Należy sporządzić osobno napar z ziela miłka wiosennego i od-
Primulae rad. decocti 3,0/100,0 war z kozłka lekarskiego, biorąc po 3,0 g każdego surowca i 40,0 g
Ammonii anisa ti spir. 2,5 wody.
Codeini phosphatis 0,1 Napar sporządzić, zalewając surowiec wrzącą wodą, odstawić
Sir. simpllcis ad 120,0 na łaźnię wodną na 15 min, często mieszając. Po zdjęciu z łaźni
Mf. mixt. wodnej odstawić na 15 min. Przecedzić, przepłukać wrzącą wodą
D.S. 4 x dziennie łyżkę i uzupełnić do 40,0 g. Z kłącza kozłka sporządzić lege artis odwar.
Składniki stałe rozpuścić w gotowym naparze lub odwarze i dodać
3,0 g korzenia z pierwiosnka lekarskiego zalać 100,0 g wody 25,0 g preparatu Neospasmina.
o temperaturze pokoj owe], dodać 0,3 g wodorowęglanu sodu.
W gotowym ,odwarze rozpuścić fosforan kodeiny, dodać syrop 66. Rp.
prosty, na koncu krople anyżowe.
Ephedrini hydrochloridi 0,15
64. Rp. Papaverini hydrochloridi 0,12
Kalii iodidi 5,0
Villerianae rad. decocti 4,0/150,0 Natrii hydrogenocarbonatis 5,0
Phenobarbitali natrici 0,2 Ammonii anisati spir. 2,0
Salis Erlenmeyeri 3,0 Althaeae rad. mac. 6,0/200,0
Adonidis vernalis tinct. 4,0 Althaeae sir. 100,0
Aquae ad 200,0 MD.S. 3 x dziennie łyżkę
Mf. mixt.
D.s. 3 x dziennie łyżkę Należy rozpocząć od wykonania maceratu. Do jego sporządze-
nia użyć 190,0 g wody. W pozostałych 10,0 g wody na gorąco roz-
P::zepisowo rozdrobniony korzeń kozłka lekarskiego w ilości 4,0 g puścić 0,12 g chlorowodorku papaweryny.
zalac ~50,0 f? wody o temperaturze pokojowej. Ogrzewać na łaźni 6,0 g korzenia prawoślazu (prawidłowo rozdrobnionego i opłu-
wodne] 45 mm. C~ość przecedzić przez gazę i cienką warstwę waty. kanego) zalać 190,0 g wody o temperaturze pokojowej i pozosta-
Pozostały su~owIe~ przepłukać wrzącą wodą i uzupełnić nią od- wić do wytrawienia na 30 min. Przecedzić, przepłukać i uzupełnić
war do przepisanej masy. macerat do przepisanej ilości. Chlorowodorek efedryny, jodek po-
W got0':'Ym o~warze rozpuścić fenobarbital sodowy, dodać na- tasu i wodorowęglan sodu rozpuścić w gotowym maceracie. Dodać
le~k~ z mIłka. ~lOsenne~o, só~ Erlenmeyera rozpuszczoną w wo- roztwór papaweryny.
dzie I uzupełmc do przepisanej Ilości.

65. Rp.
D. Zawiesiny - Suspensiones
Adonidis vern. herb. inf.
et Vslerisnse rhizomatis Bożena Kluczykowska
aa 3,0/80,0
Kalii bromidi 2,0
Phenobarbitali natrici Zawiesina jest płynną postacią leku stanowiącą układ równo-
0,3 miernie rozproszonej, sproszkowanej stałej substancji leczniczej
Metamizoli natrici 2,5
Neospasmini i cieczy rozpraszającej, zawierającej substancje pomocnicze.
25,0 Substancje pomocnicze użyte do sporządzania zawiesin, zwięk-
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową
szające lepkość fazy rozpraszającej oraz poprawiające smak i za-

166
167
 pach, nie powinny osłabiać trwałości i dostępności biologicznej sub-
stancji leczniczej.
~awiesiny :nogą być stosowane jako postać leku przeznaczona
zarowno do uzytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego.
Do użytku wewnętrznego
Sporządzanie zawies~n do użytku wewnętrznego ma na celu poda-
me m.erozpuszczalneJ. w wodzie substancji w płynnej postaci leku,
~ ~akze za,~askowa~lle przykrego smaku substancji, zwiększenie
Jej trwałości w czasie przechowywania lub uzyskanie przedłużo-
nego działania.
R?ztwo~y substancji zwiększających lepkość, stosowane w celu
zawI~sze,ma substancii .stałyc~ i stabilizujących rozproszenie, wy_
kazują rowmez osłaniające działanie na błony śluzowe przewodu
pokarmowego, zmniejszając w ten sposób drażniące działanie nie-
których substancji leczniczych.
~awiesiny mogą rÓ,wnież stanowić alternatywną doustną po-
stac l:ku d~a pros~~ow, kapsułek i tabletek, ponieważ płynna
postać leku Jest lepiej tolerowana przez chorych, zwłaszcza dzieci
l osoby starsze.
; Do użytku zewnętrznego
Zaw~esiny do użytku zewnętrznego są rozproszeniami zawierają-
CYmInawet do 50~ cząstek stałych w roztworach wodnych, glice-
rolowych lub .rz~dzIeJ olejowych. Substancje lecznicze, wchodzące
w skład zaw~esm, mają d~iałanie wysuszające, np. talk, tlenek
cynku, s~robla; ?hłodzące l dezynfekujące, np. mentol, oraz miej-
scowo zmeczulaJące, np. benzokaina.
,Zawiesiny n,aniesione na skó.rę w przypadku wyprysków, ucz u- .
len czy zapalen, ~o wyparowamu wody, pozostają w postaci stałej
- pudru, dl~tego IC~ synommowa nazwa brzmi pudry płynne.
Substancje leczmcze v: postaci zawiesiny stosuje się także na
błony sluzowe: doodbytniczo, dopochwowo, do nosa.
168
Właściwości zawiesiny
Wielkość cząstek w zawiesinach do użytku wewnętrznego powin-
na wynosić od 0,1 urn do 30 urn, a w zawiesinach do użytku ze-
wnętrznego nie więcej niż 80 urn. Odpowiedni stopień rozdrobnie-
nia substancji uzyskuje się przez mikronizowanie proszków w moź-
dzierzach oraz ich ujednolicanie.
Jednolite rozproszenie cząstek stałych w fazie rozpraszającej
uzyskuje się przez zwilżenie proszkowanej substancji. Proces ten
jest istotnym etapem w sporządzaniu zawiesin, gdyż następuje
wówczas nie tylko dalsze rozdrabnianie substancji, ale przede
wszystkim hydrofilizowanie trudno zwilżalnej, hydrofobowej po-
wierzchni substancji stałej, umożliwiające subtelne jej zawiesze-
nie i zapobiegające wypływaniu na powierzchnię lub opadaniu. Ze
względu na duże napięcie powierzchniowe wody (72,8 mN/m) do
zwilżania używa się cieczy o niższym napięciu powierzchniowym,
jak: glicerol (63,4 mN/m), alkohol, glikol propylenowy, glikol poli-
etylenowy, a także tenzydy, których wodne roztwory znacznie
zmniejszają napięcie powierzchniowe wody, np. stearynian sodu,
sulfobursztynian sodu i laurylosiarczan sodu.
Zawiesiny po sporządzeniu i przechowywaniu ulegają sedymen-
tacji. Szybkość sedymentacji (v) opisuje równanie Stokesa:
2r2(dl - d2) g
v=------
9yt
r - promień cząstki rozproszonej
dl - gęstość fazy rozproszonej
d2 - gęstość fazy rozpraszającej
g - przyspieszenie ziemskie
yt - lepkość
Zgodnie z równaniem szybkość sedymentacji maleje wraz ze
zwiększeniem stopnia rozdrobnienia, zmniejszeniem różnicy gę-
stości faz oraz zwiększeniem lepkości fazy rozpraszającej.
Przykład
Wodna zawiesina tlenku cynku
Gęstość tlenku cynku wynosi 5,6 g/ml, a wody 1,0 g/ml. Różnicę
gęstości równą 4,6 można zmniejszyć przez użycie np. glicerolu
169
, (d = 1,25 g/ml), W zawiesinach doustnych oprócz glicerolu stosuje Tabela 25. Składniki leku recepturowego
się syrop (d = 1,3 g/ml) lub 70% roztwór sorbitolu (d = 1,2 g/ml).
Równoczesne zwiększenie lepkości zapobiega sedymentacji. N ajczę- Ilość Dawki dobowe
Składniki leku Właściwości w
ściej stosowane środki zwiększające lepkość wody (11 = 1,0 mPa-s) recepcie Recepta FP VI
to glicerol (11 93% glicerolu = 400 mf'a-s) oraz wodne roztwory
metylocelulozy, karboksymetylocelulozy, żelatyny, skrobi, traga- Bismu/hi subnitras Substancja stała, nierozpuszczalna 2,0 1,6 -
kanty, gumy arabskiej, krzemionki koloidalnej. Metody otrzymy- w wodzie

wania wodnych roztworów substancji zwiększających lepkość po- Tanninum alb. Substancja stała, prawie nierozpusz- 1,5 1,2 -

dano w rozdziale "Substancje zwiększające lepkość". czalna w wodzie

Lepkość fazy rozpraszającej nie powinna być zbyt duża, gdyż Chelidonii tinct. Roztwór etanolowy 0,190 0,152 4,5 FP
utrudniałoby to ponowne odtwarzanie rozproszenia po odstaniu III
zawiesiny. Belladonnae tinct. Roztwór etanolowy 0,285 0,228 3,0 FP
V
Gummi arab. Substancja stała, rozpuszczalna 3,3 - -
Sporządzanie zawiesin w wodzie
Aqua Calcis Roztwór wodny wodorotlenku wap- 3,3 - -
nia
Odważone substancje stałe należy kolejno dokładnie rozetrzeć
w moździerzu, dodać środek zwilżający lub roztwór substancji zwięk- Aqua des/o - 3,3+ - -
+75,14
szającej lepkość w ilości takiej, aby powstała gęsta pasta. Następ-
nie dodać resztę płynnej fazy zewnętrznej i przelać do wytarowanej Sir. simpl. 64% wodny roztwór sacharozy lO - -

butelki, popłukując pozostałą ilością wody lub roztworu wodnego.

Do sporządzania zawiesin można użyć homogenizatora.
Oznakowanie: "Do użytku wewnętrznego", "Do użytku zewnętrz- Do roztartych w moździerzu substancji stałych: zas.adowego
nego", "Zmieszać przed użyciem". azotanu bizmutu i białczanu taniny, dodać roztwór (kleI~) gum~
arabskiej i mieszać do uzyskania gęstej pasty. t:J astępn~e dodac
część przepisanej wody i pr~el,a~ do wyt~row~neJ butelki, popł~-
Przykłady recept kując moździerz pozostałą ilością przepisanej wody. Po dodamu
syropu i nalewek wymieszać .
• Zawiesiny do użytku wewnętrznego - Su s p e n s io-
nes ad usum in tern um 1. Rp.

Rp. Calcii carbonatis 4,0

Magnesii osidi 2,0
Bismuthi subnitratis 2,0 Gummi arab. mucil. 10,0
Tannini elbuminatis 1,5 Aquae ad 50,0
Chelidonii tincturae gtt. X MD.S 4 x dziennie łyżeczkę
Belladonnae tincturae gtt. XV Zmieszać przed użyciem!
Gummi arab. m ucilaginis
Sirupi simplicis aa 10,0 Do roztartych w moździerzu substafo1cji stałyc~ dod~ć r~ztwór
Aquae ad 100,0 gumy arabskiej i po dokładnym roztarciu dod~wac porcJ.aml wodę
MD.S Co 3 godziny łyżkę do około 40,0 g. Zawiesinę przelać do butelki, popłukując resztą
Zmieszać przed użyciem! przepisanej wody.

170 171
 2. Rp.
zatem użyć 4,4 g siemienia lnianego i wytrawić go 89,0 g wody.
Calcii carbonatis 2,0 Ilość wody do sporządzenia maceratu została zmniejszona w celu
2% Sol Methyleellulosi 80,0 zachowania podanych w recepcie proporcji. Jeżeli w recepcie nie
Sir. simpl ad 100,0 określono stężenia roztworu gumy, zwykle stosuje się 5% roztwo-
D.B. 3 x dziennie łyżeczkę ry. Do roztartego w moździerzu zasadowego azotanu bizmutu ze
Zmieszać przed użyciem! sproszkowaną gumą arabską należy dodawać porcjami gotowy ma-
cerat (p. rozdz. Mieszanki).
W pierwszej kolejności spor~ądzić 2% roztwór metylocelulozy
(p. rozdz. "SubstancJe zwiększające lepkość"). W moździerzu roze- 5. Rp.
trzeć węglan wapnia z dodatkiem niewielkiej ilości roztworu me- Lini seminis macer. 5,0/100,0
ty'loc.elulozy, a następnie dodawać, mieszając resztę roztworu. Za-
Aluminii bydrosidi 5,0
:VIesm.ę przelać do butelki, popłukując przepisaną ilością syropu
I wyrmeszac.
Menthae pip. trae. 2,5
Mf. susp.
3. Rp. D.B. 3 x dziennie łyżkę
Caleli carbonatis 1,0 Sporządzić macerację z nasion lnu według obowiązujących za-
Tannini albuminatis 0,5 sad (p. rozdz. "Mieszanki"). Do sproszkowanych w moździerzu 10
Netrii citratis 1,0 tabletek Alusalu, każda po 0,5 g, dodawać porcjami, rozcierając,
Sir. simpl 20,0 sporządzony macerat, dodać krople miętowe i wymieszać.
Menthae pip. aquae
Foeniculi aquae aa ad 120,0 6. Rp.
MD.B. 4 x dziennie łyżeczkę
Zmieszać przed użyciem! Hydrochlorotłiiszidi 25 mg/5,0
Methylcellulosi q.S.
W. mo~d~ie:z~ rozetrzeć węglan wapnia i białczan taniny z od- Aquae dest. ad 30,0
Mf. susp.
powiednią Ilos~Ią syr~p~?a pastę? dodać pozostałą ilość syropu,
a następnie obliczoną ilość wody miętowoj z rozpuszczonym w niej D.B. 2 x dziennie łyżeczkę
c~trym~n:n: sodu. Przelać do butelki, popłukując moździerz prze- Zmieszać przed użyciem!
pisaną ilością wody koprowej.
Do sporządzenia recepty należy użyć 150 mg hydrochlorotiazy-
4. Rp. du, co wynika z obliczenia: 30: 5 = 6 dawek, 1 łyżeczka = 5 g;
6 x 25 mg = 150 mg.
6% Sol. Bismuthi suhnitratis Jedna tabletka zawiera 25 mg substancji, czyli do sporządze-
in Lini seminis macer. nia zawiesiny należy rozetrzeć w moździerzu 6 tabletek, zwilżając
cum Gummi Acacise 100,0 je wodą w celu dokładniejszego roztarcia. Osobno sporządzić 2%
Mf. mac. roztwór metylocelulozy w ilości 30 g, a następnie niewielką ilością
D.B. 3 x dziennie łyżkę tego roztworu rozcierać sproszkowane tabletki do uzyskania kon-
systencji pasty. Stopniowo rozcieńczać pozostałą ilością roztworu
Stosunek siemienia lnianego do rozpuszczalnika nie został metylocelulozy i przelać do butelki, opatrzyć adnotacją, aby roz-
w recepcie określony przez lekarza. Według FP IV należy taki ma- twór przechowywać w lodówce.
cerat sporządzić w stosunku 1:20. Do wykonania recepty trzeba

172
173
 • Zawiesiny do użytku zewnętrznego - Suspensio-
7. Rp.
nes ad usum externum
Csptoprili 300 ug/kg/dawkę jedno
Cerasi sir. ad 180,0 8. Rp.
Mf. suspensio . 0,05
Montholi
Masa pacjenta w kg = 76 kg
Zinci oxidi
D.s.. Łyżeczkę 3 x dziennie 1 godz. przed posiłkiem. aa 10,0
TaJci
Zmieszać przed użyciem! 5,0
Glyceroli
1% Sol. Acidi borici ad 50,0
o b li c z e n ia: MD.S. Puder płynny
Dawka jednorazowa = 300 ug' x 76 kg = 22800 ug = 22 8 mg
Odważony mentol rozpuścić w moździerzu w kilku kroplach e~a-
Masa 1 łyżeczki = 6 g ,
no lu 95°, a następnie dodać porcjami odważony talk 1, mieszając
180 g : 6 = 30 dawek
stopniowo, tlenek cynku. Dodać glicerol oraz część roztwo~u ~wa:
30 x 22,8 mg = 684 mg substancji
su borowego aż do uzyskania gęstej pasty, po czym rozcienczyc
1 ta~letka Captoprilu zawiera 50 mg substancji
pozostałą ilo~cią roztworu kwasu borowego. Zawiesinę przelać do
Zwazona masa 14 tabletek = 2996 mg (zawartość substancji =
= 700 mg) słoiczka o poj. 50 ml.
Masa 1 tabl. = 2996 mg: 14 = 214 mg
Obliczanie masy 1 tabletki jest uzasadnione, gdyż tabletki róż- 9. Rp.
nych ~r~ mogą ró~nić się. ma.są przy. tej samej deklarowanej za- 5,0
Sulfuris ppt.
wartości su?stancJI leczniczej. Jeżeli 2996 mg sproszkowanych Camphorae
1~ tabl. zawiera 700 mg substancji, to potrzebne 684 mg znajduje aa 1,5
Gummi arab.
w: ad 50,0
SIę Aquae Celcis
Mf. Aqua cosmetice Kummerfeldi
2996 - 700 D.s. Zewnętrznie
x - 684
Gumę arabską rozpuścić w zlewce w małej ilości wody wapien-
x = 2927 mg ""2,93 g sproszkowanych tabletek
nej (ok. 5,0 g). W moździerzu rozetrzeć ~amforę zwilżoną kilko~a
kroplami etanolu 95° i siarkę. Następme do roztartych proszkow
Z danych na temat trwałości substancji wynika, że zawiesina dodać roztwór gumy arabskiej i bardzo dokładnie rozcierać do uzy-
~porządzo~a z roztartych t~blete~ w nierozcieńczonym syropie skania gęstej zawiesiny, którą stopniowo należy rozcieńczać pozo-
1 z dodatkiem 0,1% wersemanu disodowego zachowuje trwałość
stałą ilością wody wapiennej.
przez 30 dni w temp. 5°C .
. Sprosz~o:vać 14 tabletek Captoprilu w moździerzu, a następ-
me o~wazyc 2,93 g proszku i wsypać do osobnego moździerza.
Dodac 1~0 mg wersenianu disodowego, a po zwilżeniu kilkoma
kr??la~I ",:ody dodaw~ć porcjami syrop, stale mieszając. Zawar-
to~~ moz~zIerz~ przelac ~o ~utelki, popłukując resztą syropu. Ca-
łosc wyrmeszac. N a etykiecie zaznaczyć, że roztwór należy prze-
chować w lodówce i zużyć w czasie nie dłuższym niż 14 dni. Zmie-
szać przed użyciem!
175
174
10. Rp. 12. Rp.
Nystatini 500 000 j. Benzocaini 0,6
Hydrocortisoni Nutrii tetraboratis 4,0
0,1
Sol. Glucosi 20% ex amp. li 20 ml NoJ GlyceroJi ad 20,0
Benzocaini 1,5 Mi susp.
Chlorotetracyclini hydrochloridi 1,0
Cyanocobalamini 0,3 mg Boraks rozpuścić w glicerolu na ciepło, a następnie roztwór ten
Glyceroli ad 50,0 dodawać porcjami do roztartej benzokainy.
Mi susp.
D.S Do pędzlowania jamy ustnej 13. Rp.
Acidi borici 1,0
Benzokainę rozetrzeć z chlorowodorkiem chlorotetracykliny, Zinci osidi 36,0
dodać 0,25 g nystatyny z rozcierki 2000000 j.m. antybiotyku Siloli 1,0
w 1,0 g oraz 0,1 g hydrokortyzonu. Witaminę B12 pobrać z 3 ampu- Ricini olei ad 100,0
łek (jedna ampułka zawiera 100 ug/I ml). Po wymieszaniu dodać Mi susp.
niewielką ilość glicerolu i po bardzo dokładnym roztarciu rozcień-
czać resztą glicerolu, następnie roztworem glukozy z jednej am- Kwas borowy rozetrzeć z silolem, dodać tlenek cynku, wymie-
pułki zawierającej 20 ml roztworu. szać, a następnie porcjami dodawać olej rycynowy.
11. Rp. 14. Rp.
Acidi salicylici Gen tamycini
Resorcini Hydrocortisoni aa 0,5
Hydrargyri sulfuridi rubri aa 1,0 TaJei veneti
Zinci oxidi Zinci oxidi aa 7,5
TaJei veneti Glyceroli 5,0
Glycerini aa 10,0 Aquae dest. ad 50,0
Ethanoli 70° ad 100,0 Mi susp.
Mi susp.
D.S Zewnętrznie Glicerol użyć do rozcierania substancji sproszko~an~ch, a na-
stępnie dodawać wodny roztwór gentamycyny porcjami, do uzy-
Kwas salicylowy i rezorcynol rozpuścić w 70° etanolu. W moź- skania zawiesiny.
dzierzu rozetrzeć siarczek rtęci z małą ilością odważonego tlenku
cynku, dodać pozostałą ilość tlenku cynku, rozetrzeć, a następnie 15. Rp.
wymieszać z talkiem. Mieszaninę proszków rozcierać z glicerolem
do uzyskania gęstej pasty, którą stopniowo należy rozcieńczać eta- Hydrocortisoni ex emp. 0,25
nolowym roztworem kwasu salicylowego i rezorcynolu. Benzacsini 0,5
Vd. B12 ex amp. 1000 j..lg
20% Sol. Glucosi 40,0
Mi susp.

176 177
 Roztartą benzokainę należy zawiesić w dodawanym porcjami Hydrokortyzon i detreomycynę rozpuścić w obliczonej ilości eta-
roztworze glukozy, po czym dodać hydrokortyzon i wit. B12 z am- nolu 95°. Do roztartego tlenku cynku i talku dodać glicerol, roze-
pułek. trzeć, a następnie dodać roztwór etanolowy i po dokładnym wy-
mieszaniu pozostałą (po odjęciu etanolu 95°) wodę do 50,0 g.
16. Rp.
Detreomycini 18. Rp.
Acidi sulicylici aa 1,0 Benzoosini 1,5
Talci 1500000 j.
Nyststini
Zinci osidi Hydrocortisoni 0,1
Glyceroli aa 2,5
Glyceroli 5,0
3% Sol. Acidi borici 5,0 Aquae dest. ad 50,0
Etanoli 40° ad 50,0 Mf. susp.
Mf. susp.

Detreomycynę i kwas salicylowy rozpuścić w 12,8 g etanolu 95°, Po roztarciu benzokainy dodać hydrokortyzon i obliczoną ilość
dodać glicerol. Do roztartego kolejno tlenku cynku i talku dodać nystatyny z trituracji. Proszki wymieszać z glicerolem, a następ-
porcjami etanolowo-glicerolowy roztwór, a następnie roztwór kwa- nie rozcieńczać wodą.
su borowego i wodę (pozostałą po odjęciu 95° etanolu) do 50 g.
Obliczenia ilości etanolu 95° w recepcie z tab. 78 FP VI: 19. Rp.
40,06% obj. etanolu odpowiada 33,36% wag. etanolu, Talci veneti
95,02% obj. etanolu odpowiada 92,45% wag. etanolu. Zinci osidi aa 7,5
Glyceroli
Jeżeli w 100 cz. etanolu 95° znajduje się 92,45 cz. wagowych, to Aquae dest. aa ad 50,0
w ilu cz. etanolu 95° (x) znajduje się 33,36 cz. wagowych? Mf. susp.
x = 36,08
36,08 100,0 Tlenek cynku i talk rozcierać z glicerolem, a następnie doda-
x - 35,5 g (z recepty) wać stopniowo wodę.
x = 12,8 g etanolu 95°
20. Rp.
W recepcie jest 12,8 g etanolu 95° i 22,7 g wody. Acidi sulicylici 0,5
Talci veneti
17. Rp. Zinci oxidi aa 7,5
Hydrocortisoni 0,1 Glyceroli 5,0
Detreomycini 0,5 1% Sol. Ac. borici 50,0
Talci veneti Mf. susp.
Zinci osidi aa 7,5
Glyceroli 5,0 Kwas salicylowy rozetrzeć z kilkoma kroplami glicerolu, dodać
Ethanoli 60° ad 50,0 tlenek cynku, talk i rozcierać z pozostałą ilością glicerolu, a na-
Mf. susp. stępnie rozcieńczać gęstą zawiesinę roztworem kwasu borowego.

178 179
21. Rp. telną mleczną zawiesinę dodawać porcjami do roztartego tlenku
cynku i talku, a następnie uzupełnić wodą do 50,0 g.
Rivanoli
Hydrocortisoni aa 0,05 24. Rp.
Zinci oxidi
Ethanoli 95° Ichtyoli
GJyceroli aa 7,5 SuJfuris ppt. aa 2,5
Aquae dest. ad 50,0 Zinci oxidi
Mf. susp. Talci veneti aa 10,0
GJyceroli 5,0
Hydrokortyzon rozpuścić w etanolu, a mleczan etakrydyny
Aquae dest. ad 50,0
Mf. susp.
w wodzie. Talk i tlenek cynku rozetrzeć w moździerzu z glicero-
lem, dodać etanolewy roztwór hydrokortyzonu i po dokładnym
Do roztartych kolejno w moździerzu proszków: siarki, tlenku
wymieszaniu, porcjami, wodny roztwór mleczanu etakrydyny.
cynku i talku dodać glicerol, rozetrzeć, dodać ichtiol i po wymie-
szaniu porcjami wodę do 50,0 g. Można także rozpocząć od odwa-
22. Rp. żenia ichtiolu w parownicy, rozpuszczenia w wodzie, a następnie
Acidi salicylici 0,5 dodawania tego roztworu do roztartych z glicerolem substancji
Detreomycini 0,75 stałych.
SuJfuris ppt. 2,0
Camphorae 1,5 25. Rp.
Zinci oxidi SulfasaJazini 2,0
Talci veneti aa 3,7
Hydrocortisoni
Ethanoli 70° ad 50,0 Tanmni aa 0,1
Mf. susp. 5% Sol. Amyli soJani ad 100,0
Mf. susp. D. t. d No V
Kwas salicylowy, kamforę i detreomycynę rozpuścić w etanolu D.B. 5 pojedynczych wlewek doodbytniczych
i dodawać porcjami do roztartej siarki, tlenku cynku i talku, stale
mieszając. Jedna tabletka powlekana sulfasalazyny zawiera 500 mg sub-
stancji. Do sporządzenia pięciu wlewek należy rozetrzeć w moź-
23. Rp. dzierzu 20 tabletek. Ze względu na obecność powłoczki proszki
Hydrocortisoni 0,5 przesiać przez sito o średnicy oczek 0,2 mm. Dodać 0,5 g hydrokor-
Detreomycini 1,0 tyzonu i rozetrzeć z niewielką ilością glicerolu. 0,5 g taniny rozpu-
TaJci veneti ścić w niewielkiej ilości wody. 25,0 g skrobi zmieszać z ok. 100 cz.
Zinci oxidi wody o temp. pokojowej i wlewać, mieszając, do wrzącej pozostałej
GJyceroli aa 7,5 ilości wody z dodanym roztworem taniny i wymieszać. Oziębiony
Ethanoli 30° ad 50,0 roztwór dodawać stopniowo do roztartych proszków do uzyskania
Mf.susp. jednolitej zawiesiny. Otrzymaną zawiesinę rozlać do wysterylizo-
wanych 5 butelek po 100,0 g.
Hydrokortyzon i detreomycynę rozpuścić w obliczonej ilości eta-
nolu 95° (p. recepta 16), dodać glicerol i wymieszać. Uzyskaną sub-

180 181
Zawiesina do odkażania błony śluzowej jamy ustnej
26. Rp.
Gentamycini
0,08
Colistini
1 000 000 j .m.
Nystatini
2 400 000 j .m.
Benzocaini
0,4
5% Nutrii tetraboratis cum gliceroli ad
20,0
Mf. susp. D.t.d No VI
D. 8. Do pędzlowania. Każda dawka do jednorazowego
użycia!
Przygotować 5% glicerolowy roztwór boraksu w ilości 120,0 g.
Roztworem gentamycyny z 6 ampułek (0,08/ml) rozpuścić liofili-
zowaną kolistynę (6000000 j.m.). Benzokainę rozetrzeć w moź-
dzierzu, dodać nystatynę z trituracji (obliczyć) i wymieszać z małą
ilością glicerolowego roztworu boraksu, dodać roztwór gentamy-
cyny i kolistyny, wymieszać, a następnie uzupełniać roztworem
boraksu do 120,0 g. Jednolitą zawiesinę rozlać do 6 wysterylizo-
wanych butelek po 20,0 g.
uwag a. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, nale-
ży wykonywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura an-
tybioty ków").
E. Emulsje - Emulsiones
Bożena Kluczykowska
Emulsja jest układem składającym się z dwu ciekłych, niemiesza-
jących się faz, z których jedna jest rozproszona w drugiej. Układ
stabilizuje emulgator. Zarówno faza wewnętrzna, rozproszona, jak
i faza ciągła, zewnętrzna lub rozpraszająca różnią się znacznie
konsystencją - od ciekłej do półstałej. Średnica cząstek fazy roz-
proszonej mieści się w zakresie od 0,1 11mdo 10 11m.
Emulsje powstają podczas procesu emulgowania, który polega
na mechanicznym rozproszeniu faz. Ponieważ proces emulgowa-
nia jest połączony ze wzrostem energii powierzchniowej, przebie-
ga on tym łatwiej, im niższe jest napięcie powierzchniowe na gra-
nicy faz. Zmniejszenie napięcia powierzchniowego ułatwia sporzą-
182
dzenie emulsji i zwiększa jej trwałość. Zadanie to spełnia emulga-
tor - substancja powierzchniowo czynna, mająca zdolność groma-
dzenia się na granicy faz. Zgodnie z regułą Bancrofta fazę zewnętrz-
ną stanowi ciecz, w której emulgator jest lepiej rozpuszczalny.
Rozpuszczalność emulgatora wynika z jego budowy. Cząstecz-
ka emulgatora zawiera polarne grupy hydrofilowe oraz niepolar-
ne grupy hydrofobowe. Liczbowym ujęciem równowagi między czę-
ścią hydrofilową i hydrofobową emulgatora jest wprowadzona przez
Griffina wartość HLB (Hydrophilic-Lipophilic Balance), przedsta-
wiająca stosunek równoczesnej jego rozpuszczalności w fazie wod-
nej i olejowej. Dowolnie przyjęty zakres skali HLB mieści się
w granicach liczb 1-40. Substancje powierzchniowo czynne, któ-
rych wartość HLB mieści się w granicach od 3 do 8, lepiej
rozpuszczają się wolejach i mają zdolność tworzenia emulsji typu
w/o, natomiast emulsje typu o/w tworzą lepiej rozpuszczalne
w wodzie emulgatory o wartościach HLB od ok. 8 do 16.
Podział emulgatorów
Emulgatory można podzielić na jonotwórcze, do których należą
anionowo i kationowo czynne oraz niejonowe i amfoteryczne.
W emulgatorach anionowo czynnych część aktywną powierzch-
niowo stanowi ujemnie naładowana grupa hydrofilowa. Są to my-
dła, siarczany i sulfoniany alkilowe oraz saponiny,
W emulgatorach kationowo czynnych część hydrofobowa jest
związana z obdarzoną ładunkiem dodatnim grupą hydrofilową,
Typowymi przedstawicielami tej grupy są czwartorzędowe zasady
amornowe.
Grupę emulgatorów niejonowych stanowią alkohole alifatycz-
ne, estry i etery. Cholesterol, alkohol cetylowy i stearylowy two-
rzą emulsję w/o; estry kwasów tłuszczowych z polioksyetyleńosor-
bitanem - emulsję o/w.
Do emulgatorów amfoterycznych należą lecytyny tworzące emul-
sje o/w lub w/o oraz proteiny: żelatyna i kazeina, dające emulsje o/w.
Do sporządzania emulsji używane są także tzw. emulgatory rze-
kome. Są to roztwory pęczniejących w wodzie substancji pocho-
dzenia roślinnego, takichjak guma arabska, tragakanta, agar, pek-
tyna; .a także półsyntetycznego: metylocelulozy, karboksymetylo-
celulozy oraz mineralnego: bentonitu (p. rozdz. "Substancje zwięk-
szające lepkość").
183

Sporządzanie podstawowych
rodzajów emulsji
Emulsje sporządzane w aptece, niezależnie od tego, czy są to emul-
sje doustne, czy do użytku zewnętrznego, można podzielić na trzy
rodzaje: emulsje z gumą arabską, emulsje z emulgatorem powsta-
jącym podczas sporządzania oraz emulsje z niejonowymi emulga-
torami.
Emulsje z gumą arabską
Guma arabska jest emulgatorem, przy użyciu którego można ła-
two sporządzić emulsję w moździerzu, oraz jednym z nielicznych
emulgatorów stosowanych do użytku wewnętrznego.
Proces emulgowania wymaga sporządzenia najpierw stężonej
(pierwotnej) emulsji ze składników w określonym stosunku.
W przypadku oleju roślinnego lub mineralnego stosunek oleju
do gumy i wody wynosi: 2: 1: 1,5 (niektóre podręczniki podaj ą war-
tości 4: 1: 2).
W przypadku olejków eterycznych stosunek ten wynosi 3: 1: 2
lub 2: 1:2. Na pierwszym miejscu w porianych proporcjach znajdu-
je się olej, gdyż jest on w emulsjach z gumą arabską fazą wewnętrz-
ną i dlatego cala jego ilość ma być zemulgowana w stężonej emul-
sji.
Zawartość oleju w emulsji o/w powinna wynosić 10%, jeżeli
. w recepcie nie podano ilości oleju.
Metody sporządzania
Wyliczoną ilość gumy oraz całą ilość oleju miesza się w moździe-
rzu do "zwilżenia" gumy olejem, a następnie dodaje się całą ilość
wyliczonej z proporcji wody i energicznie, szybko rozciera składni-
ki do utworzenia gęstej emulsji. Następnie emulsję rozcieńcza się
pozostałą ilością wody i porcjami dodaje się ewentualne pozostałe
składniki.
Składniki rozpuszczalne w wodzie należy rozpuścić w wodzie
przed sporządzaniem emulsji stężonej.
Składniki nierozpuszczalne w wodzie należy umieścić w oddziel-
nym moździerzu i ucierać z odpowiednią ilością stężonej emulsji,
184
j
co prowadzi do zmniejszenia stopnia rozdrobnienia i uzyskania
dobrej zawiesiny w emulsji po .rozcieńczeniu wodą (recepta 5).
Składniki rozpuszczalne woleju mogą być w niektórych przy-
padkach rozpuszczone woleju przed sporządzaniem emulsji pier-
wotnej.
Inną metodą przygotowania emulsji o/w, zwłaszcza z użyciem
mieszadła szybkoobrotowego, jest rozpuszczenie emulgatora w wo-
dzie, a następnie dodawanie, przy jednoczesnym energicznym
mieszaniu, porcjami, fazę glejową. Emulsja z metylocelulozą (re-
cepta 2).
Konserwowanie i przechowywanie
Emulsje z gumą arabską powinny być konserwowane, gdyż guma
jest szczególnie wrażliwa na wzrost pleśni. Ze względu na pH gumy
równe 4,5-5,0, poleca się 0,2% kwas benzoesowy, benzoesan sodu
lub kwas sorbowy. Można także stosować mieszaninę nipaginy M
0,2% z nipaginą P 0,02%. Czwartorzędowe sole amoniowe nie po-
winny być stosowane, ponieważ następuje ich inaktywacja przez
wiązanie z gumą akacjową.
Emulsje do użytku wewnętrznego powinny być przechowywa-
ne w lodówce, a do użytku zewnętrznego w temperaturze pokojo-
wej. Data ważności preparatu wynikać powinna z chemicznej trwa-
łości użytych składników. W przypadku emulsji do użytku ze-
wnętrznego maksymalny czas przechowywania wynosi 1 miesiąc,
pod warunkiem dodania środków konserwuj ących.
Emulsje z emulgatorem powstającym
podczas sporządzania
-'
Emulgator powstaje podczas mieszania faz olejowej i wodnej.
Woleju znajdują się wolne wyższe kwasy tłuszczowe, a w fazie
wodnej kationy pochodzące np. z wodorotlenku wapnia, amonu
lub potasu. Kationem organicznym może być trietanoloamina.
W wyniku emulgowania powstaje sól wyższego kwasu tłuszczo-
wego, czyli mydło.
Zależnie od wartościowości kationu otrzymane emulsje są albo
typu w/o, gdy kation jest wielowartościowy, lub o/w - w obecności
kationu jednowartościowego.
185
 -
Tabela 26. Wartości HLB niektórych emulgatorów
Spośród olejów roślinnych olej z oliwek ma największą ilość
wolnych kwasów tłuszczowych potrzebnych do powstania emul-
Emulgator HLB Emulgator HLB
gatora.
W przypadku użycia innego oleju roślinnego poleca się dodatek Span 85 1,8 Polisorbat 65 10,5
kwasu olejowego (1-1,5 g na 30,0 g oleju).
Span 65 2,1 Polisorbat 85 11,0

Monostearynian 3,8 Monostearynian 11,6

glicerolu polietylenoglikolu 400
Metody sporządzania
Span 80 4,2 Polisorbat 60 14,9

Emulsje można wykonać bezpośrednio w butelce: odważyć olej Span 60 4,7 Polisorbat 80 15,0

z dodatkiem kwasu olejowego i wodę wapienną do butelki i ener-
gicznie wytrząsać do utworzenia się emulsji (recepty 7-9).
Metoda sporządzania w moździerzu jest szczególnie polecana,
gdy recepta zawiera stałe nierozpuszczalne składniki, np. tlenek
cynku. Składniki stałe należy umieścić w moździerzu, dodawać
porcjami olej z dodatkiem kwasu olejowego i rozcierać do uzyska-
nia gładkiej zawiesiny olejowej. Następnie dodawać porcjami wodę
wapienną, energicznie ucierając do uzyskania emulsji (recepta 10).
Niezgodności w emulsjach stabilizowanych mydłami wynikają
z dodatku składników o charakterze kwasów. Następuje wówczas
rozkład aktywnej powierzchniowo soli, jaką jest mydło, i powsta-
nie formy niezdysocjowanego kwasu rozpuszczalnego woleju. Wy-
nikiem tego jest zlikwidowanie filmu wokół kropelek fazy rozpro-
szonej, koniecznego do stabilizacji emulsji. Przykładami składni-
ków o charakterze kwaśnym są: fenol, rezorcynol, mentol, kwas
salicylowy, kwas mlekowy, kwas octowy, płyn Burowa.
Emulsje zawierające wodę wapienną nie wymagają konserwo-
wania. Wysokie pH wody wapiennej chroni przed rozwojem bakte-
rii i grzybów. Ponadto emulsje te są przeznaczone do użytku ze-
wnętrznego i zawierają często składniki o działaniu antyseptycz-
nym. Jeżeli jednak środek konserwujący jest wskazany, to mogą
nim być alkohol lub nipaginy. Kwas benzoesowy lub benzoesan sodu
J
jest nie aktywny ze względu na odczyn alkaliczny tych emulsji.
Span 40 6,7 Po1isorbat 40 15,0
Span 20 8,6 Po1isorbat 20 16,7
maksymalnie 5 g. Taka ilość zapewni uzyskanie trwałych prepa-
ratów.
Można również przyjąć, że ilość emulgatorów powinna stano-
wić 10-20% sumy składników fazy wewnętrznej.
Pomocą w obliczaniu składu mieszaniny emulgatorów są war-
tości HLB poszczególnych emulgatorów, zebrane w tabeli 26. Wy-
nika z niej, że wartości HLB estrów sorbitanu wynoszą od 1,8 do
8,6. Emulgatory te dają emulsje w/o. Natomiast eteroestry polio-
ksyetylenosorbitanu o HLB 9,6-16,7 są bardziej hydrofilowe i dla-
tego decydują o powstaniu emulsji o/w.
Na podstawie wyników doświadczalnych obliczono tzw. żądane
wartości HLB dla różnych składników i rodzajów emulsji. Warto-
ści zebrano w tabeli 27. Jeżeli w skład recepty na emulsje o/w
wchodzą alkohol cetylowy, wosk i lanolina, to ostateczne "żądane"
HLB jest sumą poszczególnych wartości, pomnożoną przez uła-
mek wyrażający ilość danego składnika do całkowitej ilości fazy
olejowej.
Przykład

Emulsje z niejonowymi emulgatorami Alkohol cetylowy 15,0

Wosk biały 1,0
Powszechnie używanymi emulgatorami w emulsjach płynnych są Lanolina 2,0
kompozycje Polisorbatów (Tween) z estrami sorbitanu (Span). Emulgator q.s.
Do sporządzenia płynnych emulsji należy użyć 2-5% mieszani- Glicerol 5,0
ny emulgatorów. Oznacza to, że na 100 g emulsji trzeba wziąć Woda dest. 100,0

186 187
Tabela 27. "Żądane" HLB niektórych składników wartość HLB emulgatorów w zakresie od 3-8. Mieszanina 1: 1
(Tween - Span) daje ostatecznie wartość HLB równą 10 i większą,
"Żądane" HLB do sporządzenia
co jest pożądane w emulsjach o/w, lecz za wysokie w emulsjach w/o.
emulsji
Składnik
w/o o/w
Przykład obliczania
Alkohol cetylowy - 15
Rp.
Alkohol laurylowy - 14
Paraffini Iiq. 50,0
Alkohol stearylowy - 14
Span 60 q.S.
Kwas laurylowy - 15-16
Tween 40 q.S.
Kwas olejowy - 17 Cerasi sir. 40,0
Kwas stearynowy 6 15 Aquae dest. ad 120,0
Lanolina bezwodna 8 lO
- Zgodnie z poprzednimi założeniami całkowita ilość emulgatora
Olej rycynowy 6 14
wynosi 5%, czyli 6 g. Ponieważ jest to emulsja do użytku wewnętrz-
Olej z oliwek 6 14 nego, sporządzona emulsja powinna być emulsją typu o/w.
Parafina ciekła 5 12 "Żądane" HLB potrzebne do zemulgowania parafiny w emulsji
Parafina stała 4 II o/w wynosi 12 (wg tab. 27). Span 60 HLB = 4,7, Tween 40, HLB =
Wazelina 5 12 = 15,6 (tab. 26).
Wosk pszczeli 4 12
W przypadku mieszaniny 1: 1 należy odważyć po 3 g z każdego
emulgatora.

Obliczenie Obliczanie wartości HLB mieszaniny

50% x 4,7 = 2,35
Wartości HLB potrzebne do wytworzenia emulsji o/w wynoszą
50% x 15,6 = 7,80
(tab. 26):
HLB = 10,15
Alkohol cetylowy 15
Wosk biały 12 Obliczenia ilości poszczególnych emulgatorów metodą
Lanolina 10 krzyża
15 x 15/18 = 12,5 ~ -----...-..-.-.~ ~ cz. Tweenu 40
12 x 1/18 = 0,7
10 x 2/18 = 1,1

"'-
HLB =
W przypadku emulsji o/w mieszanina Tween- Span 1: 1 daje
14,3

równie dobre emulsje, jak te uzyskane przez dodanie obliczonych

A
G·-·-··---·····~~ cz. Spanu 60
ilości poszczególnych emulgatorów na podstawie "żądanych" war-
tości HLB. Natomiast do sporządzania emulsji w/o konieczna jest razem 10,9

188 189
 Jeżeli na 10,9 cz. mieszaniny emulsji potrzeba 7,3 cz. Tweenu Przykłady recept
40, to na 6 cz. emulgatora potrzeba 4,02 cz. Tweenu 40 (= 62%),
i podobnie dla Spanu. Emulsje do użytku wewnętrznego - Emulsiones ad
usum internum
10,9 - 3,6
6,0 - x Rp.
x = 1,98 cz. Spanu (= 38%) Emuls.oleosae 200,0
Mf. emulsio
D.S 2 x dziennie łyżkę
Obliczanie wartości HLB mieszaniny
Jest to przykład emulsji do użytku wewnętrznego. Zawartość
38% x 4,7 = 1,78 oleju wynosi 10% (zawsze, gdy nie jest zaznaczone inaczej). Do
62% x 15,6 = 9,67 emulsji należy dodać środki poprawiające smak i zapach: 1/2 ta-
HLB = 11,45 bletki sacharyny i 2 krople olejku miętowego.

Tabela 28. Składniki leku recepturowego

Metody sporządzania
Ilość
Rozpuszczalność
Składniki leku Właściwości w recepcie
Należy rozpuścić lub rozproszyć na ciepło obydwa emulgatory (FP VI)
[gl
w fazie olejowej, dodać fazę wodną o tej samej temperaturze i emul-
gować mieszadłem. Jeżeli w skład recepty wchodzą składniki sta- Rapae oleum Ciecz żółta, Nie miesza się z wodą 20
łe, to emulsja powinna być wykonywana w moździerzu. Wtedy są przezroczysta
możliwe dwa sposoby: albo sporządzić emulsję jak wyżej, a na- Gummi arab. plv. Biały proszek Rozpuszczalny 10
stępnie dodawać ją stopniowo, rozcierając do składników stałych w wodzie
w moździerzu, lub do składników stałych dodawać fazę olejową Aqua - - 170
z dodanymi emulgatorami i rozcierać, po czym stopniowo doda- Saccharinum Biały, drobno Rozpuszczaln y 0,01
wać fazę wodną, energicznie ucierając. . krystaliczny proszek, w wodzie I : 400
Niejonowe emulgatory nie powodują zwiększenia lepkości, jak Menthae pip. oleum - Nie miesza się z wodą gtt. II
to ma miejsce w przypadku gumy arabskiej. Dlatego często
w emulsjach do użytku wewnętrznego stosuje się dodatek syropu
w celu zwiększenia lepkości emulsji i tym samym jej trwałości.
Sporządzanie stężonej emulsji w proporcji 2: 1: 1,5 przebiega
następująco. Całą ilość oleju rzepakowego (20 g) wymieszać w moź-
dzierzu z gumą arabską (10 g), dodać 15 g wody i energicznie ucie-
Oznaczenie rać, do utworzenia gęstej emulsji. Do pozostałej ilości wody dodać
sacharynę w obliczonej ilości 1% wodnego roztworu lub 1/2 tabletki
Wszystkie emulsje (jako układy rozproszone) powinny być ozna- rozetrzeć razem z gumą, olejem i wodą. Pozostałą ilość wody lub
czone napisem: "Zmieszać przed użyciem". roztworu sacharyny wlewać porcjami, stale mieszając, do sporzą-
Emulsje do użytku zewnętrznego powinny mieć etykietę: "Do dzonej stężonej emulsji. Na końcu dodać 2 krople olejku z mięty
użytku zewnętrznego". pieprzowej.

190 191
1. Rp. 4. Rp.
Ricini olei 20,0 Paraffini Iiq. 50,0
Gummi arabici 10,0 Span 60 q.s.
Saccharini 0,005 Tween 40 q.S.
Menthae pip. olei gtt. II Cerasi sir. 40,0
Aquae ad 100,0 Aquae dest. ad 150,0
Mf. emulsio Mf. emulsio
D.S. l łyżkę raz dziennie
Trwałą emulsję zapewni 5% zawartość emulgatora, czyli 7,5 g.
Olej rycynowy wymieszać z gumą arabską, dodać 15,0 g wody Jak wynika z tabeli 27, w celu sporządzenia emulsji o/w z parafi-
i ucierać w moździerzu do otrzymania jednolitej, gęstej emulsji ną ciekłą, wartość HLB powinna wynosić 12. .
o konsystencji kremu. W pozostałej ilości wody rozpuścić sachary- Skład mieszaniny obliczyć, przyjmując "żądane" HLB = 12
nę lub dodać 0,5 g 1% wodnego roztworu sacharyny. Roztwór ten (tab. 27).
dodawać, mieszając, do uzyskanej stężonej emulsji. Do gotowej
emulsji dodać 2 krople olejku miętowego i zamieszać.
~,---------------~~ cz. Tweenu 40
2. Rp.
Psrstiini Iiq. 40,0
4% Sol. Metbylcelulosi 37,5
Menthae pip. olei gtt. II ~
Aquae
Mf. emulsio
ad 100,0
~------------------~@J cz. Spanu 60
MD.S. Na noc l łyżkę razem 10,3
Roztwór metylocelulozy (sporządzony wg przepisu podanego
w rozdz. "Substancje zwiększajace lepkość") rozcieńczyć wodą, mie- Jeżeli na 10,3 cz. mieszaniny potrzeba 7,3 cz. Tweenu 40, to na
szając płyn mieszadłem szybkoobrotowym. Następnie dodawać por- 7,5 cz. mieszaniny przypada 5,3 cz. Tweenu 40 = 70,66%.
cjami parafinę ciekłą, stale mieszając, do otrzymania jednorodnej
emulsji. Do gotowej emulsji dodać olejek miętowy i wymieszać 10,3 - 3,0
dokładnie. 7,5 - x
x= 2,18 cz. Spanu (= 29,06%)
3. Rp.
Wyliczona wartość HLB wynosi 11,95.
Ricini olei 40,0
Gummi arab. plv. 20,0
70,66% x 15,0 = 10,59
Menthae pip. olei gtt. II
29,06% x 4,7 = 1,36
Aquae ad 100,0
Mf. emulsio HLB = 11,95
D.S. Po łyżeczce jednorazowo
Emulsję można wykonać bezpośrednio w zlewce przez odważe-
Postępować jak podano w recepcie 1. nie parafiny ciekłej, następnie Tweenu i Spanu (7,5 g) i ogrzanie

192
,-, / 193
do temp. ok. 60°C. Po dodaniu 52,5 g wody ogrzanej do takiej sa- 7. Rp.
mej temperatury należy mieszać mieszadłem szybkoobrotowym, Lini olei
do utworzenia emulsji, po czym dodać 40 g syropu wiśniowego Aquae CaJcis aa 10,0
i energicznie wymieszać. MD.S Do smarowania
Zmieszać przed użyciem
5. Rp.
Benzocaini Składniki odważyć wprost do butelki. Jest to mazidło wapien-
1,0
Bismuthi subcarb. ne - Linimentum Calcis (lub Calcareum), dawniej używane prze-
Magnesi oxidi aa 1,5 ciw oparzeniom słonecznym. Przez zmieszanie powstaje mydło
Gummi arabici 10,0 wapienne, emulgator w/o. Ze względu na małą ilość wodorotlenku
Paraffini liq. 20,0 wapnia w wodzie wapiennej (0,16%) mazidło podczas przechowy-
Aquae Calcis 100,0 wania nie gęstnieje. Emulsja nie jest trwała i należy ją zmieszać
Menthae pip. olei gtt. II przed użyciem.
Mf. emulsio et suspensio
8. Rp.
Recepta jest przykładem emulsji i zawiesiny. Rapae olei 18,75
Należy sporządzić emulsję parafinową przez roztarcie parafi- Ammonii hydrici 6,25
ny, olejku miętowego i gumy, dodanie 15 g wody wapiennej i ucie- MD.S Do nacierania
ranie do uzyskania stężonej, gęstej emulsji. W osobnym moździe- Zmieszać przed użyciem
rzu rozetrzeć kolejno dodawane substancje stałe; dodać porcjami
przygotowaną emulsję, ucierać, a następnie, stopniowo miesza- Składniki odważyć do butelki i wstrząsać. W wyniku tego po-
jąc, pozostałą ilość wody wapiennej (85 g). wstaje mydło amonowe, dające emulsję typu o/w. Emulsja ta nie
jest trwała, dlatego też do jej stabilizacji należy dodać 0,5 g kwasu
olejowego. Powstające mydło (oleinian amonowy) jest emulgato-
Emulsje do użytku zewnętrznego - Emulsiones rem stabilizującym emulsję.
ad usum extern um
9. Rp.
6. Rp.
Sojae olei 24,0
Aluminii subacetatis sol. 1,0 Ricini olei 7,2
1%0 Sol. Epinephrini 0,5 Ammonii hydrici 8,8
Adipis Lanae anhydr. 1,0 Saponis medicati 0,02
Paraffini liq. 15,0 MD.S Do nacierania
MD.S Krople do nosa
Sporządzać jak w recepcie 8.
Zasadowy octan glinu i roztwór adrenaliny odważyć do małego
moździerza i rozcierać z lanoliną oraz małą ilością parafiny, a na-
stępnie dodawać porcjami parafinę ciekłą. Otrzymaną emulsję
przelać do butelki z ciemnego szkła (adrenalina ulega rozkładowi
pod wpływem światła).

194 195
10. Rp. 12. Rp.
Iodipuri 0,1
Mentholi 0,3
Kalii iodidi 1,0
Phenoli 1,2
Linomag liq. 10,0
Zinci oxidi 8,0
Glyceroli 25,0
Aąuae Calcis 60,0
Olivae olei ad 120,0 "Wt.Alią.
Mf. emulsjo ~·t. E Iiq. aa 5 ml
Aą. dest. ad 90,0
Mf. sol.
Fenol .i mentol, tworzące mieszaninę eutektyczną, rozetrzeć
D.8. Do płukania gardła
w moździerzu do momentu upłynnienia. Dodać 4 g euceryny lub
maści miękkiej i dokładnie wymieszać. Dodać część (ok. 40 g) ole-
Jodek potasu rozpuścić w 2 g wody, w roztworze tym rozpuścić
ju z oliwek z dodatkiem kilku kropli kwasu olejowego, wymieszać,
jod, dodać Linomag oraz witaminy A i E i energicznie wymieszać.
a następnie porcjami tlenek cynku i olej na przemian, mieszając,
N astępnie dodać glicerol i stopniowo pozostałą ilość wody. Przelać
aż do uzyskania homogennej mieszaniny. Dodawać porcjami wodę
wapienną, mieszając energicznie, do uzyskania emulsji z zawie- do butelki. Wydać z etykietą "Zmieszać przed użyciem".
szonym w niej tlenkiem cynku. W razie rozdziału emulsji dodać
jeszcze kilka kropli kwasu olejowego i resztę oleju, którym należy 13. Rp.
popłukać moździerz przy przelewaniu do butelki. Ephedrini hydrochloridi 0,1
Mentholi 0,2
11. Rp. "WtA + D3 liq. 2,0
Paratlini liq. 30,0
Mentholi 0,6
~l. Alią. Mi guttae.
~l. Elią. aa gtt. x::.\" D.B. Krople do nosa
Paratlini liq. ad 60,0
Mf. emulsio Efedrynę rozpuścić w wit. A + D3 (solubilizat wodny), a mentol
w parafinie ciekłej. W celu utrwalenia powstałej emulsji można
roztwór wodny rozetrzeć z ok. 0,5 g euceryny lub lanoliny, dodając
Mentol rozpuścić w parafinie ciekłej, dodać 20 kropli wit. E i 20
kropli wit. A. Po wymieszaniu powstanie emulsja. Po odstaniu wit. równocześnie małymi porcjami roztwór mentolu w parafinie cie-
A będzie się oddzielać (jako roztwór wodny). Należy zaznaczyć kłej.
konieczność wstrząśnięcia przed użyciem.
,14. Rp.
Hydrocortisoni 0,1
Sulfarinoli 20,0
Mi guttae
D.B. Krople do nosa

197
196
15. Rp.
Hydrocortisoni
Epbedrini bydrochloridi
0,25
0,3
4.
Sulfarinoli
D.B. Krople do nosa
ad 30,0 RECEPTURA PÓŁSTAŁYCH POSTACI LEKÓW
16. Rp.
Sultsrinoli 10,0
Gentamycini 0,04
Hydrocortisoni 0,1
D.B. Krople do nosa
A. Maści - Unguenta
Sulfarinol jest lekiem gotowym, zawierającym w 1 ml emulsji
50,0 mg sulfatiazolu i 1 mg azotanu nafazoliny w opakowaniach Bożena Kluczykowska
po 20 ml. Przepisane w receptach 14-16 substancje lecznicze się
nie rozpuszczają. Należy je rozetrzeć w moździerzu i zawiesić Maści to układy o właściwościach plastycznych, przeznaczone do
w sulfarinolu dodawanym porcjami. W recepcie 16 gentamycynę stosowania zewnętrznego na skórę lub błony śluzowe w celu uzy-
można również dodać z ampułki 40,0 mg/mI. Recepty są przykła- skania działania miejscowego lub rzadziej ogólnego. Maści zawie-
dami zawiesin w emulsji. rająjedną lub kilka substancji leczniczych rozpuszczonych, zawie-
szonych lub zemulgowanych w postaci roztworu w podłożu.
uwag a. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki należy Podłoża maściowe powinny mieć odpowiednie właściwości re-
wykonywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura anty- ologiczne, jak lepkość, rozsmarowywalność i przyczepność do skó-
biotyków"). ry lub błon śluzowych, a także trwałość fizykochemiczną.
Większość podłoży maściowych jest mieszaninami kilku stopio-
nych składników.

Systematyka i charakterystyka
podłoży maściowych

Zależnie od składu i charakteru fizykochemicznego podłoża moż-

na usystematyzować następująco:

1. Lipofilowe bezwodne
• Węglowodory: wazelina, parafina ciekła i stała. Podłoża węglo-
wodorowe charakteryzuje duża trwałość chemiczna, lecz mała
zdolność wiązania wody (ok. 10%).
• Glicerydy: tłuszcze roślinne lub zwierzęce, np. smalec wieprzo-
wy.

199
• Woski: np. lanolina bezwodna zawierająca m.in. alkohol ste-
roidowy - cholesterol.
Glicerydy i woski ułatwiają wchłanianie substancji leczniczych,
ale łatwo ulegają utlenianiu. Chemiczną stabilność można zwięk-
szyć przez dodanie przeciwutleniaczy, jak butylohydroksytoluen,
butylohydroksyanizol, estry kwasu galusowego, tokoferole.
• Oleje silikonowe: podłoża bardzo trwałe chemicznie, stosowane
głównie w maściach ochronnych.
2. Absorpcyjne
Są to podłoża lipofilowe bezwodne zawierające emulgator, pozwa-
lający na wiązanie, czyli emulgowanie znacznej ilości wody.
• Mieszaniny lanoliny z wazeliną (nr 1, 2) lub wosku z wazeliną
(nr 3).
• Mieszaniny węglowodorów z emulgatorami w/o: cholesterolem,
alkoholem cetylowym, stearylowym lub mono stearynianem gli-
cerolu (nr 4-7).
• Mieszaniny węglowodorów z emulgatorami o/w: Polisorbat 60,
Cetomakrogol (nr 8, 9).
3. Absorpcyjne uwodnione
Podłoża te sporządza się przez uwodnienie podłoży absorpcyjnych
zawierających emulgatory w/o, np. cholesterol, alkohol cetylowy
i stearylowy, wosk, olbrot, monostearynian glicerolu.
Przykład stanowi oficynalnaJP.a~ćA.zw.iękc~~ ca (nr 10). Użyte
w niej emulgatory olbrot i woskblały są~słanymi emulgatorami
w/o. Wemulgowana woda jest luźno związana i po rozsmarowaniu
na skórze wydziela się, dając wrażenie chłodzenia, stąd jej syno-
nim - ~~5~ ~~~lub Cold cream.
Inny przykład to często stosowana miesza~ny, lanoli-
ny i wody w równych częściach (nr 11).
Maści recepturowe są przeważnie emulsjami w/o, ponieważ
w aptece najczęściej stosuje się mieszaniny lanoliny z wazeliną
lub eucerynę, a zapisana w recepcie woda prowadzi do wytworze-
nia trwałej emulsji w/o, z której łatwiej uwalnia się substancja
lecznicza niż z podłoża bezwodnego.
Różnica w nazewnictwie pomiędzy kremem w/o a maścią w/o
wynika z ilości zemulgowanej wody. W tych ostatnich ilość wody
jest niewielka.
200
4. Hydrofilowe
Podłoża te są emulsjami o/w, czyli emulsjami zawierającymi emul-
gator rozpuszczalny w wodzie lub mieszający się z wodą, np. lau-
rylosiarczan sodu czy Tween 80. Ponieważ fazą zewnętrzną jest
woda, podłoża te są łatwo zmywalne.
Faza wodna może zawierać środki konserwujące, a także środ-
ki zapobiegające nadmiernemu parowaniu wody: glicerol, glikol
propylenowy lub roztwór sorbitolu. Obecność tych cieczy wpływa
również na rozpuszczalność emulgatora (glicerol, glikol propyle-
nowy) oraz obniżenie temperatury krzepnięcia fazy wodnej, co
pośrednio ma wpływ na trwałość preparatu. Przykładem podłoża
tego typu jest oficynalna maść hydrofilowa (nr 12, a także nr 13
i 14). Podłoża hydrofilowe - zwane kremami - znalazły zastoso-
wanie jako podstawy niektórych leków gotowych, np. Hydrocorti-
son - krem, Flucinar N - krem, w odróżnieniu od sporządzonych
na podłożach węglowodorowych maści, np. Flucinar - maść.
Wprowadzona do praktyki aptecznej Lekobazajest przykładem
podłoża amfifilowego, tzn. zawierającego emulgatory o/w i w/o oraz
ok. 38% wody (nr 15). Zależnie od ilości i rodzaju zapisanych
w recepcie substancji leczniczych i wody może powstać emulsja
o/w lub w/o.
5. Rozpuszczalne w wodzie
• Hydrożele. Żele są układami, w których faza rozproszona two-
rzy rodzaj luźno usieciowanej struktury wypełnionej cieczą. Jeżeli
fazą rozpraszającą jest woda, układy przyjmują nazwę hydrożeli.
Hydrożele mogą być układami jednofazowymi, gdy nie ma okre-
ślonej granicy faz między rozpuszczonymi makrocząsteczkami
a cząsteczkami wody, np. żel z metylocelulozy.
Hydrożele dwufazowe zawierają strukturę wytworzoną przez
nierozpuszczalne w wodzie makrocząsteczki rozproszone w wodzie,
np. żel z bentonitu.
Przy uwzględnieniu rodzaju substancji rozproszonej hydrożele
można podzielić na: organiczne pochodzenia półsyntetycznego (nr
16); pochodzenia naturalnego (nr 17); pochodzenia syntetycznego
(nr 18) oraz nieorganiczne (nr 19) (p. rozdz. "Substancje zwiększa-
jące lepkość").
• Żele makrogolowe (polioksyetylenowe). Makrogole są polime-
rami o różnej masie .cząsteczkowej rozpusz~zalnymi w wodzie. Mie-
201
szaniny niektórych w nich tworzą żele o pożądanej konsystencji 7. Maść monostearynianowa - Unguentum Monostearini(FP VI)
(nr 20). Podłoża te są niezgodne z wieloma substancjami ulegają-
cymi utlenieniu, jak np. jodem, jodkami i związkami o budowie
Glyceroli monostearas 10,0
fenolowej.
Vaselinum album 90,0
Propylis gallas 0,2

8. Maść emulgująca niejonowa - Unguentum emulsificans no-

Podłoża maściowe według przepisów farmakopealnych
i innych
nionicum (FP VI)
Polysorbatum 60 .10,0
1. Maść prosta - Unguentum simplex(FP VI) Alcohol cetylicus et stearylicus 30,0
Lanolinum anhydricum . l 10,0 Vaselinum album 50,0
Vaselinum flavum 90,0
Paraffinum liquidum 10,0

Podłoża wymienione w nr 1-8 otrzymuje się przez stopienie

2. Maść miękka - Unguentum molle składników w parownicy na łaźni wodnej, a następnie mieszanie,
Lanolinum anhydricum aż do zastygnięcia i uzyskania jednolitej masy.
Vaselinum flavum aa 50,0
9. Cetomakrogolowa maść emulgująca - Unguentum Cetoma-
3. Maść biała - Unguentum album (FP VI) crogolis
Cera alba 5,0 Cera Cetomacrogolis emulsificans 30,0
Vaselinum album 95,0 Paraffinum liq. 20,0
Vaselinum album 50,0
4. Maść cholesterolowa - Unguentum Cholesteroli (FP VI)
Składniki po stopieniu należy mieszać aż do zastygnięcia.
Cholesterolum 3,0 Cetomakrogolowy wosk emulgujący otrzymuje się przez stopie-
Vaselinum album 18,0 nie 2 cz. Cetomakrogolu 1000 z 8 cz. alkoholu cetostearylowego
Paraffinum liq. 64,0 i mieszanie do zastygnięcia.
Paraffinum solidum 15,0 Cetomakrogol jest eterem cetylowym glikolu polietylenowego
1000. Zawiera 20-24 grupy oksyetylenowe w łańcuchu polioksy-
5. Euceryna - Eucerinum etylenowym. Sporządzanie maści na tym podłożu wymaga uprzed-
Cholesterolum 2,0 niego upłynnienia podłoża, czyli przygotowania na gorąco.
Alcohol cetylicus 3,0 10. Maść zmiękczająca - Unguentum leniens (FP VI)
Vaselinum album 95,0
Cetaceum
6. Wazelina hydrofilowa - Vaselinum hydrophylicum (FP VI) Cera alba 8,0
Rapae oleum 62,0
Cholesterolum 3,0 Aqua purificata 15,0
Alcohol stearylicus 3,0 La vandula e aetheroleum 0,2 mI
Cera alba 8,0
Vaselinum album 86,0 Olbrot i wosk biały stopić na łaźni wodnej i zmieszać z ogrza-
nym olejem rzepakowym. Do ciepłej masy dodawać porcjami cie-

202 203
płą wodę, mieszając do zastygnięcia. Dodać olejek lawendowy 14. Krem eetomakrogolowy (Cetomacrogol Cream, Sorbolene
i dokładnie wymieszać. cream, N onionie cream)
Cera Cetomacrogolis emulsificans 15,0
11. Maść absorpcyjna uwodniona - Emulsio w/o.
Paraffinum Iiq. 10,0
Lanolinum anhydricum Vaselinum album 10,0
Vaselinum album Chlorocresol 100 mg
Aqua purificata aa ad 30,0 Propylenglycolum 5 ml
Aqua ad 100,0
Do lekko ogrzanej mieszaniny lanoliny z wazeliną dodawać por-
cjami wodę do uzyskania trwałej emulsji. Fazę wodną ogrzaną do temp. ok. 70°C wemulgować do ogrza-
nej do tej samej temperatury fazy olejowej i mieszać do uzyskania
12. Maść hydrofilowa - Unguentum hydrophylicum (FP VI) kremu.
Alcohol stearylicus 25,0
15. Lekobaza
Vaselinum album 25,0
Natrii lsurylsuliss 10,0 Olej parafinowy 3,0
Methylis parahydroxybenzoas 0,25 Wazelina biała 32,0
Propylis psrshydrosybenzoss 0,15 Monostearynian glicerolu 3',0
Propylenglycolum 12,0 Lanetta O (alkohol cetostearylowy) 9,0
Aqua puritiesie 37,0 Tween 40 7,0
Miglyol812 2,0
Alkohol stearylowy i wazelinę stopić na łaźni wodnej, dodać Glikol propylenowy 5,0
pozostałe składniki, rozpuszczone w gorącej mieszaninie wody Aerosil 0,1
z glikolem propylenowym, i mieszać do zastygnięcia. Kwas sorbowy 0,2
Woda ad 100,0
13. Krem cetomakrogolowy (Cetomacrogol cream) - Unguentum
Cetomacrogolis 16. Maść z metylocelulozą - Unguentum MethyJcellulosi
Unguentum Cetomacrogolis emulsificans 30 g MethyJcellulosum 3,1
Chlorocresol 100 mg (ilycerolum 5,0
Aqua ad 100 (69,9) Phenylhydrargyri nitras 0, 01
Aqua ad 50,0
Chlorokrezol można zastąpić mieszaniną środków konserwują-
cych o składzie: alkohol benzylowy - 1,5 g, hydroksybenzoesan Gorącą wodę zmieszać z glicerolem. Do 2h tej mieszaniny dodać
metylu - 150 mg, hydroksybenzoesan propylu - 80 mg. Po roz- na gorąco metylocelulozę i zmieszać do utworzenia się galaretki.
puszczeniu w wodzie wemulgować do podtopionego wosku o tej W pozostałej ilości roztworu wodnego rozpuścić środek konserwu-
samej temp. (ok. 70°). Przygotowywać ex tempore. jący i całość wymieszać.

204 205
17. Maść glicerolowa - Glyceroli Unguentum (FP VI) Cel stosowania maści
Tritici amylum 10,0
Celem stosowania maścijest osłona skóry lub błon śluzowych przed
Glycerolum 90,0
chemicznymi lub fizycznymi czynnikami zewnętrznymi, ułatwie-
Ethanolum 760 gil 1,0
nie odnawiania tkanek, uwodnienie lub zmiękczenie skóry, z rów-
Methylis parahydroxyhenzoas 0,2
noczesnym specyficznym działaniem zawartych w niej substancji
Aqua purilicata 15,0
leczniczych.
Skrobię pszeniczną zmieszać z wodą i ogrzewać na łaźni wod- W zależności od głębokości wnikania substancji leczniczej do
nej, mieszając, dodawać porcjami glicerol, aż do utworzenia jedno- skóry wyróżnia się maści o działaniu powierzchniowym, gdy sub-
litej, przeświecającej masy. Ochłodzić i wymieszać z etanolowym stancja lecznicza pozostaje na powierzchni naskórka; głębokim -
roztworem hydroksybenzoesanu metylu. gdy substancja wnika do głębszych warstw skóry; ogólnym - gdy
substancja przedostaje się do naczyń krwionośnych i krążenia ogól-
18. Żel z karbomeru - Carbomer gel nego.
N a głębokość przenikania, oprócz właściwości samej substancji
Karbomer 934 2,0
leczniczej, istotny wpływ ma skład podłoża.
Triethanoloaminum 1,65 ml
Aqua ad 100,0 ml
Karbomer wsypywać do wody, mieszając energicznie lub przy Zasady sporządzania maści
użyciu mieszadła, do uzyskania jednolitej zawiesiny. Pozostawić
do odpowietrzenia, a następnie dodawać kroplami trietanoloami- o sporządzania maści używa się moździerzy porcelanowych, pa-
nę.Yównocześnie delikatnie mieszając. rownic i pistli, łopatek ze stali nierdzewnej, porcelanowych lub
Zel można konserwować mieszaniną Nipagin 0,2 g/100. W ta- z; tworzywa sztucznego. Do sporządzania maści w większych ilo-
kim przypadku mieszaninę nipagin należy rozpuścić w wodzie na ciach stosuje się mieszadła mechaniczne lub trój walcówki.
gorąco i oziębić przed dodaniem karbomeru. Tok postępowania przy sporządzaniu maści składa się z kilku
tapów, do których należą: przygotowanie podłoża przez wymie-
19. Żel z bentonitem - Bentonit gel szanie składników bez stopienia lub po stopieniu na łaźni wodnej
or z przygotowanie substancji leczniczej, co oznacza rozdrobnie-
Bentonitum 5,0
I ie lub rozpuszczenie.
Aqua ad 100,0
Bentonit dodawać porcjami do 80,0 g gorącej wody. Po dodaniu
każdej kolejnej porcji odczekać, nie mieszając, aż do całkowitego Rozdrabnianie
zwilżenia. Pozostawić do odstania przez 24 godziny. Wymieszać
do utworzenia jednolitego żelu, dodać pozostałą ilość wody i wy- I roces rozdrabniania w moździerzu ułatwia dodanie niewielkich
mieszać. ił ci stopionego podłoża, parafiny lub glicerolu, które zwilżają
rozdrobnione cząstki stałe i tym samym ułatwiają ich równomier-
20. Maść makrogolowa - Unguentum macrogoli (FP VI) n wymieszanie z podłożem.
Zasadą jest, że olej mineralny dodaje się, gdy podłoże jest lipofi-
Macrogolum 1500 50,0
lowe, węglowodorowe, absorpcyjne lub o charakterze emulsji w/o.
Macrogolizm400 50,0
Glicerol, który miesza się z wodą, stosuje się, gdy zapisano podło-
Makrogol 1500 stopić na łaźni wodnej, dodać Makrogol 400 '/. zmywalne lub rozpuszczalne w wodzie. Ilości dodawanych cie-
i mieszać do zastygnięcia. czy powinny być odejmowane od ilości podłoża.

206 207

Przykład: Do rozcieranego tlenku cynku w ilości 3,0 g dodać
nie więcej niż 1,7 g parafiny ciekłej.
Niektóre substancje lecznicze wymagają specjalnych środków
ułatwiających wprowadzenie do podłoża.
Przykłady: Polisorbat 80 dodaje się do smoły z węgla kamien-
nego w 1/2 ilości zapisanej w recepcie. Prodermina nie miesza się
z olejem mineralnym ani glicerolem.
Olej rycynowy dodaje się do balsamu peruwiańskiego. Żywico-
wa część balsamu może wydzielać się z maści zawierających siar-
kę, a olej rycynowy zapobiega temu zjawisku.
Podłoże absorpcyjne, np. maść miękką lub eucerynę, można
dodać do ichtiolu lub tumenolu w ilościach równych tym zapisa-
nym w recepcie. Podobnie działają oleje roślinne lub glicerol,
z którymi ichtiol się miesza.
Etanol 95° - dodany do zwilżenia kamfory ułatwia jej rozdrab-
nianie.
Niektóre substancje pomocnicze wymienione powyżej mogą być
niezgodne z pewnymi podłożami maściowymi lub składnikami
maści.
Przykłady: Olej rycynowy nie miesza się z podłożami maścio-
wymi, zawierającymi znaczne ilości oleju mineralnego.
Polisorbat 80, emulgator o/w dodany do podłoży typu emulsji
w/o, może spowodować ich rozkład. N a tej zasadzie rozkład maści
emulsji w/o powoduje dodatek solubilizatu wodnego witaminy A.
Solubilizator zawarty w roztworze, charakteryzujący się dużą
wartością HLB, działa podobnie do emulgatora o/w, czyli przeciw-
nie do obecnego w emulsji, co prowadzi do rozkładu.
,. Rozpuszczanie
Stałą substancję leczniczą rozpuszczalną w wodzie lub innym za-
pisanym w recepcie rozpuszczalniku należy rozpuścić przed wpro-
wadzeniem do podłoża. W przypadku gdy wody nie przepisano,
a substancja jest bardzo łatwo rozpuszczalna, można wodę dodać,
odejmując tę ilość od podłoża.
Przykłady: M o c z n i k i k a m f o r a są krystalicznymi sub-
stancjami bardzo trudnymi do proszkowania i dlatego należy je
rozpuścić: mocznik w wodzie (rozpuszczalność 1: 1,5), a kamforę
w etanolu lub oleju.
208 .'
!
Jeżeli w skład recepty wchodzi wodny lub etanolowy roztwór,
a zalecone podłoże nie ma właściwości absorpcyjnych, należy zmie-
nić podłoże częściowo lub całkowicie na inne, o większych zdolno-
ściach absorbowania wody. Zmiany można dokonać po porozumie-
niu się z lekarzem.
W przypadku podłoży węglowodorowych niewielki dodatek sub-
stancji pomocniczych (emulgatorów), takich jak P o l i s o r b a t lub
S p a n, ułatwi wprowadzenie roztworu do podłoża.
Metody sporządzania maści
Substancje lecznicze, które są rozpuszczalne w podłożu, należy
dodać do stopionego i lekko ochłodzonego podłoża, mieszać do roz-
puszczenia, a następnie aż do zastygnięcia. W ten sposób otrzy-
muje się maści roztwory.
Maści za wiesiny otrzymuje się, gdy do roztartej substan-
cji stałej dodaje się porcjami podłoże. Stała substancja lecznicza
jest wówczas rozproszona w podłożu, a wielkość cząstek nie po-
winna przekraczać 80 urn.
Maści zawierające ponad 40% rozproszonych w podłożu sub-
stancji stałych nazywane są p a s t a m i.
Substancje lecznicze płynne lub rozpuszczone w wodzie dodaje
się do podłoża porcjami.
Wprowadzenie wody lub roztworu wodnego substancji leczni-
.zej do podłoża absorpcyjnego zawierającego emulgator w/o powo-
duje powstanie maści emulsji w/o.
Maści emulsje o/w można sporządzać tylko __na ciepło po
topieniu podłoża i wymieszaniu z ogrzaną do tej samej tempera-
tury (ok. 70°C) fazą wodną w moździerzu lub za pomocą miesza-
dła w zlewce.
Każdą z wymienionych powyżej grup maści można nazwać j e d -
n o f a z o w ą. Maści w i e l o f a z o w e są mieszaninami zawiesin
i roztworów lub emulsji.
Sposób zapisywania składników
Ilości poszczególnych składników są zwykle zapisywane w gra-
mach. Zdarzają się również przypadki zapisywania w ml (witami-
ny) lub jednostkach międzynarodowych (antybiotyki, witaminy).
209
Tabela 29. Gęstości niektórych cieczy [g/mi] 'Iubela 30. Składniki leku recepturowego

Alkohol izopropylowy 0,78 Alkohol izopropylowy 0,78 Ilość Dawki [%]

Skladniki leku Właściwości w recepcie
Etanol 95° 0,81 Olej arachidowy 0,92 [g] Recepta FP VI
Etanol 70° 0,88 Olej rzepakowy 0,91
II drocortisonum Biały, krystaliczny 0,5 1,0 0,25-2,5
Glicerol 86° 1,23 Olej rycynowy 0,96
proszek
Glikol propylenowy 1,04 Parafina ciekła 0,89 II cidum salicylicum Białe igły lub proszek 0,25 0,5 1,0-20,0
Kwas solny 10% 1,04 Polisorbat 80 1,10 Prodenninum Brunatnoczama gęsta 1,0 - -
Kwas mlekowy 1,21 Salicylan metylu 1,18 ciecz
Makrogol 400 1,13 Witamina A 1,26 /,1" i oxidum Biały, bezpostaciowy 12,06 24,12 15,0-26,0
(roztwór wodny) proszek
Olejek miętowy 0,91
'lrlti i amylum Biały, matowy proszek 12,06 - -

V!I.\· ilin um album Biała, przeświecająca, 24,125 - -

Przeliczenie podaje zwykle producent. Jeżeli dane na opakowaniu tłusta, ciągliwa masa
są niewystarczające, należy wykorzystać tabelę gęstości niektó-
rych cieczy (tab. 29).
Przykład: Witamina A (solutio aquosa) 3 ml. Producent poda- I łndnie wymieszać. Ilość dodanego Polisorbatu odjąć od zapisanej
je: 1 ml (ok. 30 kropli) - 50000 j.m. oraz 1 kropla zawiera 1600 ilo ci podłoża, aby gotowa maść została wydana w ilości 50,0 g.
j .m. wit. A. Zgodnie z danymi 3 ml jest to 90 kropli. Odliczanie 90
kropli nie jest wygodne, a posługiwanie się cylindrem niedokład- l. Rp.
ne (ciecz jest lepka). Żeby odważyć 3 ml, należy ilość tę pomnożyć Camphorae 2,5
przez gęstość (m = v x d). Gęstość roztworu wodnego wit. A wynosi Ichtyoli 7,5
1,26. Lanolini
3 x 1,26 = 3,78 Vaselini flavi aa ad 50,0
Należy odważyć 3,78 g, zamiast odliczać 90 kropli. Mf. ung.
D.S. Zewnętrznie
Przykłady recept
Roztartą kamforę po zwilżeniu etanolem 95° rozpuścić w lekko
Rp. ochłodzonym, stopionym podłożu. Do otrzymanej maści roztworu
Hydrocortisoni 0,5 dodać ichtiol i dokładnie wymieszać.
Acidi sulicylici 0,25
Prodermini 1,0 I. Up.
Zinci osidi pasta e ad 50,0 Mentholi 0,2
Mf. ung.
Acidi hond 2,0
Vaselini albi ad 30,0
Kwas salicylowy rozetrzeć z kilkoma kroplami parafiny ciekłej, Mf. ung.
dodać hydrokortyzon i dokładnie wymieszać (hydrokortyzon jest
proszkiem mikronizowanym). Dodać proderminę (smoła z węgla M ntol rozpuścić w lekko podtopionej wazelinie i otrzymaną maść
kamiennego - Pix Lithanthracis) i po wymieszaniu z kilkoma krop- dodawać porcjami do kwasu borowego, roztartego w moździerzu
lami Polisorbatu 80 (0,5 g) dodawać porcjami pastę cynkową i do- :t, ok. 1,0 g parafiny. Ilość dodanej parafiny odliczyć od podłoża.

210 211
3. Rp. 7. Rp.
Camphorae Ung. Nitroiurszoni 7,5
Ichtyoli Acidi borici
Balsami peruviani aa 3,0 Balsami peruviani aa 0,6
Lsnolini anhydrici Lsnolini
Vaselini na vi aa ad 30,0 Paraffini liq. aa ad 20,0
Mf. ung. Mf. ung.
D.8. Zewnętrznie
Kwas borowy rozetrzeć z niewielką ilością oleju rycynowego,
Do stopionego i lekko ochłodzonego podłoża dodać kamforę II dać balsam peruwiański, a następnie porcjami dodawać lanoli-
i mieszać do jej rozpuszczenia. Dodać ichtiol i po wymieszaniu bal- n oraz maść nitrofurazon z tuby, a na końcu parafinę ciekłą.
sam peruwiański. U wag a. Zarówno balsam peruwiański, j ak i olej rycynowy nie
m i szają się z dużą ilością oleju mineralnego.
4. Rp.
Acidi sslicylici 2,0 . Rp.
Linomag Iiq. 10,0 Erythromycini 1,0
Eucerini 30,0 Zinci osidi pasta e ad 50,0
Ol. Rapae ad 50,0
dważoną erytromycynę rozetrzeć w moździerzu z kilkoma kro-
Kwas salicylowy rozpuścić w 20,0 g oleju rycynowego (rozpusz- plami parafiny ciekłej, a następnie dodawać porcjami pastę cyn-
czalność 1: 10), dodać linomag i wymieszać. Mieszaninę tę wlewać I ową do 50,0 g.
porcjami do 18,0 g euceryny. Olej rycynowy dodano kosztem 8,0 g
oleju rzepakowego (w którym kwas salicylowy rozpuszcza się 1: 80)
O.Rp.
i 12,0 g euceryny.
Sulfuris 2,0
5. Rp. Resorciaoli 1,0
Zinci oxidi pasta e ad 30,0
5% Ung. Benzacsini 20,0
• l rkę i rezorcynol rozetrzeć kolejno w moździerzu, dodać nie-
Obliczoną ilość anestezyny rozetrzeć w moździerzu, a następ-
nie dodawać porcjami wazelinę białą. wi ilką ilość parafiny ciekłej i rozcierać, a następnie porcjami do-
rlnw Ć pastę cynkową do uzyskania homogennej zawiesiny.
6. Rp.
rn, Rp.
Sulfuris ppt. 2,0
Vaselini ad 20,0 Cignolini 0,5
Mf. ung. Acidi sulicylici 2,0
Zinci osidi pasta e ad 200,0
Siarkę rozetrzeć w moździerzu, dodać porcjami wazelinę do uzy-
skania jednolitej maści zawiesiny. dważone kolejno substancje stałe dithranol i kwas salicylowy
I'()~ trzeć w moździerzu, dodać ok. 2,0 g parafiny ciekłej i rozmie-

212 213
szać, a następnie dodawać porcjami pastę cynkową do 200 g (dla 14. Rp.
ułatwienia mieszania można ogrzewać sporządzoną maść na łaź-
ni wodnej). Ammonii bituminosulfonatis 2,0
Sulfuris ppt. 3,2
Vibramycini caps. NoV
11. Rp.
Zinci oxidi pasta e ad 50,0
Erythromycini 0,4 Mf. ung.
DoxycycIini D.S Zewnętrznie
Hydrocortisoni aa 0,2
Vaselini albi Siarkę rozetrzeć w moździerzu, dodać wibramycynę z kapsułek
Zinci oxidi pastae aa ad 200,0 i wymieszać z małą ilością maści miękkiej, dodać ichtiol, wymie-
Mf. ung. szać, a następnie porcjami dodać pastę cynkową.

Erytromycynę, doksycyklinę i hydrokortyzon rozetrzeć z nie- 15. Rp.

wielką ilością parafiny ciekłej. Dodawać porcjami wazelinę białą, Acidi saIicylici 1,5
a następnie, również porcjami, pastę cynkową do uzyskania ho- Eucerini
mogennej maści. Użycie pasty cynkowej w recepcie usprawiedli- Vaselini albi
wia jedynie 25% zawartość tlenku cynku w porównaniu z maścią Lanolini aa ad 50,0
(Zinci oxidi unguentum - 10%). W przeciwnym razie użycie pasty Mf. ung.
i rozcieńczanie jej wazeliną byłoby nieuzasadnione.
Kwas salicylowy rozetrzeć z małą ilością parafiny ciekłej, do-
12. Rp. dać porcjami eucerynę oraz również porcjami lanolinę i wazelinę
Balsami peruviani białą·
Para1Jinilig. aa 1,0
Vaselini albi ad 80,0 16. Rp.
Mf.ung. Prodermini 0,3
Zinci oxidi pasta e ad 30,0
Balsam peruwiański nie łączy się z olejami mineralnymi. Nale- Mf. ung.
ży go wymieszać z olejem rycynowym (zamiast parafiną) i doda- D.S Zewnętrznie
wać porcjami wazelinę białą.
Do odważonej proderminy dodać Polisorbat 80 w ilości 0,15 g
13. Rp. (połowa ilości proderminy) i wymieszać, a następnie dodawać por-
cjami pastę cynkową.
Hydrargyri sulfuridi rubri 0,25
Sulfuris ppt. 1,25
Zinci oxidi pastae ad 25,0
Mf. ung.

Siarkę rozetrzeć w moździerzu, dodać czerwony siarczek rtęci,

wymieszać z kilkoma kroplami parafiny ciekłej, a następnie doda-
wać porcjami pastę cynkową.

214 215
17. Rp. 20. Rp.
Saponis kalini 30,0 Hydrocortisoni 0,6
Adipis suilli 30,0 Jecoris aselli olei 6,0
Sulfuris ppt. 15,0 Bismuthi subgallatis 2,0
Calcii carbonatis 10,0 Vii. A + D3 0,2
Pini picis liq. 15,0 Benzocaini 6,0
Mf. ung. Vaselini albi ad 100,0
Mf.)1ng.
Dziegieć rozpuścić w smalcu w parownicy na łaźni wodnej, siar-
kę i węglan wapnia rozetrzeć kolejno w moździerzu; dodać mydło Galusan bizmutu (dermatol), benzokainę i hydrokortyzon roz-
potasowe, wymieszać, a następnie porcjami dodawać smalec z roz- cierać kolejno w moździerzu, dodać olej wątłuszowy i ucierać
puszczonym dziegciem sosnowym. z substacjami stałymi, a następnie dodawać porcjami wazelinę bia-
łą. Na końcu dodać wit. A + D3 (solubilizat wodny) i wymieszać.
18. Rp.
21. Rp.
Flucinar ex tuba 15,0
Kalii iodidi 10,0
Acidi salicylici 1,0
Natrii thiosulfatis 0,2
Lokobeze ad 100,0
Mf. ung. Aquae 8,0
Adipis suilli 82,0
Mf. ung.
Flucinar jest dostępny jako maść lub krem. W tym przypadku
należy użyć kremu ze względu na zapisane podłoże. Kwa~ salicy- Jodek potasu i tiosiarczan sodu rozpuścić w wodzie, a otrzyma-
lowy rozetrzeć, dodać niewielką ilość podłoża (ok. 0,5 g) l po roz-
ny roztwór dodawać stopniowo, mieszając, do smalcu wieprzowe-
tarciu dodać porcjami Flucinar - krem oraz porcjami Lekobazę do go.
100 g.
22. Rp.
19. Rp.
Viosept ung. 5,0
Sulfuris ppt. Resorcinoli 0,5
Acidi salicylici ZlflCioxidi ung. ad 20,0
Balsami peru v. aa 3,0 Mf. ung.
Lanolini ad 30,0
Mf. ung. Rezorcynol rozetrzeć, dodać porcj ami maść Viosept, a następ-
nie porcjami maść cynkową.
Do prawidłowego wykonania recepty koniec~n~ jes.t dodat.ek 3,0. g
oleju rycynowego, ponieważ balsam peruwiański wydziela s~ę 23. Rp.
z maści zawierających siarkę. Wykonanie maści wymaga użycia
dwu moździerzy. W jednym z nich rozetrzeć balsam z częścią oleju
Hydrocortisoni 0,2
Cholesteroli ung. ad 20,0
rycynowego i częścią lanoliny, a w drugim kwas sal.icylowy i siar-
kę z dodatkiem reszty oleju rycynowego, a następme resztą lano-
Do odważonego hydrokortyzonu dodawać porcjami maść chole-
liny (całość 18 g). Zawartość obu moździerzy połączyć.
sterolową i dokładnie wymieszać.

216 217
24. Rp. 28. Rp.
Bismuthi subgallatis 4,0 Ammonii bituminosultonatis 3,0
Ung.leniens ad 20,0 Sulfuris ppt. 5,0
Mf. ung. 3% Sol. Acidi borici
Zinci oxidi phstee aa ad 50,0
Dermatol rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością parafiny Mf. ung.
ciekłej i dodawać porcjami maść zmiękczającą.
Podłożem farmakopealnej pasty cynkowej jest wazelina biała,
25. Rp. która nie ma zdolności emulgowania wody. Pastę cynkową należy
zamienić na farmakopealną maść cynkową, w której jest podłoże
Acidi sslicylici
absorpcyjne (wazelina hydrofilowa). Zamiana wymaga porozumie-
Hydrargyri ppt. slbi aa 2,5
nia z lekarzem, gdyż zawartość tlenku cynku w maści jest mniej-
Balsami peruvisni 5,0
sza (10% maść, 25% pasta). Siarkę rozetrzeć w moździerzu z nie-
Adipis suili ad 50,0
Mf. ung. wielką ilością parafiny i dodawać porcjami maść cynkową.
Wemulgować roztwór kwasu borowego i wymieszać z ichtiolem.
Kwas salicylowy i zmikronizowany amidochlorek rtęci rozetrzeć
kolejno w moździerzu, dodać ok. 5,0 g oleju rycynowego, wymie- 29. Rp.
szać, dodać balsam peruwiański i po dokładnym wymieszaniu por- Hydrocortisoni 0,12
cjami smalec wieprzowy. Można także sporządzić tę maść ze strą- Zinci osidi 1,0
conego aminochlorku rtęci wg FP IV Ung. Hydrargyri sminochlo- Eucerini 30,0
reti. Aquae ad 50,0
Mf. ung.
26. Rp. D.S Zewnętrznie
Argenti nitratis 0,3
Aquae q.S. Tlenek cynku rozetrzeć z ok. 0,5 g parafiny ciekłej, dodać hyd-
Balsami peruvisni 1,5 rokortyzon i wymieszać. Następnie dodawać porcjami eucerynę
Vsselini !la vi . ad 30,0 i po dokładnym wymieszaniu, porcjami, wodę.
Mf. ung.
30. Rp.
Azotan srebra rozpuścić w ok. 10 kroplach wody, wymieszać lili. D3 1250 j.
z wazeliną, dodać balsam peruwiański i dokładnie wymieszać. lil't. A 17500j.
Balsami peruvisni
27. Rp. Jecoris sselli olei aa 0,5
Ammonii bituminosulionetis 3,0 Vsselini slbi ad 50,0
Bismuthi subgallatis 1,5 Mf. ung.
Vsselini slbi ad 30,0
Mf. ung. Balsam peruwiański rozetrzeć z 5,0 g oleju rycynowego, następ-
nie dodać olej wątłuszowy, witaminy i porcjami wazelinę białą.
Dermatol rozetrzeć w moździerzu z kilku kroplami parafiny, Zawartość wody w recepcie (witaminy) wynosi ok. 1%. Tak małą
dodać porcjami wazelinę, a następnie ichtiol i wymieszać. ilość wody można wprowadzić do węglowodorowego podłoża.

218 219
31. Rp. 33. Rp.
Hydrocortisoni 1,0 Neomycini 1,0
Ureae 10,0 Zinci oxidi 10,0
1% Sol. Acidi borici Aquae
Eucerini aa ad 100,0 Eucerini aa ad 100,0
Mf. ung. Mf. ung:

Mocznik rozpuścić w zlewce w 29,7 g wody. Ta ilość wody wyni- Siarczan neomycyny rozpuścić w ok. 20 kroplach wody (ok. 1 g),
ka z wyliczenia ilości 3% kwasu i wody w celu otrzymania 4,5,5 g dodać tlenek cynku i rozcierać z dodatkiem ok. 5,5 g parafiny ciek-
1% kwasu borowego (100 -11: 2). Jeśli na 3 g 1% roztworu potrze- łej, a następnie dodawać porcjami eucerynę (41,75 g). Do gotowej
ba 1 g 3% roztworu, to na 44,5 g 1% roztworu potrzeba x g 3% maści dodawać porcjami wodę (40,75 g) do uzyskania homogennej
roztworu. maści.
x= 14,8
34. Rp.
44,5 - 14,8 = 29,7
Cupri sulfatis
Do sporządzenia recepty należy użyć 14,8 g 3% roztworu kwa- Zinci sulfatis aa 0,02
su borowego i 29,7 g wody. Lanolini anhydrici
Odważony hydrokortyzon rozetrzeć ze stopniowo dodawaną Aquae aa 5,0
euceryną. Do uzyskanej maści zawiesiny dodawać porcjami roz- Zinci osidi 10,0
twór mocznika i 14,8 g 3% kwasu borowego. Powstaje maść wielo- Vaselini slbi 20,0
fazowa (emulsja w/o i zawiesina). Mf. ung.

32. Rp. Siarczany miedzi i cynku rozpuścić w moździerzu w wodzie

Cupri sulfatis (5 g), dodać tlenek cynku i rozetrzeć z 5,5 g parafiny ciekłej,
Zinci sulfatis aa 0,1 a następnie dodać porcjami lanolinę i wazelinę do utworzenia ho-
mogennej maści wielofazowej (zawiesina, emulsja w/o).
2% Sol. Acidi borici
Eucerini aa ad 30,0
Mf. ung. 35. Rp.
Cupri sulfatis
Siarczany miedzi i cynku rozpuścić w zlewce w 5,0 g wody. Do Zinci sulfatis aa 0,1
odważonej do moździerza euceryny dodawać porcjami roztwór siar- Acidi salicylici 1,0
czanu miedzi i cynku oraz 9,9 g 3% roztworu kwasu borowego. Lekobaza ad 100,0
(Obliczenia - p. rec. 31). Mf. ung.

Kwas salicylowy rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością

podłoża i ucierać. Następnie dodawać pozostałą ilość podłoża do
uzyskania homogennej maści. Osobno w małej zlewce rozpuścić
łatwo rozpuszczalne sole miedzi i cynku w ok. 3,0 g wody. (Ilość
wody odjąć od podłoża). Roztwór dodać do sporządzonej maści por-
cjami i wymieszać.

220 221
 Aby prawidłowo wykonać receptę, należy wazelinę zamienić na
36. Rp.
eucerynę, podłoże absorpcyjne mające właściwości emulgowania
Acidi tannici 0,5 wody, a mocznik rozpuścić w wodzie (rozpuszczalność 1: 1,5). Nie
Eucerini należy go ucierać, gdyż mocznik nie rozciera się na proszek. Mocz-
Aquae ad 50,0 nik rozpuścić w 4,5 g wody. Do moździerza wsypać odważony hy-
ME. ung. drokortyzon i rozcierać z dodawaną porcjami euceryną. Po uzy-
skaniu homogennej mieszaniny wemulgować roztwór mocznika
Taninę rozpuścić w wodzie, a otrzymany roztwór dodawać stop- i kwas mlekowy.
niowo, mieszając, do euceryny. U wag a. Możliwe jest użycie wazeliny pod warunkiem doda-
nia do niej ok. 5% emulgatora w/o, np. Spanu 60 lub mieszaniny
Spanu 80 i Tweenu 80 o wypadkowej wartości HLB = 5, gdyż taka
37. Rp. wartość jest potrzebna, aby powstała maść emulsja w/o na wazeli-
Hydrocortisoni 0,5 nie (p. rozdz. "Emulsje").
Acidi salicylici 1,0
Ureae 5,0 39. Rp.
Eucerini Ephedrini hydrochloridi 0,2
Vaselini Aquae 2,0
Aquae aa ad 50,0 Eucerini ad 10,0
ME. ung. ME. ung.
D.S Zewnętrznie
Ze względu na różnąjakość euceryny w aptece i dużą ilość prze-
pisanej wody, należy wazelinę zastąpić euceryną (euceryna zawie- Chlorowodorek efedryny rozpuścić w wodzie, a otrzymany roz-
ra 95% wazeliny i emulgatory: cholesterol oraz alkohol cetylowy). twór dodać, mieszając, do euceryny.
Mocznik rozpuścić w zlewce w 14,5 g wody i wprowadzić stopnio-
wo do odważonej do moździerza euceryny (29,0 g). Tak uzyskaną 40. Rp.
maść emulsję w/o dodawać porcjami do roztartego w osobnym
3% Sol. Acidi borici 12,0
moździerzu z kilkoma kroplami parafiny kwasu salicylowego
Lini olei 0,8
i hydrokortyzonu.
"Wt.A +E 1,6
Maść można również sporządzić następująco: do roztartych
w moździerzu substancji stałych: kwasu salicylowego i hydrokor-
Linomag 2,0
Paraffini liq. 1,0
tyzonu dodawać porcjami eucerynę (29,0 g). Po wymieszaniu d?-
dawać porcjami roztwór mocznika, uzyskany przez rozpuszczeme
Eucerini
Lekobaza aa ad 60,0
substancji w 14,5 g wody. ME. ung.

38. Rp. Eucerynę wymieszać z parafiną, linom agiem i olejem lnianym,

Hydrocortisoni 0,3 dodać Lekobazę, witaminę A, witaminę E, a następnie porcjami
Acidi lsctici 1,5 roztwór kwasu borowego.
Ureae 3,0
Vaselini albi ad 30,0
ME. ung.

222 223
41. Rp. 44. Rp.
Gentamycini ex amp. 0,4 V'it. A liq. 4,0
Vaselini albi ad 100,0 Acidi salicylici 2,0
ME. ung Ureae 20,0
Aquae 20,0
Aby prawidłowo wykonać receptę, należy część wazeliny zastą- Eucerini ad 100,0
pić euceryną, podłożem absorpcyjnym i po wemulgowaniu roztwo- ME. ung
ru gentamycyny z 5 ampułek po 80 mg/2 ml uzupełnić wazeliną
białą· Mocznik rozpuszcza się w wodzie w stosunku 1: 1,5, dlatego
należy zwiększyć ilość wody do 30 g kosztem podłoża, które ze
42. Rp. względu na obecność solubilizatu wit. A należy zamienić na podło-
La ticort krem 15,0 że emulgujące (nr 8, 9) lub Lekobazę (nr 15). Do roztartego
Neomycini 0,5 w moździerzu kwasu salicylowego dodać małą ilość podłoża i po
Resorcinoli 0,25 roztarciu dodawać porcjami pozostałą ilość, mieszając. Następnie
Eucerini dodać roztwór mocznika porcjami i witaminę A. Wymieszać do-
Vaselini albi kładnie.
Aquae aa ad 50,0
ME. ung. 45. Rp.
)
Ze względu na obecność wody w przepisie recepturowym należy
wazelinę w recepcie zastąpić euceryną. Rezorcynę rozpuścić w wo- V'it. Aliq. 10,0
dzie w małej zlewce. Do odważonej neomycyny umieszczonej 3% Sol. Acidi borici
w moździerzu dodać 1,5 g wody (rozpuszczalność 1: 3), następnie Eucerini aa ad 100,0
eucerynę porcjami, mieszając, Laticort krem, oraz po wymiesza- ME. ung
niu dodawać porcjami roztwór rezorcyny w wodzie. Przy większej
ilości kremu Laticort może dojść do rozkładu maści emulsji w/o, b Rp.
powstałej przez zemulgowanie wody w eucerynie. Laticort krem Hydrocortisoni 0,75
jest emulsją o/w. Po wymieszaniu dwu emulsji odwrotnego typu 3% Sol. Ac. borici 7,5
może dojść do rozkładu zaraz po sporządzeniu lub po pewnym cza- V'it.A 120000 j.
sie. Jeżeli ilość emulsji w/o jest znacznie większa od dodanej emulsji V'it. E 2,0
o/w (krem), niezgodność nie wystąpi. Eucerini ad 50,0
ME. ung
43. Rp.
Flucinar N krem 6,0 c) Rp.
Eucerini
Aquae aa ad 20,0 V'it. Aliq. 20000 j.
ME. ung. Eucerini
Aquae aa ad 200,0
Flucinar krem należy zamienić na Flucinar maść (p. uwagi przy ME. ung
recepcie 42). Do odważonej euceryny dodawać porcjami wodę
i dokładnie wymieszać, a następnie dodać porcjami Flucinar maść.

224 225
d) Rp. Solubilizat wodny witaminy A dodany do utworzonej maści
V'it. A. liq. 1,0 ł'lllulsji w/o spowoduje jej rozkład z wydzieleniem wody. Należy
Eucerini ""mi nić eucerynę na emulgującą maść cetomakrogolową (nr 9),
Vaselini slbi liiI J nową (nr 8) lub Lekobazę (nr 15), do której dodać kolejno
1% Sol. Acidi borici aa ad 100,0 witaminę A, podtopiony olej kakaowy, olej rzepakowy i na końcu
Mf. ung. pOl' 'jami roztwór kwasu borowego i wymieszać.

e) Rp.
Vii. A 10,0 Acidi sslicylici 1,0
3% Sol. Acidi borici Ureae 10,0
Eucerini aa ad 100,0 Vi·t. Agtt. 0,4
Mf. ung. Eucerini
Vaselini albi
D Rp. Aquae aa 30,0
V'it. Aliq. 3,0 Mf. ung.
Paraffini liq. 30,0
Eucerini ad 100,0 Mocznik rozpuścić w zlewce w 30,0 g wody. Kwas salicylowy
Mf. ung. I'OZ trzeć w moździerzu, a następnie dodawać porcjami podłoże.
y; względu na obecność w recepcie wit. A zamiast euceryny i wa-
We wszystkich przykładach recept należy, po porozumieniu się v,t liny należy zastosować podłoże emulgujące (recepta 8 lub 9) albo
z lekarzem, zamienić eucerynę na cetomakrogolową maść emul- I, I obazę. Do uzyskanej homogennej maści dodawać porcjami roz-
gującą, niejonową maść emulgującą (nr 8,9) lub Lekobazę (nr 15). l.w r mocznika, a na końcu witaminę A.
Zamiana podłoża wynika z zapisanego w receptach roztworu wod-
nego witaminy A, uzyskanego przez dodatek solubilizatora dzia- 8. Rp.
łającego tak jak emulgator o/w. Jest to niezgodność polegająca na Mentlioli 0,5
użyciu w jednym preparacie dwu emulgatorów o przeciwnych wła- Acidi borici 1,0
ściwościach w/o i o/w, prowadzących do nietrwałości uzyskanej Acidi lsctici 2,0
emulsji ijej rozkładu. Rozkład ma miejsce natychmiast po sporzą- Aquae 30,0
dzeniu lub po pewnym czasie, zależnie od ilości wit. A i ilości zapi- Glyceroli 10,0
sanej wody, a także kolejności dodawania składników oraz od tem- Ethanoli q.s.
peratury. Lekobaza ad 100,0
Wykonanie powyższych recept tak jak w recepcie 46. Mf. ung.

46. Rp. Mentol rozpuścić w etanolu 95° (ok. 3,0 g), a następnie zrnie-
V'it. A 75000 j. szać z glicerolem. Do odważonej Lekobazy dodać roztwór etanolo-
Eucerini wo-glicerolowy mentolu i 31,0 g 3% roztworu kwasu borowego (za-
Cacao olei aa 17,5 miast 1,0 g kwasu borowego i 30,0 g wody) oraz kwas mlekowy
Rapae olei 10,0 i wymieszać.
1% Sol. Acidi borici ad 50,0
Mf. ung.

226 227
49. Rp. ,J t to farmakopealna: Zinci salicylatis pasta, znana pod syno-
uun wą nazwą pasta Lassara.
Balsami peruviani 2,0
() miałko sproszkowanego kwasu salicylowego dodać niewiel-
~·t. Aliq. 3,0
I " il ŚĆ stopionej wazeliny i rozcierać, dodając porcjami tlenek
Lanolini I',VI I u oraz skrobię, aż do utworzenia jednorodnej mieszaniny, po
Vaselini albi aa 30,0
I ''I..y I dodać resztę stopionej wazeliny i mieszać do zastygnięcia.
Mf. ung.
l w a g a. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, nale-
',y wykonywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura an-
Balsam peruwiański rozetrzeć z olejem rycynowym (ok. 2,0 g),
I yhiotyków").
dodać porcjami wazelinę, lanolinę, a na końcu witaminę A.

50. Rp.
Benzocaini 0,5
Ichtyoli 1,0
Aquae CaJcis 10,0
Eucerini ad 50,0
Mf. ung.

Benzokainę rozetrzeć z kilkoma kroplami parafiny ciekłej, do-

dać stopniowo eucerynę i po wymieszaniu porcjami wodę wapien-
ną. N a końcu dodać ichtiol i wymieszać.

51. Rp.
Bentoniti 0,1
Zinci oxidi
TaJci aa ad 7,5
Glyceroli 25,0
Phenylhydrargyri nitratis 0,01
Mf. ung.

Bentonit dokładnie rozetrzeć z wodnym roztworem środka kon-

serwującego (2 g 0,5% roztworu), a następnie z glicerolem. W in-
nym moździerzu utrzeć proszki i do ich mieszaniny wlewać mały-
mi porcjami wodno-glicerolową mieszaninę bentonitu, stale mie-
szając, aż do uzyskania jednolitej maści.

52. Rp.
Acidi salicylici 1,0
Zinci oxidi
Tritici amyli aa 12,5
Vaselini albi ad 50,0
Mf. pasta e

228
5.
RECEPTURA STAŁYCH POSTACI LEKU
A. Proszki - Pulveres
Tomasz Stożek
Proszki, zgodnie z definicją FP VI, są stałą postacią leku, którą
tworzą sypkie, homogenne cząstki o odpowiednim stopniu rozdrob-
nienia. Proszki są postacią leku przeznaczoną do stosowania we-
wnętrznego przez połykanie (Pulveres perorales) lub do użytku
zewnętrznego na skórę i błony śluzowe (Pulveres ad usum dermi-
cum). Proszki mogą być również przeznaczone do sporządzania
zawiesin lub roztworów.
Stopień rozdrobnienia proszków określa FP VI (s. 62): przesie-
waniem przez sita w przypadku cząstek wielkości powyżej 80 urn,
przez pomiar pod mikroskopem cząstek wielkości powyżej 0,5 urn
lub na podstawie pomiaru szybkości sedymentacji w zawiesinie
(cząstki 1-40 um),
Cel stosowania
Do użytku zewnętrznego
Proszki do użytku zewnętrznego mogą być stosowane bezpośred-
nio na skórę lub błony śluzowe w formie zasypek i pudrów w celu
uzyskania działania miejscowego.
230
Do użytku wewnętrznego
Proszki do stosowania wewnętrznego przeznaczone są do poda-
wania doustnego celem uzyskania działania ogólnego. Większość
z nich, zawierająca substancje lecznicze słabo działające, wykazu-
je działanie zobojętniające kwas solny w żołądku, przeczyszczają-
ce i przeciwbiegunkowe. Pakowane są one i przechowywane
w pojemnikach wielodawkowych (proszki niedzielone).
Proszki do stosowania wewnętrznego, zawierające substancje
lecznicze silnie działające, muszą być dokładnie dawkowane ijako
proszki dzielone umieszcza się je w kapsułkach skrobiowych, że-
latynowych, ewentualnie papierowych. Proszki dzielone mogą być
również tabletkowane.
Większość substancji leczniczych ma konsystencję ciał stałych,
dlatego proszki są stosowane jako podstawowe składniki do spo-
rządzania takich postaci leku, jak: proszki recepturowe, zasypki,
granulaty, tabletki, zawiesiny lub roztwory lecznicze.
Zalety stosowania stałych dozowanych postaci leku w po-
równaniu z płynnymi postaciami leku
l. Substancje lecznicze będące ciałami stałymi są najbardziej trwałe.
2. Tabletki, kapsułki, proszki dzielone są łatwiejsze niż płyny do
pakowania, transportowania, podawania i przechowywania.
3. Niepożądany smak substancji leczniczej jest bardziej odczuwal-
ny w roztworze niż w stałej. postaci leku. Nieprzyjemny smak
substancji leczniczej może być całkowicie zamaskowany przez
zamknięcie stałej substancji leczniczej w kapsułkach lub tablet-
kach powlekanych.
4. Dokładne dawkowanie jest łatwiejsze do uzyskania w tablet-
kach, kapsułkach i proszkach dzielonych.
5. Kontrolowane uwalnianie jest łatwiejsze do uzyskania ze sta-
łych postaci leku niż z postaci płynnych.
Wymagania stawiane proszkom
1. Proszki przeznaczone do miejscowego stosowania powinny być
jednolite, o wielkości cząstek poniżej 0,16 mm, równomiernie
rozproszone, g adkie w etyku; powinny też łatwo rozprzestrze-
niać się na powierzchni skóry i nie działać na skórę drażniąco.
2. Proszki do stosowania wewnętrznego powinny również być do-
kładnie sproszkowane, ponieważ stopień rozpuszczenia i dostęp-
231
 ność biologiczna często zależy od wielkości cząstek substancji
leczniczej. Według FP VI wielkość cząstek w proszkach doust-
nych nie owinna przekraczać 0,5 mm. Im mniejsza jest wiel-
kość cząstek proszku, tym więksźa jestpowierzchnia ciała sta-
łego i szybciej następuje rozpuszczanie.
3. Pro~zki powinny być jednolicie i równomiernie sproszkowane,
pomeważ cząstki o różnych wielkościach mają tendencję do roz-
dzielania się (rozwarstwiania) w czasie sporządzania, przesy-
pywania i transportu proszku, co może w efekcie wpływać na
dokładność dawkowania.
4. Wielkość cząstek proszkujest istotna również w przypadku spo-
rządzania roztworów, zawiesin, gdyż wpływa na stopień roz-
puszczenia, proces sedymentacji w zawiesinach, a także na bio-
dostępność substancji leczniczej.
W zależności od ilości składników przepisanych w recepcie roz-
różnia się proszki proste - jednoskładnikowe CPulveressimplices)
oraz proszki złożone - wieloskładnikowe (Pulveres mixtJ).
Proszki mogą zawierać substancje pomocnicze, np. rozcieńcza-
jące, poprawiające smak i zapach oraz barwę; nie mogą one w za-
stosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicz-
nego ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostęp-
ność biologiczną substancji leczniczej.
Poszczególne składniki proszków powinny być równomiernie
sproszkowane.
Proszki proste
Proszki proste (Pulveres simplices) otrzymuje się przez sproszko-
wanie substancji leczniczej, surowca roślinnego lub zwierzęcego
i przesianie przez odpowiednie sita. W przypadku substancji wraż-
liwych na wilgoć lub tlen proszkowanie należy wykonać ex tempo-
re. Tego rodzaju postępowanie zaleca się w przypadku substancji
takich, jak np. Acidum acetylsalicylicum, Acidum asccirbicum, Alu-
minii Kalii sulfas, Aminophyllinum, Chlorali hydras, Iodum, Men-
tholum, Methenaminum, Natrii hydrogenocarbonas, Natrii sulfas,
Thymolum, Zinci oxidum. W przypadku substancji o niskich tem-
poraturach topnienia jest to niewskazane, gdyż może nastąpić ich
stopie~e. ~arr:fo~ę, mer:tol.lub t~mol łatw.iej jest sproszkp ..ać, gdy
doda SIędo moździerza niewielką Ilosc etanolu (760 gil), który szybko
parując, obniża temperaturę proszkowanej substancji.
232
,.;", Proszki złożone
Proszki złożone (Pulveres mixti, Pulveres compositii sporządza się
przez dokładne wymieszanie równomiernie sproszkowanych dwu
lub kilku substancji leczniczych, które po zmieszaniu nie zmienia-
ją swoich właściwości w czasie przechowywania. Poszczególne
składniki proszku powinny być co najmniej.średnio sprószkowa-
ne. Zaleca się, aby wszystkie składniki mieszaniny miały cząstki
podobnej wielkości, tak aby podczas przesypywania lub transpor-
tu nie nastąpiło rozdzielenie.
Proszki rozcieńczone (Pulveres trituratii sporządza się przez
roztarcie substancji leczniczych silnie, bardzo silnie działających
lub o właściwościach higroskopijnych z obojętnym proszkiem roz-
cieńczającym, np. laktozą lub sacharozą, w stosunku 1+ 1, 1+ 9,
1+ 99, co powinno być zaznaczone na opakowaniu. Przygotowanie
ma na celu ułatwienie czynności recepturowych, zwłaszcza w przy-
padku, gdy konieczne jest odważenie substancji silnie lub bardzo
silnie działających w dawkach miligramowych.
Przykłady proszków rozcieńczonych
Trituratio Atropini sulfatis (1 + 9) 1: 10
Trituratio Hyoscini hydrobromidi (1+ 99) 1: 100
Do proszków rozcieńczonych zalicza się rozcieńczenie Extra-
ctum Bella donna e siccum 1+1 (wg FP IV).
Proszki mianowane (Pulveres titrstit sporządzane są z silnie
działających surowców roślinnych. Ze względu na to, że zawartość
substancji czynnych w surowcach pochodzenia naturalnego może
być różna, konieczne staje się określenie miana surowców. Prze-
prowadza się to w następujący sposób. Po oznaczeniu zawartości
składników czynnych w wysuszonych proszkach dodaje się odpo-
wiednią ilość laktozy, skrobi, wytrawionego lub niewytrawionego
surowca. Zawartość składnika czynnego musi odpowiadać normom
farmakopealnym.
Przykładem proszków mianowanych są Adonidis vernalis ber-
ba titrata 8 j.g. lub Convallariae herba titrata 12 j.g., których siła
działania, określona na drodze biologicznej, podana jest w jednost-
kach gołębich lub kocich w przeliczeniu na 1 g proszku.
Proszki do receptury (pulvis pro receptura) są to pojedyncze
substancje lecznicze, o odpowiedniej wielkości cząstek.
233
 Zarówno proszki proste, jak i proszki złożone mogą być przepi-
sane:
• do stosowania zewnętrznego - Pulveres ad usum dermieum,
• do stosowania wewnętrznego - Pulveres perorales.
Mogą być przepisane w formie:
• proszków niedzielonych,
• proszków dzielonych.
Proszki niedzielone
Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego, jako pudry lecznicze
lub zasypki (pulveres adspergendi, cutipulveres), stosowane są na
skórę i błony śluzowe w celu uzyskania efektu leczniczego, a także
ochronnego lub profilaktycznego. Zawierają najczęściej substan-
cje lecznicze o właściwościach ściągających, przeciwzapalnych,
bakteriobójczych i dezynfekujących.
Wszystkie składniki użyte do sporządzania pudrów lub zasy-
pek, zarówno substancje lecznicze, jak i pomocnicze, powinny być
co najmniej miałko sproszkowane (sito 0,16 mm) i starannie wy-
mieszane w moździerzu.
Substancje pomocnicze, stanowiące podłoże zasypki lub pudru
(vehiculum), powinny charakteryzować się dobrą przyczepnością
do skóry oraz odpowiednią zdolnością pochłaniania wody, wydzie-
lin, potu i tłuszczu. Przyczepność proszku zapewnia obecność
w nim talku, stearynianów magnezu i cynku, a także tlenku tyta-
nu. Natomiast wazelina i lanolina, zwiększaj ąc przyczepność prosz-
ku, służą równocześnie do natłuszczania skóry suchej. Właściwo-
ści adsorpcyjne wykazują: skrobia, glinka biała, tlenek tytanu,
krzemionka koloidalna, węglan wapnia, poliamidy. W praktyce
recepturowej zasypek za uniwersalną dla nich podstawę uważa
się podłoże zawierające: talk, skrobię ryżową, tlenek cynku, ste-
arynian cynku. Do podłoża takiego w formie zasypki można wpro-
wadzić substancje lecznicze, np. o działaniu przeciwbakteryj-
nym.
Proszki do użytku zewnętrznego stosuje się również, po rozpusz-
czeniu w wodzie, do płukania jamy ustnej, gardła, okładów roz-
grzewających, irygacji itp.
234
Proszki niedzielone do stosowania wewnętrznego nie powinny
zasadniczo zawierać substancji leczniczych silnie działających.
Wynika to ze sposobu dawkowania. Zazwyczaj zaleca się przyjmo-
wanie leku odmierzanego łyżeczką do herbaty, tj. w ilości od 0,5
do 5,0 g lub "na koniec noża", tj. od 0,1 do 1,0 g. W jednej łyżeczce
może być zawarta różna ilość substancji leczniczych, np. płasko
napełniona łyżeczka do herbaty zawiera około: Acidum tannicum
- 0,5 g, Magnesii oxidum - 0,6 g, proszków roślinnych - 1,5 g,
cukrów - 3,0 g, soli nieorganicznych od - 3,0 do 7,0 g. Jeżeli do
proszków niedzielonych zapisano substancje lecznicze silnie dzia-
łające, to wówczas należy zwrócić szczególną uwagę na ich ilość.
Niezbyt dokładne lub niestaranne odmierzanie dawek leku nie
może jednak spowodować wystąpienia zatrucia.
W przypadku proszków niedzielonych przeznaczonych do spo-
rządzania roztworów powinny być użyte substancje lecznicze do-
brze rozpuszczalne w przepisanej ilości rozpuszczalnika. Należy
sprawdzić stężenie roztworu, który pacjent zgodnie z zaleceniem
sam przygotuje.
Proszki musujące
(Pulveres effervescentes)
Do.ich sporządzenia stosuje się oprócz substancji leczniczej kwasy
organiczne, np. kwas cytrynowy, kwas winowy lub kwas adypino-
wy, oraz wodorowęglany lub węglany, np. wodorowęglan sodu,
węglan wapnia. Po rozpuszczeniu w wodzie następuje wydziela-
nie dwutlenku węgla. Proszki musujące mogą być dzielone lub
niedzielone.
Opakowania dla proszków niedzielonych stanowią torebki pa-
pierowe, słoiki szklane szczelnie zamknięte, ewentualnie pudełka
tekturowe. Proszki do użytku zewnętrznego wydaje się w toreb-
kach pomarańczowych, natomiast do stosowania wewnętrznego
~ w torebkach białych. N a etykiecie należy podać stężenie sub-
stancji leczniczych.
235
:" :
Proszki dzielone w moździerzu celem uzyskania jednolitego proszku, a otrzymaną
masę proszków podzielić na 20 równych części po 0,35 g każda.
Sposób zapisania proszków dzielonych może być następujący: Proszki dzielone mogą być rozdzielane do kapsułek skrobiowych,
(capsulae amylaceae), żelatynowych otwieranych (capsulae gela-
l) Praescriptio multiplicata tinosae opercula tae), produkowanych w różnych wielkościach,
papierowych zwykłych, woskowych, pergaminowych lub do sasze-
Rp. tek. Proszki dzielone o masie mniejszej niż 0,1 g należy uzupełnić,
Pspeverinihydrocbloridi 0,04 np. laktozą, do 0,1 g.
Phenobsrbitali 0,01 Kapsułki skrobiowe wytwarzane są w sześciu wielkościach,
Aminophyllini "'" 0,3 oznaczonych kolejnymi numerami od l do 6. Przeciętną średnicę
Mi pulv. D.t.d. No XX w milimetrach i pojemność kapsułek podano w tabeli 31.
D.B. 3 razy dziennie po l proszku
Tabela 31. Wielkość i pojemność kapsułek skrobiowych
W recepcie przepisano ilość substancji leczniczych, która po- Przybliżona zawartość proszków
winna być zawarta w jednym proszku, a także określono ilość prosz- Średnica [gl
Nr
ków, którą należy wykonać, zapisując to w sposób następujący: [mm]
dentur tales doses No... (D.t.d. No...). Ciężkich Lekkich

l 12 0,5 0,3
2) Praescriptio divisa
2 14 0,7 0,4

Rp. 3 16 0,9 0,6

4 18 1,2 0,8
Papaverini hydrocbloridi 0,8
5 20 1,5 1,1
Pbenobsrbitsli 0,2
Aminopbyllini 6,0 6 22 1,8 1,3

Mi pulv. Div. in part. aeq. No XX

D.B. 3 razy dziennie po l proszku
W recepcie przepisano całą ilość substancji na podaną liczbę
proszków, z zaznaczeniem podzielenia całej masy proszków na
równe części (dawki), pisząc: divide (dividetur) in partes aequales
No... (Div. in part. aeq. No...).
Skład i ilość substancji leczniczych w obu przepisach jest taka
sama. Sporządzanie proszków w jednym i drugim przypadku bę-
dzie jednakowe. Różnice więc dotyczą jedynie sposobu przepisa-
nia recepty. W pierwszym przypadku należy obliczyć całkowitą
ilość poszczególnych substancji, uwzględniając liczbę zapisanych
proszków. Odważone substancje lecznicze wprowadza się kolejno
do moździerza, miesza dokładnie i dzieli na 20 równych części po
0,35 g każda. W drugim zaś przypadku, zgodnie z zapisem w re-
cepcie, należy przepisane ilości składników najpierw wymieszać
Proszki należy rozsypać do kapsułek skrobiowych odpowiedniej
wielkości, zwracając uwagę na to, aby wybrać kapsułki możliwie
najmniejszej wielkości, tak aby były całkowicie wypełnione prze-
pisaną masą pojedynczego proszku. Jeżeli liczba przepisanych
proszków jest tak duża, że nawet pojemność największych kaps u-
łekjest niewystarczająca, należy masę proszków równo rozdzielić
do dwukrotnie większej liczby, przyjmując wcześniej podaną zasa-
dę postępowania. Koniecznie należy to zaznaczyć w opisie sposo-
bu zażywania proszków, a ponadto poinformować pacjenta o zmia-
nie liczby proszków, jakie ma zażyć jednorazowo. Przy wydawa-
niu proszków dzielonych w kapsułkach skrobiowych lub żelatyno-
wych należy poinstruować pacjenta, aby przyjmując lek, nie otwie-
rał kapsułek i po zażyciu proszku popijał go dużą ilością płynu. Na
etykiecie opakowania należy podać dawkę substancji leczniczych
w jednym proszku.

236 237
 Sposób wykonania
Przed przystąpieniem do wykonania leku należy receptę spraw-
dzić pod względem jej zredagowania, dawek, a także możliwości
wystąpienia niezgodności. Należy obliczyć i sprawdzić jednorazo-
wą i dobową dawkę substancji leczniczych silnie i bardzo silnie
działających, jaką otrzyma pacjent, a także stężenie substancji
" stancji bardzo silnie działających, należących do wykazu A.
w proszkach do użytku zewnętrznego.
Sporządzenie proszków obejmuje sproszkowanie, dokładne wy-
mieszanie składników i podzielenie na dawki.
W praktyce recepturowej rozdrabnianie i mieszanie proszków
odbywa się w moździerzach z porcelany, wewnątrz niepolerowa-
nych w celu zwiększenia siły tarcia. Aby prawidłowo wykonać lek,
należy dobrać odpowiedniej wielkości pistel i moździerz w taki
sposób, aby krzywizna części trącej pistla była zbliżona do krzy-
wizny czaszy wewnętrznej moździerza, dzięki czemu uzyskuje się
moździerza oraz pistla kartą celuloidową i ponownie mieszać tak
długo, aż mieszanina proszków będzie jednorodna.
W przypadku substancji silnie zabarwionych, np. błękitem me-
tylenowym, do sporządzania proszków przeznacza się osobny moź-
,dzierz. Również osobnych moździerzy używa się do mieszania sub-
Jeżeli w skład proszków wchodzi substancja lecznicza, która
nie jest dostępna w postaci pulvis pro receptura, a tylko w postaci
leku gotowego, np. tabletek, to sporządzenie proszku należy roz-
począć od obliczenia ilości tabletek, jaka będzie potrzebna do wy-
konania preparatu. W takim przypadku tabletki należy miałko
sproszkować przed dodaniem i wymieszaniem z następnymi skład-
nikami. Przykłady leków gotowych przepisywanych w receptach
na proszki podano w tabeli 32.
Tabela 32. Przykłady leków gotowych zapisywanych w receptach na proszki

maksymalną powierzchnię rozcierania. Zawartość substancji

Ponadto należy zwrócić uwagę, aby wypełnienie moździerza leczniczej/masa
Nazwa leku Substancja lecznicza Postać leku
rozdrabnianą substancją nie było nadmierne. Grubość warstwy tabletki lub drażetki
nie powinna być większa od promienia głowicy pistla. Przed zmie- [mg]
.•./
szaniem nigdy nie należy wsypywać wszystkich proszków od razu Arechin Chloroquini phosphas Tabletka 250/370 /'
do moździerza. Najpierw daje się składnik silnie działający lub
Asprocol Acidum acetylsalicy/icum Tabletka 500/780("
naj silniej zabarwiony, do którego uprzednio dodano niewielką ilość Acidum aminoaceticum 2001780
składnika najmniej czynnego i po wymieszaniu dodaje się porcja-
Butapirazol Phenylbutazonum Drażetka 200/530
mi, stale mieszając, resztę składników w celu łatwiejszego uzy- !
skania homogennej mieszaniny. Jeżeli w skład proszków mają Calcium pantothenicum Calcii pantothenas Tabletka 100/180

wejść substancje wilgotne, lepkie, miękkie czy też płynne, należy Clemastinum Clemastini jurnaras Tabletka 11120
najpierw wsypać do moździerza część substancji suchej, dodać Dexamethason Dexamethasonum Tabletka 0,5/120, 11140
składniki wilgotne, dokładnie wymieszać i po dodaniu reszty sub- Diphergan Promethazini Drażetka 10/148, 25/260
stancji suchej ponownie dokładnie je wymieszać. Wprowadzając hydrochloridum
do proszków substancje płynne, można w razie potrzeby dodaćsub- Encorton Prednisoni acetas Tabletka 1/75,5/120, 10/239,
stancje rozpraszające i osuszające (Amylum, Talcum, Saccharum) 20/244
z tym, że rodzaj i ilość dodanego składnika .należy zawsze uwi- Ergotaminum Ergotamini tartras Drażetka 11110
docznić na recepcie. tartaricum
Podstawową zasadą sporządzania proszków lege artis jest za- Furaginum Furazidinum Tabletka 50/100
chowanie właściwej kolejności dodawania składników, mieszania Hydroxyzinum Hydroxyzini dichloridum Drażetka 10/110, 25/120
dokładnie pistlem po każdym dodaniu oraz zgarnięcie masy prosz-
Pabialgin P Propyphenazonum Tabletka 220/320
kowej ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty. Allobarbitalum 30/320
Rozcieranie i mieszanie masy proszkowej należy rozpoczynać 500/550
Paracetamol Paracetamolum Tabletka
od środka moździerza, prowadząc pi stel ku jego brzegom. Co pe-
Polcortolon Triamcinolonum Tabletka 4/350
wien czas masę proszkową należy dokładnie zgarniać ze ścian

238 239
 Ilość substancji leczniczej potrzebnej do sporządzenia proszków Ocena proszków
wylicza się na podstawie deklarowanej zawartości w jednej tablet-
ce. Ilość substancji leczniczej w stosunku do całkowitej masy ta- Proszki dzielone
bletki może być w preparatach różnych producentów odmienna.
W przypadku proszków dzielonych nie koryguje się nadwyżki masy Należy zważyć dokładnie każdy z 10 losowo wybranych proszków
proszku, powstającej wskutek równoczesnego dodania substancji i obliczyć średnią masę jednego proszka. Masa każdego proszka
wypełniającej masę tabletki. powinna mieścić się w granicach dopuszczalnego odchylenia od
Tabletek w otoczkach dojelitowych nie należy wprowadzać do obliczonej średniej masy.
proszków rozdrobnionych, gdyż otoczki mają chronić substancję Według FP VI przyjmuje się następujące odchylenia: proszki
leczniczą przed rozkładem pod wpływem kwasów żołądka (erytro- o masie do 300 mg ± 10%, 300 mg i powyżej ± 7,5%. Tylko dwa
mycyna, pankreatyna) lub błonę śluzową pacjenta przed działa- proszki mogą przekroczyć granicę podanych odchyleń, jednak nie
niem drażniącym substancji leczniczej. Jeżeli dawka przepisana więcej niż dwukrotnie.
jest taka sama jak zawartość substancji leczniczej w jednej tablet-
ce, nierozdrobnione tabletki powlekane dojelitowo można umie- Tabela 33. Ocena jednolitości masy proszków dzielonych
ścić we wnętrzu kapsułki skrobiowej ze sproszkowanymi składni-
kami proszku. Suma masy przepisanych skladników 1 proszka [mg]
W przypadku przepisania do proszków substancji leczniczych, '
Zważona masa Odchylenie (±) od wartości średniej
które znajdują się tylko w postaci drażetek, zachodzi konieczność
Proszek l proszka
usunięcia z nich powłoczki cukrowej. [mg] [%]
[mgr
Znane są następujące sposoby usuwania powłoczki cukrowej
z drażetek: l
2 -
1) polewanie drażetek ciepłą wodą na sitku i osuszenie tabletek : 3
gorącym powietrzem, 4
2) zanurzenie drażetek w 45% roztworze alkoholu izopropylowe- 5
go, a gdy powłoczki rozpuszczą się w dostatecznym stopniu, 6
7
przeniesienie do 91% izopropanolu celem przerwania dalszego
8
rozpuszczania i odciągnięcia wody; na końcu suszy się tabletki 9
gorącym powietrzem, la
3) ogrzewanie drażetek przez kilka minut w suszarce w tempera-
Średnia arytmetyczna
turze 105°e, a następnie zanurzenie w etanolu 760 gil; na sku-
tek uciskania powierzchni drażetek przez bibułę następuje od-
pryśnięcie powłoczki.
Proszki dzielone do stosowania wewnętrznego wydaje się w to-
rebkach białych. Niezgodności w proszkach

Zmieszanie niektórych sproszkowanych substancji leczniczych

powoduje niekorzystne zmiany: rozpływanie się, wilgotnienie lub
tworzenie zbitej masy. Zmiany te mogą być spowodowane przez:
obniżenie temperatury topnienia mieszaniny (euteksja), powstanie
mieszanin higroskopijnych, wydzielenie wody krystalizacyjnej.

240 241
 Mieszaniny eutektyczne 5. Rp.
Camphorae
Zmieszanie dwóch lub większej ilości substancji prowadzi zwykle
Chforali hydratis aa 0,2
do wzajemnego obniżenia temperatury topnienia. W pewnych przy-
Montholi 0,02
padkach obniżenie to może być tak znaczne, że mieszanina może
Mf. pulv:D.t.d. No V
nawet rozpływać się w temperaturze pokojowej. W wyniku zmie-
szania kamfory i salicylanu fenylu, których temperatury topnie- D.S. Wiadomó
nia wynoszą odpowiednio 176°C i 42°C w proporcji (45 + 55), masa
proszków ulega rozpłynięciu, gdyż temperatura topnienia miesza-
Proszki higroskopijne
niny wynosi +10°C.
W recepturze farmaceutycznej problem wilgotnienia proszków
pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy w składzie preparatu występują
Przykłady
metenamina lub kwas acetylosalicylowy, substancje podatne na
l. Rp. wilgotnienie. Do mieszanin wilgotniejących należą również brom-
ki, zwłaszcza w potrójnej mieszaninie, oraz niektóre wyciągi ro-
Camphorae 0,1 ślinne.
Phenylis sslicylatis 0,2 Wszystkie omówione powyżej przykłady niezgodności można
Mf. pulv: D.t.d. No III rozwiązać w ten sposób, że podaje się składniki osobno. W recep-
D.S Wiadomo tach bardziej złożonych wydziela się składnik odpowiedzialny za
zaistniałą niezgodność i podaje osobno.
2. Rp. Innym sposobem poprawienia tego rodzaju niezgodności może
być dodanie do proszków substancji obojętnych, niehigroskopij-
Methenamini
nych (laktoza, skrobia).
Phenylis salicylstis aa 0,1
Mf. pulv: D. t.d. No XV Proszki wilgotniej ące należy przechowywać w naczyniach szczel-
nie zamkniętych. Przeciwwskazane jest rozsypywanie ich do kap-
D.S 3 razy dziennie proszek
sułek skrobiowych.
,3. Rp.
Camphorae Przykład
Chloreli hydratis aa 0,15
Mf. pulv: D.t.d. No III 6. Rp.
D.S. Wiadomo
Phenylis salicyfatis
Methenamini aa 0,3
4. Rp. Methyl. coerul. 0,05
Chlorali hydratis Acidi acetyfsalicylici 0,25
Phenyhssalicyfatis aa 0,15 Mf. pulv: D.t.d. No XX
Mf. pulv: D.t.d. NoX D.S 4 razy dziennie proszek
D.S Zażyć proszek po jedzeniu

242 243
 Tabela 34. Składniki leku recepturowego
· Adsorpcja
Dawki
Zmieszanie alkaloidów ze środkami adsorpcyjnymi, np. węglem Ilość
Składniki Rozpuszczal- w Zwykle
leczniczym lub wodorotlenkiem glinu, powoduje zmniejszenie lub leku
Właściwości
Recep- stosowane
ność recepcie
całkowitą utratę działania alkaloidu. [gl ta zewnętrznie
(FP VI)
Acidum Bezbarwne, Substancja 1,0 1% Zasypka
Przykład bericum łuskowate łatwo rozpusz- 1-10%,
kryształy lub cza się we roztwór
biały proszek wrzącej wodzie, 1-3%,
7. Rp. rozpuszcza się maść 1-3%
w wodzie i
Papaverini hydrochloridi 0,02
etanolu 760 gil
Carbonis medicinaJis 0,5
Bismuthi Zielonawożółty, Substancja 5,0 5% Zasypka
Mf. pulv. D.t.d. NoX
subga/las bezpostaciowy praktycznie nie 25%,
D.S. 3 razy dziennie proszek proszek rozpuszcza się maść
w wodzie i 20%
Poprawa niezgodności polega na podaniu składników osobno. etanolu 760 gfl
Węgiel należy wydać w tabletkach lub granulacie, a chlorowodo- Resorcinolum Biały lub jasno- Substancja 5,0 5% Maść, pasta
rek papaweryny po dokładnym wymieszaniu w moździerzu z 2,0 g żółty proszek, bardzo łatwo 5-10%,
o słabym, swoi- rozpuszcza się roztwór
laktozy rozsypać do 10 kapsułek skrobiowych No 1. styrn zapachu 1-5%
w wodzie,
etanolu 760 g/I
i eterze
Przykłady recept Zinci oxidum Biały lub Substancja 20,0 20% Maść, pasta
prawie biały, praktycznie nie 15-25%
Proszki złożone niedzielone do użytku zewnętrznego bezpostaciowy rozpuszcza się
proszek w wodzie ani w
etanolu 760 gil
Rp.
Talcum Biały, bardzo Substancja 69,0 69% -
Acidi borici 1,0 miałki, tłustawy praktycznie nie
w dotyku, rozpuszcza się
Bismuthi subgallatis ciężki proszek w wodzie ani
Resorcinoli aa 5,0 bez zapachu w rozpuszczal-
Zinci oxidi 20,0 i smaku nikach
TaJei ad 100,0 organicznych
Mf. pulv.
D.S Zewnętrznie
Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku masę proszkową
należy zbierać ze ścian moździerza i pistla kartą celuloidową. Go-
Przede wszystkim należy sproszkować zarówno kwas borowy,
towy proszek złożony natomiast przesypać do torebki pomarań-
jak i rezorcynę w taki sposób, aby wielkość cząstek nie przekra-
czowej, wcześniej odpowiednio opisanej.
czała 0,16 mm (sito 0,16 mm). Pozostałe składniki recepty są
w postaci miałkiego proszku. Do sproszkowanych substancji nale-
ży dodawać porcjami przepisane składniki w kolejności od najmniej-
szej do największej ilości.

244 245
1. Rp. 5. Rp.
Aeidi salieylici 5,0 Aeidi borici 3,0
Acidi borici Zinei oxidi
Sulfuris praeeipitati aa 10,0 TaJei aa ad 100,0
Zinci oxidi ad 100,0 Mf. pulv.
ME pulv. D.B. Zasypka borowa
D.B. Zewnętrznie
6. Rp.
Ogólny tok postępowania przy sporządzaniu tej zasypki jest
podobny do sporządzenia proszków w .przykładzie. Acidi boriei 10,0
TaJei 30,0
2. Rp. Mf. pulv.
D.B. Zewnętrznie
Bismuthi subgallatis
Zinci oxidi 7. Rp.
TaJei aa ad 100,0
ME pulv. Aeidi tanniei 0,5
D.B. Puder TaJei ad 60,0
ME pulv.
Składniki pudru są w postaci miałkiego proszku. Składniki po D.B. Zasypka
odważeniu należy dokładnie zmieszać w moździerzu w sposób ogól-
nie przyjęty. B.Rp.
Zinci oxidi 5,0
3. Rp. Tritici amyli ad 40,0
Acidi tannici Mf. pulv.
Acidi salieylici aa 2,5 D.B. Zasypka
Zinci oxidi
TaJei aa ad 100,0 9. Rp.
ME pulv. Metronidazoli
D.B. Puder 0,5
Zinci oxidi
Zinei stearatis aa 5,0
Kwas salicylowy miałko sproszkować w moździerzu. Oryzae amyli 10,0
Taki ad 100,0
4. Rp. Mf. pulv.
Acidi salieylici 2,0 D.B. Zasypka
Aeidi tanniei
Zinci oxidi
Tritici amyli
TaJei aa 10,0
D.B. Zasypka

246
.247
10. Rp. Obydwie substancje miałko sproszkować oddzielnie w moździe-
rzu i przesiać przez sito 0,16. Do moździerza wsypać odważoną,
Acidi borici
miałko sproszkowaną benzokainę i dokładnie mieszając pist1em,
Acidi tannici aa 1,5
dodawać porcjami miałko sproszkowaną glukozę. Przed dodaniem
ResorcinoIi każdej następnej porcji glukozy należy masę proszkową zbierać
Methenamini ze ścian moździerza i pistla kartą celuloidową. Gotowy proszek
Zinci oxidi przesypać do słoika szklanego lub torebki pomarańczowej i odpo-
Talci aa ad 100,0
wiednio opisać.
Mf. pulv.
D.S Zasypka do stóp 14. Rp.
H.Rp. Calcii carbonstis ppt. 50,0
Acidi borici Msgnesii cerbonetis 10,0
Acidi tannici Menthee pip. olei gtt. XV
Mf. pulv.
Zinci oxidi
Talci aa 15,0 D.S Proszek do zębów
Mf. pulv.
Do części miałko sproszkowanego węglanu wapnia (20,0 g) do-
D.S Zasypka wysuszająca
dać kroplami olejek miętowy i rozetrzeć w moździerzu. Zmieszać
stopniowo z pozostałą ilością węglanu wapnia, węglanem magne-
12. Rp.
zu, przesiać przez sito 0,16 i zmieszać ponownie.
MenthoIi 2,5
Talci ad 100,0 15. Rp.
Mf. pulv.
D.S Puder dla dziecka na swędzące miejsca skóry Acidi sulicylici 5,0
Tritjci amyIi 10,0
Mentol rozpuścić w niewielkiej potrzebnej ilości etanolu 760 gil Talci ad 100,0
lub innego łatwo lotnego rozpuszczalnika i wymieszać z ok. 30 g Mf. pulv.
talku; proszek po odparowaniu rozpuszczalnika miałko sproszko- D.S Zasypka
wać (sito 0,16 mm) i wymieszać z pozostałą ilością talku.
Przy wprowadzaniu do zasypek substancji gęstych lub mazi- Kwas salicylowy miałko sproszkować w moździerzu i przesiać
stych (Ammonii bituminosulfonas, Balsamum peruvianum, La- przez sito 0,16. Dalej postępować podobnie, jak podano w przykła-
nolinum, Pini Pix liquida) można zastosować podobny sposób wy- dzie.
konania, dobierając najodpowiedniejszy, łatwo lotny rozpuszczal-
nik, np. etanol 760 gil, czy eter.

13. Rp.
Benzacsini 0,5
Glucosi ad 15,0
Mf. pulv.
D.S Zasypka do jamy ustnej, na koniec noża przed je-
dzeniem

248 249
Proszki złożone niedzielone do stosowania wewnętrznego około 10,0 g. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszków należy
masę proszkową zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą
16. Rp. karty celuloidowej. Gotowy proszek przesypać do białej torebki
i opisać.
Bismuthi subnitratis
Rhei rhizomatis pulv. aa 5,0
18. Rp.
Nstrii hydrogenocarbonatis 25,0
Mf. pulv. Magnesii oxidi 10,0
D.B. 3 razy dziennie na koniec noża Bismuthi subnitratis
GaJeiicarbonatisppt. aa 25,0
Zgodnie z podstawową zasadą sporządzania proszków złożonych, Mf. pulv.
należy zachować kolejność dodawania przepisanych składników D.B. 3 razy dziennie łyżeczkę przed jedzeniem
recepty od najmniej szej do największej ilości, mieszać dokładnie
pistlem po każdym dodaniu nowej porcji proszku oraz zgarniać 19. Rp.
często masę proszkową ze ścian moździerza i pistla kartą celulo-
idową. Wszystkie składniki proszków powinny być równomiernie Bismuthi subcarbonatis 10,0
sproszkowane, a wielkość cząstek proszków nie powinna przekra- Natrii hydrogenocarbonatis
czać 0,5 mm. GaJeiicarbonatisppt. aa 30,0
Mf. pulv.
Sproszkowany zasadowy azotan bizmutawy umieścić w moź-
dzierzu, a następnie mieszać z dodawanymi porcjami sproszko- D.B. Na godzinę przed jedzeniem 1/2 łyżeczki do herbaty
wanego kłącza rzewienia i wodorowęglanu sodu. Po wymieszaniu
każdej porcji dodanych proszków należy masę proszkową zbierać 20. Rp.
ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy Bismuthi subnitratis 1,5
proszek złożony przesypać do białej torebki, wcześniej odpowied- Magnesii carbonatis 4,5
nio opisanej. Rhei rhizomatis p ulv. 2,0
Foeniculi oleosacchari ad 10,0
17. Rp. Mf. pulv.
Magnesii oxidi D.B. Raz dziennie po 1/2 łyżeczki
Lactosi aa 40,0
Mf. pulv. Najpierw sporządzić olejkocukier koprowy. W moździerzu roze-
D.B. W razie pieczenia w żołądku wziąć łyżeczkę prosz- trzeć 2,0 g cukru pudru z 1 kroplą olejku koprowego, następnie
ku, zawiesić w 1h szklanki letniej wody przegotowanej dokładnie wymieszać kolejno z zasadowym azotanem bizmutawym,
i następnie wypić sproszkowanym kłączem rzewienia i węglanem magnezu. Tak przy-
gotowany proszek przesypać z moździerza do słoika z nakrętką
Obydwa składniki recepty znajdują się w aptece w postaci prosz- i odpowiednio opisać.
ków o wielkości cząstek poniżej 0,5 mm. Olejkocukry są mieszaninami olejków eterycznych z sacharo-
Pewnym utrudnieniem w uzyskaniu równomiernego wymiesza- zą, sporządzonymi przez roztarcie sproszkowanej sacharozy z olej-
nia składników recepty jest duża różnica ich gęstości. W celu otrzy- kiem eterycznym, zwykle w ilości: 1 kropla na 2,0 g cukru. Tylko
mania homogennej mieszaniny obydwu składników należy, po od- w przypadku: Aurantii exocarpiioleum,Aurantii Ilorisoleum, Citri
ważeniu laktozy i oddzielnie tlenku magnezu, mieszać je w moź- oleum, Rosae oleum wprowadza się 1 kroplę olejku na 4 g cukru.
dzierzu, dodając stopniowo porcjami obydwa składniki, np. po Olejkocukry są nietrwałe ze względu na ulatnianie i utlenianie

250 251
się olejków eterycznych, dlatego sporządza się je ex tempore. Jeśli 24. Rp.
przepisana w recepcie ilość olejkocukru potrzebna do sporządze- Natrii salicylatis
nia leku jest mniejsza od 2,0 g, to należy sporządzić co najmniej Natrii hydrogenocarbonatis
2,0 g olejkocukru i odważyć odpowiednią jego ilość. Nstrii cbloridi aa 20,0
Leciosi 10,0
21. Rp. ME. pulv.
Caleli hydrophosphatis 60,0 D.B. Łyżeczkę proszku rozpuścić w szklance wody
Caleii carbonatis ppt. 20,0 Roztwór stosować do płukania gardła
Celcii lactatis 10,0
ME. pulv. 25. Rp.
D.B. 3 razy dziennie łyżeczkę proszku z pokarmem dla Natrii salicylatis 10,0
psa Nutrii chloridi
Proszek złożony sporządzić podobnie jak podano w recepcie 17. Natrii hydrogenocarbonatis aa 45,0
ME. pulv.
D.B. 2 łyżeczki proszku na 1h l wody
• Proszki do sporządzania roztworów Do inhalacji. Sól Pieniążka

22. Rp. 26. Rp.

Magnesii sulfatis Natrii tetraboratis 5,0
Nutrii sulfatis 25,0 Natrii hydrogenocarbonatis 7,0
ME. pulv. Nutrii cbloridi
D.B. Łyżkę stołową proszku rozpuścić w szklance prze- Nutrii benzoatis aa 3,0
gotowanej wody i wypić na czczo Mentholi 0,1
ME. pulv.
Do sporządzenia należy użyć wysuszonego siarczanu magnezu D.B. Łyżeczkę proszku rozpuścić w szklance ciepłej wody
(Magnesii sulfas siccatus) oraz bezwodnego siarczanu sodu (Na- Roztwór stosować do płukania gardła
trii sulfas anhydricum). Do moździerza wprowadzić odważony
wysuszony siarczan magnezu, a następnie dodawać porcjami bez- Mentol rozetrzeć z niewielką ilością chlorku sodu, a następnie
wodny siarczan sodu, mieszając dokładnie pistlem po każdym do- dokładnie wymieszać z pozostałą ilością chlorku sodu, oraz kolej-
daniu nowej porcji drugiego składnika. Przed dodaniem każdej no z benzoesanem sodu, tetraboranem sodu i wodorowęglanem
porcji bezwodnego siarczanu sodu należy zgarniać masę proszko- sodu. Proszek złożony przenieść do pomarańczowej torebki, wcze-
wą ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty. śniej odpowiednio opisanej. Preparat ten można sporządzić w spo-
sób następujący: mentol rozpuścić w niewielkiej ilości etanolu
23. Rp. 760 gil i wymieszać z chlorkiem sodu; proszek po odparowaniu
Nutrii sulfatis snbydrici 15,0 etanolu rozetrzeć w moździerzu i wymieszać dokładnie z pozosta-
Fiat pulv. Da ad seat. łymi, przepisanymi w recepcie składnikami.
D.B. Na 1/2 szklanki wody, wypić jednorazowo

Odważyć 15,0 g bezwodnego siarczanu sodu i przenieść do od-

powiedniego pudełka, wcześniej opisanego.

252 253
I
27. Rp. wprawie można 9,0 g salicylanu fenylu rozsypać bezpośrednio do
odpowiednich kapsułek.
Nutrii iodidi 1,5
Nstrii cbloridi 3,0 31. Rp.
Natrii hydrogenocarbonatis 20,0
Mf. pulv. Acidi acetylsalicylici 0,3
D.B. Łyżeczkę proszku na szklankę wody do płukania Mf. pulv. D.t.d. No XV
gardła D.B. 3 razy dziennie proszek

28. Rp. Do sporządzenia 15 proszków należy użyć 4,5 g kwasu acetylo-

salicylowego, co wynika z obliczenia: 0,3 g x 15 = 4,5 g. Jeżeli
Zinci sulfatis kwas acetylosalicylowy znajduje się w aptece w postaci dużych
Aluminii Kalij sulfatis kryształów (np. długie igły), wówczas należy go sproszkować
Acidi borici aa 20,0 w moździerzu, a następnie rozsypać do 15 kapsułek skrobiowych.
Mf. pulv.
D.B. Łyżeczkę na 1 l ciepłej wody do płukań ginekolo- 32. Rp.
gicznych Magnesii osidi 0,5
Mf. pufv. D.t.d. No XX
29. Rp. D.B. 3 razy dziennie proszek
Nutrii chloridi 3,5
Kalii chloridi 1,5 33. Rp.
Nutrii hydrogenocarbonatis 2,5 Tarmini albuminati 0,4
Glucosi 20,0 Mf. pufv. D.t.d. No XX
Mf. pulv. D.t.d. No X D.B. 5-7 razy dziennie proszek
Da ad chartam
D.B. Stosować przy biegunce, proszek przed zażyciem 34. Rp.
rozpuścić w 1 l przegotowanej i ostudzonej wody Oalcii csrbonatis ppt. 0,5
Mf. pulv. D.t.d. No XX
D.B. 3 razy dziennie proszek
• Proszki proste dzielone

30. Rp. • Proszki złożone dzielone

Phenylis salicylatis 0,45
Mf. pulv. D.t.d. No XX 35. Rp.
D.B. 3 razy dziennie proszek Ephedrinibydrochloridi 0,015
Oalcii lsctstis 0,5
Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 9,0 g salicylanu fe- Mf. pulv. D.t.d. No XX
nylu. Odważone 9,0 g salicylanu fenylu przenieść do moździerza D.B. 2 razy dziennie proszek
i dokładnie utrzeć na drobny proszek. Następnie należy go podzie-
lić na 20 równych części i rozsypać do kapsułek skrobiowych lub Dawki maksymalne jednorazowa i dobowa chlorowodorku efe-
żelatynowych o odpowiedniej wielkości (tab. 5 i 31). Przy dużej dryny (0,015 i 0,03) oraz mleczanu wapnia (0,5 i 1,0) nie są prze-

254 255
kroczone. Do sporządzenia 20 proszków dzielonych należy użyć 39. Rp.
0,3 g chlorowodorku efedryny i 10,0 g mleczanu wapnia, co wyni- Papeverini hydrochloridi 0,04
ka z obliczeń: 0,015 g x 20 = 0,3 g; 0,5 g x 20 = 10,0 g Coffeini et Natrii benzoatis 0,1
W moździerzu umieścić odważony chlorowodorek efedryny Metamizoli netrici 0,3
i ucierać z 0,3 g mleczanu wapnia, następnie dodawać porcjami Mf. pulv. D.t.d. No XX
pozostałą ilość mleczanu wapnia, mieszając dokładnie pistlem po D.S 2 razy dziennie proszek
dodaniu każdej nowej porcji drugiego składnika. Homogenną mie-
szaninę proszków podzielić na 20 równych części po 0,515 g każ- Dawki maksymalne jednorazowa i dobowa wszystkich trzech
da, a następnie przesypać do 20 kapsułek skrobiowych o odpo- substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Do sporządzenia
wiedniej wielkości (tab. 31). 20 proszków złożonych dzielonych należy użyć 0,8 g chlorowodor-
ku papaweryny, 2,0 g kofeiny z benzoesanem sodu i 6,0 g metami-
36. Rp. zolu sodowego, co wynika z obliczeń: 0,04 g x 20 = 0,8 g; 0,1 g x
x 20 = 2,0 g; 0,3 g x 20 = 6,0 g. W moździerzu umieścić odważony
Ephedrini hydrocbloridi 0,01
chlorowodorek papaweryny i dokładnie wymieszać z kofeiną z ben-
CaJciigluconatis 0,2
Mf. pulv. D.t.d. No XX zoesanem sodu. Następnie dodawać porcjami metamizol sodowy,
mieszając dokładnie pistlem po każdym dodaniu porcji trzeciego
D.S 2 razy dziennie proszek
składnika. Przed dodaniem każdej porcji metamizolu sodowego
należy zgarniać masę proszkową ze ścian moździerza i pistla za
Dawki jednorazowa i dobowa chlorowodorku efedryny (0,01
pomocą karty celuloidowej. Homogenną mieszaninę proszków po-
i 0,02) oraz glukonianu wapnia (0,2 i 0,4) nie zostały przekroczo-
ne. W moździerzu rozetrzeć 0,2 g chlorowodorku efedryny, dodać dzielić na 20 równych części po 0,44 g każda, a następnie przesy-
pać do 20 odpowiednich kapsułek skrobiowych. Proszki przenieść
4,0 g glukonianu wapnia, dokładnie wymieszać i rozsypać do 20
do białej torebki, wcześniej odpowiednio opisanej.
kapsułek skrobiowych.
40. Rp.
37. Rp.
Papa verini hydrochloridi 0,04
Epbedrini hydrochloridi 0,02
Bism uthi .subnitratis 0,3
Phenylis salicylatis 0,5
Calcii carbonatis 0,5
Mf. pulv. D.t.d. No XX Mf. pulv. D.t.d. No XXX
D.S 2 razy dziennie proszek D.S 3 razy dziennie proszek
38. Rp. 41. Rp.
Msgnesii osidi 0,5 Codeini phosphatis 0,4
Bism uthi subcarbona tis 0,1 Ephedrini hydrochloridi 0,3
Mf. pulv. D.t.d. No XL Netrii hydrogenocarbonatis 4,0
D.S 3 razy dziennie proszek Mf. pulv. Div. in part. aeq. No XX
D.S 1 raz dziennie proszek

W moździerzu rozetrzeć 0,3 g chlorowodorku efedryny i dokład-

nie wymieszać z fosforanem kodeiny (0,4 g). Następnie dodawać
porcjami 4,0 g wodorowęglanu sodu, mieszając dokładnie pistlem

257
256
po każdym dodaniu porcji wodorowęglanu sodu. Jednolitą mie- ków postępować analogicznie, jak opisano w recepcie 39. Błękit
szaninę proszków podzielić na 20 równych części po 0,235 g każ- metylenowy dodać na końcu do masy proszkowej wolno miesza-
da, a następnie przesypać do 20 odpowiednich kapsułek skrobio- jąc pistlem. '
wych. Proszki przenieść do białej torebki, wcześniej odpowiednio
opisanej. 45. Rp.

42. Rp.
Codeini phosphatis 0,01
Phenobarbitali 0,015
Phen obarbitali 0,3 CaJcii lsctatis
Papaverini hydrochloridi 0,8 Acidi acetylsalicylici aa 0,25
Aminophyllini 6,0 Mf. pulv. D.t.d. No XX
Mf. pulv. Div. in part. aeq. No XX
D.S 2 razy dziennie proszek
D.S 3 razy dziennie po 1 proszku

Przy sporządzaniu proszków postępować podobnie, jak opisano . Dawki maksymalne jednorazowe i dobowe substancji leczniczych
w recepcie 41. me zostały przekroczone. Do sporządzenia proszków należy użyć
0,2 g fos~or~mu kodeiny, 0,3 g fenobarbitalu oraz po 5,0 g mlecza-
nu wapma I kwasu acetylosalicylowego. Przy sporządzaniu prosz-
43. Rp.
ku należy zachować kolejność dodawania przepisanych składni-
Papaverini hydrochloridi 0,04 ków recepty od najmniejszej do największej ilości. Do moździerza
Methyleni coerulei 0,05 pr~eniegć odważony fosforan kodeiny i zmieszać z niewielką ilo-
Metamizoli nstrici 0,3 ŚCIą mleczanu wapnia. Następnie dodać odważony fenobarbital
Mf. pulv. D. t. d. No XX
i dokładnie wymieszać, po czym dodawać porcjami pozostałą ilość
D.S 3 razy dziennie proszek
~leczanu wapnia i kwas acetylosalicylowy, mieszając dokładnie
Do sporządzenia proszków należy użyć 0,8 g chlorowodorku pistlem po każdym dodaniu nowej porcji składnika. W czasie ucie-
papaweryny, 1,0 g błękitu metylenowego i 6,0 g metamizolu sodo- rania i mieszania należy często zgarniać masę proszku ze ścian
wego. Do sporządzenia proszków użyć moździerza specjalnie prze- moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Homogenną masę
znaczonego do mieszania proszków silnie zabarwionych. Proszki proszkową rozsypać do 20 kapsułek skrobiowych o odpowiedniej
sporządzić w analogiczny sposób, jak opisano w recepcie 39. Błę- wielkości.
kit metylenowy dodać na końcu do masy proszkowej, wolno mie-
46. Rp.
szając pistlem.
Phenobarbitali
44. Rp. Codeini phosphatis aa 0,02
Papaverini hydrochloridi 0,04 Ooiieiai et Nstrii salicylatis 0,05
Methyleni coerulei 0,05 Metamizoli nstrici
Metamizoli natrici Acidi acetylsalicylici aa 0,5
Phenylis sslicylstis aa 0,3 Mf. pulv. D.t.d. No XX
Mf. pulv. D. t.d. No XX D.S Wiadomo
D.S 3 razy dziennie po 1 proszku

Do sporządzania proszków użyć moździerza przeznaczonego do

mieszania proszków silnie zabarwionych. Przy sporządzaniu prosz-

258 259
47. Rp. 51. Rp.
Papaverini bydrochloridi 0,04
Ephedrini hydrocbloridi 0,01
Codeini phosphatis 0,02 Coffeini et Nstrii benzoatis 0,1
Nutrii benzoatis Metamizoli nstrici 0,3
0,2
Kalii sulfogaiacoli Mi pulv. D.t.d No XX
Calcii lactatis aa 0,3 D.S 2 razy dziennie 1 proszek
Mf. pulv. D.t.d No XX
D.S 2 razy dziennie 1 proszek 52. Rp.
Papaverini hydrocbloridi 0,04
48. Rp. Cslcii csrbonstis 0,1
Calcii csrbonetis 1,0 Magnesii osidi 0,3
Magnesii carbonatis Bismuthi subcarbonatis 0,15
Magnesii sulfatis sieci aa 0,3 Mf. pulv. D.t.d No XX
Mf. pulv. D.t.d No XXX D.S 3 razy dziennie 1 proszek
D.S 2 razy dziennie 1 proszek
53. Rp.
Do.sporządzenia 30 proszków należy odważyć 30,0 g węglanu Codeini phosphatis 0,02 .
wapma, po 9,0 g węglanu magnezu i wysuszonego siarczanu ma- Nstrii benzoatis 0,1
gnez~ .. Ponie~aż masa jednego proszka (1,6 g) nie mieści się Acidi acetylsalicylici 0,3
w największej kapsułce skrobiowej nr 6, należy całą masę prosz- Nutrii hydrogenocarbonatis 0,2
kową ::ozsypać do 60 kapsu}e~ skrobiowych nr 4. Należy poinfor- Mf. pulv. D.t.d No XX
mowac pacjenta oraz wyrazme zaznaczyć na opakowaniu że na- D.S 3 razy dziennie proszek
leży zażywać 2 razy dziennie po 2 proszki. '

49. Rp. 54. Rp.

Etbylmorphini hydrocbloridi
Phenobsrbitsli 0,015
Papaverini bydrochloridi aa 0,02
Codeini phosphatis 0,02
Coffeini et Natrii benzostis Pabialgini
0,05
Metamizoli nstrici aa 0,2
Acidi acetylsalicylici 0,5
Mi pulv. D. t. d No X
Mi pulv. D.t.d No XX
D.S 2 razy dziennie proszek
D.S 2 razy dziennie proszek

50. Rp. 55. Rp.

Ephedrini hydrocbloridi 0,02
Coffeini et Nstrii benzoatis 0,05
Acidi sscorbici 0,2
Acidi acetylsalicylici 0,2
Pabialgini Metamizoli nstrici
Metamizoli netrici aa 0,25 Oslcii lsctatis aa 0,3
Mf. pulv. D.t.d No XXX Mi pulv. D.t.d No XX
D.S 2-3 razy dziennie 1 proszek w razie bólu D.S 3 razy dziennie proszek

261
260
56. Rp. Dawki maksymalne jednorazowe i dobowe przepisanych w re-
Codeini phosphatis cepcie substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Do sporzą-
Pbenobsrbitsli aa 0,02 dzenia 10 proszków należy użyć 0,005 g siarczanu atropiny, 0,4 g
Calcii lsctatis chlorowodorku papaweryny i 5,0 g metamizolu sodowego.
Sulfogaiacoli aa 0,3 Przy sporządzaniu recepty należy skorzystać z rozcieńczonego
ME pulv. D.t.d. No XX proszku siarczanu atropiny w stosunku 1: 10:
D.B. 3 razy dziennie proszek
0,1:1
57. Rp. 0,01:0,1
0,001:0,01
Magnesii c. Rheo pulveris 0,4 0,005:0,05
Benzoosini 0,1
Pspaverini bydrocbloridi 0,03 Zamiast 0,005 g siarczanu atropiny należy odważyć 0,05 g roz-
ME pulv. D. t. d No XX cieńczonego proszku siarczanu atropiny.
D.B. 1-2 razy dziennie proszek po jedzeniu
59. Rp.
Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 8,0 g proszku troiste-
go (Pulvis Magnesiae cum Rheo), 2,0 g benzokainy i 0,6 g chloro- Hyoscini hydrobremidi
wodorku papaweryny. Proszki sporządzać podobnie, jak opisano Atropini sulfatis aa 0,0002
w recepcie 45. Papaverini liydrochloridi
Phen obsrbi tsli 0,02
Skład proszku troistego Lactosi 0,3
ME pulv. D. t.d No XX
Magnesllcarbonas 5,0 D.B. 2 razy dziennie proszek
Rhei rhizoma 2,0
Saccharum 3,0 Dawki maksymalne jednorazowe i dobowe substancji leczniczych
Foeniculi oleum gtt. II nie zostały przekroczone. Proszki sporządzać podobnie, jak opisa-
no w recepcie 45. W recepcie przepisano 0,004 g bromowodorku
Pulvis Magnesiae cum Rheo- proszek troisty (wg FP IV). skopolaminy i siarczanu atropiny na 20 proszków. Do sporządze-
Do miałko sproszkowanego cukru dodać 2 krople olejku kopro- nia preparatu należy użyć trituracji bromowodorku skopolaminy
wego i rozetrzeć w moździerzu. Zmieszać stopniowo z miałko w stosunku 1: 100 i siarczanu atropiny w stosunku 1: 10.
s?r?sf~owa~ym kłą~zem. rzewienia i w.ęglanem magnezu, prze-
~l~C prz~z~0-;-16 L.zIE~es::a~I?OI~owme.Przygotowywać w ilo-
ściach-rrie'pfźekraczających 3-mleslęcznego zapotrzebowania. Sposób obliczenia ilości trituracji

58. Rp. Trituratio hyoscini hydrobremidi Triturstio stropini sulfatis

Atropini sultatis 0,0005 1 g-100 g 1 g-10 g
Papaverini hydrocbloridi 0,04 0,1 g-10 g 0,1 g-l g
Metamizoli nstrici 0,5 0,01 g-l g 0,01 g - 0,1 g
ME pulv. D.t.d NoX 0,001 g - 0,1 g 0,001 g - 0,01 g
D.B. W razie bólu proszek 0,004 g - 0,4 g 0,004 g - 0,04 g

262 263
 Do moździerza przenieść część odważonej laktozy, następnie Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,2 g fura giny i 6,0 g
do.dać ~,04 g ~rituracj~ siar~~anu atropiny (1: 10), dokładnie wy- laktozy. Furagina znajduje się w aptece w postaci tabletek po
miesząc, dodac 0,4 g trituracji bromowodorku skopolaminy (1: 100) 0,05 g i masie 0,1 g. Jeżeli 1 tabletka furaginy o masie 0,1 g za-
oraz pozostałe substancje, dokładnie mieszając. wiera 0,05 g furazydyny, to 0,2 g tej substancji znajduje się w 4
tabletkach (0,4 g). Sproszkować 4 tabletki furaginy w moździe-
rzu, a następnie dodawać porcjami laktozę, ciągle mieszając do-
• Proszki sporządzane z użyciem leków gotowych kładnie pistlem po każdym dodaniu nowej porcji proszku. W cza-
sie ucierania i mieszania należy często zgarniać masę proszkową
60. Rp. ze ścian moździerza i pistla kartą celuloidową. Homogenną masę
proszkową rozsypać do 20 kapsułek skrobiowych w równych czę-
EPhedrini hydrocbloridi
Cslcii lactetis 0,02
03 1".n
'1J-UV<>l../.J
1/\ ściach po 0,32 g każda.
[ Clemestini 0;001 Lv<-ty.~ 62. Rp.
Encortoni 0,005 ~
Mf. pulv. D. t. d No XX Cslcii pentothenstis 0,02
D.B. 2 razy dziennie proszek Ephedrini hydrochloridi 0,01
~ Glucosi 0,3
Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,4 g chlorowodorku
Mf. pulv. D.t.d No XX
~fedryny, 6,0 g mlecz.anu wapnia, 0,02 g fumaranu klemastyny D.B. 2 razy dziennie proszek
I 0,1 g octanu predmzonu. Dwa ostatnie składniki znajdują się
Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,4 g pantotenianu
w apt~ce w postac~ tabletek. 1 tabletka fumaranu klemastyny
wapnia, 0,2 g chlorowodorku efedryny, 6,0 g glukozy. Pantotenian
o m.asIe 0,12 g zawiera 0,001 g substancji, czyli należy sproszko-
wapnia znajduje się w aptece w postaci tabletek po 0,1 g i masie
wac 20 tabletek (masa 2,4 g). Octan prednizonu (wg FP V Encor-
0,18 g. Jeżeli 1 tabletka pantotenianu wapnia o masie 0,18 g za-
ton) występuje w dawce po 0,005 g; 0,010 g i 0,020 g.
wiera 0,1 g substancji leczniczej, to 0,4 g tej substancji znajduje
Do przygotowania 0,1 g octanu prednizonu należy sproszkować
się w 4 tabletkach. Należy zatem sproszkować 4 tabletki pantote-
5 tabletek po. 0,02 g i m~sie 0,244 g. Masa 5 tabletek po 0,02 g
nianu wapnia w moździerzu. Dalej postępować podobnie, jak opi-
octanu predmzonu wynosi 1,22 g. W oddzielnym moździerzu umie-
sano w recepcie 60. Masa 1 proszka wynosi 0,346 g.
ścić ?dważony c~lorowodorek efedryny i mieszać ze sproszkowa-
nyrm tabletkami octanu prednizonu, następnie dodawać porcjami 63. Rp.
sp.rosz~owane tab~et~i fumaranu klemastyny i mleczan wapnia,
mieszając dokładnie pistlem po każdym dodaniu nowej porcji prosz- Phenobarbitali 0,01
ku. W czasie ucierania i mieszania należy zgarniać masę proszko- Codeini phospha tis
wą ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Masę Cotieini et Nstrii benzoetis aa 0,02
pr~szkową rozsypać do 20 kapsułek w równych częściach po 0,501 g Encortoni 0,005
kazda. Arechini 0,25
Pabislgini 0,3
61. Rp. Acidi acetylsalicylici 0,25
Mf. pulv. D. t.d No XX
Fura eini
b'

Lactosi
°,

03,
01 D.B. 1 raz dziennie proszek
Mf. pulv. D. t.d No XX Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,2 g fenobarbitalu,
D,B. 3 razy dziennie proszek po 0,4 g fosforanu kodeiny i kofeiny z benzoesanem sodu, 0,1 g

264 265
 Do wykonania recepty należy użyć 5 tabletek octanu prednizo-
octanu prednizonu (wg FP V Encorton), 5,0 g fosforanu chlorochi-
ny (arechin), 6,0 g pabialginy, 5,0 g kwasu acetylosalicylowego. nu po 0,02 g oraz 16 drażetek chlorowodo~ku prometazyny po
Octan prednizonu oraz fosforan chlorochiny są dostępne w aptece 0,025 g. Dalej postępować jak w recepcie 60 l 64.
w postaci tabletek. Jeżeli 1 tabletka Encortonu o masie 0,244 g
zawiera 0,02 g octanu prednizonu, to potrzebne 0,1 g tej substan- 66. Rp.
cji znajduje się w 5 tabletkach. Jeżeli 1 tabletka arechiny zawiera Ephedrini hydrochloridi
0,25 g fosforanu chlorochiny, do sporządzenia proszków należy użyć Diphergani aa 0,008
20 tabletek. Dexamethasoni 0,0003
Cslcii lactatis 0,2
64. Rp. Mf. pulv. D.t.d No XX
D.S Wiadomo
Diphergani 0,005
Ephedrini hydrochloridi 0,01 Do sporządzenia 20 proszków należy użyć m.in. 6 drażetek po
Calcii gluconatis 0025 g i 1 drażetkę po 0,01 g chlorowodorku prometazyny oraz
Pers cetamoli aa 0,2 6' tabletek deksametazonu po 0,001 g. Proszki sporządzić podob-
Mf. pulv. D.t.d No XX nie, jak podano w receptach 60 i 64.
D.S 3 razy dziennie proszek
67. Rp.
Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,1 g chlorowodorku Ergotamini tartratis 0,0009
prometazyny (Diphergan), 0,2 g chlorowodorku efedryny, po 4,0 g Pabialgini P 0,3
glukonianu wapnia i paracetamolu. Diphergan występuje w apte- Codeini phosphatis 0,02
ce w postaci drażetek; natomiast paracetamol w postaci tabletek. Coffeini et Nstrii benzostis 0,05
Jeżeli 0,025 g chlorowodorku prometazyny zawarte jest w jednej Mf. pulv. D.t.d. No XX
drażetce, to do wykonania proszków należy użyć 4 drażetek. D.S W razie bólu proszek
W przypadku paracetamolu należy wziąć 8 tabletek zawierają- ./

cych po 0,5 g substancji leczniczej. Po pierwsze należy usunąć otocz- Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,01~ g ~inianu er-
kę cukrową z 4 drażetek chlorowodorku prometazyny w sposób gotaminy, 6,0 g pabialginy P, 0,4 g fosf?ranu kodemy ~ 1,0 ~ k?fe-
podany w części teoretycznej na s. 240 i dokładnie zważyć, a na- iny z benzoesanem sodu. Do wykonama recepty.nal.ezy WZIąC 1ą
stępnie sproszkować. W omawianym przypadku masa 4 rdzeni drażetek winianu ergotaminy oraz 24 tabletki Pabialginy P. Proszki
wynosi 0,64 g. W tym samym moździerzu sproszkować 8 tabletek sporządzić podobnie, jak opisano w receptach 60 i 64.
paracetamolu (masa 4,4 g). Dalej postępować, jak podano w re-
cepcie 60. Masa 1 proszka wynosi 0,462 g. 68. Rp.
Codeini phospłiatis 0,015
65. Rp. Asprocoli
Encortoni 0,005 Metamizoli natrici aa 0,3
Ephedrini bydrochloridi 0,01 Mf. pulv. D.t.d No XX
Diphergani 0,02 D.S. 3 razy dziennie proszek
Cslcii lactatis 0,3
Mf. pulv. D.t.d No XX Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,3 g fosforanu kod~-
D.S 2 razy dziennie proszek iny oraz po 6,0 g Asprocolu i metamizolu sodowego. Asprocol znaj-

267
266
 duje się w aptece w postaci tabletek po 0,7 g i masie 0,78 g. Jeżeli
l tabletka Asprocolu o masie 0,78 g zawiera 0,7 g substancji lecz- B. Czopki - Suppositoria
niczej, to 6,0 g tej substancji znajduje się w 6,69 g masy tabletek Tomasz Stożek
(8,5 tabletki). Należy zatem sproszkować 9 tabletek Asprocolu
w moździerzu i odważyć 6,69 g. Dalej postępować podobnie, jak
opisano w recepcie 60. Masa l proszka wynosi 0,65 g. Czopki, zgodnie z definicją FP VI, są stałą, daw~owaną posta.cią
leku, przeznaczoną do wprowadzania do jaI? cI~ła - .odb~t:~llcy,
69. Rp. pochwy lub cewki moczowej - w celu uzyskania dZIała~ll~ mIeJSCO-
Encortoni wego lub ogólnego substancji leczniczej. Zależnie od miejsca pod~-
0,005 nia mają różny kształt i masę. Zawarte w czopkach substancje
Thiamini hydrochloridi 0,025
Pabialgini lecznicze w określonych dawkach powinny być równomiernie roz-
Acidi acetylsalicylici proszone, rozpuszczone lub zemulgowane w odpowied:um podło-
aa 0,5 żu. Czopki powinny topić się, mięknąć lub :ozpusz~zac w t~~pe-
Butapirazoli 0,25
Arechini raturze ciała ludzkiego i uwalniać substancję leczniczą w mIeJSCU
0,125 aplikacji.
Mf. pulv. D.t.d No XX
D.S 2 razy dziennie l proszek
70. Rp.
"__ ,__."., Cel stosowania czopków
Diphergani 0,002
Polcortoloni 0,004 • Działanie miejscowe
Epbedrini hydrochloridi 0,015
Codeiniphosphatis . 0,015 Stosowanie czopków zawierających substancje lecznicze dzia-
Thiamini hydrochloridi 0,02 łające w miejscu aplikacji po podaniu doodbytniczym, dopochwo-
Calcii lactatis 0,5 wym, do cewki moczowej.
Mf. pulv. D.t.d No XX
D.S 2 razy dziennie proszek • Działanie ogólne
71. Rp.
Stosowanie czopków:
Polcortoloni 0,004
Diphergani u chorych, którym podanie leków drogą doustną jest niemożli-
0,005
Clemastini 0,0005
Hydroxyzini :e~rzypadku substancji leczniczych wy'kazujących dzia~anie
0,01 drażniące na przewód pokarmowy, ulegających rozkładowi po~
Calciigluconatis.- 0,3
Mf. pulv. D.t.d No XXX wpływem soków trawiennych i enzymów, a także efektowi
I przejścia, "/
D.S 2 razy dziennie proszek
w leczeniu pediatrycznym.
Do sporządzenia 30 proszków należy użyć m.in. 30 tabletek
Czopki powinny być wykonywane wyłączni~ w takich przypa~-
triamcynolonu po 0,004 g, 6 drażetek chlorowodorku prometazy-
kach, w których nie jest możliwe zastosowame preparatu leczm-
ny po 0,025 g, 15 tabletek fumaranu klemastyny po 0,001 g oraz
czego produkowanego przez przemysł. '.
12 drażetek dichlorowodorku hydroksyzyny po 0,025 g. Proszki
sporządzić podobnie, jak opisano w receptach 60 i 64. Czopki doodbytnicze o działaniu ~iejsco~m stosowane są m.m,
w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej odbytu oraz hemoro-

268
269
 Z tych względów uważa się, że sporządzanie czopków w recep-
idó,,:. ~awi~r~ją one substancje działające ściągająco, przeciwbak- turze powinno być incydentalne. Tylko w przypadku preparatów
t~rYJme, mIeJSCOWoznieczulająco, przeczyszczająco, takie jak: ta- wykonywanych na skalę przemysłową określana jest dostępność
nma, tlene.k cynku, zasadowe sole bizmutu, balsam peruwiański farmaceutyczna i biologiczna substancji leczniczych.
rezorcyna Itp. ' W tabeli 35 podano przykłady substancji leczniczych, stosowa-
Uz~sk.anie dzi~łania ogólnego po podaniu czopków jest możli- nych w postaci leków doodbytniczych, doustnych, a także pozaje-
we dzięki wchła~lani~ substancji leczniczych przez błonę śluzową litowo, celem zwrócenia uwagi na różnice bądź podobieństwa
odbytnicy bezpośrednio do krwiobiegu.
w sposobie dawkowania.
W postaci cz?pk~w doodbytn~czych stosuje się m.in. substancje
leczmcze p:z.ecIwbolow.e, prze?lwgorączkowe, przeciwreumatycz-
ne, uspokajające, przeciwwymiotne, przeciwastmatyczne i rozkur-
czowe. Je~nak, ze w.zględu na skomplikowany układ połączeń żyl- Podział czopków
nych w.oko~ odbytmcy, różnorodność dróg przepływu krwi ilość
:v~hłomęteJ s';lbstancji leczniczej może być zróżnicowana. ~ew ze W zależności od przeznaczenia czopki dzieli się na:
sCIa~ odby~mcy może przepł~wać przez wątrobę lub ją omijać. 1. Czopki doodbytnicze - Suppositoria analia lub Suppositoria
Zal~zy to me tylko od mecham~mu wchłaniania substancji Ieczni- rectalia. Kształt: jednostronnie zaostrzony cylinder; długość
czej, w~~uJ?-k~w.hydrodynamlcznych w dorzeczu żyły wrotnej, 1-3 cm; średnica 1-1,5 cm; masa: 1-3 g. Czopki dla dzieci nale-
zml~n cisniema l zmian patologicznych, ale także od składu po- ży sporządzać o masie 1 g, dla dorosłych, o ile to możliwe, o ma-
staci leku, sie 2 g. Przeznaczone są one do wprowadzania do odbytnicy
w celu uzyskania działania ogólnego lub miejscowego.
T~bel~ .35. Por~wnanie jednorazowych dawek zwykle stosowanych niektórych leków w za-
leżności od drogi podania (FP) 2. Czopki dopochwowe, globulki, gałki dopochwowe (Suppositoria
vaginalia, syn. Globuli vaginalęs, Ovula vaginalia). Kształt:
Dawki jednorazowe zwykle stosowane kulisty, jajowaty; masa: 2-5 g. Zasadniczo stosuje się glo~ulki
Nazwa substancji leczniczej dopochwowe o masie 3 g. Przeznaczone są do wprowadzama do
Doustnie Doodbytniczo Dożylnie
pochwy w celu uzyskania działania miejscowego.
Acidum mefenamicum 0,25-0,5 0,5 -
3. Pręciki (czopki docewkowe) (Bacilli medicati, Stylilub Cereoli).
Kształt: cylindryczny. Długość: 4-8 cm; średnica 3-5 mm; masa
Aminophy/linum dihydricum 0,24-0,35 0,1 0,25
1-3 g w przypadku pręcików docewkowych (Suppositoria ure-
Be/ladonnae extractum siec 0,01-0,02 0,01-0,02 -
thralia, Bacilli urethrales), lub długość: 2-3 cm; średnica: 3-5
Chinini hydrochloridum 0,1-0,3 0,1-0,3 -
mm; masa 0,5-1 g w przypadku pręcików dopochwowych (Ba-
Ch/orali hydras 0,25-1,0 0,25-1,0 -
cilli vaginales).
Chlorpromazini hydrochloridum 0,01-0,05 - 0,025
Codeini phosphas 0,03 0,03 -

Diprophyllinum 0,25 0,4 0,25 Podłoża czopkowe

Metamizolum Natricum 0,5-1,0 0,75 0,5
Metronidazolum 0,25-0,5 1,0 0,25-0,5 Podłoża czopkowe stosowane do sporządzania czopków, globulek
Paracetamolum 0,3-0,6 0,5 - i pręcików dzielą się na dwa zasadnicze typy
Phenobarbitalum 0,1 0,015 w pediatrii - 1. Podłoża lipofilowe nierozpuszczalne w wodzie:
Phenylbutazonum 0,2 0,25 - a) olej kakaowy,
Theophy//inum 0,1-0,2 0,24 - b) oleje utwardzone,

271
270
 c) półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych,
d) syntetyczne estry.
2. Podłoża hydrofilowe rozpuszczające się w wodzie i wydzielinach
błon śluzowych:
a) masy żelatynowo-glicerolowe,
b) makrogolowe (glikole polioksyetylenowe).
Podłożom czopkowym stawia się wysokie wymagania. Podłoża
te nie mogą: drażnić błony śluzowej (odbytnicy, pochwy, cewki
moczowej), wywoływać uczuleń, wywierać własnego działania far-
makologicznego, wpływać negatywnie na trwałość substancji lecz-
niczej i jej dostępność biologiczną.
Podłoża czopkowe powinny:
zachowywać stałą konsystencję w temperaturze pokojowej, aby
umożliwić aplikację czopka,
topić się w temperaturze ciała ludzkiego albo rozpuszczać w wy-
dzielinach błon śluzowych, w celu odpowiedniego uwolnienia
substancji leczniczej,
charakteryzować się w stanie stopionym odpowiednią lepkością,
zapobiegającą szybkiej sedymentacji zawieszonej substancji lecz-
niczej i gromadzeniu się jej w zaostrzonej części czopka, co
w konsekwencji może być przyczyną kruszenia czopka podczas
aplikacji,
charakteryzować się małą różnicą między temperaturą topnie-
nia a temperaturą krzepnięcia, w celu umożliwienia szybkiego
zastygania stopionego podłoża w czasie sporządzania czopków,
podczas krzepnięcia zmniejszać swoją objętość (kontrakcja), co
ułatwia wyjmowanie gotowych czopków z form,
umożliwiać formowanie czopków przez wytłaczanie w tempera-
turze pokojowej i przez wylewanie stopionej masy,
odznaczać się dobrymi właściwościami emulgującymi dla cie-
czy hydrofilowych i lipofilowych,
charakteryzować się trwałością chemiczną, ponieważ produkty
utlenienia mogą drażnić błonę śluzową oraz wpływać na roz-
kład substancji leczniczych.
Z podłoży lipofilowych FP VI wprowadziła olej kakaowy i tłuszcz
obojętny (Adeps Neutralis).
272
Olej kakaowy
Olej kakaowy (Caeaeo oleumi, zwany także masłem kakaowym
(Butyrum Caeao), jest tłuszczem naturalnym, składającym się
z mieszaniny triglicerydów - oleopalmitynostearynowego, oleodi-
palmitynowego i oleodistearynowego - oraz wolnych kwasów tłusz-
czowych. Stosowany jest jako podłoże do sporządzania czopków,
gałek i pręcików. Olej kakaowy ma stałą konsystencję w tempera-
turze pokojowej i wykazuje właściwą temperaturę topnienia
30-35°C (tab. 36). Charakteryzuje się małą rozpiętością między
temperaturą topnienia a temperaturą krzepnięcia, dzięki czemu
łatwo ulega zestaleniu. Występuje w 4 odmianach polimorficznych
a, ~, W, y, które różnią się temperaturą topnienia. Odmiana ~ ma
najwyższą temperaturę topnienia, jest również naj trwalsza. Olej
kakaowy ogrzewany przez dłuższy czas w temperaturze powyżej
36°C przechodzi po ostudzeniu w odmiany polimorficzne wolno
zastygaj ące (odmiany a, W , y). Proces zastygania masy można przy-
spieszyć, dodając do niezestalającej się masy niewielkie ilości roz-
drobnionego oleju kakaowego, który zawiera odmianę B.Następu-
je zaszczepienie masy kryształami ~ i całość zastyga w postaci
twardej formy. Olej kakaowy przy krzepnięciu nie zmniejsza obję-
tości (kontrakcja). Mogą zatem wystąpić problemy przy wyjmo-
waniu gotowych czopków z form. Dlatego smaruje się formy para-
finą ciekłą,
Olej kakaowy wykazuje skłonność do jełczenia ze względu na
dużą zawartość w triglicerydach kwasów nienasyconych. Wytwo-
rzone wskutek jełczenia nadtlenki mogą rozkładać substancje lecz-
nicze zawarte w czopkach, co utrudnia sporządzanie czopków na
zapas, nawet w skali półprzemysłowej. Trwałość oleju kakaowego
można przedłużyć przez przechowywanie go w stanie nierozdrob-
nionym w niskiej temperaturze, chroniąc od światła.
Do niekorzystnych cech oleju kakaowego należy również mała
zdolność emulgowania wody lub roztworów wodnych substancji
leczniczych. Liczba wodna oleju kakaowego nie przekracza warto-
ści 20-30. Przez dodatek większości emulgatorów typu w/o można
nieznacznie powiększyć zdolność masła kakaowego do emulgowa-
nia cieczy.
Mimo wielu wad olej kakaowy jest najczęściej stosowanym podło-
żem w recepturze aptecznej, dobrze tolerowanym przez organizm.
N adaje się do sporządzania czopków, globulek i pręcików metodą
wytłaczania i wylewania.
273
Półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych Tabela 36. Właściwości różnych rodzajów lipofilowych podłoży czopkowych

Tempera- Zdol-
Są to tri glicerydy nasyconych wyższych kwasów tłuszczowych, Tempera-
tura Liczba Liczba Liczba ność
najczęściej o długości łańcucha C12-C18, np.laurynowego, mirysty- tura Liczba
Podłoże krzepnię- hydro- jodo- kwas 0- wiązania
topnienia zmydlenia
nowego, palmitynowego i stearynowego. Oprócz triglicerydów za- [oC]
cia ksylowa wa wa wody
wierają domieszkę mono- i diglicerydów. Surowcem wyjściowym [oC] [%1
do otrzymywania półsyntetycznych podłoży są naturalne oleje ro- Olej 29-35 22-26,5 - 188-198 34-38 < 2,5 30
ślinne, np. olej palmowy lub kokosowy, które poddaje się zmydle- kakaowy
niu. Po zmydleniu oleju z mieszaniny glicerolu i kwasów tłuszczo- Adeps 34-36 32-34 - 225-245 <3 < 0,5 40
wych oddziela się tylko kwasy tłuszczowe o krótkich łańcuchach neutralis
o działaniu drażniącym na błony śluzowe odbytnicy, a pozostałą Massa Estarinum
część mieszaniny poddaje się reakcji uwodornienia kwasów nie- 35-45
A 33,5-35,5 29-31 225-240 <3 < 0,5 40
nasyconych i ponownej estryfikacji glicerolem.
AB 29-31 26,5-28,5 25-40 235-245 <3 < 0,3 -
Podłoża te łatwo uwalniają substancje lecznicze oraz odznacza-
ją się małą rozpiętością pomiędzy temperaturą topnienia a tem- B 33,5-35,5 31-33 20--30 225-240 <3 < 0,3 30
peraturą krzepnięcia, odpornością najełczenie oraz łatwością wyj- BC 33,5-35,5 30,5-32,5 30-40 225-240 <3 < 0,3 -

mowania z form. Są one jednak bardziej kruche i łamliwe na sku- C 36-38 33-35 20--30 225-235 <3 < 0,3 35
tek braku glicerydów niższych i nienasyconych kwasów tłuszczo- D 40-42 38-40 30-40 220-230 <3 < 0,3 50
wych. Dzięki obecności mono- i diglicerydów w podłożach półsyn- <3 < I
E 34-36 29-31 45-60 215-230 -
tetycznych mają one dobre właściwości zawieszające i emulgują-
ce; umożliwiają wprowadzenie do nich w stanie stopionym wody Novata
w ilości prawie równej ich masie z utworzeniem emulsji. w/o. BBC 34-36 30,5-32,5 20-30 225-240 <3 < 0,3 30
Półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych stanowią dobre BD 33,5-35,5 32-34 < 15 225-240 <3 < 0,3 15
podłoża do czopków, zwłaszcza z substancjami zwiększającymi lub BCF 35-37 30--32 < 30 225-240 < 3 <I 30
zmniejszającymi temperaturę topnienia, albo wymagającymi do-
brego zawieszenia lub zemulgowania. Wprowadzone zostały do Witepsol
wielu farmakopei, m.in. do FP VI, pod nazwami: Adeps neutralis, HI2 32-33,5 29-32 < 15 240-245 7 .1< 0,2 10
Adeps solidus, Massa Estarinica, Massa suppositorium. Produko- HIS 33,5-35,5 32,5-34,5 < 15 230-240 7 < 0,2 10
wane przez różnych producentów podłoża tego typu różnią się HI9 33,5-35,5 31,5-33,5 25-35 230-240 7 < 0,2 20
między sobą głównie temperaturą topnienia, rozpiętością pomię- ok. 40 < 0,3
W-25 33,5-35,5 27-30 225-240 7 20
dzy temperaturą topnienia a temperaturą krzepnięcia, lepkością
W-45 33,5-35,5 29-32 40-50 225-235 7 < 0,3 40
i zawartością różnych substancji pomocniczych. Występują one pod
S-55 33,5-35,5 29-32 50--65 220-230 7 < I 45
różnymi nazwami handlowymi: Witepsol, Massa Estarinum, Mas-
supol, Novata, Suppocire, Adeps solidus (tab. 36). S-58 32-33,5 27-29 75 220 7 <I 50
E-75 37-39 32-36 < 15 220-230 <7 < 1,3 10
E-79 36-38 33-35 25-35 220--230 7 <I 30
Podłoża syntetyczne MassupoI 34-36 31-32,5 - 240-250 <2 - 50
DHWI 33-36 32-33,5 - 195-200 < 8 - 100
Przy sporządzaniu czopków przez wylewanie stosuje się również
podłoża o charakterze syntetycznych estrów, np. ftalan cetylowy. DHW li 37,5-39,5 36-37,5 - 135-140 < 12 - 100
Należy do nich m.in. Lasupol (Cethyliumphthalicum). Jest to syn- Lasupol 34-37 32-35 - 95-115 <2 - 30

274 275
tetyczny ester kwasu ftalowgo i wyższych alkoholi, głównie cety-
lowego, z dodatkiem alkoholu cetylowego, stearylowego oraz nie-
jonogennego emulgatora z grupy glikoli polioksyetylenowych, two-
rzącego emulsję w/o.
Stopione podłoże krzepnie szybko i łatwo oddziela się od formy,
o ile nie jest ogrzane do temperatury powyżej 70°C, gdyż wówczas
zmieniają się jego.właściwości fizyczne, m.in. lepi się do ścian for-
my. Korzystnie jest prowadzić wylewanie czopków w temperatu-
rze 40-45°C. Ujemne cechy tego podłoża to kruchość czopków
i szybka deformacja w czasie upałów. Niektóre właściwości fizycz-
ne przedstawiono w tabeli 36.
Podłoża hydrofilowe
• Masy żelatynowo-glicerolowe
Podłożami tego typu są masy żelatynowo-glicerolowe, które roz-
puszczają się w wydzielinach jam ciała w temperaturze ciała ludz-
kiego.
Najczęściej stosuje się następujący skład masy żelatynowo-gli-
cerolowej do sporządzania globulek dopochwowych: 15 cz. żelaty-
ny, 70 cz. glicerolu i 15 cz.wody. Substancję leczniczą rozpuszcza
się lub zawiesza w wodzie i dodaje rozdrobnioną żelatynę. Na-
stępnie dodaje się glicerol i ogrzewa płyn na łaźni wodnej. Po roz-
puszczeniu żelatyny masę wylewa się do form, chłodząc do zasty-
gnięcia. Zwiększenie ilości żelatyny w tym podłożu powoduje wzrost
twardości podłoża i przedłużenie czasujego rozpuszczenia. W przy-
padku sporządzania pręcików docewkowych należy zwiększyć ilość
żelatyny do 26 cz., wody do 24 cz., natomiast glicerolu powinno
być 50 cz. • Nie należy ich stosować do sporządzania czopków zawierają-
Zaletą podłoży żelatynowo-glicerolowych jest ich rozpuszczal-
ność w wodzie, a więc i w wydzielinach jam ciała, wadą - obecność
glicerolu, który działa odwadniająco i może oddziaływać lekko draż-.
niąco na jelito grube. W związku z tym podłoża te mogą być użyte
do sporządzania czopków przeczyszczających ze względu na dużą
zawartość glicerolu, który na skutek osmotycznego drażnienia
pobudza perystaltykę jelit. Jednak glicerynowe czopki prze-
czyszczające wg FP VI mają inny skład - nie zawierają żelatyny.
N ależy mieć jednak na uwadze, że podłoża żelatynowo-glicero-
lowe tworzą niezgodności z niektórymi substancjami.jak np. kwa-
276
sem salicylowym, metenaminą, taniną i innymi garbnikami, sola-
mi glinu i wapnia, wodzianem chloralu.
Ze względu na to, że żelatyna jest dobrym podłożem do rozwoju
bakterii, korzystne jest dodanie do mas żelatynowo-glicerolowych
środków konserwuj ących.
• Makrogole
Makrogole (glikole polioksyetylenowe, PEG) są mieszaninami po-
limerów tlenku etylenu. Jako podłoża czopkowe stosuje się stałe
polimery o różnych masach cząsteczkowych (m.cz, 2000-6000) lub
ich mieszaniny z makrogolami płynnymi (m.cz. 200-600) lub
o konsystencji mazistej (m.cz. 1000-1500).
Makrogole stałe topią się w temperaturze 54°-60°C. W miejscu
aplikacji (odbytnica, pochwa, cewka moczowa) ulegają powolne-
mu rozpuszczeniu w wydzielinach błon śluzowych, dzięki czemu
uzyskuje się spowolnione uwalnianie substancji leczniczej. Doda-
tek makrogoli płynnych (m.cz. 300, 400) do stałych (m.cz. 4000,
6000) wpływa na szybsze rozpuszczenie masy czopkowej i szybszą
resorpcję rozpuszczonych lub rozproszonych substancji leczniczych.
Niektóre właściwości makrogoli przedstawiono w tabeli 37.
N a podstawie danych z piśmiennictwa w tabeli 38 zebrano przy-
kłady podłoży z makrogolami. Przez ..dobór odpowiedniego składu
mieszaniny makrogoli otrzymuje się masę o pożądanych właści-
wościach plastycznych i odporności mechanicznej.
Podłoża z makrogoli stosowane są przede wszystkim do sporzą-
dzania globulek dopochwowych, przewyższając swoimi właściwo-
ściami podłoża lipofilowe, a także do sporządzania czopków o dzia-
łaniu miejscowym.
cych substancje lecznicze o działaniu ogólnym, ponieważ są one
higroskopijne i powodują osmotyczne odciąganie wody z błony ślu-
zowej w miejscu aplikacji, co może spowodować bolesność oraz
utrudnienie wchłaniania substancji leczniczych. Dodatek 20-30%
wody do tego podłoża lub zwilżenie czopka wodą przed aplikacją
zapobiega temu zjawisku.
Zaletą podłoży z makrogolami jest ich trwałość oraz możliwość
rozpuszczenia w nich wielu substancji leczniczych. Należy zwró-
cić uwagę na to, że podłoża z makrogoli powodują niezgodności
m.in. z garbnikami, kwasem salicylowym, kwasem acetylosalicy-
277
 Tabela 38. Skład podłoży czopkowych z makrogolami

Składniki podłoża [%1

Nr
Makrogole
podłoża
400 1000 1500 1540 2000 3000 4000 6000 8000 Woda
o N
00 t- I 75 25
II 90 10
III 20 30 50
IV 20 33 47
V 10 30 60-
VI 50 50
VII 65 35
VIII 70 30
I I I O O I
IX 95 5
N
N ,-
O O
'D
O
O -
00

I
O

~ X 96 4
-
I
00 t-
N
I
00
("<)
O
I
'D
O

-
O
-
'D
XI-- 25 60 10
XII 5 95
*-e- **
'D I I I I
**
'D I I **
V)
XIII 70 30
V) N
o. ~N
"'"
-.
N 00
XIV
-
O.
-
O. O.
- - 70 30
XV 33 47 20
XVI 50 30 20

00
,- ,-
O

t-
00

00
00

~
O
V)

V)
I
-e-
V)
I
00
00
V)

J
'D
V)
I
t-
N
'D
I
V)
("<)
'D
O
I
XVII 80 20
J ("<) ("<) -e- -e- -e- V) -e- V) 'D
* Makrogol 3350
** W skład podłoża wchodzi alkohol ceryłowy - 5%.
~
V)

N -
00

l' O
e-
I ("<) N I N
("<)
("<)
N
I
lowym, solami rtęci, jodem, jodkami, chininą, penicyliną, rezorcy-
I
t-
'D
N
t-

-
O O
I
t-
'D
...!.
V)
l
("<)
V)
N
I
J
- nolem, fenobarbitalem, balsamem peruwiańskim.
Czopki, globulki i pręciki docewkowe z makrogolami formuje
O
się przez wylewanie.
O O O O O O O
O
N
O
V)
O
c!,
O
'D
....• l'
O
O
'D
I
O
N
N

O
I
O
("<)
("<)

O
I
O
t-
("<)

O
I
,-
O
V)

O
O
O
t-
O
I
O
O
o.
O
I Przykłady zastosowania niektórych podłoży z makrogo-
~ O 00 O O O O O O
lami:
00
("<)
V)
o-
---
"'" "'" 00 t-
N
O
("<)
V)
M
O
V)
O
t-

• Podłoża I, II, III i IV zapewniają uzyskanie czopków o dobrej

konsystencji i dobrej rozpuszczalności w wodzie.
o O O O O O O O O • Podłoże V jest bardziej miękkie i lepiej rozpuszczalne w wodzie
o O O ~ O O ~ O O O
O O ~
_
~
_
O
N
O
('<")
~
('<")
O
~
O
\O
O
00 niż podłoże III.
"'"

278 279
• Podłoża VI i VII dodaje się do stałych substancji leczniczych,
które nie wywierają znacznego wpływu na konsystencję podło-
ży z makrogolami.
• Podłoże VIII dodaje się do substancji leczniczych obniżających
temperaturę topnienia podłoża, np. wodzian chloralu.
• Podłoża IX i X dają czopki rozpuszczające się szybko w środowi-
sku odbytnicy.
• Podłoże XI stosuje się do czopków, w skład których wchodzą
substancje lecznicze rozpuszczalne w wodzie.
• Podłoże XII stosuje się również do sporządzania czopków przez
wytłaczanie.
• Podłoże XIII stosuje się do czopków zawierających w swoim skła-
dzie ciecze.
• Podłoża XIV, XV i XVI różnią się między sobą twardością i obec-
nością lub brakiem wody.
• Podłoże XVII stosuje się do sporządzania czopków z progestero-
nem.
Powyższe podłoża rozpuszczają się w wodzie o temperaturze
37°C w ciągu 30 minut.
Do podłoży hydrofilowych zalicza się również galaretki z aga-
rem o składzie 2 cz. agaru, 50 cz. glicerolu i 48 cz. wody. Sporzą-
dza się je, rozpuszczając agar w części wody, ogrzewając mieszani-
nę do zagotowania i, stale mieszając, dodaje glicerol.
Do podłoży hydrofilowych należy również zaliczyć żel steary-
nianu sodu w glicerol u, stosowany w czopkach glicerolowych (Gly-
ceroli Suppositorisi, o działaniu przeczyszczającym (rec. 13 - czop-
ki).
Dobór właściwego podłoża warunkuje w wielu przypadkach
właściwą dostępność farmaceutyczną substancji leczniczych i sku-
teczność działania stosowanych leków.
Wybór podłoża czopkowego zależy od:
1) sposobu działania substancji leczniczej - działania ogólnego lub
miejscowego,
2) drogi podania - doodbytnicza, dopochwowa lub do cewki mo-
czowej,
3) właściwości substancji leczniczej i jej zgodności z podłożem,
4) stabilności substancji leczniczej w podłożu.
280
Działanie ogólne
Warunkiem działania ogólnego substancji leczniczej podanej do-
odbytniczo jest:
1) uwolnienie substancji leczniczej z podłoża czopkowego,
2) wchłonięcie substancji leczniczej przez błonę śluzową,
3) dotarcie substancji leczniczej do miejsca działania.
Na wchłanianie substancji leczniczych z odbytnicy mają wpływ:
stan fizjologiczny miejsca podania, właściwości fizykochemiczne
substancji leczniczej oraz rodzaj podłoża czopkowego.
Uwalnianie substancji leczniczej z podłoża czopkowego zależne
jest od rozpuszczalności tej substancji w podłożu oraz współczyn-
nika podziału lipid:woda, a więc podziału substancji leczniczej
między ciekłe podłoże a ciecz znajdującą się w odbytnicy. Im więk-
sza jest rozpuszczalność substancji leczniczej w wodzie, tym więk-
sza jej ilość zostanie uwolniona i większa ilość może zostać wchło-
nięta. Im wyższe jest stężenie substancji leczniczej w cieczy od-
bytnicy, tym szybsze jest wchłanianie. Szybkość wchłaniania wzra-
sta również ze wzrostem ilości niezdysocjowanej formy substancji
leczniczej.
Jeżeli czopki zawierają zawieszoną substancję leczniczą w po-
staci stałej, to szybkość uwalniania i wchłaniania zależna będzie
m.in. od stopnia rozdrobnienia. Zmniejszenie wielkości cząstek
przyspiesza na ogół uwalnianie substancji leczniczej z czopków.
Wchłanianie substancji leczniczych, podawanych w postaci czop-
ków można również regulować doborem podłoża, którego rodzaj
i zachowanie się w miejscu podania, tzn. zdolność topienia się lub
rozpuszczania w odbytnicy, ma duże znaczenie dla skuteczności
działania.
Warunkiem uwolnienia się substancji leczniczej z podłoża
i wchłaniania jest uprzednie jego stopienie lub rozpuszczenie. Ilość
wodnego płynu (wydzieliny) w odbytnicy i pochwie jest zmienna
i mała (1-3 ml), Wpływa to na uwalnianie substancji leczniczej
z podłoża.
Podłoże PEG musi się rozpuścić, aby uwolnić substancję leczni-
czą z czopka. Proces ten przebiega powoli i zależny jest od ilości
płynu obecnego w odbytnicy lub pochwie. Celowe jest uzasadnie-
nie polecenia dla pacjenta, aby zwilżyć wodą czopek przed włoże-
niem. Ma to m.in. przyspieszyć rozpuszczenie czopka w miejscu
aplikacji.
281
 Aby substancja lecznicza zawarta w czopku na podłożu lipofilo-
wym uległa wchłonięciu, musi najpierw zostać uwolniona z podło-
ża i rozpuszczona w płynie odbytnicy, po uprzednim stopieniu podło-
ża czopkowego w temperaturze ciała ludzkiego.
Ogólnie przyjmuje się, że substancje lecznicze o charakterze
hydrofilowym są łatwiej uwalniane z podłoży lipofilowych niż sub-
stancje lecznicze lipofilowe (np. fosforan kodeiny i kodeina). Sub-
stancje lipofilowe lepiej się uwalniają z podłoży hydrofilowych niż
z podłoży lipofilowych. Podłoża PEG mogą być także stosowane
zarówno do substancji leczniczych hydrofilowych, jak i hydrofobo-
wych.
Substancje trudno rozpuszczalne w wodzie i nierozpuszczalne
w lipidach znacznie łatwiej są uwalniane i wchłaniane z podłoży
hydrofilowych. Przykładem może być indometacyna.
Typ podłoża decyduje o kierunku wchłaniania. Olej kakaowy
i podłoża rozpuszczalne w wodzie rozprzestrzeniają się po całej
odbytnicy, dlatego nie można wykluczyć wystąpienia efektu I przej-
ścia.
Podłoża triglicerydowe, zwłaszcza z dodatkiem emulgatorów,
pozostają w dolnej części odbytnicy. Wchłanianie odbywa się pra-
wie wyłącznie przez żyłę główną dolną, z pominięciem wątroby.
Dodatek do podłoża czopkowego substancji rozpraszających,
takich jak koloidalna krzemionka, bentonit iJlub związków po-
wierzchniowo czynnych (tenzyd), ułatwia rozprzestrzenianie się
podłoża i zwiększa kontakt substancji leczniczej z błoną śluzową
odbytnicy, a tym samym przyspiesza wchłanianie. Obecność ten-
zydów w podłożu czopkowym może, w zależności od użytej ilości,
zwiększyć wchłanianie lub w niektórych przypadkach je hamo-
wać. W wyższych stężeniach tenzydy mogą wywierać działanie
drażniące lub utrudniać wchłanianie, wskutek zamknięcia sub-
stancji leczniczej w miceli lub przez utworzenie niewchłanialnego
kompleksu.
Ze względu na możliwość często indywidualnie zróżnicowanego
wchłaniania substancji leczniczych, aplikowanych w postaci czop-
ków, nie powinno się podawać leków silnie działających w maksy-
malnych dawkach. Leki o wąskim indeksie terapeutycznym po-
winny być podawane w czopkach z największą ostrożnością.
Przy oczekiwanym działaniu miejscowym wybór podłoża nie jest
aż tak istotny, ponieważ prawie każdy rodzaj podłoża utrzymuje
substancję leczniczą w bezpośrednim kontakcie z chorymi tkan-
kami.
282
Podłoża lipofilowe są zalecane do czopków doodbytniczych, gdyż
nie drażnią błon śluzowych odbytnicy, co może mieć miejsce w przy-
padku podłoży PEG. Bolesność na skutek odciągania wody z błon
śluzowych, a czasem nawet odruch defekacyjny to ujemne strony
stosowania tego typu podłoży. Są natomiast wskazane do sporzą-
dzenia globulek dopochwowych i pręcików docewkowych.
Czopki i globulki o działaniu dezynfekującym powinny być spo-
rządzane na podłożach hydrofilowych, które zapewniają lepsze ich
działanie miejscowe. W przypadku globulek zawierających związ-
ki steroidowe zaleca się stosowanie podłoży lipofilowych, z któ-
rych substancja lecznicza uwalnia się powoli. W przypadkach
wzmożonego wydzielania błon śluzowych również poleca się sto-
sowanie podłoży lipofilowych, gdyż użycie podłoży hydrofilowych
może powodować dalsze zwiększenie wydzielania.
Zgodność substancji leczniczej z podłożem
i jej stabilność w podłożu
W większości przypadków podłoża lipofilowe są mniej reaktywne
chemicznie niż podłoża makrogolowe. N a ogół nie występują więc
problemy ze zgodnością i stabilnością substancji leczniczej z podło-
żami lipofilowymi. Niektóre substancje lecznicze (np. wodzian chlo-
ralu) powodują obniżenie temperatury topnienia podłoża lipofilo-
wego. Niewielki dodatek wosku białego lub estru cetylowego wo-
sku może zapobiec temu zjawisku.
Podłoża zawierające glikole polioksyetylenowe są odporne na
działanie temperatury. Nie ulegają deformacji w podwyższonej
temperaturze podczas przechowywania, ale rozpuszczają się
w miejscu aplikacji. Podłoża lipofilowe topią się w temperaturze
ciała ludzkiego i dlatego są bardziej wrażliwe na wyższe tempera-
tury i muszą być przechowywane w pomieszczeniu o kontrolowa-
nej temperaturze lub w lodówce.
Substancje pomocnicze stosowane
przy sporządzaniu czopków
W celu uzyskania postaci leku o odpowiednich właściwościach za-
lecane jest dodawanie różnych substancji pomocniczych: zwięk-
szających lepkość, wypełniających, adsorbujących, emulgujących,
283
 p:-zeciwut!eniaczy, a także modyfikujących temperaturę topnie-
ma czopkow.
W celu utwardzenia podstawy czopkowej w porze letniej lub
~ przypadku obecności w czopkach substancji leczniczych obniża-
jących tempe~aturę topnienia podłoży lipofilowych (np. wodzian
chloralu, gwajakol, kamfora, olejki eteryczne) dodaje się do nich
wosk pszczeli v.: ilości 3-5%, olbrot, alkohol stearylowy, alkohol
cetylowy i ich mle~z~niny lub mono stearynian glicerolu. Jako pla-
styfikatory utatwiająea formowanie czopków przez wytłaczanie
mogą służyć oleje roślinne lub lanolina.
Stos~Je się rów~~eż substancje pomocnicze zapobiegające sedy-
mentacJI. substa~cJllecz~i~zej w stopionym podłożu czopkowym,
przez zwiększenie lepkości w czasie sporządzania czopków meto-
dą wvlewania. Powoduje to równomierne rozproszenie substancji
lec~?~c~eJ w podłożu czopkowym, a tym samym zwiększa dokład-
nos c JeJ. daw~owania. Do tych substancji należy zaliczyć mono-
stearynian glicerolu (5%), stearynian magnezu, stearynian glinu
(1-3~), mono stearynian glinu (2%), koloidalną krzemionkę, np.
Aerosil (1-2%), bentonit, parafinę stałą, wosk.
. Jako substancje wypełniające i adsorbujące proponuje się uży-
CIe laktozy, s~cha:-ozy, glinki białej, węglanu wapnia, tlenku ma-
gnezu, krzeroionki koloidalnej. Substancje wypełniające dodaje się
tylkov: przypadku przepisania małej ilości substancji leczniczej,
natorr:last substancje adsorbujące mają ułatwić wprowadzenie do
podło~a c.zo?kowego płynnych substancji leczniczych na zasadzie
ułatwienia Ich rozproszenia.
D? podłoży czopkowych dodawane są emulgatory w celu zwięk-
szenia zdolnosoi emulgowania wody, roztworów substancji leczni-
czych lub innych cieczy, np. glicerolu.
Do wprowadzenia substancji leczniczych do podłoża w postaci
roztworu można użyć niewielkich ilości wody, glicerolu, glikolu
propylenowego.
Farmakopea Polska zezwala na dodawanie środków konserwu-
jących do podłoży hydrofilowych lub lipofilowych, do których we-
mulgowano wodne roztwory substancji leczniczych z wytworze-
niem emulsji w/~. M?gą być stosowane estry kwasu p-hydroksy-
benzoes?wego (nipaginy) lub kwas sorbowy i jego sole.
~rzeclwutleniacze dodaje się w celu ochrony substancji leczni-
czej wrażliwej na utlenianie, jednocześnie stabilizują lipofilowe
podłoża czopkowe (tokoferole, galusan etylowy, galusan propylo-
wy).
284
Barwniki stosowane są w celu poprawy wyglądu czopków. Uła-
twiają również rozróżnienie czopków zawierających substancje
silnie działające.
Sporządzanie czopków
Ogólne uwagi dotyczące sporządzania
i wydawania czopków
Czopki doodbytnicze, globulki dopoc~wow~ i pręciki ?ocewkowe
jako postacie leku przeznaczone do Jam ciała, ~godme, z. za~ece-
niem FP VI powinny spełniać określone wymogi czyStOSCI~Ikro-
biologicznej (FPVI, s. 118-119). Z tego względu sporządzanie tych
postaci leku powinno odbywać się z zachowaniem szczególnych
wymogów czystości. . ,.
N ajbardziej wskazanym sposobem sporząd~ama c~opkow l FI?-
bulek powinno być wylewanie do form, stanowlącychJednoczesme
opakowanie postaci leku. ., .,
W przypadku czopków i globulek zawierających a~t~bIO.tykI
należy wykonać je w warunkach aseptycznych, zapewniając Jało-
wość postaci leku. .
Substancja lecznicza może być w podłożu czopkowym zawieszo-
na lub roztwór jej zemulgowany. Rzadziej spotyka się układy:
w których substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu (c~opkI
i globulki na podłożu z makrogoli lub podłożu żelatynowo-glicero-
lowym). Substancje lecznicze nierozpuszczalne w. podłożu I?owm-
ny być sproszkowane, przesiane przez sit? 0,08 ~ do~adme roz-
proszone w podłożu. Rozproszenie suhstancji leczniczej w czopkach
powinno być jednakowe w całej masie czopków. . .
Nie wolno wydawać czopków, w których substancja le~zmc~~
zgromadziła się, np. w wyniku sedymentacji, wzaostrzonej CZęSCI
czopka na skutek nieprawidłoweg? sp.orządzam~., . . ,,
Odporność mechaniczna czopkow, Ich trwałosc l SpOlstOSCpo-
winna chronić je przed kruszeniem i deformacją. .
Czopki powinny charakteryzować się odpowiednią odpornośc~ą
mechaniczną, aby nie ulegały żadnym zmianom, np. kru~zemu
albo deformacji podczas pakowania, transportu lub w czasie sto-
sowania.
285
• Sposoby sporządzania czopków W celu obliczenia właściwej ilości podłoża stosuje się wzór:

Farmakopea Polska VI zaleca dwie metody sporządzania czopków: M= F- (f· s),

gdzie:
M - potrzebna całkowita ilość podłoża (oleju kakaowego). .
1) przez wylewanie stopionej masy do odpowiednich form,
F - pojemność formy w gramach podłoża czopkowego łącznie dla całej
2) przez wytłaczanie w prasie (maszynce do czopków i globulek, liczby czopków (globulek); przyjmuje się rzeczywistą, ustaloną do-
tzw. czopkarce). świadczalnie podczas standaryzacji form (a nie deklarowaną) pojem-
ność formy, tzn. średnią masę czopka w gramach i mnoży przez licz-
Czopki, globulki i pręciki z masłem kakaowym można sporzą- bę czopków (globulek)
dzać obydwiema metodami. W przypadku podłoży żelatynowo-gli- f - współczynnik wyparcia (tab. 39)
cerolowych i makrogolowych stosuje się metodę wylewania. s - ilość przepisanej substancji leczniczej w gramach na wszystkie czop-
Przed sporządzeniem czopków przez wylewanie lub wytłacza- ki (globulki).
nie należy dokonać standaryzacji form i dokładnego obliczenia W przypadku czopków zawierających kilka substancji leczni-
właściwej ilości podłoża potrzebnego do wypełnienia formy, której
czych równanie to przybiera postać:
użyje się do ukształtowania czopka, z uwzględnieniem współczyn-
ników wyparcia dla poszczególnych substancji leczniczych. Stan- M = F - (I; . SI + t;. . Sz + En . 8,.,)
daryzacja jest to ustalenie rzeczywistej pojemności formy w gra-
mach. Polega ona na napełnieniu określonej ilości otworów formy
stopionym podłożem (metoda wylewania) lub wytłoczenie w pra- Tabela 39. Współczynnik wyparcia najczęściej stosowanych substancji leczniczych dla ole-
sie czopków z samym podłożem. Po ich zastygnięciu lub wypchnię- ju kakaowego
ciu z czopkarki uzyskane czopki waży się i ustala średnią masę
Współczynnik Współczynnik
jednego czopka. Każda forma wymaga standaryzacji dla określo- Substancja Substancja
wyparciaj wyparciaj
nego podłoża czopkowego. Formy do czopków mają określoną ob-
jętość, w przybliżeniu odpowiadającą czopkom z olejem kakaowym Acidum boricum 0,67 Morphini hydrochloridum 0,85
o masie 1 lub 2 g. Aminophyllinum 0,88 Nystatinum 0,77
Substancja lecznicza zawarta w czopku w postaci stałej zajmu- dihydricum Papaverini 0,72
je pewną objętość. Dlatego ilość podłoża zastosowanego do spo- Ammonii 0,91 hydrochloridum
rządzenia czopka o określonej masie powinna być odpowiednio bituminosulfonas Paracetamolum 0,72
mniejsza. Współczynnik wyparcia (t) określa w gramach ilość pod- Balsamum peruvianum 0,83 Paraffinum solidum 1,00
łoża odpowiadającego objętością 1 g danej substancji. W przy- Barbitalum 0,81 Phenobarbitalum 0,84
padku, gdy współczynnik wyparcia wynosi 0,67, oznacza to, że 1 g Belladonnae extractum 0,75 0,1>8
SiCC/lIIl
Phenobarbltalum
Natricum
-
substancji leczniczej zajmuje taką samą objętość jak 0,67 g pod-
Bismuthi subgallas 0,37 Phenylbutazonum 0,83
łoża.
Chinini hydrochloridum 0,83 Phenylis sa/icy/as 0,71
Jeżeli w skład czopków (globulek) wchodzą większe ilości prosz-
Ch/orali hydras 0,67 Procaini hydrochloridum 0,80
ków, to przy formowaniu przez wylewanie stopionej masy lub wy-
Codeini phosphas 0,69 Propyphenazonum 0,84
tłaczanie należy zmniejszyć ilość podłoża czopkowego (oleju kaka-
Diclofenacum Natricum 0,64 Resorcinolum 0,71
owego) o objętość, jaką zajmują użyte substancje lecznicze z uwz-
Glycerolum 86% 0,78 Tanninum 0,64
ględnieniem ich współczynnika wyparcia.
Ibuprofenum 0,90 Theophyllinum 0,60
Indomethacinum 0,68 Zinci oxidum 0,15-0,25
Metronidazolum 0,67

287
286
 W tabeli 39 podano wartości współczynnika wyparcia niektó-
rych substancji leczniczych dla oleju kakaowego. Dla innych podło-
ży wartości te są inne z powodu ich odmiennej gęstości. Jeżeli
w tabeli nie podano współczynnika wyparcia dla danej substancji
leczniczej, przyjmuje się wówczas średni współczynnik wyparcia,
tj. 0,7.
Trudności związane z wykonaniem czopków dotyczą koniecz-
ności stosowania leków gotowych z powodu: braku substancji pro
receptura, nadmiernej ilości proszków lub roztworów przepisanych
do ich wykonania.
W tabeli 41 zestawiono substancje lecznicze przepisywane naj-
częściej do sporządzania czopków i globulek, w formie tabletek
i kapsułek.
Jeżeli w skład recepty wchodzą substancje lecznicze znajdujące
się w aptece wyłącznie w postaci tabletek, należy tabletki dokład-
nie sproszkować w moździerzu i przesiać przez sito 0,08, przed
wymieszaniem z pozostałymi substancjami leczniczymi. Ilość sub-
stancji leczniczej określa się na podstawie deklarowanej przez pro-
ducenta zawartości substancji w tabletce.
W przypadku drażetek przed sproszkowaniem należy usunąć
otoczkę (p. rozdz. "Proszki" s. 240).
Jeżeli przepisana ilość substancji stałych jest zbyt duża, to na-
leży wówczas dodać np. olej roślinny lub lanolinę. Takie postępo-
wanie zaleca się szczególnie przy formowaniu czopków lub globu-
lek w temperaturze nie podwyższonej, czyli przez wytłaczanie.
W pewnych przypadkach należy jednak porozumieć się z lekarzem,
w celu dokonania korekty składu recepturowego, tj. zmniejszenia
ilości proszku.
• Sporządzanie czopków (globulek) przez wylewanie sto-
pionej masy
Uwagi ogólne
Metodą wylewania można sporządzać czopki} globulki ze wszyst-
kimi rodzajami podłoży zarówno lipofilowymi, jak i hydrofilowy-
mi. Czopki sporządzane tą metodą wykazują prawidłowy kształt
i korzystny wygląd zewnętrzny. Trudności w sporządzaniu czop-
ków tą metodą mogą wystąpić wówczas, gdy proszki stanowią po-
nad 50% masy czopka.
288
• Zasady formowania czopków i globulek
przez wylewanie
1. Urządzenia i utensylia do formowania czopków lub globulek.
Formy do czopków mogą być metalowe, najczęściej aluminiowe
(ryc. 6) lub z tworzyw sztucznych, stanowiące jednocześnie opa-
kowanie gotowych czopków. Formy metalowe składają się z 2
lub 3 części z wgłębieniami w kształcie czopka lub globulki. Istot-
ne jest, aby formy miały odpowiednią gładź w miejscach wklę-
słych, a także jednakową objętość. Do sporządzania czopków
oprócz form konieczne jest użycie parownicy lub zlewki, łaźni
wodnej. Ogólnie można powiedzieć, że formy metalowe zapew-
niają bardziej jednolite i dokładne dozowanie.
2. Wewnętrzną powierzchnię formy metalowej należy przetrzeć
niewielką ilością parafiny ciekłej, aby ułatwić oddzielanie ze-
stalonego czopka. Formy jednorazowego użytku nie wymagają
przed użyciem smarowania, ponieważ czopek wydobywa się
z nich przez lekki ucisk zwężonego końca foremki lub zdejmuje
się plastikowe tworzywo przed aplikacją.
3. Ustalenie doświadczalnie rzeczywistej pojemności odpowiedniej
formy na czopki lub globulki, jeżeli wcześniej tego nie przepro-
wadzono (standaryzacja form).
4. Obliczenie ilości w gramach masy proszku lub mieszaniny prosz-
ków oraz podłoża czopkowego, przy uwzględnieniu współczyn-
nika wyparcia dla poszczególnych substancji leczniczych, na
przepisaną liczbę czopków z nadmiarem na 1 czopek. Przy obli-
czaniu właściwej ilości podłoża czopkowego nie uwzględnia się
współczynnika wyparcia w przypadku: bardzo małej ilości sub-
stancji leczniczej przepisanej na 1 czopek, np. 5 mg w czopku
o masie 2,0 g stanowi zaledwie 0,25% masy czopka, lub gdy
wartość współczynnika wyparcia wynosi L
5. Substancje stałe należy bardzo miałko sproszkować w moździe-
rzu i przesiać przez sito 0,08.
6. Stapianie i wylewanie do form. Olej kakaowy stapia się na łaź-
ni wodnej. Stopiony olej kakaowy w temperaturze 34°C powi-
nien być opalizujący, o barwie kremowej. Do takiego oleju wpro-
wadza się stałe substancje.lecznicze. Wizualnie można stwier-
dzić, kiedy temperatura stopionego oleju kakaowego przekro-
czy temperaturę topnienia (36°C), ponieważ zmienia się on
w płyn przezroczysty, o zabarwieniu złotym. W celu uniknięcia
przegrzania oleju kakaowego (przekroczenie temperatury 36°C)
289
 należy dodawać go porcjami do ogrzanego naczynia. W przypad-
ku przekroczenia temperatury 36°C należy naczynie zdjąć z łaź-
ni wodnej i dodać następną porcję świeżo utartego oleju kakao-
wego, zawierającego głównie odmianę trwałą ~ w celu obniżenia
temperatury topnienia i ułatwienia zestalenia masy w formie.
W przypadku stosowania półsyntetycznych glicerydów kwasów
tłuszczowych, np. Witepsole, stapianie podłoża powinno być kon-
trolowane. Temperatura nie może przekraczać 60°C.
Podłoża PEG topią się w tep1peraturze od 37 do 63°C. Mogą być
podgrzewane do temperatury 100°C bez niebezpieczeństwa roz-
kładu.
• Sposób wykonania czopków metodą wylewania
W parownicy stapia się na łaźni wodnej w temperaturze nie prze-
kraczającej 36°C rozdrobniony olej kakaowy i ciągle mieszając
pręcikiem szklanym, dodaje stopniowo bardzo miałko sproszko-
waną substancję leczniczą. Po równomiernym wymieszaniu masy
parownicę zdejmuje się z łaźni wodnej i cały czas miesza, aby za-
wieszone w niej proszki nie osiadały na dnie parownicy. Stapianie
podłoża można przeprowadzić również w zlewce.
Stopioną masę schładza się do temperatury zbliżonej do tempe-
ratury zastygania (olej kakaowy zaczyna krzepnąć w temperatu-
rze 28°C), aby zapobiec sedymentacji substancji leczniczych w sa-
mej formie i uniknąć nagromadzenia ich w części spiczastej czop-
ka. Następnie masę czopkową wlewa się po pręciku szklanym do
otworów formy z niewielkim nadmiarem, ponieważ masa czopko-
wa skurczy się, kiedy zastygnie.
Po zastygnięciu masy czopkowej w formach w temperaturze po-
kojowej należy wypełnione formy ochłodzić lodem lub włożyć do
lodówki na około 30 minut, aby czopki lub globulki mogły stward-
nieć. Nie należy wylewać stopionej masy do form uprzednio silnie
schłodzonych, gdyż wówczas czopki mogą mieć kształt nieforem-
ny. Po wyjęciu z lodówki formy metalowej z czopkami należy usu-
nąć nożem nadmiar masy zastygłej na jej powierzchni. Następnie
formę rozkłada się, a czopki wypycha, stosując lekki ucisk dużym
palcem (przez bibułę) na ich podstawę w kierunku zwężonego koń-
ca. Każdy czopek lub globulka, wyjęte z metalowej formy, powin-
ny być owinięte w folię aluminiową i umieszczone w odpowiednich
pudełkach.
290
Ryc. 6. Formy do wylewania czopków:
a a - metalowe, b - z tworzywa sztucznego.
• Sporządzanie czopków i globulek w aparacie Erweka
W aptekach szpitalnych sporządza się zazwyczaj czopki i globulki
w większych ilościach. Do tego celu może służyć aparat do wyle-
wania firmy Erweka.
Aparat ten ma zbiornik z płaszczem grzewczym, w którym na-
stępuje topienie podłoża i mieszanie z substancjami leczniczy-
mi w ciągły sposób, przy użyciu odpowiedniego mieszadła. Za po-
mocą termoregulatora ustawia się właściwą temperaturę ogrze-
wania masy czopkowej. Prowadzi się kontrolę wewnątrz zbiorni-
ka. Płynną masę czepkową przez naciśnięcie odpowiedniej dźwi-
gni wlewa się do form umieszczonych na ruchomej podstawie. Po
wypełnieniu form i schłodzeniu czopki przenosi się do właściwego
opakowania.
• Metoda podwójnego wylewania
W metodzie tej sporządza się mieszaninę substancji leczniczych
i stopionego podłoża czopkowego w ilości przypadającej na przepi-
saną liczbę czopków z nadmiarem na 1czopek. Podłoża czepkowe-
go należy wziąć celowo mniej, niż wynika to z obliczeń. Masę czop-
kawą wylewa się do wcześniej przygotowanych form, uzyskując
niecałkowite ich napełnienie. Brakujące ilości masy w formach
napełnia się z nadmiarem stopionym podłożem bez substancji lecz-
291
niczej. Po zastygnięciu czopków należy usunąć nożem nadmiar
masy zastygłej na powierzchni formy i, po rozłożeniu jej, należy
wypchać czopki. Otrzymane czopki stapia się ponownie przez ła-
godne ogrzewanie na łaźni wodnej i dokładnie miesza, a następ-
nie po raz drugi napełnia formy ilością pasującą już do ich objęto-
ści. Dalej należy postępować analogicznie jak w metodzie wylewa-
nia. W każdym czopku będzie teraz dokładnie przepisana ilość
substancji leczniczych. Jeśli wystąpią straty w masie czopkowej
przy tych czynnościach na skutek jej przylegania do ścian naczy-
nia (zlewki lub parownicy), to tylko jeden czopek będzie niepełny,
natomiast pozostała liczba przepisanych czopków będzie na pew-
no dobra. Metoda ta pozwala na uzyskanie dokładnego dawkowa-
nia substancji leczniczych i nie wymaga standaryzacji form.
• Sporządzanie czopków i globulek przy użyciu aparatu
Unguator
Użycie tego rodzaju aparatu (ryc. 3) ma tę zaletę, że czopki spo-
rządzane są przy użyciu form, które stanowią ich bezpośrednie
opakowanie. W przypadku czopków możliwe jest częściowe lub ca-
łkowite stopienie podłoża i homogenne zawieszenie sproszkowa-
nych składników, jak również wemulgowanie wodnych roztworów
substancji leczniczych. Aparat wyposażony jest w mieszadła, po-
jemniki (15-500 ml), aplikatory, końcówki dozujące oraz formy do
czopków i globulek (ryc. 3B).
.Proces sporządzania czopków przy użyciu mieszalnika receptu-
rowego Unguator składa się z dwóch etapów:
uzyskania homogennej, płynnej mieszaniny podłoża z substan-
cją leczniczą przez dobór odpowiednich parametrów technolo-
gicznych: czasu i szybkości obrotów mieszadła,
przetłaczania (wylewania) płynnej (lub nadtopionej) masy czop-
kowej do jednorazowych form z tworzywa sztucznego.
W czasie wylewania czopków do form część masy pozostaje na
pokrywie pojemnika, uniemożliwiając całkowite wypełnienie ich
przy użyciu aplikatora. Stwarza to konieczność odkręcenia nakrętki
i przelania pozostałej ilości bezpośrednio do formy, co nie jest ko-
rzystnym rozwiązaniem. Dlatego, w celu uzyskania przepisa-
nej w recepcie liczby czopków, należałoby uwzględnić nadmiar masy
czopkowej w zależności od ilości czopków (nadmiar masy czopko-
wej ustala się doświadczalnie).
292
W aparacie Unguator uzyskuje się masę czopkową nadtopioną,
nie stopioną, co zapewnia jednolitość rozproszenia substancji lecz-
niczej w podłożu i uniknięcie sedymentacji.
Przy obliczaniu liczby składników masy czopkowej z nadmia-
rem postępuje się analogicznie jak przy sporządzaniu czopków
przez wylewanie.
• Sposób wykonania
Do wytarowanego pojemnika o odpowiedniej pojemności odważa
się obliczoną ilość oleju kakaowego. Następnie dodaje się sprosz-
kowane substancje lecznicze. Pojemnik przykryty pokrywką,
z wprowadzonym wcześniej mieszadłem (o odpowiednio dobranej
wielkości), należy zamontować w aparacie. Należy ustawić wcze-
śniej ustalone doświadczalnie parametry szybkości obrotów mie-
szadła i czas mieszania oraz uruchomić aparat. Bezpośrednio po
zakończeniu pracy aparatu zdejmuje się pojemnik i usuwa mie-
szadło. Do pokrywki wkręca się aplikator, przez który przetłacza
się płynną zawartość, wywierając nacisk na ruchome dno pojem-
nika. Masę wylewa się do form jednorazowego użytku z tworzywa
sztucznego. W celu zestalenia się masy czopki umieszcza się w lo-
dówce. Następnie zabezpiecza się je folią aluminiową i pakuje się
do pudełek tekturowych.
Do sporządzania poszczególnych rodzajów czopków lub globu-
lek stosuje się nowe pojemniki, aplikatory i formy. Do mieszania
stosuje się mieszadła, które przed rozpoczęciem sporządzania no-
wego -rodzaju czopków myje się wodą z detergentem i przeciera
etanolem 70°.
• Sporządzanie czopków i globulek przez wytłaczanie
(formowanie w prasie)
Zasada sporządzania czopków tą metodą polega na sprasowaniu
jednolitej mieszaniny oleju kakaowego i substancji leczniczej. Masę
czopkową tłoczy się mechanicznie pod ciśnieniem przez wąskie
kanaliki do form o kształcie czopków. Pod wpływem wysokiego
ciśnienia masa czopkowa ulega powierzchniowemu nadtopieniu
i uplastycznieniu, dzięki czemu czopki mają prawidłowy kształt
i gładką powierzchnię.
293

2 ci tabletek, należy postępować analogicznie, jak opisano przy spo-
E)~O
Ryc. 7. Prasa do wytłaczania czopków: 1 - tarcza ruchoma, 2 - forma, 3 - tłok,
4 - bolec mocujący.
Urządzenia i utensylia do sporządzania
czopków i gałek
Do sporządzania czopków (globulek) tą metodą służą specjalne pra-
sy (czopkarki), zazwyczaj z płaszczem chłodzonym wodą dla unik-
nięcia nadmiernego nagrzewania się podłoża podczas wytłacza-
nia, szczególnie latem (ryc. 7).
Dodatkowym wyposażeniem czopkarki są formy metalowe (ma-
tryce) na czopki 1- i 2-gramowe oraz formy na globulki. Matryce
zazwyczaj mają 3 otwory w kształcie czopka lub 1 otwór na globul-
ki. Do przygotowania masy czopkowej stosuje się moździerz, pistel,
szpatułki metalowe lub plastikowe.
Przed przystąpieniem do sporządzania czopków należy w pierw-
szej kolejności przeprowadzić standaryzację form, tzn. doświad-
czalnie ustalić faktyczną pojemność formy (matrycy) do czopków
w przeliczeniu na masę czopka.
Ilość oleju kakaowego potrzebnego do sporządzenia prawidło-
wej masy czopkowej oblicza się w tej metodzie również z uwzględ-
nieniem współczynnika wyparcia wg wzoru podanego na s. 287.
294
. Przygotowanie masy czopkowej
Masło kakaowe rozdrabnia się w celu łatwiejszego mieszania ze
składnikami sypkimi.
Substancje lecznicze i olej kakaowy umieszcza się w moździe-
rzu i dokładnie miesza. Przy dużej ilości substancji proszkowych
dodaje się kilka kropli oleju roślinnego, parafiny ciekłej lub nie-
wielką ilość lanoliny i ugniata na jednolitą masę plastyczną. Sub-
stancje stałe należy dodawać po przesianiu przez sito 0,08. Sub-
stancje lecznicze rozpuszczalne, a przepisane w niewielkich ilo-
ściach, można rozpuścić w wodzie, etanolu lub innym rozpuszczal-
niku. Jeżeli przepisane substancje lecznicze są wyłącznie w posta-
rządzaniu czopków przez wylewanie.
Przy sporządzapiu czopków i globulek z ichtammolem należy naj-
pierw odważyć masło kakaowe, następnie ichtammol, nakładając
go na warstwę rozdrobnionego oleju kakaowego oraz przepisane
substancje lecznicze, i zarabiać na jednolitą masę.
Przy sporządzaniu czopków pewną trudność sprawia ilościowe
przetłoczenie całej masy czopkowej do form. Najlepiej jest umie-
ścić na tłoku prasy najpierw nadmiar sprasowanego masła kaka-
owego określony doświadczalnie, dopiero w następnej kolejności
wprowadzić masę czopkową i tłoczyć czopki. Gwarantuje to cał-
kowite wypełnienie formy i wypchnięcie określonej liczby czop-
ków.
Przy wtłaczaniu niepodzielnej przez 3 liczby czopków należy
najpierw wytłoczyć z prasy jeden (lub dwa) czopek, a następnie -
po ponownym przestawieniu tarczy - resztę czopków.
Prasowanie masy w czopkarce należy przeprowadzić przez po-
wolne dokręcanie tłoka. Następnie po cofnięciu tłoka odsunąć tar-
czę zasłaniającą matrycę i wycisnąć czopki przez ponowne dokrę-
cenie tłoka. Sporządzone czopki lub globulki należy owinąć folią
aluminiową i umieścić w odpowiednim pudełku.
Po zakończeniu pracy czopkarka powinna być oczyszczona za po-
mocą benzyny;
Zaletą metody wytłaczania jest uniknięcie oddziaływania wy-
sokiej temperatury zarówno na podłoże, jak i substancje leczni-
cze, wyeliminowanie niebezpieczeństwa sedymentacji substancji
leczniczej. Niedogodnością tej metody jest fakt, że nie może być
użyta do każdego podłoża, a w czopkach pozostają pęcherzyki po-
wietrza sprzyjające jełczeniu.
295

Pakowanie i przechowywanie czopków
Opakowanie czopków lub globulek powinno chronić preparaty
przed ich deformacją, wilgocią, zanieczyszczeniem mechanicznym
oraz bakteriologicznym. Powinny być opakowane w folię alumi-
niową lub w plastikowych foremkach (będących jednocześnie for-
mami do wylewania i opakowaniem), pakowane w pudełka.
Czopki muszą w temperaturze pokojowej wykazywać należytą
trwałość i zachowywać prawidłowy kształt bez spękań lub mecha-
nicznych uszkodzeń. Czopki należy chronić od światła i przed bez-
pośrednim zetknięciem z powietrzem. Przechowywać w tempera-
turze nie przekraczającej 25°C.
Ryc. 8. Aparat do oznaczania czasu top.nienia,
T
rozpuszczania lub całkowitej deformaCji czop-
ków wg FP VI. A - rurka szklana, B - szklany
płaszcz wodny podłączony do termostatu, C -
c pręt szklany, T - termometr.
---
B
o

A
Badanie czopków i globulek

Farmakopea Polska VI poleca badanie: jednolitości masy pojedyn-

czego czopka, jednolitości zawartości substancji leczniczej, zawar-
tości substancji leczniczej, czasu rozpadu, czasu całkowitej defor-
macji lub rozpuszczenia oraz badanie czystości mikrobiologicznej.
FP VI przewiduje badanie jałowości dla pręcików docewkowych
wg monografii "Badanie jałowości". lub stopienia czopków na podłożu lipo~lowym ?owinien ~nosić
nie więcej niż 15 min; czas rozpu~zczema czopkow na podłozu hy-
drofilowym - nie więcej niż 60 mm (FP VI, s. 181-182).
Jednolitość masy pojedynczego czopka
Sposób zapisywania
Oznaczenie to należy wykonać na 20 losowo wybranych czopkach.
Recepty na czopki (globulki) mogą być zapisywane dwoma sposo-
Zważyć dokładnie każdy z 20 czopków i obliczyć średnią masę jed-
bami, analogicznie jak proszki (p. s. 236).
nego czopka. Masa czopka powinna mieścić się w granicach ± 5%
średniej masy, tylko 2 czopki mogą przekroczyć granicę podanych
odchyleń, lecz nie więcej niż dwukrotnie.
Przykłady recept

Czopki doodbytnicze
Oznaczenie czasu całkowitej deformacji
lub rozpuszczenia
Rp.
Aminophyllini dihydrici 0,25
Czas całkowitej deformacji, topnienia lub rozpuszczenia stanowi q.s.
kryterium pozwalające przewidzieć zachowanie się czopka lub glo- Caeao olei
bulki w warunkach fizjologicznych. Oznaczenie należy wykonać Mf. supp. ana1. D. t.d. No XlI
w aparacie opisanym w FP VI (ryc. 8). Czas całkowitej deformacji D.S 2 razy dziennie założyć czopek

297
296
Tabela 40. Składniki leku recepturowego
1. Rp.
Ilość Dawki dobowe Hydrocortisoni 0,005
Rozpuszczal- w Neomycini sulfatis 0,01
Składniki leku Właściwości
ność recepcie Maksymalna
[gl
Recepta
(FP VI)
Ephedrini hydrochlorjdi 0,01
Benzocaini 0,2
Aminophy/linum Biały proszek Substancja łatwo 3,0 0,5 Ooodbytni- Zinci oxidi 0,3
dihydricum lub granulki rozpuszcza się czo: Bismuthi subgallatis 0,3
o słabym zapachu w wodzie, 0,5
amoniaku praktycznie nie
Cacao olei q.S.
rozpuszcza się . - Mf. supp. anal. D.t.d. No XX'
w etanolu 760 gil D.S. 2 razy dziennie założyć czopek
Cacao oleum Żółta, krucha, Substancja bar- 21,24 - -
stała masa o sła- dzo łatwo roz-
bym, swoistym puszcza się
Czopki należy sporządzić przez wylewanie do form metalowych
zapachu w eterze etylo- (aluminiowych) o pojemności 2,0 g. Rzeczywista pojemność for~~
wym, chlorofor- ustalona podczas ich standaryzacji, wynosi 2,08 g. Należy obli-
mie, nie roz- czyć ilości substancji leczniczych dla 20 czopków, a także ilość ole-
puszcza się
ju kakaowego dla 20 czopków.
w wodzie
Do sporządzenia 20 czopków należy odważyć 0,1 g hydrokorty-
zonu, 0,2 g siarczanu neomycyny, 0,2 g chlorowodorku efedryny,
4,0 g benzokainy, 6,0 g tlenku cynku, 6,0 g zasadowego galusanu
Czopki należy sporządzić przez wytłaczanie w prasie (czopkar- bizmutawego.
ce), stosując formy o pojemności 2 g. Rzeczywista pojemność for- Aby obliczyć ilość podłoża czopkowego, koniecznego do sformo-
my, ustalona podczas ich standaryzacji, wynosi 1,99 g. wania czopków, należy uwzględnić współczynniki wyparcia po~zcze-
Obliczyć ilość aminofiliny i oleju kakaowego na 12 czopków przy gólnych substancji, w tym przypadku 0,2 dla tlenku cynku I ~,37
uwzględnieniu współczynnika wyparcia dla aminofiliny (f). Okre- dla galusanu bizmutu. W razie braku współczynnika w tabelI.39,
ślić doświadczalnie nadmiar sprasowanego oleju kakaowego, po- trzeba wstawić wartość 0,7 co odnosi się do hydrokortyzonu, SIar-
trzebnego do wypchnięcia czopków z prasy, o ile wcześniej tego nie czanu neomycyny, chlorowodorku efedryny, benzokainy. .
uczymono.
Ilość oleju kakaowego do sporządzenia 20 czopków wynosi
Ilość aminofiliny na 12 czopków = 12 x 0,25 = 3,0 g. (20 x 2,08) - [(0,1 x 0,7) + (0,2 x 0,7) + (0,2 x 0,7) + ( 4,0 x 0,7) +
Ilość oleju kakaowego potrzebną do otrzymania 12 czopków + (6,0 x 0,2) + (6,0 x 0,37)] = 41,6 - (0,07 + 0,14 + 0,14+ 2,8 -h ~,2.+
wylicza się wg wzoru: M = F - (f· s) = (12 x 1,99) - (3,0 x 0,88) =
+ 2,22) = 41,6 - 6,57 = 35,03 g. Jednak ze względu na straty, Jak~:
= 23,88 - 2,64 = 21,24 g; f = 0,88 (tab. 39).
mogą wyniknąć w trakcie sporządzania czopków (~ozostał?sc
Odważone ilości aminofiliny (3,0 g) i rozdrobnionego oleju ka- w parownicy, na pręciku i formie), należałoby uwzględmć nadmI::r
kaowego (21,24 g) należy wsypać do moździerza i wymieszać do- 1 czopka, a więc wyliczyć ilość masy czopkowej do sporządzema
kładnie za pomocą pistla i karty celuloidowej. Następnieumieścić 21 czopków.
na tłoku prasy najpierw nadmiar sprasowanego oleju kakaowego Na łaźni wodnej w parownicy lub zlewce należy stopić 35,03 g
(2,0 g), a następnie wprowadzić masę czopkową i tłoczyć czopki. oleju kakaowego, nie dopuszczając do przekroczenia temperatury
Gotowe czopki owinąć folią aluminiową i umieścić w tekturowym stopionego oleju powyżej 36°C. Następnie ~awi~sić o.dważon.e ~ta-
pudełku.
łe składniki w stopionym podłożu, dokładme mieszając pręcikiem
szklanym. Masę czopkową wylać do form metalowych, posmaro-
wanych uprzednio cienką warstwą parafiny ciekłej, po czym schło-

298 299
dzić w lodówce w celu zestalenia czopków. Po wyjęciu formy z lo- Ze względu na straty, jakie mogą wyniknąć w trakcie sporzą-
dówki należy usunąć nożem nadmiar masy zastygłej na jej po- dzania czopków (pozostałość w pojemniku, aplikatorze i na pokry-
wierzchni. wie pojemnika), należałoby uwzględnić nadmiar 1 czopka i wyli-
Gotowe czopki owinąć folią aluminiową i umieścić w tekturo- czyć ilość masy czopkowej do sporządzenia 21 czopków.
wym pudełku.
3. Rp.
2. Rp.
Ammonii bituminosulfonatis 0,25
Procaini hydrochloridi 0,15 Cacao olei q.S.
Hydrocortisoni 0,025 Mf. supp. anal. D.t.d. No XII
Ammonii bituminosulfonatis 0,15 D.S 3 razy dziennie założyć czopek
Cacao olei q.S.
Mf. suppos. anal. D.t.d. No XX" Czopki należy sporządzić przez wytłaczanie w prasie, stosując
D.S 2 razy dziennie założyć czopek formy o pojemności 2,0 g. Rzeczywista pojemność formy wynosi
1,99 g. Obliczyć ilość sulfobituminianu amonowego i oleju kaka-
Czopki należy sporządzić przy użyciu aparatu Unguator, stosu- owego na 12 czopków. Wprowadzenie sulfobituminianu amono-
jąc formy jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych o pojemno- wego do oleju kakaowego jest ·utrudnione. Pewną pomocą może
ści 2,0 g. Rzeczywista pojemność formy wynosi również 2,0 g. Ob- być roztarcie 'ichtiolu z niewielką ilością lanoliny (ok. 0,5 g). Od-
liczyć ilość substancji leczniczych i oleju kakaowego potrzebnych ważyć olej kakaowy w ilości 21,15 g, a następnie ichtiol (3,0 g),
do sporządzenia czopków. nakładając go na warstwę rozdrobnionego oleju kakaowego. Od-
Do przygotownia 20 czopków należy odważyć 3,0 g chlorowo- ważone składniki przenieść do moździerza, dodać niewielką ilość
dorku prokainy, 0,5 g hydrokortyzonu i 3,0 g sulfobituminianu lanoliny i rozetrzeć ją z ichtiolem, a następnie ugniatać z całą ilo-
amonowego. ścią oleju kakaowego najednolitą, nieklejącą się masę plastyczną.
Ilość oleju kakaowego potrzebna do sporządzenia 20 czopków N astępnie przenieść masę czopkową do prasy, po uprzednim
wynosi, po podstawieniu wartości do wzoru (p. s. 286) i wylicze- umieszczeniu nadmiaru sprasowanego oleju kakaowego, i tłoczyć
niu, 34,52 g. Do wytarowanego pojemnika o pojemności 50 ml na- czopki. Gotowe czopki owinąć folią aluminiową i umieścić w tek-
leży odważyć obliczoną ilość rozdrobnionego oleju kakaowego. Na- turowym pudełku.
stępnie dodawać odważone, bardzo miałko sproszkowane substan-
cje lecznicze: chlorowodorek prokainy i hydrokortyzon. Na końcu 4. Rp.
odważyć bezpośrednio do pojemnika sulfobituminian amonowy. Po-
jemnik przykryć pokrywką z mieszadłem o odpowiedniej wielko- Benzocaini 0,05
ści i zamontować w aparacie. Ustawić odpowiednie parametry szyb- Ammonii bituminosulfonatis 0,2
kości obrotów mieszadła (np. 1930 obr./min - poziom 8) i czas mie- Hydrocortisoni 0,05
szania (np. 3 min) oraz uruchomić aparat. Parametry te należy Cacao olei q.S.
wcześniej ustalić doświadczalnie. Po uzyskaniu odpowiedniej kon- Mf. supp. D.t.d. No XII
systencji (gęstej śmietany) wyłączyć aparat i zdjąć pojemnik. Do D.S 3 razy dziennie założyć czopek
pokrywki pojemnika przyłączyć aplikator, przez który przelewa
się półpłynną zawartość, wywierając nacisk na ruchome dno po- Dla ułatwienia wprowadzenia sulfobituminianu amonowego do
jemnika. Masę wylać do form jednorazowego użytku z tworzywa oleju kakaowego należy użyć niewielkiej ilości lanoliny (p. rec. 3).
sztucznego i schłodzić w lodówce w celu zestalenia się czopków. Po
wyjęciu z lodówki należy górną powierzchnię form zabezpieczyć,
np. folią aluminiową, i zapakować do tekturowych pudełek.

300 /' 301

 5. Rp. Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w podobny spo-
Metamizoli natrici sób, jak opisano w przykładzie, stosując formy o P?jemności 1,0 g.
0,50
Pepeverini hydrochloridi Rzeczywista pojemność formy, ustalona podczas Ich st~nd~ryza-
0,04
Phenobarbitali cji, wynosi 0,96 g. Obliczyć ilość metamizolu sodowego I oleju ka-
0,03
.·Codeiniphospha tis kaowego na 12 czopków .
0,03
.Ammonii bituminosulfonatis 0,04
Cacao olei q.S. 8. Rp.
Mf. suppos. anal. D.t.d No XXIV Phenobarbitali 0,01
D.S 2 razy dziennie założyć czopek Papaverini hydrochloridi 0,002
Metamizoli natrici 0,035
Czopki można sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analo- Cacao olei q.S.
giczny sposób, jak opisano w recepcie 3. Przy sporządzaniu więk- Mf. supp. anal. D.t.d NoX
szej ilości czopków można obliczyć w gramach ilości masy proszku D.S 2 razy dziennie założyć czopek dla dziecka 10 lat
lub mieszaniny proszków oraz oleju kakaowego z uwzględnieniem
współczynnika wyparcia, jednakże w przeliczeniu na masę 01 czo- Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny spo-
pe~ wi~kszą, niż prze~isana v: recepcie. Dodanie do masy czopko- sób, jak opisano w przykładzie, stosując formy o pojemności 1,0 g.
wej obliczonego nadmiaru oleju kakaowego oraz substancji leczni-
c~ych umożliwi ~ciśnięcie pełnej liczby czopków z prasy; nieunik- 9. Rp.
mone straty: komeczność dodania opisanego nadmiaru substancji
lecznicz.ych i oleju kakaowego należy wkalkulować w koszty spo- Balsami peru v. 0,20
rządzema preparatu. Cacao olei q.s.
Mf. suppos. anal. D.t.d. No XII
6. Rp. D.S 2 razy dziennie założyć czopek
Metamizoli natrici 0,40 Czopki sporządzić przez wylewanie do form ~etalowych o. po-
Papa verini hydrochloridi 0,04 jemności 2,0 g, analogicznie jak opisano w recepcie 1. Rzeczywista
Ammonii bituminosulli:matis 0,24
Cacao olei pojemność form, ustalona podczas ich standaryzacji, wynosi 2,08 g.
q.S. Obliczyć ilość balsamu peruwiańskiego i oleju kakaoweg? na 12
Mf. suppos. anal. D.t.d. No XII
czopków. Balsam peruwiański nie miesza się dobrze z olejem ka-
D.S 1 czopek na noc doodbytniczo
kaowym i może wydzielać się z czopków. Natomiast mieszanina
balsamu z olejem rycynowym tworzy trwałą emulsję po połącze-
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny
sposób, jak opisano w recepcie 3. . niu z olejem kakaowym. W parownicy należy zmieszać balsam
peruwiański (2,4 g) z 0,25 g oleju rącznikowego. Następnie wsy-
7. Rp. pać wcześniej odważony olej kakaowy (22,97 g) i ogrzewać na łaź-
ni wodnej do temperatury 35°C, ciągle mieszając pręcikiem szkla-
Metamizoli natrici 0,125 nym do uzyskania jednolitej masy. Masę czopkową wylać do form
Cacao olei q.S. metalowych, posmarowanych uprzednio cienką warstwą parafiny
Mf. suppos. anal. D.t.d. No XII ciekłej, po czym schłodzić w lodówce w celu zestalenia.czopków. Po
D.S 1-3 razy dziennie założyć czopek przy temperatu- wyjęciu formy z lodówki należy usunąć nożem nadmiar masy za-
rze ciała powyżej 38°C, dla dziecka 6-miesięcznego stygłej na jej powierzchni. Gotowe czopki należy owinąć folią alu-
(masa 10 kg) miniową i umieścić w pudełku tekturowym.

302
303
10. Rp. Czopki sporządzić przez wylewanie do form metalowych o po-
Balsami peru v. jemności 2,0 g, używając oleju kakaowego jako podłoża, w analo-
0,1
giczny sposób jak opisano w recepcie 1. Przy obliczaniu ilości oleju
Benzocaini 0,2
kakaowego nie muszą być uwzględniane współczynniki wyparcia
Resorcinoli 0,05
przepisanych substancji leczniczych z uwagi na ich małe ilości.
Zinci oxidi 0,1
W celu uniknięcia marmurkowej powierzchni czopków suchy wy-
Bismuthi subgallatis 0,2
ciąg z pokrzyku można rozpuścić w małej ilości etanolu 760 gil.
Cacao olei q.s.
Mf. supp. anal. D. t.d. No XII
D.S Czopek na noc Czopki glicerolowe - Glyceroli suppositoria (wg FP VI, s. 920)

Czopki należy sporządzić przez wylewanie do form metalowych 13. Rp.

o pojemności 2,0 g w analogiczny sposób, jak opisano w receptach 'Na trii carbona tis anhydrici 1,68
1 i 9. (Jlyceroli 860 gil 91,0
Acidi stearinici 8,19
Mf. supp. anal.
Czopki przeciw hemoroidom - Suppositoria antihaemorrhoidales
(wg FP VI, s. 955)
D.S Czopki przeczyszczają~e

11. Rp. Bezwodny węglan sodu rozpuścić w glicerolu, ogrzewając na

łaźni wodnej, mieszaj ąc. Do gorącego roztworu dodać niewielkim i
Bismuthi subgallatis 0,2 porcjami rozdrobniony kwas stearynowy. Ogrzewać do ustania
Zinci oxidi 0,1 wydzielania się dwutlenku węgla i uzyskania przezroczystej cie-
Tsnnini 0,15 czy; ciecz wylać do lekko powleczonych ciekłą parafiną odpowied-
Massae suppositoriae q.s. nich form i pozostawić do zastygnięcia. Czopki po wyjęciu z form
Mf. supp. anal. D.t.d. No XXV należy zawinąć szczelnie w folię aluminiową. Podłoże stanowi roz-
D.S 3 razy dziennie założyć czopek twór mydła stearynowo-sodowego w glicerolu (jasnożółtawa, prze-
zroczysta, lśniąca masa).
Czopki należy sporządzić przez wylewanie do form metalowych
o pojemności 2,0 g, używając oleju kakaowego jako podłoża. Rzeczy-
wista pojemność form w omawianym przypadku wynosi również Czopki glicerynowe - Suppositoria Glycerini(wg FP III)
2,0 g. Obliczyć ilość substancji leczniczych i masła kakaowego na 25 Rp.
czopków. Czopki sporządza się podobnie, jak opisano w recepcie 1.
Na trii carbonici 5,0
Acidi stearinici 9,0
Czopki przeciwskurczowe - Suppositoria antispastica Glycerini 100,0
Mf. supp. anal.
12. Rp. D.S Czopki przeczyszczające
Papa verini hydrochloridi 0,02
Bella donna e extr. siec. 0,03 FP III wprowadziła uwodniony węglan sodu (Na2C03 . 10H20).
Cacao olei q.s. Proces zmydlania kwasu stearynowego uwodnionym węglanem
Mf. supp. anal. D. t. d. No XII sodu przebiega szybciej, aniżeli w przypadku użycia bezwodnego
D.S W razie bólu założyć czopek węglanu sodu.

304 305
 14. Rp. na 12 czopków. W recepcie przepisany jest lek gotowy - chlorowo-
Codeini phosphatis 0,02 dorek doksycykliny, który znajduje się w aptece w postaci kapsu-
Acidi ecetylsslicylic: 0,25 łek żelatynowych .otwieranych po 0,1 g antybiotyku. Zawartość
Cacao olei q.S. 1 kapsułki wynosi 0,31 g (tab. 41). Jeżeli 0,1 g chlorowodorku do-
ME. supp. anal. D.t.d. No XII ksycykliny znajduje się w 0,31 g masy, to 0,18 g antybiotyku jest
D.S 2-3 razy dziennie 1 czopek dla dziecka 7-letniego w 0,558 g masy. Zawartość 2 kapsułek sproszkować w moździerzu
i przesiać przez sito 0,08 oraz odważyć 0,558 g, co odpowiada
0,18 g czystego chlorowodorku doksycykliny. Octan prednizonu (wg
Czopki sporządzić przez wylewanie do form metalowych o po- FP V Encorton) występuje w postaci tabletek po 0,005; 0,010
jemności 1,0 g analogicznie, jak opisano w recepcie 1. Rzeczywista i 0,020 g. Do przygotowania 0,060 g octanu prednizonu należy
pojemność form ustalona podczas ich standaryzacji wynosi 1,06 g. użyć 3 tabletki po 0,020 g. Tabletki sproszkować w moździerzu .
Czopki te można również sporządzić przez wytłaczanie w prasie. i przesiać przez sito 0,08. Masa 3 tabletek po 0,020 g Encortonu
wynosi 0,732 g (tab. 41). Ilość oleju kakaowego na 12 czopków =
15. Rp. = (12 x 1,0) - [(0,558 x 0,7) + (0,024 x 0,88) + (0,732 x 0,7)] =
Papaverini hydrochloridi 0,01 = 12 - (0,391 + 0,021 + 0,5124) = 12 - 0,9244 = 11,08 g. Do spo-
Theophyl1ini 0,15 rządzenia masy czopkowej należy użyć pojemnika o pojemności
Cacao olei q.S. 30 mI. Dalej postępować analogicznie, jak opisano w recepcie 2.
ME. supp. anal. D. t. d. No XII
Tabela 41. Przykłady leków gotowych, przepisywanych w receptach do globulek dopochwo-
D.S. Na noc 1 czopek dla dziecka 10-letniego wych i czopków

Zawartość substancji
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie, stosując formy leczniczej/masa tabletki
o pojemności 1,0 g analogicznie, jak opisano w przykładzie. Rze- Nazwa leku Substancja lecznicza Postać leku
lub kapsułki
czywista pojemność formy, ustalona podczas ich standaryzacji, wy- [mgr
. nosi 0,96 g. Czopki te można również sporządzić przez wylewanie Amotaks Amoxicillinum Kapsułka 250/300, 500/5JiQ.
do form metalowych o pojemności 1,0 g.
Ampicillinum Ampicillinum Tabletka 500/650
Augmentin Amoxicillinum Tabletka 250/640,500/1080,875/1480
16. Rp.
Acidum clavulanicum 125/640,125/1080,125/1480
Doxycyclini hydrochloridi 0,015. Biseptol Sulfamethoxazo/um Tabletka 100/160,400/670,800/1100
Aminophyl1ini 0,002 Trimethoprimum 20/1 60, 80/670, 160/ II 00
Prednisoni acetatis 0,005 DoxycycJinum Doxycyclinum Kapsułka 100/310
Cacao olei q.S. hydrochloridum
ME. supp. anal. D. t.d. No XII .Encorton Prednizoni acetas Tabletka 1/75, 5/120, 10/239/, 20/244
D.S 2 razy dziennie 1 czopek dla dziecka 4-1etniego Furaginum Furazidinum Tabletka 50/1 00
Pabialgin P Propyphenazonum Tabletka 220/320
Czopki należy sporządzić przez wylewanie do form jednorazo- Allobarbitalum 30/320

wego użytku z tworzyw sztucznych, będących jednocześnie bezpo- Progynova Estradiolum valerianicum Tabletka 2/100
średnim opakowaniem o pojemności 1,0 g. Rzeczywista pojemność powlekana

formy wynosi 1,0 g. Do sporządzenia czopków zastosować aparat Sulfasalazin Sulphasalazinum Tabletka 500/644
Unguator. Obliczyć ilość substancji leczniczych i oleju kakaowego Vitaminum A Retinoli pa/mi/as Tabletka 50000 j.m./I mI

306 307
17. Rp.
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny
Theophyllini 0,35 sposób, jak opisano w przykładzie.
Cacao olei q.s.
Mf. supp. anal. D.t.d No XII 21. Rp.
D.S W razie duszności założyć 1 czopek Aminophyllini 0,24
Ephedrini hydrocbloridi 0,015
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w sposób analo- Phenobarbitali 0,02
giczny, jak opisano w przykładzie. Czopki te można również spo- Cacao olei q.s.
rządzić przez wylewanie stopionej masy do form metalowych Mf. supp. anal. D.t.d No XII
o pojemności 2,0 g. D.S 2 razy dziennie założyć czopek
18. Rp. Czopki sporządzić przez wylewanie stopionej masy do form
Acidi acetylsalicylici 0,4 metalowych w analogiczny sposób, jak opisano w recepcie 1. We-
Cacao olei q.s. dług tej recepty czopki można również sporządzić przez wytłacza-
Mf. supp. anal. D.t.d. No XII nie w prasie.
D.S 3 razy dziennie założyć czopek
22. Rp.
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny Benzocaini 0,1
sposób, jak opisano w przykładzie. Czopki te można również spo- Sulfasalazini 0,25
rządzić przez wylewanie stopionej masy do form o pojemności 2,0 g. Tanruni 0,15
Cacao olei q.s.
19. Rp. Mf. supp. anal. D.t.d. No XII
D. S 2 razy dziennie założyć czopek
Phen obsrbitsli 0,025
Cacao olei q.s. Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny
ut fiant supp. anal. D.t.d No XII sposób, jak opisano w przykładzie. Obliczyć ilość substancji .lec~-
D.S. N a noc założyć czopek niczych i oleju kakaowego na 12 czopków. Sulfasalazyna znajduje
się w aptece w postaci tabletek po 0,5 g. Jeżeli 0,5 g sulfasalazyny
Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny znajduje się w 1 tabletce o masie 0,644 g, to 3,0 g sulfasalazyny
sposób, jak opisano w przykładzie. jest w 6 tabletkach. 6 tabletek sulfasalazyny po 0,5 g sproszkować
w moździerzu i przesiać przez sito 0,08.
20. Rp.
Acidi acetylsalicylici 0,15 23. Rp.
Pbenobarbitsli 0,01 Pabialgini P 0,45
Cacao olei q.s. Ootieini et Nstrii benzoatis 0,04
Mf. supp. anal. D.t.d. No XII Codeini phosphatis
D.S 3 razy dziennie czopek Phenobarbitali aa 0,02
Cacao olei q.s.
Mf. supp. anal. D.t.d No XII
D.S 3 razy dziennie założyć czopek

308
309
 Czopki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny Globulki sporządzić przez wytłaczanie w prasie, stosując formy
sposób, jak opisano w przykładzie. Obliczyć ilość substancji lecz- o pojemności 3,0 g. Rzeczywista pojemność formy ustalona dla oleju
niczych i oleju kakaowego na 12 czopków. Pabialgina P występuje kakaowego podczas ich standaryzacji wynosi 3,1 g. Obliczyć ilość
w aptece w postaci tabletek po 0,25 g. Jeżeli 0,25 g pabialginy P benzokainy, zasadowego galusanu bizmutawego oraz oleju kaka-
znajduje się w 1 tabletce o masie 0,32 g, to 5,4 g pabialginy P owego na 12 globulek z uwzględnieniem współczynnika wyparcia.
znajduje się w 6,91 g masy tabletek (21,6 tabletek). 22 tabletki Odważone ilości bardzo miałko sproszkowanej benzokainy (1,2 g)
pabialginy P sproszkować w moździerzu i przesiać przez sito 0,08, i zasadowego galusanu bizmutawego (4,8 g) oraz rozdrobnionego
a następnie odważyć 6,91 g, co odpowiada '5,4 g pabialginy P. oleju kakaowego (34,58 g) wsypać do moździerza i wymieszać bar-
dzo dokładnie za pomocą pistla i karty celuloidowej. Następnie
umieścić w prasie najpierw nadmiar sprasowanego oleju kakaowe-
Przykłady recept
go (ilość określić doświadczalnie), a następnie wprowadzić masę
G lobulki dop och wowe - Suppositoria veginalia czepkową i tłoczyć globulki (12 sztuk). Gotowe globulki owinąć
folią aluminiową i umieścić w tekturowym pudełku.
Rp.
1. Rp.
Benzocaini 0,1
Bismuthi subgallatis 0,4 Metronidazoli 0,3
Cacao olei q.s. Cacao olei ad 2,0
Mf. glob. vag. D. t. d.. No XII Mf. glob. vag. D. t. d. No XII
D.S. Globulki dopochwowe D.S. Globulki dopochwowe

Tabela 42. Składniki leku recepturowego Globulki sporządzić przez wytłaczanie w prasie analogicznie,
jak opisano w przykładzie, ale przy zastosowaniu form o pojemno-
Ilość Dawki jednorazowe
Składniki Rozpuszczal-
ści 2,0 g. Rzeczywista pojemność formy ustalona dla oleju kaka-
w Zwykle
Właściwości owego podczas ich standaryzacji wynosi 1,95 g. Obliczyć ilość me-
leku ność recepcie Recepta stosowane
[gl (FP VI)
tronidazolu i oleju kakaowego na 12 globulek.
Benzocainum Biały Bardzo trudno 1,2 0,1 Zewnętrznie
krystaliczny rozpuszcza się (2,96%) Roztwór
2. Rp.
proszek w wodzie, 1-3%
BiseptoJi 0,35
łatwo rozpusz- Maść do 10%
cza się w eta- Ammonii bituminosulfona tis 0,2
nolu 760 g/l Acidi borici 0,05
Bismuthi Zielonawożółty, Nie rozpuszcza 4,8 0,4 Doodbytniczo Lactosi 0,3
subgallas bezpostaciowy się w wodzie, (11,83%) 0,2-0,4 Cacao olei q.S.
proszek etanolu 760 g/I Zewnętrznie Mf. glob. vag. D. t. d. No XV
Zasypka 25% Il.S. Globulki dopochwowe
Maść 20%
Cacao oleum Żółta, krucha, Nie rozpuszcza 34,58 - - Globulki sporządzić przez wytłaczanie w prasie analogicznie,
stała masa się w wodzie,
o łagodnym łatwo rozpusz- jak podano w przykładzie, stosując formy o pojemności 3,0 g. Rze-
smaku i swoi- cza się w eterze czywista pojemność formy ustalona dla oleju kakaowego podczas
stym zapachu etylowym, ich standaryzacji wynosi 3,1 g. Obliczyć ilość substancji leczni-
chloroformie czych i pomocniczych oraz oleju kakaowego na 15 globulek. W re-

310 311
cepcie przepisany jest Biseptol, który występuje w aptece w posta- - czopki. Rzeczywista pojemność formy wynosi 2,90 g. W receptu-
ci tabletek po 0,12; 0,48 i 0,96 g (tab. 41). W omawianym przypad- rze używa się nystatyny, będącej mieszaniną siarczanu nystatyny
ku należy użyć 6 tabletek po 0,96 g sulfonamidu, sproszkować je z laktozą o zawartości 2000000 j. antybiotyku w 1 g. N a 12 globu-
w moździerzu, przesiać przez sito 0,08 i odważyć 6,02 g, co odpo- lek przypada 3 600 000 j. nystatyny, co odpowiada 1,8 g trituracji
wiada 5,25 g czystego sulfonamidu. Jeżeli 0,96 g sulfonamidu znaj- nystatyny.
duje się w 1 tabletce o masie 1,10 g, to 5,25 g Biseptolu znajduje
się w 6,02 g masy sproszkowanych tabletek. Masę do wytłaczania 5. Rp.
globulek w prasie sporządzić podobnie, jak opisano w recepcie 3 - Neomycini sulfatis 0,2
czopki.
Lectosi 0,4
Globulki dopochwowe zawierające antybiotyki należy sporzą-
Cacao olei q.s.
dzać w warunkach aseptycznych. Mf. glob. vag. D. t.d. No XII
D.S Dopochwowo 1 globulkę co 8 godzin
3. Rp.
Gentamycini 0,08 Globulki sporządzić przez wylewanie do form metalowych
Metronidazoli 0,5 o pojemności 2,5 g w analogiczny sposób, jak opisano w recepcie
Acidi borici 0,2 1-czopki. Rzeczywista pojemność formy ustalona podczas ich stan-
Leciosi 0,25 daryzacji wynosi 2,53 g.
Cacao olei q.S.
Mf. glob. vag. D.t.d. No XII 6. Rp.
D.S Globulkę raz dziennie do pochwy Nystatini 0,1
Acidi borici
Globulki sporządzić przez wylewanie do form metalowych Lsctosi aa 0,2
o pojemności 3,0 g. Rzeczywista pojemność ustalona podczas ich Cacao olei q.s.
standaryzacji wynosi 2,90 g. Obliczyć ilość substancji leczniczych Mf. glob. vag. D. t. d. No XII
i pomocniczych oraz oleju kakaowego na 12 globulek. Masę czop- D.S Gałki dopochwowe
kową do wylewania globulek sporządzić podobnie, jak opisano
w recepcie 1 - czopki. Globulki sporządzić przez wylewanie do form jednorazowego
użytku z tworzyw sztucznych o pojemności 3,0 g w podobny spo-
4. Rp. iób, jak opisano w recepcie 2 - czopki. Do sporządzenia globulek
Metronidazoli 0,5 użyć aparatu Unguator. Obliczyć ilość substancji leczniczej i sub-
Neomycini sulfatis 0,5 tancji pomocniczych oraz oleju kakaowego na 12 globulek.
Nystetini 300000 j.
Acidi borici 0,3 7. Rp.
Lsctosi 0,2 Ammonii bituminosulfonatis 0,2
Cacao olei q.s. Gelatinae glycerinatae q.s.
Mf. glob. vag. D. t.d. No XII Mf. glob. vag. D. t. d. No VII
D.S Dopochwowo 3 razy dziennie po 1 globulce D.S Globulki dopochwowe

Globulki sporządzić przez wylewanie do form metalowych Globulki sporządzić przez wylewanie do form metalowych po-
o pojemności 3,0 g w analogiczny sposób, jak opisano w recepcie 1 j imności 3,0 g. Rzeczywista pojemność formy ustalona dla masy

312 313
 żelatynowo-glicerolowej podczas ich standaryzacji wynosi 3,29 g. 9. Rp.
Il~ść sulfobituminianu amonowego na 8 globulek wynosi 1,6 g (nad-
miar na 1 globulkę). Ilość podłoża żelatynowo-glicerolowego wy- Nystetini 0,1
nosi 26,32 g (nadmiar na 1 globulkę). Neomycini sulfatis 0,2
W celu sporządzenia 26,32 g masy żelatynowo-glicerolowej na- Furagini 0,1
leży odważyć 3,95 g żelatyny, 18,42 g glicerolu i 3,95 g wody (wg Lsctosi 0,3
FP VI 15 cz. żelatyny, 70 cz. glicerolu i 15 cz. wody). Żelatynę od- Cacaoolei q.S.
ważyć do parowniczki lub małej zlewki, zalać wodą o temperatu- Mf glob. vag. D.t.d. No XI!
rze pokojowej i odstawić na 20 minut w celu napęcznienia. Na- D.B. Globulki dopochwowe
stępnie od~ażyć bezpośrednio do napęczniałej żelatyny 18,42 g
ciepłego glicerolu. Całość ogrzewać na łaźni wodnej do rozpusz-
Globulki sporządzić przez wylewanie do form jednorazowego
czenia żelatyny, mieszając powoli szklanym pręcikiem. Po rozpusz-
użytku z tworzywa sztucznego o pojemności 3,0 g. Do sporządze-
czeniu żelatyny odważyć bezpośrednio do podłoża 1,6 g sulfobitu- nia globulek użyć aparatu Unguator. Obliczyć ilość substan~ji l~cz-
minia nu amonowego.
niczych i pomocniczych oraz oleju kakaowego z uw~ględm~mem
Po dokładnym wymieszaniu masę wylać szybko do form meta- współczynnika wyparcia na 12 globulek. W recepcie przepIsan~
lowych, posmarowanych uprzednio cienką warstwą parafiny cie- jest furazydyna (Furaginum), która występuje w ~pt~ce.w postaci
kłej, po czym szybko schłodzić w lodówce do zastygnięcia. Globul- tabletek po 0,05 g. Jeżeli 0,05 g furazydyny znajduje SIę w 1 ta-
ki z sulfobituminianem amonowym szybko gęstnieją podczas wy- bletce o masie 0,1 g, to 1,2 g furazydyny znajduje s~ę w 24 tablet:
lewania. Następnie wyjąć formy z lodówki i usunąć nożem nad- kach. W omawianym przypadku należy 24 tabletki sproszkowac
miar masy zastygłej najej powierzchni. Gotowe globulki (7 sztuk) w moździerzu i przesiać przez sito 0,08.
zawinąć folią aluminiową i umieścić w odpowiednim szczelnym
opakowaniu. Ze sporządzonej masy na 8 globulek otrzymuje się 10. Rp.
tylko 7 prawidłowych globulek.
Doxycyclini hydrochloridi 0,1
8. Rp. Nystatini 100000 j.
Acidi borici 0,002
Ammonii bituminosulfonatis 0,2
Cacaoolei Lsctosi 0,2
q..s Cacao olei q.s.
Mf glob. vag. D.t.d. No X
D. B. Na noc założyć gałkę ut fiant globuli vaginales. D.t.d. No XIV
D.S. Globulkę na noc do pochwy
Globulki sporządzić przez wytłaczanie w prasie w analogiczny
sposób, jak opisano w recepcie 3 - czopki, stosując formy o pojem- Globulki sporządzić przez wylewanie do form jednorazowego
ności 3,0 g. Rzeczywista pojemność formy ustalona dla oleju kaka- użytku z tworzywa sztucznego o pojemności 3~0 g.Do ,sporządze-
owego wynosi 3,1 g. • nia globulek zastosować aparat Unguator. Obliczyć ilość substan-
cji leczniczych i pomocniczych oraz oleju kakaowego na .14 glo?u-
lek. W recepcie przepisany jest chlorowodorek doksycyklmy, ktory
znajduje się w aptece w postaci kapsułek żelatynowych po 0,1 ~
antybiotyku. Zawartość 1 kapsułki wynosi 0,31 g (tab. 41). Jeżeli
0,1 g chlorowodorku doksycykliny znajduje się w 0,31 g ma~~, to
14 g antybiotyku znajduje się w 14 kapsułkach. Zawartosc 14
kapsułek sproszkować w moździerzu i przesiać przez sito 0,08.

314
315
 Sposób przeliczenia je~noste~ nystatyny na gramy podany jest
w recepcie ~ na globulki. Dalej postępować analogicznie jak poda-
no w recepcie 2 - czopki.
11. Rp.
stancji leczniczych i pomocniczych oraz oleju kakaowego na 22 glo-
bulki. W recepcie przepisane są dwa leki gotowe - Augmentin
i witamina A, która znajduje się w aptece w postaci wodnego solu-
bilizatu. Augmentin występuje w postaci tabletek w dawce 0,375,
0,625 i 0,1 g. Jeżeli 0,625 g antybiotyku znajduje się w 1 tabletce .J
(

Amotaks o masie 1,08 g, to 8,25 g Augmentinu znajduje sięw--14,26 g masy

0,5 sproszkowanych tabletek. W tym przypadku należy 14 tabletek
Nystatini 100000 j.
Leciosi po 0,625 g sproszkować w moździerzu, przesiać przez sito 0,08
0,2 i odważyć 14,26 g, co odpowiada 8,25 g antybiotyku.
Caeao olei q.s.
Mf. glob. vag. D.t.d. No XII Sposób przeliczania jednostek nystatyny na gramy podano
w recepcie 4 - globulki. Dalej postępować podobnie, jak opisano
D.S Dopochwowo 2 razy dziennie 1 globulkę
w recepcie 1- czopki. Witaminę A wemulgować do stopionego podło-
ża na końcu procesu, przed wylaniem do form.
G~obulki .sporządzić przez wylewanie do form metalowych
opojemnosci 2,5 g. Rzeczywista pojemność formy ustalona w cza-
13. Rp.
sI.eIch standaryzacji wynosi 2,53 g. Obliczyć ilość substancji lecz-
niczych I pOI?ocm~zeJ oraz oleju kakaowego na 12 globulek. W re- Nystetini 100000 j.
cepcie przepisany Jest lek gotowy Amotaks, który występuje w ap- Biseptoli 0,48
tece.w POSt~CIkapsułek po 0,5 g amoksycyliny. Zawartość 1 kap- Progynova 0,001
s~łkI wynosi 0,58 g (tab. 41). Jeżeli 0,5 g amoksycyliny znajduje Acidi borici
SIę w 0,58 g masy, to 6,0 g antybiotyku jest w 6,96 g masy. W tym Lsctosi aa 0,2
przypadku ?~leży zaw.artość 12 kapsułek sproszkować w moździe- Caeao olei q.s.
rzu I przesiac przez SItO 0,08. Sposób przeliczenia jednostek ny- ut fiant globuli vaginales, D.t.d. No XII
sta!yny na gramy podano w recepcie 4 - globulki. Dalej postępo- D.S 2 razy dziennie dopochwowo po 1 globulce
wac podobme Jak podano w recepcie 1 - czopki.
Globulki sporządzić przez wylewanie stopionej masy do form
12. Rp. metalowych o pojemności 3,0 g. Rzeczywista pojemność formy
A ugmentin wynosi 2,90 g. Obliczyć ilość substancji leczniczych i pomocniczych
0,375 oraz oleju kakaowego, z uwzględnieniem współczynnika wyparcia
Metronidazoli 0,5
Nystatini na 12 globulek. W recepcie przepisane są dwa leki gotowe - Bisep-
100000 j.
Acidi borici tol tabletki i Progynova tabletki powlekane. Przy sporządzaniu
0,03 tej recepty należy 6 tabletek Biseptolu po 0,96 g sproszkować
Lsctosi 0,5
Vitamini A Iiquidi w moździerzu i przesiać przez sito 0,08 (obliczenia - rec. 2 - glo-
0,1 bulki). Progynova tabletki powlekane po 0,002 g walerianianu es-
Caeao olei q.s.
Mf. glob. vag. D.t.d. No XXII tradiolu sproszkować w moździerzu i przesiać przez sito 0,08. Do
sproszkowania użyć 6 tabletek o masie 0,1 g każda. Jeżeli 0,002 g
D.S Dopochwowo 2 razy dziennie po 1 globulce przez
11 dni hormonu znajduje się w 1 tabletce o masie 0,1 g, to 0,012 g znaj-
duje się w 6 tabletkach. Dalej postępować podobnie, jak opisano
w recepcie 1 - czopki.
Globulki spo~ządzić, ~rzez wylewanie stopionej masy do form
metalowych. o ~oJemnoscI3,Og. Rzeczywista pojemność formy usta-
lona w czasie Ich standaryzacji wynosi 2,90 g. Obliczyć ilość sub-

316 317
Przykłady recept miar masy zastygłej na jej powierzchni. Gotowe pręciki zawinąć
delikatnie folią aluminiową i umieścić w pudełku tekturowym.
Czopki docewkowe - pręciki~Bacilli medicati, Styli
1. Rp.
Rp. Ampicillini 0,125
Nystatini 50000 j.
Metronidazoli 0,25
Cacaoolei q.S.
Cacaoolei q.S.
Mi styli urethrales D.t.d. No XII Mi styli vaginales D. t.d. No XII
D.B. Zakładać do cewki moczowej na noc D.B. Pręciki dla 7-letniej dziewczynki

Pręciki docewkowe należy sporządzić w warunkach aseptycz-
nych przez wylewanie do form metalowych na pręciki o pojemno-
ści 1,5 g. Ilość metronidazolu na 12 pręcików wynosi 3,0 g. Ilość
oleju kakaowego potrzebna do sporządzenia 12 pręcików = (12 x
x 1,5 ) - (3 x 0,67) = 18,0 - 2,01 = 15,99 g. Metronidazol należy
dokładnie sproszkować w moździerzu i przesiać przez sito 0,08.
Następnie zawiesić go w stopionym oleju kakaowym na łaźni wod-
nej, cały czas mieszając pręcikiem szklanym i utrzymując odpo-
wiednią temperaturę poniżej 35°C. Po dokładnym wymieszaniu
masy wylać do form metalowych, posmarowanych uprzednio cien-
ką warstwą parafiny ciekłej, po czym schłodzić w lodówce do za-
stygnięcia. Po wyjęciu formy z lodówki należy usunąć nożem nad-
Pręciki sporządzić przez wylewanie do form metalowych o po-
jemności 1,0 g. Obliczyć ilość substancji leczniczych i oleju ~aka-
owego z uwzględnieniem współczynnika wyparcia na 12 pręcików,
W recepcie przepisany jest lek gotowy ampicylina, która występu-
je w aptece w postaci kapsułek i tabletek po 0,25 i 0,5 g. W oma-
wianym przypadku należy 3 tabletki po 0,5 spro~zk~wać w ~o~-
dzierzu i przesiać przez sito 0,08. Jeżeli 0,5 g ampicyliny znajduje
się w 1 tabletce o masie 0,65 g, to 1,5 g ampicyliny jest w 3 tablet-
kach.
Sposób przeliczenia jednostek nystatyny na gramy podano
w recepcie 4 - globulki. Dalej postępować podobnie, jak podano
w przykładzie dla pręcików.

U wag a. Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, nale-

Tabela 43. Składniki leku recepturowego ży wykonywać zgodnie z wymaganiami (p. rozdz. "Receptura an-
Dawki jednorazowe tybiotyków").
Ilość
Składniki Rozpuszczal- w
Właściwości Zwykle
leku DOŚĆ recepcie
Recepta stosowane
[gl (FP VI)

Metronida- Biały lub jasno- Dość trudno 3,0 0,25 Dopochwowo:

zolum żółty krysta- rozpuszcza się 0,5
liczny proszek w wodzie, Doodbytniczo:
o słabym, trudno rozpusz- 1,0
charakterystycz- cza się w eta-
nym zapachu nolu 760 gil
Cacao oleum Żółta, krucha, Nie rozpuszcza 15,99 -
stała masa się w wodzie,
o słabym, łatwo rozpusz-
swoistym cza się w eterze
zapachu etylowym
chloroformie

318
 6. I
Przygotowanie
stanowiska pracy
I
r
Przygotowanie
pracownika
I

RECEPTURA ASEPTYCZNA I
Przygotowanie naczyń
i opakowań
Przygotowanie
Renata Jachowicz ,
I aparatury
I recepturowych

Sporządzanie
I Przygotowanie I • rozpuszczanie r Przygotowanie ·1
jałowego podłoża I
r • mieszanie jałowego roztworu
• dyspergowanie

Zgodnie z międzynarodowymi ustaleniami i zapisami farmako- T

pealnymi do jałowych postaci leków, zaliczanych do I klasy czysto-
I I Kontrola
l międzyoperacyjna
ści mikrobiologicznej wykonywanych w aptece, należą:
I Sączenie
r I
1. Leki pozajelitowe: +
1
roztwory do wlewu kroplowego, Rozdozowanie
I
roztwory i zawiesiny do wstrzykiwań,
mieszaniny do żywienia pozajelitowego, Wyjaławianie
leki cytostatyczne. I I
2. Leki oczne: roztwory, zawiesiny, maści. ł
3. Inne preparaty: I
roztwory i maści stosowane na rany i oparzenia, I Pakowanie
I
- roztwory, zawiesiny, maści, czopki z antybiotykami,
+
- roztwory do irygacji. Kontrola jakości I _I
-I Magazynowanie I
Wszystkie te preparaty wymagają przestrzegania szczególnych
zasad postępowania, tj. sporządzania leków w warunkach asep- Ryc. 9. Schemat sporządzania aseptycznych postaci leku.
tycznych, zastosowania surowców odpowiedniej jakości oraz wy-
boru właściwej metody wyjaławiania celem unieczynnienia wszel- Sporządzanie preparatów w warunkach aseptycznych polega
kich mikroorganizmów z przygotowywanych preparatów. na rozpuszczaniu, mieszaniu, dyspergowaniu jednej lub kilku sub-
Organizacja pracy w warunkach aseptycznych wymaga zwró- stancji leczniczych oraz substancji pomocniczych w jałowym roz-
cenia szczególnej uwagi na czynniki, które mogą stanowić poten- puszczalniku albo podłożu, wyjaławianiu i rozdozowaniu do jało-
cjalne źródło zakażenia; są to: wych opakowań.
• pomieszczenia do pracy, Ogólny tok postępowania obrazuje rycina 9.
• pracownicy, Sporządzanie jałowych preparatów uwarunkowane jest:
• substancje lecznicze, pomocnicze,
jakością składników postaci leku,
• rozpuszczalniki,
jakością miejsca wytwarzania,
• aparatura,
ściśle określonym sposobem wykonania danego preparatu,
• utensylia,
umiejętnościami fachowymi personelu aptecznego wykonującego
• opakowania. lek.

320
321
 Sposób wykonania jałowych leków powinien być odpowiednio
dokumentowany, zgodnie z przyjętymi procedurami postępowa-
nia. Procedury te powinny dotyczyć każdego etapu wykonywania
leków jałowych, począwszy od etapu przygotowawczego aż do koń-
cowego, związanego z kontrolą leku i sposobem przechowywania.
Zarówno aparatura, jak i proces wytwarzania leku powinny pod-
legać walidacji. Dodatkowe wymagania stawiane są preparatom
cytostatycznym (p. rozdz. "Preparaty cytostatyczne").
• Boksy i loże aseptyczne
Sporządzanie jałowych leków powinno odbywać się w pomieszcze-
niach określonych nazwą boksów aseptycznych lub w lożach asep-
tycznych, o różnej konstrukcji i rozmiarach, z laminarnym nawie-
wem jałowego powietrza pionowym lub poziomym.
Pomieszczenia do pracy aseptycznej powinny być całkowicie
wydzielone z zespołu pomieszczeń apteki, oddzielone tzw. śluzą
z wydzielonym przedsionkiem od pozostałych pomieszczeń stano-
wiących przestrzeń zewnętrzną. Śluza niejest wymagana w przy-
tzw.
czysta
padku preparatów o niskim poziomie ryzyka skażenia mikrobio-
logicznego, wykonywanych w loży aseptyczne.j., . ,
Sciany, podłogi, sufit boksu aseptycznego l sluzy powmny byc
gładkie, łatwe do czyszczenia i dezynfekcji. 'Y"yposażenie b~ksu
powinno być ograniczone do niezbędnych mebli oraz urządzen za-
pewniających prawidłowe wykonanie poszczególnych etapów pro-
dukcyjnych. Wyposażenie boksu aseptycznego, śluzy wraz z wy-
dzielonym przedsionkiem stanowią również wyjaławiające lampy
kwarcowe, niskociśnieniowe, emitujące promieniowanie długości
fali Ą = 254 nm.
Umywalki, pojemniki na ręczniki jednorazowego użytku oraz
dozowniki na środki myjące, dezynfekujące odpowiednio oznako-
wane powinny znajdować się w przedsionku. Jest to miejsce,
w którym powinno odbywać się przebieranie pracownika w jałową
odzież oraz przygotowanie do pracy aseptycznej.
• Przygotowanie pomieszczenia do pracy aseptycznej
Przed rozpoczęciem wykonywania preparatów wszystkie po-
wierzchnie przeznaczone do pracy aseptycznej powinny być każ-
dorazowo umyte świeżo przygotowanym roztworem detergentu
i odkażone środkiem dezynfekującym, np. etanolem 70°, roztwo-
tzw. rem Septylu, Incidinu lub Performu itp. (tab. 44). Również codzien-
brudna
nego mycia i odkażania wymagają podłogi boksu aseptycznego

Tabela 44. Wykaz środków dezynfekujących

Preparat Skład Zastosowanie

Sporządzanie leków jałowych
Wyjaławianie Abacil Diglukonian Chirurgiczne i higieniczne odkaża-
Śluza
chloroheksydyny nie rąk, odkażanie pola operacyjne-
personalna
go, antyseptyk ran, oparzeń
Aerodesin 2000 Propan-I-ol, etanol, Dezynfekcja małych powierzchni,
glutaraldehyd przedmiotów, trudno dostępnych
miejsc i szczelin na powierzchniach
Aldesan Aldehyd glutarowy Dezynfekcja aparatury szklanej,
przedmiotów gumowych, z two-
.••••
~ __ ruch materiałowy rzyw sztucznych i metalu

.•••••••••
__ ruch osobowy Biotensid Propan-2-<l1, propan-l-ol, Higieniczna i chirurgiczna dezyn-
etanol, glukonian fekcja rąk
Ryc. 10. Pomieszczenie do pracy aseptycznej. chloroheksydyny

322
323
cd. tab. 44 cd. tab. 44

Skład Zastosowanie
Preparat
Preparat Skład Zastosowanie
Propan-2-o1, glukonian Odkażanie rąk i skóry
Spitaderm
Cidex Aldehyd glutarowy Dezynfekcja wysokiego poziomu
chloroheksydyny, 30%
sprzętu medycznego nadtlenek wodoru, estry
Cidex OPA Aldehyd orto-ftalowy Dezynfekcja endoskopów i innego glicerolu
sprzętu medycznego Potasu nadtlenosiarczan Dezynfekcja powierzchni (podłóg,
Virkon
Chloroheksydyny Odkażanie rąk, pola operacyjnego, ścian, sufitów), sprzętów wykona-
nych z gumy, szkła, tworzyw
glukonian 20% dezynfekcja metalowych i porcela-
nowych przyrządów aptecznych sztucznych, metalu, materiałów ce-
ramicznych
Dodesept Propan-ż-el, propan-J-ol, Dezynfekcja skóry przed iniekcja-
etanol, bifenyl-2-o1 mi, punkcjami, zabiegami chirur-
gicznymi
Incidin Plus Glukoprotamina Dezynfekcja powierzchni
Inidin Plus spray Dezynfekcja przedmiotów, małych
powierzchni, trudno dostępnych i śluzy. Inne powierzchnie powinny być myte i dezynfekowane przy-
miejsc najmniej raz w tygodniu.
Incidi Liquid spray Propan-ż-el, propan-I-ol, Dezynfekcja powierzchni Umieszczoną w boksie aparatura musi być także umyta i zde-
amfoteryczne związki zynfekowana. Srodki dezynfekujące, należące do różnych grup
powierzchniowoczynne
chemicznych, powinny być stosowane naprzemiennie, aby unie-
Lysoformin 3000 Aldehyd glutarowy, gliko- Dezynfekcja i mycie narzędzi chi- możliwić powstanie opornych mikroorganizmów. Zaleca się zmia-
sal, chlorek didecylodi- rurgicznych, lekarskich, endosko-
metyloamoniowy pów, powierzchni w pomieszcze-
nę środka dezynfekującego przynajmniej raz na trzy miesiące.
niach, sprzętu, urządzeń medycz- Powietrze w pomieszczeniach do pracy aseptycznej musi być
nych również odpowiedniej czystości mikrobiologicznej. U zyskać to
Manusan Diglukonian chloroheksy- Chirurgiczne i higieniczne mycie można przez zastosowanie filtrów HEPA (High Efficiency Parti-
dyny rąk culate Air) montowanych zarówno w boksach, jak i lożach asep-
Manisoft Laurylosiarczan sodu, siar- Chirurgiczne i higieniczne odkaża- tycznych.
czan amonu nie dłoni W boksach filtry te montowane są w suficie nad stanowiskiem
Perform (preparat na Potasu nadtlenosiarczan Dezynfekcja i mycie powierzchni pracy lub w całym pomieszczeniu, zaś w lożach aseptycznych
bazie aktywnego tlenu) benzoesan sodu, kwas wi: (podłogi, ściany) w suficie lub tylnej ścianie, dzięki czemu uzyskuje się poziomy lub
nowy pionowy laminarny, jednostajny przepływ powietrza. Powietrze
Sekusept forte Aldehyd mrówkowy, glio- Dezynfekcja narzędzi ze szkła, me- z otoczenia zasysane jest przez filtr wstępny, wykonany z waty
ksal, aldehyd glutarowy, talu, plastiku szklanej, zatrzymujący cząstki wielkości 5 urn, a następnie tłoczo-
chlorek benzylcalkilo-
ne za pomocą kompresora w sposób jednostajny, bez zawirowań
amoniowy
przez filtry HEPA, wykonane z włókien szklanych, średnicy
Sekusept Pulver Peroksoboran sodu, cztero- Dezynfekcja narzędzi, powierzchni,
0,1 urn, połączonych żywicą lub inną substancją wiążącą. Są ukła-
acetyloetylenodiamina szkła laboratoryjnego, plastiku
dami wielowarstwowymi mającymi zdolność zatrzymywania
Septyl Bifenyl-2-ol, 4-(1, l-di- Przemywanie powierzchni ścian,
metylopropylofenol) podłóg, stołów laboratoryjnych 99,99% cząstek wielkości 0,3 urn.
Prawidłowo funkcjonujące filtry w boksach i lożach aseptycz-
Skinman soft Propan-2-o1, chlorek Chirurgiczne i higieniczne odkaża-
benzyloalkiloamoniowy, nie rąk
nych pozwalają uzyskać przestrzeń aseptyczną klasy A (tab. 45).
kwas undecylenowy Prawidłowość ich działania powinna być kontrolowana według

325
324
 Tabela 45. Dopuszczalne limity ilości cząstek mechanicznych i skażenia mikrobiologiczne-
go w przestrzeni aseptycznej Tabela 46. Wymagania czystości przestrzeni aseptycznej do sporządzania jałowych leków
recepturowych

Pomieszczenia aseptyczne
Klasa czystości Sporządzanie preparatu
Przed rozpoczęciem
Klasa pracy Podczas pracy
} - roztwory
czystości Leki sporządzane aseptycznie bez - za,;iesiny
Limity ilości cząsteczek w l m' powietrza Limity skaże- A/B
wyjaławiania termicznego - maset
nia mikrobiolo- - emulsje
0,5/lm 5 urn 0,5/lm 5/lm gicznego*
A') 3500 O B Sączenie do opakowań bezpośrednich
3500 O <I

B 3500 O 350000 } - roztwory

2000 5 Leki wyjaławiane termicznie - napełnianie małych
C
w opakowaniach końcowych i dużych pojemników
C 350000 2000 3500000 20000 50 leków pozajelitowych

D 3500000 20000 Limit zależny od rodzaju Łączenie jałowych roztworów z opakowań zamkniętych przy
100 D
produkcji użyciu np. jałowej strzykawki

* Określone metodą płytkową: płytki Petriego, 090 mm z pożywką stalą, ekspozycja

4 godziny.
I) Szybkość przepływu powietrza: poziomy laminarny przepływ 0,45 m/s; pionowy lami-
narny przepływ 0,3 m/s. Oczyszczanie powietrza można również uzysk?-ć przy użyc~u
wentylatorów ultrafioletowych (ryc. 11). Urządzeme to składa SIę
z: wentylatora ultradźwiękowego, filtru powietrza, lampy uy
określonych procedur co pół roku i odpowiednio dokumentowa-
emitującej promieniowanie o długości fali = 253,7 n~, żalUZJI ?v

na. wlotu i wylotu powietrza oraz chromowane] osłony. Powietrze po-

bierane jest za pomocą wentylatora, przechodzi przez filtr, a na-
Powietrze w przestrzeni do pracy aseptycznej wymaga kontroli stępnie przez komorę bakteriobójczą, w której zainstalowan~ są
pod względem zawartości cząstek mechanicznych i czystości mi- lampy uv. Zabezpieczenie przed bezpośredni~ oddziaływ~mem
krobiologicznej. Wprowadzono cztery klasy czystości powietrza promieniowania UV stanowią osłony specjaln~j kons.trukcjI, tak
pomieszczeń (A, B, C, D), w których mogą być wykonywane leki więc oddziaływanie promieniowania UV ogram~zone jest do wnę~
jałowe. Ustalone zostały limity ilości dopuszczalnych zanieczysz- trza komory. Lampa urządzenia została zaprojektowana w taki
czeń mechanicznych i mikrobiologicznych.
sposób, że wyjaławianie powietrza może następ0.wać w spo.sób cią-
Dla poszczególnych klas czystości przestrzeni pracy ustalono gły, tzn. również w czasie obecności osób wykonujących leki w bok-
procedury wykonywania leków jałowych. Wyróżnia się dwie za- sie. Urządzenie to pracuje w cyklu zamkniętym. .
sadnicze procedury. Pierwsza uwzględnia wykonanie preparatów Przygotowanie loży aseptycznej do pracy recepturow~j wyma-
i wyjaławianie termiczne w opakowaniu bezpośrednim. Druga ga również każdorazowego jej umycia i .~ezynfeko~ama. Przed
dotyczy preparatów wykonywanych aseptycznie, umieszczanych przystąpieniem do pracy należy uruchomić przepływ ]ał0v.:-egopo-
w opakowaniachjedno-lub wielodawkowych (sporządzanych tak- wietrza i przetrzeć wewnętrzne powierzchnie loży środkiem de-
że dla indywidualnego pacjenta), nie poddawanych wyjaławianiu zynfekcyjnym. Do stałego wyposażenia loży należy waga elektro-
termicznemu. W drugim przypadku muszą być zachowane za- niczna która również powinna być każdorazowo dezynfekowana.
ostrzone wymogi czystości powietrza. Przykłady preparatów wy- W lOŻy'należy umieścić wszystkie niezbędne .do wyk0r:-ania.le~u
konywanych w pomieszczeniach o odpowiedniej klasie czystości materiały i utensylia. Naczynia i opakowama po ~yjałOWIemu
podano w tabeli 46.
powinny być przeniesione do loży w puszkach Schimmelbuscha

326
327
 sowych, zwłaszcza przy sporządzaniu preparatów w pomieszcze-
niach o klasie czystości A, B. Odzież jałowa powinna być przecho-
wywana w warunkach zabezpieczaj ących przed zanieczyszczeniem
w oryginalnych opakowaniach lub np. w pakietach papierowych
oklejonych taśmą wskaźnikową o zmienionym zabarwieniu po
a wyj ałowieni u.
Pracownicy wykonujący leki w warunkach aseptycznych powinni
być szkoleni w zakresie zasad postępowania przy wykonywaniu
poszczególnych czynności związanych z prawidłowym wykonaniem
jałowego preparatu, zasad higieny i czystości mikrobiologicznej.
W pomieszczeniach aseptycznych powinny przebywać jedynie oso-
by, których obecności wymaga zakres czynności.
Również pracownicy pomocniczy powinni być odpowiednio prze-
szkoleni. Zasady utrzymania czystości i jałowości na stanowisku
pracy powinny być objęte pisemnymi procedurami .

• Surowce farmaceutyczne, rozpuszczalniki

Substancje używane do sporządzania j ałowych leków recepturowych

powinny być jałowe. Te z nich, których właściwości fizykochemicz-
Ryc. 11. Wentylator ultrafioletowy do wyjaławiania powietrza: a - wentylator ultrafio-
letowy, b - schemat urządzenia. ne pozwalają na wyjaławianie termiczne, mogą być sterylizowane
suchym gorącym powietrzem w sterylizatorach powietrznych, np.:
kwas borowy, chlorek sodu - w temperaturze 170°C przez 90 min,
lub W ?pakow.aniach termoodpornych z tworzywa sztucznego. Po chloramfenikol - w temperaturze 100°C przez 120 min, sulfaceta-
upływie 30 mm można przystąpić do sporządzania leku receptu- mid - w temperaturze 140°C przez 120 min. Możliwe jest również
ro.wego. W przypadku przerw W działaniu nawiewu jałowego po- wyjaławianie substancji w cienkiej warstwie promieniami UV
wletr.za, przed rozpoczęciem pracy należy go włączyć ponownie Do sporządzania jałowych preparatów stosuje się wodę do
30 mm wczesruej oraz zdezynfekować powierzchnię blatu. wstrzykiwań (Aqua pro iniectione) lub wodę do sporządzania le-
ków do oczu (Aqua pro usu ophthalmico). W przypadku leków, które
nie mogą być wyjaławiane żadną z przyjętych metod, do ich spo-
• Przygotowanie pracownika do pracy w boksie rządzania zawsze należy użyć wody do wstrzykiwań w pojemni-
kach lub do bezpośredniego użycia, wyjałowionej, przechowywa-
Przed przyst~p~eniem do pracy w przedsionku należy zdj ze- ąć nej w temperaturze co najmniej 70°C.
wnętr~ną odzież ochronną (także zegarek i biżuterię), umyć do- Oleje jako rozpuszczalniki powinny odpowiadać wymaganiom
k~a?me .ręce, spłukać bieżącą ciepłą wodą, osuszyć jałowym ręcz- oleju do wstrzykiwań (Oleum pro iniectionei. W przypadku prepa-
nikiern l zdezynfekować. Następnie nałożyć jałową odzjeż prze- ratów do oczu powinny być stosowane oleje o najwyższej czystości,
znaczoną .d? I?;-acy w w~runk~ch aseptycznych, tj.: fartuch z dopa- zwłaszcza olej rycynowy, cechujący się dobrą przejrzystością. Olej
sowanymi ściśle ~ankletaml albo kombinezon, czepek na głowę, po przesączeniu przez bibułę na ciepło powinien być wyjaławiany
maskę oraz ochramacze na buty. Jest to odzież jednorazowego użyt- w suszarce w temperaturze 170°C przez godzinę w naczyniach za-
ku. Celowe jest również stosowanie jałowych rękawic, np. latek- mkniętych, możliwie całkowicie wypełnionych.

328 329
 • Aparatura pomocnicza
Do sporządzania jałowych preparatów konieczne jest stosowanie
urządzeń, które zapewnią uzyskanie preparatu wymaganej jako-
ści. (Dane dotyczące innych preparatów - p. rozdz. Receptura pre-
paratów cytostatycznych - "Mieszaniny do żywienia pozajelitowe-
go").
W praktyce recepturowej stosuje się:
sterylizatory powietrzne (suszarki elektryczne z termoregula-
torem),
autoklawy lub szybkowary,
puszki sterylizacyjne (Schimmelbuscha),
zestaw do sączenia kropli ocznych,
aparat do napełniania tub.
Sterylizatory powietrzne (suszarki komorowe) o zakresie tem-
peratury do 250°C powinny być wyposażone w termoregulatory.
W nowoczesnych sterylizatorach sterowanie jest elektroniczne.
Urządzenia te służą do wyjaławiania:
przedmiotów wykonanych ze szkła, porcelany, metalu,
olei roślinnych, podłoży maściowych,
niektórych substancji odpornych na działanie wysokiej tempe-
ratury.
Wewnątrz sterylizatorów powietrznych znajdują się perforowa-
ne półki, na których układa się materiał przeznaczony do wyja-
ławiania. Czas wyjaławiania liczy się od momentu osiągnięcia
wymaganej temperatury przez wyjaławiane przedmioty. Zależnie
od rodzaju wyjaławianego
. materiału i jego ilości w suszarce , czas
nagrzewama, wyrównywania temperatur liczony od momentu
załadowania komory suszarki do osiągnięcia wymaganej tem-
peratury, jest różny. Z tych względów należy dokładnie kontrolo-
wać czas wyjaławiania w ściśle określonych warunkach tempera-
tury, co powinno gwarantować zniszczenie bakterii i przetrwalni-
ków.
W preparatyce recepturowej wyjaławianie preparatów w nasy-
conej parze wodnej powinno być prowadzone w urządzeniach ci-
śnieniowych wyposażonych w odpowiednie wskaźniki temperatu-
ry i ciśnienia. Do tego celu mogą służyć tzw. miniautoklawy o po-
jemności komory od - 12 do 20 litrów. Krótki czas nagrzewania
i schładzania zapewnia funkcjonalność urządzeń. Nowoczesne apa-
330
raty mają wbudowane samokalibrujące sterowniki mikroproceso-
rowe z oprogramowaniem, które pozwalają na kontrolę procesu
wyjaławiania i dokumentowanie w formie wydruków.
Wyjaławianie w strumieniu bieżącej pary wodnej można pro-
wadzić w szybkowarach, po zdjęciu zaworu ciśnieniowego.
Materiał przeznaczony do wyjaławiania w autoklawie lub szyb-
kowarze należy umieszczać w odpowiedniej wielkości puszce ste-
rylizacyjnej. W czasie wyjaławiania osłony zamykające boczne
przewietrzniki powinny być odsłonięte, aby umożliwić swobodną
cyrkulację pary lub powietrza, natomiast po wyjałowieniu osłony
należy przesunąć w położenie zamykające otwory. Puszka ta za-
pewnia jałowość podczas przenoszenia i przechowywania wyste-
rylizowanych przedmiotów.
Napełnianie tub można prowadzić przy użyciu aparatu w for-
mie strzykawki lub aparatu z pleksiglasu. Aparat z pleksiglasu
ma na kwadratowej podstawie umocowany pionowo walec (tłok),
na który nakłada się ściśle dopasowany drugi walec (pojemnik na
maść) z nagwintowanym otworem do wkręcania tub.
Napełnianie tuby przeprowadza się w następujący sposób: do
wnętrza walca (pojemnika) nakłada się maść, nakręca tubę. qa-
łość nasuwa się na walec (tłok) i dociska do oporu, przetłaczając
maść do wnętrza tuby. Tubę zamyka się pęsetą, dwukrotnie zawi-
jając, wykręca z aparatu i zamyka nakrętką. .
Krople do oczu można również wyjaławiać przez sączeme przy
użyciu sączków membranowych o średnicy porów 0,22 urn. W tym
celu należy korzystać z jałowych jednorazowych zestawów do są-
czenia lub zestawów z tworzywa sztucznego do wielokrotnego użyt-
ku. Są to oprawki do sączków wykonane z termoodpornego mate-
riału, dzięki czemu mogą być wyjaławiane w nasyconej parze wod-
nej. Po przesączeniu kropli usuwa się tylko zużyty sączek.
• Przygotowanie naczyń recepturowych
i opakowań
Po wstępnym oczyszczeniu wszystkie pojemniki i utensylia wyko-
nane ze szkła lub porcelany należy umyć dokładnie roztworem
detergentu. Spłukać ciepłą bieżąca wodą d~ całk?,,:,itego usunię-
cia detergentu (wskazane byłoby stosowame myjni automatycz-
nej), następnie płukać jałową wodą, po czym wyjaławiać:v steryli-
zatorze powietrznym w temperaturze 170°C przez godzmę.
331
 Opakowanin sz~lane oraz tuby aluminiowe należy wyjaławiać
t~rmlczme, natomiast elementy plastikowe chemicznie. Nakręt-
k.I, zakrapl~cze do oczu można ogrzewać w roztworze środka prze-
c~wbakterYJ~ego w temI?eraturze 90°C przez 30 minut. Przed uży-
CIem przedmioty te powinny być dokładnie opłukane ciepłą jałową
wodą.
• Opakowania
W zależności o~ rod.zaju i ilości leku recepturowego powinno być
d?bran~ odpowiednie opakow:anie, które zapewni właściwy spo-
sob ~phk~cJll~ku o.raz zabezpIeczy przed możliwością zanieczysz-
czem~ m~kroblOloglcz?ego. Do recepturowych preparatów do oczu
stosuje SIę opakowama wielodawkowe:
do kropli do oczu buteleczki z ciemnego szkła obojętnego wraz
z nakrętką z zakraplaczem, zamykanym zatyczką z tworzywa
sztucznego,
d? maści - tuby aluminiowe nielakierowane lub powlekane la-
kierem, zaopatrzone w plastikową nakrętkę.
Każde opakowanie leku recepturowego powinno być we właści-
wy sposób oznakowane (etykieta i sygnaturka z okiem).
A. Receptura leków do oczu
Renata Jachowicz, Anna Czech
W aptece wykonuje się następujące leki do oczu:
• krople do oczu - Guttae ophthalmicae, Guttae ophthalmicae
oleosa, Suspensiones ophthalmicae;
• płyny do oczu - Collyria, Solutiones opłithulmicse;
• maści od oczu - Unguenta ophthalmica. ' sadnionych przypadkach
Krople do oczu - Guttaeophthalmicae
~o~le d.o ocz,: są to)ałowe, wodne lub olejowe roztwory albo za-
wiesiny Jednej lub kilku substancji leczniczych. Przeznaczone są
do podania do worka spojówkowego lub na gałkę oczną przede
wszystkim w celu leczniczym, ale także diagnostycznym lub profi-
~aktycznym. Ze względu na miejsce aplikacji muszą spełniać okre-
slone wymagama; są to:
332
jałowość,
- pH w granicach od 3,5 do 8,5,
izotoniczność z płynem łzowym (w uzasadnionych przypadkach
preparaty mogą być hipertoniczne),
brak zanieczyszczeń nierozpuszczalnych.
W przypadku kropli do oczu w formie zawiesin substancje ~to-
sowane do ich sporządzania powinny być zmikronizowane - wiel-
kość 90% cząstek nie może przekraczać 20 urn.
Aby wymienione wymagania mogły być spełnione, krople do oczu
mogą zawierać dodatek substancji pomocniczych, takich jak: izo-
tonizujące, buforujące, zwiększające lepkość lub rozpuszczalność,
a także stabilizujące. Substancjom tym stawia się wymagania, aby
w zastosowanych ilościach nie wywierały własnego działania far-
makologicznego lub działania drażniącego. Ponadto nie mogą wpły-
wać na dostępność biologiczną substancji leczniczej oraz trwałość
sporządzonej postaci leku.
Jałowość. Jałowość leku do oczu zapewnia sposób ich sporzą-
dzania zwłaszcza zastosowana metoda wyjaławiania,jak również
odpowiednie opakowanie. Dodatek środków konserwujących gwa-
rantuje jałowość preparatu w czasie stosowania przez chorego.
Środki konserwujące powinny być dodawane do wszystkich po-
staci leku, do sporządzenia których użyto wody jako rozpuszczal-
nika. Mogą być użyte pojedynczo lub jako mieszaniny dwu- lub
trójskładnikowe. .. . .
Zgodnie z zaleceniami farmakopealnymi proponuje SIę I~h sto- .
sowanie w opakowaniach wielodawkowych. Wyją.tek stano~ą pr~-
paraty, które wykazują samoistne działanie przeciwbakteryjne, NIe
należy ich natomiast dodawać do preparatów stosowanych na oko
zranione lub podczas zabiegów chirurgicznych a także, gdy w uza-
w składzie leku do oczu nie uwzględnio-
no obecności środków konserwujących.
Stosowanie środków konserwujących ma na celu zabezpiecze-
nie preparatu przed wzrostem mikroorganizmów lub zanieczysz-
czeniem na skutek wielokrotnego otwierania opakowań. Niewła-
ściwy sposób podania leku do oczu przez kontakt jego zawartości
np. z powieką oka lub palcami osoby aplikującej lek może być rów-
nież źródłem zanieczyszczeń mikrobiologicznych.
Środki konserwujące, które można by określić mianem "ide-
alnych", powinny charakteryzować się:
333
 szerokim spektrum działania (względem drobnoustrojów Gram+ Tabeła 47 Środki konserwujące stosowane w preparatach do oczu
i Gram-, a także grzybów),
chemiczną i termiczną stabilnością, Stosowane
Aktywność Niezgodność z innymi
Środek konserwujący stężenie w
zgodnością ze składnikami postaci leku i opakowania, preparacie [%J
przeciwbakteryjna środkami
brakiem działania toksycznego i drażniącego na tkanki gałki
IV-rzędowe sole amoniowe
ocznej, z czym wiąże się bezpieczeństwo stosowania.
Związki anionowe/
Drożdże, grzyby,
Żaden ze stosowanych środków konserwujących nie spełnia Chlorek benzalkoniowy 0,004-0,02
bakterie G+, G-
/związki powierzchnio-
w pełni zakładanych wymagań, dlatego też nie można wskazać wo czynne
jednego skutecznego dla wszystkich leku do oczu. Wybór odpo- Bromek tetradecyle- Anionowe związki
wiedniego środka konserwującego dla danego preparatu do oczu trimetyloamoniowy 0,005 powierzchniowo czynne,
powinien być dokonany na podstawie następujących kryteriów; są (Cetrirnid) azotan fenylortęciowy
to: Bromek tridodecylo- Sole kwasów tłuszczo-
benzyloamoniowy Bakterie G+, wych (mydła),
0,012
brak działania drażniącego, grzyby anionowe związki
skuteczność działania w jak najmniejszym stężeniu przez od- powierzchniowo czynne
powiedni czas, Chlorek trietyle- Drożdże, grzyby, Anionowe związki
0,01-0,02
zgodność ze wszystkimi składnikami danej postaci leku, benzyloamoniowy bakterie G+, G- powierzchniowo czynne
brak wpływu procesu sporządzania leku (np. ogrzewania) na Pochodne rtęci
efektywność działania środka konserwującego, Azotan/octan/boran Bakterie G+, G ,
pH preparatu zapewniające maksymalną skuteczność działa- 0,002-0,004
fenylortęciowy grzyby
nia środków konserwujących.
Kwas borowy, EDTA,
Grzyby, bakterie
Tiomersal 0,001-0,01 sole fenylortęciowe,
Dane dotyczące środków konserwujących, zalecanego stężenia G+, G-, drożdże
chlorek benzalkoniowy
dla odpowiednich grup leków, ich aktywności przeciwbakteryjnej,
Alkohole
zakresu pH skutecznego dla ich działania zebrano w tabeli 47 i 48
oraz przedstawiono na rycinie 12. Polisorbat 80,
Bakterie G+, G-,
Czystość chemiczna związków konserwujących ma wpływ na Chlorobutanol 0,5 karboksymetyloceluloza,
grzyby
opakowania plastikowe
ich oddziaływania drażniące na gałkę oczną. Przykładem jest chlo-
rek benzalkoniowy, będący mieszaniną chlorków alkilobenzylodi- Niejonowe związki
Bakterie G+,
Alkohol benzylowy 0,5 powierzchniowo czynne,
metyloamoniowych, o różnej długości łańcucha alkilowego, w za- grzyby, drożdże
metyloceluloza
kresie od CB do ClB. Związki o krótszych łańcuchach alkilowych
(poniżej C12) są mniej toksyczne od ich wyższych homologów. Niejonowe związki
Bakterie G-,
Fenoksyetanol I powierzchniowo czynne,
Istotnym czynnikiem jest wielkość stężenia środka konserwu- Pseudom alias
poch. celulozy
jącego, gdyż zależnie od jego wartości mogą wystąpić różne dzia-
Związki o właściwo-
łania niepożądane. W tabeli 49 przedstawiono przykłady skutków Alkohol fenyloetylowy Bakterie G-, G+ ściach utleniających,
do 0,5
działania niektórych środków konserwuj ących w zależności od ich polisorbaty, proteiny
stężeń.
Kwasy karboksylowe
Mając na uwadze bezpieczeństwo stosowania kropli do oczu
zawierających środki konserwujące, należy ze szczególną ostroż- 0,2 (używany Zasady, związki
w połączeniu o właściwościach
nością rozważyć również ich oddziaływania w czasie długotrwałej Kwas sorbowy
z innymi
Grzyby
utleniających i redu-
terapii. W przypadku chorób chronicznych oczu, alergicznych, środkami) kujących

334
335
cd. tab. 47

Stosowane [pHJ 10
Aktywność Niezgodność z innymi
Środek konserwujący stężenie w 9
przeciwbakteryjna środkami
preparacie [%J

Fenole
8
7
····················
••••••1····•••••••••••••• •••••••••
.... -

.....
...

..

····11>1
6
Hydroksybenzoesan Drożdże, bakterie Niejonowe związki
0,1 5
propylu G+ powierzchniowo czynne
4
Hydroksybenzoesan Drożdże, bakterie Niejonowe związki
0,03-0,1
metylu G+ powierzchniowo czynne 3
2
Amidyny

Mydła anionowe, 9
2 3 4 5 6 7 8
Diglukonian chlorki, borany,
0,005-0,01 Bakterie G-, G+ Środek konserwujący
chloroheksydyny węglany, cytryniany,
fosforany, siarczany 1 - Alkohol benzylowy
2 - Alkohol fenyloetylowy
Inne 3 - Azotan/boran/octan fenylortęciowy
4 - Cetrimid
0,01-0,1 5 - Chlorobutanol
(używany 6 - Chlorek benzalkoniowy
Bakterie G-,
EDTA w połączeniu 7 - Diglukonian chloroheksydyny
drożdże, grzyby
z innymi 8 - Hydroksybenzoesan metylu/propylu
środkami) 9 - Tiomersal

_ optymalny zakres aktywności środka konserwującego

Tabela 48. Przykłady kropli do oczu z zalecanymi środkami konserwującymi _ słabsze działanie środka konserwującego

Ryc. 12. Aktywność środków konserwujących w zależności od pH.

Azotan (octan)
fenylortęciowy 0,002%
Boran fenylortęciowy
(Merfen) 0,00 l %
Chlorek benzalkoniowy
Octan chloroheksydyny
Tiomersal 0,002%
Chloramfenikol, fluoresceina, hydrokortyzon, siarczan
neomycyny, sulfacetamid sodu, siarczan cynku
Siarczan atropiny, chlorowodorek efedryny, chlorowo-
dorek etylomorfiny, siarczan gentamycyny, chlorowo-
dorek kokainy, chlorowodorek oksytetracykliny, chlo-
rowodorek pilokarpiny, targezyna, chlorowodorek
tetracykliny
0,0 l % Siarczan atropiny, karbachol, bromowodorek homatro-
piny, bromowo do rek hioscyny, fenylefryna, salicylan
fizostygminy, chlorowodorek pilokarpiny, prednizolon
0,0 l % Chlorowodorek kokainy, bromowodorek homatropiny
Siarczan atropiny, chlorowodorek etylomorfiny, chloro-
wodorek efedryny, salicylan fizostygminy, bromowo-
dorek homatropiny, bromowodorek hioscyny, jodek
sodu, jodek potasu, karbachol, bromowodorek neosty-
gminy, chlorowodorek pilokarpiny, chlorowodorek pro-
kainy, chlorowodorek tetrakainy, chlorowodorek to-
lazoliny, siarczan cynku, chlorek wapnia
w jaskrze lub w tzw. zespole suchego oka, chory stosuje l~ki nawet
kilka razy dziennie. Oddziaływanie środków konserwujących na
rogówkę oka, a zwłaszcza epithelinum przez tak dłu~ czas, pr?-
wadzić może do różnego typu podrażnień, a także zmian w stabil-
ności płynu łzowego, co udowodniono m.in. w przypadku stosowa-
nia kropli do oczu z ~-blokerami zawierającymi chlorek benzalko-
niowy.
Nie bez znaczeniajest wydłużenie czasu kontaktu środków kon-
serwujących z rogówką oka na skutek stosowania substancJi zwięk-
szających lepkość kropli do oczu. Negatywne tego skutki st':'Ier-
dzono np. po wprowadzeniu hydroksyetylocelulozy do kropl~ za-
wierających chlorek benzalkoniowy jako środek konserwujący,
W zastosowanych stężeniach żadna z tych substancji, podawana
oddzielnie, nie wywołała działania drażniącego.

336 337
 Tabela 49. Wpływ środka konserwującego na uszkodzenie oka
wany na filtrze, co eliminuje wszelkie efekty towarzyszące przy
Środek tosowaniu preparatów ze środkami konserwującymi,jak np. uczu-
konserwuj ący cie pieczenia, i zapewnia bezpieczne ich stosowanie.
Metoda badania Stężenie [%J Obserwowane
[stosowane
stężenie %1
uszkodzenie Zainstalowanie tego typu sączków podnosi wprawdzie koszty ich
wykonania, jednak są one niższe niż opakowań jednodawkowych.
0,001-0,0025 Bez zmian
Chlorheksydyna Izotonia. Krople do oczu powinny być izotoniczne z płynem łzo-
(0,01 ) Pojedyncze komórki wym, będącym układem mukoidowo-wodno-lipido~~, którego
0,01 zniekształcone ciśnienie osmotyczne wynosi od 280 do 300 mOsrnJlI Jest spowo-
i wypiętrzone
dowane obecnością elektrolitów oraz białek.
Metoda ex vivo - 0,001 Bez zmian Przyjęto określać, że ciśnienie osmotyczne kropli do oczu po-
- oko królika,
winno odpowiadać ciśnieniu osmotycznemu 0,9% roztworu chlor-
Chlorek obserwacja Niektóre komórki
w mikroskopie ku sodu. Dopuszcza się wprowadzenie do oka roztworów o ciśnie-
benzalkoniowy 0,0025-0,005 pofaldowane, rozpad
(0,01) elektronowym b/on
niu osmotycznym różniących się od ciśnienia osmotycznego płynu
łzowego w określonych granicach. USP 23 określa tolerancję roz~
0,02 Złuszczenie komórek tworów o ciśnieniu osmotycznym, odpowiadającym roztworowi
powierzchniowych chlorku sodu o stężeniu w zakresie od 0,6 do 2%. Natomiast FP V
Nipaginy (O, I) Małe wakuole
wyraża odchylenie od izotonii w granicach obniżenia temperatury
0,04
w śródbłonku krzepnięcia od 0,50 do 0,62°C. Z danych tych wynika, że roz~wory
hipertoniczne są lepiej tolerowane przez oko niż roztwory hipoto-
niczne.
Zwiększenie skuteczności działania środków konserwujących Roztwory hipertoniczne sąjednak stosowane tylko w ściśle okre-
można uzvskaćprzez stosowanie mieszanin środków konserwują- ślonych przypadkach, gdyż wprowadzenie preparatu o wyższym
cych, ZWIększając tym samym spektrum ich działania (tab. 53). ciśnieniu osmotycznym może wpływać na stabilność płynu łzowe-
yv t.ym celu stosuje się również wersenian disodowy (EDTA) w stę- go przez dehydratację mucyn, a tym samym zmniejszenie ich ob-
zemu od 0,01 do 0,1%, który w połączeniu z chlorkiem benzalko- jętości. Z tego względu roztwory hipertoniczne stosuje się ~~zede
niowym lub innymi środkami konserwującymi jest skutecznym wszystkim w celu poprawy dostępności biologicznej substancji lecz-
układem względem szczepów Pseudomonas. Nabiera to szczegól- niczej. Nie izotonizuje się kropli, których ciśnienie osmotyczne wy-
nego znaczenia w świetle wyników badań, wskazujących na więk- nikające z zapisanej ilości substancji leczniczej, jest hipertonicz-
szą częstotliwość identyfikacji drobnoustrojów Gram- niż Gram+ ne, np. krople z sulfacetamidem.
w preparatach do oczu, które zostały zanieczyszczone. Zazwyczaj jednak stężenie substancji leczniczej w kroplach do
Powyższa charakterystyka unaocznia korzyści i wady ich sto- oczu nie przekracza 3% i z tych względów należy je izotonizować
s?wania. Z tego względu warto zwrócić uwagę na inne rozwiąza- zgodnie z przepisami farmakopealnymi chlorkiem sodu, azotanem
ma w tym zakresie. Proponuje się stosowanie opakowań wielo- potasu, kwasem borowym, glukozą.
dawkowych do kropli do oczu, zaopatrzonych dodatkowo w jałowe
filtry o wielkości porów 0,2 urn, zabezpieczające przed wtórnym pH. Krople do oczu powinny mieć pH zbliżone do pH płynu łzo-
zakażeniem. Stwarza to możliwość stosowania kropli do oczu bez wego, tj. w granicach od 7,0 do 7,4. Wartość pH płynu łzowego
zawartości środków konserwujących.
może ulegać jednak zmianie w wyniku schorzeń narz~du wzr~ku,
. Innym rozwiązaniem może być umieszczenie w opakowaniu W leczeniu okulistycznym stosowane są substancje leczmcze
wIe~?dawk?wym filtru adso~pcyjnego (żywice). W momencie apli- o różnym charakterze chemicznym i o różnych właśc~wo~ciach fi-
kacji leku srodek konserwujący zawarty w kroplach jest adsorbo- zykochemicznych. Uzyskanie preparatu o zadowalającej trwało-

338
339
ści zależy nie tylko od substancji leczniczych, ale również substancji 0,5%, metyloceluloza (MC) 0,25-0,5% oraz alkohol poliwinylowy
pomocniczych i metody sporządzania kropli. Dlatego też uzyska- 1,4-4,0%. Z danych piśmiennictwa wynika, że polimery wielko-
nie preparatu o pH zbliżonym do fizjologicznego nie zawsze jest cząsteczkowe mogą być w zależności od rodzaju preparatu stoso-
możliwe. Biorąc pod uwagę trwałość kropli do oczu, a zwłaszcza wane w różnych stężeniach.
zawartych w nich substancji leczniczych, będących najczęściej so- W tabeli 51 zebrano przykłady substancji zwiększających lep-
lami słabych kwasów lub zasad, oraz właściwości buforujące pły- kość roztworów zalecanych w preparatyce recepturowej.
nu łzowego, FP dopuszcza stosowanie kropli do oczu o pH w za-
kresie od 3,5 do 8,5. Podanie do worka spojówkowego jednej lub Tabela 51. Przykłady roztworów polimerów zwiększających lepkość
dwóch niebuforowanych kropli o pH różnym od fizjologicznego nie w preparatach recepturowych
wywoła działania niepożądanego, gdyż taka mała ilość preparatu
zostanie zneutralizowana przez naturalny układ buforowy łez. Polimer Maksymalne stężenie [%]

W przypadku substancji leczniczych o bardzo słabej rozpusz- Alkohol poliwinylowy 1,4

czalności w fizjologicznym pH, FP dopuszcza stosowanie roztwo- Hydroksyetyloceluloza 0,8
rów buforowych, takich jak: boranowy, cytrynianowy, fosforano- Hydroksypropylometyloceluloza 1;0
wy, octanowy. Dotyczy to przede wszystkim kropli do oczu z anty- Metyloceluloza 2,0
Poliwinylopirolidon 1,7
biotykami.

Tabela 50. Przykłady buforów stosowanych w kroplach do oczu

Roztwory poliwinylopirolidonu charakteryzują się spośród wy-
Bufor boranowy Bufor fosforanowy
mienionych powyżej najmniejszą lepkością, gdyż lepkość 10% roz-
Bufor cytrynianowy
tworu wynosi zaledwie 5 m'Pa- s. Z tego względu preparaty o stę-
Chloramfenikol - pH 7,5 Neomycyna - pH 6,5 Benzylopenicylina - pH 6,0 żeniu PVP 1,7% stosowane są w leczeniu podrażnień oka.
Hyprome\oza - pH 8,4 Prednizolon - pH 6,6 Idoksurydyna - pH 6,0
Prokaina Tetracyklina - pH 5,5
Neostygmina
Klarowność. Krople do oczu w formie roztworów powinny być
- pH 5
Tetrakaina pozbawione zanieczyszczeń nierozpuszczalnych. Z tego powodu
wszystkie roztwory muszą być sączone przez sączki klarujące, je-
żeli zakłada się wyjaławianie termiczne kropli. W przypadku za-
W tabeli 50 podano przykłady stosowania buforów do sporzą- stosowania jako metody wyjaławiania sączenia wyjaławiającego,
dzania kropli do oczu z niektórymi substancjami leczniczymi. sączenie klarujące nie jest potrzebne.

Lepkość. Zwiększenie lepkości kropli do oczu ma na celu wy-
dłużenie czasu działania substancji leczniczych przez wydłużenie
czasu kontaktu płynnej postaci leku z powierzchnią gałki ocznej.
W tym celu zaleca się stosowanie pochodnych celulozy, poliwiny-
lopirolidonu oraz alkoholu poliwinylowego.
Korzystny efekt działania stwierdza się w przypadku użycia
roztworów o lepkości w granicach od 12 do 15 mf'a- s. Nie znajduje
uzasadnienia stosowanie roztworów o lepkości powyżej 25 m Pa- s,
gdyż może to powodować zaczopowanie kanalików łzowych.
FPV podaje cztery rodzaje polimerów, których lepkość nie po-
winna przekraczać wartości 20 mf'a- s. Są to: hydroksyetylocelu-
loza (HEC) 0,25-0,5%, hydroksypropylometyloceluloza (HPMC)
Napięcie powierzchniowe. W praktyce recepturowej rzadko
stosuje się substancje zmniejszające napięcie powierzchniowe kro-
pli do oczu. Takie działania wykazują IV-rzędowe sole amoniowe,
stosowane przede wszystkim jako środki konserwujące. Spośród
niejonowych substancji powierzchniowo czynnych zaleca się sto-
sowanie monooleinianu polioksyetylenosorbitanu (Polisorbatu 80)
w stężeniu nieprzekraczającym 1%. Dodatek tego typu substancji
do kropli do oczu ma na celu lepsze zwilżenie powierzchni rogówki
oka, której nabłonek jest lipofilowy. Z tego też względu powinny
być stosowane roztwory o napięciu powierzchniowym poniżej 28
mN· m-l, czyli poniżej wartości krytycznego napięcia powierzchni
nabłonka rogówki. -

340 341
 Zabezpieczenie przed utlenieniem. FPV dopuszcza stoso- roztwór chlorku sodu 9 gil (A),
wanie przeciwutleniaczy do kropli do oczu zawierających substan- roztwór azotanu potasu 16 gil (B),
cje lecznicze wrażliwe na utlenianie. Są to: tokoferol - zalecany roztwór kwasu borowego 19 gil (C),
w przypadku roztworów olejowych oraz siarczyn sodu, pirosiar- roztwór glukozy 50 gil (H).
czyn sodu, a także wersenian disodu w przypadkach roztworów
wodnych.
• Roztwory buforowe
Krople do oczu w postaci zawiesin. Preparaty te są układa-
mi rozproszonymi trudno rozpuszczalnej substancji leczniczej W praktyce recepturowej stosuje się roztwory buforowe, przede
w wodnym rozpuszczalniku. Rozpuszczalnik jest nasyconym roz- wszystkim do sporządzania kropli do oczu z antybiotykami w celu
tworem substancji leczniczej. Po aplikacji preparatu do oka nastę- zwiększenia trwałości preparatu lub zwiększenia rozpuszczalno-
puje wchłanianie jej rozpuszczonej frakcji, po czym następuje stop- ści substancji leczniczej i jej dostępności biologicznej.
niowe jej rozpuszczanie z kolejnych cząstek frakcji zawiesiny. Aby W tabeli 52 podano skład izotonicznych roztworów buforowych
zapewnić optymalną skuteczność terapeutyczną leku i jego trwa- zgodnie z FP V
łość, ajednocześnie wykluczyć mechaniczne drażnienie powierzchni
gałki ocznej, cząstki substancji leczniczej powinny być zmikroni-
Tabela 52. Roztwory do uzupełnienia
zowane do wielkości poniżej 20 um. Uważa się, że w przypadku
cząstek ośrednicy poniżej Ifl um efekt drażnienia mechanicznego Roztwory buforowe
jest zredukowany do minimum.
Roztwór cytrynianu sodu [penicyliny l (D) 30 gil
Należy jednak mieć na uwadze fakt, że w czasie przechowywa-
B u f o r b o r a n o w y (E)
nia kryształy substancji leczniczej mogą się powiększać. Preparat
będzie można uznać za dobry, jeżeli po wstrząśnięciu nastąpi rów- (chloramfenikol)
nomierne rozproszenie zawartości opakowania, co świadczyć bę- 0,5% roztwór 1% roztwór (i wyższe stężenia)
dzie o homogenności układu i możliwości dokładnego dawkowa- kwas borowy 1,1 g kwas borowy 1,5 g
nia leku. sodu tetraboran 0,2 g sodu tetraboran 3,0 g
Krople do oczu w formie zawiesin są preparatami o przedłużo- sodu chlorek 0,2 g woda ad 100,0 g
nym działaniu. W przypadku użycia wody jako rozpuszczalnika woda do 100,0 g

konieczny jest dodatek środków konserwujących. Można również B u for tetraboranowy (F)
stosować substancje stabilizujące zawiesinę, tj. zwiększające jej (tetracykliny)
lepkość. Użycie wymienionych substancji pomocniczych nie jest 1% roztwór
-
2% roztwór
potrzebne, gdy rozpuszczalnikiem jest olej.
sodu tetraboran 0,8 g sodu tetraboran 1,6 g
sodu chlorek 0,4 g woda ad 100,0 g
woda ad 100,0 g

Roztwory pomocnicze stosowane Bu for fosforanowy (G)

do kropli ocznych (pilokarpina)
,
2% roztwór
• Roztwory izotonizujące sodu wodorofosforan bezw. 0,23 g
sodu diwodorofosforan bezw. 0,20 g
FP V zaleca stosowanie następujących roztworów izotonicznych sodu chlorek 0,24 g
w celu doprowadzenia kropli do oczu do izotoniczności: woda do 100,0 g

342 343
 Sporządzanie roztworów pomocniczych cd. tab. 53

Masa 1 Liczba kro-

Roztwory izotonizujące i buforowe sporządza się przez rozpusz- Stężenie
Stężenie kropli pli, jaką
czenie poszczególnych składników w jałowej wodzie, przesączenie w lekach
roztworu
roztworu należy
przez sączek klarujący (sączek membranowy o średnicy porów Lp. Środek konserwuj ący pomocni-
do oczu pomoc- dodać do
czego
powyżej 0,5 urn lub sączek szklany Schotta G3 lub G4) do jało- [gil]
[gil]
niczego 10 g kropli
wych, hermetycznie zamykanych butelek i wyjaławianie w auto- [mg] do oczu

klawie lub szybkowarze w temp. 122°C ± 2°C przez 20 min. 5. Etylortęciotiosalicylan 0,20 20,0 25 do 30 3 do 4
Roztwory przygotowane w powyższy sposób mogą być przecho- sodu (Tiomersal)
wywane w naczyniach ze szkła obojętnego (np. w butelkach na Alkohol ~-fenyloetylowy 4,00 4,0 15 do 20 2 do 3
płyny infuzyjne), szczelnie zamkniętych, zapewniających ichjało- 6. Boran fenylortęciowy 0,01 1,0 35 do 50 2 do 3
wość po pobraniu, w miejscu chłodnym przez okres do 3 miesięcy. (Merfen)

7. fIydroksybenzoesan 0,65 ** - -
metylu
Roztwory substancji konserwujących Hydroksybenzoesan 0,35 ** - -
propylu
Alkohol ~-fenyloetylowy 4,00 4,0 15 do 20 2 do 3
Krople do oczu w opakowaniach wielodawkowych powinny zawie-
rać substancje konserwujące. W preparatyce leków do oczu moż- * Chlorek benzalkoniowy
- 5,0, octan lub glukonian chloroheksydyny - 10,0, woda - do
na sto~ować środki konserwujące roztworów jedno-, dwu- i trój- 1000,0. .
składmkowych, podanych w tabelach 48 i 53. ** Ze względu na trudną rozpuszczalność hydroksybenzoesanów w wodzie, do sporzą-
W celu ułatwienia stosowania środków konserwujących można dzenia kropli do oczu należy jako rozpuszczalnika użyć roztworu obu środków konserwują-
cych w stężeniu podanym w tabeli.
przygotować ich roztwory pomocnicze w stężeniach podanych
w tabeli 53.

Tabela 53. Środki konserwujące zalecane w preparatyce leków do oczu wg FP V

Sporządzanie roztworów pomocniczych
środków konserwujących
Masa l Liczba kro-
Stężenie
Stężenie kropli pli, jaką
roztworu
Lp. Środek konserwujący
w lekach roztworu należy Roztwory środków konserwujących sporządza się przez rozpusz-
pomocni-
do oczu
czego
pomoc- dodać do czenie w jałowej wodzie. Boran fenylortęciowy, azotan fenylortę-
[gil] niczego
[gil] 10 g kropli ciowy, tiomersal oraz hydroksybenzoesany metylu i propylunale-
[mg]
- do oczu
ży rozpuszczać w wodzie w podwyższonej temperaturze. Po roz-
l. Chlorek benzalkoniowy puszczeniu wszystkie roztwory środków konserwujących powinny
0,05 * 15 do 20 5 do 6
Octan lub glukonian być przesączone przez sączek klarujący do butelek infuzyjnych
chloroheksydyny 0,10 i wyjaławiane w temp. 122° ± 2°C w ciągu 20 min. Roztwory środ-
2. Chlorek benzalkoniowy 0,05 5,0 15 do 20 ków konserwujących można przechowywać w butelkach z ciemne-
5 do 6
Alkohol ~-fenyloetylowy 4,00 4,0 15 do 20 2 do 3 go szkła, zamkniętych nakrętką z zakraplaczem, co umożliwia od-
3. Boran fenylortęciowy 0,01 1,0 35 do 50 mierzanie roztworu środków konserwujących kroplami.
2 do 3
(Merfen)
W tabeli 53 podano liczbę kropli roztworu pomocniczego środka
Alkohol ~-fenyloetylowy 4,00 4,0 15 do 20 2 do 3
konserwującego, jaką należy dodać do 10 g kropli ocznych. W przy-
4. Azotan fenylortęciowy 0,02 2,0 35 do 50
Alkohol ~-fenyloelylowy
2 do 3 padku stosowania mieszaniny II, III, IV lub V dodaje się kroplami
4,00 4,0 15 do 20 2 do 3
oddzielnie każdy z wymaganych roztworów pomocniczych.

344 345
 Jeżeli do konserwowania kropli stosuje się mieszaninę środka szanina chlorku benzalkoniowego z octanem lub glukonianem
konserwującego VII, to substancję leczniczą należy rozpuścić w przy- chlorheksydyny. Dlatego też, stosując nową serię metylocelulozy,
gotowanym roztworze hydroksybenzoesanów, a następnie dodać należy sprawdzić ją względem takiej niezgodności. W tym celu do
kroplami alkohol ~-fenyloetylowy w ilości podanej w tabeli 53. 10 g 2% roztworu metylocelulozy należy dodać 6 kropli mieszani-
ny I środków konserwujących - w ciągu 24 godzin nie powinno
wystąpić zmętnienie.
Roztwory zwiększające lepkość W tabeli 54 przedstawiono dobór środków pomocniczych do spo-
rządzania kropli do oczu.
Zgodnie z zaleceniami FP V do sporządzania kropli do oczu o zwięk-
szonej lepkości można stosować roztwory:
Tabela 54. Dobór właściwych środków pomocniczych do sporządzania kropli do oczu
metylocelulozy (MC) w stężeniu od 2,5 gil do 10,0 gil,
polialkoholu winylowego (PVA) od 14,0 gil do 40,0 gil, Ilość jalowej Izotoniczny
Środek
hydroksyetylocelulozy (HEC) od 2,5 gil do 5,0 gil, Substancja lecznicza wody do roztwór
konserwujący
hydroksypropylometylocelulozy (HPMC) 5,0 gil lub innych sub- (0,1 g) rozpuszczenia uzupełniający
(wg tab. 53)
[gl (do 10 g)
stancji w stężeniach zapewniających lepkość.
Acidum boricum 5,2 A 1,3, 5
Roztwory pomocnicze substancji zwiększających lepkość na-
leży sporządzać w dwukrotnie większym stężeniu, niż wymagane Argentii ni/ras 3,6 B bez
w kroplach do oczu. Atropini sulfas 1,3 A,e 2, 3, 5
Roztwory pomocnicze metylocelulozy można sporządzać m.in. Calcii chloridum 3,8 A 1,2, 3,5
przez zmieszanie odpowiedniej ilości substancji z 1/3 potrzebnej ilo- Chloramphenicolum 1,2* E 5
ścijałowej wody o temp. 80-90°C, oziębienie i uzupełnienie zimną
Cocaini hydrochloridum 1,5 e 3
wodą (p. rozdz. "Substancje zwiększające lepkość"). Roztwory me-
Ephedrini hydrochloridum 3,1 A I, 3
tylocelulozy wyjaławia się w temp. 121° ± 2°C przez 20 min.
Roztwory hydroksyetylocelulozy i hydroksypropylometylocelu- Epinephrinum - A 2, 3
lozy sporządza się przez rozpuszczenie odpowiedniej substancji Ethylmorphini hydrochloridum 1,7 e 2, 3
w wodzie ciepłej o temp. 80-90°C i wyjaławianiu w temp. 122° ± 20C Fluoresceinum natricum 2,9 A 5
przez 20 min. Gen/amycini su/fas 0,9 G 2, 3
Podczas wyjaławiania roztworów pochodnych celulozy nastę- Homatropini hydrobromidum 1,7 A I, 2
puje wytrącenie (żelowanie) substancji. Zjawisko tojest odwracal-
Hyoscyni hydrobromidum 1,2 A,e 2
ne. Po oziębieniu roztwory są przejrzyste i klarowne.
Nie zaleca się wyjaławiania przez sączenie ze względu na lep- Kalii iodidum 3,8 A 7
kość roztworów. Natrii biboras 3,8 A 3
Wyjałowione i hermetycznie zamknięte roztwory środków zwięk- Na/rh hydrogenocarbonas 7,2 A 2, 3
szających lepkość mogą być przechowywane w chłodnym miejscu Na/rh chloridum 1,0 A I, 2, 3
nie dłużej niż 3 miesiące. Po pobraniu pierwszej porcji pomocni- Na/rh citras 3,3 A 3
czego roztworu w warunkach aseptycznych pozostały roztwór może
Natrii edetas 2,8 A 2
być przechowywany nie dłużej niż miesiąc.
Na/rii iodidum 4,2 A 7

uwag a. Niektóre rodzaje metylocelulozy mogą dawać zmęt- Natrii thiosulfas 3,4 A 6
nienie w obecności takich środków konserwujących, jak np. mie- Neomycini su/fas 1,2* e 3

346
347
cd. tab. 54 temperaturze nakrętek z zakraplaczem wykonanych z tworzyw
sztucznych, wlot butelki przed wyjaławianiem należy przykryć
Ilość jalowej Izotoniczny
Substancja lecznicza wody do roztwór
Środek szczelnie folią. Zakraplacz zakładać dopiero po wyjałowieniu.
(0,1 g) konserwujący
rozpuszczenia uzupełniający
[gl (do lO g)
(wg tab. 53)
uwag a. W przypadku stosowania tiomersal uj ako środka kon-
serwującego do zabezpieczenia wlotu butelki należy użyć folii PCW
Oxytetracyclini hydrochloridum 1,4" F 6
w miejsce folii aluminiowej, gdyż w warunkach wyjaławiania może
Penicillinum crystallisatum 1,8" D 3 dojść do reakcji aluminium z tiomersalem.
Physostygmini salicylas 1,8 C 2, 3
Pilocarpini hydro chlor idu m 2,4 A,C,G l, 2, 3 Metoda 2
Procaini hydrochloridum 2,0 A 3 Roztwór kropli do oczu należy sporządzić analogicznie jak w me-
C 1,2 todzie opisanej powyżej, z tą jednak różnicą, że roztwór należy
Resorcinolum 3,0 A 3 wyjaławiać przez sączenie. Do tego celu należy użyć sączków wy-
Streptomycini sulfas 0,8" A Bez jaławiających, np. membranowych o wielkości porów 0,22 11m ±
Sulfacetamidum natricum 2,6
± 0,01 11m.Po przesączeniu roztworu do jałowej butelki należy ją
H,O 5, 7
Tanninum
zamknąć jałową nakrętką z zakraplaczem.
0,3 C Bez
Targesinum 1,8 B, H 6 Tabela 55. Sposób wyjaławiania kropli do oczu
Tetracaini hydrochloridum 1,6 A 1,2, 3,
Wyjaławianie
Tetracyclini hydrochloridum 3,4' F 6
Zinci sulfas 1,3 C 2 Termiczne
. Substancja lecznicza
Sączenie
* Substancję należy rozpuścić bezpośrednio w środku buforującym. ino-c l200e
przez 30 min przez 20 min

Acidum boricum - + +
• Sporządzanie kropli ocznych Atropini sulfas + - +
Calcii chloridum + - +
Farmakopea Polska V wymienia 3 metody sporządzania kropli
Cocaini hydrochloridum + - +
ocznych. Dwie z nich zalecane są do kropli do oczu będących roz-
tworami rzeczywistymi, trzecia dotyczy roztworów koloidalnych Cupri sulfas + - +
oraz zawiesin. Ephedrini hydrochloridum + - +
Ethylmorphini hydrochloridum + - +
Metoda 1 Fluoresceinum natricum + - +
Substancję leczniczą należy rozpuścić w określonej ilości jałowej Homatropini hydrobromidum + - +
wody, uzyskując w ten sposób roztwór .izotoniczny, a następnie Hyoscini hydrobromidum + - +
uzupełnić do przepisanej masy roztworem izotonizującym lub bu- Kalii iodidum + - +
forującym i dodać środek konserwujący. Roztwór ten, po przesą- Na/rh biboras - + +
czeniu przez sączek klarujący do jałowej butelki, stanowiącej bez-
Natrii choridum - + +
pośrednie opakowanie kropli do oczu, należy wyjaławiać termicz-
nie (tab. 55). Ze względu na możliwość deformacji w podwyższonej Na/rh citras - + +

348 349
cd. tab. 55 uwag a. Metoda ta zalecana jest do sporządzania kropli do
Wyjaławianie
oczu, które nie mogą być wyjaławiane termicznie lub przez sącze-
nie wyjaławiające.
Termiczne Krople do oczu, które należy sporządzać metodą 3:
Substancja lecznicza
Sączenie Argen tii nitras,
100°C 120°C
przez 30 min przez 20 min Epinephrinum,
Targesin um.
Natrii edetas - + +
Natrii iodidum + - + Jeżeli ilość wody potrzebna do uzyskania izotonicznego roztwo-
Natrii salicylas + - + ru substancji czynnej nie przekracza 20% przepisanej ilości kro-
Natrii thiosulfas /
- + + pli, substancję leczniczą rozpuścić należy bezpośrednio w roztwo-
Neomycini sulfas + - + rze izotonizującym, pomijając wodę. Jeżeli woda stanowi więcej
Tetracaini hydrochloridum + - +
niż 90% przepisanego roztworu, substancję leczniczą należy roz-
puścić tylko w wodzie.
Pilocarpini hydrochloridum + - +
Jeżeli substancja nie jest wymieniona w tabeli 54, należy 0,1 g
Procaini hydroćhloridum + - +
rozpuścić w 2 g wody i uzupełnić do przepisanego stężenia roztwo-
Sulfacetamidum natricum + - +
rem izotonicznym A lub C, a związki srebra - roztworem B.
Zinci sulfas + - +

• Krople o zwiększonej lepkości

Krople do oczu, zawierające wymienione pornzej substancje,
należy wyjaławiać przez sączenie:
Substancję leczniczą, środki izotonizujące i konserwujące należy
Chloramphenicolum, rozpuścić w połowie przepisanej ilości wody, uzyskując w ten spo-
Chlorotetracyclini hydrochloridum, sób roztwór o dwukrotnie większym stężeniu substancji leczni-
Gentamycini sulfas, czej. Roztwór ten należy wyj ałowić zgodnie z zalecaną metodą dla
Nutrii hydrogenocarbonas, danej substancji leczniczej, a następnie w warunkach aseptycz-
Osytetrscyclini hydrochloridum, nych należy uzupełnić go do wymaganej ilości jałowym roztworem
Physostigmini salicylas, substancji zwiększającej lepkość, o stężeniu dwukrotnie większym
Resorcinolum, od przepisanego w kroplach.
Streptomycini sulfas,
Tanninum,
Tetracyclini hydrochloridum. • Krople w postaci roztworów olejowych
Pozostałe preparaty, z wyjątkiem roztworów koloidalnych, mogą
W przypadku użycia oleju jako rozpuszczalnika krople do oczu
być sporządzane również przez wyjaławianie termiczne (tab. 55).
należy sporządzać według metody 3. Oznacza to, że substancję
leczniczą należy rozpuścić w jałowym oleju, a następnie przesą-
Metoda 3 ~
czyć przez suchy, wyjałowiony sączek klarujący, tj. membranowy
W jałowym rozpuszczalniku należy najpierw rozpuścić substancje o wielkości porów powyżej 0,5].lm lub ze spiekiem szklanym Schotta
pomocnicze, a potem rozpuścić lub zawiesić substancję leczniczą. G3, G4 do suchej, jałowej butelki i zamknąć wyjałowioną nakręt-
Roztwór przenieść do jałowej butelki i zamknąć nakrętką z zakra- ką z zakraplaczem.
placzem.

350 351
• Krople w postaci zawiesin Rp.
Zinci sulfatis 0,03
Do sporządzania zawiesin do oczu zaleca się metodę 3. Zgodnie Cocsini 0,02
z FP VI wielkość cząstek substancji leczniczej nie powinna prze- Acidi borici 0,15
kraczać 20 urn. Wymagany stopień rozdrobnienia substancji lecz- Aquae 10,00
niczej można uzyskać m.in. przez rozpuszczenie substancji leczni- D.S. 3 razy dziennie do oczu
czej w niewielkiej ilości lotnego rozpuszczalnika organicznego, tj.
np. mieszaniny etanolu, acetonu lub chloroformu, i szybkie jego Rp.
odparowanie przez energiczne ucieranie w moździerzu. Zmikroni-
zowaną substancję leczniczą należy zawiesić w jałowym rozpusz- Atropini sulfatis 0,05
czalniku zawierającym oprócz środków izotonizujących i konser- Benzelkonii cbloridi sol. 0,005%
wujących również substancje zwiększające lepkość. 0,9% Sol. Nutrii chloridi ad 10,0

Tabela 56. Składniki leku recepturowego

• Okres przydatności kropli do oczu
Stężenie
Rozpuszczalność
Dopuszczalny okres przechowywania nienaruszonego opakowania Skladniki leku Właściwości
(FP VI) W recepcie FP VI
recepturowych kropli do oczu wynosi 1 miesiąc.
Okres przydatności kropli po pierwszym użyciu wynosi w przy- Bezbarwne
Bardzo łatwo
kryształy lub 0,2%-1%
padku: Atropini sulfas rozpuszczalny 0,5%
biały, ~rysta- (1-2 krople)
w wodzie
• kropli zawierających środki konserwujące - 10 dni, liczny proszek

• kropli bez środków konserwujących - 24 godziny. Benzalkonii Białe kryształy

Łatwo
rozpuszczalny 0,005% 0,004-0,02
chloridum lub żel
w wodzie

• Sposób zapisywania kropli do oczu Bezbarwne

Bardzo łatwo
Na/rh kryształy lub
rozpuszczalny 0,9% -
chloridum biały, krysta-
Krople do oczu mogą być zapisywane w różny sposób, np. bez liczny proszek
w wodzie
uwzględnienia substancji pomocniczych koniecznych do wykona-
nia kropli. N a recepcie może być podane jedynie stężenie roztwo-
ru substancji leczniczej i jego ilość, lub mogą być wymienione po- Sporządzić jałowy roztwór 0,9% chlorku sodu. Przygotować ja-
szczególne składniki. łowy roztwór pomocniczy chlorku benzalkoniowego (5,0 gil).

Rp.
Epinepbrini sol. 1% 10,0
o.s. Krople do oczu

352 353
 Obliczenia należy najpierw przesączyć przez sączek klarujący do jałowej bu-
telki, zakryć folią aluminiową i wyjaławiać. Po ostudzeniu w wa-
Stężenie środka konserwującego w kroplach do oczu wynosi runkach aseptycznych należy zdjąć folię i nałożyć nakrętkę z za-
0,005% kraplaczem.
Krople te można również wykonać przez rozpuszczenie chloro-
roztwór 0,005% - 0,005 g-100 g roztworu
wodorku pilokarpiny w buforze fosforanowym G, dodanie roztwo-
0,0005 g-10 g roztworu
ru środka konserwującego. Następnie wyjaławiać przez sączek
roztwór pomocniczy [5 gil] 0,5% - 0,5 g-100 g roztworu membranowy 0,22 urn ± 0,01 urn do jałowej butelki i zamknąć
0,05 g-10 g roztworu jałową nakrętką z zakraplaczem.
0,005 g-l g roztworu
0,0005 g - 0,1 g roztworu 2. Rp.
pomocniczego Pilocsrpini hydrochloridi 0,20
Masa 1 kropli roztworu pomocniczego - 20 mg Aquae cum 1% Methylcellulosi ad 10,0
0,1 g roztworu pomocniczego - 5 kropel Mf. guttae ophthalmicae
D.S. 3 razy dziennie po 1kropli
uwag a. Z danych zawartych w tabeli 54 wynika, że 50 mg
siarczanu atropiny należałoby rozpuścić w 0,65 g jałowej wody, co Chlorowodorek pilokarpiny rozpuścić w 4,8 g jałowego, izoto-
stanowi 6,5% przepisanej ilości kropli. Przyjmując zasadę rozpusz- nicznego roztworu chlorku sodu, dodać roztwór środka konserwu-
czania substancji leczniczej bezpośrednio w roztworze izotonicz- jącego. Przesączyć przez sączek wyjaławiający do jałowej butelki,
nym, jeżeli ilość potrzebnej wody do rozpuszczenia nie przekracza do której odważono 5,0 g jałowego 2% roztworu metylocelulozy.
20%, proponowany sposób sporządzania kropli jest w pełni uza- Butelkę zamknąć nakrętką z zakraplaczem, zawartość wymieszać.
sadniony. Oprócz etykiety umieścić na butelce oznakowanie: "Przed użyciem
50 mg siarczanu atropiny rozpuścić w izotonicznym jałowym zmieszać".
roztworze chlorku sodu. Dodać 5 kropli roztworu pomocniczego
chlorku benzalkoniowego. Przesączyć przez jednorazowy sączek 3. Rp.
membranowy wyjaławiający. Zamknąć w warunkach aseptycznych Sulfacetamidi nstrici 1,0
jałową nakrętką z zakraplaczem. Aquae ad 10,0
Mf. guttae ophthalmicae
1. Rp. D.S. Zakraplać co 3 godziny
Pilocsrpini hydrocbloridi 0,20
Aquae ad 10,0 Sulfacetamid sodowy należy rozpuścić w 9,0 g jałowej wody, do
Mf. guttae ophthalmicae której dodano mieszaninę środków konserwujących. Krople prze-
Ir.S. Wkraplać 3 razy dziennie po 2 krople do oczu sączyć przez sączek wyjaławiający o średnicy porów 0,22 urn. Za-
mknąć butelkę nakrętką z zakraplaczem.
Chlorowodorek pilokarpiny rozpuścić w 4,8 g jałowej wody, do-
dać roztwór środka konserwującego i uzupełnić do 10,0 g 0,9% 4. Rp.
roztworem chlorku sodu. Roztwór ten należy przesączyć. Z danych Argenti colloidslis 0,2
zawartych w tabeli 55 wynika, że można zastosować jedną z dwóch Aquae ad 10,0
metod wyjaławiania, tj. w temperaturze 100°C przez 30 min lub Mf. guttae ophthalmicae
przez sączenie. W przypadku wyjaławiania termicznego roztwór D.S. Wiadomo

354 355
 Odważyć w parownicy 4,0 g jałowej wody oraz 6,0 g izotonicz- B.Rp.
nego roztworu azotanu potasu, dodać środek konserwujący. Sub-
stancję leczniczą rozsypać na powierzchnię roztworu i pozostawić
Sol. Hydrocortisoni 1% 10,0
do całkowitego rozpuszczenia substancji leczniczej. Roztwór kolo-
ME. guttae ophthalmicae
D.S Krople do oczu
idalny przelać do jałowej butelki i zamknąć jałową nakrętką z za-
kraplaczem. Wydać z napisem: "Chronić od światła". Rozpuszczalność hydrokortyzonu w wodzie wynosi 1: 4000, dla-
tego też sporządzenie roztworu w stężeniu 1% substancji leczni-
5. Rp. czej jest niemożliwe.
Targesini 0,3 Rozpuszczalny w wodzie hemibursztynian hydrokortyzonu, pro-
Aquae ad 10,0 dukowany w formie preparatu do wstrzyknięć, nie może być wy-
ME. guttae ophthalmicae korzystany do sporządzania kropli do oczu, ze względu na obec-
D.S Wkraplać do oczu ność glikolu propylenowego działającego drażniąco, a także małą
trwałość soli sodowej hemibursztynianu hydrokortyzonu. Po 24
Krople do oczu z targezyną (koloidalny kompleks diacetylota- godzinach następuje rozkład hydrolityczny estru.
niny ze srebrem) wykonać według metody 3. Z tych względów możliwe jest tylko sporządzanie kropli do oczu
w formie zawiesiny z dodatkiem substancji zwiększającej lepkość.
6. Rp. Skład kropli do oczu powinien być następujący:
Atropini basici 0,1 9. Rp.
Ricini olei 10,0
ME. guttae ophthalmicae Hydrocortisoni 0,1
D.S 3 razy dziennie wkraplać do oczu Methylcellulosi 0,1
0,9% Sol. Nutrii chloridi ad 10,0
Atropinę (zasadę) rozpuścić w jałowym oleju rycynowym, prze-
sączyć przez suchy jałowy sączek klarujący do jałowej, suchej bu- lO. Rp.
telki i zamknąć ją nakrętką z zakraplaczem. Kalii iodidi 0,2
Aquae 10,0
7. Rp. Mf. guttae ophthalmicae
Hydrocortisoni 0,1 Jodek potasu należy rozpuścić w 0,1 % roztworze hydroksyben-
Aquae 10,0 zoesanów (7,6 g), dodać 2,2 g roztworu 0,9% chlorku sodu zawie-
ME. guttae ophthalmicae rającego 0,1 % hydroksybenzoesanów oraz 2 krople alkoholu ~-fe-
D.S Wkraplać do prawego oka nyloetylowego. Roztwór przesączyć przez jałowy sączek wyjała-
wiający do jałowej butelki, zamknąć jałową nakrętką z zakrapla-
W jałowym moździerzu rozetrzeć hydrokortyzon z 5,0 g 2% ja-
czem.
łowego roztworu metylocelulozy, następnie mieszaninę uzupełnić,
stale mieszając, 5,0 g jałowego 1,8% rozWoru chlorku sodu. Na U.Rp.
końcu dodać środek konserwujący. Uzyskaną zawiesinę przelać
do butelki, zamknąć nakrętką z zakraplaczem i wydać z napisem: Kalii iodidi 0,3
"Przed użyciem zmieszać". Aquae 10,0
Mf. guttae ophthalmicae
D.B. 3 razy dziennie wkraplać do oczu

')
356 I 357
 Jak wynika z tabeli 54, do rozpuszczenia 0,3 g jodku potasu Poszczególne składniki należy kolejno rozpuścić w 10,0 g jało-
należałoby użyć 11,4 g wody. Oznacza to, że krople sporządzone wej wody. Wyjaławiać przez sączenie.
według przepisu w recepcie będą roztworem hipertonicznym. Nie
należy więc dodawać środka izotonizującego. 15. Rp.
0,3 g jodku potasu rozpuścić w 10,0 g jałowego roztworu środka Fluoresceini nstrici 0,1
konserwującego. Przesączyć przez jałowy sączek wyjaławiający do Aquae pro usu ophthalmico ad 10,0
jałowej butelki, zamknąć nakrętką z zakraplaczem. Mf. guttae ophthalmicae
D.B. Wiadomo
12. Rp.
Kalii iodidi 16. Rp.
Nutrii iodidi aa 0,15 0,25% Sol. Hyoscini hydrobremidi 10,0
Aquae ad 10,0 Mf. guttae ophthalmicae
Mf. guttae ophthalmicae D.B. Krople do oczu
13. Rp. Ze względu na konieczność dokładnego odważenia 25 mg sko-
Pilocarpini hydrochloridi 0,05 polaminy, należy sporządzić 5 g 1% roztworu skopolaminy zawie-
Kalii iodidi rającego 0,9% chlorku sodu jako roztwór pomocniczy.
Acidi borici aa 0,10 Do jałowej zlewki odważyć 2,5 g przygotowanego roztworu, do-
Aquae 10,0 dać środek konserwujący i uzupełnić do 10,0 g 0,9% jałowym roz-
Mf. guttae ophthalmicae tworem chlorku sodu. Roztwór ten przesączyć przez sączek klaru-
D.8. 3 razy dziennie wkraplać do oczu jący do jałowej butelki, przykryć wlot butelki folią aluminiową
i wyjaławiać w temperaturze lOOoe przez 30 min. Po ostudzeniu
Z danych zawartych w tabeli 54 wynika, że do rozpuszczenia w loży aseptycznej zdjąć folię, zamknąć butelkę jałową nakrętką
50 mg pilokarpiny należy użyć 1,2 g jałowej wody, 100 mg jodku z zakraplaczem i odpowiednio oznakować.
potasu oraz kwasu borowego odpowiednio: 3,8 g i 5,2 g jałowej
wody, łącznie 10,2 g jałowej wody. W takim przypadku poszczegól- 17. Rp.
ne substancje lecznicze należy rozpuszczać kolejno w 10,0 g jało- Acidi borici 0,2
wej wody. Przesączyć przez sączek membranowy 0,22 urn. Ze wzglę- Tetracaini hydrocbloridi 0,02
du na brak wspólnego środka konserwującego dla ww. składników 0,1% Sol. Adrenalini ex amp. NoJ
kropli ocznych, krople te należy wykonać bez dodatku środków Aquae pro usu ophthalmico ad 10,0
konserwuj ących. Mf. guttae ophthalmicae
D.B. Krople do oczu (naświetlonych po spawaniu)
14. Rp.
Zinci sulfatis 0,03 Receptę można sporządzić dwiema metodami:
Tetracaini hydrochloridi 0,02 I. Do jałowej zlewki odważyć 6,67 g jałowego roztworu 3% kwa-
Acidi borici 0,20 su borowego, dodać tetrakainę, Po jej rozpuszczeniu dodać środek
Aquae pro usu ophthalmico 10,0 konserwujący i uzupełnić roztwór jałową wodą do 9,0 g. Roztwór
Mf. guttae ophthalmicae przesączyć przez sączek klarujący do jałowej butelki. Otwór bu-
D.B. Wiadomo telki przykryć folią aluminiową i wyjaławiać w temperaturze lOOoe

358 359
 przez 30 min. W warunkach aseptycznych zdjąć folię i przy użyciu 1,8 g chlorku sodu rozpuścić w 196,2 g wody jałowej, dodać roz-
jałowej strzykawki wprowadzić do roztworu 1 ml adrenaliny twór środka konserwującego, przesączyć do butelki przez sączek
z ampułki. Butelkę zamknąć jałową nakrętką z zakraplaczem. klarujący i wyjaławiać w temp. 122°C ± 2°C przez 20 min.
ll. Do jałowej zlewki odważyć 6,67 gjałowego roztworu 3% kwa-
su borowego (przygotowanego wcześniej). W roztworze tym roz- 20. Rp.
puścić tetrakainę, dodać 1 ml roztworu adrenaliny z ampułki od- Sol. Hydrargyri oxycyanati 1: 5000 200,0
powiedni środek konserwujący i uzupełnić jałową wodą do iog.
D.S Do przemywania powiek
Całość przesączyć przez jałowy sączek membranowy o wielkości
porów 0,22 urn do jałowej butelki. Butelkę zamknąć nakrętką W jałowej zlewce rozpuścić 40 mg substancji leczniczej, dodać
z zakraplaczem i oznakować.
środek konserwujący, uzupełnić jałową wodą do 200,0 g. Przesą-
czyć przez sączek wyjaławiający do jałowej butelki z ciemnego
18. Rp.
zkła, butelkę zamknąć wyjałowioną nakrętką.
2% Sol. Cyclosporine A 5,0
Mf. guttae ophthalmicae 21. Rp.
D.S Krople do oczu Resorciaoli 0,2
Aquae ad 200,0
Do,jałowej butelki odważyć 3,0 g jałowego oleju rycynowego, MF. solutio
dodac 2 ml cyklosporyny z dwóch ampułek Sandimmun Neoral do D.S Płyn do przemywania powiek
wstrzyknięć dożylnych (1 ml zawiera 50 mg cyklosporyny) i do-
kładnie wymieszać. Butelkę zamknąć nakrętką z zakraplaczem Odważyć rezorcynę, rozpuścić w jałowej wodzie zawierającej
i oznakować. środek konserwujący, a następnie przesączyć przez sączek wyja-
ławiający do jałowej butelki. Zamknąć jałową nakrętką.

Płyny do oczu - Solutiones ophthalmicae

Maści do oczu - Unguenta ophthalmica
Płyny do oczu są to jałowe wodne roztwory przeznaczone do prze-
mywania lub płukania oczu. Stosuje się je w celu usunięcia ciała Maści do oczu są to jałowe, półstałe preparaty zawierające jedną
stałego z oka lub do nasycenia opatrunków. Powinny być pozba- lub kilka substancji leczniczych. Nanoszone są na brzegi powiek
wione cząstek nierozpuszczalnych. Mogą zawierać dodatkowo sub- lub umieszczane w worku spojówkowym. Mogą być sporządzane
stancje izotonizujące, regulujące pR, zwiększające lepkość, a tak- w postaci maści, kremu lub żelu o konsystencji ułatwiającej apli-
że środki konserwujące. Powinny być wydawane w ilości nie więk- kację do oka i rozprzestrzenianie po jego powierzchni.
szej niż 200 g. Ta postać leku zapewnia wydłużenie czasu kontaktu z gałką
oczną do 2 godzin. Pomimo korzystnego efektu terapeutycznego
należy jednak brać pod uwagę również ujemne skutki związane
Przykłady recept z zaburzeniami widzenia. Często poleca się zatem stosowanie ma-
ści do oczu na noc.
19. Rp. Ze względu na miejsce aplikacji preparaty te muszą spełniać
Sol. Natrii chloridi isoton. wiele wymagań, takich jak:
200,0
D.S Płyn do przemywania oczu - jałowość,
- nieobecność cząstek nierozpuszczalnych,

360 361
 brak działania drażniącego,
odpowiedni stopień rozdrobnienia substancji leczniczych, w przy-
padku maści typu zawiesin,
odpowiednie właściwości reologiczne umożliwiające aplikację
leku.
Większość tych wymagań dotyczy również podłoży.
Maści powinny być sporządzane z jałowych składników w wa-
runkach aseptycznych. Stopień rozproszenia substancji leczniczej
w podłożu decyduje o skuteczności leczniczej leku. Z tego względu
substancje lecznicze rozpuszczalne w wodzie rozpuszcza się w nie-
wielkiej ilości środka konserwującego lub wody, a następnie we-
mulgowuje w podłoże, uzyskując w ten sposób maść typu emulsji.
W przypadku substancji leczniczych nierozpuszczalnych w wo-
dzie sporządza się maści zawiesiny. Istotnym czynnikiem jest
w tym przypadku stopień rozdrobnienia substancji leczniczej. Zgod-
nie z wymaganiami FP VI w próbce maści do oczu, zawierającej
10 ug substancji leczniczej, nie może być obecnych więcej niż 20
cząstek wielkości powyżej 25 urn, w tym nie więcej niż 2 cząstki
wielkości powyżej 50 um. Niedopuszczalna jest obecność cząstek
większych niż 90 um.
Powyższe wymagania wskazują na konieczność mikronizacji
substancji leczniczej. Należy prowadzić ją w warunkach aseptycz-
nych. Sposób postępowania może być analogiczny jak w przypad-
ku zawiesin do oczu, tj. rozpuszczanie substancji leczniczej w ma-
łej ilości lotnego rozpuszczalnika organicznego, a następnie całko-
wite jego odparowanie w wyniku ucierania w moździerzu. Podob-
ny efekt można również uzyskać przez rozcieranie substancji lecz-
niczej w moździerzu z niewielką ilością parafiny.
Spośród licznej grupy podłoży maściowych stosowanych w lecz-
nictwie tylko niektóre z nich mogą być stosowane w preparatach
do oczu. Poleca się stosowanie wazeliny białej z dodatkiem emul-
gatorów takich, jak np. cholesterol, lanolina bezwodna, a także
parafiny płynnej w ilości do 30% - w celu uzyskania podłoża
o dobrej konsystencji i łatwej rozsmarowywalności. Z tych wzglę-
dów podłoże do oczu powinno mieć temperaturę topnienia zbliżo-
ną do temperatury płynu łzowego, tj. w granicach 32-33°C. Po
podaniu do oka, pod wpływem płynu łzowego następuje emulgo-
wanie podłoża. Łatwość rozprzestrzeniania się po powierzchni gałki
ocznej sprzyjać będzie skuteczności działania preparatu. Dlatego
też istotne są również właściwości reologiczne podłoża. Przyjmuje
362
się, że w przypadku maści do oczu podłoża, których granica pły-
nięcia mieści się w zakresie od 10 do 50 N· m-2, są najwyraźniej
odpowiednie.
Nie zaleca się stosowania podłoży makrogolowych, a także za-
wierających glicerol lub glikole, gdyż wykazują one działanie draż-
niące na gałkę oczną, spowodowane właściwościami osmotyczny-
mI.
FP V poleca do maści ocznych podłoże o składzie:
Paraffinum liquidum 10 cz.
Lanolinum anhydricum 10 cz.
Vaselinum album 80 cz.
Podłoża stosowane do maści muszą być jałowe. Należy je sto-
pić, przesączyć przez sączek bibułowy i wyjaławiać w sterylizato-
rze powietrznym w temp. 160°C przez godzinę (wg FP V). Przy
sporządzaniu większych ilości podłoża należy je przenieść do jało-
wych tub, zaznaczając na etykiecie datę wyjaławiania.
Maści do oczu nie mogą zawierać cząstek, które powodowałyby
mechaniczne drażnienie powierzchni gałki ocznej, m.in. pochodzą-
cych ze stosowanych urządzeń lub opakowań. O wadze tego pro-
blemu świadczy wprowadzenie do przepisów farmakopealnych
znaczenia zanieczyszczeń nierozpuszczalnych w tej postaci leku.
rzyjęto, że liczba obcych cząstek w jednej tubie nie może prze-
kraczać 8.
Maści do oczu powinny zawierać środki konserwujące, zabez-
pieczające preparat w trakcie stosowania przez chorego. Stosu~e
Hięje do maści zawierających fazę wodną. FP V zaleca stoso~ame
n stępujących środków konserwujących: chlorku benzalkoniowe-
I' o stężeniu 0,05 gil z octanem lub glukonianem chlorheksydyny
() tężeniu 0,10 gil, albo bronopolu o stężeniu 0,5 gil z alkoholem
I\-fenyloetylowym o stężeniu 4,0 gil. Z danych z piśmiennictwa wy-
I) il a, że mogą być stosowane również mieszaniny nipagin, chloro-
butanol i organiczne związki rtęci.
Po sporządzeniu maści należy je przenieść do jałowych tub. Jako
opakowania stosowane są tuby aluminiowe niepowlekane lub po-
wl kane dodatkowo lakierem. W celu utrzymania jałowości pre-
pllratujedno opakowanie powinno zawierać maksymalnie 5 g pre-
pl\r tu.
363
 Przykłady recept 5. Rp.
1. Rp. Netrii cbloridi 0,2
Aquae pro usu ophthalmico 2,0
1% Ung. Pilocsrpini hydrochloridi 10,0 Ung. ophthalm. ad 10,0
D.S Maść do oczu Mf. ung.
D.S Maść do oczu
W jałowym moźd~ierzu ,rozpuścić chlorowodorek pilokarpiny
w roz!worze pomo~mczym srodka konserwującego, następnie do- W jałowym moździerzu rozpuścić chlorek sodu w 2,0 g jałowej
da,,:~c stOP~I~~O J~łowe podłoże (wg FP V) i dokładnie mieszać. wody, dodawać porcjami jałowe podłoże i dokładnie mieszać. Maść
Masc przemesc do Jałowej tuby. przenieść do tuby.
2. Rp.
Acidi borici 0,1
Vaselini ophthalm.
B. Receptura antybiotyków
10,0
Mf. ung. Renata Jachowicz, Anna Czech
D.S Wiadomo
Wszystkie leki recepturowe zawierające antybiotyki powinny być
Kwas borowy rozcierać dokładnie w jałowym moździerzu z kil- wykonywane w aptece w warunkach aseptycznych, aby zapewnić
koma kroplami j~łowej parafiny płynnej przez 20 min, następnie ich jałowość. Antybiotyki są substancjami wrażliwymi na wiele
dodawaćporcjami odwazoną, Jałową wazehnę białą. Całość dokład- czynników, takich jak: pR, wilgoć, temperatura, światło, obecność
me wymieszać i przenieść do jałowej tuby. jonów metali, ale przede wszystkim wrażliwość na enzymy wy-
twarzane przez inne drobnoustroje, niewrażliwe na dany antybio-
3. Rp. tyk. Możliwość inaktywacji antybiotyku pod wpływem enzymów
Collargoli bakteryjnych, a także możliwość rozwoju innych drobnoustrojów
0,05 opornych wobec danego antybiotyku sprawia, że leki te muszą być
Vaselini ophthalm. 10,0
Mf. ung. podawane choremu jako preparaty jałowe.
D.S Maść na powieki Ze względu na termolabilność antybiotyków w preparatyce re-
cepturowej nie stosuje się wyjaławiania termicznego gotowej po-
staci leku. Wyjaławia się natomiast roztwory pomocnicze i podło-
W j~łowYL?-moździerzu rozpuścić srebro koloidalne w kilku kro-
ża (jak podano wcześniej, s. 329, 344, 363).
plach jałowej wo~y. Do~awać st?pniowojałową wazelinę białą. Po
W celu uniknięcia ewentualnego wtórnego zakażenia prepara-
dokładnym wymieszaniu przemeść maść do jałowej tuby.
tu w czasie stosowania, do leków z antybiotykami dodawane są
4. Rp. środki konserwujące (tab. 48, 53, 54). Ze względu na wpływ wielu
czynników na trwałość antybiotyków szczególną uwagę należy
Hydrocortisoni 0,05 zwrócić zarówno na sposób przechowywania samych substancji
Eucerini 2,0 leczniczych, jak i gotowych postaci leku.
Vaselini ophthalm. 10,0 Do antybiotyków wrażliwych na światło zalicza się m.in.: chlo-
Mf. ung. ramfenikol, erytromycynę, neomycynę, nystatynę, tetracyklinę.
D.S Maść do oczu Wszystkie tego typu substancje powinny być przechowywane
w naczyniach z ciemnego szkła, w miejscu nienarażonym na dzia-

364 365
łanie światła, nawet rozproszonego. Preparat zawierający anty- W warunkach aseptycznych rozpuścić detreomycynę w jałowym,
biotyk wrażliwy na światło powinien zostać wydany z odpowied- ogrzanym do 60°C buforze boranowym o pH 8,4, dodać roztwór
nim oznakowaniem: "Chronić przed światłem".
środków konserwuj ących, przesączyć przez sączek mem?ranowy
W celu zwiększenia trwałości leków z antybiotykami do wielu 0,22 urn do jałowej butelki ze szkła oranżowego. Zamknąc nakręt-
postaci recepturowych dodaje się substancje buforujące. ką z zakraplaczem.
Większość antybiotyków w postaci suchych proszków nie jest
wrażliwa na temperaturę, natomiast sporządzone postacie leku 3. Rp.
recepturowego wymagają najczęściej przechowywania w lodówce
w temperaturze około 5°C. W zależności od rodzaju substancji lecz- ChloramphenicoIi 0,05
niczej różny może być inaksymalny czas przechowywania roztwo- Aquae pro usu ophthalmico ad 10,0
rów z antybiotykami w tej temperaturze. ME. guttae ophthalmicae
D.B. Zakraplać oczy co 3 godziny
Antybiotyk Liczba dni
Krople należy wykonać w analogiczny sp~sób, jak opisano po-
oksytetracyklina 2 wyżej, z tą jednak różnicą, że do rozpuszczema detreomycyny na-
chlorocyklina 6 leży użyć roztworu buforowego o pH 7,4, przeznaczonego dla 0,5%
tetracyklina 6 roztworu detreomycyny. N a etykiecie kropli należy zaznaczyć, że
penicylina 7 krople należy przechowywać w temp. 4°C.
neomycyna 14
chloramfenikol 42 uwag a. Nie należy dodawać mieszaniny środków konserwu-
jących, tj. chlorku benzalkoniowego z alkohol~m~-fen~loetylowym
Bezwodne postacie leku zawierające antybiotyki wrażliwe na (mieszanina 2 FP V) ze względu na powstame emulsji.
wilgoć powinny być zabezpieczone przed działaniem wilgoci, gdyż
obecność nawet niewielkiej ilości wody w preparacie sprzyja roz- 4. Rp.
kładowi hydrolitycznemu substancji leczniczej.
Antybiotyki stosuje się w postaci roztworów, zawiesin, maści, Detreomycini 0,05
czopków i globulek. Różne mogą być ich drogi podania: do oczu, VitaminiA 50000 j.
ucha i nosa, na skórę, doodbytniczo, dopochwowo. 0,5%Sol. MethyJcellulosi ad 10,0
ME. guttae ophthalmicae
D.B. Zakraplać oczy co 3 godziny
Preparaty do oczu z antybiotykami
Detreomycynę rozpuścić w. 4 g (o~rzanego do. ~O°C) roztworu
1. Rp. buforowego o pH 7,4, następme dodac 1 ml solubilizowanego r?z-
1% Guttae Detreomycini ophthalmicae 10,0 tworu witaminy A (retinolu) oraz odpowiedni środek konserwuJ~-
D.B. Wkraplać 3 razy dziennie do prawego oka cy. Roztwór przesączyć przez sączek: w~ała~ający ",?ezpośredmo
do butelki ze szkła oranżowego, zawierającej 5 g 1% Jałowego roz-
2. Rp. tworu metylocelulozy, całość dokładnie wymieszać. Butelkę :a-
mknąć nakrętką z zakraplaczem. Wydać z napisem: "Przed uzy-
ChloramphenicoIi 0,2 ciem zmieszać".
Aquae ad 10,0
ME. guttae ophthalmicae
D.B. Zakraplać oczy co 3 godziny

366
367
 5. Rp. W jałowym moździerzu rozetrzeć 31,7 mg trituracji nystatyny,
0,3% Sol. Gentamycini dodawać ~topniowo 10,0 g jałowego 1% roztworu metylocelulozy,
5,0
Mf. guttae ophthalmicae a następme roztwór środka konserwującego 1 (tab. 53). Zawiesinę
D.S Krople do oczu przenieść do jałowej butelki, zamknąć nakrętką z zakraplaczem.
Oznakować: "Przed użyciem zmieszać".
?e~tam~cynę rozpuścić w buforze fosforanowym G, dodać roz-
twor srodkow konserw~jący:~, przesączyć przez wyjałowiony są- uwag a. Należy zwrócić uwagę na stężenie nystatyny w tri tu-
czek me:n:branowy o wielkości porów 0,22 urn do jałowej butelki, racji, ponieważ produkowana jest w różnych stężeniach.
zamknąc Jałową nakrętką z zakraplaczem.
S.Rp.
6. Rp. 1% Ung. Chloramphenicoli 10,0
0,5% Sol. Neomycini sulfatis 10,0 D.S Maść do oczu
Mf. guttae ophthalmicae
D.S Wkraplać co 3 godziny do oczu 100 mg chloramfenikolu rozpuścić w moździerzu w kilku kro-
plach mieszaniny acetonu z etanolem (2 + 1). Roztwór mieszać do
Siarczan neomycyny rozpuścić w izotonicznym roztworze kwa- całkowitego odparowania rozpuszczalnika. Zmikronizowaną sub-
su borowel?o, do~~ć środek konserwujący. Krople przesączyć przez stancję leczniczą dokładnie zeskrobać szpatelką ze ścian moździe-
sączek wyjaławiający bezpośrednio do jałowej butelki. Zamknąć rza, zmieszać z jałowym podłożem maściowym (np. wg FP V). Maść
jałową nakrętką z zakraplaczem. Wydać z napisem: "Chronić od przenieść do jałowej tuby.
światła".
9. Rp.
7. Rp. 0,1 % Ung. Gentamycini 10,0
Suspensio Nystatini cum 1% Sol. Mf. ung. ophthalm.
MethyJcelIulosi 20 000 j .m.!l ml D.S Maść do oczu
10,0
D.S Zawiesina do oczu
Gentamycynę rozpuścić w kilku kroplach roztworu pomocniczego
środka konserwującego, a następnie wemulgować do jałowego
Obliczenia podłoża. Maść przenieść do jałowej tuby.

Iloś~ tri~ur~cji nystatyny potrzebna do przygotowania odważki 10. Rp.

zawierającej 200000 j.m. nystatyny 1% Ung. Neomycini sulfatis 10,0
D.S Maść do oczu
trituracja nystatyny:
1mg 6312j.m. Siarczan neomycyny rozetrzeć dokładnie z kilkoma kroplami
x 200000 j.m. jałowej parafiny płynnej, następnie stopniowo zmieszać zjałowym
podłożem maściowym, zalecanym przez FP V Maść przenieść do
200000 j.m. x 1 mg
x=---..!:..----~ jałowej tuby. .
6312j.m.
x=31,7 mg

368 369
 Sposób aplikowania leków do oczu
Przy wydawaniu preparatów do oczu choremu należy zwrócić uwa-
gę n~ prawidłowy sposób ich użycia, gdyż nieumiejętne postępo-
wame moze stac SIę przyczyną skażenia leku. Przed aplikacją leku
należy zawsze umyć ręce.
Krople do oczu
Ściągnąć zatyczkę z zakraplacza i odciąć jego końcówkę zde-
zynfekowanym ostrzem. Pierwszą kroplę należy odrzucić. Od-
chylić głowę do tyłu, odciągnąć w dół dolną powiekę, wzrok skie-
rować do góry. Wprowadzić kroplę leku tak, aby nie dotknąć
z~kraplaczem gałki ocznej. Wskazane jest, aby po zakropieniu
m.e zamykać oka i starać się przez 30 s nie mrugać powiekami.
NIe należy także dotykać palcami zakraplacza. Założyć zatycz-
kę na zakraplacz.
Je.żeli przepisane są dwa opakowania tego samego rodzaju kro-
plI, to należy zużyć zawartość jednego przed otwarciem kolej-
nego opakowania.
W przypadku konieczności aplikacji więcej niż jednego rodzaju.
leku, po wkropleniu pierwszego należy odczekać kilka minut.
Maści do oczu
Odkręcić nakrętkę z tuby.
Oderwać końcówkę zabezpieczającą tubę.
P~ pierwszym otwarciu odrzucić pierwszą wyciśniętą porcję ma-
śc~ ze względu na możliwość zanieczyszczenia stałymi cząstka-
mi po oderwaniu końcówki tuby.
O~ciągnąć dolną powiekę, wprowadzić powoli maść, nie doty-
kając tubą powieki. Zamknąć oczy i wykonać kilka ruchów gał-
ką oczną we wszystkich kierunkach, co ułatwia rozprowadze-
nie maści po powierzchni gałki ocznej.
Zamknąć tubę.
W celu łatwiejszego wyciśnięcia maści z tuby można kilka mi-
nut przed aplikacją ogrzać tubę, trzymając ją w ręce.
W przypadku konieczności aplikacji drugiego leku należy od-
czekać 10 minut.
Bez względu na rodzaj postaci leku i drogę podania, wszystkie
leki z antybiotykami oraz stosowane na rany i rozległe oparzenia
powinny być wykonywane w boksach lub lożach aseptycznych.
370
W przypadku maści i czopków można w tym celu wykorzystać
aparat Unguator® (p. rozdz. II), gdyż stosowane tuby lub formy
do czopków stanowią bezpośrednie opakowanie, chroniące przed
wtórnym zakażeniem mikrobiologicznym. Konstrukcja aparatu
umożliwia przygotowanie go do wykonania jałowego preparatu.
W loży z nawiewem jałowego powietrza należy odważyć skład-
niki preparatu, ewentualnie dodatkowo je rozdrobnić i przenieść
do pojemnika będącego opakowaniem. W przypadku sporządza-
nia maści, jeżeli zostanie użyte mieszadło jednorazowe, to opako-
wanie nie jest otwierane aż do zakończenia procesu homogeniza-
cji. Po odłączeniu opakowanie należy zamknąć jałową zatyczką
w warunkach aseptycznych.
Inne przykłady recept z antybiotykami zamieszczono w rozdzia-
łach dotyczących poszczególnych postaci leku.
C. Mieszaniny do żywienia
pozajelitowego
Stanisława Krystynowicz, Joanna Jackowska-Janda,
Anna Błasiak
Całkowite żywienie pozajelitowe (TPN - Total Parenteral Nutri-
tion) jest metodą terapii prowadzoną drogą dożylną, mającą na
celu dostarczenie wszystkich substancji niezbędnych do funkcji
życiowych organizmu, tj. aminokwasów, węglowodanów, lipidów,
elektrolitów, witamin i pierwiastków śladowych, zgodnie z indy-
widualnym zapotrzebowaniem chorego.
Żywienie pozajelitowe stosuje się u chorych, którzy nie mogą
przyjmować pokarmów doustnie lub ze względu na ich stan choro-
bowy podanie doustne jest przeciwwskazane.
Niewątpliwą zaletą żywienia pozajelitowego jest umożliwienie
przeżycia bez przyjmowania posiłków przez chorego. Jest to rów-
nież metoda wspomagająca leczenie ciężkich chorób podstawowych
z różnorodnymi zaburzeniami metabolicznymi.
Żywienie pozajelitowe wyłączne lub wspomagające wskazane
jest przede wszystkim u chorych z ponad 10% utratą masy ciała
oraz gdy pokrycie niedoboru energetycznego jest niemożliwe ze
względu na rodzaj choroby, ewentualny hiperkatabolizm oraz stan
ogólny chorego.
371
 Do naj częstszych wskazań należą:
• zespół krótkiego jelita,
• zespół jejunostomii końcowej,
• zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego,
• choroby przewodu pokarmowego będące wynikiem wad wrodzo-
nych,
• zewnętrzne przetoki przewodu pokarmowego,
• okresy okołooperacyjne w przypadku chorych z objawami nie-
dożywienia,
• choroby nowotworowe przewodu pokarmowego,
• okresy chemio- i radioterapii,
• rozległe oparzenia,
• zaburzenia oraz choroby wiążące się z utratą świadomości,
• uporczywe wymioty u kobiet ciężarnych.
Wskazania do żywienia pozajelitowego dotyczą również niemow-
ląt i dzieci, dzięki czemu zapewniony może być prawidłowy ich
rozwój. Na przykład w przypadku wcześniaków wskazaniem ta-
kim jest zespół zaburzeń oddechowych; u noworodków - wrodzo-
na niedrożność przewodu pokarmowego, zapalenie otrzewnej, prze-
p~klma pępowinowa; u niemowląt i dzieci starszych - przewlekła
biegunka z zaburzeniami wchłaniania, zapalne stany jelit, muko-
wiscydoza, niektóre choroby nerek, wątroby i serca.
Czas stosowania tego rodzaju terapii jest zróżnicowany, od kil-
ku tygodni do nawet kilku lat, w zależności od stanu niedożywie-
nia i rodzaju choroby.
Wskazaniem do długotrwałego żywienia pozajelitowego są m.in.
stany chorobowe, którym towarzyszy brak trawienia i wchłania-
nia jelitowego, co mogłoby prowadzić do śmierci głodowej. Z tych
względów żywienie pozajelitowe stosuje się obecnie nie tylko u osób
hospitalizowanych, ale również leczonych w domu, jeżeli sposób
postępowania zapewni odpowiednią skuteczność, bez narażania
chorego na dodatkowe cierpienia.
Zywienie pozajelitowe powinno pokrywać zapotrzebowanie or-
ganizmu, bez oznak zaburzeń metabolicznych. Nie mogą również
występować powikłania wynikające z braku fizykochemicznej sta-
bilności preparatów.
Za prawidłowe wykonanie mieszanin do żywienia pozajelito-
wego odpowiada farmaceuta, co jest zgodne z wymogami prawa
farmaceutycznego.
372
Mieszaniny do żywienia pozajelitowego są jałową postacią leku
recepturowego, wykonywanego w systemie "unit dose" dla danego
chorego, na podstawie indywidualnie ustalonego składu miesza-
niny, na podstawie wyników badań diagnostycznych.
Przygotowanie mieszaniny do żywienia pozajelitowego polega
na łączeniu poszczególnych składników w jednym pojemniku, co
określa się mianem systemujednego pojemnika (Ala - AlI in One).
Metoda ta uważana jest obecnie za optymalną.
Ze względu na to, że mieszaniny do żywienia pozajelitowego są
układami wieloskładnikowymi, których poszczególne składniki
charakteryzują się różnymi właściwościami fizykochemicznymi,
istotny jest odpowiedni sposób ich wykonania, zapewniający sku-
teczność i bezpieczeństwo stosowania.
Tok postępowania przy wykonywaniu
mieszanin do żywienia pozajelitowego
Do zadań farmaceuty należy:
• przygotowanie: pomieszczeń do pracy aseptycznej, urządzeń
i utensyliów,
• przyjęcie zleceń do wykonania mieszanin Ala z poszczególnych
oddziałów w danym dniu oraz sprawdzenie recept pod wzglę-
dem formalnym i merytorycznym,
• sprawdzenie składu preparatu dla indywidualnego chorego wraz
z dokonaniem stosownych obliczeń,
• skompletowanie preparatów potrzebnych do przygotowania mie-
szanmy,
• sporządzenie mieszaniny do żywienia pozajelitowego zgodnie
z przyjętymi zasadami,
• oznakowanie,
• wydanie na oddział.
Przygotowanie wieloskładnikowych mieszanin do żywienia po-
zajelitowego, przez farmaceutę posiadającego wiedzę dotyczącą
zasad sporządzania preparatów w warunkach aseptycznych, spo-
sobu wytwarzania, dawkowania i interakcji, pozwala na wykona-
nie leku jałowego zgodnie z wymogami prawa farmaceutycznego
oraz znaczne obniżenie kosztów leczenia. Wszystkie czynności
muszą być wykonywane zgodnie z zatwierdzonymi procedurami
373
i w odpowiedni sposób udokumentowane. Zapewnia to dobrą or-
ganizację pracy oraz prawidłowe wykonanie preparatu składają-
cego się niekiedy nawet z kilkunastu składników.
Procedury dotyczą:
przygotowania pomieszczenia,
- przygotowania pracownika,
wykonania mieszanin do żywienia pozajelitowego,
wydania gotowych mieszanin do żywienia pozajelitowego,
przechowywania preparatów,
utylizacji odpadów.
Wykonywanie mieszanin do żywienia pozajelitowego w aptece
zapewnia:
stabilność mikrobiologiczną (lepsze warunki do zachowania
aseptyki, wykonanie z dala od łóżka chorego),
korzyści metaboliczne (stała podaż składników odżywczych),
korzyści ekonomiczne - możliwość aseptycznego dzielenia go-
towych preparatów z opakowań handlowych do wielu miesza-
nin dla pacjentów z różnych oddziałów.
Sporządzanie mieszanin do żywienia pozajelitowego
• Pomieszczenia
Mieszaniny do żywienia pozajelitowego należą do preparatów
o wysokim stopniu ryzyka wystąpienia braku jałowości ze wzglę-
du na to, że proces wytwarzania polega na zmieszaniu wprawdzie
jałowych składników w jednym pojemniku, ale bez dodatkowego
wyjaławiania całości mieszaniny. Z tych względów należy wyko-
nywaćje w przestrzeni klasy A, którą zapewniają loże aseptyczne
z nawiewem jałowego powietrza, usytuowane w przestrzeni klasy
B (p. rozdz. "Receptura aseptyczna").
• Składniki
Mieszaniny do żywienia pozajelitowego zawierają:
1) węglowodany,
2) aminokwasy,
3) elektrolity,
374
4) lipidy,
5) witaminy,
6) pierwiastki śladowe .:
Do sporządzania mieszanin do żywienia pozajelitowego stosuje
się jałowe preparaty produkowane przez przemysł.
Preparaty zawierające węglowodany:
- Glukoza (roztwory 10%, 20%, 40%).
Preparaty zawierające aminokwasy:
Bez dodatku elektrolitów:
• Aminosterii 5%, Vamin 14EF, Vamin 18 EF, Aminoplasmal
15%, Glamin;
• Pediatryczne: Aminoven Infant 6%, 10%, Vaminolact, Pri-
mene 5%, 10%.
Z dodatkiem elekrolitów:
• Aminosteril KE 10%, Aminomel10E, AminomeI12,5E, Ami-
noplasmal10E, Aminoplasmal15E.
- Stosowane przy niewydolności nerek:
• Nephrotect, Aminomel Nephro.
Stosowane przy niewydolności wątroby:
• Aminosteril N-Repa 8%, Salviamin Hepar, Aminoplasmal
Repa 10%.
Preparaty zawierające elektrolity:
- 10% roztwór chlorku sodu, 15% roztwór chlorku potasu,· 20%
roztwór ~iarczanu magnezu, 10% roztwór glukonolaktobionia-
nu wapnia;
fosforany: Addiphos.
Preparaty zawierające emulsje tłuszczowe:
- Intralipid 10%, 20%, 30%, Lipovenos 10% PLR, Lipovenos 20%,
Ivelip 10%,20%, Lipofundin MCTILCT 10%, 20%, Lipofundin
N 10%, 20%, Dipeptiven, Omegaven, ClinOleic 20%.
Preparaty zawierające witaminy:
- Soluvit N, Vitalipid N Infant, Vitalipid N Adult, Cernevit.
375
 Preparaty zawierające pierwiastki śladowe: Mieszaniny AlO mogą być sporządzone również metodą grawi-
Peditrace, Addamel, Trancutil. tacyjną (napełnianie płynami dzięki oddziaływaniu sił grawita-
cyjnych) lub tzw. metodą biuretową.
Sporządzanie mieszanin do żywienia pozajelitowego w syste- Niezależnie od sposobu sporządzania mieszanin AlO, w każ-
miejednego pojemnika polega na napełnianiu worka odpowiedni- dym przypadku należy rozważyć kolejność dodawania poszczegól-
mi preparatami w ściśle określonych ilościach. Napełnianie wor- nych składników, żeby zapewnić zgodność fizyczną i chemiczną
ka można prowadzić przy użyciu specjalnej aparatury dozującej mieszaniny.
poszczególne płyny za pomocą pomp perystaltycznych, np. Multi- Aby zapewnić odpowiednią trwałość mieszanin do żywienia po-
Comp II (urządzenie zarejestrowane - ryc. 13), Dosibag, lub dzię- zajelitowego, określono ogólne zasady dotyczące kolejności łącze-
ki wytwarzanemu podciśnieniu (np. Vacumat). Są to nowoczesne nia poszczególnych grup preparatów. Zazwyczaj jako pierwsze
urządzenia wyposażone w odpowiednie programy komputerowe wprowadza się roztwory glukozy, następnie aminokwasy, elektro-
dzięki którym można określić precyzyjnie kolejność i ilość wpro- lity, preparaty zawierające pierwiastki śladowe i witaminy roz-
wadzanych składników, zaś sposób wykonania jest zgodny z zasa- puszczalne w wodzie, a dopiero na końcu emulsje tłuszczowe i wi-
dami aseptyki. Do wykonania preparatów stosuje się worki, linie, taminy rozpuszczalne w tłuszczach. Przy napełnianiu nie może
strzykawki jednorazowego użytku, jałowe i apirogenne, pakowa- dojść do zapowietrzenia worka. Całość mieszaniny zawarta w wor-
ne np. próżniowo, które powinny być zarejestrowane. -, ku powinna być dokładnie wymieszana, co zazwyczaj uzyskuje się
Prawidłowe zastosowanie specjalistycznej aparatury gwaran- przez ugniatanie.
tuje dobrą jakość mieszaniny i stanowi zasadnicze ułatwienie jej Worki przeznaczone do mieszanin do żywienia pozajelitowego
wykonania. muszą spełniać także określone wymagania dotyczące jałowości,
apirogermości i obojętności chemicznej względem umieszczonych
w nich preparatów. Ponadto powinny być łatwe w utylizacji, a pro-
dukty degradacji nieszkodliwe dla środowiska.
Najczęściej stosuje się worki wykonane z polimeru etylowinylo-
octanu (EVA) o pojemności od 150 do 3000 ml. Produkowane są
również worki dwuwarstwowe, w których polimer EVA stanowi
warstwę wewnętrzną, natomiast warstwa zewnętrzna wykonana
jest z polietylenu lub chlorku poliwinylidenu (PVDC).
Napełniony worek należy odpowiednio oznakować, podając na
etykiecie imię, nazwisko chorego, oddział, skład preparatu i datę
wykonania.
Obecnie produkowane są przez przemysł farmaceutyczny rów-
nież worki dwukomorowe, zawierające roztwór glukozy z elektro-
litami i aminokwasów z elektrolitami oraz worki trzykomorowe,
zawierające dodatkowo lipidy. Przygotowanie mieszaniny do ży-
wienia pozajelitowego polega na ugniataniu worka, w wyniku czego
dochodzi do przerwania przegrody między komorami i następuje
wymieszanie składników, np.:
worki dwukomorowe: Aminomix, Nutriflex,
worki trzykomorowe: Compleven, Kabiven, Nutriflex Lipid, Cli-
nomel.
Ryc. 13. Aparat do sporządzania mieszanin do żywienia pozajelitowego - MultiComp II.

376 377
Przechowywanie mieszanin do żywienia pozajelitowego Tabela 58. Dobowe zapotrzebowanie na podstawowe składniki u dzieci

Zalecane zapotrzebowanie
• Temperatura
Skladniki Dzieci
Niemowlęta
Trwałość mieszanin Ala można zwiększyć, przechowując je w ni- Wcześniaki
(me. 6 kg) (me. 25 kg)
skiej temperaturze. Z tego względu zaleca się przechowywanie ich
w temp. +4°C, przed wydaniem na oddział, nie dłużej jednak niż Płyny [milkg] 150 120 75-80
24 godziny. Przed podaniem pacjentowi, mieszaniny Ala muszą Azot [glkg] 0,5-0,65 0,34-0,46 0,2-0,33
być doprowadzone do temperatury pokojowej. Pozabialkowe [kcallkg mc.] 130-150 110-130 50-70
Sód [mmollkg] 2-3,5 2-3,5 1-2
Potas [mmol/kg] 2-3 2-3 1-2
• Światło
Wapń [mmol/kg] 1,0-1,5 1,0-1,5 0,5-1
Światło wpływa niekorzystnie na niektóre składniki mieszanin. Magnez [mmol/kg] 0,15-0,3 0,15-0,3 0,1-0,15
Dotyczy to głównie witamin i aminokwasów. Najbardziej wrażli- Fosforany [mmollkg] 0,5-1,5 0,5-1,5 0,12-0,4
we na światło są witaminy z grupy B i witamina C, gdyż łatwo
ulegają procesowi fotooksydacji, w wyniku czego tracą aktywność
terapeutyczną. Obecne w preparatach jony miedzi katalizują tę
reakcję. Witaminy A i E pozostają stabilne w temperaturze poko- Przy ustalaniu składu mieszaniny do żywienia pozajelitowego
jowej podczas 24-godzinnego wlewu. Mieszaniny te należy chronić zarówno u dzieci, jak i u dorosłych przyjmuje się węglowodany
przed dostępem światła, osłaniając czarną folią. jako główny składnik energetyczny (55-60%), następnie tłuszcze,
Dane dotyczące ogólnego zapotrzebowania (dobowego) na pod- natomiast białka traktuje się jako składnik budulcowy.
stawowe składniki, uzupełniane drogą żywienia pozajelitowego, Dla noworodków i małych dzieci produkowane są preparaty
u osób dorosłych przedstawiono w tabeli 57, natomiast dla dzieci o innym składzie niż dla dorosłych, wzbogacone o niezbędne dla
w tabeli 58. dzieci aminokwasy egzogenne (np. glicynę, kwas asparaginowy,
kwas glutaminowy, taurynę). Poleca się także stosowanie emulsji
Tabela 57. Dobowe zapotrzebowanie na podstawowe składniki u dorosłych tłuszczowych o wyższym stężeniu, tj. 20 i 30%, celem zmniejsze-
nia podaży fosfolipidów. W pewnych przypadkach zaprzestaje się
Zalecane podawania emulsji tłuszczowych. Przygotowuje się więc również
Skladniki
zapotrzebowanie mieszaniny Ala bez emulsji tłuszczowych.
Płyny [mi] 2500-3500 W przypadku stosowania emulsji tłuszczowych należy zwrócić
25-35
uwagę na te czynniki, które mogą być niekorzystne dla chorego.
Pozabiałkowe [kcallkg mc.]
Fosfolipidy z żółtka jaja, będące emulgatorem niektórych emulsji
Stosunek glukoza/tłuszcze kalorie 70:30-60:40
tłuszczowych, mogą wywoływać reakcje uczuleniowe. Z niezwykłą
Białka (aminokwasy) [g/kg mc.] 1-1,5 ostrożnością należy je stosować u chorych z hiperlipidemią. Zgod-
Sód [mEq] 60-180 nie z wymogami USP emulsje tłuszczowe powinny być sprawdza-
Potas [mEq] 80-120 ne wizualnie przed ich użyciem. Nie może dochodzić do agregacji
Fosforany [mmolIlOOOpozabiałkowych kcal] 10-15 czyjakiegokolwiek innego rozdziału faz.
12-30
Zywienie pozajelitowe może być prowadzone drogą żyły central-
Magnez [mEq]
nej lub żył obwodowych. O wyborze drogi podania decyduje lekarz.
Wapń [mEq] 5-156
Podanie do żył obwodowych uważa się za bezpieczniejsze dla cho-
Chlorki [mEq] 60-180 rego, przede wszystkim ze względu na mniejsze ryzyko zakaże-

378 379
nia. Ta droga podania zalecana jest, gdy okres żywienia pozajeli- Przykłady recept
towego nie przekracza 14 dni, a zapotrzebowanie energetyczne
nie jest większe niż 2000 kcal/24 h. 1. Dziewczynka, wiek 1 miesiąc, masa ciała 6,1 kg
W zależności od drogi podania różne są dopuszczalne wartości
ciśnienia osmotycznego stosowanych mieszanin. Ciśnienie osmo- Nazwa preparatu llość
tyczne preparatów podawanych drogą żył centralnych możewy-
nosić 1800 mOsm/l ze względu na dużą średnicę żył centralnych Vaminolact - 3,4% }
i szybkość przepływu krwi, co zapewnia szybkie rozcieńczenie wpro- Glucosa - 14% 70 mI
Aqua pro iniectione
wadzanego preparatu. W przypadku podania drogą żył obwodo-
wych, ciśnienie osmotyczne preparatu powinno mieścić się w gra- 10% NaCI 0,5 mI
nicach od 700 do 900 mOsm/l. Dlatego mieszaniny zawierają mniej- 15% KCl 0,5 mI
szą ilość cukrów i aminokwasów, natomiast źródłem energetycz- 10% Calcii glubionas 1,5 mI
nym są emulsje tłuszczowe. 20% MgSO. 0,1 mI
Skład mieszaniny do żywienia pozajelitowego ustala lekarz,
Soluvit N 0,5 mI
a farmaceuta dba o prawidłowy sposób wykonania.
Peditrace 0,5 mI
Farmaceuta, przyjmując receptę lekarską (stanowiącą doku-
ment zlecenia lekarskiego), przed wykonaniem mieszaniny Ala
zobowiązany jest dokonać jej analizy pod względem formalnym Najpierw należy obliczyć ilości preparatów potrzebnych do spo-
i merytorycznym. Indywidualna recepta powinna zawierać: rządzenia 70 ml roztworu podstawowego, zawierającego amino-
kwasy i glukozę w żądanym stężeniu:
dane pacjenta: imię i nazwisko, datę urodzenia, masę ciała,
skład mieszaniny Ala, • Vaminolact (6,53%) - 37 ml,
pieczątkę i podpis lekarza, • Glukoza (40%) - 25 ml,
pieczątkę oddziału, • Woda do wstrzykiwań - 8 mI.
datę zlecenia.
W przypadku użycia do sporządzania mieszanin aparatu za-
Analiza merytoryczna powinna przebiegać przede wszystkim rządzanego przez system komputerowy (p. s. 376), po wprowadze-
w kierunku ewentualnych niezgodności (chemicznych, fizycznych, niu danych z recepty uzyskuje się informacje dotyczące ciśnienia
farmakologicznych). Nieprawidłowości najczęściej dotyczą łącznego osmotycznego mieszaniny, maksymalnej szybkości prowadzenia
zlecania preparatów wapnia i fosforanów lub emulsji tłuszczowych wlewu oraz zalecaną drogę podania preparatu. Ciśnienie osmo-
i heparyny. Szczególną uwagę należy zwrócić na możliwość prze- tyczne omawianej mieszaniny do żywienia pozajelitowego wynosi
kroczenia maksymalnych dawek, przede wszystkim witamin i pier- 1019 mOsm/l. Z tego względu należy ją podać do żyły centralnej.
wiastków śladowych.
Wychwycone niezgodności należy zgłosić lekarzowi zlecające-
mu mieszaninę Ala. Uzgodnione zmiany należy nanieść na recep-
tę, podając nazwisko lekarza konsultującego, i potwierdzić podpi-
sem farmaceuty. Konsultacji z lekarzem wymagają również przy-
padki, w których zlecenie lekarskie jest poprawne merytorycznie,
ale niemożliwe jest praktycznie wykonanie danej mieszaniny do
żywienia pozajelitowego (może to dotyczyć np. stężenia glukozy).

380 381
2. Chłopiec, wiek 6 lat, masa ciała 25 kg c Teoretyczna osmolarność mieszaniny: 785 mOm/l.
W recepcie podano ilości poszczególnych składników, w tym rów- Droga podania: do żyły obwodowej.
nież roztworu podstawowego.
Interakcje i stabilność mieszanin do żywienia pozajelito-
Nazwa preparatu Ilość
wego
10% Aminosteril RE 150 ml
40% Glucosa 220 ml Ze względu na to, że mieszaniny do żywienia pozajelitowego są
Aqua pro iniectione 170 ml
układami wieloskładnikowymi, przy ich sporządzaniu nie można
10% NaCI 12 ml dopuścić do wystąpienia interakcji między poszczególnymi skład-
15% KCl 8 ml nikami. Należy przestrzegać ściśle określonych zasad dotyczących:
Addiphos 1 mI
kolejności dodawania składników,
20% Intralipid 30 ml oddzielnego podawania jonów wapnia i fosforanów,
Soluvit N 5 ml unikania wysokich stężeń elektrolitów i glukozy w mieszani-
Peditrace 5 ml nach zawierających lipidy,
Vitalipid N infant 3ml sposobu przechowywania gotowych preparatów (p. s. 378).
Wytrącanie się osadu fosforanu wapnia w mieszaninach do ży-
Teoretyczna osmolarność mieszaniny: 1107 mOsm/l. wienia pozajelitowego jest przykładem niezgodności, która najczę-
Droga podania: do żyły centralnej. ściej występuje w tego rodzaju preparatach. Pojawienie się osadu
w formie wodorofosforanu wapnia zależy od kilku czynników: pH,
3. Dziewczynka, wiek 13 lat, masa ciała 66,5 kg
stężenia elektrolitów, glukozy, aminokwasów w mieszaninie, do-
Nazwa preparatu Ilość
datku substancji leczniczych, a także czynników zewnętrznych:
temperatury i światła.
10% Aminosteril RE - 2%}
Glucosa - 12% 1250 ml CaHP04J- Ca(H2P04)z
Aqua pro iniectione wodorofosforan wapnia diwodorofosforan wapnia
10% NaCI 30 mI nierozpuszczalny rozpuszczalny
15% KCl 20 ml
Przy niskich wartościach pH przeważa forma diwodorofosfora-
10% Calcii glubionas 15 rnl nu, przy wyższym wodorofosforanu, tworzącego nierozpuszczalny
20% MgSO. 4 ml osad. Dlatego też w przypadku mieszanin o niższym pH osad może
20% Intralipid 120 ml nie powstać.
Soluvit N 10 ml Należy zadbać o to, żeby iloczyn stężenia jonów wapniowych
Peditrace 10 ml
i fosforanowych nie przekraczał wartości 70 mmol/l. Ze względu
na mniejszy stopień dysocjacji korzystniejsze byłoby stosowanie
Vitalipid N Infant 10 ml
organicznych soli wapnia. Natomiast glukoza może tworzyć roz-
Roztwór podstawowy zawiera: puszczalne kompleksy zjonami wapniowymi i fosforanowymi. Roz-
twory o większym stężeniu glukozy mogą wpływać na zmniejsze-
• Aminosteril KE (10%) - 250 ml, nie ilości wolnych jonów zdolnych do tworzenia nierozpuszczalne-
• Glukoza (20%) - 750 ml, go osadu, a także oddziaływać stabilizująco przez zmniejszenie
• Woda do wstrzykiwań - 250 mI. pH.

382 383
 Również aminokwasy tworzą rozpuszczalne kompleksy z jona- Substancje zgodne farmakologicznie z roztworem podsta-
mi wapniowymi i fosforanowymi, zapobiegając w ten sposób wy- wowym (bez emulsji tłuszczowych)
trącaniu osadu. Chlorowodorek cysteiny zawarty w niektórych
preparatach aminokwasów obniża pH roztworu, ułatwiając powsta- albumina erytromycyna metylprednizolon
nie rozpuszczalnego diwodorofosforanu. Ze względu na trwałość amikacyna furosemid metoklopramid
mieszanin AlO wskazane jest dodawanie preparatów aminokwa- aminofilina fytomenadion morfina
sów o małej zawartości chlorowodorku cysteiny, kwasu asparagi- cefazolina gentamycyna nafcylina
nowego i glutaminowego. Działanie ochronne aminokwasów doty- cefotaksym heparyna oksacylina
czy również emulsji tłuszczowych. Adsorbując się na granicy faz, ceftiazydym hydrokortyzon penicylina krystaliczna
wpływają one na zmniejszenie agregacji. Jest to niezwykle istot- ceftriakson imipenem tetracyklina
ne, gdyż zarówno elektrolity, jak i roztwory O małej wartości pH cymetydyna insulina tikarcylina
mogą wpływać destabilizująco, neutralizując ładunek na po- cyklosporyna izoproterenol wankomycyna
wierzchni cząstek emulsji tłuszczowych, tym samym powodując digoksyna klindamycyna
zanikanie sił odpychania. dobutamina meperydyna
Witaminy dodawane do mieszanin do całkowitego żywienia po-
zajelitowego są rozpuszczalne w wodzie lub w tłuszczach i w związ-
ku z tym powinny być łączone z odpowiednimi preparatami. Na Substancje zgodne farmakologicznie z emulsjami tłuszczo-
stabilność witamin w mieszaninie wpływa jej skład, pH, a także wymi
warunki przechowywania. Spośród witamin rozpuszczalnych
w wodzie szczególną uwagę należy zwrócić na witaminy B, i C, cefazolina difenhydramina klindamycyna
łatwo ulegające rozkładowi pod wpływem wielu czynników. Rów- cefotaksym dopamina lidokaina
nież substancje pomocnicze, jak np. siarczyny IV stosowane jako ceftiazydym erytromycyna norepinefryna
przeciwutleniacze w niektórych preparatach z aminokwasami, po- ceftriakson furosemid oksacylina
wodują rozkład witaminy Bl. Po wprowadzeniu pozostałych wita- cymetydyna gentamycyna tobramycyna
min do mieszaniny AIO, gotowy preparat należy niezwłocznie po- cyklosporyna hydrokortyzon wankomycyna
dać choremu. digoksyna izoproterenol
W przypadku chorych żywionych pozajelitowo korzystne było-
by podawanie leków we wspólnym wlewie. Jednak ze względu na
trwałość mieszanin AlO nie zawsze jest to możliwe. W praktyce Substancje niezgodne farmakologicznie z roztworem pod-
do mieszanin dodaje się m.in. heparynę, insulinę, cymetydynę, stawowym
ranitydynę, niektóre antybiotyki.
Heparyny nie dodaje się w przypadku mieszanin zawierających amfoterycyna metronidazol
lipidy. ampicylina ni troprusydek
Na podstawie piśmiennictwa poniżej zebrano dane dotyczące diazepam trimetoprim/sulfametoksazol
zgodności substancji leczniczych lub jej braku z mieszaninami do feny toina
żywienia pozajelitowego.

384 385
Substancje nie zgodne farmakologicznie z emulsjami tłusz-
czowyrm
amfoterycyna metronidazol
arnikacyna nitrogliceryna
ampicylina nitroprusydek
chlorek, glukonian wapnia tetracyklina
diazepam trimetoprim/sulfametoksazol
feny toina
D. Receptura preparatów cytostatycznych
Krystyna Chmal-Jagiełło, Teresa Pociecha
Prawo farmaceutyczne rozszerza zakres usług farmaceutycznych
świadczonych przez apteki szpitalne m.in. o "przygotowywanie le-
ków w dawkach dziennych, w tym leków cytostatycznych" (p. rozdz.
1). Natomiast w rozporządzeniach wykonawczych do ustawy Mi-
nistra Zdrowia [6.12.1993 (Dz.D. 13, poz. 35), 19.06.1996 (Dz.U.
80, poz. 376), ze zmianami z dnia 31.08.2000 (Dz.D. 79, poz. 897)]
zostały zawarte wytyczne dotyczące przygotowania leków cytosta-
tycznych. Dzięki temu uregulowano zasady postępowania
z uwzględnieniem minimalizacji ryzyka narażenia personelu oraz
zapewnienia odpowiedniej jakości preparatów. Stworzyło to moż-
liwość centralizacji przygotowania leków w dawkach dziennych.
Bezpieczeństwo personelu medycznego i chorych, odpowiednia ja-
kość leku oraz aspekty farmakoekonomiczne to zasadnicze korzy-
ści, jakie przynosi tego typu rozwiązanie.
Dzięki centralizacji procesu sporządzania preparatów, na oddział
wydawana jest postać leku przewidziana bezpośrednio do podania
choremu. Wszystkie czynności związane z wcześniejszym przygoto-
waniem są zlokalizowane w jednym, specjalnie do tego celu prze-
znaczonym miejscu, tj. pracowni cytostatyków. Ponadto segregacja
i utylizacja odpadów odbywa się we właściwy sposób, zgodnie z obo-
wiązującymi wytycznymi. Tym samym ryzyko rozprzestrzenienia
skażenia jest zredukowane do minimum. Ten sposób postępowania
gwarantuje minimalne straty i zapewnia znaczne oszczędności fi-
nansowe oraz ochronę środowiska naturalnego. Dobra organizacja
pracy pozwala uniknąć przypadkowych działań, które mogłyby po-
wodować wzrost zagrożenia zdrowia pracowników.
386
Sporządzanie postaci leków cytostatycznych powinno odbywać
się w warunkach gwarantujących możliwie najmniejszą ekspozy-
cję personelu na kontakt z toksycznymi substancjami, przez za-
stosowanie odpowiednich zabezpieczeń unikania długotrwałej pra-
cy na jednym stanowisku. Osoby wykonujące preparaty powinny
być przeszkolone w zakresie właściwego i bezpiecznego postępo-
wania. Przed rozpoczęciem sporządzania leków cytostatycznych
każdorazowo powinno być ocenione zagrożenie związane z kon-
taktem z substancjami cytostatycznymi. Ze względu na to, że są
to substancje potencjalnie kancerogenne i mutagenne, szkolenia
powinny dotyczyć wszystkich aspektów związanych z lekami cy-
tostatycznymi, tj. z ich działaniem, metodami sporządzania pre-
paratów, usuwania skażonych materiałów i utensyliów czy postę-
powaniem w nieszczęśliwych wypadkach. Dlatego też szkolenie
powinno dotyczyć nie tylko personelu farmaceutycznego, lecz rów-
nież lekarzy, pielęgniarek oraz personelu pomocniczego.
W celu prawidłowego funkcjonowania pracowni centralnego
przygotowania leków cytostatycznych konieczne jest opracowanie
standardów postępowania oraz protokołów pracy. Regulacje te mają
na celu zapewnienie uzyskania odpowiedniej jakości preparatów
oraz zminimalizowanie ryzyka popełnienia błędów.
W aptekach szpitalnych przygotowuje się leki cytostatyczne do
podawania pozajelitowego i doustnego dla indywidualnego chore-
go. Każda z tych postaci leku musi spełniać ściśle określone wy-
magania charakterystyczne dla danej postaci leku. Wszystkie te
preparaty muszą być wykonane w warunkach aseptycznych. Ze
względu na ich właściwości wymogi te są bardziej rygorystyczne.
Dotyczą zarówno pomieszczeń, wyposażenia, przygotowania per-
sonelu, jak i sposobu sporządzania leków oraz utylizacji odpadów.
Leki cytostatyczne mogą być wykonywane tylko przez zatrudnio-
ny w aptece szpitalnej personel farmaceutyczny o odpowiednich
kwalifikacjach do wykonywania leków w warunkach aseptycznych.
Pomieszczenia
Zespół pomieszczeń pracowni leków cytostatycznych, oddzielony
i wyraźnie oznakowany od pozostałej części apteki szpitalnej, sta-
nowi boks aseptyczny wraz z podwójną śluzą personalną oraz ślu-
zą materiałową z dwoma okienkami podawczymi, wykonanymi
z nierdzewnej blachy, łatwej do mycia i dezynfekcji, z podwójnymi
387
otw:ieranymi naprz~miennie drzwiami. Jedna z nich przeznaczo-
na J~st.do podawania do boksu wcześniej zdezynfekowanych pod
wyciągiem preparatów i rozpuszczalników, służących do sporzą-
dz~ma leku .cy~os~atycznego dla indywidualnego chorego, druga
z~s do p~ze~Ieslema z boksu wykonanych leków. Ponadto pracow-
ma mus~ mleć dwa ,l?0mieszczenia: jedno, w którym dokonuje się
wstępnej dezynfekcji opakowań składników do wykonania prepa-
ratów, i .drugie, w którym przechowywane są wykonane dla cho-
rych leki przed wydaniem ich na oddział.
Drzwi do śluzy personalnej i boksu aseptycznego powinny być
szczelne, automatycznie, naprzemiennie otwierane. Wymagania
dotyczące boksu są analogiczne jak w przypadku wykonywania
recepturowych leków aseptycznych, przy czym system urządzeń
Ryc. 14. Loża aseptyczna do sporządzania preparatów z cytostatykami.
388
klimatyzacyjnych powinien zapewniać podciśnienie w boksie, tak
aby w przypadku ewentualnego skażenia powietrze z boksu nie wy-
dostawało się na zewnątrz. Różnice dotyczą również wyposażenia.
Ze względu na bezpieczeństwo pracy loża aseptyczna wyposa-
żona w filtry REPA musi zapewnić pionowy, laminarny nawiew
jałowego powietrza (ryc. 14). W części przedniej powinna być zain-
stalowana opuszczana szyba, chroniąca osobę wykonującą prepa-
rat. Dla bezpieczeństwa w loży aseptycznej powinien być zainsta-
lowany system wyciągowy, wyposażony w filtr z węgla aktywne-
go. System obiegu powietrza przez zasysanie go z zewnątrz musi
uniemożliwiać wydostawanie się ewentualnie powstałego aerozo-
lu roztworu cytostatyku na zewnątrz, tj. poza lożę aseptyczną.
Standardowo w tego typu urządzeniach zachowany jest odpowiedni
obieg powietrza. Część powietrza usuwana jest przez wyciąg, po-
została krążąca wewnątrz loży aseptycznej oczyszczona jest przez
filtry REPA i filtry z węglem aktywnym.
Wykonywanie preparatów cytostatycznych może mieć miejsce
również w tzw. izolatorach z utrzymywanym wewnątrz podciśnie-
niem lub nadciśnieniem (NPI - Negative Pressure Isolators, PPl
- Positive Pressure Izolators). Są to specjalnej konstrukcji komo-
ry całkowicie oddzielone od otoczenia, zapewniające pełną ochro-
nę personelu i jałowość wykonywanych leków. Ponadto w boksie
powinny znajdować się specjalnego rodzaju jednostronnie otwie-
rane pojemniki na odpady cytostatyczne (opakowania, strzykaw-
ki, igły, rękawice itp.). Pozostałe wyposażenie konieczne do pro-
dukcji powinno być ograniczone do niezbędnego minimum.
Przygotowanie pomieszczeń do pracy aseptycznej
Mycie i dezynfekowanie boksu, śluzy personalnej i materiałowej
powinno być wykonywane każdorazowo przed rozpoczęciem i po
zakończeniu pracy. Wszystkie powierzchnie powinny być dokład-
nie myte wodą z detergentem, a następnie przetarte środkiem
dezynfekującym przy użyciu jednorazowych ściereczek. Po użyciu
ściereczki powinny być wyrzucone do pojemnika na odpady cyto-
statyczne. Wszelkie urządzenia, materiały, opakowania i utensy-
lia powinny być jałowe lub dezynfekowane. Do mycia poszczegól-
nych powierzchni należy stosować osobne materiały, tj. ściereczki,
gąbki, wiaderka i mopy. Z tego względu zaleca się stosowanie ze-
stawów w różnych kolorach, np. w żółtym, do mycia ścian i podłóg.
389
 W pomieszczeniach dodatkowych, np. do przechowywania wy-
konywanych preparatów, raz dziennie powinny być umyte podło-
gi, blaty oraz półki na leki, natomiast raz w tygodniu pozostałe
sprzęty, tj. szafki, regały itp.
Przygotowanie pracowników
Preparaty cytostatyczne są przygotowywane przez dwie osoby,
z których jedna zajmuje się wykonaniem leku w loży aseptycznej,
a druga wykonuje czynności pomocnicze. Przed wejściem do bok-
su w strefie tzw. brudnej śluzy osoby te powinny zdjąć wierzchnią
odzież i dokładnie umyć ręce. Po założeniu jałowej odzieży, w stre-
fie tzw. czystej śluzy, należy zdezynfekować ręce (p. "Procedury").
Pracowników obowiązuje stosowanie również dodatkowej odzieży
ochronnej, tj. sterylnych fartuchów pokrytych od przodu i na rę-
kawach warstwą nieprzemakalnego tworzywa, maseczek, ręka-
wic oraz okularów (p. "Procedury").
Obowiązek nakładania jednorazowej odzieży (fartuch, czepek,
maska, rękawice, ochraniacze na buty) dotyczy również osoby od-
powiedzialnej za przygotowanie pomieszczeń do pracy oraz oczysz-
czenie ich po jej zakończeniu.
Segregacja i utylizacja odpadów
Ważnym elementem pracy z preparatami cytostatycznymi jest
ustalenie zasad segregacji i utylizacji odpadów. Problem ten doty-
czy zarówno pracowni leków cytostatycznych, jak i innych miejsc
szpitalnych, w których są one stosowane, np. oddziałów czy dyżu-
rek pielęgniarek. W związku z tym muszą być opracowane odpo-
wiednie procedury usuwania odpadów cytostatycznych. Zalicza się
do nich: opakowania po lekach przeciwnowotworowych (fiolki, wor-
ki), używany sprzęt jednorazowego użytku, rękawice, wszystkie
materiały, np. ściereczki, gaziki do wycierania rozpryśniętego cy-
tostatyku, aparaty do przetoczeń stosowane podczas wlewów do-
żylnych preparatów cytostatycznych oraz pozostałości rozpuszczal-
ników i leków niewykorzystanych do przygotowania preparatów
cytostatycznych.
Pojemniki przeznaczone na odpady cytostatyczne powinny być:
jednorazowego użytku, odpowiedniej wielkości, wykonane z trwa-
390
łego tworzywa, które nie ulega ł~twemu zni~zczeniu mechanic:-
nemu (np. przekłuciu czy pękmęcl"~.l),s.z~zeln:e zamy~ane, wyraz-
nie oznakowane za pomocą przynaJmmeJ dwoch etykiet (na wypa-
dek gdyby jedna z nich z jakiś powodów stała się nieczyteIna):
"U~aga! Odpady cytostatyczne. Nie otwierB:ć". podatkowo ..m0żna
zastosować wyróżniki barwne w celu ułatwienia segregacji odpa-
dów (np. żółty - ostrzegawczy). .,
Segregacja odpadów cytostatycznych powmn~ by? dokonana
bezpośrednio po ich powstaniu przez osoby odpowiednio przeszko-
lone w tym zakresie.
Kontrola mikrobiologiczna
Zaleca się przeprowadzenie kontroli prawidłowych warunków czy-
stości mikrobiologicznej środowiska wykonywam a leku. Dotyczy
to przede wszystkim powietrza i powier.zchni użytkowyc~, na któ-
rych wykonywane są leki. N ależy równ~eż przepro,;adzac kontro-
lę mikrobiologiczną procesu sporządzama preparatow cytostatycz-
nych, w określonych procedurami odstępach czasu. Kontrola ta
dotyczy sporządzonego w warunkach aseptycznych preparatu "pla-
cebo", w sposób analogiczny jak każdorazowo przygotowany lek
cytostatyczny. .,"
Wyniki tych badań powmny byc odpowiednio przechowywane
i dokumentowane.
Tok postępowania przy przygotowywaniu preparatów cy-
tostatycznych
Sprawdzenie recepty pod względem formalnym, merytorycznym
i dokonanie ewentualnej korekty.
Opracowanie przepisu dotyczącego s~osobu "'7kona~ia leku.
Nadzór nad właściwym przygotowamem pormeszezen do pracy
aseptycznej. " .
Przestrzeganie procedur związanych: z czynnoserami przygot~-
wawczymi i sporządzaniem leków, postępowamem z odpadB:ml,
postępowaniem w przypadku bezpośredniego kontaktu z lekiem
cytostatycznym.
Oznakowanie wykonanych preparatów.
Prowadzenie dokumentacji.
Wydanie na oddział.
391
c.l I ośrodek kosztów
CO
I\)
Pieczatka kliniki
Imię i nazwisko pacjenta

nr historii choroby I masa ciała

(Iq))
wzrost
(cm)
I pow. ciała
(m')

DATA I daeń
kuracji
SCHEMAT

uwagi I numer rece~ I

LEKARZ A M A C E U T A
1. LEK MwkB/m< dawka zlecona nazwa handlowa leku ""ja pobrać (mi) i1o~

mg/m2 mg

godzina podania droga podania czas vAewu rozQlJSloą/aik I 0,9% NaCllOOn~ _,_.... h 0,')<7., NaC1LOull._ .... _.. f aq. pro inj. 250m I •.•..

0.9% NaCI 250011 _,_•. aq. pro inj. Inmt f

Wrn infuzyjny 0,9% NaCllOOml .... 0,9% NaCI SOOml•. 0,9% 'NaCI mml SZKŁO ._ ..

0,9% NaCi250mi ..... 0.9% NaCI l000ml ..... w I 5% clu koza 500ml w
ważność preparatu: data godz.

2. LEK dawka/u? dawka zlecona n1JZWd handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

mg/m'- mg

godzina podania droga podania czas w1ewu ro7ofJSZcza/nik I 0,9% NaCI lOOml .... 0.9% NaCllOml f aq. pro inj. 250ml b

0.9% NaCI 250ml . aq. pro inj. 10rnl f

płyn inroz}linv 0,9% NaCI IOOrnl ... 0,9% N"C! 5OC~:nl.. . 0,9% NaCI mml SZKłO ..

0.9% NaCl2S0ml W I 0.9% NaCI lOOOml w I SOfoglukoza SOOm! w

ważność preparatu: data godz,

3. LEK dawka/nt dawka zlecona n;!1.WlI handlowa leku pobrać Iml) ilość

mg/m2 mg

godzina podania droga podania czas wlewu re'l"OUfi?qalnik I 0.9% NaCI 100ml n aq. pro ioj. 250ml ..
0,9% NsCIIOmJ f
0.9% NaCI 250ml .. aq. pro inj. 1Om1.... _ .... f
płyn infuzyjny 0.9% N<.ICJlOOnd ..... 0.9% NaCI 500ud .. 0,9% NaC! mUlI SZKŁO ._ ..

0,9% NaCI 250ml w I 0,9% NaCI lOOOm! w I 5% elukoza 500rnl w

ważność preparatu: data god:t.

4. LEK d:l.w.k:a/m~ dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mi., ilość

mg/m]. mg

godzina podanie droga podaniu czas wiewu rQ7Q!Jslczalaik I 0.9% NaCllOOnd n ••••• b aq. pro lnj. 250m I .
0,9% NnCl 10m! ..

0,9% NaCI 250ml b aq. pro inj. lOrol .... _.... f

płyn rhfuz!Jlw 0.9% NaCI 100ml w I 0,9% NaCI5OOm1 .. 0,9% NilCJ 5<X.lm!SZKŁO.

0,9% NaCI 250ml w I 0,9% NaCI l000ml w I 5% olukoza 500ml •....•... w

ważność preparatu: data god:t.

w - worek, b - butelka, f - fiolka

lekarz zlecający Wykonał I NR DCKUMEN1U I

Wydał

Pieczątka ipodpis Odebrai I WARTOŚĆ (ZŁ) I

c.l
~ Ryc. 15. Przykład recepty.
 Recepta (karta zleceń) ma postać dwustronicowego druku sa-
mokopiującego, składającego się z oryginału i kopii; jest możli-
wość oderwania części stanowiącej dzienną receptę. Na recepcie
uwzględnione są dane dotyczące chorego, tj. masa ciała, wzrost,
powierzchnia ciała, nazwa leku, sposób i czas jego podania, daw-
ka leku w przeliczeniu na powierzchnię lub masę ciała i dawka
leku zlecona do podania (ryc. 15).
Do obowiązków farmaceuty należy sprawdzenie poprawności
przepisanych leków i dawek, na podstawie schematu cyklu lecze-
nia, danych chorego i posiadanych informacji na temat poprzed-
nich podań leku. W przypadku pojawienia się jakichkolwiek wąt-
pliwości, farmaceuta ma obowiązek wyjaśnienia ich z lekarzem -
osobiście lub telefonicznie. Fakt konsultacji oraz jej wynik powin-
ny zostać odnotowane na recepcie, np. w rubryce uwagi. Spraw-
dzona recepta zostaje wpisana do dokumentacji i przekazana do
wykonania.
W przygotowaniu preparatów cytostatycznych uczestniczą dwie
osoby. Do ich zadań należy przygotowanie leków i worków lub
butelek z płynami infuzyjnymi, a także innych materiałów potrzeb-
nych do wykonania preparatów w boksie aseptyczym, skontrolo-
wanie przygotowanych leków i materiałów medycznych z danymi
zawartymi w recepcie. Następnie przygotowywane są etykiety dla
poszczególnych preparatów (ryc. 16).
pacjent klinika
lek dawka
droga i czas podawania
Data wykonania:
Ważnosc do:
Warunki przechowywania: LODÓWKA (2-S'C) / TEMP. POKOJOWA
Ryc. 16. Przykład etykiety.
394
Etykieta powinna zawierać następujące informacje:
imię i nazwisko pacjenta,
nazwę leku i jego dawkę,
drogę i czas podania,
datę wykonania preparatu,
okres trwałości gotowego preparatu,
podpis osoby wykonującej preparat.
Preparaty są przygotowywane na podstawie oryginałów recept,
w kolejności ustalonej przez farmaceutę.
W obszarze roboczym loży aseptycznej jednocześnie mogą znaj-
dować się substancje i rozpuszczalniki potrzebne do wykonania
tylko jednego preparatu. Osoba pomagająca przy wykonaniu pre-
paratu zwraca uwagę na płynność wykonywanych czynności. Po-
daje z jednej strony osobie wykonującej preparat odpowiednie ma-
teriały, z drugiej odbiera gotowy lek. Po wykonaniu każdego pre-
paratu blat roboczy musi zostać oczyszczony.
Preparat przed wydaniem z loży powinien być opisany. Następ-
nie na opakowanie naklejona jest etykieta. Lek zostaje dodatko-
wo umieszczony w worku z ciemnej folii, oznakowany drugą jed-
nobrzmiącą etykietą. Jest to dodatkowe zabezpieczenie przed od-
działywaniem światła, a także przed bezpośrednim kontaktem pra-
cownika z preparatem. W ten sposób wykonane leki wraz
z oryginałami recept są sukcesywnie ekspediowane przez śluzę
materiałową "preparatów gotowych". Wydając lek na oddział, far-
maceuta sprawdza zgodność cech preparatu z oryginałem recepty.
Osoba upoważniona z oddziału potwierdza jego odbiór na orygina-
le recepty. Wraz z preparatem wydawana jest kopia recepty, nato-
miast oryginał pozostaje w archiwum pracowni.
Dokumentacja
Zgodnie z wymogami prawa farmaceutycznego, wszystkie wyko-
_ nane w pracowni preparaty są ewidencjonowane. Zastosowanie
mają tutaj wszystkie zasady dotyczące dokumentacji produkcji
leków. Oryginał każdej recepty jest przechowywany w archiwum
przez co najmniej 5 lat. Powinien być prowadzony również rejestr
wykonywanych zleceń. Wskazane jest tworzenie elektronicznych
baz danych zawierających informacje dotyczące wykonywanych
preparatów oraz chorych, dla których leki te są wykonywane.
395
 c.l I
te ośrodek kosztów APTEKA SZPITALNA
en
PiecudtiJ klinikj PRACOWNIA CYTOSTATYKÓW
Imię I nazwisko pacjenta

Jan Kowalski
nr historii choroby wzrost I pow. ciała
I~~~ciała
2051 65 (cm) 172 (m') 1,78
DATA I d,;.,; SCHEMAT
17-01-2004 kurKji 1 VMBCP
Uwagi
I numer recepty 1I
L E K A R Z F A R M A C E U T A
1. LEK dawka/m2 dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

Vincristin 1mg Richter A34094 20 2

VCR - 2
mg/m1 mg ............................................................. ....................................... ......... .......... ................
godzina podania droga podania czas wlewu ==.z4l!Jj}; 0,9% N.CI 100ml ........ b eq. pro inj. 250ml ....... b
0,9% N.CI10m1 ....... f
O 9% N.CI 250ml.. ... b aa. aro in'. 10ml ...... f zQł~czony
9:30 i.v. bolus ~ 0,9% NaCi100mI ....... w 0,9% N.CI 500m1 .w 0,9% N.CI 500m1 SZKŁO

O 9% NaCI 250ml ........ w 09% N.CI lODOmI ...... w 5% fukera SOOml ...... . w -
w.żność prepar.tu: da'" Ex tempore godz. -
2. LEK dawka/m2 dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

BiCNU 100mg Bristol 3K76570 19,5 0,65

BCNU 1mg/kg 65
mg/m 2 mg ........................................................ .............. ................ .................... ...................
godzina podania droga podania czas wlewu ==.z4l!Jj};
0,9% N.CI 10Dm1........ b
0,9% N.CI 10ml ........... f aq. pro inj. 25Om1 ... X .. b
0,9% N.CI 250ml ........ b
ao. Dra in'. lOmł ........... f
0,11
10:00 i.v. 1 godz. wlew ~ 0,9% N.C1100m1 ... w 0,9% N.CI 500m1 ....... w 0,9% N.CI 500m1 SZKŁO .X.
0,9% N.CI 250ml ........ w 0,9% N.CI 10D0m1..... w 1
5% alukoza SOOmI .... w
wdność preparatu: da'" 17-01-2004 godz. 16:00 temp.pokoj.

3. LEK dawka/m} dawka zlecona I nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

10mgl Endoxan 1000mg Baxter 3E118K 32,5 0,65

CTX Ikg 650
mg/m2 mg
godzina podania droga podania czas wiewu ==.z4l!Jj}; aq. pro inj. 250ml b
0,9% N.CI10Dm1 .. X. b , 0,9% N.CI10m1 •.......... f , aq. pro 'nj. lOmI . ... f 0,5
0.9% N.CI25Om1 ..

12:00 i. v. 1 godz. wlew ~ 0,9% N.CI10Dm1 w I 0,9% N.CI5OOm1 .. X. w I 0,9% N.Cl5OOm1 SZKlO .

0,9% N.CI25Om1 w 5% glukoza SOOmI . 1

0.9% N.C110D0m1 ..
ważność prepuatu: d.", 18-01-2004 godz. 8:00 lodówka
4. LEK dawka/mI dawka zlecona I nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

mg/m1 mg

godzina cedenta droga podania czas wiewu ==I!Jj},' 10,9% N.CllODmI ...•... b 10,9% N.CI10m1 f I eq. pro 'nj. 2SOmI.
0.9% NaCI25()n1 b ola. orc ini. 10ml f
~ I 0,9% N.CllOOmI w I 0,9% N.CI 500m1 w I 0,9% N.CI 500m1 SZKŁO .

0.9% N.CI25Om1 w I 0.9% N.CI10D0m1 w I S% elukoza 500m1 w

ważność prep.r.tu: d.", godz.

w - WOte.l; b - butelkil, f - fiol""

Lekarz zlecający Wykonał

I NR DOKUMENTU I
Wyd.1

Odebrał
I WARTOśt (Zl) I
Pieczarka i podpis
c.l
~ Ryc. 17. Recepta 1.
Przykłady recept
Recepta 1 strzykawką 19,5 ml roztworu karmustyny (co odpowiada ilości
Po sprawdzeniu recepty pod względem poprawności jej wysta-
wienia, przede wszystkim należy sprawdzić dawki, biorąc pod
uwagę powierzchnię ciała chorego oraz rodzaj schematu chem.io-
terapii. N a recepcie w części, którą wypełnia farmaceuta należy
wpisać nazwy handlowe i serie leków oraz rodzaje rozpuszczalni-
ków. Następnie należy przygotować dla każdego leku dwie jedno-
brzmiące etykiety. Receptę wraz z etykietami trzeba włożyć do
koszulki foliowej, którą wraz z lekiem i rozpuszczalnikiem potrzeb-
nym do wykonania preparatu należy wstępnie zdezynfekować pod
wyciągiem, a następnie przez śluzę materiałową podać do boksu.
Sporządzanie preparatów - przykłady
l. W loży aseptycznej należy rozpuścić zawartość 2 fiolek prepa-
ratu Vincristin 1 mg w dołączonym rozpuszczalniku, tj. 0,9%
roztworze chlorku sodu z alkoholem benzylowym, łącznie w ob-
jętości 20 ml. Przed wykonaniem tego po pierwsze należy korek
fiolki zdezynfekować, spryskując go etanolem 70° z dodatkiem
hibitanu lub softaseptem. Wziąć jałową strzykawkę o objętości
20 ml, nałożyć jałową igłę i w prawidłowy sposób pobrać roz-
puszczalnik. Po usunięciu powietrza wkłuć igłę do korka fio lki
z substancją leczniczą i wprowadzić w sposób zgodny z przyję-
tymi zasadami całą ilość rozpuszczalnika. Po wyjęciu igły z kor-
ka fiolki jej zawartość dokładnie mieszać, aż do całkowitego
rozpuszczenia substancji. Te same czynności należy powtórzyć
z drugą fiolką preparatu.
Następnie należy wkłuć igłę do korka i z fiolek z rozpuszczo-
nym lekiem pobrać całą ich zawartość.
Ze względu na podanie preparatu dożylnie w formie wstrzyk-
nięcia, preparat należy przygotować w jałowej strzykawce o po-
jemności 20 ml zamykanej zatyczką. Oznakować strzykawkę
etykietą i w takiej formie wydać na oddział.
2. Do fiolki, zawierającej 100 mg karmustyny, dodać jałową strzy-
kawką 3 ml dołączonego do leku rozpuszczalnika (etanol). Mie-
szać dokładnie, aż do całkowitego rozpuszczenia substancji. Na-
stępnie przy użyciu drugiej strzykawki dostrzyknąć 27 ml ja.ło-
398
wej wody, w wyniku czego uzyskuje się 30 ml roztworu zawie-
rającego 100 mg substancji leczniczej. Z fiolki tej należy pobrać
65 mg substancji zgodnie z zaleceniem w recepcie) i wstrzyknąć
do butelki zawierającej 500 ml 0,9% roztworu chlorku sodu.
Preparat należy wykonać w butelce, gdyż zgodnie z procedurą
karmustyna musi być przechowywana w szklanych opakowa-
niach. Po zamknięciu butelkę oznakować etykietą.
Fiolkę z niewykorzystanym roztworem substancji leczniczej
należy opisać. Na etykiecie trzeba zaznaczyć: datę, godzinę na-
kłucia oraz ilość pozostałego leku. Fiolkę włożyć do lodówki.
Zgodnie z przyjętą procedurą lek po rozpuszczeniu można prze-
chowywać 24 godziny w lodówce i 6 godzin w temperaturze po-
kojowej.
3. Do wykonania preparatu należy użyć 4 fiolki Endoxanu po
200 mg. Do każdej z nich wprowadzić jałową strzykawką po
10 ml 0,9% roztworu chlorku sodu. Wymieszać do całkowitego
rozpuszczenia. Z czterech fiolek zawierających łącznie 800 mg
Endoxanu w roztworze pobrać 32,5 ml roztworu zawierającego
650 mg substancji (zlecona dawka) i dostrzyknąć do worka za-
wierającego 500 ml 0,9% roztworu chlorku sodu. Worek ozna-
kować etykietą.
uwag a, Pobieranie i wstrzykiwanie roztworów do kolejnego
pojemnika musi zawsze odbywać się zgodnie z przyjętymi zasada-
mi, gwarantującymi dokładne pobranie preparatów.
Następnie wykonane preparaty wraz z receptą i pozostałymi
etykietkami wydać przez śluzę materiałową. Sprawdzić zgodność
preparatów z receptą. Strzykawkę włożyć do opakowania, na któ-
re należy nakleić drugą jednobrzmiącą etykietę. Pozostałe pre-
paraty włożyć do ciemnych worków i nakleić na każdy odpowied-
nią etykietę. Preparaty wraz z receptą włożyć do termostabil-
nych, szczelnie zamykanych pojemników przeznaczonych do trans-
portu.
Recepta 2
Dla chorego należy przygotować 2 dawki preparatu z cytarabi-
ną oraz 1 dawkę z etopozydem. (Tok postępowania jak w przypad-
ku recepty 1).
399
~ ośrodek kosztów
O
O
APTEKA SZPITALNA
PiecZdtb kliniki PRACOWNIA CYT05TATYKÓW
Imię i nazwisko pacjenta

Anna Kwiatkowska
nr historii choroby I masa ciała wzrost pow. ciała

1095 (kg) 80 (an) 170 (m') 1,92

DATA
19-01-2004
Id'~
ku~i -5
SCHEMAT

BEAM
Uwagi
I numer recepty 21
L E K A R Z F A R M A C E U T A
1. LEK dawka1m2 dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) itoSt

Cytosar 500mg Pharmacia KF0454 3,8 0,76

Ara-C 200 380
mg/m2 mg ........................................................... ........................ ....... .. ................... ....................
godzina podania droga podania czas wlewu ~ 0,9% N.CllOOmI ........ b
0,9% N.CIIOmI ....... f
eq. pro inj. 250ml ...... b
załQ.czony
O 9% NaCI 250ml ........ b aq. pro ini. IOmt ...... (

9:00 Lv, 2 godz. wlew ~ 0,9% NaCI100mI ....... w

0,9% N.CI SOOmI .. x.. w 0,9% N.CI SOOmI SZKŁO

0,9% N.CI 250ml ........ w 09% NaCt lOOOmt ..... w

5% glukoza SOQmt ........ w 1
wdność preparatu: d.ta 21-01-2004 godz. 8:00 temp. pokoj .
2. LEK dawk.a/m2 dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mI) ilość

Cytosar 500mg Pharmacia KF0454 3,8 0,76

Ara-C 200 380
mg/m2 mg ............................................................ ................ ................. ....................... ....................
godzina podania droga podania czas wlewu ~ 0,9% N.CI 100ml ........ b
0,9% N.CI 10ml .......... f
aq. pro inj. 250ml ....... b
załączony
09% N.CI 250ml ........ b aq. pro tnt. 10ml ........... f

21:00 i.v. 2 godz. wlew ~ 0,9% N.CllOOmI. .w

0,9% N.CI SOOmI .. x.. w 0.9% N.CI SOOmI SZKŁO ...•

0,9% NaCI 250ml ........ w

O 9% NaCI lOOOmI ..... w
5% glukoza SOOmI ..... ... w 1
wdność preparatu: d.ta 21-01-2004 godz. 8:00 temp. pokoj.

3. LEK dawka/m2 dawka zlecona Inazwa handlowa leku seria pobrać (mI) ilość

Etoposid 200mg Ebewe 303696 10 1

Etopozyd 200 I 380 9
Etoposid 200mg Ebewe 308700 0,9
mg/m2 mg
(2 X 9.5ml)
godzina podania droga podania czas wlewu ~ 1°,9% N.CllOOmI ..•.... b aq. pro Inj. 25Om1 b
0,9% N.CI 10ml .•......•.• f
0.9% N.CI 250ml .... c1Q. pro ini. 10ml f

12:00 iv, 2 godz. wlew ~ 0,9% N.CllOOmI . 0,9% N.CI SOOmI .

0,9% N,CI SOOmI SZKŁO .X.
0,9% N.CI 250ml .. 0,9% N.CI lOOOmI .. w 2
5% alu koza 500m1 .
watność preparatu: dat. 21-01-2004 godz. 8:00 temp. pokoj .
4. LEK dawka/m2 dawka zlecona I nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

mg/ml mg

godzina podania droga podania czas wlewu ~. 10,9% N,CllOOmI .. f I aq. pro inj. 250mt .
0,9% N,CI 10ml ..
0.9% NaCI25Om1 b I I aq.
i!fJtJJ..iafJJa 1°,9% N,CIlOOmI ... I
w 0,9% N,CI SOOmI .•.. I pro in;' 10ml
w 0,9% N,CI SOOmI SZKŁO .•..
(

0.9% NaCI25Om1. w 0.9% NaCllOOOmI .. w 5% olukoza SOOmI .

ważność preparatu: d.ta godz.

w - "",re.!; b - but./k4, f - rIO/k.

lekarz zlecający Wykonał

I NR DOKUMENTU I
Wydal

Odebrai
I WARToSC (ZŁ) I
Piecliltka i podpis

~
...•.
O
Ryc. 18. Recepta 2 .
1. Z fiolki zawierającej preparat Cytostar, po rozpuszczeniu 500 rozpryśnięcia. Niewykorzystana do wykonania preparatu, pozo-
mg substancji leczniczej w 5 ml dołączonego rozpuszczalnika, stała we fiolce część leku może być właściwie i w sposób niezagra-
pobrać jałową strzykawką 3,8 ml roztworu cytarabiny (co odpo- żający otoczeniu zutylizowana, co w przypadku stosowania ampu-
wiada 380 mg substancji - dawka zlecona) i do strzyknąć do łek wiązało się z licznymi trudnościami oraz mniejszym stopniem
worka zawierającego 500 ml 0,9% roztworu chlorku sodu. bezpieczeństwa.
2. Przygotować w analogiczny sposób drugi preparat. N owoczesne rozwiązania dotyczą również sprzętu j ednorazowe-
3. Zlecono dawkę etopozydu w ilości 380 mg. Do sporządzenia pre- go użytku, stosowanego podczas przygotowywania preparatów
paratu należy użyć 2 fiolki Etopozydu po 200 mg. Należy za- cytostatycznych.
tem przygotować dwa roztwory zawierające po 190 mg substan- Przykładem jest system PhaSeal, który umożliwia łatwe i bez-
cji leczniczej w 500 ml 0,9% roztworu chlorku sodu, pobiera- pieczne rozpuszczanie i rozcieńczanie leków cytostatycznych.
jąc jałową strzykawką po 9,5 ml roztworu etopozydu z każdej Ze względu na konieczność zachowania szczególnych środków
fiolki i wstrzykując do 2 butelek. Butelki oznakować etykieta- ostrożności przy wykonywaniu preparatów z cytostatykami,
mI. wszystkie czynności powinny być przeprowadzone zgodnie z okre-
Przygotowanie preparatu w 1 butelce, zawierającej 500 ml ślonymi procedurami, uwzględniającymi przygotowanie do pracy
0,9% roztworu chlorku sodu, mogłoby spowodować wytrącenie osób wykonujących preparaty, zakres czynności osoby przygoto-
substancji. wującej oraz pomagającej przy wykonywaniu preparatów, sposób
Dalej postępować jak w recepcie 1. opuszczania boksu po zakończonej pracy oraz ekspedycję wykony-
wanych preparatów. Zamieszczone poniżej przykłady procedur
mogą stanowić propozycję sposobu postępowania.
Recepta 3

Dla chorego należy przygotować 2 preparaty. (Tok postępowa- Procedury postępowania przy przygotowywaniu prepara-
nia jak w przypadku recepty 1). tów cytostatycznych (wybrane przykłady)
1. W loży aseptycznej pobrać z fiolki jałową strzykawką całą za-
wartość, tj. 5 ml roztworu irinotekanu (Campto 100 mg), oraz • Procedura wejścia osoby przygotowującej preparaty
dodatkowo 1,5 ml roztworu z fiolki zawierającej preparat Camp-
to 40 mg. Otrzymany roztwór dostrzyknąć do worka zawierają- 1. Przed wejściem do boksu należy zdjąć: zegarek, biżuterię, ozdoby.
cego 250 rnl 0,9% roztworu chlorku sodu. Preparat oznakować 2. Po wejściu do śluzy zamknąć dokładnie drzwi.
etykietą, 3. W części tzw. brudnej śluzy:
2. Z fiolki zawierającej 20 ml 5-fluorouracylu (1000 mg) pobrać a) umyć ręce mydłem,
jałową strzykawką 16 ml roztworu (800 mg substancji) i na- b) zdjąć wierzchnią odzież,
stępnie do strzyknąć do worka zawierającego 500 ml 0,9% roz- c) zmienić obuwie lub założyć ochraniacze.
tworu chlorku sodu. Preparat oznakować etykietą. 4. W części tzw. czystej śluzy:
a) założyć jednorazową odzież ochronną: fartuch, czepek, ma-
N ależy podkreślić, że zwiększenie bezpieczeństwa wykonania skę oraz okulary ochronne,
preparatów cytostatycznych w warunkach apteki szpitalnej wią- b) umyć ręce - namydlić, naciskając łokciem dozownik mydła,
że się również z wprowadzeniem przez producentów odpowiednich myć około 2 min mydłem i szczoteczką, osuszyć jednorazo-
opakowań dla leków cytostatycznych. W miejsce ampułek szkla- wym ręcznikiem papierowym,
nych wprowadzono fiolki z gumowymi korkami, zabezpieczonejed- c) zdezynfekować ręce - naciskając łokciem dozownik środka
norazowymi zatyczkami. Pozwala to na bezpieczniejsze pobranie dezynfekuj ącego,
roztworu substancji leczniczej, zmniejszające ryzyko rozlania czy d) na suche ręce nałożyć jałowe rękawiczki.

402 403
 ośrodek kosztów

01::0
o
01::0
APTEKA SZPITALNA
Pi«l tb kliniki PRACOWNIA CYTOSTAlYKÓW
Imię i nazwisko pacjenta

Janina Nowak
nr historii choroby I Masa ciała wzrost pow. ciała

2004/112 (kg) 57 (00) 160 (m') 1,6

DATA I d.;..\ SCHEMAT

19-01-2004 kurKii 1 CPT+5Fu

Uwagi I numer recepty
numer recepty 313
L E K A R Z F A R M A C E U T A
1. LEK dawka/ml dawka zlecona nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

Campto 100rng/5ml Aventis 3K606 5 1

CAMPTO 80 130 4H002D 1,5 0,75
Campto 4Orng/2ml Aventis
mgJm' mg

godzina podania droga podania czas wlewu =4lDi! 0,9% N.CI 100ml ........ b aq. pro inj. 250ml ....... b
0,9% N.CI lOmI. ..•.. f
09% N.Cl2SOmI ........ b f
aa. oro in", 10ml .....
-

9:00 i.v. 1,5 godz. ~ 0.9% N.C1100m1 ....... w O,~ NaCISCXXnt 0.0 •••• w 0,9% N.CI SOOmISZKŁO .....

1
0.9% N.CI2SOmI .x...w 0,9% N.C11000m1 ...... w 5% glukoza SOOmI ........ w

ważność preparatu: d••• 19-01-2004 godz. 20.00 temp. pokoj.

2. LEK dawka/m! dawka zlecona nazwa handlowa leku sen. pobrać (mi) ilość

5 - Fluorouracyl 1000rng/20ml 3K76570 16 0,8

5-FU 500 800 Ebewe
mn/m2 mo
godzina podania droga podania czas wlewu =4lDi! 0.9% N.CllOOmI ....... b aq. pro inj. 25Om1 ..... b
0,9% N.CIIOmI .......... f
0.9% N.Cl2SOmI.. ... b aq. pro inj. 10mlo ......... f -
11:00 l.v. 1,5 godz. ~ 0,9% NaCltOOmI . o.... W
0,9% N.CI SOOmI.. x. w 0,9% N.CI SOOmISZKŁO ...
O,9'łob NaCI2SOml .•...... w 1
O 9% NaCI tOCOmI .•.... w 5% glukoza SOCKnI ......... w

wainość preparatu: d••• 20-01-2004 godz. 8.00 temp. pokoj.

3. LEK dawka/mI dawka zlecona I nazwa handlowa leku seria pobrać (mi) ilość

mg/mI mg
godzina podania droga podania czas wlewu ==tJJji 10,9% N.CI lOOmI ..... _. b aq. pro inj. 250ml b
0,9% N.CI 10ml .....
0.9% N.Cl2SOmI .. aq. pro inj. 10ml f
~ 10,9% N.CllOOmI w I 0,9% N.CI SOOmI . 0.9% N.CI SOOmISZKŁO ..

0.9% NaO 25Om1 " " w I 0.9% NaCI lOOOmI w I 5% alukoza 500m1 .
włltność preparłltu: d••• godz.

4. L1'K dawka/m! dawka zlecona I nazwa handlowa leku seria poorać (mi) ilość

mg/m1 mg
godzina podania droga podania czas wlewu ==tJJji I 0,9% N.CI100m1 b I 0,9% NoCIlOmI .. .f I aq. pro inj. 250ml b

0.9% NaCl2SOmI b ł I '0. pro in/o 10ml f

DiYJJ.ioflI.lJd 10,9% NaCi100mI w I 0,9% N.CI SOOmI w I 0,9% N.CI SOOmISZKŁO .

0.9% N.CI2SOmI .. 0,9% NaCI HXXrnl w I 5% olukoza SOOmI •..•••.. w

wltność preparatu: d••• godz.

w - wo~.t b - bu~/kil, f - {iD/kil

Lekarz zlecający Wykonał

I NR OOKUME~ I
Wyd.ł

Odebrał
I WART~ (ZŁ) I
Piecl4tk4 i DOdois
01::0
~ Ryc. 19. Recepta 3.
5. Wejść do boksu - drzwi otwiera i zamyka druga osoba pomaga-
jąca wykonać preparat.
6. W loży pod nawiewem jałowego powietrza założyć drugą parę
jałowych rękawiczek.
7. Przystąpić do pracy.
• Sposób prawidłowego zakładania rękawiczek
1. Otworzyć opakowanie zewnętrzne w miej scu zaznaczonym przez
producenta.
2. Rozłożyć przed sobą papierowe opakowanie wewnętrzne, tak
by palce rękawiczek skierowane były od siebie.
Uwaga! Nie dotykać rękawiczek ani wewnętrznej strony pa-
pieru.
3. Wsunąć prawą dłoń (grzbietem do dołu) do wnętrza rękawicz-
ki, lewą ręką przytrzymując za wywinięty mankiet.
U wag a! Część mankietu pozostawić wywiniętą.
4. Palce prawej dłoni wsunąć pod wywinięty mankiet drugiej rę-
kawiczki, nie dotykając wewnętrznej części rękawiczki.
5. Wsunąć lewą dłoń (grzbietem do dołu) do wnętrza rękawiczki,
naciągnąć rękawiczkę do końca. W przypadku zakładania dwóch
par rękawiczek, wewnętrzną należy wsunąć pod, a zewnętrzną
na mankiet rękawa stroju.
6. Palce lewej dłoni wsunąć pod wywinięty mankiet prawej ręka-
wiczki, nie dotykając wewnętrznej części rękawiczki, naciągnąć
rękawiczkę do końca (analogicznie jak w pkt. 6).
7. Wyrzucić papier, chwytając za jego wewnętrzną stronę (nie-na-
leży dotykać strony zewnętrznej, gdyż nie jest ona jałowa).
• Procedura pracy osoby przygotowującej preparaty
1. W loży z nawiewem jałowego powietrza założyć drugą parę rę-
kawiczek.
2. W obszarze roboczym umieścić zestaw składników potrzebnych
do wykonania jednego preparatu.
3. Skontrolować skład z oryginałem recepty.
406
4. Zdezynfekować gazą nasączoną wszystkie miejsca pobrania
leku z poszczególnych opakowań.
5. Leki produkowane w postaci suchych proszków należy rozpu-
ścić zgodnie z zaleceniem producenta.
6. Strzykawką o pojemności dostosowanej do objętości cieczy po-
brać potrzebną ilość roztworu.
7. Skontrolować zgodność nazwy i dawki pobranego do strzykaw-
ki leku z danymi zawartymi w recepcie.
8. W przypadku konieczności dalszego rozcieńczenia przenieść
lek do pojemnika z płynem infuzyjnym (worka lub butelki).
9. Przygotowany preparat opisać (np. wodoodpornym flama-
strem): nazwa leku, dawka, nazwisko pacjenta).
10. Preparat odłożyć w ustalone miejsce w loży.
11. Skontrolować ilość zużytych opakowań. W przypadku niewy-
korzystania całej ilości leku zawartej w ampułce, pozostałą
ilość należy przenieść do pustej strzykawki i zabezpieczyć igłę
kapturkiem. W przypadku użycia fiolki na etykiecie należy
zaznaczyć datę, godzinę otwarcia oraz pozostałą ilość leku.
12, Uprzątnąć obszar roboczy zgodnie z zasadami segregacji od-
padów:
- pojemnik I - szkło (fiolki, ampułki itp.),
- pojemnik II - strzykawki, igły, gazę, rękawiczki, plastiko-
we butelki itp.
U wag a! Do pojemnika II wyrzucić należy również strzy-
kawki zawierające niewykorzystaną ilość leku cytostatycz-
nego.
13. Obszar roboczy przetrzeć gazą nasączoną środkiem dezynfe-
kującym.
14. Cykl 2-13 powtarzać do momentu wykonania wszystkich pre-
paratów.
U wag a! Zewnętrzną parę rękawiczek należy zmieniać co ok.
pół godziny lub w momencie stwierdzenia oznak zużycia (kle-
jenie się, zmiana wyglądu, porowatość itp.).
15. Zdjąć zewnętrzną parę rękawiczek i wyrzucić do utylizatora
odpadów cytostatycznych (pojemnik II).
407
• Procedura pracy osoby pomagającej przy wykonaniu preparatu
(pomocnika)
1. Na podstawie oryginału recepty przygotować zestaw składni-
ków potrzebnych do wykonania jednego preparatu.
2. Przygotowane składniki spryskać 70° spirytusem i umieścić
w loży z nawiewem laminarnym jałowego powietrza.
Uwaga! Fiolki wstawiać, umieszczając uprzednio w kuwe-
cie; butelki szklane podawać do ręki osobie pracującej w loży
z nawiewem jałowego powietrza (w taki sposób, aby nie doty-
kać jej rąk); strzykawki i igły podawać osobie pracującej pod
nawiewem jałowego powietrza wprost z jednorazowego opa-
kowania (sposób jw.); plastikowe butelki i worki z płynem in-
fuzyjnym oraz inne plastikowe przedmioty należy łagodnym
ruchem "wrzucić" do loży w taki sposób, aby osoba pomagają-
ca nie wprowadzała rąk w obszar pracy pod nawiewem jało-
wego powietrza.
3. Oryginał recepty umieścić w miejscu widocznym dla osoby przy-
gotowującej preparat.
4. Odebrać z loży gotowy preparat (jeżeli jest to worek lub butel-
ka, miejsce wkłucia igłą ochronić folią aluminiową).
5. Sprawdzić zgodność składu preparatu z oryginałem recepty.
6. Przykleić etykietę.
7. Preparat okryć ciemnym workiem i nakleić drugą etykietę.
8. Gotowy preparat, wraz z receptą, odłożyć w odpowiednie miej-
sce lub wydać z boksu przez śluzę materiałową.
9. Cykl 1-9 powtarzać do momentu wykonania wszystkich pre-
paratów.
10. Po zakończeniu pracy uprzątnąć pomieszczenie, odpady wy-
rzucić zgodnie z zasadami segregacji i utylizacji (pojemniki
z loży należy zapakować do szczelnych worków foliowych i od-
powiednio oznakować!).
11. Opuścić boks.
408
• Procedura opuszczenia boksu po zakończonej pracy
1. Wydać przez śluzę materiałową sporządzone preparaty.
2. Opuścić boks.
3. Zamknąć dokładnie drzwi za sobą.
4. Zdjąć rękawiczki i wyrzucić do kosza.
5. Zdjąć jednorazową odzież ochronną (w kolejności: okulary
ochronne, maska, czepek, fartuch) i wyrzucić do kosza, z wyjąt-
kiem okularów, które należy umyć.
6. Zmienić obuwie.
7. Dokładnie umyć ręce mydłem (zalecane jest nałożenie kremu
pielęgnującego).
8. Opuścić śluzę i dokładnie zamknąć drzwi za sobą.
• Procedura ekspedycji przygotowanych preparatów
1. Odbiór gotowych preparatów z boksu:
a) wyjąć preparat ze śluzy materiałowej,
b) skontrolować jego zgodność z oryginałem recepty,
c) zgodność potwierdzić podpisem na etykiecie oraz na orygi-
nale recepty,
d) odłożyć na wyznaczone miejsce.
2. Wydawanie preparatów na oddział:
a) preparat wydać osobie upoważnionej do odbioru leku z dane-
go oddziału w pojemniku termostabilnym przeznaczonym do
transportu,
b) osoba upoważniona kwituje odbiór każdego preparatu na ory-
ginale recepty,
c) wraz z preparatem wydać kopię recepty, oryginał pozostawić
w pracowni.
• Procedury awaryjne
1. W przypadku kontaktu preparatu cytostatycznego ze skórą:
1. Przerwać pracę w danym momencie.
2. W loży zdjąć zewnętrzną parę rękawiczek i wyrzucić do po-
jemnika na odpady cytostatyczne.
3. Natychmiast opuścić boks.
4. W śluzie zdjąć drugą parę rękawiczek i wyrzucić do kosza.
409
 5. Miejsce kontaktu obficie spłukiwać wodą przez 10 mm,
a następnie umyć mydłem.
6. Zdarzenie opisać w raporcie.
7. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek dolegliwości lub
zmian skórnych skontaktować się z lekarzem specjalistą.
II. W przypadku kontaktu preparatu cytostatycznego z oczami:
NIE TRZEĆ OCZU!!!
1. Przerwać pracę w danym momencie.
2. Zdjąć okulary i maskę (maskę wyrzucić).
3. Zdjąć zewnętrzną parę rękawiczek i wyrzucić do pojemni-
ka na odpady cytostatyczne.
4. Natychmiast opuścić pomieszczenie jałowe.
5. W śluzie zdjąć drugą parę rękawiczek.
6. Przemywać oko strumieniem wody przez około 10 min (oko
ma być otwarte), można zrobić fontannę.
7. Zdarzenie opisać w raporcie.
8. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek dolegliwości lub
zmian skórnych skontaktować się z lekarzem specjalistą.
9. Okulary ochronne przetrzeć środkiem neutralizującym,
umyć dokładnie wodą i mydłem.
III. W przypadku kontaktu preparatu cytostatycznego z ubraniem:
1. Przerwać pracę w danym momencie.
2. Pod nawiewem zdjąć zewnętrzną parę rękawiczek.
3. Natychmiast zdjąć odzież ochronną, zaczynając od elemen-
tu najbardziej skażonego i wyrzucić do pojemnika na odpa-
dy cytostatyczne (z wyjątkiem okularów ochronnych).
4. Opuścić boks.
5. W przypadku przesiąknięcia zmienić również odzież szpi-
talną.
6. W przypadku kontaktu ze skórą postępować jak w punk-
cie I.
7. Zdarzenie opisać w raporcie.
410
IV. W przypadku ukłucia:
1. Przerwać pracę w danym momencie.
2. W loży zdjąć zewnętrzną parę rękawiczek i wyjąć ręce spod
nawiewu.
3. Niezwłocznie zdjąć drugą parę rękawiczek i wyrzucić do
pojemnika na odpady cytostatyczne.
4. Natychmiast opuścić boks.
5. Spłukać obficie wodą, można spróbować wycisnąć kroplę
krwi z miejsca ukłucia.
6. Umyć mydłem (czynność powtórzyć kilkakrotnie).
7. Zdjąć odzież ochronną (okulary, maskę, fartuch) i zmienić
obuwie.
8. Nałożyć gorący kompres z gazy i wody na ok. 30 min.
9. Zdarzenie opisać w raporcie.
10. W przypadku zaobserwowania zmian skórnych lub złego
samopoczucia skontaktować się z lekarzem specjalistą.
• Procedura postępowania w przypadku rozlania roztworu z cy-
tostatykiem
1. Miejsce skażone zabezpieczyć przed dostępem osób trzecich.
2. Jeżeli to możliwe, pomieszczenie, w którym nastąpiło rozlanie,
powinno zostać opuszczone przez wszystkie osoby.
3. Przed przystąpieniem do usuwania skażenia należy założyćjed-
norazowy strój ochronny: fartuch, maskę, dwie pary rękawi-
czekoraz okulary ochronne.
4. Bardzo ostrożnie usunąć wszystkie przedmioty, które znalazły
się w zasięgu rozlania. Następnie wyrzucić je do pojemników
na odpady cytostatyczne, odpowiednio segregując. .
5. Rozlany roztwór cytostatyku usunąć za pomocą papierowych
ręczników, które należy następnie wyrzucić do pojemnika na
odpady cytostatyczne.
6. Na powierzchnię rozlania nanieść specyficzne dla danego cyto-
statyku antidotum (p. tab. 59).
7. Wszystkie powierzchnie, które zostały skażone (ściany, podło-
ga, sprzęty itp.) należy dokładnie zmyć i zdezynfekować.
U wag a! Wszystkie użyte do usuwania cytost.atyku gazy, szma-
ty itp. należy bezwzględnie wyrzucić do pojemników przezna-
czonych na odpady cytostatyczne.
411
 8. Zdjąć i wyrzucić obie pary rękawiczek. cd. tab. 59
9. Zdjąć ubiór ochronny: okulary, maskę, fartuch (okulary-umyć, Nazwa leku Środek zobojętniający
fartuch i maskę - wyrzucić).
Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres
10. Umyć dokładnie ręce.
nasączony 15 mI DMSa i pozostawić na 15 min lub nanieść
11. Jeżeli to możliwe, pomieszczenie, w którym nastąpiło rozla- Idarubicyna
1,5 mi DMSa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną
nie, należy wywietrzyć ewentualnie przewentylować, zamknąć (substancja uczulająca)
Stosować również zimne okłady
i nie korzystać z niego przynajmniej kilka godzin. Uwaga! DMSa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu

Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres

nasączony 15 mI DMSa i pozostawić na 15 min lub nanieść
Mitoksantron
1,5 mI DMSa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną
(substancja uczulająca)
Tabela 59. Przykłady sposobów neutralizacji substancji cytostatycznych Stosować również zimne okłady
Uwaga! DMSa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu
Nazwa leku Środek zobojętniający
Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres
Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres nasączony 15 mI DMSa i pozostawić na 15 min lub nanieść
Mitomycyna C
Amsakryna nasączony 15 mI DMSa i pozostawić na 15 min lub nanieść 1,5 mI DMSa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną
(substancja uczulająca)
(substancja uczulająca) 1,5 mI DM sa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną Stosować również zimne okłady
Uwaga! DMSa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu Uwaga! DMSa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu

Chlormetyna 4 mI 10% roztworu tiosiarczanu sodu + 6 mI wody do iniekcji Tenipozyd Przemywać roztworem hialuronidazy w stężeniu ISO mg/mI
(substancja drażniąca) Stosować również zimne okłady (substancja drażniąca) Stosować również ciepłe okłady

Cisplatyna Winblastyna Przemywać roztworem hialuronidazy w stężeniu 150 mg/mI

(substancja drażniąca (substancja drażniąca) Stosować również ciepłe okłady
w stęż. < 0,75 mg/mI; 4 mI 10% roztworu tiosiarczanu sodu + 6 mI wody do iniekcji
substancja uczulająca Winkrystyna Przemywać roztworem hialuronidazy w stężeniu 150 mg/mI
w stęż. > 0,75 mg/mI) (substancja drażniąca) Stosować również ciepłe okłady

Dakarbazyna 4 mI 10% roztworu tiosiarczanu sodu + 6 mI wody do iniekcji

(substancja drażniąca) Stosować również zimne okłady

Daktinomycyna 4 mI 10% roztworu tiosiarczanu sodu + 6 mi wody do iniekcji

(substancja uczulająca) Stosować również zimne okłady
Neutralizacja

Daunorubicyna
(substancja uczulająca)
Doksorubicyna
(substancja uczulająca)
Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres Skutecznym sposobem usuwania skutków skażeń jest ich neutra-
nasączony 15 mI DMSa i pozostawić na 15 min lub nanieść
lizacja. Niektóre z nich mają specyficzną dla siebie substancję zo-
1,5 mI DMSa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną
Uwaga! DM sa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu bojętniającą. Zestawienie przykładowych antidotów dla poszcze-
gólnych cytostatyków przedstawiono w tabeli 59. Na jej podsta-
Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres
nasączony 15 mI DM sa i pozostawić na 15 min lub nanieść
wie opracowano zestaw środków neutralizujących, jaki powinien
1,5 mI DM sa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną znajdować się zarówno w pracowni, jak i na oddziale.
Uwaga! DM sa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu

Miejscowo stosować DMSa (50-90%): nałożyć kompres

Epirubicyna nasączony 15 mI DMSa i pozostawić. na 15 min lub nanieść
(substancja uczulająca) 1,5 mI DM sa bezpośrednio na powierzchnię neutralizowaną
Uwaga! DMSa wydziela opary o nieprzyjemnym zapachu

Etopozyd Przemywać roztworem hialuronidazy w stężeniu 150 mg/mI

(substancja uczulająca) Stosować również ciepłe okłady

412 413
 Adeps suillus - Adeps suillus depuratus, Adeps praeparatus,
7. Axungia Parci
AORENALlNUM - Epinephrinum
Aephenalum - Phenobarbitalum
SYNONIMY AETHACRIOINUM LACTICUM - Ethacridini lactas
Aleksander Mendyk Aethanolum 70° - Ethanolum 70°
AETHANOLUM 95° - Ethanolum 760 g/l
AETHER AETHYLlCUS - Ether ethylicus
Aether sulfuricus - Ether ethylicus
Aethinal - Barbitalum
AETHYLMORPHINUM HYOROCHLORICUM - Ethylmorphini hydrochlori -
dum
Oznaczenia: AETHYLUM HYOROXYBENZOICUM - Ethylis parahydroxybenzoas
Albucidum - Sulfacetamidum natricum
Synonimy wg FP VI
Alcohol95° - Ethanolum 760 g/l
SYNONIMY WG FP IV
ALUMEN - Aluminii kalii sulfas
Inne synonimy
Aluminii hydroxydum - Aluminium hydroxydatum, Alusal
Aluminii kalii sulfas - ALUMEN, Alun
Aluminii subacetatis solutio - ALUMINIUM SUBACETICUM SOLUTUM,
A
Aluminii scetici solutio, Liquor Burovi, Liquor Aluminii aceti-
ci, Plyn Buro wa
Abscil - Chlorhexidini gluconatis solutio Alun - Aluminii kalii sulfas
Acenol- Paracetamolum AMINOPHENAZONUM - Pyremidonum, Amidopyrinum
Acetaminophen - Paracetamolum Aminophyllinum - Euphyllinum
ACETARSOLUM - Stovarsol, Spirocid Ammonii anisatus spiritus - SPIRITUS AMMONII ANISATUS, Krople
Achromycinum - Tetracyclini hydrochloridum anyżowe, Liquor Ammonii anisatus
Acidum acetylsalicylicum - Aspirinum, Polopiryna Ammonii bituminosulfonas - Ichtyol, Ichtammol
Acidum srsenicosum - ARSENUM TRIOXYOATUM Ammonii bromidum - AMMONIUM BROMATUM
Acidum ascorbicum - Acidum sscorbinicum, Vitaminum C, Ce- Ammonii chloridum - AMMONIUM CHLORATUM
bion, Redoxon Ammonii hydroxidum - AMMONIUM HYORICUM
Acidum formicum - Acidum formicarum, Acidum tormicieurn Ammonium tamenolicum - Tum en ol Ammonium
Acidum gullotennicum - Tanninum Anaesthesinum - Benzocainum
Acidum hydrochloridum - ACIOUM HYOROCHLORICUM, Acidum mu- Anaesthin - Benzocainum
risticum Antazolini hydrochloridum - ANTAZOLINUM HYOROCHLORICUM, Phe-
Acidum muriaticum - Acidum hydrochloridum " nazolinum, Allergan A, Antistin
ACIOUM OLEINICUM - Acidum oleicum Antipyrinum - PHENAZONUM
Acidum phenylaethylbarbituricum - Phenobarbitalum Antotalgin - PHENAZONUM
Acidum stearicum - Acidum stearinicum AQUA CALCIS - Calcium hydrieurn solutum, Aqua Calcariae
Acidum tennicurn - Tanninum Arechinum - Chloroquini phosphas
AOEP'S LANAE ANHYORICUS - Lanolinum Argentum colloidsle - Collargol
Adeps neutralls - Adeps solidus Argenti nitras - ARGENTUM NITRICUM, Lapis

414 415
Argentum diacetyltannicum albumina tum - Targesinum Calcii bromidum - CALCIUM BROMATUM
Argentum proteinicum - Protargol, Prorgol Calcii carbonas praecipitatus - CALClUM CARBONICUM PRAECIPITATUM
Arlacel- Span Calcii chloridum - CALCIUM CHLORATUM
ARSENUM TRIOXYDATUM - Acidum arsenicosum Calcii gluconas - CALCIUM GLUCONICUM, Calcium gluconatum
Aseptinum A - Ethylis parahydroxybenzoas Calcii lactas - CALCIUM LACTICUM
Aspirinurn - Acidum acetylsalicylicum Calcii oxidum - CALCIUM OXYDATUM, CaJcaria usta
Atarax - Hydroxyzinum Calcium hydrieurn solutum - Aou« CALCIS
Atropini sulfas - ATROPINUM SULFURICUM . . . Carbamidum - Urea
Aureomycinum hydrochloricum - Chlortetracycllm hydrochlondum Carbowax- Macrogolum
Axerophtolum - Retinoli palmitas Carbopol- Acrysol, Polyacrylate, Viseon
Axungia Porci - Adeps suillus Csrdismidum - Nicethamidum
Cardiazolum - PENTETRAZOLUM
Cebion - Acidum ascorbicum
B Cera alba - Beesewax, wbite
Cera flava - Beesewax
Barbitalum - Aethinal, Barbitonum, Veronalum Ceresinum - Paraffinum solidum
Barbitalum natricum - BARBITALUM NATRIUM, Natrium diaethylbar- Cetaceum - Olbrot
bituricum, Veronalum solubile, Medinalum, Aethinal-Natriu.m Chlorali hydras - CHLORALUM HYDRATUM
Benzalkonii chloridum - BENZALKONIUM CHLORATUM, Benzslkonium
Chloramin um B - Benzen chloramin, Benzolsulfonchloramid,
chloride. Zephirol, Zephiran Chlorseptol
BENZALKONIUM BROMATUM SOLUTUM 10% - Sterinol Chloraminum T- Nstrium p-toluensultochloremidstum, Chlora-
Benzathini Benzylpenicillinum - BENZYLPENICILLlNUM BENZATHINUM,
septine
Benzylpenicillinum benzathinicum, Debecylina . . Chloramphenicolum - Chloromycetinum, Detreotnycinum
Benzocainum - AETHYLUM AMINOBENZOlCUM, Aethyliuin p-amino- Chlorazin - Chlorpromazini hydrochloridum
benzoicum, Ethylis aminobenzoas, Anaesthesinum, Anaesthin Chlorhexidini gluconatis solutio - Chlorhexidinum gluconicum,
Benzogynoestrol- Estradioli benzoas . . Manusan, Abacil, Corsodyl, Hibitan
Bismuthi sucearbonas -Bismuthum subcarbomcum, Bismutbum CHLOROCHINUM DIHYDROPHOSPHORICUM - Chloroquini diphosphas
carbonicum basicum Chloroquini phosphas - CHLOROCHINUM DIHYDROPHOSPHORICUM,
Bismuthi subgallas - BISMUTHUM SUBGALLlCUM, Dermatolum Chloroquini diphosphas, Arechinum, Chloroquinum, Resochin
Bismuthi subnitras - BISMUTHUM SUBNITRICUM, Bismuthum nitri- Chlorpromazini hydrochloridum - CHLORPROMAZINUM HYDROCHLO-
cum basicum. Magisterium Bismutbi RICUM, Chlorazin, Fenactil, Largactil, Hibernal
BOLUS ALBA - Argilla, Kaolinum Chlorquinaldolum - Dichlorohydrosychinsldinum, Gyno-Sterosan,
Bucomicin - Neomycinum Chlorchinaldinum, Siogenal, Sterosan
Butapirazolum - Phenylbutazonum Chlortetracyclini hydrochloridum - Chlortetracyclinum hydro-
Butszolidinum - Phenylbutazonum cbloricum, Aureomycinum hydrochloricum, Chlorocyclinum hy-
Butyrum Cacao - Cacao Oleum drocbloricum
CHOLECALCIFEROLUM - Colecalciferolum
c Cholesterolum - Cholesterinum
Cignolinum - Ditbrsnol
Cacao oleum - OLEUM CACO, Butyrum Cacao Cloxacillinum natricum - Syntarpen
Carbo medicinalis - Carbo adsorbens, Węgiel chłonny Cocaini hydrochloridum - COCAINUM HYDROCHLORICUM

416 417
Codeini phosphas - CoOEINUM PHoSPHoRICUM Embryo Colae - Nux Colae, Semen Colae
Coffeini et Nutrii benzoas - CoFFEINUM NATRIUM BENZOlCUM Emkalyx - Poloxamer
Coffeini et Nstrii salicylas - CoFFEINUM NATRIUM SALlCYLlCUM Encortolon - Prednisolonum
Coffeinum - Theinum, Coffeinum purum Encorton - Prednisoni acetas
Colecalciferolum - CHoLECALCIFERoLUM, Vitaminum D3 Ephedrini hydrochloridum - EPHEORINUM HYORoCHLoRICUM, Ephe-
Collargol- Argentum colloidsle drosan
Corazolum - PENTETRAZoLUM EPHEORINUM HYORoCHLoRICUM RACEMICUM - Epbetoninum
Corsodyl- Chlorhexidini gluconatis solutio Epinephrinum - ADRENALINUM, Epinephrine
CoRTEX CINCHoNAE - Cortex Chinse Erythromycinum - Erythrocinum, Erycinum, IJotycinum
Cortisoni acetas - CORTISoNUM ACETICUM Eserinum sulicylicurn - Physostigmini salicylas
Cupri sulfas - CUPRUM SULFURICUM Estradioli benzoas - OESTRAOloLUM BENZOlCUM, Ovocyclinum, Ben-
Cyanocobalaminum - Vitaminum B12 zogynoestrol, Progynon B
Cyclobarbitalum calcicum - Phanodormium Ethacridini lactas - AETHACRIOINUM LACTICUM, Rivanolum I
Ethanolum 70° - Aethanolum 70°, Spiritus dilutus
Ethanolum 760 g/I - AETHANoLUM 95°, Alcohol 95°, Spiritus
D Vini, Spiritus Vlni rectiticstus, Spiritus 95°, Spiritus eon-
centratus
Debecylina - Benzathini benzylpenicillinum Ether ethylicus - AETHER AETHYLlCUS, Aether suliuricus, Aether
Dermatolum - Bismuthi subgallas Ethylis eminobenzoes= Benzocainum
Detreomycinum - Chloramphenicolum Ethylis parahydroxybenzoas - AETHYLUM HYORoXYBENZoICUM, Asep- C
Dexamethasonum - Fluormethylprednisolonum, Milicorten, tinum A, Nipaginum A, Paraben A
Gammacorten Ethylmorphini hydrochloridum - AETHYLMoRPHINUM HYORoCHLo-
DIAETHYLSTILBOESTROLUM - Stilboestrolum, Syntofollin, Oestrogen
Aethylmorphinum chloratum, Dioninum
RICUM,
Diazepamum - Diazepam, Relanium, Valium Euphyllinum - Aminophyllinum ;
Dihydrocodeini bitartras - DIHYOROCoOEINuM HYOROTARTARICUM,Di-
hydrocodeinum bitartaricum
Dinatrii phosphas - Natrii dihydrophosphas F
Dioninum - Ethylmorphini hydrochloridum
Diphergan - Promethazini hydrochloridum Fensctil - Chlorpromazini hydrochloridum
Diprophyllinum - Dihydroxypropyltheophllbnum Fiolet gencjanowy - Pyoctaninum coeruleum
Diuretinum - THEoBRoMINUM NATRIUM CUM NATRlo SALlCYLlCo
Fiolet krystaliczny - Pyoctaninum coeruleum
Doxycyclini hyclas - DoXYCYcLlNuM HYORoCHLoRICUM, Doxycyclini
Fiolet metylowy - Pyocteninum coeruleum
hydrocbloridum, Vibramycin um Flavomycinum - Neomycinum
Duponol C - Natrii laurilsulfas Flumethasoni pivalas - Flume thasonum pivalatum, Lorinden
Dziegieć sosnowy- Pix Iiquids Pini, Oleum Rusci Fluormethylprednisolonum - Dexamethasonum
FoRMALOEHYOUM 40% - Formelinum. Solutio Formaldehydi, Form-
E aldehydum solutum
Fungicidinum - Nystatinum
Elacutan - Urea Furscin - Nitrofuralum
Elisir Glycyrrhizae - Elisir pectorale Regis Daniae, Krople Króla Furalone - Nitrofuralum
duńskiego Furadsntin - Nitroiursntoinum

418 419
G
Jndomethacinum - Indometacinum, Metindol. Metindonium
Gammacorten - Dexamethasonum Iodi Lugoli solutio - lodi solutio aquosa
Gardenalum - Phenobarbitalum lodi solutio aquosa - SoLUTlo 1001 AQUoSA, Iodi Lugoli solutio,
Gelatina - Gelatina animalis, Gelatina alba PlynLugola
Gentamicini sulfas - GENTAMYCINUM SULFURICUM lodi solutio spirituosa - SoLUTlo 1001 SPIRITUoSA Jodvns Tinctura
km J- ,
Geriocainum - Procaini hydrochloridum
Glonoin - NITRoGlYCERYLUM SOLUTUM Jodochlorooxychinolinum - Vioformium '
Glucosum - Dextrosum, Glycosum, Saccharum amylaceum
Glycerolum 86% - Glycerolum, Glycerinum
J
Glycolum polyoxyaethylenicum - Macrogolum
Glycolum propylenicum - Propylenglycolum Jodyna - lodi solutio spirituosa
Glycosum - Glucosum
Gummi arabicum - Gummi A caciae
Gummi Tragacantha - Tragacantha K
Gyno-Sterosan - Chlorquinaldolum
Kalii bitartras - KALIUM BITARTARICUM
H Kalii bromidum - KALIUM BRoMATUM, Kalium sedativum
Kalii carbonas - KALIUM CARBONICUM
Hexamethylentetraminum - Methenaminum Kalii chloridum - KALIUM CHLoRATUM
Hibernal- Chlorpromazini hydrochloridum Kalii hydrocarbonas - KALIUM HyoROCARBoNICUM Kalium bicsr-
Hibitan - Chlorhexidini gluconatis solutio bonicum '
HYORARGYRUM AMINOCHLORATUM- Hydrargyrum smidatobichlorstum,
Kalii iodidum - KALIUM lODATUM
Hydrargyrum praecipitatum album, Hydrargyri sminochloridum Kalii nitras - KALIUM NITRICUM
HyoRARGYRUM BICHLoRATUM - Sublimat Kalii permanganas - KALIuM HYPERMANGANICUM
HyoRAGYRUM CHLoRATUM - Kalomel Kalium bicsrbonicum - Kalii hydrocarbonas
Hydrargyrum phenylboricum - Phenylhydrargyri boras Kalium gueiecolosultonicum - Sulfogaiacolum
Hydrargyri sulfuridum rubrum - Hydrargyrum sulfuratum tubrum Kalii guajacolosulfonas - Sulfogaiacolum
Hydrogenii peroxydum 30% - HyoRoGENIUM PERoXyoATUM 30%, KALIUM HyoROCARBoNICUM - Kalii hydrocarbonas
KALIUM HYPERMANGANICUM - Kalii permanganas
Hydrogenium peroxydatum solutum concentratum, Perhydrol
Hydrogenii peroxydum 3% - HyoRoGENIUM PERoXyoATUM 3%, Hy- Kalium sulfoguaiacolicum - Sulfogaiacolum
drogenium hyperoxydatumsolutum, Woda utleniona Kalomel- HyoRARGYRUM CHLoRATUM
Hydrosisin um - Atarax Krople anyżowe - Ammonii anisatus spiritus
Hyoscini hydrobromidum - SCoPoLAMINUM HyoRoBRoMICUM
Krople walerianowe - Valerianae tinctura

Jchtammol- Ammonii bituminosulfonas Lactollavinum - Riboflavinum

Jchtyolum - Ammonii bituminosulfonas Lactosum - Saccharum lsctis
Jlotycinum - Erythromycinum Lanolinum - LANoLlNUM ANHyoRICUM, Adeps Lanae, Adeps Lanae
anhydricum

420
421
Lapis- Argenti nitras
Lsrgnctil - Chlorpromazini hydrochloridum
Lepinal- Phenobarbitalum
Leptazol- PENTETRAZoLUM
Lidocaini hydrochloridum - LIDOCAlNUM HyoRoCHLoRICUM,
cainum hydrochloricum, Xylocain um
Liquor Aluminii acetici - Aluminii subacetatis solutio
Liquor Ammonii anisatus- Ammonii anisatus spiritus
Liquor Buro vi - Aluminii subacetatis solutio
Liquor trinitrini - NITRoGlYCERYLUM SOLUTUM
Lorinden - Flumethasoni pivalas
Luminalum - Phenobarbitalum
Lutrol- Poloxamer
M Natrii laurilsulfas - NATRIUM LAURYLSULFURICUM, Sodium Lauryl Sul-
Macrogolum - Glycolum polyoxyaethylenicum, Polyaethylengly-
colum, Carbowax
Magnesii carbonas - MAGNESIUM CARBONICUM, Magnesii subcar-
bonas ponderosus, Magnesii subcarbonas levis
Magnesii oxidum - MAGNESIUM oxyoATUM, Magnesia usta
Magnesii peroxidum - MAGNESIUM PERoXYDATUM
Magnesii sulfas - MAGNESIUM SULFURICUM, Sól gorzka
Magisterium Bismuthi - Bismuthi subnitras
Manusan - Chlorhexidini gluconatis solutio
Merfen - Phenylhydrargyri boras
Merthiolate- Thiomersalum
Metamizolum natricum - NoRAMINoPHENAZoNUM METHANoSULFo-
NICUM NATRIUM, Analgin, Novalgin
Methenaminum - Urotropinum, Hexamethylentetraminum
Methylcellulosum - MethyJcellulose, Methylose, Cologel,MG
Methylis parahydroxybenzoas - METHYLUM HYDRoXYBENZoICUM,
Aseptinum M, Nipaginum M, Methylparaben
Methylis salicylas - METHYLUM SALlCYLlCUM
Metronidazolum - Flagyl, Trichazol
Milicerten - Dexamethasonum
Morphini hydrochloridum - MORPHINUM HYDRoCHLoRICUM
Morphini sulfas - MORPHINUM SULFURICUM
Marcostatin - Nystatinum
Myciirsdinum - Neomycinum
Mycostatinum - Nystatinum
422
N
Natrii acetas - NATRIUM ACETICUM
Natrii benzoas - NATRIUM BENZOlCUM
Ligno- Natrium bicarbonicum - Natrii hydrogenocarbonas
Natrii bromidum - NATRIUM BRoMATUM, Natrium sedativum
Natrii citras - NATRIUM CITRICUM
Natrii dihydrophosphas - NATRIUM DIHYDRoPHoSPHoRICUM, Dins-
trii phosphas, Natrium phosphoricum monobasicum, Natrium
phosphoricum acidum
Natrii hydrogenocarbonas - NATRIUM HYDRoCARBoNICUM, Natriihy-
drocarbonas, Natrium bicarbonicum
Natrii hydrophosphas - NATRIUM HYDRoPHoSPHoRICUM, Natrium
phosphoricum bibasicum
fate, Natrium n-dodecylsulfuricum, Duponol C, Sipon
Natrii iodidum - NATRIUM lODATUM
Natrii nitris - NATRIUM NITRoSUM
Natrii salicylas - NATRIUM SALlCYLlCUM
Natrii sulfas - NATRIUM SULFURICUM, Sól Glauberska
Natrii tetraboras - NATRIUM TETRABoRICUM, Natrium biboricum, Bo-
rax
Natrii thiosulfas - NATRIUM THloSULFURICUM, Natrium hyposulfu-
rosum
NATRIUM BENZOlCUM - Natrii benzoas
Natrium biboricum - Natrii tetraboras
NATRIUM CARBONICUM - Natrii carbonas
NATRIUM CARBONICUM ANHYDRICUM - Natrii carbonas anhydrosus
NATRIUM DIHYDRDPHoSPHoRICUM - Natrii dihydrophosphas
NATRIUM HYDRoCARBoNICUM - Natrii hydrogenocarbonas
NATRIUM HYDRoPHoSPHoRICUM - Natrii hydrophosphas
Natrium hyposulfurosum - Natrii tiosulfas
NATRIUM NITRoSUM - Natrii nitris
Natrium p-toluensulfochloramidatum - Ghloraminum T
Natrium phosphoricum acidum - Natrii dihydrophosphas
Natrium phosphoricum bibasicum - Natrii hydrophosphas
Natrium phosphoricum monobasicum - Natrii dihydrophosphas
NATRIUM SULFURICUM - Natrii sulfas
NATRIUM TETRABoRICUM - Natrii tetraboras
NATRIUM THloSULFURICUM - Natrii thiosulfas
Neomycinum - Flavomycinum, Mycifradinum, Bucomicin
423
 Neostigmini metilsulfas - NEoSTIGMINUM METHYLSULFURICUM, Neo- Paraffinum solidum - Ceresinum '
stigmini methylsuliss, Prostygmin um, Polstygmin um PENTETRAZoLUM - Pentamethylentetrazolum, Cardiazolum, Cors-
Nicethamidum - Cardiamidum zolum, Leptazol
Nifurantin - Nitrofuran toin um Petrolatum - Vaselinum flavum
Nipaginum A - Ethylis parahydroxybenzoas Petrolatum album - Vaselinum album
Nipaginum M - Methylis parahydroxybenzoas Phanodormium - Cyclobarbitalum calcicum
Nipaginum P- Propylis parahydroxybenzoas Phenazolinum - Antazolini hydrochloridum
Nitrofuracin - Nitrofurantoinum PHENAZoNUM - An tipyrin um, Phenyldimethylpyrazolon um, An to-
Nitrofuralum - Nitrofurazonum, Furacin, Furalone talgin .. .
Nitrofurantoinum - Furadantin, Niiursntin, Nitrofuracin, Uroiu- Phenobarbitalum - Acidum phenylsethylbarbituricum, Lumins-
rin, Vagifuran lum Gardenalum, Aephenalum, Lepinal
Nitrofurazonum - Nitrofuralum Pheno~ymethylpenicillinum - PenicilJin V, V-.C~hna
NITRoGI.YCERYLUM SOLUTUM - Nitroglycerolum solutum, Solutio ni- Phenylbutazonum - Butapirazolum, Butezolidinum .
troglycerini spirituosa, Liquor trinitrini Phenylhydrargyri boras - Hydrargyrum phenylboncum, Mer-
NoRAMINoPHENAZoNUM METHANoSULFoNICUM NATRIUM - Metamizo- fen - l' .7'
lum natricum Phenylis salicylas - PHENYLUM SALlCYLlCUM, Phenylium sa .icyu-
No valgin um - Metamizolum natricum cum, Salolum .
Novocdinum hydrochloricum - Procaini hydrochloridum Physostigmini salicylas - PHYSoSTIGMINUM SALlCYLlCUM, Esennum
Nux Colae - Embryo Colae saJicyJicum
Nystatinum - Mycostatinum, Marcostatin, Fungicidinum Pilocarpini hydrochloridum - PILoCARPINUM HYORoCHLoRICUM
Pix Lithanthracis - Prodermin, Maź pogazowa
Pix Jiquida Pini - Dziegieć sosnowy, Maź sosnowa
o Pluronic - Poloxamer
Plyn Burowa - Aluminii subacetatis solutio
OESTRAOloLUM BENZOlCUM - Estradioli benzoas Plyn Lugola - lodi solutio aquosa
Oestrogen - OIAETHYLSTILBoESTRoLUM Polisorbatum - Polyaethylenglycol sorbitanum, Tween
Olejparafinowy- Paraffinum liquidum Polocsinum hydrochloricum - Procaini hydrochloridum
OLEUM CACAo - Butyrum Cacao Polopiryna - Acidum acetylsalicylicum
Oleum minerale album - Paraffinum liquidum Poloxamer- Emkalyx, Lutrol, Pluronic
Oleum Rusci - Dziegieć sosnowy Polstygminum - Neostigmini metilsulfas
OvocycJinum - Estradioli benzoas Polyaethylenglycolum - Macrogolum
PolycycJinum - Tetracyclini hydrochloridum
p Prednisolonum - Encortolon, Ultracorten H
Prednisoni acetas - Encorton ..
Psbislginum - Cibalginurn Procaini hydrochloridum - Procainum hydrocbloricum, Ger~oca-
Papaverini hydrochloridum - PAPAVERINUM HYOROCHLoRICUM, Ps-
inum, Novocsinum hydrochloricum, Polocainum hydrachloricum
paverinum muriaticum Prodermln - Pix Lithanthracis
Paraben A - Ethylis parahydroxybenzoas Progynon B - Estradioli benzoas
Paracetamolum - A cen ol, Acetaminophen Promethazini hydrochloridum - PRoMETHAZINUM HYOROCHLoRICUM,

Paraffinum liquidum - Petrolatum Jiquidum, Oleum minerale Diphergan .

album,Olejparafinowy Propylenglycolum - Glycolum propylemcum

424 425
Propylis parahydroxybenzoas - PROPYLUM HYOROXYBENZOICUM, Saccharum amylaceum - Glucosum
Aseptinum P, Nipssol, Propylparaben, Nipaginum P Saccharum lactis - Lactosum
Prostygminum - Neostigmini metilsulfas Sacharum - Saccharum
Protargol- Argentum proteinicum Salolum - Phenylis salicylas
Proszek Dowera - PULVIS IPECACUANHAE OPIATUS Sapo medicatus - Sapo medicinslis, Sapo durus
Proszek troisty- PULVIS MAGNESIAE CUM RHEO SCOPOLAMINUM HyoROBROMICUM - Hyoscini hydrobromidum
PULVIS IPECACUANHAE OPIATUS - Pulvis Doveri, Proszek Dowera Semen Colae- Embryo Colae
PULVIS MAGNESIAE CUM RHEO - Pulvis Magnesiae compositus, Pul- Serposil - Reserpinum
vis pro infantibus, Proszek troisty Siogenal- Chlorquinaldolum
Pyoctaninum coeruleum - Fiolet krystaliczny, Fiolet gencjanowy, Sipon - Natrii laurilsulfas
Fiolet metylowy Sirupus simplex - Sirupus sacchari, Ulepek
Pyralgin um - Metamizolum natricum Sodium lauryl sulfate - Natrii laurilsulfas
Pyramidonurn - AMINOPHENAZONUM Sodium thiosulfate - Natrii thiosulfas
Solutio Formaldehydi - FORMALoEHyoUM 40%
SOLUTIO 1001 AQUOSA - lodi solutio aquosa
R
SOLUTIO 1001 SPIRITUOSA - lodi solutio spirituosa

Radix Bardanae - Radix Lappae Solutio nitroglycerini spirituoss - NITROGLYCERYLUM SOLUTUM

Radix Cephaelidis - RAolX IPECACUANHAE Sól Glauberska - Natrii sulfas
RAolX GLYCYRRHIZAE- Radix Liquiritise
Span - Arlacel
RAolX IPECACUANHAE - Radix Cephaelidis
Spiritus 95° - Ethanolum 760 gIl
Radix Lappae - Radix Bardanae SPIRITUS AMMONII ANISATUS - Ammonii anisatus spiritus
Radix Liquiritiee - RAolX GLYCYRRHIZAE Spiritus concentratus- Ethanolum 760 g/l
Raupasil- Reserpinum Spiritus dilutus - Aethanolum 70°
Redoxon - Acidum ascorbicum Spiritus formicicus - Spiritus formicum, Spiritus tormice-
Relanium - Diazepamum rum
Reserpinum - Reupesil, Serpssil Spiritus Vini - Ethanolum 760 g/l
Resochin - Chloroquini phosphas Spiritus V1ili70° - Aethanolum 70°
RESORCINOLUM - Resorcinum
Spiritus V1ilirectiticatus - Ethanolum 760 g/l
Retinol- Retinoli palmitas Spirocid - ACETARSOLUM
Retinoli acetas - Vitaminum A Sterinol= BENZALKONIUM BROMATUM SOLUTUM 10%
Retinoli palmitas - Axerophtolum, Vitaminum A, Retmol Sterosan - Chlorquinaldolum
RHIZOMA AGROPYRI - Rhizoma Graminis
Stilboestrolum - DIAETHYLSTILBOEsTROLUM
Riboflavinum - Lactoflavinum, Vitaminum B2 Stovarsol- ACETARSOLUM
Rivanolum - Ethacridini lactas. Sublimat- HyoRARGYRUM BICHLORATUM
Sulfacetamidum natricum - Sulfanilacetamidum, Albucidum
Sulfaguanidinum - Sulfanilguanidinum, Guanicil, Goliseptale
s Sulfasalazinum - Salazopiryn
Sulfogaiacolum - SULFOGUAIACOLUM, Kalium guaiacolosulfonicum,
SACCHARINUM - Benzosulfimidum Kalium sulfoguaiacolicum, Thiocolum, Kalii guaiacolosulfonas
Saccharum - SACCHAROSUM, Saccharum album, Sucrosum, SB- Syntarpen - Cloxacillinum natricum
charum Syntoiollin - DIAETHYLSTILBoESTRoLuM

426 427
T Veronalum solubile - Barbitalum natricum
Vibrsmycinum - Doxycyclini hyclas
Talcum - Talcum depuratum, Talcum venetum, Łojek Vitaminum A - Retinoli palmitas
Tannalbinum - TANNINUM ALBUMINATUM Vitnminum ~ - Riboflavinum
Tanninum - Acidum tannicum, Acidum gallotannicum Vitaminum Bl2 - Cyanocobalaminum
TANNINUM ALBUMINATUM - Tanalbinum Vitaminum C - Acidum ascorbicum
Targesinum - Argentum diacetyltannicum albuminatum Vitaminum D3 - Colecalciferolum
Tetracyclini hydrochloridum - Achromycinum, Tetracinum, Po- Vitaminum E - Tocopheroli acetas
lycycJinum
Theinum - Coffeinum
THEOBROMINUM NATRIUM CUM NATRIO SALlCYLlCO - Diuretinum, Theo- w
brominum natricum et Natrii salicylas
Thiamini hydrochloridum - Vitaminum B, Woda utleniona - Hydrogenii peroxidum 3%
Thiocolum - Sulfogaiacolum
Thiomersalum - Merthiolate, Merthiosal, Thiomerosal
Tincturs lodi - Solutio lodi spirituosa
Tincturs Polemoni - Valerianae tinctura
TINCTURA VALERIANAE -Valerianae tinctura
.
".
x
Xylocainum - Lidocaini hydrochloridum
Tocopheroli acetas - TOCOPHEROLUM ACETICUM, Vitsminum E
Tragacantha - Gummi Tragacantha
Tumenol Ammonium - Ammonium tumenoIicum z
Tween - Polisorbatum
Zephiran - Benzalkonii chloridum
Zephirol- Benzalkonii chloridum
u Zinci oxidum - ZINCUM OXYDATUM
Zinci sulfas - ZINCUM SULFURICUM
Ulepek- Sirupus simplex
Ultracorten H - Prednisolonum
Urea - Urea pura, Carbamidum, Elacutan
Uroiropinum - Methenaminum

v
Valerianae tinctura - TINCTURA VALERIANAE, Tincturs Polemoni, Kro-
ple walerianowe:
Valium - Diazep"amum
Vaselinum album - Petrolatum album
Vaselinum flavum - Petrolatum
Veramidum - Veramonum
Veronalum - Barbitalum

428 429
Tabela 60. Cyfry rzymskie i arabskie i ich nazwy łacińskie Tabela 61. Pierwszy i drugi przypadek terminów łacińskich częściej stosowanych

Cyfry Cyfry Znaczenie Znaczenie

Nazwa Nazwa Nominativus Genetivus Nominativus Genetivus
polskie polskie
lacińska Iacińska
rzymskie arabskie rzymskie arabskie
Acidum Acidi Kwas Liquor Liquoris Ciecz
I I W1US XXX 30 triginta Adeps A dipis Smalec Lotio Lotionis Mleczko
A/oe A/oes Aloes Maceratio Macerationis Macerat
II 2 duo XL 40 quadraginta
Ammonium Ammonii Amon Magnesia Magnesiae Magnezja
III 3 tres L 50 quinquaginta Aqua Aquae Woda Massa Massae Masa
Cacao Cacao Kakao Mixtura Mixturae Mieszanka
IV 4 quattuor LX 60 sexaginta Capsu/a Capsulae Kapsułka Mucilago Muci/aginis Kleik
V 5 quinque Capsu/a Capsu/arum Kapsułki Numerus Numeri Liczba
XC 90 nonaginta
(l.mn.) Nux Nucis Orzech
VI 6 sex C 100 centum Cortex Corticis Kora Olei Oleo Olej
Cremor Cremoris Krem Pasta Pastae Pasta
VII 7 septem CC 200 ducenti
Decoctum Decocti Odwar Pilula Pi/ulae Pigułka
VIII 8 octo CD 400 quadringenti Emplastrum Emplastri Plaster Pix Picis Smoła
Emulsio Emulsionis Emulsja Pu/vis Pu/veris Proszek
IX 9 novem D 500 quingenti Extractum Extracti Wyciąg Radix Radicis Korzeń
Ether Etheris Eter Rhizoma Rhizomatis Kłącze
X lO decem DC 600 sexcenti
Eucerinum Eucerini Euceryna Ricinus Ricini Rącznik
XIl 12 duodecim CM 900 nongenti F/os Floris Kwiat Sal Salis Sól
Flores (l.mn.) Florum Kwiaty Salvia Sa/viae Szałwia
XV 15 quindecim M 1000 mil/e
Folium Folii Liść Sapo Saponis Mydło
XVIlI 18 duodeviginti Folia (l.mn.) Foliorum Liście Sebum Sebi Łój
Fructus Fructus Owoc Semen Semin is Nasiono
XIX 19 udeviginti Fructus (I.mn.) Fructuum Owoce Simplex Simplicis Prosty
G/obulus Globuli Gałka do- Sirupus Sirupi Syrop
XX 20 viginti
vaginalis vaginalis pochwowa
Solutio Solutionis Roztwór
G/obuli va- Globulorum Gałki do-
Species Speciei Mieszanka
ginales O.nID.) vaginalium pochwowe
ziołowa
Gossypium Gossypii Wata
Spiritus Spiritus Spirytus
Gutta Guttae Krople
Succus Succi Sok
Herba Herbae Ziele
Sulfur Su/furis Siarka
Infusio Infusionis Wlew
Suppositorium Suppositorii Czopek
Infusum Infusi Napar
Suspensio Suspensionis Zawiesina
Iniectio Iniectionis Wstrzyk-
Tabulelta Tabulettae Tabletka
nięcie
Tinctura Tincturae Nalewka
Kalium Kalii Potas
Unguentum Unguenti Maść
Lanolinum Lanolini Lanolina
Vaselinum Vaselini Wazelina
Lignum Ligni Drewno Vinum Vini Wino
Linimentum Linimenti Mazidło Zincum Zinci Cynk

430 431
Tabeła 62. Skróty stosowane w receptach cd. tab. 62

Pełna nazwa w języku Znaczenie w języku Pelna nazwa w języku Znaczenie w języku
Skrót Skrót
łacińskim polskim łacińskim połskim

a a po (np. po jednej części) dec., dec/o decoctum odwar

aa ana par/es aequa/es po równych częściach dep., depur. depuratus oczyszczony
ad ad do di/. dilutus rozcieńczony
ad caps. amyl. ad capsulas amylaceas do kapsułek skrobiowych dilutio rozcieńczenie
adm. med. ad manus medici do rąk lekarza disp. dispensa rozdziel
ad seat. ad scatulam do pudełka div. in part. aeq. divide in par/es aequa/es podziel na równe części
ad us. ex/o ad usum externum do użytku zewnętrznego dos. dosis dawka
ad us. int. ad usum intern um do użytku wewnętrznego doses dawki
ad us. prop. ad I/sum proprium do użytku własnego dur. durus twardy
ad vitr. guli. ad vi/rum guttatum do butelki z kroplomierzem e, ex ex z
ad vitr. rostr. ad vitrum rostratum do butelki z dziobkiem ex temp. ex tempore doraźnie, bezpośrednio przed
add. adde, addetur dodaj użyciem
ejJ. eJJervescens musujący
aeq. aequalis równy
ex/r. extractum wyciąg
alb. albus biały
Aq. Aqua woda ex/r. i/. extractum fluidurn wyciąg płynny

Aq. pro 111). Aqua pro iniectione woda do wstrzyknięć eX/I: siec. extractum siccum wyciąg suchy

Aq. pur. Aqua purificata woda oczyszczona excip. excipiens substancja pomocnicza
f fiat, fiant, fae niech powstanie, zrób
C. cum z
fl.a. fiat lege aris wykonaj zgodnie z przepisami
caps. capsu/a kapsułka
caps. amyl. capsula amylacea lub kapsułka skrobiowa fluid, i/d. fluidus płynny
il., flor. i/os, flores kwiat, kwiaty
caps. amylac. capsulae amylaceae
fol. folium, folia liść, liście
caps. gel. capsu/a gelatinosa lub kapsułka żelatynowa
fr., fruct. fructus owoc
capsulae ge/atinosae
col/yr. collyrium płyn do oczu g/ac. glacia/is lodowaty

comp., cpt., cmp. złożony glob. globulus gałka, globulka

compositus
con., conct. concentratus stężony glob. vag. globu/i vaginalis gaiki dopochwowe

concisus pocięty gtt., gutt. gul/a, guttae kropla, krople

conc.
eon/. contusus potłuczony, rozgnieciony gran. granulatum granulat

cor/. cortex kora hb. herba ziele

corrig. corrigens środek poprawiający smak in in w

i zapach in scal. in seatula w pudełku
crist. cristallisatus krystaliczny inf. infusum napar
cr., crud. crudus surowy, nieoczyszczony inż. iniectio wstrzyknięcie
d. da daj Lm. iniectio intramuscularis wstrzyknięcie domięśniowe
dentur i.v. iniectio intravenosa wstrzyknięcie dożylne
d/.d dentur tales doses daj takich dawek ini. subc., S.C. iniectio subcutanea wstrzyknięcie podskórne
d.s. da signa oznacz lag. lagena naczynie, opakowanie

432 433
cd. tab. 62 cd. tab. 62

Pełna nazwa w języku Znaczenie w języku Pełna nazwa w języku Znaczenie w języku
Skrót Skrót
łacińskim polskim łacińskim polskim

lag. orig. lagena originalis opakowanie oryginalne q.s. quantum satis ilość potrzebna
lin. linimentum mazidło quantum sufficit ile wystarczy
rad. radix korzeń
liq. liquor płyn
liq. liquidus płynny, ciekły rec. recens świeży
lot. lotio obmywanie, mleczko recenter świeżo
mac. macera, maceratio maceruj, macerat rep. repelalur powtórzyć
M.d.s. misce, da signaturom zmieszaj, oznacz Rp. recipe weź (nagłówek recepty)
misce, jiat zmieszaj, zrób rhiz. rhizoma kłącze
mI
m.f. pulv. misce, fiat pulvis zmieszaj, zrób proszek s. signa, signetur oznacz
m.f.s. misce, fiat solutio zmieszaj, zrób roztwór sal sal sól
mpil. massa pilularum masa pigulkowa
s». SI/O nomine pod nazwą własną
mixt. mixtura mieszanka, mikstura sol. solutio roztwór
mixt. agit. mixtura agilanda solv. solve rozpuść
mieszanka, którą należy
wstrząsnąć przed użyciem sal. saturatio wysycenie
moll. mollis miękki scal. scalu/a pudełko
muc. mucilago kleik sem. semen nasienie
No, Nr numero, numerus W ilości, liczba Sp/I., simpl., splx. simp/ex prosty, zwykły, niezłożony
/lIIC. nuces orzechy sir. sirupus syrop, ulepek
ne rep. ne repetatur nie powtarzać (w odniesieniu spir. spiritus spirytus
do recepty) spec. species ziółka
obi. oblata kapsułki skrobiowe Sl/ce. SI/CCl/S sok
ol. oleum olej supp., suppos. suppositorium czopek
operculum operculum pokrywka susp. suspensio zawiesina
p. pars część spissus spissus gęsty
p. aeq. par/es aequales równe części subt. subtilis subtelny
par. paratus przygotowany SU/II. dupl. summatur duplum dodaj drugie tyle
pd. ponderis o ciężarze Tab. Tabu/et/a tabletka
pil. pilulae pigułki Tab., Tb/. Tabulettae tabletki
praec., ppl. praecipitatus strącony lab.obd. tabu/et/a obducta tabletka powlekana
pro me pro me dla mnie Tinct., Tra., Tel. Tinctura nalewka
p.o. per os doustnie Irit. trituratio, tritus roztarcie, roztarty
p.r. per rectum doodbytniczo U; Ung., Ungt. Unguentum. maść
per se per se jako taki v., Via: Viirum butelka, naczynie szklane
per vaginam per vaginam dopochwowo
pur. purus czysty
puriss. purissimus naj czystszy
pulv. pulvis proszek

434 435
Tabela 63. Wartości pKa niektórych substancji leczniczych
Dla dzieci
Aminofilina 5,0 Kloksacyklina 2,7
Wzrost [cm) Powierzchnia ciała [m2) Masa ciała [kg)
Antazolina 10,0 Kokaina 8,4 40,0
120 1,10
Apomorfina 7,0 Kodeina 7,9 1,05
115 1,00 35,0
Atropina 9,7 Kofeina 3,6 110 0,95
0,90 30,0
Barbital 7,8 Kwas borowy 9,2 105
0,85
Benzokaina 2,8 Kwas cytrynowy 3,1 100 0,80 25,0
0,75
Chinina 8,0 Kwas mlekowy 3,9 95
0,70
Chlorochina 8,1 Kwas mefenamowy 4,3 90 20,0
0,65
Chlordiazepoksyd 4,8 Kwas salicylowy 3,0 85 0,60
Chloropromazyna 9,2 Lidokaina 7,9 0,55
80 15,0
Chloropropamid 5,0 Metronidazol 2,6
75 0,50
Chlorotetracyklina 7,4 Mocznik 0,2
0,45
Efedryna 9,3 Morfina 8,0 70
0,40 10,0
Ergotamina 6,3 Naproksen 4,2
65 9,0
Erytromycyna 8,8 Nitrofurantoina 7,2
0,35 8,0
Erytromycyny estolan 6,9 Nitrofurazon 10,0 60
7,0
Estradiol 10,7 Oksytetracyklina 7,3 0,30
55
Etanoloamina 9,5 Papaweryna 5,9 6,0

Fizostygmina 8,1 Penicylina G 2,8 0,25

50 5,0
Fenacetyna 2,2 Pilokarpina 6,8
4,5
Fenobarbital 7,4 Prokaina 8,8
45 4,0
0,20
Fenoprofen 4,5 Promazyna 9,4 0,19 3,5
Fenylobutazon 4,4 Prornetazyna 9,1 0,18
0,17
40 3,0
Furosernid 3,9 Propranolol 9,5 0,16
Gentamycyna 8,2 Rezerpina 6,6 0,15
2,5
0,14
Glukoza 12,1 Ryboflawina 10,2
35 0,13
Haloperidol 8,3 Salicylamid 8,1 2,0
0,12
Heksobarbital 8,3 Sui famerazyna 7,1
0,11
Hioscyjamina 9,3 Tetracyklina 7,7
30 0,10 1,5
Hioscyna 7,6 Tetrakaina 8,5
0,09
Indometacyna 4,5 Tiouracyl 7,5

Kanamycyna 7,2 Trietanoloamina 7,8 0,08

7,2 25 0,074 1,0
Klindamycyna 7,5 Trimetoprym
Klonidyna 8,0 Ryc. 20. Nomogramy dzieci.

436 437
 Dla dorosłych
Wzrost [cm) Powierzchnia ciała [m2) Masa ciała [kg)
200
2,80
145
195 2,70
190 2,60
1"0 140
135
PiŚMIENNICTWO
130
185 2,50
125
2,40 120
180

175
2,30 t115
110
2,20
170 105
2,10 100 1. Allwood MG.: Reflections on Current lssues Concerning the
165 Stability of Parenteral Nutrition Mixtures, Nutrition 2002, 18,
2,00 95
1,95 691.
160 90
1,90 2. Amirault P., Favier M: Guide des cytostatiques, Francja,
1,85 85
155 1998.
1,80
1,75
80 3. Aulton ME.: Pharmaceutics, The Science of Dosage Form
150
1,70 Design, Churchill Livingstone, Edinburgh 2002.
75
1,65 4. Bethune K: The Use of Standard Parenteral Nutrition So-
145
1,60 70 lutions in Pediatrics: A UK Perspective, Nutrition 2001, 17, 357.
140 1,55 5. Bożkowa K, Siwińska-Golębiowska H, Prokopczyk J, Ka-
65 mińska E.: Dawkowanie leków u noworodków, dzieci i młodzieży,
1,50
135 1,45 Wyd. III zmienione, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
60
1,40 2000.
130 1,35 55
6. Chu E., Vincent de Vita: Cancer Chemotherapy - Drug Ma-
1,30 nual,2002.
125 7. Cieszewske-Jedresik M: Stabilność mieszanin odżywczych
1,25 50
All-In-One, Farm. Pol. 1999, 16,749.
1,20 8. Danek A.: Chemia fizyczna, PZWL, Warszawa 1982.
120
1,15 45 9. Deutscher Arzneimittel- Codex, Neues Rezeptur - Formu-
115 1,10
larium, Deutscher Apotheker - Verlag, Stuttgart, 1986.
40
10. Drug lnformation, AHFS, 1997.
1,05 11. European Pharmacopeia Fourth Edition 2002.
110 .
1,00 12. Farmakopea Polska V, Wydawnictwo Polskiego Towarzy-
35
stwa Farmaceutycznego, Warszawa 1993.
105 0,95 13. Farmakopea Polska VI, Polskie Towarzystwo Farmaceu-
0,90
tyczne, Warszawa 2002.
14. Fiedler HP.: Lexikon der Hilfstoffe fur Pharmazie, Kosme-
100 30
0,86 tik und angrenzende Gebiete, Editio Cantor Verlag Aulendorf,
Ryc. 21. Nomogramy dorosłych. 1996.

438 439
 15. Furrer P., MayerJM, Gurny R.: Ocular tolerance ofprese-
rvatives and alternatives, European Journal ofPharmaceutics and
Biopharmaceutics, 2002, 53, 263.
16. Gennaro A.R.: Remington: The Science and Practice ofPhar-
macy, Nineteenth Edition, Mack Publishing Company Easton
Pennsylvania 1995. ' ,
17. Graf E.: Propadeutische Arzneiformenlehre Wissenscha-
ftliche Verlagsgesellschaft mbH, Stuttgart 1993. '
18. Harnack G.A., Janssen F: Padiatrische Dosistabellen Wis-
senschaftliche Verlagsgesellschaft mbH, Stuttgart, 1998. '
19. Herman T (red.): Farmacja fizyczna, PZWL Warszawa
1999. . '
20. Huon y: Les cytostatiques en pharmacie hospitaliere Bel-
gia,1996. ' 39. Rybacki E., Stożek T: Substancje pomocnicze w technolo-
21. Husson M c., BeckerA.: Medicaments anticancereux Edi-
tions Medicales Internationales, Francja, 1995. ' 40. Spodaryk M: Podstawy leczenia żywieniowego u dzieci,
22. Jachowicz R. (red.): Leki stosowane w terapii okulistycz-
nej, Ośrodek Informacji Naukowej "Polfa", Warszawa 2001.
23. Janicki S, Fiebieg A., Sznitowska M (red.): Farmacja sto-
sowana, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002.
24. Kastango E.S, Douglass K: Quality Assurance for Ste-
rile Products, Int. Journal of Pharm. Compounding 2001 5
246. ' "
25. Khayat D., Rixe 0.: Chimiotherapie anticancereuse - Pro-
tocoles et traitements des effectes secondaires, Arnette, Francja
1994. ' Pharmacopeial Convention, INC 2002.
26. Kircher W: Arzneiformen richtig anwenden, Deutscher Apo-
theker Verlag, Stuttgart 2000.
27. Kluczykowska B., Rogoda B.: Podłoża hydrofilowe w recep-
turowych maściach emulsyjnych, Farm. Pol. }993, 49, 12.
28. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): Cwiczenia z receptu-
ry, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
29. Krystynowicz S, Jackowska-Janda J, BJasiak A.: Miesza-
niny do żywienia pozajelitowego - zasady sporządzania i organi-
zacja pracowni, materiały zjazdowe z konferencji: Aspekty żywie-
nia pozajelitowego w praktyce szpitalnej, Konferencja - Kraków
2003.
30. Łyszkowska M: Żywienie pozajelitowe dzieci, Farm. Pol.
1999, 16, 746.
31. MarszaJJ L.: Jeszcze o możliwościach doskonalenia pracy
recepturowej półstałych postaci leków, Farm. Pol. 2002, 58, 428.
440
32. Martin A., Swarbrick J, Cammarata A.: Physical pharma-
cy, Leonard Febiger, Philadelphia 1983.
33. Pertkiewicz M: Metody żywienia pozajelitowego, Farm. Pol.
1999, 16, 730.
34. Pharmindex 2003, Medi Media, Warszawa 2002.
35. Plscier N: Utilisation et manipulation des medicaments cy-
tostatiques en milieu hospitalier. C.H.U de Bordeaux, Francja, 1989.
36. PodlewskiJ, PodlewskaA.: Leki współczesnej terapii, wyd.
XVI, Split Trading, Warszawa 2003.
37. Reddy LK (wyd.): Ocular Therapeutics and Drug Delivery,
Technomic Publishing Co Inc., Lancaster, Basell996.
38. Reynolds JE.F (red.): Martindale, The Extra Pharmaco-
poeia, wyd. 29, Pharmaceutical Press, London 1989.
gii postaci leku, PZWL, Warszawa 1980.
Wydawnictwo Collegium Medicum UJ, 2001.
41. SzczygieJ B.: Wskazania do leczenia żywieniowego, Farm.
Pol. 1999, 16, 723.
42. Tabachnik A.: Pharmaceutical Guide to Injcetable Antine-
oplastic Drugs, Jerusalem 2000.
43. The Science and Pharmacy, Mack Publishing Company,
Easton 1995.
44. The United States Pharmacopeia, Twenty - fifth Revision
and the National Formulary, Twentieth Edition, United States
45. Thompson JE.: A Practical Guide to Contemporary Phar-
macy Practice, Williams & Wilkins, A Waverly Company, Balti-
more 1998.
46. Trissel L.A.: A Handbook on Injectable Drugs, 9 th. Edi-
tion, ASHP, 1996.
47. Urzędowy Wykaz Środków Farmaceutycznych i Materiałów
Medycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce, Warszawa 2002.
48. Voigt R.: Pharmazeutische Technologie, Deutscher Apothe-
ker Verlag, Stuttgart 2000.
49. Winnieks K, Telejko E.: Najczęściej wykonywane leki re-
cepturowe, Farm. Pol. 2002, 19, 879.
50. Wolf G., Siiverkriip R.: Rezepturen, Deutscher Apotheker
Verlag, Stuttgart 2002.
51. Woyczikowski B., Janicki S: O możliwościach doskonale-
nia pracy recepturowej, Farm. Pol. 2001, 57, 361.