ÇEK304U-SENDİKACILIK
Ünite 2: Sendikal Hakların Uluslararası Çerçevesi
Sendikal Hakların Uluslararası Boyutu
Temel insan hak ve özgürlüklerini konu alan uluslararası
hemen tüm belgelerde sendika kurma ve faaliyette
bulunma gibi sendikal haklar da yer almaktadır. Bu haklar
arasında toplu sözleşme ve grev hakkı da bulunur.
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Birleşmiş Milletler
(BM) ve Avrupa Konseyi’nin kabul ettiği belgelerde
sendikaları devlete ve işveren karşı koruyan önlemler yer
alır. Söz konusu bu tip kanun ve belgelerin varlığı
devletlerin gelişmişlik düzeylerinin de bir göstergesidir.
ILO Belgelerinde Sendikal Haklar
Devletler sosyal politikalarını ve iş hukuku kaynaklarını
konuya ilişkin uluslararası düzenlemelerden alırlar. Bunlar
arasında en eski ve yetkin kuruluş olan ILO’nun
anayasasındaki genel ilkeler en üstte yer alır. Başlangıç ve
Filadelfiya Bildirgesi’nde yer alan bu ilkeler kural
üretiminde kullanılır. İkinci sırada sözleşmeler gelir. Bu
sözleşmeler taraf devletlerin doğrudan yükümlülüğünde
olup kendi ülkelerinde uyulması gerekli yükümlülükleri
doğurur. Mevzuatları etkileyen ILO belgeleri aynı
zamanda ulusal ve uluslararası barışa da katkı sağlar.
ILO normları tüm devletlerin sendikal hak ve özgürlükleri
yakınlaştırmaya ve aradaki farkı en aza indirgemeye
çalıştıkları seviyeyi oluşturmaktadır.
Sendikal haklar ILO’nun etkin olduğu alanların biridir.
Örgütlenme sosyal adalete giden yolda oldukça önemli bir
koşuldur. Bu anlaşmalar sendikaların devlet ve işverenler
karşısında güçlenmelerini sağlamaktadır. ILO tarafından
kabul edilen belgelerin 87, 98, 151 ve 154 sayılı
sözleşmeleri örgütlenme ve toplu pazarlık haklarına
ilişkindir.
Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkan hak ve gelir
eşitsizliğini gidermek yolunda atılan en büyük
adımlarından olan ILO’nun uluslararası bir mevzuat
oluşturabilmesi ancak I. Dünya Savaşı sonrasında
olabilmiştir.
I. Dünya Savaşı’nın taraf devletler için yarattığı yıkım ve
zararlar sosyal politikaya yönelik yaklaşımlarda köklü
değişiklikler yaşanmasına sebep olmuştur.
Savaş, yalnızca siyasi değişikliklere değil aynı zamanda
işçi, işveren ve devlet arasında da daha ılımlı ilişkiler
doğmasına sebep olmuştur. 1919 yılında dokuz ülkenin
temsilcileriyle toplanan ve dört aylık bir süreç sonunda
imzalanan Paris Barış Konferansı’na dâhil edilen çalışma
hayatı ile ilgili prensipler sonrasında ILO Anayasası’na
dönüşen ve Versay Barış Anlaşması’nda da yer alan
ilkeler şunlardır:
• Emeğin yalnızca bir mal veya ticari meta olarak
görülmemesi
• İşverenler ve çalışanlar için dernek (örgütlenme) hakkı
• Çalışanlara uygun bir yaşam düzeyi sağlayacak ücret
ödenmesi
• Günlük 8, haftalık 48 saat çalışma esası
• Haftada en az 24 saatlik bir tatil imkânı verilmesi
• Çocuk emeğinin yasaklanması
• Eşit değerlerde iş için eşit ücret verilmesi
• Ülke içinde çalışan herkese çalışma koşulları açısından
eşit uygulama yapılması
• Çalışanı korumaya yönelik mevzuatın uygulanmasını
sağlayacak bir teftiş sisteminin oluşturulması
Versay Barış Anlaşması’ndan ayrılarak ILO Anayasası’na
dönüşen metinde insan hakları içinde sendika özgürlüğü
ayrıca belirtilmiştir.
ILO ve Milletler Cemiyeti’nin kuruluşu I. Dünya Savaşı
sonrasında kurulan yeni düzenin yalnızca siyasi barışa
değil aynı zamanda sosyal barışın da gerekliliği bilincinin
varlığını ortaya koymaktadır. Bunun en belirgin örneği de
anayasanın başlangıcında yer alan “sürekli ve evrensel
bir barış, ancak sosyal adalet temeli üzerine
kurulabilir” ifadesidir.
ILO’nun kuruluşu ve 40 maddelik anayasasıyla birlikte
sosyal barışın elde edilmesi için en önemli araçlardan
birinin sendikal haklar olduğu belirtilmiş ve böylelikle
sendikal özgürlüklerin anayasal temelleri ve dayanağı
oluşturulmuştur.
II. Dünya Savaşı’yla birlikte Milletler Cemiyeti devre dışı
kalmıştır. ILO da Cenevre’deki merkezini Montreal’e
taşımış ve faaliyetlerini güçlüklere rağmen sürdürmüştür.
Buradaki çalışmalar sonucunda örgütün ekonomik, sosyal
ve siyasal koşullara uyum gösterme ve katkı sağlama
arayışlarının sonucunda Filadelfiya Bildirgesi 1944’te
kabul edilmiştir. Bu bildirge sonrasında ILO Anayasası ile
bütünleştirilmiştir.
Bu bildirgeyle birlikte örgüt etkinlik alanını insan hakları
ve ekonomik alanları da kapsayacak biçimde genişleterek
üyelerine sosyal politikalarında esinlenecekleri ilkeler
gösterilmiştir.
Örgütün anayasası olan Filadelfiya Bildirgesi’nin 4 temel
amacı şunlardır:
• Özgürlük (emek ve sendika özgürlüğü)
• Eşitlik (fırsat eşitliği, ayrımcı uygulamaların yok
edilmesi)
• Ekonomik güvenlik (çalışma, sosyal güvenlik ve asgari
ücret hakları)
• Saygınlık (yeterli çalışma ve yaşama koşulları hakkı,
hak ve özgürlüklerin korunması ve geliştirilmesi)
Bildirge beş bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde örgütün
kuruluş ilkeleri ve genel felsefesi açıklanır. Örgütün genel
felsefesinin temellerini oluşturan dört ilke şöyledir:
• Emek bir mal değildir.
• Dernek kurma (örgütlenme) ve ifade (düşünce)
özgürlüğü sürekli bir ilerlemenin vazgeçilmez şartıdır.
• Yoksulluk, her nerede olursa olsun, bulunduğu
yerlerde, herkesin refahına yönelik bir tehlike
oluşturur.
• İhtiyaca karşı mücadele, her ulusun kendi ülkesi
içerisinde tükenmez bir güçle ve kamu yararına
sağlanması amacıyla işçi ve işveren temsilcilerinin
1
 ÇEK304U-SENDİKACILIK
Ünite 2: Sendikal Hakların Uluslararası Çerçevesi
Hükümet temsilcileri ile eşit şartlar içinde
katılımlarıyla yapacakları serbest tartışmalara ve
alacakları demokratik kararlara hâkim olarak sürekli ve
ortak bir uluslararası gayretle yürütülecektir.
Bildirgede aynı zamanda sürekli bir barışın ancak sosyal
adalet esasına dayanarak sağlanabileceği belirtilmiş ve her
insanın eşit haklara sahip olduğu vurgulanmıştır. Örgütün
anayasası niteliğindeki bildirgeyle devletler de buradaki
şart ve ilkeleri benimsemiş olurlar. Bildirgede “Düşünce
ve dernek kurma özgürlüğünün sürekli ilerlemenin
kaçınılmaz bir şartı olduğu” ifadesiyle de sendikal
özgürlükler daha geniş bir çerçeve kazanmıştır.
Sendikal hakları devlet ve kamu erkinden gelebilecek
müdahalelere karşı korumayı amaçlayan 87 Sayılı ILO
Sözleşmesi 1948’de kabul edilip 1950’de yürürlüğe
girmiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nden sonra
sendikal özgürlükleri koruma altına alan en önemli
belgedir.
Bu sözleşmeyle birlikte çalışanlar hiçbir ayrım
gözetmeksizin ve izin almadan istedikleri örgütlenmeyi
kurup ona dâhil olma hakkı tanınmıştır. Sözleşmenin I. Ve
II. bölümleri sendikal hakları kapsar. 2. maddede yer alan
husus hem işçilerin hem de işverenlerin tümünü kapsayan
meslek grubu ya da vasıf gözetmeksizin tamamına yönelik
sendikal hakları belirler.
87 Sayılı Sözleşme ile birlikte örgütlerin serbestlikleri
kendi iç işleyişleri için de koruma altına alınmıştır.
Sözleşmeyi kabul eden taraf devletler de sözleşmedeki
maddeleri tüm çalışanlarına, kolluk kuvvetleri hariç,
uygulamakla yükümlü kılınmıştır.
Sözleşmenin 11. maddesiyle de ulusal mevzuatların
güvenceleri herhangi bir şekilde zedeleyecek tutumlarının
engellenmesinin garanti altına alınması sağlanmıştır.
1949 yılında kabul edilen 98 Sayılı Örgütlenme ve Toplu
Pazarlık Hakkı Sözleşmesi ile 87 Sayılı Sözleşmenin
eksiklikleri tamamlanmıştır. Bu sözleşmedeki maddeler
uyarınca işçi örgütlenmeleri, işverenler ve işveren
örgütlerinin uygulayacakları baskı ve engellemelere karşı
güvence altına alınmıştır. Türkiye 98 Sayılı ILO
Sözleşmesi’ne 1951 yılında taraf olmuştur.
98 Sayılı Sözleşmede iki ana konu vardır. Bunlardan ilki
çalışanları işverenlere karşı güvence altına alan sendikal
özgürlükler ikincisi de çalışma ilişkilerinin en önemli
yönlerinden olan gönüllü toplu pazarlık süreçlerinin
geliştirilmesini ve toplu pazarlık taraflarının özerkliğinin
düzenlenmesidir.
Sözleşmeyle birlikte çalışanların sendikal özgürlüklerine
zarar verecek tüm ayrımcı eylemlere karşı korunur. Bu
koruma özellikle Madde 1/2'de belirtilmiştir. Çalışanların
istihdam şartının bir sendikaya bağlılık ya da ondan
ayrılmasına bağlı tutulması ve sendikal faaliyetler
nedeniyle işine son verilmesi gibi durumlar engellenmiştir.
Sözleşmenin 2/2 Maddesiyle işçi sendikalarının maddi ya
da denetim olarak işverenler veya onların sendikaları
tarafından kontrol altında tutulmasının önüne geçilmiştir.
Böylelikle bağımsız sendikalar ve çalışanların haklarını
işverenlere karşı savunulabilen bir yapı ortaya çıkmış olur.
İşveren veya örgütlerinin çalışan örgütleri kurulmasını
tahrik etmeyi ve mali yahut başka yollarla çalışan örgütleri
desteklemeyi amaçlayan önlemler iki önemli unsurdur.
Gerektiğinde ulusal koşullara uygun kuruluşlarla
örgütlenme hakkını korumayı hedefleyen 3. Madde ve
toplu pazarlıklara ilişkin 4. Madde ile devlete de çeşitli
sorumluluklar yüklenmiştir. Buna göre taraf devletler
toplu pazarlıkları teşvik etmeli ve kolaylaştırmalıdır. Bu
hakkı sınırlayıcı ya da engelleyici her türlü uygulamadan
kaçınmalıdır.
87 Sayılı Sözleşmede belirtildiği gibi kolluk kuvvetlerinin
örgütlenmeleri yine ulusal mevzuatlara bırakılmıştır.
Ancak kamu kuruluşlarında görevli memurların sendikal
haklarının buna dâhil edilemeyeceği de belirtilmiştir.
Kamu ve özel kesimlerin istihdamları arasındaki
farklılıklarla bunlara tanınan sendikal hakların değişiklik
göstermesi nedeniyle bu uyuşmazlıkların çözümlenmesini
hedefleyen 151 Sayılı Kamu Yönetiminde Örgütlenme
Hakkının Korunması ve Çalışma Koşullarının
Belirlenmesi Usulleri Sözleşmesi 1978 yılında kabul
edilmiş ve 1981 yılında da yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu
sözleşmeye 1993 yılında taraf olmuştur.
Sözleşmenin üç maddelik ilk bölümünde açıkça kamu
görevlisi yararına olan sözleşmelerin öncelikle
uygulanması ilkesi belirtilmiştir. Ancak 87 ve 98 Sayılı
Sözleşmelerde kamu görevlileri için daha elverişli koşullar
bulunmadığı durumlarda 151 Sayılı Sözleşmeye
başvurulacağı da belirtilmiştir.
Sözleşmenin Örgütlenme Hakkının Korunması başlıklı
ikinci bölümünde 98 Sayılı Sözleşmeye benzer şekilde
kamu görevlilerinin sendikal haklarının işveren
konumundaki devletin her türlü olası engelleme ve
baskılarına karşı korumayı hedeflemiştir. Özellikle 5.
Maddede kamu makamlarına karşı sendikaların tam
bağımsızlıkları vurgulanmıştır.
Kamu Görevlileri Örgütlerine Sağlanacak Kolaylıklar
başlıklı üçüncü bölümde temsilcilerin hem çalışma saatleri
içinde hem çalışma saatleri dışında faaliyetlerini
yürütmelerinde sağlanacak kolaylıklar belirtilmiştir.
Kamu çalışanlarının istihdam koşullarını belirleyen toplu
pazarlık ile bu koşulların tespitine çalışanların doğrudan
katılımı vurgulayan iki unsur Çalışma Koşullarının
Belirlenmesi Yöntemleri başlıklı beşinci bölümde yer
almaktadır. Bunun için yetkili sendika temsilcilerinin
etkili bir katılımı öngörülmüş ve bu yöntemlerin
geliştirilip kullanılması için teşvik sağlanmıştır.
Uyuşmazlıkların Çözümü başlıklı beşinci bölüm, kamu
makamları ve çalışanlar arasında çıkabilecek uyuşmazlıkların
2
 ÇEK304U-SENDİKACILIK
Ünite 2: Sendikal Hakların Uluslararası Çerçevesi
önüne geçmek için arabuluculuk, uzlaştırma veya tahkim gibi
bağımsız mekanizmalar aracılığıyla ulusal koşullara uygun
olarak çözülmesini öngörmüştür.
Kişisel ve Siyasal Haklar isimli altıncı bölümde yer alan 9.
Maddeyle birlikte sendikal hakların kullanımı ve kişisel-
siyasi özgürlükler arasındaki bağlantı vurgulanmıştır.
1983 tarihinde yürürlüğe giren 154 Sayılı Toplu Pazarlık
Sözleşmesi, toplu pazarlık hakkının etkin olarak
tanınması amacına ulaşabilmenin ve bu ilkenin her
yerde ve herkese uygulanabilmesinin ILO’nun başlıca
yükümlülüğü olduğu belirtilmiş, 87 ve 98 Sayılı
Sözleşmelerin standartlarının benimsenerek toplu
pazarlığın daha çok özendirilmesi amacıyla hazırlanmıştır.
Toplu Pazarlık Sözleşmesi, özünü kendisinden önceki
sözleşmelerden almakla birlikte ağırlıkla toplu pazarlığı
tanımlamayı ve özendirmeyi hedeflenmiştir. 2. Madde
toplu pazarlığı detaylı olarak tanımlar.
Toplu Pazarlığın Özendirilmesi başlıklı üçüncü bölümde
ulusal koşullara uygun önlemlerin alınması gerekliğini
ifade etmektedir.
6. Maddede toplu pazarlıkların endüstri ilişkilerine zarar
vermeyecek şekilde düzenlenmesi, 7. Maddede devletin
işçi ve işveren örgütlerini teşvik etmesi ve 8. Maddede de
bu teşvikin toplu pazarlığı engelleyecek biçimlerde
yapılmaması gerekliği belirtilmiştir.
Avrupa Konseyi Belgelerinde Sendikal Haklar
Üye ülkelerin ulusal yasalarının, çoğulcu demokrasi, insan
hakları ve hukuk düzeni içinde modernleşmesini
amaçlayan merkezi Strazburg’daki Avrupa Konseyi, II.
Dünya Savaşı sonrasında işbirliğine yönelen Avrupa’daki
devletler arasında imzalanmıştır.
Konseyin çalışmaları daha çok ulusal mevzuatlar
arasındaki uyumu sağlamak olan sözleşmeler şeklindedir.
Bu sözleşmeler Bakanlar Komitesi’nin karar ve tavsiyeleri
ile de desteklenmektedir. Avrupa Konseyi’nin çalışmaları
içinde çalışma hayatı ile ilgili pek çok düzenleme bulunur,
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa Sosyal Şartı
bunlar arasında konu dâhilinde öne çıkanlardır.
Avrupa Konseyi’ne üye devletlerde yaşayanların belirli
insan hakları ve temel özgürlüklerini güvence altına alan
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 1950 tarihinde Roma’da
imzalanmış ve 1953 yılında da yürürlüğe girmiştir.
Avrupa’da temel hak ve özgürlüklerin korunmasına
yönelik sürekli ve bağımsız tek kontrol mekanizması olan
sözleşme, BM tarafından 1948 yılında kabul edilen İnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi’ndeki hak ve özgürlükleri
garanti altına alan ilk adımdır. Taraf devletler hiçbir ayrım
gözetmeksizin her vatandaşını sözleşmedeki şartlar
uyarınca korumakla yükümlüdür. Bu hakların yasallaşmış
olmasının yanında Strazburg’da bulunan merkezin
uluslararası bir kontrol mekanizması olması da hakların
korunması bakımından ayrı bir güvence niteliğindedir.
AİHS’nin 11. Maddesi ile birlikte sendikal haklar taraf
ülkelerde yaşayan herkes için geçerlik kazanmıştır.
Özgürlüklerin ancak belirtilen durumlar dâhilinde ve
kolluk kuvvetlerince kısıtlanabileceği vurgulanmıştır.
Taraf ülkelerin herhangi bir vatandaşı AİHS’ye aykırı bir
durumla karşı karşıya geldiği zaman her koşulda
Strazburg’daki merkeze bireysel başvuru hakkına sahiptir.
Devletler de diğer devletler için başvuru da bulunabilir.
Başvurular sonucunda alınan kararlar her devlet için
bağlayıcı niteliktedir.
Sosyal hakları biçimlendirmesi bakımından ilk girişim
olarak kabul edilebilecek Avrupa Sosyal Şartı, AİHS 11.
Maddesi uyarınca güvence altına alınan sendikal hakların
tanımındaki eksiklikleri gidermek amacıyla hazırlanmış ve
Avrupa Konseyi’ne üye on altı ülke tarafından 1961’de
imzalanarak beşinci onayın alınmasıyla 1965’te yürürlüğe
girmiştir.
AİHS, birinci kuşak haklar olan temel hakları koruma altına
alırken Avrupa Sosyal Şartı ikinci kuşak sosyal ve ekonomik
hakları güvence altına alarak onu desteklemektedir.
Uluslararası bir sözleşme olarak taraf devletleri bağlayıcı
niteliği olan Avrupa Sosyal Şartı’yla birlikte güvence
altına alınan 19 sosyal hakka ek olarak 1988 Protokolü’yle
de 4 yeni sosyal hak kabul edilmiştir. 1996 yılında
Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı (GGASŞ)
olarak yeniden düzenlenen sözleşmeye 8 yeni hak
eklenmiş ve toplamda 31 sosyal hak garanti altına
alınmıştır.
Çalışma, mesleki eğitim, uygun maaş, çalışma ortamı,
tıbbi yardım, sosyal güvenlik, kadınların eşitliği ve
elverişli konut gibi hakların güvence altına alındığı
Avrupa Sosyal Şartı’nın 5. ve 6. Maddeleri örgütlenme ve
toplu pazarlık haklarıyla ilgilidir.
Madde 5 - Örgütlenme hakkı
“Akit taraflar, çalışanların ve işverenlerin ekonomik ve
sosyal çıkarlarını korumak için yerel, ulusal ve uluslararası
örgütler kurma ve bu örgütlere üye olma özgürlüğünü
sağlamak veya desteklemek amacıyla ulusal yasanın bu
özgürlüğü zedelemesini veya zedeleyici biçimde
uygulanmasını önlemeyi taahhüt ederler.
Bu maddede öngörülen güvencelerin, güvenlik güçleri
bakımından hangi ölçüde uygulanacağı ulusal yasalarla ya
da yönetmeliklerle belirlenir. Bu güvencelerin silahlı
kuvvetler mensuplarına uygulanmasına ilişkin ilke ile bu
kesime hangi düzeyde uygulanacağı, yine ulusal yasalar ya
da yönetmeliklerle saptanır.”
Madde 6 - Toplu pazarlık hakkı
“Akit taraflar, toplu pazarlık hakkının etkili bir biçimde
kullanılmasını sağlamak amacıyla:
1 Çalışanlar ve işverenler arasındaki ortak görüşmeleri
teşvik etmeyi; 2 Gerekli ve uygun olduğu durumlarda,
toplu sözleşme yoluyla ücretlerin ve iş koşullarının
düzenlenmesi amacıyla işverenlerin ya da işveren
örgütlerinin çalışanların örgütleriyle isteğe bağlı
3
 ÇEK304U-SENDİKACILIK
Ünite 2: Sendikal Hakların Uluslararası Çerçevesi
görüşmelerini sağlayacak yolları teşvik etmeyi; 3 İş
uyuşmazlıklarının çözümü için uygun uzlaştırma ve isteğe
bağlı hakemlik sisteminin kurulmasını ve işletilmesini
teşvik etmeyi taahhüt eder ve 4 Menfaat uyuşmazlığı
durumunda çalışanların ve işverenlerin, daha önce yapılan
toplu sözleşmelerden doğabilecek yükümlülüklere bağlı
olmak koşuluyla grev hakkı dâhil, toplu eylem hakkını
tanır”
Grev hakkını tüm çalışanlar için güvence altına alan ilk
girişim olan Avrupa Sosyal Şartı sendikal hakları iş ve
hizmetler açısından bir ayrım yapmaksızın tüm çalışanları
kapsar. ILO Sözleşmelerini daha ileri götüren Avrupa
Sosyal Şartı kolluk kuvvetlerine getirilebilecek yasaklar
hariç tüm kamu çalışanları için de aynı hakları saklı tutar.
GGASŞ ve Avrupa Sosyal Şartı’nın 1. Bölüm 5.
Maddesindeki hükümle kolluk kuvvetleri dâhil tüm kamu
çalışanlarını kapsar.
Avrupa Sosyal Şartı’na taraf olacak devletler için sosyal
ve ekonomik farklılıklar göz önünde bulundurularak temel
olan 7 haktan 5’ini kabul etme ön koşulu söz konusudur.
GGASŞ’yi onaylayan devletler için bu sayı 9 maddeden 6
ön koşulun kabulü şeklindedir.
Avrupa Sosyal Şartını imzalayan ilk 16 ülke arasında olan
Türkiye ancak 1989 yılında sendikal haklar dâhil çeşitli
maddelere ve 2004 yılında da GGASŞ’yi 5. ve 6. Maddeler
de dâhil belirli maddelere çekince koyarak kabul etmiştir.
BM Belgelerinde Sendikal Haklar
I. Dünya Savaşı sonrasında barışı sağlamak amacıyla
kurulan Milletler Cemiyeti tekrar savaş çıkması sebebiyle
feshedilmiştir. Milletler Cemiyeti başarısızlığa ulaştığı
için daha etkin önlemler almak ihtiyacı doğmuş ve insan
hakları ve temel özgürlüklere saygı gösterilip güvence
altına alınmasını sağlayacak bir örgütlenmeye ihtiyaç
duyulmuştur. Bu hedefle Türkiye’nin de dâhil olduğu
Birleşmiş Milletler 1945 yılında kurulmuştur.
Kuruluş hedeflerinin dışında insan hayatını daha yaşanılır
kılmak için pek çok başka faaliyeti de üstlenen Birleşmiş
Milletlerin uluslararası sosyal politikanın ve iş hukukunun
kaynakları arasında bu örgütlenmenin de kararları vardır.
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (1948), Kişisel ve
Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (1966) ile
Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası
Sözleşmesi BM’nin bu alandaki temel belgeleridir.
BM’nin çalışma hayatını düzenleyen temel belgelerinden
olan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi 1948’de kabul
edilmiş ve Türkiye 1949 yılında anlaşmaya taraf olarak
bildirgeyi kabul eden ilk 50 ülke arasında yer almıştır.
En önemli özelliği insan haklarını ulusaldan evrensel
düzeye taşıması olan İnsan Hakları Evrensel
Bildirgesi’nde tüm hak ve özgürlükler herhangi bir ayrım
yapmaksızın bütünlük içinde ele alınmıştır.
Bildirgenin 20. ve 23. Maddeleri sendikal haklara
ilişkindir:
20. Madde
“1. Her şahıs saldırısız toplanma ve dernek kurma ve
derneğe katılma serbestisine maliktir.
2. Hiç kimse bir derneğe mensup olmaya zorlanamaz.”
23. Madde
“Herkesin menfaatlerinin korunması için sendikalar
kurmaya ve bunlara katılmaya hakkı vardır.”
Ekonomik ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile
Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi
sayesinde İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde
düzenlenen hak ve özgürlüklerin etkin olarak uygulanması
güvence altına alınmıştır.
1966 yılında kabul edilip 1976 yılında yürürlüğe giren beş
bölüm 31 maddelik Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar
Uluslararası Sözleşmesi, İnsan Hakları Evrensel
Bildirgesi’nden esinlenerek hazırlanmış, ekonomik ve
sosyo-kültürel haklara ilişkin daha ayrıntılı düzenlemeler
getirmiştir. Sözleşmenin örgütlenme hakkını güvence
altına alan 8. Maddesi sendika kurma, üye olma ve faaliyet
gösterme ile bu sendikaların engellenemezliği,
sendikaların konfederasyonlaşması ve grev hakkı gibi
konuşlara ilişkin 2. Bendinin yanında tüm bu hakları
engelleyici bir baskıya karşı koruma getiren 3. Bendi ile
oldukça önemli bir garantör belgedir.
Ekonomik ve Sosyal Konsey’in doğrudan ve sürekli altında
gözlemi altında olması gereken sözleşmeye taraf devletlerin
raporlarının oluşturulması ve bu çerçevede gelişme
sağlanması amacıyla 1985 yılında Ekonomik ve Sosyal
Kültürel Haklar Komitesi kurulmuştur. Türkiye sözleşmeyi
2000 yılında imzalamış ve 203 yılında onaylamıştır.
Beş bölüm ve 54 maddeden oluşan Medeni ve Siyasal
Haklar Uluslararası Sözleşmesi 1996 kabul edilip 1976’da
yürürlüğe girmiştir. İnsan hakları ve demokratikleşme
konularında evrensel normları da belirleyici metinlerden
biri olan sözleşme İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nden
esinlenerek hazırlanılmış daha kapsamlı bir niteliktedir.
Türkiye sözleşmeyi 2000’de kabul etmiş ve 2003 yılında
onaylamıştır.
Sözleşmenin 22. ve 23. Maddeleri örgütlenme
özgürlüğüyle ilişkilidir. Toplanma Özgürlüğü başlıklı 22.
Maddesinde herkesin barışçıl bir biçimde ulusal veya
kamu güvenliği, kamu düzeni, sağlık veya başkalarının
özgürlüklerinin korunmasını gerekli kılan haller ile
demokratik toplumun gereklilikleri haricindeki
kısıtlamalar dışında sınırlanamaz bir toplanma hakkına
sahip olduğu belirtilmiştir. 23. Madde ise aynı koşullarda
bir örgütlenme hakkı tanımlanmaktadır.
Sözleşmenin 4. Bölümünde taraf devletlerin her 5 yılda bir
rapor etmek zorunda oldukları yükümlülüklerini ne derece
yerine getirdiğini denetleyerek yorum yapan İnsan Hakları
Komitesi’ni ve bu konudaki düzenlemeleri içerir.