Professional Documents
Culture Documents
Vii. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
Vii. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
VII თავი
გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
სარჩევი
გუნება-განწყობილების აშლილობების გაგება და განსაზღვრა
.......................................................................................................... 410
დეპრესიისა და მანიის მიმოხილვა ............................................ 412
გუნება-განწყობილების აშლილობების სტრუქტურა ............ 416
დეპრესიული აშლილობები ........................................................ 417
დამატებითი განმსაზღვრელი კრიტერიუმები დეპრესიული
აშლილობებისთვის ...................................................................... 423
სხვა დეპრესიული აშლილობები ............................................... 435
ბიპოლარული აშლილობები....................................................... 439
დამატებითი განმსაზღვრელი კრიტერიუმები ბიპოლარული
აშლილობებისთვის ...................................................................... 442
გუნება-განწყობილების აშლილობების გავრცელება............... 446
გავრცელება ბავშვებში, მოზარდებსა და უფროსი ასაკის მოზრდილებში ................................... 447
ცხოვრების განმავლობაში განვითარების გავლენები გუნება-განწყობილების აშლილობებზე
..................................................................................................................................................................... 448
სხვადასხვა კულტურა ............................................................................................................................ 452
კრეატული ადამიანები ........................................................................................................................... 453
გუნება-განწყობილების აშლილობების მიზეზები ................................................................................. 455
ბიოლოგიური განზომილებები ............................................................................................................ 455
თავის ტვინის სტრუქტურისა და ფუნქციის დამატებითი კვლევები ........................................... 463
ფსიქოლოგიური განზომილებები ........................................................................................................ 464
სოციალური და კულტურული განზომილებები .............................................................................. 472
ინტეგრაციული თეორია ........................................................................................................................ 477
გუნება-განწყობილების აშლილობების მკურნალობა ............................................................................ 481
მედიკამენტები ......................................................................................................................................... 481
ელექტროკონვულსიური თერაპია და ტრანსკრანიალური მაგნიტური სტიმულაცია .............. 488
დეპრესიის ფსიქოლოგიური მკურნალობა ......................................................................................... 490
დეპრესიის კომბინირებული მკურნალობა ........................................................................................ 496
დეპრესიის რეციდივის პრეცენცია ....................................................................................................... 497
ბიპოლარული აშლილობის ფსიქოლოგიური მკურნალობა ........................................................... 499
409
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
*ამ თავის ნაწილი ამერიკის ფსიქოლოგიური ასოციაციის (2012) მიერ ფსიქოლოგიის საბაკალავრო პროგრამისთვის
შემოთავაზებულ სწავლის შედეგებს ფარავს. თავის რა ნაწილში იფარება აღნიშნული შედეგები, ზემოთ მოცემულია
APA-ის მიზნისა და მის მიერ შემოთავაზებული სწავლის შედეგების (Suggested Learning Outcomes – SLO) სახით.
დეპრესიაში ყოფნა ღრმა ბნელ ხვრელში ვარდნას გავს, საიდანაც უკან ვერ ამოძვრები.
მთელ ხმაზე ყვირი ვარდნისას, მაგრამ გეჩვენება, რომ შენი ხმა არავის ესმის. არის დღეები,
როცა ყოველგვარი ძალისხმევის გარეშე აცურდები ზემოთ, მაგრამ არის ისეთი დღეებიც, როცა
გულით გინდა, რომ ფსკერს დაენარცხო, რათა აღარასოდეს ჩავარდე ისევ. დეპრესია
მოვლენების ინტერპრეტაციაზე მოქმედებს. საკუთარი თავისა და სხვა ადამიანების ხედვაზეც
მოქმედებს. მახსოვს, როგორ ვიყურებოდი სარკეში და ვფიქრობდი, რომ მსოფლიოში
უმახინჯესი არსება ვიყავი. მოგვიანებით, როცა ეს აზრები ისევ მომდიოდა თავში, ვისწავლე,
საკუთარი თავისთვის გამეხსენებინა, რომ გუშინ ასე არ ვფიქრობდი. იმასაც ვახსენებდი თავს,
რომ არის შანსი, რომ არც ხვალ ვიფიქრებ ასე. ეს რაღაცნაირად ამინდის შეცვლის მოლოდინს
გავს.
ამის შემდეგ სუიციდის შესახებ ფიქრებმა მოუხშირეს და უფრო რეალური გახდნენ. მამამ
მთხოვა, პირობა დამედო, რომ არასოდეს გავიმეორებდი ამას და ვუთხარი, რომ არ ვიზამდი,
მაგრამ ეს დაპირება ჩემთვის არაფერს ნიშნავდა. ვიცოდი, რომ ამ დაპირებით მას
შევუმსუბუქებდი ტკივილსა და შიშს, მაგრამ საკუთარ თავს ვერ ვუშველიდი და გავაგრძელე
სიკვდილზე ფიქრი.
მიზანმიმართული აქტივობა ან ენერგია“ (იხ. DSM N7.2, American Psychiatric Association, 2013).
მეტყველება, როგორც წესი, სწრაფია და არათანმიმდევრული შეიძლება გახდეს, რადგან
ინდივიდი ბევრი აღმაფრთოვანებელი იდეის ერთად გადმოცემას ცდილობს. ამ ნიშანს,
ჩვეულებრივ, მფრინავ აზრებს უწოდებენ.
ცხრილი N7.1. დიდი დეპრესიული ეპიზოდის დიაგნოსტიკური კრიტერიუმები.
წყაროდან American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC.
DSM-5-ის კრიტერიუმები მანიის ეპიზოდისთვის მხოლოდ ერთკვირიან ხანგრძლივობას
მოითხოვს და კიდევ უფრო ნაკლებს, თუ ეპიზოდი იმდენად მძიმეა, რომ ჰოსპიტალიზაციას
საჭიროებს. ჰოსპიტალიზაციის აუცილებლობაა, მაგალითად, თუ ინდივიდი საკუთარი თავის
საზიანოდ შეუჩერებლად ყიდულობს ნივთებს, ან ათასობით დოლარს ხარჯავს იმის
მოლოდინით, რომ მეორე დღეს მილიონად დაუბრუნდება. პარადოქსულია, მაგრამ, როგორც
შემდეგში ვნახავთ, შფოთვა და დეპრესიულობაც მანიის ჩვეული ნაწილია. მკურნალობის გარეშე
მანიის ეპიზოდი, როგორც წესი, 3-დან 4 თვემდე გრძელდება (Angst, 2009; Solomon et al., 2010).
4. აზრები უხტის ან სუბიექტური განცდა იმისა, რომ აზრები ელვის სისწრაფით გარბიან.
წყაროდან American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC.
დეპრესიული აშლილობები
DSM-5-ში რამდენიმე ტიპის დეპრესიული აშლილობაა აღწერილი. ეს აშლილობები
ერთმანეთისგან სიმპტომების გამოვლენის სიხშირითა და სიმძიმით და მიმდინარეობით
(ქრონიკული, რაც თითქმის უწყვეტს ნიშნავს, თუ არაქრონიკული) განსხვავდებიან.
ფაქტობრივად, მყარი მტკიცებულებები მიგვითითებს, რომ ორი ფაქტორი, რომელიც ყველაზე
მნიშვნელოვანია გუნება-განწყობილების აშლილობების აღსაწერად, არის სიმძიმე და
ქრონიკულობა (Klein, 2010, და იხ. ქვემოთ).
კლინიკური აღწერა
ყველაზე ადვილად ცნობადი გუნება-განწყობილების აშლილობაა დიდი დეპრესიული
აშლილობა (major depressive disorder), რომელიც მანიის არარსებობით ან აშლილობამდე ან მის
დროს ჰიპომანიის ეპიზოდებით განისაზღვრება. ამჟამად ვიცით, რომ ცხოვრების მანძილზე ერთი
იზოლირებული დეპრესიული ეპიზოდი შედარებით იშვიათია (Angst, 2009; Eaton et al., 2008;
Kessler & Wang, 2009).
თუ ორი ან მეტი დიდი დეპრესიული ეპიზოდი დაფიქსირდა, რომლებიც ერთმანეთისგან,
სულ მცირე, ორთვიანი არადეპრესიული პერიოდით არის გამიჯნული, მაშინ დიდ დეპრესიულ
აშლილობას რეკურენტულს ანუ განმეორებითს უწოდებენ. განმეორებადობა მნიშვნელოვანია
როგორც აშლილობის სამომავლო მიმდინარეობის პროგნოზირებისთვის, ისე — სათანადო
მკურნალობის შერჩევისთვის. 23 წლიანმა დაკვირვებამ აჩვენა (Eaton et al., 2008), რომ დიდი
დეპრესიული აშლილობის ერთჯერადი ეპიზოდის გამოცდილების მქონე ადამიანთა 35- 85%-ს
მოგვიანებით მეორე ეპიზოდიც აღენიშნება (Angst, 2009; Eaton et al., 2008; Judd, 1997, 2000).
ეპიზოდის შემდეგ პირველ წელს განმეორების რისკი 20%-ია, მაგრამ მეორე წელს ის 40%-მდე
418
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
იმატებს (Boland & Keller, 2009). ამ და ქვემოთ განხილული სხვა მონაცემებიდან გამომდინარე,
მეცნიერებმა ახლახანს დაასკვნეს, რომ უნიპოლარული დეპრესია ხშირად ქრონიკული
მდგომარეობაა, რომელიც იკლებს და იმატებს დროთა განმავლობაში, მაგრამ იშვიათად ქრება
(Judd, 2012). ცხოვრების განმავლობაში დიდი დეპრესიული ეპიზოდების მედიანური რაოდენობა
4-დან 7-მდეა. ერთ დიდ შერჩევაში მონაწილეთა 25%-ს ექვსი ან მეტი ეპიზოდი დაუფიქსირდა
(Angst, 2009; Angst & Preizig, 1996; Kessler & Wang, 2009). რეკურენტული დიდი დეპრესიული
ეპიზოდის მედიანური ხანგრძლივობა 4-5 თვეს შეადგენს (Boland & Keller, 2009; Kessler et al., 2003),
რაც პირველ ეპიზოდზე ოდნავ ხანმოკლეა.
ამ კრიტერიუმის საფუძველზე, რა დიაგნოზს დაუსვამდით ქეითს? მას ჰქონდა: მძიმე
დეპრესიული გუნება-განწყობილება, უსარგებლობის განცდა, კონცენტრაციის სიძნელეები,
სიკვდილის შესახებ განმეორებითი აზრები, ძილთან დაკავშირებული სირთულეები და
ენერგიისგან დაცლილობასაც უჩიოდა. ის ნამდვილად აკმაყოფილებს რეკურენტული დიდი
დეპრესიული აშლილობის კრიტერიუმებს. ქეითის დეპრესიული ეპიზოდები საკმაოდ მძიმე იყო,
როცა იწყებოდა, მაგრამ ციკლურად მიმდინარეობდა — მისი მდგომარეობა ხან უმჯობესდებოდა
და ხან უარესდებოდა.
მდგრად დეპრესიულ აშლილობას (დისთიმიას, Persistent depressive disorder) და დიდ
დეპრესიულ აშლილობას ბევრი საერთო სიმპტომი აქვს, მაგრამ მიმდინარეობით განსხვავდებიან
ერთმანეთისგან. შეიძლება ნაკლები რაოდენობის სიმპტომი (ორიც კი, იხ. DSM-5 N7.4) იყოს
სახეზე, მაგრამ დეპრესია შედარებით უცვლელია ხანგრძლივი პერიოდების, ზოგჯერ 20, 30 ან
მეტი წლის განმავლობაში (Angst, 2009; Cristancho, Kocsis, & Thase, 2012; Klein, 2008; Klein, Shankman,
& Rose, 2006; Murphy & Byrne, 2012).
მდგრადი დეპრესიული აშლილობა (დისთიმია) განისაზღვრება, როგორც დეპრესიული
გუნება-განწყობილება, რომელიც, სულ მცირე, ორ წელიწადს გრძელდება, რომლის დროსაც
პაციენტი ერთ ჯერზე ორ თვეზე მეტ ხანს არ უნდა რჩებოდეს უსიმპტომოდ, იმისდა მიუხედავად,
რომ მას, შესაძლოა, არ აღენიშნებოდეს დიდი დეპრესიული აშლილობის ყველა სიმპტომი. ეს
აშლილობა დიაგნოსტირებისთვის საჭირო სიმპტომების რაოდენობით განსხვავდება დიდი
დეპრესიული აშლილობისგან, მაგრამ განსხვავებას, უმეტესად, მისი ქრონიკულობა ქმნის. მას
უფრო მძიმედ მიიჩნევენ, რადგან მდგრადი დეპრესიის მქონე პაციენტებთან უფრო მაღალია სხვა
ფსიქიკური აშლილობების კომორბიდის მაჩვენებელი, ნაკლებად რეაგირებენ მკურნალობაზე და
უფრო მეტი დრო სჭირდება მათი მდგომარეობის გაუმჯობესებას. კლეინმა და მისმა კოლეგებმა
(Klein, et. al., 2006) ათწლიანი პროსპექტული კვლევით აჩვენეს, რომ ქრონიკულობა (და
არაქრონიკულობა) ყველაზე მნიშვნელოვანი განმასხვავებელია დეპრესიის დიაგნოსტირებისას
განურჩევლად იმისა, აკმაყოფილებენ თუ არა გამოვლენილი სიმპტომები დიდი დეპრესიული
აშლილობის კრიტერიუმებს (როგორც ზემოთ უკვე ვთქვით), რადგან ეს ორი ჯგუფი (ქრონიკული
419
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
A. სულ მცირე, ერთი დიდი დეპრესიული ეპიზოდი (DSM-5 N7.1, A-C კრიტერიუმები).
A. დეპრესიული გუნება-განწყობილება დღის უმეტეს ნაწილში, უფრო მეტი დღე დეპრესიული დღე,
ვიდრე — დეპრესიის გარეშე, სულ მცირე, 2 წლის განმავლობაში, როგორც თავად მიუთითებს
სუბიექტურ ანგარშში ან სხვების დაკვირვების მიხედვით.
1
Rumination, ერთი და იგივე აზრის, ემოციის, გამოცდილების ბერვჯერ დატრიალება გონებაზე, ე. წ.
„გონებრივი საღეჭი რეზინი“, როდესაც ადამიანმა თითქოს „ჩაიხვია“ ერთ რაღაცაზე და ვერ ახერხებს სხვა
რამეზე გადართვას (მთარგმნელის შენიშვნა).
429
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
დაწყება და ხანგრძლივობა
ზოგადად, დიდი დეპრესიის განვითარების რისკი საკმაოდ მცირეა გარდატეხის ასაკის
დაწყებამდე, მაგრამ როცა იწყება, განუხრელად (წრფივად) ვითარდება (Rohde, Lewinsohn, Klein,
Seeley, & Gau, 2013). აშშ-ის მოსახლეობის დიდ (43000) რეპრეზენტაციულ შერჩევაზე ჩატარებული
430
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
კვლევის მიხედვით, დიდი დეპრესიული აშლილობის დაწყების საშუალო ასაკი 30 წელია, მაგრამ
ამ აშლილობის მქონე ყველა ადამიანის 10% 55 წლის ან უფრო მეტი ასაკისაა პირველი ეპიზოდის
დაწყების მომენტისთვის (Hasin et al., 2005). საყურადღებო მონაცემია, რომ დეპრესიის და მის
შედეგად განხორციელებული სუიციდის სიხშირე, როგორც ჩანს, განუხრელად იზრდება.
კესლერმა და მისმა კოლეგებმა (Kessler, et. al. 2003) ოთხი ასაკობრივი ჯგუფი შეადარეს ერთმანეთს
და ნახეს, რომ 18-დან 29 წლამდე ადამიანთა სრულ 25%-ს უკვე გადატანილი ჰქონდა დიდი
დეპრესია. ეს მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია, ვიდრე უფროსი ასაკობრივი ჯგუფების
მაჩვენებლები, რომლებიც მათ ამავე ასაკში ჰქონდათ. როდემ და მისმა კოლეგებმაც (Rohde et al.,
2013) დიდ დეპრესიული აშლილობის სიხშირე იკვლიეს და ოთხ ასაკობრივ ჯგუფს უფრო
ხანგრძლივად დააკვირდნენ. მან აღმოაჩინეს, რომ 5-დან 12 წლამდე ასაკის ბავშვებში 5%-ს ჰქონდა
გადატანილი დიდი დეპრესიული აშლილობა. მოზარდებთან (13-17 წელი) ეს მაჩვენებელი 19%
იყო, ფორმირებად მოზარდებში (18-23 წელი) — 24%, ახალგაზრდა მოზრდილებში (24-30 წელი)
კი — 16%.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დეპრესიული ეპიზოდის ხანგრძლივობა ცვალებადია. ზოგ
შემთხვევაში ის მხოლოდ ორ კვირას გრძელდება. შედარებით მძიმე შემთხვევებში ეპიზოდმა
რამდენიმე წელიწადს შეიძლება გასტანოს. ამ დროს, მკურნალობის გარეშე, პირველი ეპიზოდის
ტიპური ხანგრძლივობა 2-დან 9 თვემდეა (Angst, 2009; Boland & Keller, 2009; Rohde et al., 2013).
მიუხედავად იმისა, რომ 9 თვე ძალიან ბევრია მძიმე დეპრესიული ეპიზოდისთვის, მოანცემების
აჩვენებს, რომ უმძიმეს შემთხვევებშიც კი რემისიის ალბათობა ერთი წლის განმავლობაში 90%-ს
უახლოვდება (Kessler & Wang, 2009). ისეთ მძიმე შემთხვევებში, რომლებშიც ეპიზოდი 5 წელიწადს
ან მეტ ხანს გრძელდება, 38%-ს შეუძლია საბოლოო გამოჯანმრთელების მოლოდინი ჰქონდეს
(Mueller et al., 1996). თუმცა, ზოგჯერ ეპიზოდები, შესაძლოა, სრულად არ ალაგდეს და ზოგიერთი
რეზიდუალური სიმპტომი მაინც დატოვოს. ამ შემთხვევაში შემდგომი ეპიზოდის ალბათობა
თავისი არასრული გამოჯანმრთელებით, გაცილებით მაღალია (Boland & Keller, 2009; Judd 2012).
ამ მომატებული ალბათობის ცოდნა მნიშვნელოვანია მკურნალობის დაგეგვმისას, რადგან ამ
შემთხვევებში ის უფრო მეტ ხანს უნდა გაგრძელდეს.
ბოლოდროინდელი მოანცემებით, მდგრადი დეპრესიული ეპიზოდის მნიშვნელოვანი
ქვეტიპები გამოვლინდა და ეს, ძირითადად, სიმპტომების დაწყების დროზე დაყრდნობით მოხდა.
მიუხედავად იმისა, რომ დაწყების ტიპური ასაკი 20-25 წელია, მკვლევრებმა (Klein, Taylor,
Dickstein, and Harding, 1988) აღმოაჩინეს, რომ 21 წლამდე და ხშირად გაცილებით ადრე დაწყება სამ
მახასიათებელთან ასოცირდება: (1) მეტი ქრონიკულობა (უფრო დიდ ხანს გრძელდება), (2)
შედარებით ცუდი პროგნოზი (რეაქცია მკურნალობაზე) და (3) აშლილობის მქონე ინდივიდის
ოჯახში მისი არსებობის უფრო მაღალი ალბათობა. ეს შედეგები სხვა მკვლევრებმაც გაიმეორეს
(Akiskal & Cassano, 1997). ადრე დაწყებული მდგრადი დეპრესიული აშლილობის მქონე
პაციენტებში უფრო გავრცელებულია თანმდევი პიროვნული აშლილობები, ვიდრე დიდი
დეპრესიული აშლილობის მქონე პაციენტებში (Klein, 2008; Peppert et. al., 1995). ამით შეიძლება
აიხსნებოდეს ფსიქოპათოლოგიის ბუნება ადრეული დასაწყისის მქონე მდგრადი დეპრესიული
აშლილობისას. მკვლევრებმა ნახეს, რომ მსუბუქი მდგრადი დეპრესიული სიმპტომების
გავრცელება ბავშვებში (0.07%) უფრო ნაკლებია, ვიდრე მოზრდილებში (3%-6%) (Klein et al., 2000),
მაგრამ სიმპტომები სტაბილურობისკენ არიან მიდრეკილნი მთელი ბავშვობის განმავლობაში
(Garber, Gallerani, & Frankel, 2009). კოვაჩსმა, აისკალმა, გაცონისმა და პერონემ (Kovacs, Akiskal,
431
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
Gatsonis, and Parrone, 1994) აღმოაჩინეს, რომ მსუბუქი მდგრადი დეპრესიული სიმპტომების მქონე
ბავშვების შერჩევის 76%-ს შემდგომში დიდი დეპრესიული აშლილობა განუვითარდა.
მიუხედავად იმისა, რომ კვლევების მიხედვით, მედიანური ხანგრძლივობა მოზრდილებში
დაახლოებით 5 (Klein et al., 2006) და ბავშვებში 4 წელია (Kovacs et al., 1994), მდგრადი დეპრესიული
აშლილობა 20-30 წელი ან მეტ ხანს შეიძლება გრძელდებოდეს. ზემოთ ხსენებულ კვლევაში
კლეინი და მისი კოლეგები (2006) დისთიმიის (მდგრადი დეპრესიული აშლილობა, რომელიც
დეპრესიის რამდენიმე ან შედარებით მსუბუქი სიმპტომით ხასიათდება) მქონე 97 მოზრდილს 10
წლის განმავლობაში აკვირდებოდნენ. მათ აღნიშნეს, რომ 74% გამოჯანმრთელდა რაღაც
მომენტში, მაგრამ გამოჯანმრთელებულთა 71%-ს რედიცივი აღენიშნა. ამ ათწლიან პერიოდში 97
პაციენტიდან დაახლოებით 60% გუნება-განწყობილების აშლილობის სრულ კრიტერიუმებს
აკმაყოფილებდა და ეს დიდი დეპრესიული აშლილობის მქონე ინდივიდთა ჯგუფის 21%-თან
შედარებით, რომელთაც, ასევე, 10 წელი აკვირდებოდნენ. უფრო მეტიც, ხუთწლიან პერიოდში
შედარებით ნაკლებად მძიმე დეპრესიული (დისთიმიის) სიმპტომების მქონე პაციენტებისგან
უფრო მეტად იყო მოსალოდნელი სუიციდის მცდელობა, ვიდრე დიდი დეპრესიული აშლილობის
(არამდგრადი) ეპიზოდების მქონე ჯგუფისგან. როგორც ზემოთ ვთქვით, დიდი დეპრესიული
ეპიზოდებისა და დისთიმიის (ორმაგი დეპრესია) თანაარსებობა შედარებით გავრცელებულია
(Boland & Keller, 2009; McCullough et al., 2000). დისთიმიის გამოცდილების მქონეთა 79%-ს დიდი
დეპრესიული ეპიზოდიც აღენიშნებოდა ცხოვრების რომელიმე ეტაპზე. სურათზე N7.2
წარმოდგენილია იმ პაციენტთა 10-წლიანი სურათი, რომლებიც მხოლოდ DSM-IV-ის დისთიმიით
(ამჟამად მდგრადი დეპრესიული აშლილობა), არაქრონიკული დიდი დეპრესიული აშლილობით
ან ორმაგი დეპრესიით მოვიდნენ კლინიკაში. დისთიმიური ჯგუფი, საშუალოდ, დეპრესიული
დარჩა. ორმაგი დეპრესიის (მდგრადი
დეპრესიული აშლილობის ნაირსახეობის) ჯგუფის
მდგომარეობა დასაწყისში გაცილებით მძიმე იყო
და, ჯეკის მსგავსად, გამოჯანმრთელდება
დეპრესიული ეპიზოდისგან, მაგრამ ყველაზე
მეტად დეპრესიულია 10 წლის შემდეგ.
არაქრონიკური დიდი დეპრესიული აშლილობის
დედოფალი ვიქტორია მეუღლის, პრინც ალბერტის
ჯგუფში (საშუალოდ) ყველაზე მეტი ადამიანი
გარდაცვალებას იმდენად გლოვობდა, რომ გამოჯანმრთელდა. ეს შედეგები კიდევ ერთხელ
რამდენიმე წელიწადი მონარქის მოვალეობებსაც კი
ხაზგასმით გვიჩვენებენ, რომ დეპრესიული
ვერ ასრულებდა მისი გარდაცვალების შემდეგ. 2013
წლის აპრილში კეტრინ ზეტა-ჯონსმა კიდევ ერთხელ აშლილობების დიაგნოსტირებისას უაღრესად
მიმართა დახმარებას II ბიპოლარული აშლილობის მნიშნვნელოვანია ქრონიკულობის ან მდგრადობის
გამო, რომელიც იმკურნალა.
შეფასება.
432
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
მწუხარებიდან დეპრესიისკენ
ამ თავის დასაწყისში გკითხეთ, ოდესმე დეპრესიულად ან რაღაცნაირად უხასიათდ
გიგრძვნიათ თუ არა თავი. თითქმის ყველას გვაქვს ასეთი გამოცდილება, მაგრამ თუ რომელიმე
თქვენთვის საყვარელი ადამიანი გარდაიცვალა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს მოულოდნელი იყო
და ეს პიროვნება თქვენი ოჯახის წევრი იყო, ტრავმაზე პირველი რეაქციის შემდეგ, შესაძლოა,
დეპრესიის რამდენიმე სიმპტომიც გქონდეთ შფოთვასთან, ემოციურ გაშეშება-გაოგნებასთან და
უარყოფასთან ერთად (Kendler, Myers, & Zisook, 2008; Shear, 2012; Shear et al., 2011). ზოგ ადამიანს
ძალიან მძიმე სიმპტომები აქვს და გადაუდებელ ჩარევას საჭიროებს, როგორიცაა დიდი
დეპრესიული ეპიზოდი, სავარაუდოდ, ფსიქოტური ნიშნებით, სუიციდის იდეაციებით ან წონის
მნიშვნელოვანი კლება და იმდენად გამოცლილი ენერგია, რომ ინდივიდი ვერ ფუნქციონირებს
(Maciejewski, Zhang, Block, & Prigerson, 2007). ჩვენ უნდა დავდგეთ სიკვდილის ფაქტის წინაშე და
ემოციურად გადავამუშაოთ ეს. ყველა რელიგიასა და კულტურაში არსებობს პანაშვიდებისა და
დაკრძალვის რიტუალები, რაც ნათესავებისა და მეგობრების მხარდაჭერისა და სიყვარულის
დახმარებით დანაკარგის მიღებაში გვეხმარება (Bonanno & Kaltman, 1999; Gupta & Bonanno, 2011;
Shear, 2012). ჩვეულებრივ, ბუნებრივი გლოვის პროცესი პირველი ექვსი თვის განმავლობაში
აღწევს პიკს, თუმცა ზოგი ადამიანი მთელი წელიწადი ან უფრო მეტი ხანი გლოვობს (Currier,
Neimeyer, & Berman, 2008; Maciejewski et al., 2007). უმრავლეს შემთხვევაში განცდილი მწვავე
მწუხარება, საბოლოოდ, გადაიზრდება მდგომარეობაში, რომელსაც ინტეგრირებულ გლოვას
უწოდებენ, რომელშიც ხდება სიკვდილის გარდაუვალობისა და მისი შედეგების მიღება და
ინდივიდი ადაპტირდება დანაკარგთან. გარდაცვლილი ადამიანის შესახებ ახალი, ტკბილ-მწარე,
თუმცა, უმეტესად დადებითი მოგონებები მეხსიერებაში ილექება, მოგონებად იქცევა და აღარ
დომინირებენ ინდივიდის ცნობიერებაში და ხელს აღარ უშლიან ფუნქციონიორებაში (Shear et al.,
2011).
ჰამილტონის დეპრესიის რეიტინგის სკალის ქულა
დანაკარგის აღიარების და მასთან გამკლავების ბუნებრივი გზაა. როცა გლოვა ჩვეულ დროზე მეტ
ხანს გრძელდება, ესეც დამაფიქრებელია სპეციალისტებისთვის (Neimeyer &Currier, 2009). ექვსი
თვის შემდეგ და დაახლოებით წლამდე მძიმე გლოვის მდგომარეობიდან ჩარევის გარეშე
გამოსვლის შანსი მნიშვნელოვნად მცირდება (მგლოვიარე ინდივიდთა დაახლოებით 7%-ში) და
ნორმალური პროცესი აშლილობად გადაიქცევა (Kersting, Brahler, Glaesmer, & Wagner, 2011; Shear
et al., 2011). ამ ეტაპზე არსებითად მატულობს აზრები თვითმკვლელობის შესახებ და, უმეტესად,
გარდაცვლილ ადამიანთან წასვლაზე ფოკუსირდება (Stroebe, Stroebe, & Abakoumkin, 2005).
ზოგადად გაუარესებულია მომავლის მოვლენების წარმოდგენის უნარი, რადგან ძნელია
გარდაცვლილის გარეშე მომავალზე ფიქრი (MacCallum & Bryant, 2011; Robinaugh, & McNally, 2013).
ადამიანებს საკუთარი ემოციების რეგულაციაც უჭირთ. მათი ემოციები რიგიდულობისა და
მოუქნელობისკენ მიდრეკილებით ხასიათდება (Gupta & Bonanno, 2011). ზოგადად, გუნება-
განწყობილების აშლილობებთან დაკავშირებული ბევრი ფსიქოლოგიური და სოციალური
ფაქტორი, წარსული დეპრესიული ეპიზოდების ჩათვლით, ასევე, წინასწარმეტყველებს იმ
მდგომარეობის განვითარებას, რომელსაც გართულებული გლოვის სინდრომს უწოდებენ,
მიუხედავად იმისა, რომ ეს რეაქცია მანამდე დეპრესიული მდგომარეობის არარსებობის
პირობებშიც შეიძლება განვითარდეს (Bonanno, Wortman, & Nesse, 2004).
რაც შეეხებათ ბავშვებსა და ახალგაზრდა მოზრდილებს, მშობლის მოულოდნელი დაკარგვა
მათ განსაკუთრებით მოწყვლადს ხდის მძიმე დეპრესიისადმი, რომელიც მნიშვნელოვნად
სცილდება გლოვის ნორმალურ დროს და ზოგ შემთხვევაში გადაუდებელ ჩარევას მოითხოვს
(Brent, Melhem, Donohoe, & Walker, 2009; Melhem, Porta, Shamseddeen, Payne, & Brent, 2011).
ნორმალური, ინტეგრირებული და გართულებული გლოვის მახასიათებლები მოცემულია
ცხრილში N7.2 (Shear et al., 2011). ფაქტობრივად, ზოგიერთი ფიქრობს, რომ სიმპტომთა ეს
უნიკალური კლასტერი, სხვა განსხვავებებთან კომბინაციაში, საკმარისია, რათა გართულებული
გლოვა ცალკე, დეპრესიისგან დამოუკიდებელ დიაგნოსტიკურ კატეგორიად იქცეს (Bonanno, 2006;
Shear et al., 2011). მაგალითად, ძალზე ძლიერი სურვილი (yearning) გართულებული გლოვისას,
როგორც ჩანს, დოფამინის ნეიროტრანსმიტერული სისტემის აქტივაციას უკავშირდება. ეს დიდი
დეპრესიული აშლილობის სრული საპირისპიროა, რომლის დროსაც ამ სისტემის აქტივაცია
შემცირებულია (O’Connor et al., 2008). ასევე, ტვინის გამოსახვის კვლევები აჩვენებენ, რომ თავის
ტვინის ზოგადად ემოციურ რეაქციებთან ასოცირებულ უბნებთან ერთად, ახლო
ურთიერთობებთან და მიჯაჭვულობასთან ასოცირებული უბნებიც აქტიურია მგლოვიარე
ადამიანებთან (Gündel, O’Connor, Littrell, Fort, & Lane, 2003). ამჟამად გართულებული გლოვა DSM-
5-ის III ნაწილშია წარმოდგენილი, როგორც დიაგნოზი, რომელიც შემდგომ შესწავლას საჭიროებს.
ცხრილი N7.2. ნორმალური და გართულებული გლოვა
ნორმის ფარგლებში მწვავე გლოვისთვის ჩვეული სიმპტომები დანაკარგიდან პირველი 6-12 თვის
განმავლობაში:
ძალიან ძლიერი განმეორებითი სურვილი, რომ ისევ გარდაცვლილთან ერთად იყოს. შესაძლოა,
სიკვდილის სურვილიც, რათა მის გვერდზე იყოს.
ღრმა სევდის ან სინანულის შეტევები, ტირილის ან სლუკუნის ეპიზოდები და მათ შორის
ამოსუნთქვის და დადებითი ემოციების შუალედებიც კი.
გარდაცვლილის შესახებ აზრების ან მისი ხატების მდგრადი ნაკადი; შესაძლებელია ძალზე
მკაფიო, ნათელი და ჰალუცინატორული განცდა კი იმისა, რომ ხედავს გარდაცვლილს ან ესმის
მისი ხმა.
434
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
გართულებული გლოვა
მწვავე გლოვის მდგრადი ინტენსიური სიმპტომები.
აზრები, გრძნობები ან ქცევები, რომლებიც სიკვდილი ვითარებების ან შედეგების თაობაზე
მოჭარბებულად ან ნაკლებად ფოკუსირებაზე მიუთითებენ.
წყარო: Shear, M. K., Simon, N., Wall, M., Zisook, S., Neimeyer, R., Duan, N., & Keshaviah, A. (2011). Complicated grief and related
bereavement issues for DSM-5. Depression and Anxiety, 28, 103–117.
გართულებული გლოვის შემთხვევებში არ მუშაობს ის რიტუალები, რომლებიც სიკვდილთან
შეხვედრასა და მის მიღებაში დახმარების გასაწევად არის მოწოდებული. როგორც
პოსტტრავმული სტრესის მქონე ინდივიდების შემთხვევაში, მგლოვიარე ინდივიდების
დასახმარებლად შემუშავებული ერთ-ერთი თერაპიული მიდგომა პროფესიონალის
ზედამხედველობის ქვეშ ტრავმის ხელახალ განცდას მოიაზრებს (Shear, 2010). ჩვეულებრივ,
მგლოვიარე ადამიანს წაახალისებენ, რომ საყვარელი ადამიანის, სიკვდილისა და ამ დანაკარგის
მნიშვნელობის შესახებ ისაუბროს და თან ამ ყველაფერთან დაკავშირებული ემოციებიც
განიცადოს მანამ, ვიდრე რეალობასთან თანხმობაში არ მოვა. ეს ურთიერთობის შესახებ
მოგონებებთან ასოცირებული დადებითი ემოციების დანაკარგთან დაკავშირებულ ინტენსიურ
უარყოფით ემოციებთან ინტეგრირებას მოიაზრებს. ამას, თავის მხრივ, ინდივიდი მიჰყავს
პოზიციამდე, რომ შესაძლებელია ტკივილთან გამკლავება და ცხოვრების გაგრძელება. ამით კი
ინტეგრირებული გლოვის მდგომარეობის მიღწევა (Currier et al., 2008). რამდენიმე კვლევა
აჩვენებს, რომ ეს მიდგომა უფრო წარმატებულია, ვიდრე გლოვასა და დაკანარგზე
ფოკუსირებული სხვა ალტერნატიული ფსიქოლოგიური ჩარევები (Neimeyer & Currier, 2009);
Shear, Frank, Houck, & Reynolds, 2005).
435
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
A. მენსტრუალურ ციკლთა უმრავლესობაში, სულ მცირე, ხუთი სიმპტომი უნდა იყოს სახეზე
სისხლდენის დაწყებამდე ერთი კვირის განმავლობაში, დაწყებიდან რამდენიმე დღეში მდგომარეობა
უნდა გამოსწორდეს და დასრულების შემდეგ ერთი კვირის განმავლობაში მინიმალური ან საერთოდ
არ უნდა იყოს.
C. დამატებით უნდა აღინიშნებოდეს ერთი (ან მეტი) შემდეგი სიმპტომი და B კრიტერიუმთან ერთად
სულ, მინიმუმ, ხუთი სიმპტომი უნდა გვქონდეს.
1. ჩვეული აქტივობებისადმი (მაგალითად, სამსახური, სკოლა , მეგობრები , ჰობი) შემცირებული
ინტერესი.
2. კონცენტრაციის სუბიექტურად განცდილი სიძნელე.
3. ლეთარგია, ადვილად გადაღლა, ან შესამჩნევი უენერგიობა.
4. მადის შესამჩნევი ცვლილება, მოჭარბებული ჭამა ან კონკრეტული საკვების მიღების სურვილი.
5. ჰიპერსომნია ან ინსომნია.
6. გადატვირთულის ან კონტროლის უქონლობის შეგრძნება.
7. ფიზიკური სიმპტომები, როგორიცაა მკერდის სირბილე ან შესიება, კუნთების ან სახსრების
ტკივილი, „შებერილობის“ შეგრძნება ან წონაში მომატება.
წყაროდან American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
Washington, DC.
მქონე ბავშვები ხვდებიან (ეს მაშინაც შეიძლება მოხდეს, როცა ბავშვს მანიის ციკლური ეპიზოდები
ახასიათებს, რადგან გაღიზიანებადობა ზოგჯერ თან ახლავს მანიის ცალკეულ ეპიზოდებს).
თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი დაკვირვება ის არის, რომ ამ ბავშვებს არ აღენიშნებათ აწეული
გუნება-განწყობილების (მანიის) პერიოდები, რაც აუცილებელი მოთხოვნაა ბიპოლარული
აშლილობის დიაგნოსტირებისთვის (Liebenluft, 2011). დამატებითმა კვლევამ აჩვენა, რომ იმ
ბავშვებში, რომელთა ქრონიკული და მძიმე ფორმის გაღიზიანებადობა და საკუთარი ემოციების
რეგულაციის სიძნელეები ხშირ ისტერიკებში გადაიზრდება, დამატებით დეპრესიული და
შფოთვით აშლილობების განვითარების რისკის წინაშე უფრო დგანან, ვიდრე — მანიის
ეპიზოდების. ამასთან, არ არსებობს მტკიცებულება, რომ მათ ოჯახებში უფრო ხშირია
ბიპოლარული აშლილობა, რაც მოსალოდნელი იქნებოდა ეს მართლაც ბიპოლარული აშლილობა
რომ ყოფილიყო. მიჩნეულია, რომ ასეთი მძიმე ფორმის გაღიზიანებადობა ბიპოლარულ
აშლილობებზე მეტად არის გავრცელებული, მაგრამ ჯერ კარგად არ არის ნაკვლევი ეს საკითხი
(Brotman et al., 2006). ეს გაღიზიანებადობა თავად ბავშვების არსებით ტანჯვასა და ტკივილს
უკავშირდება, რაც ნეგატიური აფექტის მაღალი სიხშირისა და მნიშვნელოვნად დარღვეული
ოჯახური ცხოვრების ასახვას წარმოადგენს. ასე რომ, ასე ფართოდ განსაზღვრული სიმპტომები,
გარკვეულწილად, ჰგავს ბიპოლარული აშლილობის უფრო კლასიკურ სიმპტომებს (Biederman et
al., 2005; Biederman et al., 2000). ეს იმის საშიშროებას ქმნის, რომ ამ ბავშვებს მცდარ დიაგნოზს
დაუსვამენ მაშინ, როცა ისინი შედარებით კლასიკური დიაგნოსტიკური კატეგორიების
კრიტერიუმებს უფრო დააკმაყოფილებენ, როგორიცაა ყურადღების დეფიციტისა და
ჰიპერაქტიულობის აშლილობა (ADHD) ან ქცევის დარღვევა (იხ. XIV თავი). ამ შემთხვევაში
ბიპოლარული აშლილობის ძალიან ძლიერი მედიკამენტური მკურნალობა, თავისი არსებითი
გვერდითი ეფექტებით, ამ ბავშვებს სარგებელზე მეტ რისკს მოუტანდა. თუმცა, ეს შემთხვევები
შედარებით ტიპური ქცევის დარღვევისგან ან ADHD-ისგანაც განსხვავდება იმ ნეგატიური
აფექტის გამო, რომელიც, როგორც ჩანს, გაღზიანებადობასა და გუნება-განწყობილების
რეგულაციის შესამჩნევ უუნარობას უდევს საფუძვლად. ამ მდგომარეობის განმასხვავებელი
ნიშნების აღწერის მიხედვით, რომელზეც ზემოთ ვისაუბრეთ, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ამ 12
წლამდე ბავშვების უკეთ აღსაწერად გამოვიყენოთ დიაგნოზი დამანგრეველი გუნება-
განწყობილების დისფუნქციური აშლილობა და მათ მცდარად არ დავუვსვათ ბიპოლარული
აშლილობის ან თუნდაც ქცევის დარღვევის დიაგნოზი. ამ ახალი აშლილობის კრიტერიუმები
წარმოდგენილია ცხრილში DSM-5 N7.6. ჩვენს კლინიკაში ასეთი შემთხვევა მოხდა. გოგონა,
რომელსაც ბეტსის დავუძახებთ, მამამ მოიყვანა ძლიერი შფოთვის გამო. მისი თქმით, მიუხედავად
იმისა, რომ ბეტსი ძალიან გონებაგახსნილი ბავშვი იყო საკმაოდ შეძლებული ოჯახიდან და კარგად
სწავლობდა, მუდმივად გაღიზიანებული იყო და სულ უფრო და უფრო ძნელდებოდა მასთან
ურთიერთობა სახლში. ძალიან უმნიშვნელო რამეზეც კი გაცხარებით კამათობდა, განსაკუთრებით
დედასთან. ხასიათი ისე გაუფუჭდა, რომ აგრესიის სრული უკონტროლო შეტევები ჰქონდა,
რომლის დროსაც ოთახში დარბოდა და ნივთების სროლას იწყებდა. შემდეგ უარი განაცხადა
ოჯახთან ერთად სადილზე, რადგან ხშირად იმდენად გაცხარებული კამათი იმართებოდა, რომ
გაცილებით ადვილი იყო მისთვის უფლების მიცემა, რომ თავის ოთახში ეჭამა. ვინაიდან
აღარაფერი შველოდა და ვერანაირად აწყნარებდნენ, მამამ გადაწყვიტა, ადრინდელი ხერხისთვის
მიემართა, რომელსაც ბეტსის პატარაობაში იყენებდა და დიდხანს ატარებდა ხოლმე მანქანით.
რაღაც დროის შემდეგ ბეტსი ნელ-ნელა მოეშვა, მაგრამ ერთხელ, მანქანით ასეთი ხანგრძლივი
438
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
სიარულის დროს მიუბრუნდა მამას და უთხრა: „მამიკო, გთხოვ, დამეხმარე, რომ უკეთ გავხდე
იმიტომ, რომ თუ ასე გაგრძელდა, მარტო სიკვდილიღა თუ მენდომება.“
ამ მძიმე მდგომარეობის ფსიქოლოგიური და მედიკამენტური მკურნალობის მეთოდების
შემუშავება და შეფასება უახლოესი მომავლის ძალიან მნიშვნელოვანი მიზანია. მაგალითად,
სრულიად შესაძლებელია, რომ ბავშვებში მძიმე ემოციური დისრეგულაციისთვის განკუთვნილი
ჩარევის ახალი ფსიქოლოგიური მეთოდები, რომლებიც ამჟამად განვითარების პროცესშია, ამ
მდგომარეობაშიც გამოსადეგი იყოს (Ehrenreich, Goldstein, Wright, & Barlow, 2009).
E. A-D კრიტერიუმები სახეზეა 12 ან მეტი თვის განმავლობაში. ამ პერიოდში ინდივიდს არ ჰქონია სამი
ან მეტი თანმიმდევრული თვე A-D კრიტერიუმების ყველა სიმპტომის გარეშე.
F. A და D კრიტერიუმები, სულ მცირე, სამ გარემოში (ანუ სახლში, სკოლაში, თანატოლებთან) იჩენს
თავს და, სულ მცირე, ერთგან მძიმედ.
I. არასოდეს ყოფილა ერთ დღეზე ხანგრძლივი პერიოდი, როდესაც მანიის ან ჰიპომანიის ეპიზოდის
სიმპტომების ყველა კრიტერიუმი, ხანგრძლივობის გარდა, დაკმაყოფილებულა.
წყაროდან American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC.
439
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ბიპოლარული აშლილობები
ბიპოლარული აშლილობების ძირითადი განმსაზღვრელი ნიშანია მანიისა და დიდი
დეპრესიული ეპიზოდების მონაცვლეობის ტენდენცია, როდესაც გუნება-განწყობილება
დაუსრულებლად ირხევა აღფრთოვანების პიკიდან ღრმა სასოწარკვეთამდე. ამ მახასიათებლის
მიღმა ბიპოლარული აშლილობა ბევრი რამით ჰგავს დეპრესიულ აშლილობებს. მაგალითად,
მანიის ეპიზოდი ერთხელ ან რამდენჯერმე შეიძლება განვითარდეს. განვიხილოთ ჯეინის
შემთხვევა.
ჯეინი ცნობილი ქირურგის მეუღლე და სამი შვილის მოსიყვარულე დედა იყო. ოჯახი ქალაქის
განაპირას დიდ ძველ სახლში ცხოვრობდა, რომელშიც ბევრი ოთახი იყო ოჯახის წევრებისა და
შინაური ცხოველებისთვის. ჯეინი თითქმის 50 წლის იყო. უფროსი შვილები უკვე ცალკე
ცხოვრობდნენ. ყველაზე უმცროს ვაჟიშვილს, 16 წლის მაიკს სერიოზული პრობლემები ჰქონდა
სკოლაში სწავლასთან დაკავშირებით და შფოთავდა კიდევ ამის გამო. ჯეინმა მაიკი კლინიკაში
მოიყვანა პრობლემების მიზეზების გასარკვევად.
ოფისში შემოსვლისთანავე შევამჩნიე, რომ ჯეინი კარგად ჩაცმული, მოწესრიგებული,
ცოცხალი და წარმომადგენლობითი ქალბატონი იყო. ის ადგილზე ცქმუტავდა და სანამ მაიკი
სკამზე დაჯდებოდა, უკვე იმაზე ლაპარაკობდა, როგორი მშვენიერი და წარმატებული ოჯახი
ჰქონდა. ამის საპირისპიროდ, მაიკი მშვიდი და თავშეკავებული ჩანდა. ის, ალბათ, კმაყოფილიც
იყო და შვებასაც გრძნობდა, რომ ცოტა რამ ექნებოდა სათქმელი სეანსის განმავლობაში. როცა
ჯეინი დაჯდა, მას უკვე ნათქვამი ჰქონდა მეუღლის პირადი ღირსებებისა და ფინანსური
მიღწევების, ერთ-ერთი უფროსი შვილის სილამაზის შესახებ და მეორე შვილზე საუბარს
აგრძელებდა. თუმცა, სანამ საუბარს დაასრულებდა, შფოთვითი აშლილობების შესახებ წიგნი
შეამჩნია და რადგან ძალიან ბევრი ჰქონდა წაკითხული ამის შესახებ, შფოთვასთან
დაკავშირებული სხვადასხვა პრობლემის დასახელება დაიწყო, რომელიც, შესაძლოა, მაიკს
აწუხებდა.
ამასობაში მაიკი ჩუმად იჯდა კუთხეში და იღმებოდა. ეს ღიმილი, როგორც ჩანდა, საკმაო
დისტრესსა და იმაში დაურწმუნებლობას ნიღბავდა, რაც შემდეგ შეიძლებოდა ეთქვას დედამისს.
ინტერვიუს მსვლელობისას ნათელი გახდა, რომ მაიკი ობსესიურ-კომპულსური აშლილობისგან
იტანჯებოდა, რომელიც კონცენტრაციაში უშლიდა ხელს სკოლაში და მის გარეთაც. ის ყველა
საგანში იჭრებოდა.
ასევე, გაირკვა, რომ თავად ჯეინი ჰიპომანიის ეპიზოდში იმყოფებოდა, რაც მისი დაუოკებელი
ენთუზიაზმით, გრანდიოზული აღქმებით, „წერტილ-მძიმის გარეშე“ შეუსვენებელი ლაპარაკით
დასტურდებოდა. იგი, ასევე, აღნიშნავდა, რომ ამ დღეებში ძალიან ცოტა ძილი ჰყოფნიდა. ამასთან,
ადვილად ეფანტებოდა ყურადღება, როგორც ეს ბავშვებზე საუბრიდან წიგნის განხილვაზე
მყისიერი გადართვისას მოხდა. როცა საკუთარი ფსიქოლოგიური მდგომარეობის შესახებ
ვკითხეთ, ჯეინმა მაშინვე აღნიშნა, რომ „მანიაკალურ დეპრესიული“ (ბიპოლარული აშლილობის
ძველი სახელწოდება) იყო და საკმაოდ სწრაფად ეცვლებოდა მდგომარეობა სამყაროს მწვერვალზე
ყოფნის განცდიდან დეპრესიამდე. წამლებსაც სვამდა ამის გამო. მაშინვე დავინტერესდი, მაიკის
ობსესიებს რამე ხომ არ ჰქონდა საერთო დედის მდგომარეობასთან.
440
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
A. სულ მცირე, ორი წლის (1 წელი ბავშვებსა და მოზარდებში) განმავლობაში რამდენიმე ეპიზოდი
უნდა აღინიშნებოდეს ჰიპომანიის სიმპტომებით, რომელიც არ აკმაყოფილებს ჰიპომანიის ეპიზოდს.
ასევე, უნდა იყოს რამდენიმე ეპიზოდი დეპრესიული სიმპტომებით, რომლებიც არ აკმაყოფილებენ
დიდი დეპრესიული აშლილობის კრიტერიუმებს.
სიხშირე მნიშვნელოვნად მეტია მათთან, ვინც ანტიდეპრესანტებს იღებენ, ვიდრე მათთან, ვინც არ
იღებს (Schneck et al., 2008). საბედნიეროდ, როგორც ჩანს, სწრაფი ციკლი არ არის პერმანენტული
მდგომარეობა, ვინაიდან დროის ხუთწლიან მონაკვეთში პაციენტთა მხოლოდ 3-5%-თან
გრძელდება სწრაფი მონაცვლეობა (Coryell, Endicott, & Keller, 1992; Schneck et al., 2008), 80% კი ორი
წლის განმავლობაში უბრუნდება ჩვეულებრივ (არა-სწრაფ) პატერნს (Coryell et al., 2003).
დაწყება და ხანგრძლივობა
I ბიპოლარული აშლილობის დაწყების საშუალო ასაკი 15-დან 18 წლამდეა, II ბიპოლარული
აშლილობის კი — 19-დან 22 წლამდე, თუმცა ორივე შეიძლება ბავშვობაშიც დაიწყოს (Angst, 2009;
Judd et al., 2003; Merikangas & Pato, 2009). ეს ოდნავ უფრო ახალგაზრდა ასაკია, ვიდრე დიდი
დეპრესიული აშლილობის დაწყების ასაკი. ამასთან, ბიპოლარული აშლოლობა უფრო მწვავედ
იწყება ანუ მოულოდნელად ვითარდება (Angst & Sellaro, 2000; Johnson et al., 2009). ბიპოლარული
აშლილობის შემთხვევათა დაახლოებით ერთი მესამედი მოზარდობაში იწყება და დასაწყისს
ხშირად გუნება-განწყობილების უმნიშვნელო რხევები ან გუნება-განწყობილების მსუბუქი
ციკლოთიმიური მერყეობა უძღვის წინ (Goodwin & Ghaemi, 1998; Goodwin & Jamison, 2007;
Merikangas et al., 2007). II ბიპოლარული აშლილობის მქონე ადამიანთა 10-25% სრულ I
ბიპოლარულ აშლილობამდე პროგრესირებს (Birmaher et al., 2009; Coryell et al., 1995).
მართალია, უნიპოლარული და ბიპოლარული აშლილობები დამოუკიდებელ აშლილობებად
განიხილება, შედარებით ძველი კვლევების მიმოხილვაში ანგსტისა და სელაროს (Angst and Sellaro,
2000) შეფასებით, დეპრესიულ ინდივიდთა თითქმის 25%-ს მოგვიანებით სრული მანიის
ეპიზოდი უდგებათ. ასევე, სხვა ავტორებმა (Cassano, et. al., 2004; Akiskal, 2006; Angst, et., al., 2010)
დაადგინეს, რომ უნიპოლარული დეპრესიის მქონე პაციენტთა 67.5%-ს მანიის ზოგიერთი
სიმპტომიც აღენიშნება. ეს კვლევები ბადებენ კითხვას უნიპოლარული და ბიპოლარული
აშლილობების რეალურად განსხვავებულობის შესახებ და გვთავაზობენ მოსაზრებას, რომ ისინი,
შესაძლოა, კონტინუუმზე ლაგდებოდნენ (რასაც ფსიქოპათოლოგიაში „სპექტრს“ უწოდებენ)
(Johnson et al., 2009; Merikangas et al., 2011).
შედარებით იშვიათია, რომ ვინმეს ბიპოლარული აშლილობა 40 წლის შემდეგ განუვითარდეს.
თუ მან ერთხელ იჩინა თავი, ქრონიკულად მიმდიანარეობს ანუ მანია და დეპრესია უსასრულოდ
მონაცვლეობენ. თერაპია, ჩვეულებრივ, აშლილობის მედიკამენტურ მართვას მოიცავს, რაც
ეპიზოდების გამეორების პრევენციის მიზანს ემსახურება. სუიციდი ბიპოლარული აშლილობის
ძალიან გავრცელებული შედეგია და თითქმის ყოველთვის დეპრესიული ეპიზოდის დროს ხდება,
როგორც ეს ჯეინის შემთხვევაში იყო (Angst, 2009; Valtonen et al., 2007). სუიციდის მცდელობების
შეფასება ბიპოლარული აშლილობის დროს 12%-დან 48%-მდე მერყეობს ცხოვრების მანძილზე.
მისი სიხშირე დაახლოებით 20-ჯერ აღემატება სუიციდის მცდელობების სიხშირეს იმ
ინდივიდებთან, რომლებსაც არ აქვთ ბიპოლარული აშლილობა (Goodwin & Jamison, 2007).
ბიპოლარული აშლილობის მქონე ადამიანების წარმატებული სუიციდის რაოდენობა ოთხჯერ
მეტია, ვიდრე რეკურენტული დიდი დეპრესიის შემთხვევაში (Brown, Beck, Steer, & Grisham, 2000;
Miklowitz & Johnson, 2006). ბიპოლარული აშლილობის მქონე ადამიანები მკურნალობის ფონზეც
კი ცუდად გრძნობენ თავს. ერთ-ერთი კვლევა აჩვენებს, რომ დიდი შერჩევის 60% ცუდად იყო
ადაპტირებული მკურნალობის შემდეგ პირველი ხუთი წლის განმავლობაში (Goldberg, Harrow, &
Grossman, 1995; Goodwin et al., 2003). 219 პაციენტზე უფრო ამომწურავი და ხანგრძლივი
დაკვირვება აჩვენებს, რომ მხოლოდ 16% გამოჯანმრთელდა და 52%-ს რეკურენტული ეპიზოდები
445
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
აღენიშნებოდა, 16% ქრონიკულად არაქმედუნარიანი გახდა და, ერთ კვლევაში, 8%-მა მოიკლა
თავი (Angst & Sellaro, 2000). სხვა კვლევაში, რომლშიც 40 წლის განმავლობაში ამოწმებდნენ
მონაწილეებს, 11%-მა განახორციელა სუიციდი (Angst, Angst, Gerber-Werder, & Gamma, 2005).
სუიციდის რისკი მხოლოდ დასავლეთის ქვეყნებით არ შემოიფარგლება, ის მსოფლიოს ყველა
ქვეყანაში გვხვდება (Merikangas et al., 2011).
ტიპურ შემთხვევებში ციკლოთიმია ქრონიკულია და მთელი ცხოვრება გრძელდება.
პაციენტთა მესამედში ციკლოთიმიური გუნება-განწყობილების რხევები სრულმასშტაბიან
ბიპოლარულ აშლილობად ვითარდება (Kochman et al., 2005; Parker et al., 2012). ციკლოთიმიური
პაციენტების ერთ შერჩევაში 60% ქალი იყო, ხოლო დაწყების ასაკი ხშირად გარდატეხის ან უფრო
ადრეულ ასაკს თანხვდებოდა. ამასთან, ზოგიერთი მონაცემის მიხედვით, დაწყების ყველაზე
გავრცელებული ასაკი 12-14 წელია (Goodwin & Jamison, 2007). აშლილობას ხშირად ვერ ცნობენ და
ეს ადამიანები ძალიან მგრძნობიარენი, ფეთქებადები, უხასიათოები ან ჰიპერაქტიულები ჰგონიათ
(Akiskal, 2009; Goodwin & Jamison, 2007). ციკლოთიმიის ერთი ქვეტიპი მსუბუქ დეპრესიულ
სიმპტომებს ეფუძნება, მეორე — ჰიპომანიის სიმპტომებს და მესამე — ორივე ტიპის სიმპტომების
თანაბარ განაწილებას.
A. სულ მცირე, ერთი ჰიპომანიის ეპიზოდის და, სულ მცირე, ერთი დეპრესიული ეპიზოდის
კრიტერიუმი კმაყოფილდება. ჰიპომანიის ეპიზოდის კრიტერიუმები მანიის ეპიზოდის
კრიტერიუმების იდენტურია (იხ. DSM-5 N7.2), შემდეგი განსხვავებებით: (1) მინიმალური
ხანგრძლივობა 4 დღეა; (2) მიუხედავად იმისა, რომ ეპიზოდს გარკვეული ცვლილება შეაქვს
ფუნქციონირებაში, არ არის იმდენად მძიმე, რომ შესამჩნევი სოციალური ან სამსახურეობრივი
გაუარესება გამოიწვიოს ან ჰოსპიტალიზაციის საჭიროება შეიქმნას; (3) არ არის ფსიქოტური
მახასიათებლები.
შფოთვითი დისტრესით
შერეული ნიშნებით
სწრაფი ციკლით
გუნება-განწყობილების კონგრუენტული ფსიქოტური ნიშნებით
446
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
თითოეულ აღწერას ან შემთხვევას შესატყვისი აშლილობა შეუსაბამეთ: (ა) მანია, (ბ) ორმაგი დეპრესია,
(გ) მდგრადი დეპრესიული აშლილობა, (დ) დიდი დეპრესიული ეპიზოდი და (ე) ბიპოლარული აშლილობა.
1. გასულ კვირას, როგორც თითქმის ბოლო სამი თვის განმავლობაში, რაიანი მეგობრებთან ერთად
წავიდა, ბევრი დალია, დილამდე მათთან გაატარა დრო და თავს სამყაროს მწვერვალზე გრძნობდა.
დღეს საწოლიდან თავიც კი ვერ წამოწია, რომ სამსახურში წასულიყო, მეგობრებს შეხვედროდა და
შუქის ასანთებადაც კი ვერ ადგა. ____
2. სრულიად დარწმუნებული იყო, რომ ლატარიაში მოიგებდა, ჩარლზი მთელი საღამო საყიდლებზე
დადიოდა და უდარდელად ხარჯავდა საკრედიტო ბარათებზე არსებულ თანხას. ვიცით, რომ იგი
ადრეც მოიქცა ასე რამდენჯერმე, როცა არანორმალურად აჟიტირებული, მხიარული და ეიფორიაში
იყო. ____
3. ანას წარსულში გუნება-განწყობილების პრობლემები ჰქონდა, თუმცა ზოგიერთ დღეს თავს უკეთ
გრძნობდა, ვიდრე სხვა დროს. ბევრი დღის განმავლობაში ის თითქოს რაღაც ერთ არხში, ერთ
ნაკადში იყო ჩავარდნილი. მიუხედავად იმისა, რომ მან შეძლო ამ მდგომარეობიდან ამოძრომა, მაინც
უჭირდა გადაწყვეტილებების მიღება, რადგან საკუთარ თავს არ ენდობოდა. ____
4. გასული რამდენიმე კვირის მანძლზე ჯენიფერს ბევრი ეძინა. ის გრძნობს, რომ უსარგებლოა და
ენერგია არ ჰყოფნის, რომ სახლიდან გავიდეს. წონაშიც ბევრი დაიკლო. მისი პრობლემაა ყველაზე
გავრცელებული და გუნება-განწყობილების უკიდურესი აშლილობა. ____
Wang, 2009; Wittchen, Knäuper, & Kessler, 1994). ბიპოლარული აშლილობის გარვცელების
შეფასებაა 1% ცხოვრების განმავლობაში და 0.8% გასულ წელს (Merikangas & Pato, 2009; Merikangas
et al., 2011). ცხოვრების მანძილზე და ბოლო წლის სიხშირეების მსგავსება დისთიმიისა და
ბიპოლარული აშლილობების შემთხვევაში იმ ფაქტზე მიუთითებს, რომ ეს მდგომარეობები
ქრონიკულია და თითქმის მთელი ცხოვრება გრძელდება. კვლევები აჩვენებს, რომ ქალებში
ორჯერ მეტია გუნება-განწყობილების აშლილობის განვითარების ალბათობა, ვიდრე მამაკაცებში
(Kessler, 2006; Kessler & Wang, 2009), მაგრამ ასეთი განსხვავება მხოლოდ დიდი დეპრესიული
აშლილობის და მდგრადი დეპრესიული აშლილობის (დისთიმიის) შემთხვევებზე ვრცელდება,
რადგან ბიპოლარული აშლილობების სიხშირე თითქმის თანაბრად ნაწილდება ორივე სქესს
შორის (Merikangas & Pato, 2009). თუმცა, ბიპოლარული აშლილობის შემთხვევაში მაინც არსებობს
სქესთან დაკავშირებული ზოგიერთი განსხვავება. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ქალებთან უფრო
მეტია სწრაფი ციკლის განვითარების ალბათობა, ვიდრე მამაკაცებთან, მაგრამ მათთან იმის
ალბათობაც უფრო მაღალია, რომ შფოთავდნენ და დეპრესიულ ფაზაში იყვნენ და არა —
მანიაკალურში (Altshuler et al., 2010). საინტერესოა, რომ დიდი დეპრესიული აშლილობა და
დისთიმია მნიშვნელოვნად ნაკლებად არის გავრცელებული შავკანიანებებში, თეთრკანიანებთან
შედარებით (Hasin et al., 2005; Kessler et al., 1994; Weissman et al., 1991), თუმცა, ისევ, არანაირი
სხვაობა არ გვაქვს ბიპოლარულ აშლილობებთან მიმართებით. დიდი დეპრესიული აშლილობის
ერთმა კვლევამ, რომელიც აფრიკელ ამერიკელთა შერჩევაზე ჩატარდა, აჩვენა, რომ წინა წელს
გავრცელების მაჩვენებელი 3.1%-ს შეადგენდა (Brown, Ahmed, Gary, & Milburn, 1995). კიდევ ერთ
კვლევაში ეს რიცხვი 3.54% იყო (Hasin et al., 2005), თეთრკანიანების შემთხვევაში კი — 5.53%.
ჯანმრთელობის არც თუ ისე კარგი ან ცუდი მდგომარეობა დეპრესიის ძირითადი პრედიქტორი
იყო აფრიკელ ამერიკელებში. მათგან ფსიქიკური ჯანმრთელობის სპეციალისტს მხოლოდ 11%
დაუკავშირდა და მათ შორის ცოტამ თუ მიიღო სათანადო მკურნალობა (Brown et al., 1995). მეორე
მხრივ, ადგილობრივ ამერიკელებში მნიშვნელოვნად მეტად არის გავრცელებული დეპრესია
(Hasin et al., 2005), მიუხედავად იმისა, რომ დეპრესიის ცნების მათ კულტურაზე მორგება
გვიჩვენებს, რომ ეს საკითხი შემდგომ შესწავლას საჭიროებს (Beals et al., 2005; Kleinman, 2004; see
section later in this chapter on culture).
ასოცირდება და ხშირად დეპრესიის ნაცვლად სწორედ ამ დიაგნოზს სვამენ. ანდა კიდევ უფრო
ხშირია ქცევის დარღვევასთან აღრევა, რომლისთვისაც ჩვეულია აგრესია და დესტრუქციული
ქცევაც კი (Fields & Fristad, 2009; Garber et al., 2009). ქცევის დარღვევა და დეპრესია ხშირად
თანაარსებობენ ბიპოლარული აშლილობისას, მაგრამ, კიდევ ერთხელ ვიტყვით, რომ ასეთი
ვითარების მქონე ბევრი ბავშვი ამჟამად უკვე დამანგრეველი გუნება-განწყობილების
დისრეგულაციის აშლილობის დიაგნოსტიკურ კრიტერიუმს შეიძლება აკმაყოფილებდეს, რაც
უკეთ შეიძლება ხსნიდეს ამ კომორბიდულობას. ნებისმიერ შემთხვევაში, საფუძვლად მდებარე
დეპრესიის წარმატებულმა მკურნალობამ (ან სპონტანურმა გამოჯანმრთელებამ) შეიძლება მასთან
ასოცირებული ADHD-ის ან ქცევის დარღვევის საკითხიც მოაგვაროს ამ პაციენტებთან.
ბიპოლარული აშლილობის მქონე მოზარდებიც შეიძლება გახდნენ აგრესიულები, იმპულსურები,
სექსუალურად გამომწვევნი და ხიფათიანები (Carlson, 1990; Keller & Wunder, 1990).
როგორც არ უნდა ვლინდებოდეს, გუნება-განწყობილების აშლილობები ბავშვებსა და
მოზრდილებში სერიოზული მოვლენაა, მათი შესაძლო შედეგების გამო (Garber et al., 2009).
ფერგიუსონმა და უოდუარდმა (Fergusson and Woodward, 2002) დიდ პროსპექტულ კვლევაში 1265
მოზარდი იკვლიეს, რომლის 13%-ს 14-დან 16 წლამდე ასაკში დიდი დეპრესიული აშლილობა
განუვითარდა. მოგვიანებით, 16-დან 21 წლამდე ასაკში ამ ჯგუფში, არადეპრესიულ მოზარდებთან
შედარებით, მნიშვნელოვნად მაღალი იყო დიდი დეპრესიის, შფოთვითი აშლილობების,
ნიკოტინზე დამოკიდებულების, სუიციდის მცდელობებისა და ნარკოტიკებისა და ალკოჰოლის
მოხმარების რისკი ისევე, როგორც სწავლაში ჩამორჩენისა და ადრეულ ასაკში შვილის გაჩენის
ალბათობა. უეისმანმა და მისმა კოლეგებმა (Weissman, et. al., 1999) მოძებნეს 83 ბავშვი, რომელთაც
დიდი დეპრესიული აშლილობა გარდატეხის ასაკამდე დაეწყო და 10-15 წლის განმავლობაში
დააკვირდნენ მათ. ამ ჯგუფშიც, ზოგადად, არც თუ ისე კარგად განვითარდა მოვლენები. კერძოდ,
დიდი დეპრესიული აშლილობის არ მქონე ბავშვებთან შედარებით, სუიციდის მეტი მცდელობა
და სოციალურ სფეროში გაუარესება აღინიშნა. საინტერესოა, რომ ამ პრეპუბერტატის ასაკის
ბავშვებთან მოზრდილ ასაკში ნივთერებებზე დამოკიდებულების ან სხვა აშლილობის
განვითარება უფრო მეტად ალბათური იყო, ვიდრე დეპრესიულად დარჩენა, დიდი დეპრესიული
აშლილობის მქონე მოზარდებისგან განსხვავებით. მკვლევრებმა (Fergusson, Horwood, Ridder, and
Beautrais, 2005) აღმოაჩინეს, რომ მოზარდობაში დეპრესიული სიმპტომების სიმძიმე და
მოცულობა კარგად წინასწარმეტყველებს მოზრდილობაში დეპრესიასა და სუიციდურ ქცევებს.
ცხადია, რომ ბავშვობაში ან მოზარდობაში დეპრესიულ მდგომარეობაში ყოფნა სახიფათო
მოვლენაა, რომელიც დაუყოვნებლივ ჩარევას ან, თუ შესაძლებელია, პრევენციულ ღონისძიებებს
საჭიროებს.
სხვადასხვა კულტურა
შფოთვითი აშლილობების განხილვისას ვთქვით, რომ ზოგიერთ კულტურაში შფოთვა
სომატური (ფიზიკური) ფორმის მიღების ტენდენციით ხასიათდება. შიშის, პანიკის ან ზოგადად
შფოთვის შესახებ საუბრის ნაცვლად ბევრი ადამიანი მუცლის, მკერდის, გულის ან თავის
ტკივილს უჩივის. თითქმის ასეთივე ტენდენცია არსებობს სხვადასხვა კულტურაში გუნება-
განწყობილების აშლილობების შემთხვევაშიც, რაც, შფოთვისა და დეპრესიის მჭირდო კავშირს თუ
გავითვალისწინებთ, ნამდვილად არ არის გასაკვირი (Kessler and Bromet, 2013). სისუსტის ან
დაღლილობის შეგრძნებები განსაკუთრებით დამახასიათებელია დეპრესიისთვის, რასაც
გონებრივი ან ფიზიკური შენელება ან ჩამორჩენა ახლავს თან (Kleinman, 2004; Ryder et al., 2008).
ზოგ კულტურას თავისი იდიომები აქვს დეპრესიის აღსაწერად, მაგალითად, ადგილობრივ
ამერიკულ ტომში, რომელსაც ჰოპი (Hopi) ეწოდება, ამბობენ, რომ „გულგატეხილნი“ არიან
(Manson & Good, 1993), ცენტრალური ავსტრალიის აბორიგენი მამაკაცები, რომლებიც აშკარად
დეპრესიულები არიან, ამას სულის სისუსტეს ან დაზიანებას მიაწერენ (Brown et al., 2012).
მართალია, გუნება-განწყობილების აშლილობებისთვის დამახასიათებელი სომატური
სიმპტომები, ერთი შეხედვით, ერთნაირად გამოიყურება სხვადასხვა კულტურაში, ძალიან ძნელია
სუბიექტური განცდების შედარება. ინდივიდის კულტურული შეხედულებები და მისი როლი
საზოგადოებაში შეიძლება მოქმედებდეს იმაზე, თუ რას და როგორ ფიქრობენ ადამიანები
დეპრესიის შესახებ (Jenkins, Kleinman, & Good, 1990; Kleinman, 2004; Ryder et al., 2008). მაგალითად,
ინდივიდზე და არა — ჯგუფზე ფოკუსირებულ საზოგადოებებში ხშირად გაიგონებთ ისეთ
ფრაზებს, როგორიცაა „დასევდიანებული ვარ“ ან „დეპრესიული ვარ“, ხოლო კულტურებში,
რომლებშიც ინდივიდი მჭიდროდ არის ინტეგრირებული ჯგუფში, შეიძლება თქვან: „ცხოვრებამ
აზრი დაკარგა“ და ამაში იმ ჯგუფს გულისხმობენ, რომელსაც ეკუთვნიან (Manson & Good, 1993).
კონკრეტულ ადგილებში დეპრესიის გავრცელება არსებითად
განსხვავებული შეიძლება იყოს. მკვლევართა ჯგუფმა (Kinzie, Leung,
Boehnlein, and Matsunaga, 1992) სტრუქტურირებული ინტერვიუს
გამოყენებით სცადა ადგილობრივ ამერიკელთა სოფლებში იმ
მოსახლეობის პროცენტული წილის დადგენა, რომელიც გუნება-
განწყობილების აშლილობების კრიტერიუმებს აკმაყოფილებდნენ.
აღმოჩნდა, რომ ცხოვრების განმავლობაში დეპრესიის გავრცელების
მაჩვენებელი მამაკაცებში 19.4%, ქალებში 36.7% და საერთო ჯამში
28% იყო, რაც დაახლოებით ოთხჯერ აღემატებოდა ამერიკის
მუსიკოს დემი ლოვატოს
მთლიანი მოსახლეობის მაჩვენებლებს. ცალკეული აშლილობების
ბიპოლარული აშლილობის
დიაგნოზი დაუსვეს, მიხედვით სიტუაციის შესწავლამ აჩვენა, რომ თითქმის ყველა
როდესაც ფსიქიკური მაჩვენებლის მატება დიდი დეპრესიის მომატებული სიხშირით
ჯანმრთელობის სხვა
პრობლემის გამო აიხსნებოდა. იგივე სოფელში ნივთიერებებზე დამოკიდებულების
მკურნალობდნენ. კვლევამ დიდი დეპრესიული აშლილობის მსგავსი შედეგები აჩვენა
(იხ. XI თავი). ჰასინმა და მისმა კოლეგებმა (Hasin et. al., 2005) სხვა
სოფელში მეტ-ნაკლებად განსხვავებული მაჩვენებელი — 19.17% მიიღეს, რაც მაინც
ერთნახევარჯერ აღემატებოდა თეთრკიანიან მოსახლეობაში მიღებულ მაჩვენებელს და ეს
453
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
მნიშვნელოვანი განსხვავება იყო. მეორე მხრივ, ბილსმა და მისმა კოლეგებმა (Beals, et. al., 2005)
გავრცელების მნიშვნელოვნად ნაკლები მასშტაბი აღწერეს მათ მიერ შესწავლილ ორ ტომში. ეს,
ალბათ, ინტერვიუირების განსხვავებული მეთოდის ან იმის გამო მოხდა, რომ პირობები და
კულტურა მნიშვნელოვნად შეიძლება განსხვავდებოდეს სხვადასხვა ტომში. და მაინც, ბევრ
რეზერვაციაში არსებული მძიმე სოციალური და ეკონომიკური პირობები ნამდვილად
აკმაყოფილებენ ქრონიკული და ძირითადი ცხოვრებისეული სტრესის კრიტერიუმებს, რაც ასე
მჭიდროდ კორელირებს გუნება-განწყობილების აშლილობების, კერძოდ, დიდი დეპრესიული
აშლილობის დაწყებასთან.
კრეატული ადამიანები
ამერიკის შეერთებული შტატების ისტორიის გარიჟრაჟზე ბენჯამინ რაშმა,
დამოუკიდებლობის დეკლარაციის ერთ-ერთმა ხელისმომწერმა და ამერიკული ფსიქიატრიის
დამაარსებელმა, საინტერესო რამ აღწერა:
პულიცერის მკურნალობდა
მკურნალობდა თავი
პოეტი** პრემია დიდ დეპრესიულ
მანიას მოიკლა
პოეზიაში აშლილობას
ჰარტ კრეინი (Hart Crane, 1899-1932)
თეოროდ როეთკე (Theodore Roethke,
1908–1963)
დელმორ შვარცი (Delmore Schwartz,
1913–1966)
ჯონ ბერიმენი (John Berryman, 1914–
1972)
რენდელ ჯარელი (Randall Jarrell, 1914–
1965)
რობერტ ლოუელი (Robert Lowell, 1917-
1977)
ანი სექსოტნი (Anne Sexton, 1928-1974)
სილვია პლათი* (Sylvia Plath, 1932-1963)
*მართალია, სილვია პლათს არ მკურნალობდნენ მანიის გამო, მაგრამ, სავარაუდოდ, II ბიპოლარული აშლილობა
ჰქონდა.
წყარო: Goodwin, F. K., & Jamison, K. R. (1990). Manic depressive illness. New York, NY: Oxford University Press.
** რაც შეეხება ქართველ პოეტებსა და მწერლებს, სამწუხაროდ, მსგავსი კვლევა არავის უწარმოებია. მცირე
გამონაკლისი იყო ვლადიმერ ნორაკიძის მცდელობა, საბჭოთა პერიოდში ბედნიერება-უბედურებისა და
დეპრესიის თემაზე ეწერა. ქართველთა სავარაუდო ჩამონათვალში აუცილებლად შევიდოდნენ გალაკტიონი და
ტერენტი გრანელი.
ბიოლოგიური განზომილებები
გენეტიკური კვლევები, რომლებიც კონკრეტული აშლილობის ან აშლილობათა კლასის
განვითარებაში გენეტიკური წვლილის განსაზღვრას ისახავენ მიზნად, კომპლექსურია და ძნელია
განსახორციელებლად. თუმცა, რამდენიმე ტრადიციული სტრატეგია, როგორიცაა ოჯახების და
ტყუპების კვლევები, შეიძლება დაგვეხმაროს ამ წვლილის განსაზღვრაში.
456
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
რომ გუნება-განწყობილების
აშლილობებში გენებსაც შეაქვთ
თავისი წვლილი, ტყუპების
კვლევებიდან მოდის. ასეთ
უნიპოლარული ბიპოლარული კვლევებში ვსწავლობთ და
აშლილობა აშლილობა ერთმანეთს ვადარებთ, რა
პრობანდის დიაგნოზი სიხშირით გვხვდება აშლილობა
სურათი N7.3. გუნება-განწყობილების აშლილობების სხვადასხვა იდენტურ (იდენტური გენებით) და
ტიპის ერთდროული განვითარება ტყუპებში უნიპოლარული და არაიდენტურ (რომელთაც, სხვა
ბიპოლარული აფექტური აშლილობისთვის. ადაპტირებულია პირველი რიგის ნათესავების
წყაროდან: McGuffin, P., Rijsdijk, F., Andrew, M., Sham, P., Katz, R., &
Cardno, A. (2003). The heritability of bipolar affective disorder and the genetic
მსგავსად, გენების 50% აქვთ
relationship to unipolar depression. Archives of General Psychiatry, 60, 497–502, საერთო) ტყუპებში. თუ გენეტიკას
© 2003 American Medical Association.
შეაქვს რაიმე წვლილი აშლილობის
განვითარებაში, მაშინ ის იდენტურ ტყუპებში მეტად უნდა წარმოდგენილი, ვიდრე
არაიდენტურებში. ტყუპების მთელი რიგი კვლეები აჩვენებს, რომ გუნება-განწყობილების
აშლილობები მემკვიდრეობითია (მაგალითისთვის იხ. Kendler, Neale, Kessler, Heath, & Eaves, 1993;
McGuffin et al., 2003). ერთ-ერთი გავლენიანი კვლევა წარმოდგენილია სურათზე N7.3 (McGuffin et
al., 2003). როგორც ხედავთ, იდენტურ ტყუპებში ორ-სამჯერ მეტია გუნება-განწყობილების
3(ბერძნ. pro წინ, ნაცვლად, ინგლ. band ადამიანების ჯგუფი) პირი, რომლისგანაც იწყება საგვარტომო
ნუსხის შედგენა, ერთი ოჯახის წევრებში რაიმე დაავადების დამემკვიდრების პროცესის შესწავლის
მიზნით (გოგიჩაძე, გ.(2009). სამედიცინო ტერმინოლოგიის ქართულ-ინგლისურ-რუსულ-ლათინური
განმარტებითი ლექსიკონი, თბილისი, მერიდიანი).
457
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
Garlow, Boone, Li, Owens, & Nemeroff, 2005; Kendler, Aggen, & Neale, 2013; Levinson, 2009; Nurnberger,
2012). მოსალოდნელია, რომ ამ კომპლექსურ სფეროში გენთა კომბინაციის ბევრი ახალი პატერნი
გამოვლინდება, რომელსაც თავისი წვლილი შეაქვს სხვადასხვაგვარი დეპრესიის განვითარებაში.
და ბოლოს, დეპრესიაში გენეტიკური წვლილის საუკეთესო შეფასება ქალებისთვის არის
დაახლოებით 40% და გაცილებით ნაკლები (დაახლოებით 20%) — მამაკაცებისთვის. როგორც
ჩანს, ბიპოლარულ აშლილობებში უფრო მეტია გენეტიკის წვლილი. ეს ნიშნავს, რომ დეპრესიის
მიზეზების 60-დან 80%-მდე გარემოს ფაქტორებს შეიძლება მიეკუთვნებოდეს. ასევე, ბოლო
პერიოდში მიღებული შედეგები ნათლად აჩვენებენ, რომ გუნება-განწყობილების აშლილობებისა
და ნებისმიერი სხვა ფსიქიკური აშლილობის გენეტიკური კავშირი განუზომლად
მრავალფეროვანია. ასე რომ, ეს პროცენტული მაჩვენებლები (40% ქალებში და 20% მამაკაცებში),
შესაძლოა, გენთა კონკრეტულ ჯგუფთან ასოცირებული გენეტიკური წვლილის რომელიმე ერთ
პატერნს კი არ ასახავდეს, არამედ გენების ბევრი განსხვავებული ჯგუფის ბევრი განსხვავებული
პატერნის ანარეკლი იყოს (Kendler, Jaffee, & Roemer, 2011; McClellan & King, 2010). მაგალითად,
ერთ-ერთმა ყველაზე ცნობილმა ქცევის გენეტიკოსმა კენ კენდლერმა (Ken Kendler), თავის
კოლეგებთან ერთად, წარმოადგინა ანგარიში, რომლის მიხედვითაც, დიდი დეპრესიის სინდრომს
სამი ცალკეული გენეტიკური ფაქტორი უდევს საფუძვლად. ამასთან, ერთი ფაქტორი კოგნიტურ
და ფსიქომოტორულ სიმპტომებს უკავშირდება, მეორე — გუნება-განწყობილებას, მესამე—
ნეიროვეგეტატიურ (მელანქოლიურ) სიმპტომებს (Kendler et al., 2013). როგორც IV თავში
აღვნიშნეთ, ქცევის გენეტიკოსებმა გარემოს ფაქტორები ტყუპებისთვის საზიარო (ერთსა და იმავე
სახლში აღზრდისას მიღებული გამოცდილება და, სავარაუდოდ, ერთი და იგივე სტრესული
მოვლენები) და არასაზიარო ფაქტორებად დაყვეს. გამოცდილების რომელი ნაწილი იწვევს
დეპრესიას? არსებობს ზოგადი შეთანხმება, რომ ეს საზიარო გამოცდილება კი არ არის, არამედ
უნიკალური არასაზიარო მოვლენები, რომლებიც ბიოლოგიურ მოწყვლადობასთან
ურთიერთქმედების შედეგად იწვევენ დეპრესიას (Lau & Eley, 2010; Plomin, DeFries, McClearn, &
Rutter, 1997).
ნეიროგადამტანი სისტემები
ფსიქოპათოლოგიის თითქმის არც ერთი სფერო, შიზოფრენიას თუ არ ჩავთვლით, არ ყოფილა
ისეთი ინტენსიური ნეირობიოლოგიური კვლევის საგანი, როგორც გუნება-განწყობილების
აშლილობები. როგორც II თავში ვნახეთ, დღეისათვის ცნობილია, რომ ბევრი სხვადასხვა ტიპის
ნეიროგანდამტანი (ანუ ნეიროტრანსმიტერი) სისტემა არსებობს, რომლებიც რთულად
ურთიერთქმედებენ ერთმანეთთან და ნეირომოდულატორებთან (ენდოკრინული სისტემის
პროდუქტებთან). კვლევა აჩვენებს, რომ სეროტონინის დაბალი დონე გუნება-განწყობილების
აშლილობის მიზეზთა რიცხვში შედის, მაგრამ მხოლოდ სხვა ნეიროტრანსმიტერებთან, მათ
შორის ნორეპინეფრინთან და დოფამინთან, ერთად (მაგალითისთვის იხ. Thase, 2005, 2009).
გავიხსენოთ, რომ სეროტონინის უპირველესი ფუნქცია ემოციური რეაქციების რეგულაციაა.
მაგალითად, როცა სეროტონინის დონე დაბალია, მეტად იმპულსურები ვართ, გუნება-
განწყობილება კი უფრო მკვეთრად გვეცვლება. ეს იმიტომ შეიძლება ხდებოდეს, რომ
სეროტონინის ერთ-ერთი ფუნქცია ნორეპინეფრინისა და დოფამინის სისტემების რეგულირებაა.
„უფლების მიცემის“ ჰიპოთეზის მიხედვით, როცა სეროტონინის დონე დაბალია, სხვა
ნეიროტრანსმიტერებს უფრო ფართო ცვალებადობის, დისრეგულაციისა და გუნება-
განწყობილების მოუწესრიგებლობაში, დეპრესიის ჩათვლით, წვლილი შეტანის „უფლება აქვთ“.
ნორეპინეფრინის შემცირება ერთ-ერთი ასეთი შედეგი შეიძლება იყოს. მანმა და მისმა კოლეგებმა
(Mann, et. al., 1996) ტვინის გამოსახვის დახვეწილი პროცედურები (PET სკანირება) გამოიყენეს
დეპრესიის მქონე პაციენტებში სეროტონინის გადაცემის გაუარესების საჩვენებლად, მაგრამ
შემდგომმა კვლევამ აჩვენა, რომ ეს მიმართება მხოლოდ შედარებით მძიმე, სუიციდური
ტენდენციების მქონე პაციენტებთან არის ძალაში (Mann, Brent, & Arango, 2001; Thase, 2009).
ამჟამად მიღებული მოსაზრების მიხედვით, სხვადასხვაგვარი ნეიროტრანსმიტერის ბალანსი და
თვითრეგულაციის სისტემასთან მათი ურთიერთქმედება უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე
რომელიმე ერთ ნეიროგადამტანის აბსოლუტური დონე (Carver, Johnson, & Joormann, 2009;
Whisman, Johnson, & Smolen, 2011; Yatham et al., 2012).
ასეთი დელიკატური ბალანსის პირობებში, ჯერ კიდევ საინტერესოა დოფამინის როლი,
განსაკუთრებით, მანიის პიზოდებთან, ატიპურ დეპრესიასთან ან ფსიქოტური ნიშნების მქონე
დეპრესიასთან მიმართებით (Dunlop & Nemeroff, 2007; Garlow & Nemeroff, 2003; Thase, 2009).
მაგალითად, როგორც ვიცით, დოფამინის აგონისტი4 L-დოფა, დოფამინის სხვა აგონისტებთან
ერთად (Silverstone, 1985), ჰიპომანიას იწვევს ბიპოლარულ პაციენტებში (მაგალითისთვის იხ. Van
Praag & Korf, 1975). დოფამინის დონეს ქრონიკული სტრესიც ამცირებს და დეპრესიისმაგვარ
4
ნივთიერება, რომელიც რეცეპტორთან კომბინირებისას ფიზიოლოგიურ რეაქციას აძლევს დასაბამს;
ანტაგონისტის საპირისპირო (მთარგმნელის შენიშვნა).
460
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ქცევას წარმოქმნის (Thase, 2009). თუმცა, როგორც ამ სფეროში მიმდინარე სხვა კვლევებში, აქაც
საკმაოდ ძნელია რომელიმე ურთიერთმიმართებაზე სრული დარწმუნებით საუბარი.
ენდოკრინული სისტემა
ბოლო რამდენიმე წელიწადში ყურადღება, უპირატესად, ნეიროტრანსმიტერებიდან
ენდოკრინული სისტემისა და დეპრესიის ეტიოლოგიის „სტრესის ჰიპოთეზისკენ“ გადანაცვლდა
(Nemeroff, 2004). ეს ჰიპოთეზა ჰიპოთალამუსი-ჰიპოფიზი-თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძის (იხ.
ქვემოთ) მოჭარბებულ აქტივობაზე ფოკურისდება, რაც სტრესის ჰორმონებს წარმოქმნის. კიდევ
ერთხელ მიაქციეთ ყურადღება შფოთვის ნეირობიოლოგიის (იხ. V თავი) აღწერასთან მსგავსებას
(მაგალითისთვის იხ. Barlow et al., 2013; Britton & Rauch, 2009; Charney & Drevets, 2002). მკვლევრები
მაშინ დაინტერესდნენ ენდოკრინული სისტემით, როდესაც შეამჩნიეს, რომ ამ სისტემაში
პრობლემების გამო დაავადებულ პაციენტებს ზოგჯერ დეპრესიაც ემართებოდათ. მაგალითად,
ჰიპოთროიდიზმს ანუ კუშინგის დაავადებას, რომელიც თირკმლისზედა ჯირკვლების ქერქზე
მოქმედებს, კორტიზოლის ჭარბად გამომუშავებამდე და ხშირად დეპრესიამდე (და შფოთვამდე)
მივყავართ.
II და V თავებში განვიხილეთ ტვინის წრედი, რომელსაც ჰიპოთალამუსი-ჰიპოფიზი-
თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძს უწოდებენ. ის ჰიპოთალამუსში იწყება და ჰიპოფიზზე გაივლის,
რომელიც ენდოკრინულ სისტემას არეგულირებს (იხ. სურათი N2.10, გვ. 85). მკვლევრებმა
აღმოაჩინეს, რომ ნეიროგადამტანების აქტივობა ჰიპოთალამუსში იმ ჰორმონების სეკრეციას
არეგულირებს, რომლებიც ჰიპოთალამუსი-ჰიპოფიზი-თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძზე
მოქმედებენ. ფსიქოპათოლოგიაში მიმდინარე კვლევა უფრო და უფრო მეტად ფოკუსირდება ამ
ნეიროჰორმონებზე (მაგალითისთვის იხ. Garlow & Nemeroff, 2003; Hammen & KeenanMiller, 2013;
Nemeroff, 2004; Thase, 2009). ათასობით ნეიროჰორმონი არსებობს. შესაბამისად, კომპლექსური
ამოცანა უნდა იყოს მათი მიმართებების კლასიფიცირება წინაპირობის როლის მქონე
ნეიროგადამტან სისტემებთან (და, ასევე, ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე მათი დამოუკიდებელი
ზემოქმედების განსაზღვრა). ერთ-ერთი ჯირკვალი, რომელზეც ჰიპოფიზი მოქმედებს,
თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის ნაწილია. ის სტრესის ჰორმონ კორტიზოლს წარმოქმნის,
რომელიც ასრულებს ჰიპოთალამუსი-ჰიპოფიზი-თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძს. კორტიზოლს
იმიტომ უწოდებენ სტრესის ჰორმონს, რომ ის მომატებულია სტრესული ცხოვრებისული
მოვლენების დროს. (ამ სისტემას უფრო დეტალურად განვიხილავთ IX თავში). ამჯერად
საკმარისია ვიცოდეთ, რომ კორტიზოლის დონე მომატებულია დეპრესიულ პაციენტებში. ეს
აღმოჩენა, გარკვეულწილად, გასაგებს ხდის დეპრესიასა და მძიმე ცხოვრებისეულ სტრესს შორის
მიმართებას (Barlow et al., 2013; Bradley et al., 2008; Thase, 2009).
ამ კავშირმა მიგვიყვანა დექსამეტაზონის დათრგუნვის ტესტის (დდტ) შექმნამდე, რაც,
ვფიქრობთ, დეპრესიის ბიოლოგიური ტესტი უნდა იყოს. დექსამეტაზონი გლუკოკორტიკოიდია,
რომელიც კორტიზოლის სეკრეციას თრგუნავს კვლევის საკონტროლო ჯგუფის მონაწილეებში.
თუმცა, როცა ამ ნივთიერებას დეპრესიის მქონე პაციენტებს აძლევენ, მას გაცილებით ნაკლები
დამთრგუნავი ეფექტი აქვს, ვიდრე საკონტროლო ჯგუფში და ეს ეფექტიც მცირე ხანს გრძელდება
(Carroll, Martin, & Davies, 1968; Carroll et al., 1980). დეპრესიულ პაციენტთა დაახლოებით
ნახევართან ვლინდება ეს შემცირებული დათრგუნვა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ისინი ღრმად
დეპრესიულები არიან (Rush et al., 1997). არსებობს მოსაზრება, რომ დეპრესიული პაციენტების
თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქი საკმარის კორტიზოლს გამოყოფს, რათა დექსამეთაზონის
461
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
უფრო და უფრო ღრმა ძილის რამდენიმე ქვესტადიას გავდივართ, რომლის დროსაც ვისვენებთ
ძირითადად. დაახლოებით 90 წუთის შემდეგ REM-ძილში გადავდივართ, როცა ტვინი აიგზნება
და სიზმარს ვხედავთ. დახუჭული ქუთუთოების ქვეშ თვალები სწრაფად მოძრაობს წინ და უკან,
ამიტომაც ჰქვია ამ ფაზას თვალებს სწრაფი მოძრაობის ძილი. ღამის განმავლობაში ყოველ ახალ
ციკლზე REM-ძილის რაოდენობა იზრდება (ძილის პროცესს უფრო დეტალურად VIII თავში
განვიხილავთ). REM-ძილში უფრო სწრაფად გადასვლასთან ერთად, დეპრესიული პაციენტები
REM აქტივობას უფრო ინტენსიურად განიცდიან და უფრო ღრმა ძილის სტადიები, რომელთაც
ნელი ტალღების ძილს უწოდებენ, მოგვიანებით ან საერთოდ არ იწყება (Jindal et al., 2002; Kupfer,
1995; Thase, 2009). როგორც ჩანს, ძილის ზოგიერთი მახასიათებელი მხოლოდ დეპრესიის
მდგომარეობაში იჩენს თავს და არ ვლინდება სხვა დროს (Riemann, Berger, & Voderholzer, 2001;
Rush et al., 1986); მაგრამ სხვა მტკივებულებები გვაფიქრებინებს, რომ, სულ მცირე, რეკურენტული
დეპრესიის შედარებით მძიმე შემთხვევებისთვის დამახასიათებელი უწყვეტი ძილის დარღვევები
და ღრმა ძილის რაოდენობის შემცირება არადეპრესიულ ინდივიდებსაც კი შეიძლება
აღენიშნებოდეთ (Kupfer, 1995; Thase, 2009).
ძილის პატერნის დარღვევა დეპრესიულ ბავშვებში ნაკლებად შესამჩნევია, ვიდრე
მოზრდილებში. ეს, ალბათ, იმიტომ არის ასე, რომ ბავშვებს ისედაც ძალიან ღრმად სძინავთ, რაც
კიდევ ერთხელ გვიჩვენებს, რაოდენ მნიშვნელოვანია განვითარების სტადია
ფსიქოპათოლოგიისთვის (Brent & Birmaher, 2009; Garber et al., 2009). უნდა აღინიშნოს, რომ ძილი
კიდევ მეტად აქვთ დარღვეული დეპრესიულ ხანშიშესულ ადამიანებს. ფაქტობრივად, ინსომნია,
რომელიც ხშირად აწუხებთ ასაკოვან ადამიანებს, დეპრესიის დაწყების და მდგრადობის რისკ-
ფაქტორს წარმოადგენს (Fiske et al., 2009; Perlis et al., 2006; Talbot et al., 2012). საინტერესო ახალ
კვლევაში მკვლევრებმა აღმოაჩინეს, რომ იმ პაციენტებში, რომლებსაც ინსომნიაც ჰქონდათ და
დეპრესიაც, უშუალოდ ინსომნიის მკურნალობა აუმჯობესებს დეპრესიის მკურნალობის
შედეგებს (Manber et al., 2008). ძილის დარღვევები ბიპოლარული აშლილობის პაციენტებთანაც
გვხვდება. ამ შემთხვევაში ის განსაკუთრებით მძიმეა და არა მხოლოდ REM-ძილის შემცირებით
ხასიათდება, არამედ მძიმე ინსომნიით და ჰიპერსომნიითაც (ზედმეტი ძილი) (Goodwin & Jamison,
2007; Harvey, 2008; Harvey, Talbot, & Gershon, 2009). რამდენიმე წლის წინ ტალბოტმა და მისმა
კოლეგებმა (Talbot, et. al., 2012) შეისწავლეს ძილისა და გუნება-განწყობილების
ურთერთმიმართება ბიპოლარულ პაციენტებში, რომლებიც კვლევის მომენტისთვის არც
დეპრესიაში იმყოფებოდნენ და არც — მანიის მდგომარეობაში (ინტერ-ეპიზოდი) და მათი
მონაცემები ინსომნიის მქონე პაციენტების შედეგებს შეადარეს. აღმოჩნდა, რომ ორივე ჯგუფს
უფრო მეტად აწუხებდა ძილის დარღვევები, ვიდრე ჯანმრთელ საკონტროლო ჯგუფს. ამასთან,
მკვლევრებმა ისიც აღმოაჩინეს, რომ ძილსა და გუნება-განწყობილებას შორის მიმართება
ორმხრივი იყო ორივე ჯგუფში. სხვა სიტყვებით, უარყოფითი გუნება-განწყობილება ძილის
დარღვევებს წინასწარმეტყველებდა და ძილის დარღვევები, საბოლოო ჯამში, უარყოფით გუნება-
განწყობილებაზე აყენებდა ადამიანს. ამგვარად, როგორც ჩანს, ეს კავშირი სხვადასხვა დიაგნოზის
დროს შეიძლება შეგვხვდეს და პირდაპირ ძილის დარღვევების მკურნალობამ დადებითად
შეიძლება იმოქმედოს გუნება-განწყობილებაზე არა მხოლოდ ინსომნიის დროს, არამედ — გუნება-
განწყობილების აშლილობების შემთხვევაშიც.
კიდევ ერთი საინტერესო აღმოჩენა ისაა, რომ ძილის დეპრივაცია, განასაკუთრებით ღამის
მეორე ნახევარში, დეპრესიული პაციენტების მდგომარეობის დროებით გაუმჯობესებას იწვევს
(Giedke & Schwarzler, 2002; Thase, 2009). ეს განსაკუთრებით ბიპოლარული აშლილობის დეპრესიის
463
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
სტადიაზე მყოფ პაციენტებს ეხებათ (Johnson et al., 2009; Harvey, 2008), თუმცა დეპრესია ბრუნდება,
როცა პაციენტები ძილის ჩვეულ რეჟიმს უბრუნდებიან. ნებისმიერ შემთხვევაში, რადგან ძილის
პატერნი ბიოლოგიური რიტმის ანარეკლია, შეიძლება არსებობდეს კავშირი სეზონურ აფექტურ
აშლილობას, დეპრესიულ პაციენტებში ძილის დარღვევებს და ბიოლოგიური რიტმის უფრო
ზოგად დარღვევას შორის (Soreca, Frank, & Kupfer, 2009). ეს თუ მართლაც ასეა, ნამდვილად არ
იქნება გასაკვირი, რადგან ძუძუმწოვართა უმეტესობა ძალიან მგრძნობიარეა დღის
ხანგრძლივობის მიმართ იმ განედზე, რომელზეც ცხოვრობენ და ეს „ბიოლოგიური საათი“
უკონტროლებს მათ კვებას, ძილსა და წონის ცვლილებებს. ამგვარად, ცირკადული რიტმის
არსებითი რღვევა, შესაძლოა, განსაკუთრებით პრობლემური იყოს ზოგიერთი მოწყვლადი
ინდივიდისთვის (Moore, 1999; Sohn & Lam, 2005; Soreca et al., 2009).
და ბოლოს, ძილის პათოლოგიური პროფილი, კერძოდ, REM-ძილის დარღვევები და
უხარისხო ძილი ფსიქოლოგიურ ჩარევაზე შედარებით არასახარბიელო რეაქციას
წინასწარმეტყველებს (Buysse et al., 1999; Thase, 2009; Thase, Simons, & Reynolds, 1996), რაც
პირდაპირ ძილის დარღვევის მკურნალობის შედეგიანობის სასარგებლოდ მეტყველებს.
ფსიქოლოგიური განზომილებები
ამრიგად, მიმოვიხილეთ გენეტიკური და ბიოლოგიური ფაქტორები, დეპრესიასთან
ასოცირებული ნეიროგადამტანების, ენდოკრინული სისტემის, ძილისა და ცირკადული
რითმებისა და ტვინის ცენტრალური უბნების ფარდობითი აქტივობის მიმართულებით
წარმოებული კვლევის შედეგების ჩათვლით. ყველა ეს ფაქტორი განუყოფლად უკავშირდება
ფსიქოლოგიურ და სოციალურ განზომილებებს, რომლებშიც მეცნიერებმა დეპრესიასთან, ასევე,
მძლავ კავშირებს მიაკვლიეს. ახლა ამ ზოგიერთი კვლევის შედეგებს მიმოვიხილავთ.
სტრესი და დეპრესია
შეიძლება იფიქროთ, რომ სრულიად საკმარისია, ადამიანებს ვკითხოთ, დეპრესიის ან სხვა
ფსიქოლოგიური აშლილობის დაწყებამდე რაიმე მნიშვნელოვანი ხომ არ მომხდარა მათ
ცხოვრებაში. დეპრესიის მქონე ადამიანთა უმრავლესობა ამბობს, რომ დაკარგა სამსახური,
გაშორდა მეუღლეს, შეეძინა ბავშვი ან სკოლა დაამთავრა და მუშაობა დაიწყო. თუმცა, როგორც
ფსიქოპათოლოგიის უმრავლესი საკითხის შესწავლისას ხდება, ძირითადი მოვლენის
მნიშვნელოვნების პოვნა არც თუ ისე ადვილია (Carter & Garber, 2011; Hammen, 2005; Hammen &
Keenan-Miller, 2013; Monroe & Reid, 2009; Monroe, Slavich, & Georgiades, 2009). ამიტომ მკვლევართა
უმრავლესობა უკვე აღარ ეკითხება პაციენტებს, რაიმე ცუდი (ან კარგი) ხომ არ მომხდარა მათ
ცხოვრებაში. ამის ნაცვლად, ისინი მოვლენის კონტექსტით და ინდივიდისთვის მისი
მნიშვნელობით/შინაარსით ინტერესდებიან.
მაგალითად, სამსახურიდან წამოსვლა ადამიანთა უმრავლესობისთვის სტრესულია, მაგრამ
ზოგიერთისთვის გაცილებით ძნელია, ვიდრე — დანარჩენებისთვის. ძალიან ცოტას თუ შეუძლია
ამ მოვლენაში კარგის დანახვა. თუ დიდ კორპორაციაში მენეჯერის პოზიციიდან
რესტრუქტურიზაციის გამო გაგანთავისუფლეს და ამ დროს თქვენი მეუღლე სხვა კორპორაციის
პრეზიდენტია და საკმარის ფულსაც შოულობს ოჯახის უზრუნველსაყოფად, ეს, ალბათ, არც თუ
ისე ცუდი ამბავი იქნება. გარდა ამისა, თუ შთაგონებით აღსავსე მწერალი ან ხელოვანი ხართ,
რომელიც ვერ ახერხებდა მისწრაფებების განხორციელებას ამ სამსახურის გამო, უმუშევრად
465
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
დარჩენა დიდი ხნის ნანატრ შესაძლებლობად იქცევა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მეუღლე წლების
განმავლობაში გთხოვდათ, რომ შემოქმედებითი საქმიანობით დაკავებულიყავით.
ახლა წარმოიდგინეთ, როგორი იქნებოდა სამსახურის დაკარგვა, ორი მცირეწლოვანი შვილის
მარტოხელა დედა რომ ყოფილიყავით, რომელიც ალიმენტიდან ალიმენტამდე ცხოვრობს და
ბოლო დროს მუდმივად ერთი არჩევანის წინაშე დგას: ელექტროენერგიის საფასური გადაიხადოს
თუ შვილებს საჭმელი უყიდოს, რადგან ბოლოს ექიმთან ვიზიტის დროს უჩვეულოდ ბევრი ფული
დაეხარჯა. ამ შემთხვევაში იგივე სტრესული მოვლენა გვაქვს, მაგრამ კონტექსტი სრულიად
განსხვავებულია, რაც მოვლენის მნიშვნელოვნებასაც არსებითად ცვლის. კიდევ უფრო რომ
გავართულოთ სიტუაცია, ერთი წუთით წარმოიდგინეთ, რას მოიმოქმედებდა და რა რეაქცია
ექნებოდა ამ სიტუაციაში მოხვედრილ სხვადასხვა ქალს. ერთს შეიძლება ეფიქრა, რომ სრულიად
წარუმატებელია და ამიტომ უნარი არ შესწევს, რომ საკუთარ შვილებზე იზრუნოს. მეორეს
შეიძლება გაეცნობიერებინა, რომ სამსახურის დაკარგვა მისი ბრალი არ იყო, რომელიმე ტრენინგ
კურსზე ჩაწერილიყო და როგორღაც გაეტანა თავი. ამგვარად, მნიშვნელოვანია როგორც
ცხოვრებისეული მოვლენის კონტექსტი, ისე — ინდივიდისთვის მისი მნიშვნელობა.
ცხოვრებისეული მოვლენების შესწავლისადმი ეს მიდგომა ინგლისელ ჯორჯ უ. ბრაუნს (George
W. Brown, 1989b) და მის თანამშრომლებს ეკუთვნით (იხ. სურათი N7.4).
ცხოვრებისეული მოვლენების ბრაუნის კვლევა საკმაოდ რთულია ჩასატარებლად და
მეთოდოლოგია ჯერ კიდევ განვითარების პროცესშია. ფსიქოლოგებმა სკოტ მონრომ და კონსტანს
ჰამენმა (Hammen, 2005; Monroe et al., 2009;
Monroe, Rohde, Seeley, & Lewinsohn, 1999;
Dohrenwend & Dohrenwend, 1981) ახალი
მეთოდები შექმნეს. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი
უშუალო გაგება საკითხია მოვლენების მოგონებისგან
სიტუაცია (მნიშვნელობა) განუყოფელი მიკერძოებულობა. დეპრესიულ
ადამიანს რომ ჰკითხოთ, რა მოხდა ხუთ
წელზე მეტი ხნის წინ, როცა პირველად
სურათი N7.4. ცხოვრებისეული სტრესული
დაემართა დეპრესია, სავარაუდოდ, იმისგან
სიტუაციების კონტექსტი და მნიშვნელობა. განსხვავებულ პასუხს მიიღებთ, რომელსაც
(გადმობეჭდილია ნებართვით წყაროდან Brown, G. W. იგივე ადამიანი დეპრესიის უქონლობის
[1989b]. Life events and measurement. In G. W. Brown & T. O.
Harris, Eds., Life events and illness. New York, NY: Guilford შემთხვევაში გაგცემდათ. ვინაიდან მიმდინარე
Press, © 1989 New York, NY: Guilford Press.) გუნება-განწყობილება ამახინჯებს
მოგონებებს, ბევრი მკვლევარი მივიდა იმ
დასკვნამდე, რომ სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენების შესწავლის ერთადერთი ნაყოფიერი
გზა პროსპექტული კვლევაა, რათა შედარებით ზუსტად განისაზღვროს მოვლენების ბუნება და
მათი მიმართება შემდგომში განვითარებულ ფსიქოპათოლოგიასთან.
ნებისმიერ შემთხვევაში, დიდი რაოდენობით კვლევის შეჯამების შედეგად, ცხადი ხდება, რომ
სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენები მჭიდროდ უკავშირდებიან გუნება-განწყობილების
აშლილობების დაწყებას (Grant, Compas, Thurm, McMahon, & Gipson, 2004; Hammen, 2005; Kendler
& Gardner, 2010; Monroe et al., 2009; Monroe & Reid, 2009). მთელ რიგ კვლევებში მოვლენების
კონტექსტისა და პოპულაციიდან შემთხვევითად აღებულ შერჩევაზე მათი გავლენის გაზომვამ
მძიმე და, ზოგ შემთხვევაში, ტრავმულ ცხოვრებისეულ მოვლენებსა და დეპრესიის დაწყებას
შორის შესამჩნევი კავშირი გამოავლინა (Brown, 1989a; Brown, Harris, & Hepworth, 1994; Kendler et
466
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
al., 1999b; Mazure, 1998). მძიმე მოვლენები ყველა ტიპის დეპრესიას უსწრებს წინ, ალბათ,
ერთადერთ გამონაკლისით. ეს არის მელანქოლიური ან ფსიქოტური ნიშნების მქონე პაციენტების
მცირერიცხოვანი ჯგუფი, რომლებთანაც დეპრესიის შემდგომი ეპიზოდები ცხოვრებისეული
მოვლენების გარეშე ვითარდება (Brown et al., 1994). დიდი ცხოვრებისეული სტრესი დეპრესიის
საწყის ეპიზოდებს უკეთ წინასწარმეტყველებს, ვიდრე შემდგომ, განმეორებით ეპიზოდებს
(Lewinsohn, Allen, Seeley, & Gotlib, 1999). გარდა ამისა, რეკურენტული დეპრესიის მქონე
ადამიანების შემთხვევაში ბოლო ეპიზოდამდე ან მის საწყის სტადიაზე მძიმე ცხოვრებისეული
მოვლენის გამოჩენა მკურნალობაზე შედარებით ნაკლებ რეაგირებას და რემისიამდე უფრო
ხანგრძლივ პერიოდს წინასწარმეტყველებს (Monroe et al., 2009; Monroe, Kupfer, & Frank, 1992). ეს
მოვლენა ეპიზოდის გამეორების შედარებით მაღალი ალბათობის კარგი პრედიქტორიცაა (Monroe
et al., 2009; Monroe, Roberts, Kupfer, & Frank, 1996). მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად კონტექსტი და
მნიშვნელობა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თავად კონკრეტული მოვლენა, როგორც ასეთი,
ზოგიერთ მოვლენას ნამდვილად მეტი ალბათობით მივყავართ დეპრესიამდე. ერთ-ერთი
მათგანია ურთიერთობის გაწყვეტა, რაც ძნელია როგორც მოზარდებისთვის (Carter & Garber, 2011;
Monroe, Rohde, Seeley, & Lewinsohn, 1999), ისე — მოზრდილებისთვის (Kendler, Hettema, Butera,
Gardner, & Prescott, 2003). ტყუპების დახვეწილ კვლევაში კენდლერმა და მისმა კოლეგებმა (2003)
აჩვენეს, რომ თუ ერთი ტყუპისცალი განიცდის დანაკარგს, როგორიცაა საყვარელი ადამიანის
გარდაცვალება, მაშინ მის შემთხვევაში 10-ჯერ მეტია დეპრესიის განვითარების ალბათობა, ვიდრე
მეორე ტყუპისცალთან; ხოლო თუ ერთი ტყუპისცალი შეურაცხყოფილია დანაკარგით,
როგორიცაა, ვთქვათ, პარტნიორის ან მეუღლის მიერ მიტოვება საუკეთესო მეგობრის გამო და თუ
ის მათ მაინც მუდმივად ხვდება, მაშინ მას დეპრესიის განვითარების 20-ჯერ მეტი შანსი აქვს,
ვიდრე იგივე გენების მქონე მეორე ტყუპისცალს, რომელსაც არ განუცდია ასეთი რამ. მეცნიერებმა
დაასაბუთეს, რომ შეურაცხყოფა, დანაკარგი და სოციალური უარყოფა ის სტრესული
ცხოვრებისეული მოვლენები ან, როლებსაც ყველაზე მეტად შეუძლიათ ადამიანის დეპრესიამდე
მიყვანა (Monroe et al., 2009).
ცხადია, რომ მჭიდრო კავშირი არსებობს სტრესსა და დეპრესიას შორის და მეცნიერები უფრო
და უფრო მეტად რწმუნდებიან, რომ ეს მიზეზ-შედეგობრიობა, შესაძლოა, ორმხრივი იყოს.
გახსოვთ, II თავში ვთქვით, რომ ჩვენი გენეტიკური მოცემულობა შეიძლება ზრდიდეს იმის
ალბათობას, რომ სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენების გადატანა მოგვიწევს? ამას მაშინ გენი-
გარემოს კორელაციის მოდელი ვუწოდეთ (Kendler, 2011; Kendler, Jaffee, & Roemer, 2011). ამ
მოდელის ილუსტრაცია იქნებიან ადამიანები, რომლებიც გენეტიკურად თანდაყოლილი
პიროვნული მახასიათებლებიდან გამომდინარე, რთული ურთიერთობებისკენ სწრაფვის
ტენდენციით ხასიათდებიან, რასაც შემდგომში დეპრესიისკენ მიჰყავს ისინი. კენდლერი და მისი
კოლეგები (1999a) აღნიშნავენ, რომ სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენებისა და დეპრესიის
ურთიერთკავშირის დაახლოებით მესამედი იმ შემთხვევათა კატეგორიაში კი არ ხვდება, როცა
სტრესი აღძრავს დეპრესიას, არამედ დეპრესიისადმი მოწყვლადი ინდივიდები თავად ხვდებიან
სტრესის მაღალი რისკის მქონე გარემოში, როგორიცა რთული ურთიერთობები ან სხვა სარისკო
სიტუაციები, რომელთათვისაც ჩვეულია არასასურველი, ცუდი დასასრული. ამ რეციპროკულ
მოდელში მნიშვნელოვანია, რომ ერთი ადამიანის შემთხვევაში ორივე ვარიანტი შეიძლება
შეგვხვდეს: სტრესმა აღძრას დეპრესია და დეპრესიული ინდივიდი ქმნიდეს ან ეძებდეს სტრესულ
მოვლენებს. საინტერესოა, რომ დედებს თუ ვკითხავთ, გვეტყვიან, რომ დეპრესიული მოზარდები
უქმნიან პრობლემას, მაგრამ მოზარდები ამაში თავად სტრესულ მოვლენას ადანაშაულებენ
467
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
(Carter, Garber, Cielsa, & Cole, 2006; Eley, 2011). რეციპროკული მოდელის მიხედვით, სიმართლე
სადღაც ამ ორ მოსაზრებას შორისაა.
დასწავლილი უმწეობა
როგორც II თავში ვთქვით, მარტინ სელიგმენმა აღმოაჩინა, რომ ძაღლებსა და ვირთხებს
საინტერესო ემოციური რეაქციები ჰქონდათ ისეთ მოვლენებზე, რომლებსაც თავად ვერ
აკონტროლებდნენ. თუ ვირთხები შემთხვევითად ელექტროშოკს იღებდნენ, საკმაოდ კარგად
ფუნქციონირებდნენ მანამ, სანამ ამ შოკისთვის თავის არიდების გზით, მაგალითად, ბერკეტზე
თათის დაჭერით გამკლავება შეეძლოთ; მაგრამ თუ დაისწავლიდნენ, რომ ვერაფერი შველოდათ
და შეუძლებელი იყო ელექტროშოკის თავიდან აცილება, მაშინ უმწეოები ხდებოდნენ,
ნებდებოდნენ და ისეთ მდგომარეობაში გადადიოდნენ, რომელიც ცხოველებში დეპრესიას
შეესაბამებოდა (Seligman, 1975).
ადამიანებიც ასე რეაგირებენ თუ არა? სელიგმენი ფიქრობს, რომ კი, მაგრამ მხოლოდ ერთი
მნიშვნელოვანი პირობის დაცვით: ადამიანები მაშინ შფოთავენ და ხდებიან დეპრესიულები, როცა
გადაწყვეტენ, რომ ვერ აკონტროლებენ სტრესს თავიანთ ცხოვრებაში (Abramson, Seligman, &
Teasdale, 1978; Miller & Norman, 1979). ეს შედეგები მნიშვნელოვანი მოდელის სახით ჩამოყალიბდა,
რომელსაც დეპრესიის დასწავლილი უმწეობის თეორია ეწოდა. ხშირად შეუმჩნეველი რჩება
სელიგმენის მოსზრება, რომ სტრესულ სიტუაციაზე პირველი რეაქცია შფოთვაა. დეპრესია
შეიძლება მოჰყვეს შესამჩნევ უიმედობას იმის გამო, რომ ადამიანი ვერ უმკლავდება რთულ
ცხოვრებისეულ მოვლენებს (Barlow, 1988, 2002). დეპრესიული ატრიბუციული სტილი არის: (1)
ინტერნალური ან შინაგანი ანუ ინდივიდი უარყოფით მოვლენებს პიროვნულ მარცხს მიაწერს
(„ჩემი ბრალია“); (2) სტაბილური ანუ კონკრეტული უარყოფითი მოვლენების დასრულების
469
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
შემდეგაც კი რჩება ატრიბუცია, რომ „სხვა დამატებითი ცუდი ამბებიც ყოველთვის ჩემი ბრალი
იქნება“ და (3) გლობალური ანუ ეს ატრიბუციები სხვადასხვა საკითხზე ვრცელდება. ამ
საინტერესო კონცეფციის კვლევა დღესაც გრძელდება, თუმცა შეგვიძლია ვნახოთ, როგორ ერგება
ეს მოდელი ქეითის შემთხვევას. დასაწყისში, როდესაც სკოლაში სიარულის პრობლემები გაჩნდა,
მას გაუჩნდა რწმენა, რომ მოვლენები აღარ ექვემდებარებოდა მის კონტროლს და მას მათთან
გამკლავების ცდაც კი არ შეეძლო. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ მისი აზრით, ეს ცუდი სიტუაცია
მისი ბრალი იყო: „საკუთარ თავს ვადანაშაულებდი იმაში, რომ ვერაფერს ვაკონტროლებდი.“ ამას
დიდი დეპრესიული ეპიზოდის დაღმავალი სპირალური განვითარება მოჰყვა.
და მაინც, მთავარი კითხვა ისევ უპასუხოდ რჩება: დასწავლილი უმწეობა დეპრესიის მიზეზია
თუ დეპრესიაში ყოფნასთან დაკავშირებული გვერდითი ეფექტი? მიზეზი რომ იყოს,
დასწავლილი უმწეობა დეპრესიული ეპიზოდის დაწყებამდეც უნდა არსებობდეს. ბავშვებზე
ჩატარებული ხუთწლიანი განმეორებითი კვლევის შედეგებს გარკვეული სიცხადე შეაქვს ამ
საკითხში. ნოლენ-ჰოეკსემა, გირგუსი და სელიგმენი (Nolen-Hoeksema, Girgus, and Seligman, 1992)
აღნიშნავენ, რომ ბავშვებში უარყოფითი ატრიბუციული სტილი არ წინასწარმეტყველებდა
შემდგომში დეპრესიის სიმპტომების განვითარებას. როგორც მონაცემები აჩვენებდნენ,
სიმპტომების ძირითად წინაპირობას სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენები წარმოადგენდნენ.
თუმცა, როდესაც სტრესში მყოფი ბავშვები გაიზარდნენ, მეტად უარყოფითი კოგნიტური სტილი
ჩამოუყალიბდათ, რომელიც ნამდვილად წინასწარმეტყველებდა დამატებითი უარყოფითი
მოვლენების საპასუხოდ დეპრესიის სიმპტომებს წარმოქმნას. ეს, თავის მხრივ, ზრდიდა ამ
ბავშვების მოწყვლადობას მომავალში სტრესული მოვლენების საპასუხოდ დეპრესიის
ეპიზოდების განვითარებისადმი. ფაქტობრივად, კვლევათა დიდი ნაწილი ადასტურებს, რომ
უარყოფითი კოგნიტური სტილები წინ უსწრებს და რისკ-ფაქტორია დეპრესიისთვის (Alloy &
Abramson, 2006; Garber & Carter, 2006; Garber et al., 2009).
ამ ლოგიკით მივდივართ ფსიქოლოგიური მოწყვლადობის იმ ტიპებამდე, რომელსაც თავისი
წვლილი შეაქვს შფოთვითი აშლილობების განვითარებაში (Barlow, 1988, 2002; Barlow et al., 2013).
ეს ნიშნავს იმას, რომ პიროვნებაში, რომელიც შფოთვისადმი ან დეპრესიისადმი არასპეფიციკური
გენეტიკური მოწყვლადობით ხასიათდება, სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენები ააქტიურებენ
ფსიქოლოგიური შეგრძნებას, რომ ცხოვრებისეული მოვლენები არაკონტროლირებადია (Barlow,
2002; Chorpita & Barlow, 1998). მტკიცებულებები გვაფიქრებინებს, რომ უარყოფითი
ატრიბუციული სტილები კონკრეტულად დეპრესიას კი არ ახასიათებს, არამედ შფოთვის მქონე
ადამიანებისთვისაც ჩვეული მახასიათებელია (Barlow,
2002; Hankin & Abramson, 2001; Barlow et al., 2013). ეს,
შესაძლოა, იმაზე მიუთითებდეს, რომ ფსიქოლოგიური
(კოგნიტური) მოწყვლადობა იმდენადვე სპეციფიკურია
გუნება-განწყობილების აშლილობებისათვის, როგორც
გენეტიკური მოწყვლადობა. სხვადასხვა აშლილობას
ორივე სახის მოწყვლადობა შეიძლება ედოს
საფუძვლად.
დეპრესიის დასწავლილი უმწეობის მკვლევართა ჯგუფმა (Abramson, Metalsky, & Alloy,
თეორიის მიხედვით, ადამიანები მაშინ
ხდებიან დეპრესიულები, როცა სჯერათ, 1989) გადასინჯეს დასწავლილი უმწეობის თეორია. მათ
რომ ვერ აკონტროლებენ სტრესს თავიანთ უკანა პლანზე გადასწიეს უარყოფითი ატრიბუციების
ცხოვრებაში.
გავლენა და მეტად გამოკვეთეს უიმედობის, როგორც
470
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ქვეშ აყენებს (მაგალითისთვის იხ. Abela et al., 2011; Alloy et al., 2012; Ingram, Miranda, & Segal, 2006;
Reilly-Harrington et al., 1999).
ამ დასკვნების კარგი ემპირიული დასაბუთება დეპრესიისადმი კოგნიტური მოწყვლადობის
ტემპლ-ვისკონსინის კვლევიდან მოდის, რომელიც ლორენ ალოიმ და ლინ აბრამსონმა (Alloy &
Abramson, 2006; Alloy, Abramson, Safford, & Gibb, 2006) განახორციელეს. უნივერსიტეტის
პირველკურსელებს, რომლებიც პირველი შეფასების დროს არ იყვნენ დეპრესიულები, ხუთი წლის
განმავლობაში ყოველ რამდენიმე თვეში ერთხელ ამოწმებდნენ, რათა გაერკვიათ, რაიმე
სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენა ხომ არ გადაიტანეს, ან დეპრესიის დიაგნოზირებადი
ეპიზოდი ან სხვა ფსიქოპათლოგია ხომ არ აღენიშნებოდათ. პირველი შეფასებისას მკვლევრებმა
გაარკვიეს, კოგნიტურად მოწყვლადები იყვნენ თუ არა სტუდენტები დეპრესიის
განვითარებისადმი. ამისათვის მათ დისფუნქციური დამოკიდებულებებისა და უიმედობის
ატრიბუციების საზომი თვითანგარიშის კითხვარები გამოიყენეს. შედეგები აჩვენებდა, რომ
დისფუნქციური დამოკიდებულებების გამო უფრო მაღალი რისკის ქვეშ მყოფ სტუდენტებს
წარსულში დეპრესიის უფრო მაღალი მაჩვენებლები ჰქონდათ, ვიდრე დაბალი რისკის ჯგუფს.
თუმცა, რეალურად მნიშვნელოვანი მონაცემები კვლევის პროსპექტულმა ნაწილმა მოიტანა.
ნეგატიური კოგნიტური სტილები შემდგომში დეპრესიის განვითარებისადმი მოწყვლადობაზე
მიუთითებდა. დიდი დეპრესიული აშლილობის განვითარების რისკი მაშინაც კი 6-12-ჯერ მეტი
იყო მაღალი რისკის ქვეშ მყოფ პაციენტებთან (ანუ მათთან, ვისაც კოგნიტური მოწყვლადობის
მაღალი მაჩვენებლები ჰქონდა), დაბალი რისკის მონაწილეებთან შედარებით, თუ მათ წარსულში
არ ჰქონდათ დეპრესიის გამოცდილება. ამასთან, მაღალი რისკის პაციენტთა 16%-ს და დაბალი
რისკის პაციენტთა მხოლოდ 2.7%-ს აღენიშნა დიდი დეპრესიული ეპიზოდი, შედარებით
უმნიშვნელო დეპრესიული სიმპტომები კი, შესაბამისად, 46% და 14%-ს (Alloy & Abramson, 2006).
სხვა მნიშვნელოვან კვლევაში აბელამ და სკიჩმა (Abela & Skitch, 2007) აჩვენეს, რომ დეპრესიული
დედის გამო დეპრესიის მაღალი რისკის მქონე ბავშვები უმნიშვნელო სტრესულ სიტუაციაშიც კი
დეპრესიულ კოგნიტურ სტილს ავლენდნენ, ამ რისკის არმქონე ბავშვებისგან განსხვავებით. და
ბოლოს, ბოლო პერიოდში მოპოვებული, გარკვეუწილად, დამაფიქრებელი მონაცემები
გვაფიქრებინებენ, რომ დეპრესიისადმი კოგნიტური მოწყვლადობა გადამდები შეიძლება იყოს
(Haeffel & Hames, 2013). ამ კვლევაში კოლეჯის სტუდენტები მონაწილეობდნენ, რომლებსაც
მაღალი დონის მოწყვლადობის მქონე ოთახის მეზობელი ჰყავდათ. ისინი დროთა განმავლობაში
მსგავსი კოგნიტური სტილის გამომუშავებას იწყებდნენ და დეპრესიული სიმპტომების მატებაც
აღენიშნებოდათ. ყველა ეს მონაცემი გვიჩვენებს, რომ ნამდვილად არსებობს დეპრესიის
განვითარებისადმი კოგნიტური მოწყვლადობა და მათი ბიოლოგიურ მოწყვლადობასთან
კომბინირება დეპრესიისკენ მავალ მოლიპულ გზას ქმნის.
ოჯახური ურთიერთობები
ადრე ვთქვით, რომ დარღვეულ ურთიერთობებს ხშირად მივყავართ დეპრესიამდე. მაშინ ისიც
აღვნიშნეთ, რომ ოჯახური ცხოვრებით უკმაყოფილება და დეპრესია, ბიპოლარული აშლილობის
473
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ჩათვლით, მჭდროდ უკავშრდება ერთმანეთს (Davila, Stroud, & Starr, 2009). ბრუსმა და კიმმა (Bruce
& Kim, 1992) 695 ქალისა და 530 მამაკაცის შესახებ შეაგროვეს მონაცემები და შემდეგ, ერთ წლის
თავზე, ხელმეორედ ჩაატარეს მათთან ინტერვიუები. ამ დროის განმავლობაში ზოგი მონაწილე
დაშორდა ან განქორწინდა მეუღლესთან, თუმცა უმრავლესობა სტაბილურ ქორწინებაზე
საუბრობდა. იმ ქალების დაახლოებით 21%-ს, რომლებსაც კვლევის მიმდინარეობის პერიოდში
დაენგრათ ოჯახები, ღრმა დეპრესია ჰქონდა, რაც სამჯერ აღემატებოდა ქორწინებაში მყოფი
ქალების მაჩვენებლებს. ამავე პერიოდში განქორწინებულ მამაკაცთა თითქმის 17%-ს
განუვითარდა ღრმა დეპრესია და ეს 9-ჯერ მეტი იყო, ვიდრე დაოჯახებულ მამაკაცთა
მაჩვენებელი. თუმცა, როდესაც მკვლევრებმა მხოლოდ იმ პაციენტების შემთხვევები შეისწავლეს,
რომლებსაც წარსულში არ ჰქონდათ ღრმა დეპრესიის გამოცდილება, კვლევის პერიოდში
განქორწინებულ ან დაშორებულ მამაკაცთა 14%-ს და ქალთა 5%-ს აღმოაჩნდა ღრმა დეპესია. სხვა
სიტყვებით, ოჯახის დანგრევის შემდეგ გუნება-განწყობილების აშლილობის პირველად
განვითარების მომატებული რისკის ქვეშ მხოლოდ მამაკაცები იდგნენ. როგორ ფიქრობთ,
ქორწინებაში დარჩენა მამაკაცებისთვის უფრო მნიშვნელოვანია თუ ქალებისთვის? როგორც ჩანს,
მამაკაცებისთვის.
კვლევის კიდევ ერთი შედეგი, რომელსაც მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა აქვს, ის არის, რომ
დეპრესიამ, ბიპოლარული აშლილობის ჩათვლით, განსაკუთრებით თუ ის უწყვეტად გრძელდება,
ოჯახური ურთიერთობების მნიშვნელოვან რღვევამდე შეიძლება მიგვიყვანოს (Beach, Jones, &
Franklin, 2009; Beach, Sandeen, & O’Leary, 1990; Davila et al., 2009; Uebelacker & Whisman, 2006). არ
არის ძნელი იმის მიხვედრა, თუ რატომ ხდება ასე. ისეთი ადამიანის გვერდით ყოფნა, რომელიც
მუდმივად ნეგატიურია, ცუდ გუნებაზეა და პესიმისტურად არის ყველაფრის მიმართ
განწყობილი, ადრე თუ გვიან ღლის მეორე ადამიანს. რადგან ემოციები გადამდებია, გარკვეული
დროის შემდეგ, ალბათ, მეუღლეც ცუდად გრძნობს თავს. ასეთი უერთერთქმედებები წინ უძღვის
კამათს ან, უარესი, არადეპრესიულ მეუღლეს წასვლისკენ უბიძგებს (Joiner & Timmons, 2009;
Whisman, Weinstock, & Tolejko, 2006).
როგორც ჩანს, ოჯახური კონფლიქტი მამაკაცებსა და ქალებზე განსხავებულად მოქმედებს.
მამაკაცები დეპრესიის გამო უბრალოდ მიდიან ან სხვაგვარად არღვევენ ურთიერთობებს, ხოლო
ქალებს პრობლემური ურთიერთობების გამო დეპრესია ეწყებათ. ამრიგად, მამაკაცების
შემთხვევაშიც უკავშირდება დეპრესია ოჯახურ ურთიერთობაში პრობლემებს და ქალების
შემთხვევაშიც, მაგრამ კაუზალური მიმართება განსხვავებულია (Fincham, Beach, Harold, & Osborne,
1997). ანალოგიური შედეგი მიიღეს სპანგლერმა, სიმონმა, მონრომ და ტასემ (Spangler, Simons,
Monroe, & Thase, 1996). ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, ბიჩმა, ჯონსმა და ფრანკლინმა (Beach,
Jones, & Franklin, 2009) გამოთქვეს მოსაზრება, რომ პაციენტისთვის საუკეთესო შედეგის
მისაღწევად და სამომავლო რეციდივების პრევენციისთვის საუკეთესო გამოსავალია, რომ
თერაპევტმა, გუნება-განწყობილების აშლილობასთან ერთად, დარღვეულ ოჯახურ
ურთიერთობაზეც იმუშოს. ბიპოლარული აშლილობის მქონე ინდივიდებს ნაკლები შანსი აქვთ,
რომ საერთოდ დაქორწინდნენ და მეტი შანსი, რომ თუ მაინც დაქორწინდებიან, ადრე თუ გვიან,
განქორწინდნენ; თუმცა, მათ, ვინც მოახერხებს ოჯახის შენარჩუნებაც, შედარებით უკეთესი
პროგნოზი აქვთ, რადგან მეუღლეები ძალიან ეხმარებიან მკურნალობის და მედიკამენტების
მიღების პროცესის რეგულირებაში (Davila et al., 2009).
474
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ქალები მამაკაცები
სოციალური მხარდაჭერა
II თავში ფსიქოლოგიურ და ბიოლოგიურ ფუნქციონირებაზე სოციალური გავლენების მძლავრ
ზემოქმედებაზე ვისაუბრეთ. იმის რამდენიმე მაგალითიც
მოვიტანეთ, რა წვლილი შეაქვს ისეთ სოციალურ გავლენებს
ნაადრევ სიკვდილში, როგორიც არის ხანშიშესულ ასაკში
სოციალური მხარდაჭერის უქონლობა. ამიტომ არ არის
გასაკვირი, რომ სოციალური ფაქტორები იმაზეც
მოქმედებენ, დაგვემართება თუ არა დეპრესია (Beach et al.,
2009). მაგალითის სახით იმის თქმაც კმარა, რომ დეპრესიის
თვითდადანაშაულებასა და რუმინაციას განვითარების რისკი თითქმის 80%-ით მეტია მარტო
თავისი წვლილი შეიძლება შეჰქონდეს მცხოვრები ადამიანების შემთხვევაში, ვიდრე მათთან, ვინც
იმაში, რომ გუნება-განწყობილების
აშლილობები ქალებთან უფრო ხშირად
სხვებთან ერთად ცხოვრობს (Pulkki-Råback et al., 2012).
გვხვდება, ვიდრე მამაკაცებთან. ერთ-ერთ გარდამტეხ ადრეულ კვლევაში ჰარისმა (Harris,
477
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ინტეგრაციული თეორია
როგორ გავაერთიანებთ ყველაფერ ზემოთ თქმულს? ფაქტობრივად, დეპრესიასა და შფოთვას
ხშირად შეიძლება ედოს საფუძვლად საერთო, გენეტიკურად განპირობებული ბიოლოგიური
მოწყვლადობა (Barlow, 2002), რომელსაც სტრესულ ცხოვრებისეულ მოვლენებზე ზეაქტიური
478
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
მკვლევრებმა (Booij & Van der Does, 2007) აღმოაჩინეს, რომ ეს ბიოლოგიური გამოწვევა,
როგორც წესი, ეფექტური იყო ზოგიერთ ამ ინდივიდში სხვადასხვა დეპრესიული სიმპტომის
დროებით გამოწვევისას, მაგრამ ეს სიმპტომები გაცილებით ღრმადგამჯდარი იყო იმ პაციენტებში,
რომლებსაც კოგნიტური მოწყვლადობის მარკერიც ჰქონდათ. ეს ნიშნავს იმას, რომ ბიოლოგიურ
გამოწვევამდე შეფასებული კოგნიტური მოწყვლადობა დეპრესიულ რეაქციას
წინასწარმეტყველებდა. საინტერესოა, რომ ტრიპროფანის მწვავე გამოფიტვა გუნება-
განწყობილების მნიშვნელოვან ცვლილებებს არ იწვევდა ჯანმრთელ შერჩევებში. ის მხოლოდ
დეპრესიისადმი მოწყვლად ინდივიდებზე მოქმედებდა.
დღემდე რაც გვაქვს, მიდრეკილება-სტრესის მოდელის შესაძლო მექანიზმია. საბოლოო ჯამში,
ნათლად იკვეთება, რომ ისეთმა ფაქტორებმა, როგორიც პიროვნებათშორისი ურთიერთობები ან
კოგნიტური სტილია, სტრესის ეფექტებისგან და, მაშასადამე, გუნება-განწყობილების
აშლილობების განვითარებისგან შეიძლება დაგვიცვას. გარდა ამისა, ეს ფაქტორები, სულ მცირე,
შეიძლება განაპირობებდნენ, სწრაფად გამოვჯანმრთელდებით თუ არა ამ აშლილობებისგან. აქვე
გაიხსენეთ, რომ ბიპოლარულ აშლილობას და, კერძოდ, მანიის ეპიზოდების აქტივაციას,
გარკვეულწილად, განსხვავებული გენეტიკური საფუძველი აქვს და სოციალურ მხარდაჭერაზეც
განსხვავებულად რეაგირებს. მეცნიერები იწყებენ თეორიული მოსაზრებების გამოთქმას, რომ
ბიპოლარული აშლილობის მქონე ინდივიდები, აქამდე აღნიშნულ ფაქტორებთან ერთად,
უაღრესად მგრძნობიარენი არიან მნიშვნელოვანი მიზნების მიღწევისკენ სწრაფვასთან
დაკავშირებული ცხოვრებისეული მოვლენების მიმართ. ეს, ალბათ, ტვინის იმ ზეაქტიური გზის
გამო ხდება, რომელსაც ქცევითი მიახლოების სისტემა (behavioral approach system, BAS) ეწოდება
(Alloy & Abramson, 2010; Gruber, Johnson, Oveis, & Keltner, 2008). ამ შემთხვევებში შედარებით
დადებითმა, მაგრამ მაინც სტრესულმა ცხოვრებისეულმა მოვლენებმა, როგორიცაა ახალი
სამსახურის დაწყება ან საკურსოს დასასრულებლად გათენებული ღამე, მოწყვლად ადამიანებში
მანიის და არა — დეპრესიის ეპიზოდის განვითარებაში შეიძლება მიიღოს მონაწილეობა.
ბიპოლარული აშლილობის მქონე ინდივიდები ცირკადული რიტმის დარღვევისადმიც ძალზე
მგრძნობიარენი არიან. ასე მაგალითად, ბიპოლარული აშლილობის მქონე ადამიანებს, შესაძლოა,
ტვინის ის გზები ჰქონდეს, რომლებიც მათ დეპრესიისკენაც განაწყობს და მანიისკენაც. ამ
ჰიპოთეზის შემოწმებას მკვლევრები მხოლოდ ახლა იწყებენ.
ამრიგად, როგორც მოცემულია სურათზე N7.7, გუნება-განწყობილების აშლილობებზე ყველა
— ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური — ფაქტორი ერთად ზემოქმედებს. ეს მოდელი
სრულად არ ხსნის გუნება-განწყობილების ყველანაირ გამოვლინებას, იქნება ეს სეზონური,
ბიპოლარული თუ სხვა, თუმცა ბიპოლარული აშლილობის მანია, როგორც ჩანს, უნიკალურ
გენეტიკურ ზემოქმედებასთან ასოცირდება და შედარებით უნიკალური ცხოვრებისეული
მოვლენებით აღიძრება, როგორც უკვე ვთქვით ზემოთ. კი, მაგრამ რატომ ხდება, რომ როდესაც
საფუძვლად მდებარე გენეტიკური მოწყვლადობის მქონე ადამიანი სტრესულ ცხოვრებისეულ
მოვლენას განიცდის, გუნება-განწყობილების აშლილობა ემართება და არა — შფოთვითი ან
სომატური სიმპტომის აშლილობა? შფოთვითი და სტრესთან დაკავშირებული სხვა აშლილობების
ანალოგიურად, სპეციფიკური ფსიქოსოციალური პირობები, როგორიც ადრეული დასწავლის
გამოცდილებაა, სპეციფიკურ გენეტიკურ მოწვყლადობასთან და პიროვნულ მახასიათებლებთან
ურთიერთქმედების შედეგად ემოციური აშლილობების მთელ სპექტრს წარმოქმნის.
ბიოლოგიური მოწყვლადობა
ფსიქოლოგიური მოწყვლადობა
სტრესული ცხოვრებისეული
მოვლენები
დეპრესია: პიროვნული დანაკარგი,
სოციალური უარყოფა, შეურაცხყოფა
მანია: მიღწევები, ახალი
შესაძლებლობები,
პერფექციონისტური სწრაფვები
დეპრესია: ნეგატიური
ატრიბუციები, უიმედობის შეგრძნება,
დისფუნქციური დამოკიდებულებები,
ნეიროგადანმტანებზე ფართო ნეგატიური სქემები პრობლემები პიროვნებათშორის
სპექტრის ზემოქმედებით ურთიერთბებში და სოციალური
მანია: პოზიტიური ატრიბუციები,
სტრესის ჰორმონების აქტივაცია მხარდაჭერის უქონლობა
ძალაუფლების შეგრძნება,
დისფუნქციური დამოკიდებულებები,
გრანდიოზულობისა და
იმპულსურობის სქემები
გუნება-
განწყ.
აშლილობა
მედიკამენტები
არსებობს მედიკამენტები, რომლებიც ძალზე ეფექტურია დეპრესიის მკურნალობისას. ხშირად
ჩნდება ინფორმაცია ახალი მედიკამენტების ან უკვე არსებული, ძველი მედიკამენტების
ეფექტურობის უახლესი შეფასების შესახებ.
ანტიდეპრესანტები
დეპრესიული აშლილობების სამკურნალოდ ოთხი ძირითადი ტიპის ანტიდეპრესანტები
გამოიყენება: სეროტონინის სელექციური უკუშთანთქმის ინჰიბიტორები (SSRI), უკუშთანთქმის
შერეული ინჰიბიტორები, ტრიციკლური ანტიდეპრესანტები და მონოამინო ოქსიდაზას (მაო)
ინჰიბიტორები. თავიდანვე აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ სხვადასხვა ანტიდეპრესანტის
ეფექტურობა დიდად არ განსხვავდება ერთმანეთისგან. პაციენტთა დაახლოებით 50% მეტ-ნაკლებ
გაუმჯობესებას აღწევს და მათი თითქმის ნახევარი თითქმის ნორმალურად ფუნქციონიერებს
(რემისიაში იმყოფება). თუ მკურნალობის კურსის მიტოვების შემთხვევებს გამოვრიცხავთ და
მხოლოდ მათ ჩავთვლით, ვინც ბოლომდე იმკურნალა, იმ პაციენტთა რაოდენობა, რომლებმაც
რაღაც სარგებელი მაინც მიიღეს მკურალობისგან, 60-70%-მდე გაიზრდება (American Psychiatric
Association 2010). ერთ-ერთი ამომწურავი მეტაანალიზი აჩვენებს, რომ ანტიდეპრესანტები,
პლაცებოსთან შედარებით, ნაკლებად ეფექტურია მსუბუქი და ზომიერი დეპრესიის შემთხვევაში.
482
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
სწავლობდნენ (Hypericum Depression Trial Study Group, 2002), მოულოდნელად აჩვენა, რომ წმ.
ჯონის ალაოს ეფექტი არაფრით განსხვავდებოდა პლაცებოსგან.
SSRI-ები და სხვა წამლები დეპრესიის სიმპტომებს რაღაც დონეზე მაინც ამსუბუქებენ
მკურნალობის პროცესში მყოფი ყველა პაციენტის დაახლოებით 50%-თან, ხოლო მკურნალობის
პროცესში მყოფ პაციენტთა მხოლოდ 25-30%-ში კურნავენ დეპრესიას სრულად ან თითქმის
(რემისიას აღწევენ) (Trivedi et al., 2006). და მაინც რჩება კითხვა: რას აკეთებენ კლინიკოსები, როცა
დეპრესია ადეკვატურად არ რეაგირებს მედიკამენტურ მკურნალობაზე ანუ, როგორც ხშირად
უწოდებენ, მკურნალობისადმი რეზისტენტული დეპრესიის დროს? ერთ დიდ კვლევაში,
რომელსაც „დეპრესიის შესამსუბუქებელი თანმიმდევრული მკურნალობის ალტერნატივები“
უწოდეს (Sequenced Treatment Alternatives to Relieve Depression, STAR*D), შეეცადნენ, გაერკვიათ,
რამდენად შედეგიანი იქნებოდა იმ ინდივიდებისთვის მეორე წამლის შეთავაზება ან ამ მეორე
წამალზე გადასვლა, რომლებმაც ვერ მიაღწიეს რემისიას. მსურველთა დაახლოებით 20%-დან
(წამლის შეცვლით) დაახლოებით 30%-მდე (მეორე წამლის დამატებით) მიაღწია რემისიას.
როდესაც ცდა გაიმეორეს იმ პაციენტებთან, რომლებმაც პირველი ორი წამლით ვერ მიაღწიეს
რემისიას, ვერ მიიღეს ასეთივე კარგი შედეგები (რემისია10-დან 20%-მდე შემთხვევაში) (Insel, 2006;
Menza, 2006; Rush, 2007). ამასთან, ძალიან ცოტა კლინიკოსი თუ დაიხმარს იგივე ჯგუფის მესამე
წამალს, თუ პირველმა ორმა არ მისცა შედეგი (Gitlin, 2009). აქედან ვასკვნით, რომ სჯობს
მოთმინებით და მტკიცედ დაველოდოთ შედეგებს, როცა ინდივიდებს სხვა წამლის მოსინჯვა
სურთ, რადგან ზოგის მდგომარეობა, რომლებთანაც ერთი წამალი არ იძლევა შედეგს, სხვა წამლის
ზემოქმედებით უმჯობესდება. მოგვიანებით წამლებისა და ფსიქოლოგიური მკურნალობის
კომბინაციაზე ვისაუბრებთ. საბოლოო ჯამში, დიდი რაოდენობით კლინიკურ ცდებში ყველა
ანტიდეპრესანტი დაახლოებით ერთნაირად მუშაობს, მაგრამ ზოგჯერ პაციენტს ერთი წამლის
შემთხვევაში არ ეტყობა გაუმჯობესება და მეორეზე უკეთესად რეაგირებს.
მიმდინარე კვლევები აჩვენებს, რომ მედიკამენტური მკურნალობა, რომელიც ეფექტურია
მოზრდილებში, აუცილებლობით არ იძლევა ასეთივე შედეგს ბავშვებში (American Psychiatric
Association, 2010; Geller et al., 1992; Kaslow, Davis, & Smith, 2009; Ryan, 1992). ტრიციკლური
ანტიდეპრესანტების მიღებისას არაერთხელ დაფიქსირდა 14 წლამდე ბავშვების მოულოდნელი
სიკვდილი, კერძოდ, ვარჯიშის და სკოლაში სპორტული შეჯიბრების დროს (Tingelstad, 1991), რაც
გულთან დაკავშირებული გვერდითი ეფექტების ბრალი იყო. თუმცა ემპირიული
მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ ტრიციკლური ანტიდეპრესანტებისგან განსხვავებით, სულ
მცირე, ერთი SSRI — ფლუოქსეტინი (პროზაკი) უსაფრთხოა და ეფექტურია მოზარდებთან
როგორც დასაწყისში (Kaslow et al., 2009; Treatment for Adolescents with Depression Study [TADS]
Team, 2004), ისე — მკურნალობის შემდგომ ეტაპებზეც (TADS Team, 2009), განსაკუთრებით
კოგნიტურ-ბიჰევიორალურ თერაპიასთან (კბთ) ერთად (March & Vitiello, 2009). ტრადიციული
ანტიდეპრესანტი მედიკამენტებით მკურნალობა, როგორც წესი, ეფექტურია ხანშიშესულ ასაკში,
მაგრამ მათი გამოწერა და მიღების მართვა საკმაო უნარს მოითხოვს, რადგან ასაკოვან ადამიანებს
სხვადასხვაგვარი გვერდითი ეფექტი შეიძლება აღენიშნებოდეთ, მეხსიერების გაუარესებისა და
ფიზიკური აჟიტაციის ჩათვლით, რომლებიც არ ფიქსირდება ახალგაზრდებთან (Blazer & Hybels,
2009; Delano-Wood & Abeles, 2005; Fiske et al., 2009). ხანშიშესული პაციენტებისთვის დეპრესიის
მართვის სერვისის პაკეტში, რომელსაც ისინი პირველადი ჯანდაცვის ექიმის კაბინეტიდან
გაუსვლელად იღებენ, შედის წამლების მიღების რეჟიმის დაცვის წახალისება, მხოლოდ ასაკოვანი
პაციენტებისთვის დამახასიათებელი გვერდითი ეფექტების მონიტორინგი და ფსიქოთერაპია.
486
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ლითიუმი
სხვა ტიპის ანტიდეპრესატი, ლითიუმის კარბონატი, ბუნებრივ გარემოში ფართოდ
გავრცელებული და ხელმისაწვდომი წამალია (Nemeroff, 2006). ამ ნივთიერებას სასმელი წყალი
შეიცავს, მაგრამ იმდენად მცირე რაოდენობით, რომ ვერანაირ ეფექტს ვერ მოახდენს. თუმცა,
487
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
al., 1999; Hammen & Keenan-Miller, 2013). მიუხედავად ამისა, თითქმის ყველასთვის, ვისაც
რეკურენტული მანიის ეპიზოდები აქვს, რეციდივის პრევენციის მიზნით, რეკომენდებულია
ლითიუმზე ან მსგავს მედიკამენტზე დარჩენა (Yatham et al., 2006). კიდევ ერთი პრობლემა,
რომელიც ბიპოლარული აშლილობის მედიკამენტურ მკურნალობას უკავშირდება, ის არის, რომ
თავად აშლილობის მქონე ადამიანებს, როგორც წესი, მოსწონთ მანიიდან გამომდინარე ეიფორიის
ან აღტკიცების მდგომარეობაში ყოფნა. ამიტომ ხშირად თვითნებურად წყვეტენ ლითიუმის
მიღებას ამ მდგომარეობის გახანგრძლივების ან გამეორების მიზნით. სხვა სიტყვებით, ისინი
უბრალოდ აღარ იცავენ წამლის მიღების რეჟიმს. დღესდღეობით არსებული მონაცემები ნათლად
მიუთითებენ, რომ ინდივიდები, რომლებიც წყვეტენ წამლების მიღებას, რეციდივის
მნიშვნელოვანი რისკის ქვეშ დგანან. ამიტომ მათი თერაპიისადმი დამყოლობის
გასაუმჯობესებლად მკურნალობის სხვა, ჩვეულებრივ, ფსიქოლოგიური, მეთოდები გამოიყენება.
კოგნიტურ-ბიჰევიორალური თერაპია
ბეკის კოგნიტური თერაპია დეპრესიის გენერირებაში ღრმად ფესვგამდგარი ნეგატიური
აზროვნების როლზე უშუალო დაკვირვებებიდან აღმოცენდა (Beck, 1967, 1976; Young et al., in
press). კლიენტებს დეპრესიაში ყოფნის დროს საკუთარი აზროვნების პროცესის გულდასმით
შესწავლას და აზროვნებაში „დეპრესიული“ შეცდომების აღმოჩენას და ცნობას ასწავლიან. ეს
ამოცანა ყოველთვის არ არის იოლი, რადგან ბევრი აზრი ავტომატურია და კლიენტის
ცნობიერების მიღმა მიედინება. კლიენტები სწავლობენ, რომ აზროვნებაში დაშვებულმა
შეცდომებმა პირდაპირ შეიძლება გამოიწვიონ დეპრესია. მკურნალობა კოგნიტური შეცდომების
გასწორებას და მათ ნაკლებად დეპრესიული და (სავარაუდოდ) მეტად რეალისტური აზრებითა
და შეფასებებით ჩანაცვლებას მოიაზრებს. თერაპიის მსვლელობასთან ერთად, ის საფუძვლად
მდებარე ნეგატიური კოგნიტური სქემები (სამყაროს ხედვის დამახასიათებელი გზები) იქცევა
სამიზნედ, რომლებიც კონკრეტულ კოგნიტურ შეცდომებს აღძრავენ არა მხოლოდ კლინიკაში,
არამედ კლიენტის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, რომლის განუყოფელ ნაწილსაც წარმოადგენენ.
თერაპევტი მიზანმიმართულად იყენებს სოკრატეს მიდგომას (სწავლება კითხების მეშვეობით, იხ.
ქვემოთ მოცემული დიალოგი) და ნათლად აჩვენებს კლიენტს, რომ თერაპევტი და კლიენტი
ერთად, გუნდურად მუშაობენ წარუმატებელი აზროვნების პატერნებისა და მათ საფუძვლად
მდებარე სქემების გამოვლენაზე. თერაპევტი გაწაფული და უაღრესად მომზადებული,
დაგრენინგებული უნდა იყოს. ქვემოთ მაგალითის სახით მოცემულია ბეკისა და დეპრესიული
კლიენტის, ირენის რეალური ურთერთქმედება.
ვინაიდან პირველი, გაცნობითი ინტერვიუ სხვა თერაპევტმა ჩაატარა, ბეკი დროს არ კარგავს
ირენის სიმპტომების დეტალურად მიმოხილვაზე ან ისტორიის მოსმენაზე. ირენი თავისი
„სევდიანი მდგომარეობის“ აღწერით იწყებს. ამ დროს ბეკი თითქმის მაშინვე იწყებს მისი
ავტომატური აზრების გამოწვევას.
თერაპევტი: რა აზრები გიტრიალებდათ თავში, როცა ასე სევდიანად გრძნობდით თავს გასულ
კვირას?
პაციენტი: ჰმ... მგონი, ვფიქრობდი, რა აზრი ჰქონდა ამ ყველაფერს. ჩემი ცხოვრება დასრულდა.
ისე აღარ არის, როგორც იყო... ვფიქრობდი, „რის გაკეთებას ვაპირებ?... ზოგჯერ გაცოფებული ვრ
მასზე, ჩემ ქმარზე. როგორ შეეძლო ჩემი მიტოვება? ეს ხომ საშინელებაა ჩემთვის? რა მჭირს, რა არ
მაქვს წესრიგში? როგორ შემიძლია, რომ მასზე ასე გაბრაზებული ვიყო? მას არ უნდოდა, რომ ასეთი
491
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
თერაპევტი: ანუ ერთ-ერთი აზრი ის არის, რომ ვერაფერს შეცვლით და უკეთად აღარაფერი იქნება?
პაციენტი: დიახ.
თერაპევტი: და ხანდახან სრულიად გჯერათ ამის?
პაციენტი: დიახ, მჯერა, ხანდახან.
თერაპევტი: ამ წუთას გჯერათ ამის?
პაციენტი: დიახ, მჯერა.
თერაპევტი: ამ წუთას გჯერათ, რომ ვერაფერს შეცვლით და უკეთად აღარაფერი იქნება
მომავალში?
პაციენტი: ჰმ.. რასაც ველი და მომავლისკენ ვხედავ, ჩემი შვილებია, მაგრამ ამჟამად ისინი ისეთი
დაკავებულები არიან. ჩემი ვაჟიშვილი იურისტია, ქალიშვილი — სამედიცინოზე სწავლობს... ასე
რომ, ძალიან დაკავებულები არიან... მათ არ სცალიათ, რომ ჩემთან იყვნენ.
ირენის ავტომატური აზრების მოძიებისას თერაპევტი მისი პოზიციის გაგებას იწყებს: ის,
უმეტესად, მარტო უნდა იყოს სამუდამოდ. ეს იმის ილუსტრაციაა, რომ მომავლის იმედი არ აქვს,
უიმედოდ არის, რაც ასე დამახასიათებელია დეპრესიულ პაციენტთა უმრავლესობისთვის. ასეთი
კვლევა-ძიების მიმართულების მეორე უპირატესობა ის არის, რომ თერაპევტი ირენს საკუთარ
აზრებზე დაკვირვებას სთავაზობს, რაც ცენტრალური მომენტია კოგნიტურ თერაპიაში (Young et
al., in press).
დეპრესიისადმი კოგნიტურ-ბიჰევიურალური მიდგომების რიცხვში შედის ფსიქოთერაპიის
კოგნიტურ-ბიჰევიორალური ანალიზის სისტემა (Cognitive-Behavioral Analysis System of
Psychotherapy, CBASP) (McCullough, 2000, in press), რომელშიც ინტეგრირებულია კოგნიტური,
ბიჰევიორალური და ინტერპერსონალური სტრატეგიები და პრობლემის გადაჭრის უნარებზე,
კერძოდ, მნიშვნელოვანი ურთიერთობების კონტექსტში, ფოკუსირდება. ეს მკურნალობა
მდგრადი (ქრონიკული) დეპრესიის მქონე ინდივიდებისთვის შეიქმნა და დიდ კლინიკურ
კვლევაში გადამოწმდა (იხ. ქვემოთ). და ბოლოს, ყურადღებიანობაზე/კონცენტრირებულობაზე
დაფუძნებულ კოგნიტურ თერაპიაში (Mindfulness-based cognitive therapy, MBCT)
ინტეგრირებულია მედიტაცია და კოგნიტური თერაპია (Williams, Teasdale, Segal & Kabat-Zinn,
492
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
2007; Segal, Williams, & Teasdale, 2002). ამ მეთოდის შეფასებამ აჩვენა, რომ ის ეფექტურია
რეციდივის ან გამეორების პრევენციის თვალსაზრისით, დეპრესიული ეპიზოდის შემდეგ
რემისიაში მყოფ პაციენტთა უმეტესობის შემთხვევაში. როგორც ჩანს, ეს მიდგომა განსაკუთრებით
ეფექტურია შედარებით მძიმე აშლილობების მქონე ინდივიდებისთვის, რომლებსაც უკვე სამი ან
მეტი დეპრესიული ეპიზოდი აქვთ გადატანილი (Segal et al., 2002; Segal et al., 2010).
ნეილ იაკობსონმა (Neil Jacobson) და მისმა კოლეგებმა აჩვენეს, რომ უბრალოდ აქტივობის
მომატებითაც კი შეიძლება მე-კონცეფციის გაუმჯობესება და დეპრესიის შემსუბუქება (Dimidjian,
et al., in press; Jacobson et al., 1996). ავტორებმა ამ მეტად ბიჰევიორალური მკურნალობის
რეფორმულირება მოახდინეს, ვინაიდან პირველადმა შეფასებებმა აჩვენეს, რომ ის ისეთივე ან
მეტად ეფექტურია, როგორც კოგნიტური მიდგომები (Hollon, 2011; Jacobson, Martell, & Dimidjian,
2001). ამ მიდგომის ახალი ფოკუსი სოციალური და გარემოში არსებული აღმძვრელებისადმი
თავის არიდების პრევენციაა, რომლებიც ნეგატიურ აფექტს ან დეპრესიას წარმოქმნიან და
შედეგად არიდებას და უმოქმედობას/უმოძრაობას იწვევენ. ინდივიდს ეხმარებიან, რომ პირისპირ
შეხვდეს ამ მანიშნებლებს ან აღმძვრელებს, თერაპევტთან ერთად იმუშაოს მათზე და მათ მიერ
წარმოქმნილ დეპრესიაზე იმით, რომ დაძლევის უკეთესი უნარ-ჩვევები გამოიმუშაოს.
ანალოგიურად, დეპრესიის მკურნალობისთვის მოულოდნელად ეფექტური აღმოჩნდა კვირების
ან თვეების მანძილზე დაგეგმილი ვარჯიშების პროგრამა (Mead et al., 2009; Stathopoulou, Powers,
Berry, Smits, & Otto, 2006). ბებიაკმა (Babyak) და კოლეგებმა (2000) აჩვენეს, რომ პროგრამული
აერობიკის ვარჯიშები კვირაში სამჯერ ისეთივე ეფეტური იყო, როგორც ანტიდეპრესიული
მედიკამენტი (ზოლოფტი) ან ვარჯიშისა და ზოლოფტის კომბიმნაცია ოთხი თვის შემდეგ. კიდევ
უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ვარჯიში მკუნალობის დასრულებიდან 6 თვის განმავლობაში
რეციდივის პრევენციისთვის უფრო ეფექტური აღმოჩნდა, ვიდრე მედიკამენტი ან
კომბინირებული მკურნალობა, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, თუ პაციენტები აგრძელებდნენ
ვარჯიშს. ზემოთ უკვე ვთქვით, რომ არსებობს ზოგიერთი ემპირიული საბუთი, რომ ვარჯიში
ზრდის ნეიროგენეზს ჰიპოკამპში, რაც, როგორც ვიცით, დეპრესიისადმი მოქნილ
დამოკიდებულებასთან ასოცირდება. ფიტნეს აქტივობებზე ფოკუსირებული ეს ზოგადი მიდგომა
დარღვეული ემოციების რეგულირების აღდგენისა და ცვლილების ყველაზე მძლავრი მეთოდების
შესახებ მონაცემებთანაც მოდის თანხვედრაში (Barlow, Allen, & Choate, 2004; Campbell-Sills, Ellard,
& Barlow, in press) და, ველით, რომ უახლოეს მომავალში ამ მიმართულებით მეტი კვლევა
გამოჩნდება.
493
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ინტერპერსონალური ფსიქოთერაპია
ჩვენ ვნახეთ, რომ პიროვნებათშორის ურთიერთობებში მნიშვნელოვანი პრობლემები და
რღვევა სტრესის მნიშვნელოვანი კატეგორიაა, რომელსაც გუნება-განწყობილების აშლილობების
განვითარებისთვის ბიძგის მიცემა შეუძლია (Joiner & Timmons, 2009; Kendler et al., 2003). ამასთან,
მწირი (თუ საერთოდ აქვთ) მნიშვნელოვანი სოციალური ურთიერთობების მქონე ადამიანები
გუნება-განწყობილების აშლილობების განვითარების და შენარჩუნების რისკ-ჯგუფში არიან
(Beach et al., 2009). ინტერპერსონალური ფსიქოთერაპია (იპთ) (Bleiberg & Markowitz, in press;
Klerman, Weissman, Rounsaville, & Chevron, 1984; Weissman, 1995) არსებულ ურთიერთობებში
პრობლემების მოგვარებასა და ახალი მნიშვნელოვანი ინტერპერსონალური ურთიერთობების
ფორმირების სწავლებაზე ფოკუსირდება.
კოგნიტურ-ბიჰევიორალური მიდგომების მსგავსად,
იპთ უაღრესად სტრუქტურირებულია და იშვიათად
საჭიროებს 15-20 შეხვედრაზე (ჩვეულებრივ, კვირაში ერთი
შეხვედრა) მეტს (Cuijpers et al., 2011). იმ ცხოვრებისეული
სტრესორების იდენფიცირების შემდეგ, რომლებიც
დეპრესიის ჩამოყალიბებაში მონაწილეობდნენ, თერაპევტი
ინტერპერსონალურ ფსიქოთერაპიაში და პაციენტი ერთობლივად მუშაობენ პაციენტის
თერაპევტი და პაციენტი სოციალური მიმდინარე პიროვნებათშორის პრობლემებზე. როგორც
კონფლიქტის შემამსუბუქებელ და ახალი
ურთიერთობების ფორმირების
წესი, ეს ოთხიდან ერთ ან მეტ ინტერპერსონალურ საკითსი
სტრატეგიებს ეძიებენ. მოიაზრებს: პიროვნებათშორისი როლის დარღვევასთან
გამკლავება, მაგალითად, ოჯახური კონფლიქტი;
ურთიერთობების დაკარგვასთან შეგუება, როგორიცაა გლოვა და სევდა საყვარელი ადამიანის
გარდაცვალების გამო; ახალი ურთიერთობების შეძენა, როგორიცაა დაოჯახება ან პროფესიული
ურთიერთობების დამყარება; სოციალურ უნარებში დეფიციტების აღმოჩენა და გამოსწორება, რაც
პიროვნებას ხელს უშლის მნიშვნელოვანი ურთიერთობების წამოწყებაში ან შენარჩუნებაში.
გავრცელებული მაგალითი რომ ავიღოთ, თერაპევტი, პირველ რიგში, პიროვნებათშორის
უთანხმოებას გამოავლენს და განსაზღვრავს (Bleiberg & Markowitz, in press; Weissman, 1995). ეს,
სავარაუდოდ, იქნება ცოლი, რომელიც ქმრისგან ელოდება მხარდაჭერას, მაგრამ ქმარი
იძულებულია სახლის გარეთ იმუშაოს, რომ გადასახადების გადახდა შეძლონ. ქმარი შეიძლება
მოელოდეს ცოლისგან, რომ მათ თანაბრად უნდა შემოიტანონ ოჯახში ფული ანუ ცოლმაც უნდა
იმუშაოს. თუ გაირკვევა, რომ ეს უთანხმოება დეპრესიული სიმპტომების გამოჩენასა და
ხანგრძლივი უშედეგო კამათისა და უთანხმოების დაწყებასთან ასოცირდება, ის იმთ-ის ფოკუსში
მოექცევა.
უთანხმოების გამოვლენის შემდეგი ნაბიჯი გამოსავლის მოძებნაა. თერაპევტი პაციენტს ჯერ
იმის განსაზღვრაში ეხმარება, უთანხმოების რომელ საფეხურზე იმყოფება.
პრევენცია
ვინდაიდან გუნება-განწყობილების აშლილობები ბავშვებისა და მოზარდების ძალიან
სერიოზული მდგომარეობაა, მუშაობა დაიწყო ამ ასაკობრივ ჯგუფებში ამ აშლილობების
პრევენციის მიმართულებით (Horowitz & Garber, 2006; Muñoz, Cuijpers, Smit, Barrera & Leykin, 2010;
Muñoz, Beardslee & Leykin, 2012). მედიცინის ინსტიტუტმა (Institute of Medicine, IOM) სამგვარი
პროგრამა დასახა: უნივერსალური პროგრამები, რომლებიც ყველასთვის გამოდგება; შერჩეული
ინტერვენციები, რომლებიც დეპრესიის რისკის ქვეშ ისეთი ფაქტორების გამო მყოფი
ინდივიდებისთვის არის გათვლილი, როგორიცაა განქორწინება, ოჯახში ალკოჰოლიზმი და ა. შ.;
მითითებული ჩარევები, რომელშიც ინდივიდებს უკვე აღენიშნებათ დეპრესიის მსუბუქი
სიმპტომები (Muñoz et al., 2009). შერჩეული ინტერვენციის მაგალითია გილამისა და მისი
კოლეგების შრომა (Gillham, et., al., 2012), რომლებმაც კოგნიტური და სოციალური პრობლემების
გადაჭრის ტექნიკები 400-ზე მეტ, 10-15 წლის სკოლის მოსწავლეს ასწავლეს, რომლებიც
აზროვნების ნეგატიური სტილის გამო ჰქონდათ დეპრესიის რისკი. ეკვივალენტური
საკონტროლო ჯგუფის ბავშვებთან შედარებით, პრევენციის ჯგუფს შემდგომი გადამოწმებისას
უფრო ნაკლები დეპრესიული სიმპტომი აღენიშნებოდა. ავტორთა ჯგუფმა (Seligman, Schulman,
DeRubeis, and Hollon, 1999) მსგავსი მკურნალობის კურსი უნივერსიტეტის სტუდენტებთანაც
განახორციელეს, რომლებიც, ასევე, დეპრესიის რისკის წინაშე იდგნენ პესიმისტური კოგნიტური
სტილის გამო. სამი წლის შემდეგ სტუდენტებს, რომლებმაც რვა სეანსიანი პროგრამა გაიარეს,
ნაკლები შფოთვა და დეპრესია ჰქონდათ, ვიდრე საკონტროლო ჯგუფს, რომელსაც მხოლოდ
აფასებდნენ. ეს გვაფიქრებინებს, რომ, ალბათ, შესაძლებელია რისკ-ჯგუფში მყოფი ბავშვებისა და
მოზარდების დეპრესიის წინააღმდეგ „ფსიქოლოგიური აცრა“ იმით, რომ გარდატეხის ასაკამდე
დავასწავლოთ სათანადო კოგნიტური და სოციალური უნარები.
უკვე არსებობს მონაცემები ძირითადი კლინიკური ცდებიდან, რომლებშიც კომბინირებული
იყო „შერჩეული“ და „მითითებული“ მიდგომები დეპრესიის რისკის ქვეშ მყოფი
მოზრდილებისთვის (Garber et al., 2009). ცდაში მიმდინარე ან წარსულში დეპრესიული
აშლილობის მქონე მშობლების 316 შვილი მონაწილეობდა. მოზარდები შემთხვევითად
გადანაწილდნენ კბთ-ის პრევენციის ან ჩვეულებრივი მოპყრობის ჯგუფებში. კვლევაში ჩართვის
წინაპირობა იყო, რომ მოზარდს ან წარსულში უნდა ჰქონოდა დეპრესია გადატანილი, ან
მიმდინარე დეპრესიული სიმპტომები არ უნდა ყოფილიყო იმდენად მძიმე, რომ აშლილობის
კრიტერიუმი დაეკმაყოფილებინა, ან ორივე ერთად. კბთ-პრევენციის ჯგუფის მოზარდებმა
რვაკვირიანი ჯგუფური სეანსებისგან და შემდეგ 6 თვის მანძილზე თვეში ერთი ვიზიტისგან
შემდგარი პროგრამა გაიარეს. ჩვეულებრივი მოპყრობის ჯგუფს ფსიქიკური ჯანმრთელობის ან
სხვა ჩვეული სერვისები შესთავაზეს, თუმცა მათ არც ერთი ის პროცედურა არ გაუვლიათ,
რომელიც კბთ-ის ჯგუფისთვის იყო განკუთვნილი. შედეგები წარმოდგენილია სურათზე N7.8,
რომელზეც ჩანს, რომ კბთ-პრევენციის პროგრამა მნიშვნელოვნად მეტად ეფექტური იყო, ვიდრე
ჩვეულებრივი მოპყრობა დეპრესიის სამომავლო ეპიზოდების პრევენციის თვალსაზრისით,
თუმცა მხოლოდ იმ მოზარდებში, რომელთა მშობლები კვლევის მომენტისთვის თავად არ იყვნენ
დეპრესიულები. თუ მშობლებს დეპრესიის ეპიზოდი ჰქონდათ შვილების მკურნალობის
496
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
სურათი N7.8. დეპრესიის ინცინდენტის რისკი ჩარევის პირობის მიხედვით და საფუძვლის პირობა: მშობლების
დეპრესია. (ადაპტირებულია10 კვირაწყაროდან Garber,
20 კვირაJ., Clarke, G.30
N.,კვირა
Weersing, V. R.,40
Beardslee,
კვირა W. R., Brent, D. A.,
50 კვირა
Gladstone, T. R. G., Iyengar, S. [2009]. Prevention of depression in at-risk adolescents: A randomized controlled trial.
Journal of the American Medical Association, 301, 2215–2224).
გაგრძელება გადამოწმება
თვეები
(აქტიური მკურნალობის მიხედვით)
სარგებელი უნდა მიეღო. პაციენტთა მეორე ჯგუფს, რომელსაც დასაწყისში კოგნიტური თერაპია
უტარდებოდა, პირველ წელს სამი დამატებითი (მასტიმულირებელი) სეანსი ჩაუტარდა, მეორე
წელს კი — არც ერთი. მესამე ჯგუფსაც დასაწყისში ანტიდეპრესანტით მკურნალობდნენ, მაგრამ
შემდეგ პლაცებოზე გადაიყვანეს. ორი წლის განმავლობაში მიღებული შედეგები მოცემულია
სურათზე N7.9.
პირველი წლის განმავლობაში იმ პაციენტებთან მნიშვნელოვნად მეტად იყო მოსალოდნელი
რეციდივი 12 თვიან პერიოდში, ვინც მედიკამენტს დაანება თავი და პლაცებოზე გადავიდა
(რეციდივის გარეშე დარჩენილ პაციენტთა წილი პლაცებოს ჯგუფში 23.8% იყო, მედიკამენტის
ჯგუფში კი — 52.8%). შეადარეთ ეს შედეგი კოგნიტური თერაპიის ჯგუფის პაციენტთა შედეგს,
რომელთა 69.2%-მა შეძლო რეციდივისთვის თავის არიდება. ამ კვლევაში არ გამოვლინდა
სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი განსხვავება რეციდივის სიხშირის მიხედვით კოგნიტური
თერაპიის და უწყვეტი ანტიდეპრესანტი მედიკამენტის ჯგუფებს შორის. ეს გვაფიქრებინებს, რომ
კვლევამდე ჩატარებულ კოგნიტურ თერაპიას იმდენადვე მდგრადი ეფექტი აქვს, როგორიც, სულ
მცირე, პაციენტის მედიკამენტზე დატოვებას. მეორე წელს, როცა ყველა სახის მკურნალობა
შეჩერდა, იმ პაციენტებთან უფრო მეტი იყო გამეორების ალბათობა, რომლებიც თავდაპირველად
მედიკამენტს იღებდნენ, ვიდრე კოგნიტური თერაპიის ჯგუფის პაციენტებთან. ამრიგად,
გამეორების ჩასწორებული მაჩვენებლები კოგნიტური თერაპიის ჯგუფისთვის 17.5%-ს და
ანტიდეპრესანტისთვის 56.3%-ს შეადგენდა. როგორც ჩანს, ეს კვლევები ადასტურებენ, რომ
დეპრესიის ფსიქოლოგიური მკურნალობის ყველაზე გამორჩეული და აღსანიშნავი უნარი ის არის,
რომ მდგრადად ახდენს რეციდივის ან გამეორების პრევენციას.
რომლებიც ამავე პერიოდში მხოლოდ კრიზისის მენეჯმენტს და მედიკამენტს იღებენ (იხ. სურათი
N7.10). უფრო კონკრეტულად, ოჯახური თერაპიისა და წამლის კომბინაციის ჯგუფის 35%-ს
აღენიშნა რეციდივი, ხოლო მეორე ჯგუფში ეს მაჩვენებელი 54%-ს შეადგენდა. ანალოგიურად,
501
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ქეითმა გადაწყვიტა, რომ რაღაც უნდა შეეცვალა. მან გაიხსენა მცირე მკურნალობის კურსის
დროს ნასწავლი და საკუთარ თავსა და ცხოვრებას სხვანაირად შეხედა. იმაზე დარდის ნაცვლად,
რამდენად არაადეკვატური და უკეთური იყო, გადაწყვიტა, რომ საკუთარი აზრებისთვის მიექცია
ყურადღება. „მაგრამ ახლა გავაცნობიერე, რომ საკუთარი თავი ისეთად უნდა მიმეღო, როგორიც
ვიყავი და ნებისმიერ დაბრკოლებაზე მემუშავა, რომელიც შემხვდებოდა. მჭირდებოდა, რომ
საკუთარი თავი იმდენად ბედნიერად და კომფორტულად მეტარებინა ამ ქვეყანაზე, რამდენადაც
შემეძლო.“ მკურნალობის დროს ნასწავლი ახლა ღირებული გახდა და ქეითმა უფრო კარგად
გააცნობიერა საკუთარი გუნება-განწყობილების რხევები:
ქეითი ოცნებობდა, რომ თუ საკმარისად ბევრს იშრომებდა, მსგავსი პრობლემების მქონე სხვა
ადამიანების დახმარებას შეძლებდა. ის ამ მიზნის ერთგული დარჩა და დღეს ფსიქოლოგიის
დოქტორია.
სუიციდი
სტატისტიკა
წარმოიდგინეთ დედამიწის მოსახლეობიდან შემთხვევითად შერჩეული 1000 ადამიანისგან
შემდგარი ჯგუფი. ყოველ წელს მათგან ოთხი ადამიანი მოიკლავს თავს, შვიდი დაგეგმავს
თვითმკვლელობას და ოცი სერიოზულად იფიქრებს თავის მოკვლაზე (Borges et al., 2010).
შეერთებულ შტატებში სუიციდი ოფიციალურად სიკვდილის მიზეზების რეიტინგში XI
ადგილს იკავებს (Nock, Borges, Bromet, Cha, et al., 2008) და ეპიდემიოლოგთა უმრავლესობა
თანხმდება, რომ სუიციდების რეალური რაოდენობა 2-3-ჯერ შეიძლება აღემატებოდეს
ოფიციალურად დაფიქსირებულ შემთხვევებს. ამ აღურიცხავი სუიციდების უმრავლესობა მაშინ
ხდება, როდესაც ადამიანები მიზანმიმართულად ხტებიან ხიდიდან ან კლდიდან (Blumenthal,
1990). ამასთან, წარსულში მიღებული პრაქტიკა იყო სუიციდით სიკვდილის შემთხვევაში
ოფიციალურ ვერსიად სამედიცინო მდგომარეობის დასახელება, რაც გარდაცვლილისადმი
პატივისცემის გამოხატულებად მიიჩნეოდა (Marcus, 2010). მთელ მსოფლიოში წელიწადში
სუიციდით უფრო მეტი ადამიანი კვდება, ვიდრე მკვლელობის ან აივ შიდსის გამო (Nock, Borges,
Bromet, Cha, et al., 2008).
საინტერესოა, რომ სუიციდი, უპირატესად, თეთრკანიანთა შორის გავრცელებული ფენომენია.
უმცირესობათა ჯგუფების დიდი ნაწილი, აფრიკელი ამერიკელებისა და ესპანური წარმოშობის
ადამიანების ჩათვლით, იშვიათად მიმართავს ასეთ სასოწარკვეთილ ალტერნატივას, როგორც ამას
სურათი N7.11 აჩვენებს. თუმცა, ადგილობრივ ამერიკელებში დეპრესიის შემთხვევებიდან
გამომდინარე, შეიძლება მოსალოდნელი ყოფილიყო თქვეთვის, რომ მათ შორის უაღრესად
მაღალია სუიციდის სიხშირე. ამასთან, გაცილებით მაღალი, ვიდრე სხვა ეთნიკურ ჯგუფებში
(Centers for Disease Control and Prevention [CDC], 2013; Beals et al., 2005; Hasin et al., 2005; Nock, Borges,
Bromet, Cha, et al., 2008). და მაინც, საკმაოდ განსხვავებული სურათი გვაქვს სხვადასხვა ტომში. ასე
მაგალითად, აპაჩის ტომში ეს მაჩვენებელი თითქმის ოთხჯერ აღემატება მთელი ქვეყნის საშუალო
მაჩვენებელს (Mullany et al., 2009). კიდევ უფრო საგანგაშოა სუიციდით სიკვდილის სიხშირის
დრამატული ზრდის დაწყება მოზარდებში. შეერთებულ შტატებში სუიციდის მიზეზით
სიკვდილის სიხშირემ ყოველ 100000 ადამიანზე 10-14 წლის ასაკობრივ ჯგუფში 1.29-დან 20-24
504
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
წლის ასკობრივ ჯგუფში 12.35-მდე მოიმატა (CDC, 2010b; Nock, Cha, & Dour, 2011). სუიციდი 2007
წელს სიხშირით მესამე მიზეზი იყო თინეიჯერებში, წინასწარ განუზრახველი დაზიანების,
როგორიცაა ავტოავარია, და მკვლელობის შემდეგ. სუიციდი სხვადასხვაგვარად არის
გავრცელებული სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფში, როგორც ეს სურათიდან N7.11 ჩანს. ეს ფაქტი
კარგად აჩვენებს, რაოდენ მნიშვნელოვანია კულტურული თავისებურებების გათვალისწინება
მოზარდებში სუიციდის პრევენციისა და მკურნალობის მიმართულებით მუშაობისას (Goldston et
al., 2008).
ასევე, საყურადღებოა სუიციდის სიხშირის დრამატებული მატება ასაკოვან ადამიანებს შორის
(იხ. სურათი N7.12), რაც მათ ასაკში სამედიცინო დაავადებების გახშირებას და სოციალური
მხარდაჭერის უფრო და უფრო მეტად დაკარგვას (Conwell, Duberstein, & Caine, 2002) და, ასევე,
შედეგად განვითარებულ დეპრესიას (Fiske et al., 2009; Boen, Dalgard, & Bjertness, 2012)
უკავშირდება. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მჭიდრო კავშირია ავადმყოფობას ან დაუძლურებას და
უიმედობას ან დეპრესიას შორის.
სუიციდის მცდელობას მხოლოდ მოზარდები ან მოზრდილები არ ახორციელებენ. არსებობს
რამდენიმე ანგარიში 2-5 წლის ბავშვების შესახებ, რომლებმაც ერთხელ მაინც სცადეს თავის
მოკვლა და ბევრმა სერიოზულადაც დაიზიანა თავი (Rosenthal & Rosenthal, 1984; Tishler, Reiss, &
Rhodes, 2007). ამასთან, 5-14 წლის ასკობრივ ჯგუფში სიკვდილის მიზეზებს შორის სუიციდი
თეთრკანიანი
სიხშირის მიხედვით მეხუთე ადგილზეა
(Minino et al., 2002).
სუიციდის სიხშირე 100000 მოსახლეზე
არათეთრკანიანი
15-19 წლისები
სუიციდური იდეაცია (სერიოზულად ფიქრი
თავის მოკვლის შესახებ), სუიციდის გეგმები
(თავის მოკვლის კონკრეტული მეთოდის
განსაზღვრა) და სუიციდის მცდელობები
(როცა პიროვნება გადარჩება) (Kessler et al.,
2005; Nock et al., 2011). ასევე, ნოკი და
კესლერი (Nock & Kessler, 2006) განარჩევენ
„მცდელებს“ (ისინი, ვისაც განზრახული აქვთ
სიკვდილი) და „პოზიორებს“ (ვისაც
წლები სიკვდილი კი არ აქვს განზრახული, არამედ
ვინმეზე ზემოქმედება ან მანიპულაცია, ან
სურათი N7.12. აშშ სუიციდის სიხშირე ყოველ 100000
მოსახლეზე მთელი ქვეყნის მოსახლეობისთვის და 15- დახმარების ხმის მიწვდენა). გულდასმით
19 წლის ასაკობრივი ჯგუფისთვის (data from the National განხორციელებულ კროს-ნაციონალურ
Center for Health Statistics, Vital Statistics of the United States,
კვლევაში, რომელშიც სტაბილურ, უცვლელ
2001). (From Centers for Disease Control and Prevention (2003a).
Deaths: Final data for 2001. National Vital Statistics Reports, განსაზღვრებებს იყენებდნენ, სუიციდის
52(3). Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics.) იდეაციის გავრცელება 9.2%-ით შეფასდა,
3.1%-მა აღნიშნა სუიციდის გეგმის არსებობა
და 2.7%-მა ცხოვრებაში ერთხელ მაინც სცადა თავის მოკვლა (Nock, Borges, Bromet, Alonso, et al.,
2008). მიუხედავად იმისა, რომ მთელ მსოფლიოში მამაკაცები უფრო ხშირად ახორციელებენ
სუიციდს, ვიდრე ქალები (მაგალითისთვის იხ. CDC, 2013), ქალები, სულ მცირე, 3-ჯერ ხშირად
ცდილობენ თავის მოკვლას (Berman & Jobes, 1991; Kuo et al., 2001). და ბოლოს, ქალებში 40-60%-ით
მეტია არალეთალური სუიციდური აზრების, გეგმებისა და (წარუმატებელი) მცდელობების
რაოდენობა, ვიდრე მამაკაცებში (Nock et al., 2011). ასეთი სურათი, შესაძლოა, იმის ანარეკლი იყოს,
რომ ქალი უფრო მეტია დეპრესიული, ვიდრე მამაკაცი და დეპრესია მჭიდროდ უკავშირდება
თავის მოკვლის მცდელობებს (Berman, 2009). ასევე, საინტერესოა, რომ იმისდა მიუხედავად, რომ
506
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
მიზეზები
2003 წლის გაზაფხულზე ბერნარდ ლუსიემ, ყველა დროის ერთ-ერთმა საუკეთესო ფრანგმა
შეფ-მზარეულმა, შეიტყო, რომ რესტორნების მნიშვნელოვანმა ფრანგულმა გზამკვლევმა Gault
Millau-მ მისი ერთ-ერთი რესტორანი დააქვეითა რეიტინგებში. ეს პირველი შემთხვევა იყო მის
კარიერაში, როცა რეიტინგმა დაიწია. კვირის ბოლოს მან თავი მოიკლა. მართალია, პოლიციამ
სწრაფად გამოიძია ეს თვითმკვლელობა, საფრანგეთში ადამინების უმეტესობა არ თვლიდა ამას
თვითმკვლელობად. მის მეგობარ შეფ-მზარეულებთან ერთად, ისინი იმ გზამკვლევს
ადანაშაულებდნენ და მკვლელს უწოდებდნენ! ისინი ამტკიცებდნენ, რომ მასზე ძალიან იმოქმედა
როგორც რეიტინგის დაწევამ, ისე — პრესაში მიმდინარე განხილვებმა იმის შესახებ, რომ მას
მიშლენის სამიდან ერთი ვარსკვლავი შეიძლებოდა დაეკარგა. მოვლენათა ამ მწკრივმა ასეთი
განცდა დატოვა საფრანგეთსა და, ფაქტობრივად, მთელ კულინარიულ სამყაროში, მაგრამ მოკლა
კი იმ გზამკვლევმა ლუსიე? მოდით, სუიციდის მიზეზებზე ვისაუბროთ.
რისკ-ფაქტორები
სუიციდის რისკ-ფაქტორების კვლევა ედვარდ შნეიდმენმა წამოიწყო (Shneidman, 1989;
Shneidman, Farberow, & Litman, 1970). ის და სხვა მკვლევრები პიროვნების მოწყვლადობის
განმსაზღვრელი პირობებისა და მოვლენების საკვლევად, სხვა მეთოდებთან ერთად,
ფსიქოლოგიურ აუტოფსიას იყენებდნენ. მკვლევრები სუიციდით გარდაცვლილი პიროვნების
ფსიქოლოგიური პროფილის რეკონსტრუირებას მეგობრებთან და ოჯახის წევრებთან
ინტენსიური ინტერვიუების მეშვეობით ცდილობენ, რომლებიც, მოსალოდნელია, რომ კარგად
იცნობდნენ მას და, სავარაუდოდ, ეცოდინებოდათ რას ფიქრობდა და აკეთებდა ეს პიროვნება
სიკვდილამდე. ამ და სხვა მეთოდებმა მკვლევრებს სუიციდის რისკ-ფაქტორების დადგენის
საშუალება მისცეს.
ოჯახის ისტორია
თუ ოჯახის წევრმა თავი მოიკლა, მატულობს რისკი, რომ ოჯახში კიდევ ვინმე გაიმეორებს ამას
(Hantouche, Angst & Azorin, 2010; Berman, 2009; Kety, 1990; Mann, Waternaux, Haas, & Malone, 1999;
Mann et al., 2005; Nock et al., 2011). ფაქტობრივად, ბოლო პერიოდში წარმოებულ კვლევაში
დეპრესიულ პაციენტებს შორის სუიციდური ქცევის ყველაზე ძლიერი პრედიქტორი ოჯახში
სუიციდის ისტორია აღმოჩნდა (Hantouche et al., 2010). ბრენტი და მისი კოლეგები (2002)
აღნიშნავენ, რომ ოჯახის იმ წევრის შთამომავალს, რომელმაც სცადა თავის მოკვლა, ამ ქცევის
გამეორების 6-ჯერ მეტი რისკი აქვს, ვიდრე მათ შვილებს, ვისაც ეს არ გაუკეთებია. თუ ერთ-ერთმა
დედმამიშვილმა სცადა თავის მოკვლა, ეს რისკი კიდევ უფრო მატულობს (Brent et al., 2003). ამან
შეიძლება არც გაგაკვირვოთ, რადგან ძალიან ბევრი ადამიანი, ვინც თავს იკლავს, დეპრესიაშია ან
მსგავსი ფსიქიკური აშლილობა აქვს, ეს აშლილობები კი ოჯახებში ვრცელდება (Nock et al., 2011).
მიუხედავად ამისა, მაინც რჩება კითხვა: თვითმკვლელი ადამიანები უბრალოდ მიბაძვით
ადგებიან პრობლემის გადაჭრის იმ გზას, რომლის მოწმენიც გახდნენ ოჯახის წევრის შემთხვევაში,
თუ თანდაყოლილი ნიშანი, როგორიცაა იმპულსურობა, ხსნის მომატებულ სუიციდურ ქცევას
508
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ოჯახებში? როგორც ჩანს, ორივე ფაქტორს თავისი წვლილი შეიძლება შეჰქონდეს. თუ ინდივიდებს
ადრეულ ასაკში დაეწყოთ გუნება-განწყობილების აშლილობა და აგრესიული ან იმპულსური
პიროვნული ნიშნებითაც გამოირჩევიან, მაშინ მათი ოჯახები სუიციდური ქცევის უფრო მეტი
რისკის ქვეშ დგანან (Mann et al., 2005). შესაძლებლობა იმისა, რომ რაღაც მაინც არის
თანდაყოლილი, შვილად აყვანის რამდენიმე კვლევაში დადასტურდა. ერთ-ერთ კვლევაში
აჩვენეს, რომ იმ გაშვილებული ინდივიდების ბიოლოგიურ ნათესავებში უფრო მაღალი იყო
სუიციდის სიხშირე, რომლებმაც თავი მოიკლეს, ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის გაშვილებულ
ადამიანებში, რომლებსაც ეს არ ჩაუდენიათ (Nock et al., 2011). ასევე, გაშვილებული ბავშვებისა და
მათი ბიოლოგიური და მიმღები ოჯახების კვლევების მიმოხილვამ აჩვენა (Brent & Mann, 2005),
რომ ნაშვილები ინდივიდების სუიციდურ ქცევას მხოლოდ მათი ბიოლოგიური ნათესავების
სუიციდური ქცევა წინასწარმეტყველებდა. ეს გვაფიქრებინებს, რომ ზოგიერთ (გენეტიკურ)
ბიოლოგიურ ფაქტორს ნამდვილად შეაქვს თავისი წვლილი სუიციდში, თუნდაც ეს წვლილი
შედარებით მცირე იყოს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ეს წვლილი შეიძლება დეპრესიაში ან მასთან
დაკავშირებულ აშლილობებში შეტანილ გენეტიკურ წვლილს უკავშირდებოდეს.
ნეირობიოლოგია
სხვადასხვა ემპირიული მტკიცებულება მიუთითებს, რომ სეროტონინის დაბალი დონე,
შესაძლოა, სუიციდთან და ძალადობრივი მეთოდით, მაგალითად, ცეცხლსასროლი იარაღით,
განხორციელებული სუიციდის მცდელობებთან ასოცირდებოდეს (Pompili et al., 2010; Asberg,
Nordstrom, & Traskman-Bendz, 1986; Cremniter et al., 1999; Winchel, Stanley, & Stanley, 1990). როგორც
უკვე აღვნიშნეთ, სეროტონინის უკიდურესად დაბალი დონე იმპულსურობას,
არასტაბილურობასა და სიტუაციებში მოჭარბებულად რეაგირების ტენდენციას უკავშირდება.
შესაძლებელია, რომ სეროტონინის დაბალ დონეს თავისი წვლილი შეჰქონდეს იმპულსურად
მოქმედებისადმი მოწყვლადობაში. ასეთ მოქმედებათა რიცხვში შეიძლება შედიოდეს თავის
მოკვლა, რაც ზოგჯერ იმპულსური აქტია. ბრენტისა და კოლეგების (2002) და მანისა და კოლეგების
(2005) კვლევები გვაფიქრებინებს, რომ გუნება-განწყობილებისადმი მოწყვლადობის გადაცემა,
იმპულსურობის ნიშნის ჩათვლით, შეიძლება სუიციდის მცდელობების ოჯახში გადაცემას
აშუალებდეს.
კოგნიტური მეთოდის
გენეტიკა/ოჯახის გარემოს
მოქნილობა ხელმისაწვდომობა
ფაქტორები/სუიცი
ისტორია ძლიერი სოც.
დის ექსპოზიცია სუიციდური
მხარდაჭერა
დამაჩქარებელი ქცევა
მოვლენების
ბიოლოგიური ფაქტ. სუიციდური არარსებობა
(მაგ. 5HIAA, ქცევისადმი უდანაკარგობა ზღურბლი
პერინატალური) მოწყვლად. იმედიანობა
ფსიქიატრიული
აშლილობის
მკურნალობა
პიროვნული ფსიქიატრიული პიროვნული შეურაცხყოფა
ნიშნები (მაგ. დიაგნოზი აშლილობის დამაჩქარებელი
იმპულსურობა) მკურნალობა ცხოვრ. მოვლენა
სურათი N7.13. სუიციდური ქცევის ზღურბლის მოდელი. 5HIAA 5-ჰიდროოქსინდოლეაკეტური მჟავა (აღებულია
წყაროდან Blumenthal, S. J., & Kupfer, D. J. (1988). Clinical assessment and treatment of youth suicide. Journal of Youth and
Adolescence, 17, 1–24. © 1988 by Plenum Publishing.)
მოხდა 1980-იან წლებში, კრუგმა და მისმა კოლეგებმა (Krug, et. al., 1988) დაასკვნეს, რომ სუიციდის
სიხშირე 13.8%-ით გაიზარდა დიდი წყალდიდობებიდან 4 წლის განმავლობაში, 31%-ით —
ქარიშხლებიდან 2 წლის განმავლობაში და 62.9%-ით — მიწისძვრიდან ერთი წლის განმავლობაში.
წინასწარ არსებული მოწყვლადობის გათვალისწინებით, ფსიქოლოგიური აშლილობების,
იმპულსურობის ნიშნისა და სოციალური მხარდაჭერის უქონლობის ჩათვლით, სტრესულ
მოვლენას ხშირად მიჰყავს ადამიანი ზღვრამდე. სუიციდური ქცევის მიზეზების ინტეგრაციული
მოდელი წარმოდგენილია სურათზე N7.13.
511
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
მკურნალობა
მნიშვნელოვანი რისკ-ფაქტორების გამოვლენის მიუხედავად, სუიციდის წინასწარმეტყველება
მაინც ალბათური წამოწყებაა. ინდივიდებმა, რომლებსაც რამდენიმე წინმსწრები ფაქტორი
აღენიშნება, მოულოდნელად შეიძლება მოიკლას თავი და ბევრი ადამიანი, რომელიც თითქოსდა
დაუძლეველი სტრესისა და ავადმყოფობის და მწირი სოციალური მხარდაჭერის ან მართვის
პირობებში ცხოვრობს, როგორღაც ახერხებს გადარჩენას და ამ სიძნელეების გადალახვას.
ფსიქიკური ჯანმრთელობის პროფესიონალები სრულად არიან გაწვრთნილნი შესაძლო
სუიციდური იდეაციების შეფასებაში (Fowler, 2012; Joiner et al., 2007). ზოგი პრაქტიკოსი შეიძლება
უარს ამბობდეს მიმანიშნებელი/შთამაგონებელი კითხვების დასმაზე იმის შიშით, რომ კითხვის
ადრესატს არ გაუჩნდეს მსგავსი იდეა თავში. თუმცა, ვიცით, რომ ამ „საიდუმლოებების“
გადამოწმება გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე უმოქმედობა, რადგან სუიციდის შთაგონების
512
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
თითოეულ აღწერას ან შემთხვევას სუიციდის შესატყვისი ტიპი შეუსაბამეთ: (ა) ალტრუისტული, (ბ)
ეგოისტური, (გ) ანომიური და (დ) ფატალისტური.
1. რალფი ცოლმა მიატოვა და ბავშვებიც თან წაიყვანა. რალფი კარგად ცნობილი პიროვნებაა, რომელიც
ხშირად ჩანს ტელევიზორში, მაგრამ სატელევიზიო არხის ახალ მფლობელთან კონფლიქტის გამო,
ცოტა ხნის წინ სამსახურიდან დაითხოვეს. რალფმა რომ თავი მოიკლას, იტყვიან, რომ ეს იყო
_____________ სუიციდი.
3. შეიბა აფრიკის გადაკარგულ სოფელში ცხოვრობს. ცოტა ხნის წინ მას მეზობელ სოფელში მცხოვრებ
მამაკაცთან ერთად წაუსწრეს. ქმარს მისი მოკვლა უნდოდა, მაგრამ არ გააკეთა ეს, რადგან მათი ტომის
ადათის მიხედვით, ქალს თავად უნდა მოეკლა თავი. ის იმ მიდამოებში ცნობილი „ცოდვილი ქალების
კლიდან“ გადახტა. _____________
არის იმ კრიტიკის დიდი ნაწილი, რომელიც DSM-5-ის მიმართ გამოითქმის. კერძოდ, ის, რომ
DSM-ის მთავარი მიზანი ფსიქიკური ჯანმრთელობის პროფესიონალების ბიზნესის გაზრდა და
იმის უზრუნველყოფაა, რომ დიდმა ფარმაცევტულმა კომპანიებმა შემოსავალი არ დაკარგონ.
გლოვის გამორიცხვაზე უარის თქმის მომხრეები აღნიშნავენ, რომ დიდი დეპრესიული ან
პოსტტრავმული სტრესის აშლილობის დიაგნოზი სხვა დიდ ცხოვრებისეულ სტრესორებზე
საპასუხოდ არ არის საკამათო. ამიტომ არც საყვარელი ადამიანის დაკარგვაზე საპასუხოდ დიდი
დეპრესიული აშლილობის განვითარება უნდა იყოს საკამათო. გარდა ამისა, მომხრენი თვლიან,
რომ დიდი დეპრესიული ეპიზოდი და დარდი განსხვავდება ერთმანეთისგან. დარდის
მდგომარეობაში მყოფი ადამიანები სიცარიელესა და დანაკარგს გრძნობენ და ეს გრძნობები
ტალღებივით არის — მათი „შემოტევები“ ყოველთვის დაკარგული ადამიანზე ფიქრით
აღიძრება. ამასთან, დადარდიაებულ, გლოვის პროცესში მყოფ ადამიანებს, უმეტესწილად,
როგორც წესი, შეუძლიათ გარკვეული დადებითი ემოციების განცდა, ზოგჯერ ხუმრობაც კი,
ხოლო თვითშეფასება, ზოგადად, ნორმაში აქვთ. დიდი დეპრესიული ეპიზოდის შემთხვევაში
დეპრესიული განცდები მდგრადია და იშვიათად ახლავს თან დადებითი ემოციები. აზროვნების
პროესი, როგორ წესი, ძალიან ზოგაგი პესიმიზმით და თვითკრიტიკულობით ხასიათდება, რასაც
ძალიან დაბალი თვითშეფასება და უსარგებლობის განცდა სდევს თან (APA 2013).
ამის საპასუხოდ, ჯანმრთელობის დაცვის ზოგიერთი პროფესიონალი გვთავაზობს
მოსაზრებას, რომ ინტენსიური სევდა ან სტრესი და დეპრესიაც კი, რომელიც დანაკარგის
თანაზომიერია, არ უნდა განიხილებოდეს აშლილობად, ვინაიდან ეს ბუნებრივი ადამიანური
გამოცდილებაა (Wakefield, Schmitz, First, & Horwitz, 2007). დრო გვიჩვენებს, დიდი დეპრესიული
აშლილობის დიაგნოზიდან გლოვის გამორიცხვის ამოღება დადებითი ცვლილებაა თუ
უარყოფითი.
შეჯამება
გუნება-განწყობილების აშლილობების განსაზღვრა და გაგება
გუნება-განწყობილების აშილობები ყველაზე გავრცელებული ფსიქოლოგიური აშილობებია და მათ
განვითარების რისკი მთელმსოფლიოში იზრდება, განსაკუთერბით ახალგაზრდებში.
სუიციდი
სუიციდს ხშირად უკავშირებენ გუნება-განწყობილების აშლილობებს, მაგრამ მან ამ აშლილობის
გარეშე ან სხვა აშლილობის არსებობის პირობებშიც შეიძლება იჩინოს თავი. შეერთებულ შტატებში
518
მთარგმნელი: ლილი ხეჩუაშვილი VII თავი. გუნება-განწყობილების აშლილობები და სუიციდი
ძირითადი ტერმინები
ბოდვა მდგრადი დეპრესიული აშლილობა (დისთიმია)
გართულებული გლოვა ნეიროჰორმონები
გუნება-განწყობილების აშლილობა ორმაგი დეპრესია
გუნება-განწყობილების მასტაბილიზირებელი პრემენსტრუალური დისფორიული აშლილობა
მედიკამენტი რეკურენტული
დამანგრეველი გუნება-განწყობილების სეზონური აფექტური აშლილობა (საა)
დისრეგულაციის აშლილობა სუიციდური იდეაცია
დეპრესიული კოგნიტური ტრიადა სუიციდის გეგმები
დეპრესიის დასწავლილი უმწეობის თეორია სუიციდის მცდელობები
დიდი დეპრესიული აშლილობა ფსიქოლოგიური აუტოფსია
დიდი დეპრესიული ეპიზოდი შემანარჩუნებელი მკურნალობა
ელექტროკონვულსიური თერაპია (ეკთ) შერეული ნიშნები
ინტეგრირებული გლოვა ციკლოთმიური აშლილობა
ინტერპერსონალური თრაპია (იპთ) ჰალუცინაციები
კატალეფსია ჰიპომანიის ეპიზოდი
კოგნიტური თერაპია I ბიპოლარული აშლილობა
მანია II ბიპოლარული აშლილობა
პასუხები
7.1. 1) ე; 2) ა; 3) გ; 4) დ; 5) ბ.
7.2. 1) მართალია; 2) მცდარია (თუ არ სჭირდება ცხოვრებისეული გამოცდილება); 3) მართალია; 4)
მცდარია.
7.3. 1) გენეტიკა, ნეიროგადამტანი სისტემის პათოლოგიები, ენდოკრინული სისტემა, ცირკადული ან
ძილის რიტმები, ნეიროჰორმონები; 2) სტრესული ცხოვრებისეული მოვლენები, დასწავლილი
უმწეობა, დეპრესიული კოგნიტური ტრიადა, არაკონტროლირებადობის შეგრძნება; 3) ოჯახური
ცხოვრებით უკმაყოფილება, გენდერი, მწირი სოციალური მხარდაჭერა.
7.4. 1) ელექტროკონვულსიური თერაპია; 2) კოგნიტური თერაპია; 3) ანტიდეპრესანტები; 4)
ლითიუმი; 5) ინტერპერსონალური თერაპია; 6) შემანარჩუნებელი თერაპია.
7.5. 1) გ; 2) დ; 3) ა; 4) ბ.