Transport supstanci kroz ćelijsku membranu

Ekstracelularna tečnost sadrži velike količine natrijuma, ali samo malu količinu
kalijuma. Suprotno važi za unutarćelijsku tečnost. Pored toga, ekstracelularna tečnost sadrži
visoku koncentraciju hloridnih jona, dok je koncentracija fosfata i proteina u intracelularnoj
tečnosti znatno viša nego u ekstracelularnoj tečnosti. Ove razlike su izuzetno značajne za
život ćelije.
Lipidni dvosloj se ne miješa ni sa intracelularnom niti ekstracelularnom tečnosti, te
stoga obrazuje barijeru za kretanje molekula vode i hidrosolubilnih supstanci. Materije koje
prolaze fosfolipidni dvosloj su liposolubilne. Molekule proteina u membrane imaju sasvim
drugačija svojstva za transport supstanci. Njihova molekulska struktura prekida kontinuitet
lipidnog dvosloja i stvara alternativni put kroz ćelijsku membranu. Većina penetrirajućih
proteina ima transportnu ulogu. Neki imaju vodeni prostor cijelom dužinom kroz molekulu, i
dozvoljavaju slobodno kretanje vode, kao i odabranih jona i molekula – to su proteinski
kanali. S druge strane postoje proteinski nosači koji vezuju molekule ili jone koje treba
transportovati, a onda konformacione promjene molekula premještaju supstance kroz
intersticijum proteina na drugu stranu membrane.
Transport kroz ćelijsku membranu, bilo kroz fosfolipidni dvosloj ili kroz protein,
ostvaruje se jednim od dva osnovna procesa, difuzijom ili aktivnim transportom. Energija
koja uzrokuje difuziju je energija normalnog kinetičkog kretanja materije, zato što je to
kretanje materije niz elektrohemijski gradijent, sa mjesta većeg na mjesto manje
koncentracije materije. Nasuprot tome, aktivni transport je kretanje materije nasuprot
elektrohemijskom gradijentu, i ovo kretanje zahtijeva pored kinetičke energije molekula i
dodatni izvor energije.
Difuzija kroz ćelijsku membranu dijeli se na dvije podvrste nazvane prosta difuzija i
fascilitarna (olakšana) difuzija. Prosta difuzija podrazumijeva kinetičko kretanje molekula
kroz otvore na membrani ili kroz intramolekularne prostore bez interakcije sa proteinskim
nosačima. Brzina difuzije određuje količina raspoložive supstance, brzina kinetičkog
kretanja, broj i veličina otvora u membrani kroz koje se molekuli ili joni mogu kretati. Jedan
od najvažnijih faktora koji određuje kojom će brzinom supstanca difundovati kroz
fosfolipidni dvosloj je liposolubilnost supstance. Liposolubilnost kiseonika, ugljen-dioksida,
etanola, steroidnih hormona je visoka, tako da se mogu otopiti direktno u lipidnom dvosloju.

Difuzija molekula

Faktori koji utiču na neto difuziju su: 1. razlika u koncentraciji, 2. membranski

električni potencijal (Nernstov potencijal), 3. razlika pritiska kroz membranu.
1. Ukoliko je neka materija u povećanoj koncentraciji spolja, a smanjenoj unutra,
onda je brzina kojom će neka materija difundovati unutra proporcionalna koncentraciji
molekula spolja, jer upravo ova koncentracija određuje koliko će molekula udarati na
spoljašnju stranu membrane svake sekunde.
2. Ako se primjeni električni potencijal kroz membranu, joni će se kretati usljed
različitog naelektrisanja, neovisno o koncentraciji. Tako, ukoliko imamo jednaku
koncentraciju anjona sa obje strane membrane, i ukoliko se pozitivno naelektrisanje primjeni
na spoljašnju stranu membrane, onda će se joni kretati ka tom pozitivnom naelektrisanju, tj.
doćiće do difuzije jona iz ćelije ka ekstracelularnom prostoru.
3. Bitna je i razlika pritiska između dvije strane difuzibilne membrane. Primjer je
membrana krvnih kapilara u svim tkivima u tijelu. Pritisak je oko 20 mmHg veći unutar
kapilara nego spolja, što potiče difuziju materija iz krvnih kapilara u intersticijum.

1
 Prosta difuzija

Prosta difuzija je najjednostavniji mehanizam kojim jedna molekula može proći kroz
plazmamembranu. Za vrijeme ovog transporta, molekula se prosto otopi u fosfolipidnom
dvosloju, difunduje kroz njega, i zatim se otopi u vodenom medijumu na drugoj strani
membrane. Smjer materije je uslovljen relativnim koncentracijama molekula unutar i van
ćelije. Gasovi poput O2 i CO2, hidrofobne molekule poput benzena i male polarne molekule
poput vode i etanola mogu proći ćelijsku membranu. Pored veličine, veliku ulogu u
transportu molekula kroz ćelijsku membranu igra hidrofobnost molekula (tako i steroidni
hormoni, koji imaju veću molekulsku masu mogu prostom difuzijom prolaziti kroz
membranu).

Olakšana difuzija

Ovaj vid transporta podrazumijeva kretanje molekula u smjeru određenom njihovom

relativnom koncentracijom unutar i van ćelije. Molekule putuju kroz membranu u smjeru
određenom svojom koncentracijom, a u slučaju naelektrisanih čestica i električnim
potencijalom membrane. Generalno razlikujemo dvije skupine proteina koji posreduju tokom
olakšane difuzije: proteinski nosači i kanali.
Proteinski nosači sa jedne strane ćelijske membrane vezuju molekulu, zatim
doživljavaju konformacionu promjenu, koja molekuli omogućava prolazak kroz ćelijsku
membranu i prelazak na drugu stranu membrane. Proteinski nosači su odgovorni za transport
šećera, aminokiselina, nukleozida kroz ćelijsku membranu. Transporteri glukoze na
membrani eritrocita su najbolje proučeni (nosači zaduženi za unos glukoze u eritrocite).
Jednom kada glukoza uđe u ćeliju, ona se brzo metabolizira, tako da je unutarćelijska
koncentracija glukoze niska. Postoje i trasporteri sa reverzibilnom aktivnosti, tako da se
glukoza može transportovati u suprotnom smjeru. Primjer su nosači ćelija jetre, jer se glukoza
u jetri može sintetizirati i otpuštati u cirkulaciju, ili iz cirkulacije transportovati u ćelije jetre.
Proteinski kanali, stvaraju vid pore u membrani, omogućavajući molekulama različite
veličine i naelektrisanja prolazak kroz membranu. Proteinski kanali obuhvataju akvaporine
(važni za transport molekula vode), jonske kanale (posreduju pri transportu jona), i tijesne
spojeve, gap junctions (kanali između ćelija kojima se mogu transportovati Ca2+ joni i
cAMP).
Jonski kanali su u najvećoj mjeri zastupljeni u nervnim i mišićnim ćelijama. Naime,
prenos jona je veoma brz (više od milion jona u jednoj sekundi), visoko su selektivni i
otvaranje kanala je regulisano (ligandom ili naponom). Stoga se kanali dijele na kanale
regulisane ligandom i voltažne kanale (regulisane naponom) koji se otvaraju kao odgovor na
promjenu električnog potencijala.
Neurotransmiter otpušten iz presinaptičke ćelije, veže se na receptor koji je na
membrani postsinaptičke ćelije, gdje djeluje tako što aktivira kanale nadzirane ligandom.
Jedan od najbolje proučenih receptora je nikotinski receptor za acetilholin na membrani
mišićne ćelije. Vezivanjem acetilholina, aktivira se kanal koji je propustan za Na+ jone. Ovo
omogućava brzo uticanje jona Na+, što depolarizira membranu mišićne ćelije i potiče akcioni
potencijal. Taj akcioni potencijal aktivira kanale za Ca2+, što utiče na unos Ca2+ jona u ćeliju,
što pomaže mišićnu kontrakciju.
Kanali za katjone su negativno naelektrisani (kako bi olakšali prolazak pozitivno
naelektrisanih jona, a onemogućili prolazak anjona), dok su kanali za anjone pozitivno
naelektrisani (kako bi se obezbjedila selektivnost samo za negativno naelektrisane jone).
Veću jonsku selektivnost imaju voltažni kanali za Na+ i K+. Selektivnost kanala za natrijum
se djelimično može objasniti uskoćom pore koja djeluje kao filter za veličinu. Promjer jona

2
Na+ je manji od promjera jona kalijuma, pa se smatra da je promjer pore natrijumovog kanala
dovoljno uzak da bi onemogućavao prolazak većih kalijumovih jona.
I kalijumovi kanali imaju uske pore za veće jone, ali to ne objašnjava zašto joni
natrijuma koji su manji od jona kalijuma ne mogu proći ovu barijeru. Naime, selektivnost
kanala za kalijum se zasniva na drugom mehanizmu. Pora kanala sadržava uski selektivni
filter obrubljen atomima karbonilnog kiseonika (C=O) iz polipeptidne okosnice. Kada
kalijumov jon prolazi selektivni filter, interakcija sa karbonilnim kiseonikom odmiče
molekule vode za koje je kalijumov jon vezan, omogućavajući tako dehidriranom kalijumu
da prođe kroz poru. Suprotno tome, natrijum je previše mali za interakciju sa karbonilnim
kiseonikom selektivnog filtera, te Na+ ostaje vezan u hidriranom kompleksu sa molekulama
vode i prevelik za prolazak kroz kanal.

Osmoza – „neto difuzija“ vode

Najobilnija supstanca koja difunduje kroz ćelijsku membranu je voda (kroz ćelijsku
membranu eritrocita difunduje u oba pravca, a količina vode koja prođe kroz membranu u
sekundi je oko 100 puta veća od zapremine ćelije).
Osmotski pritisak je veličina pritiska koji je potreban da zaustavi osmozu. Pod
određenim uslovima, može se javiti koncentraciona razlika za vodu kroz membranu, kao što
se može pojaviti koncentraciona razlika za druge supstance. Kada se to dogodi, dolazi do neto
kretanja vode kroz membranu, što uzrokuje bubrenje ili smežuravanje ćelije, u zavisnosti od
kretanja vode. Ovaj proces neto kretanja vode uzrokovan koncentracionom razlikom vode
naziva se osmoza.

Aktivni transport

Aktivni transport se dijeli na dva tipa prema izvoru energije koji se koristi za
transport: primarni aktivni transport i sekundarni aktivni transport. U primarnom aktivnom
transportu, energija se dobija direktno razlaganjem adenozin trifosfata ili nekog drugog
visokoenergetskog fosfatnog jedinjenja. U sekundarnom aktivnom transportu, energija se
dobija sekundarno iz energije uskladištene u obliku jonskih koncentracionih gradijenata
sekundarnih molekula ili jona supstanci između dvije strane membrane, koji su stvoreni
primarnim aktivnim transportom. Nosač kod aktivnog transporta mora biti sposoban da
predaje energiju supstanci koja se pokreće nasuprot elektrohemijskom gradijentu.

Primaran aktivan transport H+ jona

Ovaj proces podrazumijeva pumpanje protona nasuprot njihovom elektrohemijskom

gradijentu, putem protonskih pumpi. Primaran aktivan transport vodonikovih jona nalazimo
da je veoma značajan u sljedećim procesima: povećavanje kiselosti unutar lizozoma (radi
obezbjeđivanja kisele sredine za rad kiselih hidrolaza), elektrontransportni lanac (oksidativna
fosforilacija, proces upumpavanja protona u perimitohondrijalni prostor, čime se obezbjeđuje
gradijent protona, važnih za sintezu ATP-a putem ATP sintetaze), regulacija acidobazne
ravnoteže na nivou bubrega (pumpe koje se nalaze na membranama ćelija završnih distalnih i
kortikalnih tubula), nastanak HCl u želucu (pumpe na membranama ćelija gastričkih žlijezda
želuca).

3
 Uloga protonskih pumpi u nastanku sone kiseline

U gastričkim žlijezdama želuca, duboko postavljene parijetalne ćelije imaju

najmoćniji mehanizam primarnog aktivnog transporta vodonikovih jona od bilo kojeg drugog
dijela tijela. Na sekretornom kraju parijetalnih ćelija gastričkih žlijezda, koncentracija
vodonikovih jona se povećava million puta i onda oslobađa u želudac, zajedno sa hloridnim
jonima, radi obrazovanja sone kiseline.

NaCl služi kao ishodišna supstanca za sintezu sone kiseline u želucu i natrijum hidrogenkarbonata,
koji ulazi u sastav žuči, pankreasnog i crijevnog soka. Sona kiselina nastaje reakcijom ugljične kiseline i
natrijum hlorida. Ugljen dioksid reaguje sa vodom i daje ugljičnu kiselinu. Ta se reakcija odvija u obložnim
ćelijama želudačne sluzokože. Ugljična kiselina pri nastajanju disocira na H + i HCO3-. Hidrogenkarbonatni jon
odlazi iz obloženih ćelija u ekstracelularnu tečnost, gdje sa Na + daje NaHCO3. Hloridni jon iz ekstracelularne
tečnosti odlazi u obložene ćelije, gdje sa vodonikom daje hlorovodoničnu kiselinu, koja se izlučuje u lumen
želuca, gdje stvara kiselu sredinu, tj. optimalnu sredinu za razgradnju proteina pod uticajem pepsina.
Istovremeno NaHCO3 odlazi u krv, gdje kao bazna so izaziva alkalozu. U pankreasu, crijevnoj sluzokoži i jetri je
suprotna situacija. Iz NaCl i H2CO3 nastaje NaHCO3 koji iz jetre ulazi u sastav žuči, iz pankreasa u sastav
pankreasnog soka, a iz crijevne sluzokože u sastav crijevnog soka. Zahvaljujući tome u crijevima vlada alkalna
sredina, koja je pogodna za djelovanje pankreasnih sokova.

Primaran aktivan transport Ca2+ jona

Za ovaj proces je značajna kalcijumska pumpa, kojom se održava niska koncentracija

jona kalcijuma u citosolu. Ove pumpe se nalaze na ćelijskoj membrani i membrani glatkog
endoplazmatskog retikuluma (sarkoplazmatski retikulum mišićnih ćelija). Pumpama koje se
nalaze na površini plazmamembrane vrši se aktivno izbacivanje jona kalcijuma, dok se
pumpama koje se nalaze na površini SER-a (smooth endoplasmatic reticulum), vrši aktivno
upumpavanje jona kalcijuma.
Kod kontrakcije mišićnog vlakna, depolarizacija membrane (i plazmamembrane i
membrane SER-a) vodi aktivaciji kalcijumovih kanala, te dolazi do izlaska jona kalcijuma iz
SER-a, kao i ulaska ovih jona iz ekstracelularnog prostora, pa je koncentracija kalcijumovih
jona povećana. Kalcijum se vezuje za C mjesto na troponinu (poprečnoprugasta muskulatura)
ili za kalmodulin (glatka muskulatura), čime se omogućava kontakt aktinskih i miozinskih
filamenata, te posljedično i kontrakcija mišića. Kada dođe do repolarizacije membrane,
aktiviraju se kalcijumske pumpe, koje ponovo aktivno izbacuju jone kalcijuma.

Na+/K+ pumpa

Najdetaljnije izučen mehanizam aktivnog transporta je natrijum/kalijum pumpa,

transportni proces koji pumpa jone natrijuma van kroz ćelijsku membranu, i ubacuje jone
kalijuma. Natrijum je katjon ekstracelularne sredine, dok je kalijum dominantni katjon
citosola, što je posljedica rada ove pumpe. Dakle, ovaj transport je odgovoran za održavanje
koncentracione razlike natrijuma i kalijuma.
Sama pumpa je proteinski nosač, kompleks dva odvojena globularna proteina, α (veća
podjedinica) i β (manja podjedinica, ima ulogu pričvršćivanja kompleksa za lipidnu
membranu). Veća, α podjedinica, ima tri receptorska mjesta za vezivanje natrijuma, dva
receptorska mjesta za vezivanje kalijuma, dok unutrašnji dio proteina u blizini mjesta za
vezivanje natrijuma ima ATP-aznu aktivnost.
Kada se dva jona kalijuma vežu za spoljašnji dio proteinskog nosača, a tri natrijumska
jona za unutrašnji dio, aktivira se ATP-azna aktivnost proteina. Dolazi do hidrolize ATP-a, a
oslobođena energija vjerovatno uzrokuje hemijsku ili konformacionu promjenu u molekuli
proteinskog nosača, što izbacuje tri jona natrijuma vani, a ubacuje dva jona kalijuma u ćeliju.

4
 Na+/K+ pumpa može funkcionisati i u obrnutom smjeru, kao i drugi enzimi. Ako se
koncentracije Na+ i K+ eksperimentalno povećaju dovoljno da je energija uskladištena u ovim
gradijentima veća od hemijske energije ATP hidrolize, ovi joni će ići niz svoje
koncentracione gradijente, a Na+/K+ pumpa će sintetisati ATP iz ADP-a i Pi.

Uloge Na+/K+ pumpe u organizmu

Značaj ovog vida aktivnog transporta može se uvidjeti po količini energije koja se
troši za ovaj proces. Čak 25% ukupne energije u vidu ATP-a sintetiziranog u mitohondrijama
se troši na rad ove pupme. Prije svega, natrijum/kalijum pumpa je značajna za održavanje
stalne zapremine ćelije, zatim za odvijanje sekundarnog aktivnog transporta, za održavanje
potencijala mirovanja i generisanje akcionog potencijala.

Uloga Na+/K+ pumpe u kontroli zapremine ćelije

Unutar ćelije se nalazi veliki broj proteina i drugih organskih molekula koje ne mogu
izaći iz ćelije. Većina ih je negativno naelektrisana te na taj način oko sebe okupljaju veliku
količinu pozitivnih jona, prije svega kalijumovih, natrijumovih. Svi ovi joni, naročito joni
natrijuma (koji dodatno privlače jone hlora), uzrokuju osmozu vode u unutrašnjost ćelije.
Ukoliko se ovo ne spriječi, u ćeliju će neprestano ulaziti voda, što će izazvati bubrenje ćelije,
i u konačnici njeno pucanje. Natrijum/kalijum pumpom se aktivno izbaciju joni natrijuma.
Pored toga membrana je dosta manje permeabilna za jone natrijuma, u odnosu na kalijumove
jone (čak stotinu puta), te kada se joni natrijuma jednom izbace vani, tamo i ostanu. Na ovaj
način se gube joni, samim tim i voda osmozom.

Uloga Na+/K+ pumpe u stvaranju i održavanju membranskog potencijala

Koncentracija kalijuma u intracelularnoj tečnosti iznosi oko 157 mmol/L, a u

ekstracelularnoj 5 mmol/L. Koncentracija natrijuma u intracelularnoj tečnosti je 14 mmol/L,
a u ekstracelularnoj tečnosti oko 142 mmol/L. Ova razlika u koncentraciji kalijuma i
natrijuma u intracelularnoj i ekstracelularnoj tečnosti odražava se zahvaljujući aktivnom
transportu kroz ćelijsku membranu (Na+/K+ pumpa). Energiju za ovaj proces daje ATP.
Kalijum je u ćelijama najvećim dijelom vezan za protein. Zahvaljujući velikoj razlici u
koncentraciji kalijuma u ćelijama i međućelijskoj tečnosti, on difunduje kroz pore ćelijske
membrane, ali ostaje na površini ćelija, jer ga proteini kao negativno nabijene molekule
privlače. Bjelančevine zbog svoje molekulske mase ne mogu izaći iz ćelija kroz pore ćelijske
membrane, pa sa unutrašnje strane ćelijske membrane nastaje sloj anjona. Sloj katjona na
spoljašnjoj i sloj anjona na unutrašnjoj površini ćelije membrane čine električni dvosloj, koji
se naziva prirodni membranski potencijal ili potencijal mirovanja. Njegova vrijednost iznosi
-70 do -90 mV. Vrijednost membranskog potencijala je proporcionalna razlici koncentracije
kalijum jona sa spoljašnje i sa unutrašnje strane ćelijske membrane.
Postavlja se pitanje, kako je membrana tokom potencijala mirovanja naelektrisana
pozitivno samo sa spoljašnje strane, obzirom da postoji difuzija jona natrijuma u ćeliju
(nakon što su izbačena tri jona natrijuma Na+/K+ pumpom)? Odgovor leži u propusnosti
membrane za jone kalijuma i natrijuma. Kanali za kalijum su i do 100 puta propustljiviji u
odnosu na kanale za natrijum. Dakle, logično je da će difuzija kalijuma mnogo više
doprinostiti difuziji u odnosu na jone natrijuma. Pored toga, unutrašnja strana membrane je
negativno naelektrisana usljed prisustva proteina (koji su u citosolu negativno naelektrisani
zbog pH od 7.1-7.2). Negativnom naelektrisanju sa unutrašnje strane membrane doprinosi i

5
asimetrija fosfolipida. Naime, sa unutrašnje strane ćelijske membrane nalazi se fosfatidil-
serin, koji daje svoj doprinos negativnom naelektrisanju.

Mjerenje membranskog potencijala

Jedna elektroda biva uvučena u unutrašnjost nervnog vlakna, a onda se druga elektroda nazvana
indiferentna elektroda postavlja u ekstracelularnu tečnost i mjeri potencijalnu razliku između unutrašnjosti i
spoljašnjosti vlakna, upotrebom odgovarajućeg voltmetra. Mirovni membranski potencijal debelih nervnih
vlakana kada ne vrše transmisiju nervnih signala je oko -90 mV negativniji od potencijala u ekstracelularnoj
tečnosti izvan vlakna.

Uloga Na+/K+ pumpe u generisanju akcionog potencijala

Djelovanjem električnog ili nekog drugog agensa na ćelijsku membranu narušava se

prirodni membranski potencijal, jer razdraženi dio ćelijske membrane postaje propustljiv za
natrijum jone, pa oni difuzijom ulaze u ćelije. Ulaskom natrijuma u ćelije, na depolariziranom
dijelu ćelijske membrane dolazi do inverzije naboja. Razdraženi dio ćelijske membrane na
vanjskoj površini postaje elektronegativan, a unutrašnji elektropozitivan. Zahvaljujući tome,
između depolariziranog i nedepolariziranog dijela ćelijske membrane uspostavlja se
potencijalna razlika, što se označava kao prostiruća elektronegativnost ili akcioni potencijal.
Na brzinu difuzije natrijuma u ćelije utiče kalcijum, koji je vezan za proteine sa unutrašnje
strane ćelijske membrane. Pošto kalcijum usporava difuziju natrijuma, povećanjem njegove
koncentracije u ćelijama smanjuje se razdražljivost ćelijske membrane, a smanjenje
koncentracije kalcijuma vodi do hiperrefleksije i tetaničkih grčeva skeletnih mišića.

Postoje tri faze (sukcesivni stadijumi) akcionog potencijala.

Stadijum mirovanja. To je mirovni membranski potencijal, prije početka samog
akcionog potencijala (tokom ovog stadijuma membrana je polarisana zbog prisustva -90mV
negativnog membranskog potencijala).
Stadijum depolarizacije. Membrana postaje propusna za natrijumove jone. Normalno
polarisano stanje od -90 mV se neutrališe uticanjem natrijumovih jona i potencijal brzo raste
u pozitivnom smjeru. Kod debelih nervnih vlakana, ogroman višak narijumovih jona koji se
kreće unutra uzrokuje „prebacivanje“ membranskog potencijala preko nultog nivoa u nešto
malo pozitivnu vrijednost.
Stadijum repolarizacije. Nakon nekoliko 10000 dijelova sekunde, pošto je membrana
postala visoko permeabilna za natrijumove jone, kanali za natrijum se zatvaraju, a kalijumski
se zatvaraju više nego normalno.

Neophodan učesnik u uzrokovanju depolarizacije i repolarizacije nervne membrane

tokom akcionog potencijala je voltažno-zavisni natrijumski kanal. Voltažno-zavisni
kalijumski kanal također igra bitnu ulogu u povećanju brzine repolarizacije membrane.
Ova dva voltažno-zavisna kanala se pridružuju Na+/K+ pumpi i Na+/K+ ističućim kanalima.

Voltažno-zavisni natrijumski kanal ima dvoja vrata: jedna blizu spoljašnjeg dijela
kanala, zvana aktivaciona vrata, i druga, blizu unutrašnjeg, zvana inaktivaciona vrata. Kada je
membranski potencijal -90 mV, aktivaciona vrata su zatvorena, ali su inaktivaciona otvorena.
Kada membranski potencijal postane manje negativan, dostiže voltažu do oko -50 mV, koja
uzrokuje naglu konformacionu promjenu u aktivacionim vratima, kada joni natrijuma ulaze u
ćeliju. Inaktivaciona vrata se zatvaraju nakon nekoliko 10000-ih dijelova sekunde, nakon
otvaranja aktivacionih vrata. Dakle, konformaciona promjena koja trzajem zatvori
inaktivaciona vrata je sporiji proces, nego konformaciona promjena koja otvara aktivaciona

6
vrata. Zanimljivo je da se inaktivaciona vrata neće otvoriti dok se membranski potencijal
ponovo ne vrati na početni nivo membranskog potencijala.
Voltažno-zavisni kanal za kalijum ima jedna vrata, koja su tokom mirovnog
potencijala zatvorena. Kada mirovni potencijal poraste od -90 mV, ova promjena voltaže
uzrokuje konformaciono otvaranje vrata, i omogućava povećanu difuziju jona kalijuma van.
Međutim, zbog neznatno odloženog otvaranja kalijumovih kanala, oni se otvaraju najvećim
dijelom kada se natrijumski kanali počinju zatvarati zbog inaktivacije. Smanjen ulazak
natrijuma u ćeliju i istovremeno povećan izlazak jona kalijuma iz ćelije se udružuju
ubrzavajući proces repolarizacije.

Način otvaranja voltažnih kanala je uzrokovan građom samih kanala, koji imaju domenu (α uzvojnica)
bogatu pozitivnim aminokiselinama. Kada dođe do inverzije naboja (spoljašnja membrana postane negativno
naelektrisana, unutrašnja pozitivno), domena sa pozitivnim aminokiselinama se izvrće (usljed promjene
voltaže), pomjera se transmembranska domena, te dolazi do otvaranja kanala.

Circulus vitiosus (pozitivna povratna sprega) akcionog potencijala

Ako bilo kakav događaj uzrokuje dovoljan početni porast membranskog potencijala,
sama rastuća voltaža uzrokuje početak otvaranja brojnih voltažno-zavisnih natrijumskih
kanala. To utiče na brzo uticanje natrijumovih jona, što uzrokuje dalji porast membranskog
potencijala, otvarajući tako još više voltažno-zavisnih natrijumskih kanala i još više strujanje
natrijuma u nervno vlakno. Ovaj proces je pozitivna povratna sprega, koji se jednom kada je
sprega dovoljno jaka, nastavlja sve dotle dok svi voltažno-zavisni natrijumski kanali ne budu
aktivirani (otvoreni). Dakle, jednom kada se probudi akcioni potencijal, na bilo kojoj tački
normalnog vlakna, proces depolarizacije putuje duž cijele membrane – to je princip „sve ili
ništa“.
Propagacija akcionog potencijala se zasniva na tome da akcioni potencijal pobuđen na
bilo kojoj tački ekscitabilne membrane obično ekscitira susjedne dijelove membrane (na
način da potiče uticanje natrijumovih jona u vlakno). Pozitivno naelektrisanje nošeno
difuzijom natrijumovih jona teče unutra kroz depolarisanu membranu, a onda nekoliko
milimetara u oba smjera duž jezgra aksona. Tako proces depolarizacije putuje duž cijelog
vlakna (ova transmisija duž nervnog vlakna ili mišićnog vlakna se naziva nervni impuls ili
mišićni impuls).
Transmisija svakog akcionog potencijala duž nervnog vlakna redukuje u manjoj mjeri
koncentracione razlike natrijuma i kalijuma između unutrašnje i spoljašnje strane membrane
zbog difuzije natrijumovih jona unutra tokom depolarizacije i difuzije kalijumovih jona
tokom repolarizacije. Uspostava normalne koncentracije jona natrijuma i kalijuma vrši se
Na+/K+ pumpom.

Prenos impulsa u sinapsama

Depolarizacija membrane terminalnog kraja presinaptičkog neurona dovodi do

aktivacije kalcijumovih kanala, te kalcijumovi joni ulaze u ćeliju. Povećana koncentracija
kalcijuma dovodi do oslobađanja neurotransmitera (na primjer acetilholina) iz vezikula (u
kojima se nalazi pohranjen u toku stanja mirovanja). Oslobođeni neurotransmiter prelazi u
sinaptičku pukotinu, gdje se vezuje za receptore na površini membrane postsinaptikog
neurona. Promjenom konformacije receptorskog proteina, aktiviraju se kanali za natrijum, te
joni natrijuma ulaze u ćeliju, što potiče depolarizaciju membrane te dalju propagaciju signala.
Nakon toga se neurotransmiter razgrađuje na acetat i holin, te se u tom obliku ponova vraća u
presinaptički neuron (reciklaža neurotransmitera), gdje se opet resintetizira acetilholin.

7
 Sekundarni aktivni transport

Energija gradijenta jona nastala primarnim aktivnim transportom koristi se kao izvor
za sekundarni aktivni transport. Ovaj gradijent predstavlja skladište energije, zato što višak
natrijuma iz ekstracelularnog transporta teži da difunduje unutra. U zavisnosti od smjera
transporta dvije materije, sekundarni aktivni transport se dijeli na kotransport i
kontratransport. Pod određenim uslovima ova energija može vući druge supstance zajedno sa
natrijumom kroz ćelijsku membranu. Ovaj fenomen se naziva kotransportom (jedan od oblika
aktivnog transporta). Primjer kotransporta je transport glukoze i aminokiselina sa
natrijumom, u ćelije sluznice crijeva i ćelije bubrežnih tubula.
Transport glukoze kroz apikalnu membranu enterocita odvija se aktivnim trasportom
u simportu (kotransport) sa natrijumom. Simport je transport dvije materije u istom smjeru
kroz membranu. Za Na+-glukozni kotransporter vezuju se dva jona natrijuma i jedna
molekula glukoze. Dakle, transport glukoze se odvija sekundarnim aktivnim transportom u
ćeliju. Situacija je drugačija na bazalnoj membrani enterocita. Tu glukoza prolazi niz
elektrohemijski gradijent, bez utroška energije, olakšanom difuzijom (zahvaljujući proteinu-
nosaču).
Na sličan način se vrši kotransport natrijuma sa aminokiselinama, s tom razlikom da
se koristi različiti skup transportnih proteina. Identifikovano je pet različitih transportnih
proteina za aminokiseline, od kojih je svaki odgovoran za transport jedne podvrste
aminokiselina sa specifičnim molekulskim osobinama.

8
 Primjer kontratransporta je natrijumski kontratransport sa kalcijumovim jonima i
vodonikovim jonima. Na+/Ca2+. Kontratransporter se nalazi na skoro svim ćelijskim
membranama, gdje se natrijumovi joni kreću unutra, a kalcijumovi joni se izbacuju vani.
Natrijum/vodonik kontratransport se pojavljuje u nekoliko tkiva. Značajan je primjer
proksimalnih tubula, gdje se natrijumovi joni kreću iz lumena tubula u tubularne ćelije, dok
se H+ joni izbacuju iz ćelija u lumen tubula. Međutim, ovaj mehanizam nije ni približno
moćan u izbacivanju jona vodonika u tubul, kao primarni aktivni transport H+ jona u
distalnim i kortikalnim sabirnim tubulima.

Ritmičnost izvjesnih ekscitabilnih tkiva – repetitivno paljenje

Repetitivno samoindukujuće paljenje se javlja normalno u srcu, većini glatkih mišića i

u mnogobrojnim neuronima centralnog nervnog sistema. Ova ritmička paljenja uzrokuju:
1. Ritmički rad srca;
2. Ritmičku peristaltiku crijeva;
3. Neuronske događaje, poput ritmičke kontrole disanja.
Ekscitabilna tkiva se mogu paliti repetitivno, ako se prag za stimulaciju ćelija snizi
dovoljno nisko. Da bi se spontana ritmičnost pojavila, membrana čak i u svom prirodnom
stanju mora biti dovoljno permeabilna za natrijumove jone ili za natrijumove i kalcijumove
jone kroz tzv. spore kalcijumsko-natrijumske kanale. Mirovni membranski potencijal u
kontrolnom centru ritmičnosti srca iznosi -60 mV do -70 mV. Ta voltaža nije dovoljno
negativna da drži natrijumske i kalcijumske kanale potpuno zatvorene. Shodno tome, sljede
događaji: (1) nešto natrijumovih i kalcijumovih jona teče unutra, (2) to povećava voltažu
membrane u pozitivnom smjeru, što dalje povećava permeabilnost membrane, (3) onda više
jona utiče unutra, (4) permeabilnost raste sve više i tako dalje, dok se ne generiše akcioni
potencijal. Nakon akcionog potencijala, membrana se repolariše. Međutim, tek nakon
nekoliko milisekundi ili sekundi, spontana ekscitabilnost ponovo uzrokuje akcioni potencijal.
Postavlja se pitanje, zašto se membrana odmah nakon repolarizacije ne depolariše, a ne sa
zakašnjenjem od skoro sekundu? Naime, odmah nakon akcionog potencijala, membrana
postaje visoko permeabilna za jone kalijuma, a prekomjerno isticanje jona kalijuma nosi sa
sobom veliku količinu pozitivnog naelektrisanja, stvarajući na taj način mnogo veću
negativnost nego što bi trebala. Ovo stanje se zove hiperpolarizacija. Međutim, pretjerana
konduktivnost za kalijum iščezava, te se tako omogućava ponovni porast potencijala za
generisanje akcionog potencijala.