ELVIR DURANOVIĆ

U POTRAZI ZA SVETIM
DOVIŠTA NA PODRUČJU MUFTIJSTVA TRAVNIČKOG

Duranović prve strane.indd 1 06/03/2018 11:43

 Elvir Duranović
U potrazi za Svetim
Dovišta na području Muftijstva travničkog
PRVO IZDANJE NA BOSANSKOM JEZIKU. 2018 © Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini i Elvir Duranović
Sva izdavačka i autorska prava zadržana! Nijedan dio ove knjige ne može biti iznova objavljen, u bilo kojem obliku i na bilo koji način, uključujući
fotokopiranje, bez prethodnog pismenog odobrenja izdavača, osim u svrhe kritičkih članaka i osvrta u kojima je dozvoljeno navoditi kraće
odlomke. Također nije dozvoljeno pohranjivanje u elektronske baze podataka i objavljivanje djela na internetu od strane trećih lica bez izričite
pismene dozvole izdavača.

Izdavač:
EL-KALEM - izdavački centar Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini
Gazi Husrev-begova 54a, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Tel/fax: +387 33 441-800 E-mail: info@elkalem.ba
www.elkalem.ba
Za izdavača: Mesud Smajić
Urednik: Mustafa Prljača
Recenzenti: prof. dr. Enes Karić
prof. dr. Ahmet Alibašić
Lektor: Aida Krzić
Tehnički urednik: Ismail Ahmetagić
Dizajn korice: Tarik Jesenković
Fotografija
na naslovnoj strani: Amir Kehić

Štampa: “Dobra knjiga”, Sarajevo

Za štampariju: Izedin Šikalo

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

28-523-774(497.6 Travnik)

DURANOVIĆ, Elvir
U potrazi za svetim : dovišta na području Muftijstva travničkog / Elvir Duranović.
- Sarajevo : El-Kalem, 2018. - 480 str. : ilustr. ; 25 cm

Bibliografija: str. 449-469 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst.

ISBN 978-9958-23-476-7

COBISS.BH-ID 25120006

Duranović prve strane.indd 2 06/03/2018 11:43

 ELVIR DURANOVIĆ

U POTRAZI
ZA SVETIM
DOVIŠTA NA PODRUČJU MUFTIJSTVA TRAVNIČKOG

Sarajevo, 1439/2018.

Duranović prve strane.indd 3 06/03/2018 11:43

 SADRŽAJ

UVOD.........................................................................................................................7
Ranija istraživanja..................................................................................................9
Metodologija.......................................................................................................... 15
Kratki pregled poglavlja...................................................................................... 17

TRAVNIČKO MUFTIJSTVO, POVJEST I

DEMOGRAFSKO-GEOGRAFSKE OSOBENOSTI................................... 21
1.1. Mjesto i značaj muftijske službe
u Bosni i Hercegovini u okviru Osmanske države................................. 21
1.2. Muftijska služba u Bosni i Hercegovini od austrougarske
okupacije do usvajanja Ustava Islamske zajednice 1930. godine......24
1.3. Uspostava Travničkog muftijstva
i period do ukidanja 1930. godine............................................................. 26
1.3.1. Teritorijalna nadležnost
Travničkog muftijstva od osnivanja do 1930. godine............................28
1.4. Ustavno-pravni položaj Travničkog
muftijstva nakon ponovne uspostave 1993. godine..............................30
1. 5. Travničko muftijstvo, osnovni demogeografski podaci......................34

DOVIŠTE – POJMOVNO ODREĐENJE............................................................37

2.1. Dovište – terminološko određenje............................................................37
2.2. Osnovne karakteristike bosanskohercegovačkih dovišta...................38
2.2.1. Lokacija dovišta...........................................................................................39
2.2.1.1. Molitvišta – dovišta pored
kršćanskih svetih mjesta i srednjovjekovnih nekropola.....................39
2.2.1.2. Dovišta pored muslimanskih historijskih i duhovnih središta.....42

473
474 Elvir Duranović ☸ U POTRAZI ZA SVETIM ‒ Dovišta na području Muftijstva travničkog

2.2.1.2.1. Dovišta na muslimanskim historijskim mjestima........................43

2.2.1.2.2. Dovišta pored muslimanskih duhovnih središta:
džamija, tekija te grobova čuvenih islamskih učenjaka,
poštovanih šejhova i evlija – dobrih ljudi i žena.................................. 46
2.2.1.3. Dovišta pored prirodnih geografskih fenomena:
pećinā, izvorā i vrhovā planinā................................................................. 49
2.2.1.3.1. Dovišta na vrhovimā planinā, brdā i planinskih visoravni........50
2.2.1.3.2. Dovišta pored pećinā...........................................................................52
2.2.1.3.3. Dovišta pored izvorā............................................................................53
2.2.2. Obredni i profani karakter dovištā........................................................54
2.2.2.1. Zborišta sa socio-ekonomskim obilježjem.......................................55
2.2.2.2. Dovišta samo s obrednim sadržajem................................................ 56
2.2.2.3. Dovišta s međusobno
pomiješanim obrednim i profanim sadržajima.....................................57
2.2.2.4. Muška i ženska dovišta..........................................................................58
2.2.3. Vrijeme održavanja dovišta.................................................................... 59
2.2. Funkcija molitvišta i dovišta...................................................................... 61
2.4. Podjela dovišta...............................................................................................63
2.5. Dovište – muslimansko sveto mjesto?.................................................... 64
2.5.1. Sveta mjesta u islamu................................................................................ 65
2.5.2. Sveta mjesta u Kur’anu i Sunnetu......................................................... 66
2.5.3. Sveta zemlja i Mesdžidu-l-aksa.............................................................. 66
2.5.4 Mekka i Mesdžidu-l-harām..................................................................... 68
2.5.5. Sveta dolina Tūvā........................................................................................70
2.5.6. Medina i Džamija Allahovog Poslanika, a.s........................................ 71
2.5.7. Svetost ostalih džamija.............................................................................73
2.5.8. “Cijela Zemlja je mesdžid”.......................................................................74
2.5.9. Sveta mjesta u islamu naspram
dovišta bosanskohercegovačkih muslimana.........................................74
2.5.10. Da li je dozvoljeno klanjati namaz
i učiti dovu na mjestu predislamskog svetišta?.....................................76
2.5.11. Mjesta na kojima Allah, dž. š., prima dove.........................................78
 Sadržaj 475

2.5.12. Posjećivanje dovišta bitan je

indikator etničkog i nacionalnog identiteta Bošnjaka.........................79
2.5.13. Pozicioniranje dovištā između
islamske tradicije Bošnjaka i narodne religije........................................83

PREDISLAMSKA MOLITVIŠTA
PORED IZVORA TE NA VRHOVIMA BRDA I
PLANINA NA PODRUČJU MUFTIJSTVA TRAVNIČKOG ...................87
3.1. Metodologija za utvrđivanje geneze........................................................ 88
3.1.1. Peiskerov tipski raspored svetišta........................................................... 89
3.1.1.1. Mitska imena posvećenih
planinskih visova i mjestā u njihovoj bližoj okolini............................ 90
3.1.1.2. Mnoštvo crkvica i kapela na
nekadašnjem svetištu i u njegovoj neposrednoj blizini..................... 94
3.1.1.3. Narodna predanja, mitovi i legende................................................... 97
3.1.1.4. Hodočašće određenim mjestima za Jurjevdan i Ilindan............... 97
3.1.1.5. Odjek Peiskerove metodologije
za prepoznavanje staroslavenskih svetišta............................................ 98
3.2. Sultan-mevlud u Donjem Vakufu.............................................................101
3.2.1. Arheološki dokazi o milenijskom kontinuiranom
životu ljudi na prostoru Donjeg Vakufa i Bagine strane.................... 102
3.2.2. Sultan-mevlud na Baginoj strani – etnološki zapis......................... 103
3.2.3. Toponimi sa staroslavenskom
mitološkom osnovom na području općine Donji Vakuf................... 105
3.2.3.1. Tipski raspored svetišta uključujući prostor Bagine strane........106
3.2.3.2. Mitska imena planinskih visova,
izvora i drugih toponima u blizini svetišta na Baginoj strani...........110
3.2.3.3. Tragovi kršćanskih simbola u blizini nekadašnjeg svetišta .......121
3.2.3.4. Narodna predanja, mitovi i legende..................................................121
3.2.3.5. Tradicionalna okupljanja i teferiči za Aliđun i Jurjevdan.......... 123
3.2.3.5.1. Aliđun u Kopčiću ............................................................................... 123
3.2.3.5.2. Jurjevdan pored vrela Šehovača u Donjem Vakufu................... 125
3.3. Kišna dova na Dobrom Brdu, Donji Vakuf............................................126
476 Elvir Duranović ☸ U POTRAZI ZA SVETIM ‒ Dovišta na području Muftijstva travničkog

3.4. Staroslavensko porijeklo

aliđunskog teferiča na Treskavici, Gornji Vakuf.................................. 130
3.4.1. Aliđunski teferič na Treskavici ............................................................. 130
3.4.2. Staroslavensko porijeklo okupljanja na Treskavici ........................ 133
3.4.3. Tipski raspored staroslavenskog
svetišta jugoistočno od Gornjeg Vakufa................................................. 134
3.4.4. Mitska imena posvećenih
planinskih visova i mjestā u blizini svetištā......................................... 135
3.4.5. Kršćanski simboli u blizini svetišta..................................................... 136
3.5. Kišna dovišta muslimana
novotravničkih sela: Zagrlje, Orašac i Opara........................................ 137
3.5.1. Mitska imena toponima i
hidronima u okolini Bijele gromile i Crnog vrha..................................141
3.5.2. Ostale osobenosti obreda
kišne dove na području Zagrlja, Orašca i Opare.................................. 142
3.6. Crkva svetog Ive u Podmilačju................................................................. 143

KIŠNA DOVIŠTA NA PODRUČJU

TRAVNIČKOG MUFTIJSTVA......................................................................151
4.1. Kišna dova – islamski kontekst.................................................................151
4.2. Kišna dova – bosanskohercegovački kontekst.................................... 155
4.3. Komparativna analiza strukture obreda kišne dove
iz vremena Allahovog Poslanika i obreda kišne dove na
području Muftijstva travničkog do sredine prošlog stoljeća............ 158
4.4. Geneza učenja kišnih dova na muslimanskim
mezarima i šehidskim nišanima u Bosni i Hercegovini....................165
4.4.1. Evlija – pojam i značenje . .....................................................................168
4.4.1.1. Kerameti evlijā........................................................................................ 172
4.4.1.2. Kategorije evlijā.......................................................................................174
4.4.1.3. Bereket evlija........................................................................................... 178
4.4.1.4. Ko i zašto u današnje vrijeme posjećuje
turbeta evlija na području Travničkog muftijstva................................181
4.4.1.4.1. Lokacije i metodologija istraživanja.............................................. 182
 Sadržaj 477

4.4.1.4.2. Rezultati anketnog istraživanja

socio-demografskih obilježja, procjene religioznosti
i motiva posjete Ajvaz-dedinom turbetu u Pruscu.............................184
4.4.1.4.3. Rezultati anketnog istraživanja socio-demografskih
obilježja, procjene religioznosti i motiva posjete turbetu
neznanih šehida u Grabljama, općina Busovača................................189
4.4.1.4.4. Uporedna analiza rezultata terenskih istraživanja................... 193
4.5. Kišna dova kraj turbeta Torlak Evli-dede
i na Crnom kamenu, Volari, općina Šipovo......................................... 205
4.6. Kišna dova u Skender-Vakufu.................................................................. 210
4.7. Kišna dovišta muslimana privorskog kraja.......................................... 217
4.8. Kišno dovište muslimana Dnoluke, općina Jajce............................... 221
4.9. Kišna dovišta u Pruscu...............................................................................227
4.10. Kišna dovišta u Veseloj.............................................................................232
4.11. Obred kišne dove u Grnici, općina Gornji Vakuf...............................235
4.12. Kišna dova na Nišanu, Planinica, općina Bugojno........................... 238
4.13. Kišna dova u Vincu i Torlakovcu........................................................... 242
4.14 Kišno dovište na Grebini iznad Gornjeg Vakufa................................ 250
4.15. Kišno dovište u starom turskom
mezarju u Djakovićima, općina Novi Travnik..................................... 252
4.16. Kišno dovište u Šenkovićima, općina Novi Travnik......................... 256
4.17. Kišno dovište u Sinokosu, općina Novi Travnik................................ 259
4.18. Kišno dovište kod “Fatimine stope” u Lupcu, općina Vitez............261
4.19. Kišno dovište u Počulici, općina Vitez................................................ 265
4.20. Kišno dovište na
srednjovjekovnom Toričanu, općina Travnik...................................... 266
4.21. Kišno dovište u Golešu, općina Travnik.............................................. 269
4.22. Kišna dova u Dubu, općina Travnik.....................................................274
4.23. Kišna dova – savremeni kontekst.........................................................277

KALENDARSKA DOVIŠTA............................................................................... 281

5.1. Tradicionalna kalendarska dovišta......................................................... 281
5.1.1. Lokacije tradicionalnih kalendarskih dovišta ................................. 282
478 Elvir Duranović ☸ U POTRAZI ZA SVETIM ‒ Dovišta na području Muftijstva travničkog

5.1.2. Vjerski obredi i socio-ekonomski sadržaji

na tradicionalnim kalendarskim dovištima – vjerski turizam....... 283
5.1.3. Ujednačenost vjerskog
programa na tradicionalnim dovištima . ............................................. 285
5.1.4. Raspirivanje nacionalnog žara
Bošnjākā i promocija bošnjačke kulture i tradicije........................... 287
5.1.5. Svrha tradicionalnih kalendarskih dovišta....................................... 290
5.2. Ajvaz-dedo i Ajvatovica ........................................................................... 292
5.2.1. Ajvatovica nekad i sad – analiza
etnografskih zapisā s razmeđā stoljećā................................................. 297
5.2.2. Porijeklo dovišta na Ajvatovici............................................................. 312
5.2.2.1. Ko je bio Ajvaz-dedo? .......................................................................... 317
5.2.2.1.1. Ajvaz-dedina kasida .......................................................................... 319
5.2.2.1.1.1. Analiza događaja opisanih u Ajvaz-dedinoj kasidi . ...............323
5.2.2.1.1.2. (Ne)očekivana šutnja pisanih
izvora o Ajvaz-dedi do polovine XIX stoljeća...................................... 328
5.2.2.1.2. Narodno predanje o Ajvaz-dedi...................................................... 331
5.2.2.1.2.1. Analiza narodnog predanja
o Ajvaz-dedi – historijski metod..............................................................332
5.2.2.1.2.2. Ko se ranije spominje u
historijskoj građi: Ajvaz-dedo ili vrelo Ajvatovica?.............................337
5.2.2.1.2.3. Mitski sadržaj predanja o Ajvaz-dedi . ..................................... 340
5.2.2.1.2.3.1. Karakteristični elementi narodnih
predanja o vodama i česmama u Bosni i Hercegovini...................... 340
5.2.2.1.2.4. Da li je Ajvaz-dedo napravio
vodovod od Ajvatovice do Prusca?......................................................... 344
5.2.2.1.2.5. Rezultati analize narodnog predanja o Ajvaz-dedi ............. 345
5.2.2.1.2.6. Hasan Kafija Pruščak i Ajvaz-dedo:
dvije osobe jedna duša.............................................................................. 346
5.2.3. Specifičnosti Ajvatovice:
defile konjanika, prozivka bajraktara i ajvatovačke ilahije.............. 349
5.2.3.1. Okupljanje konjanika u Pruscu vjeran je prikaz nekadašnjeg
okupljanja vojske prije odlaska u boj u vrijeme Osmanlija............. 350
 Sadržaj 479

5.2.3.2. Ajvatovačke ilahije – borbene koračnice . .................................... 356

5.2.3.3. Defile konjanika na Ajvatovici
budi uspomene na dane slavne prošlosti Bošnjaka........................... 358
5.2.3.4. Mogući scenario nastanka
i razvoja današnjeg okupljanja na Ajvatovici...................................... 360
5.2.4. Mjesta pobožne posjete u Pruscu....................................................... 363
5.2.4.1. Rezultati istraživanja
općeg znanja o Ajvaz-dedi i njegovom turbetu.................................. 364
5.2.4.2. Terensko istraživanje
na platou Ajvatovice – metodologija..................................................... 368
5.2.4.2.1. Socio-demografska obilježja, procjena
religioznosti, motivi posjete i opća znanja o Ajvatovici................... 369
5.2.5. Zaključna razmatranja o Ajvatovici.................................................... 381
5.3. Dovište pored turbeta
Alije Đerzeleza u Gerzovu, općina Šipovo........................................... 384
5.4. Dovište pored Ilijaz-babinog ili Elkaz-dedinog
turbeta kod srednjovjekovnog grada Komotina, općina Jajce........ 394
5.5. Memorijalni mevludi i dovišta................................................................ 400
5.5.1. Bošnjačko-muslimansko porijeklo memorijalnih dovišta............ 400
5.5.2. Podsjećanje na zločin i herojstvo šehida...........................................401
5.5.3. Vjerski program na memorijalnim
dovištima na području Travničkog muftijstva.................................... 402
5.5.4. Memorijalno dovište u
Ahmićima, Vitezu i Donjoj Večerskoj.................................................... 403
5.5.5. “Šehidima dova – živima opomena”,
memorijalno dovište u Vrbanji, općina Bugojno................................ 406
5.5.6. Manifestacija: “spomen njima, po(r)uka
nama – dani šehidskog mevluda i obilježavanja
zločina na području Medžlisa Islamske zajednice Jajce”................. 408
5.5.7. Ostala kalendarska memorijalna
dovišta na području Travničkog muftijstva............................................ 41
5.5.8. Dan šehida – drugi dan Ramazanskog bajrama...............................414
480 Elvir Duranović ☸ U POTRAZI ZA SVETIM ‒ Dovišta na području Muftijstva travničkog

SVAKODNEVNA DOVIŠTA
MUSLIMANA TRAVNIČKOG MUFTIJSTVA................................................. 415
6.1. Socio-demografska obilježja, procjena religioznosti
i motivi posjete svakodnevnih dovišta na području
Travničkog muftijstva: primjer turbeta u Grabljama......................... 415
6.2. Opća znanja o turbetu neznanih šehida u Grabljama......................418
6.3. Turbe neznanih šehida u Grabljama..................................................... 420
6.3. Ibrahim-dedino turbe u Docu kod Travnika . .................................... 422
6.4. Ismail-dedino turbe u Turbetu kod Travnika .................................... 426

ZAKLJUČAK......................................................................................................... 431
7.1. Smjernice za buduća istraživanja........................................................... 436

PILGRIMAGE SITES ON THE REGION

OF TRAVNIK MUFTY OFFICE – GENESIS AND REALITY..................... 439
Guidelines for future research........................................................................ 445

SKRAĆENICE...................................................................................................... 447
LITERATURA...................................................................................................... 449
Neobjavljeni radovi........................................................................................... 449
Objavljeni izvori................................................................................................. 449
Članci, studije i knjige....................................................................................... 451
Video zapisi.........................................................................................................468
Spisak kazivača...................................................................................................468
ZAHVALA.............................................................................................................. 471
SADRŽAJ...............................................................................................................473