περιεχομενα αρθρα

Η ΣΕΛΗΝΗ (2) Πέτρος Ροβίθης

ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΚΩΤΙΟΥ

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΚΟΥΔΑΣ Marcel Moreau

Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΕΧΕΙ ΦΥΛΟ Jacq Renand

ΛΑΜΠΑΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ S.R. Fellipina
ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ TOΥ ΑΡΙΘΜΟΥ 7 Ντ. Γαρουφαλιάς
ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ Γιώργ. Μπαλάνος

ΤΑ ΧΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΑΣ ΘΛΛΑΣΣΑΣ Eugenie Clark

ΟΙ ΒΡΥΚΟΛΑΚΕΣ S. Csnti

ΤΑ ΦΥΤΑ ΣΚΕΠΤΟΝΤΑΙ... ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΙ. . Ellen Sutton

ΝΕΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕΙΣΜΟΥΣ

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Erno Bernardini

ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ Έφη Καρποδίνη

ΥΠΗΡΞΕ ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΒΗΘΛΕΕΜ Αλεξ. Λαγκαδάς

ΟΥΦΟΛΟΓΙΑ. . ΚΛΕΙΠΕΟΛΟΓΙΑ ΕΣΩΒΙΟΛΟΓΙΑ Solaj Boncompagni

τμήματα
ΦΙΛΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ
ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Παρακαλούμε όσους άποστέ-

λουν συνεργασίες στο περιοδικό
νά είναι δακτυλογραφημένες.
Χειρόγραφα δέν επιστρέφονται

Οι απόψεις του περιοδικού δέν

ταυτίζονται αναγκαστικά μέ τις
απόψεις πού εκφράζονται από
τους συνεργάτες του.

Αναπαράσταση από χειρόγραφο που χρησι-
μοποιούσαν οι αλχημιστές. Ό βάτραχος συ-
χνά αναφέρεται στα γρaφτά των αλχημι-
στών σαν μια βασική ζωντανή δύναμη αναγ-
καία στη μελέτη και στα πειράματα τους.
Η προσπάθεια μας για την βελτίωση του περιοδι-
κού καρποφορεί. Οι αναγνώστες του πληθαίνουν αλλά
γίνονται και περισσότερο απαιτητικοί. Καλό, όταν
παρέχονται συμβουλές και υποδείξεις, και κακό, όταν
ζητούν υπερβολικά πράγματα. Η συνεργασία που
πλαισιώνει το περιοδικό αυξάνει. Στό τεύχος τούτο
τρεις νέοι συνεργάτες: η κα Ελεν Σάττον, Αγγλί-
δα δημοσιογράφος και συγγραφέας, αρχίζει μόνιμη
συνεργασία από τις στήλες μας. Το άρθρο της είναι
αξιόλογο. Επίσης με ικανοποίηση παρουσιάζουμε τον
κ. Ντίνο Γαρουφαλιά. Εξαίρετος μεταφραστής τεσσά-
ρων γλωσσών, (μιλάει όμως δέκα περίπου γλώσσες),
με συγγραφικές ικανότητες, ό κ. Γαρουφαλιάς θά
συμβάλλει στη βελτίωση και τον έλεγχο των μετα-
φράσεων όσο και στην παρουσία αξιόλογων άρθρων
όπως θα διαπιστωθεί. Αλλη μία νέα συνεργασία εί-
ναι αυτή του Γάλλου Μαρσέλ Μορώ, για τη λατρεία
της αρκούδας. Το άρθρο του αυτό είναι πρωτότυπο σε
παγκόσμια παρουσίαση.
Οι άλλες συνεργασίες ακολουθούν το δρόμο που
χαράξαμε. Σημειώνουμε μία αντίρρηση του κ. Άλεξ.
Λαγκαδά για το αστρο της Βηθλεέμ, το χρονικό της
Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής εποχής στην Ελ-
λάδα και κυρίως τό επιστημονικότατο αρθρο για το
φύλο του εγκεφάλου. Θά σάς συναρπάσει. Οσο για
τους Βρυκόλακες, ένα έχουμε να πούμε: ότι η άγνοια
και ή προκατάληψη οδηγούν σε υπερβολές. Σημαντι-
κό το αρθρο για τα χέλια, η δε Σελήνη ανήκει στον
παλαίμαχο συνεργάτη μας κ. Πέτρο Ροβίθη.
Οι εκδότες
 Ko Ν. ΒΡΕΤΤΟ - ΑΧΑΡΝΑΙ.—
Ευχαριστούμε πολύ για το τόσο πληρο-
φοριακό δελτίο και την επιστολή σας.
Πολλά άπό τά βιβλία πού άναφέρετε έ-
χουν γίνει γνωστά τηλεφωνικώς σε αρ-
κετούς αναγνώστες του περιοδικού. Τά
ινστιτούτα ερευνών πού γράφετε είναι
σημαντική βοήθεια. Εχουμε έρθει σ' ε-
παφή μέ το κέντρο των UFO του Δρ
Χάυνεκ στο Ίλλινόις και θά παρουσιά-
σουμε σύντομα τά αποτελέσματα άπό αύ-
τή την επαφή. Διατηρείστε μαζί μας ε-
παφή γιά ό,τι νομίζετε ότι θά μας βοη-
θήσει.
—Κύριε Διευθυντά.
Αναγνώστης από του πρώτου τεύχους
του περιοδικού ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ TOT
ΣΤΜΠΑΝΤΟΣ, οφείλω νά ευχαριστήσω
εσάς και τους συνεργάτες σας δια την
όντως επιστημονική και ποικίλη ύλη, την
οποία μας προσφέρετε.
Βέβαιος ότι σας ενδιαφέρει ή γνώμη
τών αναγνωστών διά το περιεχόμενο τών
άρθρων, διαπιστώνω, ότι υπάρχει εν κε-
νόν ως προς την κάλυψιν τών επιστημών
της Μοριακής Βιολογίας, Βιοχημείας,
Γενετικής και τών έν γένει ιατρικών ε-
πιστημών. Μήπως υποτιμώνται αύται έ-
ναντι τών πάσης φύσεως άρθρων επιστη-
μονικής φαντασίας, πού άλλωστε είναι
περισσότερον υποθέσεις παρά επιστημονι-
κή συνέπεια; Η μήπως είναι όλιγώτε-
ρον εντυπωσιακά τά επιτεύγματα τής έμ-
βρυολογίας ή τής γενετικής έναντι τής
Αστρονομίας ή όλιγώτερον χρήσιμα;
Νομίζω οτι όλα τά θέματα τών επι-
στημών «περνούν» μέσα άπό τήν Βιολο-
γία, ώς φαίνεται και εις μερικά άρθρα
τού περιοδικού σας. Δέν είναι όντως αι-
νίγματα ή μεταβίβασις τών κληρονομι-
κών ιδιοτήτων, ή άνάπτυξις τών οργα-
νισμών, ό ρόλος του DNA κλπ., πού
τώρα διαλευκαίνονται και οπωσδήποτε θά
λύσουν πολλά προβλήματα του ανθρώ-
που;
Έξ άλλου ή σφαιρική θεώρησι του
προβλήματος τής ζωής, τή βοηθεία όλου
του φάσματος τών επιστημών, θά δώ-
ση περισσοτέρας και πιο ευσταθείς λύ-
σεις στά αινίγματα του σύμπαντος (μι-
κρόκοσμου — μακρόκοσμου).
Μέ πολλή εκτίμηση, Νίκος Τσούλιας
Φοιτητής Φυσικής.
Φίλε αναγνώστη, ανταποκρινόμενοι
στή δίκαιη επιθυμία σας, όπως καί πολ-
λων άλλων, παρουσιάζουμε στή νεα
σειρά του περιοδικού (ΕΠΙΣΤΗΜΗ
ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ) άρθρα έξ ολοκλήρου ε-
πιστημονικά πού θά σας ικανοποιήσουν.
Δέν είναι εύκολο όμως νά παρουσιάζουμε
«βαριά» επιστημονικά άρθρα, όπως
αυτά τής Μοριακής Βιολογίας, Γενετι-
κής κλπ. γιά το λόγο ότι χρειάζονται
μιά ειδικότερη μόρφωση, πανεπιστημια-
κού επιπέδου. Θά παρουσιαστούν και τέ-
τοια άρθρα έφ' όσον εκλαϊκευτούν άπό
τους συνεργάτες μας, έτσι ώστε ή ανά-
γνωση τους νά είναι κατανοήσιμη άπό
τους περισσοτέρους αναγνώστες μας. Ευ-
χαριστούμε.
Κον ΚΩΝΣΤ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ.
Αξιόλογη αρκετά ή επιστολή σας σχετι-
κά μέ τόν αριθμό 7 (επτά). Ειλικρινά
όμως πιστεύαμε ότι θά μας στέλνατε
μιά πιο εκτεταμένη εργασία και όχι
απόσπασμα άπό τό βιβλίο του Ε.
SCHURE. «Οι μεγάλοι Μύσται». Παρ'
όλα αυτά, επειδή επιδιώκουμε τήν πλή-
ρη ενημέρωση τών αναγνωστών μας πά-
νω στό θέμα αυτό, επιφορτίσαμε τόν
συνεργάτη μας κ. Ντίνο Γαρουφαλιά
νά παρουσιάσει σέ άρθρο τά σημαντικό-
τερα στοιχεία γιά τόν «ιερό» αυτόν α-
ριθμό. Τό άρθρο άπό τόν κ, Γαρουφαλιά,
παρουσιάζεται στό παρόν τεύχος. Γιά μιά
πιο πλήρη δε εντύπωση, παραθέτουμε
έδώ (επιστολές) τά δικά σας στοιχεία.
Ευχαριστούμε γιά όλα.
Αγαπητό περιοδικό.
Συγχαίροντάς σε διά τήν ένταξη εις
τάς σελίδας σου θεμάτων παραψυχολο-
γίας θά αναφερθώ εις τό γύρω άπό τόν
αριθμό Επτά αίνιγμα βάσει τών στοι-
χείων πού εχω συγκεντρώσει, τα οποία
όμως δέν καλύπτουν πλήρως νομίζω τό
θέμα.
Ό διαπρεπής γάλλος καθηγητής τής
φιλοσοφίας Μ. Ν. BOUILLET εις τό
λεξικόν του «Ιστορία Γεωγραφίας» ά-
ναφέρει διά τόν αριθμόν επτά τά έξης:
«Παρά τοις άρχαίοις Αίγυπτίοις, Έ-
βραίοις και Ελλησιν εθεωρείτο ιερός
και έσυμβόλιζε τό τέλειον ώς περιλαμβά-
νων τόν αριθμόν 3 και 4, αμφότερους τε-
λείους σχηματίζοντας διά του άριθμού
τών μονάδων αυτών τόν μεν τρίγωνον
τόν δε τετράγωνον...».
Ανατρέχοντας όμως στάς μυθολογίας
τών αναφερομένων λαών ενώ εύρίσκο
μεν πληθώραν έπτάδων, δέν εύρίσκομεν
κατατοπιστικήν άνάλυσιν τής υπάρξεως
των και μέ τήν πάροδον του χρόνου
φθάνομεν είς τόν Πυθαγόραν, Μέγαν
Μύστην και Μαθηματικόν, ό όποιος έ-
μαθήτευσεν επί 22 έτη εις τά ιερά του
Όσίριδος αποκομίζοντας εκείθεν εις τήν
Ελλάδα τήν σοφίαν τών Μυστών τής
Αιγύπτου τελειοποιημένην δι' ιδίας δυνά-
μεως.
Διά του Πυθαγόρα λοιπόν έχομεν τήν
πιο σαφή μαρτυρίαν εις τόν αριθμόν επτά
καί εις αυτόν θ' άνατρέξωμεν. Μας λέ-
γει λοιπόν ό Ε. SCHURE εις τό βιβλίον
του «ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΥΣΤΑΙ» διά τόν
Πυθαγόρα:
«...Τό αυστηρόν οικοδόμημα (του
ναού τής Ηρας) έφαίνετο μεταρσιω-
μένον υπό τάς σεμνάς ακτίνας τής Αρ-
τέμιδος. Ένόμισεν ότι έβλεπε εις το
όραμα αυτό, την ιδεώδη εικόνα του κό-
σμου και την λύσιν του προβλήματος
τήν οποίαν άνεζήτει. Διότι το βάθρον, οι
στύλοι, τό έπιστύλιον και το γωνικόν
εξεπροσώπουν αίφνης την διπλήν φύσιν
του ανθρώπου και του σύμπαντος, του
μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου, επι-
στεφομένου δια της θείας μονάδος ήτις
επίσης είναι αυτή αύτη τριάς. Ο Κό-
σμος κυριαρχούμενος και διαπερώμενος
από τόν Θεόν έσχημάτιζε «Τετράδα, τήν
ιεράν, απέραντόν τε και πάναγνον σύμ-
βολον. Πηγήν της Φύσεως και των Θε-
ών πρότυπον...» (Από τα «Χρυσά Ε-
τη» τον Πυθαγόρα).
Μάλιστα: αυτού ευρίσκετο κρυμμένη
εντός των γεωμετρικών εκείνων γραμ-
μών ή κλείς του σύμπαντος, ή επιστήμη
δηλαδή τών αριθμών, ό τριαδικός νόμος
ό όποιος διέπει τήν σύστασιν των πλα-
σμάτων και ό νόμος της Επτάδος ό ό-
ποίος προΐσταται, της εξελίξεως των. Και
εις τήν μεγαλειώδη έκείνην οπτασίαν
ό Πυθαγόρας είδεν τους κόσμους νά
ελίσσονται προς τόν ρυθμόν και τήν
άρμονίαν τών ιερών αριθμών. Είδεν
τους τρεις κόσμους, τόν φυσικόν τον
άνθρώπινον και τόν θείον, άλληλοβαστα-
ζόμενους, αλληλοκαθοριζόμενους και
παίζοντας τό παγκόσμιον δράμα δια δι-
πλής κινήσεως, κατιούσης και ανιούσης.
Εις τά υπερβατικά μαθηματικά αποδει-
κνύεται αλγεβρικώς ότι τό μηδέν πολλα-
πλασιαζόμενο επι τό Απειρον ισούται
με το Έ ν . Μηδέν εις την τάξιν τών ά-
πολύτων ιδεών σημαίνει τό Ον τό άκα-
θόριστον, τό Απειρον, τό Αίώνιον...
Ό πραγματικός κόσμος είναι τρι-
πλούς: ως άνθρωπος = σώμα, ψυχή
και πνεύμα: ώς σύμπαν = φυσικός, άν-
θρώπινος και θείος κόσμος. Ετσι έχο-
μεν τόν νόμον της Τριττύος (Τριάς)
θεμελιώδης νόμος των πραγμάτων και
ή πραγματική κλείς της ζωής.
Οπως ή παγκόσμιος Τριττύς συγκεν-
τρούται μέσα εις τήν ενότητα του
θεού ή στην Μονάδα, ούτω πως και
ή άνθρωπίνη Τριττύς συγκεντρούται
μέσα εις τήν συνείδησιν του έγώ και
εις τήν βούλησιν, ή οποία συναθροίζει
όλας τάς ικανότητας του σώματος, της
ψυχής και του πνεύματος εις τήν ζων-
τανήν της ενότητα. Η ανθρωπίνη Τριτ-
τύς και ή θεία περιλαμβανομένη εντός
τής Μονάδος, αποτελεί τήν ιερήν Τε-
τράδα. Αλλά ό άνθρωπος δέν πραγμα-
τοποιεί τήν ιδίαν αυτού ενότητα ειμή μό-
νον κατά ενα σχετικόν όλως τρόπον.
Διότι ή βούλησις του ή οποία επενεργεί
έφ' ολοκλήρου του είναι του, δέν δύνα-
ται έν τούτοις νά δράση ταυτοχρόνως
και πλήρως μέσα είς τρία όργανα, δη-
λαδή εις τό ένστικτον, εις τήν ψυχήν
και τόν νούν. Τό σύμπαν και αυτός ούτος
ό Θεός δέν εμφανίζεται εις αυτόν, ειμή
μόνον εναλλάξ και άλληλοδιαδόχως αν-
τικατοπτριζόμενος δια τών τριών τού-
των κατόπτρων
Όρώμενος δια μέσου του ενστίκτου
και του κλειδοσκοπίου τών αισθήσεων ο
Θεός είναι πολλαπλούς και άπειρος ώς
αι εκδηλώσεις αυτού... Όρώμενος διά
μέσου του καθαρώς νού, είναι τριπλούς,
δηλαδή πνεύμα, ψυχή και σώμα εις όλας
τάς εκδηλώσεις του σύμπαντος... Ορώ-
μενος δια μέσου της λογικευμένης ψυ- Κον ΠΕΤΡΟΝ ΓΛΥΤΣΟΝ — ΚΟ- φυλακή και τόσα άλλα θύματα αντιδρα-
χής ό θεός είναι διπλούς, δηλαδή ΡΙΝΘΟ.— Ευχαριστούμε γιά τήν επι- στικών τής εποχής τους. Ας κάνουμε
πνεύμα και ύλη... Νοούμενος υπό της στολή σας. Τήν παραθέτουμε γιατί νομί- τήν αρχή μ' αυτό το περιοδικό,
βουλήσεως ή οποία συνοψίζει τό παν ό ζουμε ότι περιέχει ορισμένες σωστές ι- Ευχαριστώ, Πέτρος Γλυτσός,
Θεός είναι μοναδικός. Εξερχόμεθα του δέες. Αράτου 84, ΚΟΡΙΝΘΟΣ
όρατού σύμπαντος και είσερχόμεθα εις τό
Απόλυτον. Ό Αιώνιος βασιλεύει μόνος Κύριε Διευθυντά,
εις τον κόσμον, ό οποίος θεωρείται ώς Παίρνοντας τό 5ο τεύχος σας, ανακα-
κονιορτός. Ή διαφοροποίηση των θρη- λύπτω οτι ανοίγονται νέοι ορίζοντες γιά
σκευμάτων προέρχεται λοιπόν έκ του γε- τό περιοδικό σας άπό πλευράς εκτιμήσε-
γονότος ότι ό άνθρωπος δεν πραγματο- ων και γιά τους αναγνώστες άπό πλευ-
ποιεί την θεότητα ειμή μόνον διά μέσου ράς γνώσεων και προβληματισμού. Τυ-
της υπάρξεως του, του είναι του, τό ο- χαία ανακάλυψα τό περιοδικό σας μά
ποίον είναι σχετικόν και περιορισμένον, δέν θά πρέπει νά μαθαίνονται τυχαία Ξάνθη, Νοέμβριος.
ενώ ό Θεός πραγματοποιεί ανά πάσαν αυτά τα πράγματα. Ή γνώση δέν πρέ- Κύριε Διευθυντά, Ευχαριστώ θερμά
στιγμήν τήν ενότητα των τριών κόσμων πει νά είναι προνόμιο του ενός κι' ούτε γιά τήν φιλοξενία τής επιστολής μου
μέσα είς τήν άρμονίαν του σύμπαντος. θά πρέπει νά μονοπωλείται γιά διάφορα στις στήλες του περιοδικού σας. Θέλω
Ή τελευταία εφαρμογή θά κατεδείκνυε ατομικά συμφέροντα. Τό ζωικό είδος νά πιστεύω οτι αν παραστή ανάγκη θά
αυτή και μόνη τήν τρόπον τινά μαγικήν «άνθρωπος» γιά νά φτάσει στο στάδιο μέ φιλοξενήσετε και πάλι. Πριν ανα-
δύναμιν του Τετραγράμμου εις τόν κό- εξελίξεως τό σημερινό, χρειάστηκαν ι- φερθώ στά σχόλια του περιοδικού σας
σμον των ιδεών, Όχι μόνον εύρισκον σως εκατομμύρια χρόνια. Οσο προχω- πάνω στο περιεχόμενο τής επιστολής
αύτού τάς των επιστημών, τον νόμον ρούσε ή εξέλιξη προς το σημερινό στά- μου, θά ήθελα νά παρατηρήσω ότι κατά
των όντων και τόν τρόπον της εξελίξε- διο τά πράγματα γίνονταν πιο πολύπλο- τήν δημοσίευσίν της έγιναν ωρισμένα,
ως των, άλλα ακόμα και αυτόν τόν ά- κα. Οί αισθήσεις κυριαρχούσαν τών έν- τυπογραφικά προφανώς λάθη, τά οποία
ποχρώντα λόγον των διαφόρων θρησκει- στίκτων (χωρίς νά σβήνουν τά τελευ- ενώ δέν αλλοιώνουν τό περιεχόμενο
ών και της ανωτέρας των ενότητας... ταία), τά φαινόμενα έξαπατούσαν, οί της δίνουν όμως στον αναγνώστη τό
Ητο πράγματι ή παγκόσμιος κλείς. Ό- δρόμοι χωρίζονταν. Κάτω άπό διαφορε- δικαίωμα νά διαπιστώνει εσφαλμένα, ότι
μού με τους κυριωτέρους διδασκάλους τικές συνθήκες πλέον, κάθε φυλή, κάθε αγνοώ ορισμένα βασικά ονόματα και
τής μυσταγωγικής διδασκαλίας ό Πυ- ομάδα ανθρώπων, άκολουθούσε τόν δικό συμβολισμούς τής επιστήμης. Ετσι λοι-
θαγόρας απέδιδεν μεγάλην σημασίαν εις της δρόμο γιά τήν γνώση, γιά τήν πόν 1. Δημοσιεύσατε τό όνομα SPIN
τόν αριθμόν Επτά. Τό Επτά είναι αλήθεια, γιά τήν ζωή. Άκολουθούσε RAD αντί του ορθού SPINRAD. 2—
συνδυασμός του Τρία και του Τέσσε- τόν δικό της τρόπο για τήν εξήγη- DUNGAN LUNAN αντί του ορθού
ρα και σημαίνει τήν ενωσιν του ανθρώ- ση τών φαινομένων. DUNCAN LUNAN. 3.— SPAGEF-
που και της θεότητας. (Δηλαδή έκ της Δέν είμαι σέ θέση νά ξέρω αν αυτό LIGHT αντί του ορθού SPACE-
ανθρωπινής τριάδος = σώμα, ψυχή, πού έγινε ήταν φυσιολογικά σωστό ή FLIGHT, 4.— ε—800 αντί του ορθού
πνεύμα και της συμπαντικής τετράδος αναπόφευκτο. Ενα πράγμα μπορώ νά ε—Boo. Παρακαλώ λοιπόν, έάν είναι
= φυσικού, ανθρωπίνου και θείου κό- πώ μέ σιγουριά, οτι σκοπός του σημε- δυνατόν, νά ενημερώσετε τους αναγνώ-
σμου συγκεντρουμένων μέσα είς τήν Μο- ρινού ανθρώπου είναι νά ενώσει αυτούς στες σας έπί τών διορθώσεων αυτών.
νάδαν — θεόν). Είναι ό αριθμός τών τους δρόμους χωρίς προκαταλήψεις. Κι'
οπαδών τών μεγάλων μυστών και εφ' Εκείνο πού μου έκανε εντύπωση στό
ας προσπαθήσει ό ένας δρόμος νά συμ- σχόλιο σας είναι τό γεγονός οτι πήρατε
όσον εκφράζει τήν πλήρη πραγματοποίη- πληρώσει τά κενά του άλλου, φτιάχ-
σιν του κάθε τι, δι' επτά βαθμών, παρι- σαφή θέση υπέρ ορισμένων απόψεων έν
νοντας μια λεωφόρο γιατί τό σύμπαν αντιθέσει προς τήν άρχικήν σας διακή-
στά τόν νόμον της εξελίξεως». είναι πολύ μακρινό και άπειρο. ρυξιν ότι θά παραμένατε ουδέτεροι σέ
Και συνεχίζει ό SCHURE. «Κατά τήν Δέν χρειάζονται δογματισμοί όταν ξέ- τέτοιες διενέξεις. Χωρίς βέβαια αυτό νά
μύησίν του είς τα ιερά του Όσίριδος εις ρεις ότι ζεις σέ μια γωνιά ενός πλα- μέ ένοχλή, θεωρώ υποχρέωσίν μου νά ε-
Μέμφιδα, ό Πυθαγόρας διήλθεν δι ό- νητου που βρίσκεται σέ μια γωνιά ενός πισημάνω τήν αντινομία.
λων αυτών τών φάσεων αι οποίαι έπέ- ήλιακού συστήματος πού μέ τή σειρά του Ίσχυρίζεσθε ότι τό «αστείο τής θεω-
τρεπον τήν πραγματοποίησιν, όχι ώς κε βρίσκεται στην άκρη ενός γαλαξία, α- ρίας του Δρ Ι. Σκλόφσκυ θά έπρεπε νά
νής θεωρίας, αλλά ώς κάτι τό οποίον νάμεσα σέ εκατομμύρια γαλαξίες, ποιος ελεγχθή πρώτα από τόν Νταίνικεν και
έζησεν, τήν τοιαύτην πραγματοποίησιν ξέρει σέ ποιους διαστημικούς χώρους. ύστερα νά δημοσιευθή». Πολύ σωστά.
της διδασκαλίας του Λόγου—Φωτός η Δέν μπορείς νά είσαι θρησκευόμενος και Στό σημείο όμως αυτό έχω νά κάνω δυο
του παγκοσμίου Λόγου και της ανθρω- νά απορρίπτεις τις επιστημονικές ανα- παρατηρήσεις.
πίνης εξελίξεως διά μέσου τών ε π τ ά καλύψεις ούτε νά είσαι επιστήμων (ά- 1. Καιμμιά θεωρία πού έτυχε νά καταρ-
κύκλων τών πλανητών»(;) σχετα αν λέγεσαι Λαγκαδάς ή Αϊν- ριφθή δέν χαρακτηρίστηκε άπό τήν φρά-
Αυτά είναι τα στοιχεία που έχω είς στάιν! και νά απορρίπτεις κάθε φαινό- ση «τό αστείο τής θεωρίας του Δρ Τά-
τήν κατοχήν μου περί του θέματος «7» μενο πού δέν μπορείς νά εξηγήσεις για- δε». Ή άγνοια μελλοντικών δεδομένων
που όμως δέν τό καλύπτουν πλήρως για- τί σου λείπει ή φαντασία. Τό φαινό- δέν μπορεί νά άποτελέσει κριτήρια μιας
τί μαρτυρίες υπάρχουν πολύ πριν του μενο αυτό καθ' αυτό δέν παύει νά υπάρ- θεωρίας. Εάν ίσχυε κάτι τέτοιο, θά έ-
Πυθαγόρα αλλά δέν γνωρίζω τάς αιτιο- χει. Τέλος προτείνω νά ενώσουμε τήν πρεπε νά κακοχαρακτηρίσουμε τόν
λογίας των μέ αποτέλεσμα νά ψάχνω Φυσική μέ τήν Ιστορία, τήν Χημεία μέ Σβάντε Άρρένιους, Βραβείο Νόμπελ
ακόμα... Αν πάρουμε όμως ώς αρχήν τήν Φυσιολογία, τήν Αστροφυσική μέ Χημείας πού στά 1918 ισχυρίστηκε ότι
ό Πυθαγόρας τήν ανάλυσιν του Ε- τήν Θρησκεία, τήν Αστρονομία μέ τήν «ή 'Αφροδίτη βρίσκεται σέ ένα στάδιο
πτά απλώς τήν μετέφερε έξ Αιγύπτου Φυλοσοφία, τήν Μυθολογία μέ τήν Κο- εξελίξεως κατά τό οποίο θά πρέπει νά
και δέν τήν άνέλυσεν ό ίδιος, καταλή- σμογονία, τήν Ψυχολογία μέ τήν Βιολο- καλύπτεται άπό ζούγκλες μέ υγρασία
γουμε είς τό συμπέρασμα ότι ό αριθμός γία, τήν Βιοφυσική μέ τήν Μαγεία, τήν τριπλάσια άπό εκείνη του Κογκό. Ισως
Επτά πέρασε στην ζωή του κόσμου ώς Ανθρωπολογία μέ τήν Παλαιοντολο- δέ νά τήν κατοικούν πρωτόγονα τέρατα!»,
θρησκευτικόν και μυστικιστικόν σύμβολον γία. Κι' όταν όλα αυτά ένωθούν και ή τόν Πέρσιβαλ Λόουελ, πού στις αρχές
λόγω της επιδράσεως τής θρησκείας συνδυαστούν, όταν το ένα εξηγήσει τό του αιώνα πίστευε ότι, «ό Αρης είναι
στους τότε λαούς και αυτοί ενσυνείδητα μυστήριο του άλλου χωρίς προκαταλή- ένας πλανήτης πού ψυχορραγεί και του
ή ασυνείδητα τό έχρησιμοποίησαν αθρόα ψεις, τότε θά φανεί ενα ίχνος άλήθειας, οποίου οί κάτοικοι έχουν κατασκευάσει
στά εγκόσμια και μή προσδίδοντας τους πού θά ανήκει σέ κάποιο άλλο ανθρώπι- μεγάλα κανάλια σέ μια απελπισμένη
ιερότητα και μεγαλείο λόγω τής σχέσε- νο στάδιο πού θα μας περιμένει. Και προσπάθεια νά αρδεύσουν τις ερήμους.
ώς τους μέ τό ιερόν ΕΠΤΑ. εκεί θά μας κατευοδώνουν ένας ΧΡΙ-
Φιλικώτατα, ΣΤΟΣ άπό τόν σταυρό, ένας Γαλιλαίος
Κων) νος Π απαδημητρίου. άπό τήν φωτιά, ένας Β. Ράιχ άπό τήν Συνέχεια στη σελίδα 64
 σεληνη

ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΒΙΘΗΣ

4
 Με το δεύτερο αυτό άρθρο του ο κ. Π. Ροβίθης μας
παρουσιάζει το σεληνιακό τοπίο με μοναδική γλαφυ-
ρότητα. Οι συνθήκες του δοφυφορου μας κάθε άλλο
παρά ευνοϊκές είναι για μια μελλοντική αποίκηση στα
γήινα μέτρα. Η κατάκτησις του διαστήματος δεν εί-
ναι παρά μια άχαρη περιπέτεια, σ' αυτές τις περιπτώ-
σεις.

Α
ν παρατηρήσουμε με μικρό
τηλεσκόπιο ή και με γυμνό
οφθαλμό την Πανσέληνο, το
πρώτο που θα προσέξουμε είναι ότι
μερικές περιοχές της είναι αρκετά
λαμπρές, ενώ άλλες, που καλύπτουν
περίπου το μισό ορατό ημισφαί-
ριο, είναι πολύ λιγότερο λαμπρές.
Πολύ εύκολα επίσης διαπιστώνου-
με οτι οι φωτεινές εκτάσεις είναι
ανώμαλες, ενώ οι σκοτεινές είναι
αρκετά ομαλές πεδινές περιοχές.
Με γενναία δόση φαντασίας, σε
παλιότερες εποχές, οι άνθρωποι
«έβλεπαν» στη Σελήνη να σχημα-
τίζονται δύο πρόσωπα σε τρυφερή
θέση ή ένα μόνο πρόσωπο όμορφης
κοπέλας ή ακόμα και ένα λαγό που
τρέχει ή σκύλο που κάθεται. Όμως,
πέρα από τη φαντασία και τη ρο-
μανακή διάθεση, ή Σελήνη παρα-
τηρήθηκε επίμονα και συστημα-
τικά ήδη από τους χρόνους της
Ελληνικής αρχαιότητας.
Υπάρχουν άνθρωποι με εξαιρε-
τικά καλή δράση που μπορούν
να δουν και αρκετές λεπτομέρειες
της σεληνιακής τοπογραφίας με
γυμνό οφθαλμό. Στηριζόμενοι οτήν
δράση αυτών των ανθρώπων, αλλά
και στη φιλοσοφική και κριτική
σκέψη τους, οι αρχαίοι Ελληνες
σοφοί διατύπωσαν τις γνώμες τους,
που είναι τουλάχιστον θαυμαστές
για την ορθότητα και τη σαφή-
νεια τους. Ετσι, ο Δημόκριτος
εξηγεί τα φαινόμενα των λαμπρών
και αμυδρών περιοχών της σελη-
νιακής επιφανείας σαν αποτέλεσμα
της ύπαρξης ορεινών και πεδινών
περιοχών πάνω στην επιφάνεια της.
Γνώριζε δηλαδή όχι μόνο τη φύση
του δορυφόρου μας σαν φυσικού
και «γεώδους» σώματος, αλλά προ-
χώρησε πολύ περισσότερο, στη
διατύπωση υποθέσεων για την επι-
φάνεια του.
Ό Θαλής ο Μιλήσιος έκανε σύγ-
κριση της όψης και του χρώματος
της Σελήνης με μακρινά βουνά που
αποτελούνται από γυμνές ράχες
σκεπασμένες με χαλίκια και κατέ-
ληξε στο συμπέρασμα ότι και ή
Σελήνη είναι σώμα που ή επιφά-
νεια του είναι σκεπασμένη με πα-
ρόμοια υλικά. Ό τρόπος με τον
οποίο προχώρησε ο Θαλής για
να διατυπώσει τις απόψεις του είναι
πρωτοποριακός και αξιοθαύμα-
στος για την εποχή του.
Ό Αριστοτέλης, ο περισσότερο
πολυμαθής και σοφός όλων των
εποχών, αφού εξέτασε τα σχήματα
και τις θέσεις που παίρνει ή «ορί-
ζουσα», δηλαδή ή γραμμή που χω-
ρίζει το φωτισμένο από το σκο-
τεινό ημισφαίριο της Σελήνης,
κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο
δορυφόρος μας είναι σκοτεινό σώ-
μα σφαιρικού σχήματος, που αν-
τλεί το φώς του αποκλειστικά από
τον Ηλιο. Άπό το γεγονός ότι
τα σχήματα που παρατηρούνται
στη σεληνιακή επιφάνεια πα-
ραμένουν σε σταθερές θέσεις κατά
την περιφορά του δορυφόρου μας
γύρω από τη Γη, οδηγείται στο
συμπέρασμα ότι στρέφει προς τη
Γη το ίδιο, πάντοτε, ημισφαίριο.
Ακόμα περισσότερο, όμως, προ-
χώρησε όταν παρατήρησε μια «έ-
πιπρόσθηση».,του Αρη, δηλαδή ό-
ταν ο πλανήτης Αρης καλύφθηκε
από τη Σελήνη. Αυτό τον ανάγκα-
σε να δεχτεί οτι ή απόσταση της
Σελήνης από τη Γη είναι μικρό-
τερη από την απόσταση του Αρη
από τη Γη. Θαυμάζει κανείς πως,
με τόσο απλές παρατηρήσεις, μπό-
ρεσαν οι αρχαίοι Ελληνες να φθά-
σουν στα πρώτα επιστημονικά συ-
μπεράσματα για τη Σελήνη, όπως
και στην περίπτωση άλλων αντι-
κειμένων μελέτης.
Ας έλθουμε όμως στην επιφάνεια
της Σελήνης και ας την εξετάσου-
 Ό κρατήρας Λινναίος σε πανοραμι-
κή φωτογραφία παρμένη από το
διαστημόπλοιο Απόλλων 15, το
1971. Ή διάμετρος του είναι 2.450
μ. Αξιοπαρατήρητο είναι, όχι μόνο
το κανονικό του σχήμα αλλά και η
γύρω περιοχή με τους κρατηρίσκους
και τις μικρές στολιδώσεις.

φορά φωτογραφήθηκε από το Σο-

βιετικό διαστημόπλοιο Λούνικ III
το 1959 και από απόσταση 60.000
χιλιομέτρων. Οι θάλασσες του ό-
ρατού ημισφαιρίου είναι εκτετα-
μένες και ορατές μόνο φαινομε-
νικά. Το σκοτεινό χρώμα τους ο-
φείλεται στα υλικά από τα όποια
αποτελούνται, που είναι πράγματι
σχεδόν μαύρου χρώματος πε-
τρώματα και απορροφούν το ηλια-
με όπως φαίνεται με τηλεσκόπιο τάσεις, ενώ οι σεληνιακές ορο- κό φώς περισσότερο από τις άλλες
από τη Γη και στη συνέχεια πως σειρές πήραν ονόματα οροσειρών περιοχές. Ολες οι θάλασσες πα-
φαίνεται και σε ποια συμπεράσμα- της Γης. Τέλος ο Riccioli, το 1651. ρουσιάζουν ομαλές κυματοειδείς
τα καταλήγουμε μετά από τις γνώ- έδωσε στους σεληνιακούς κρατή- μεταβολές υψομέτρου. Μερικές επί
σεις που αποκτήσαμε με τη χρήση ρες ονόματα διασήμων ανδρών. Αυ- πλέον παρουσιάζονται περισσό-
αυτομάτων συσκευών και μετά τις τός ο τρόπος ονομασίας διατηρεί- τερο κυρτές και άλλες περισσό-
επανδρωμένες εξερευνητικές απο- ται μέχρι σήμερα. τερο κοίλες, όπως έδειξαν οι φω-
στολές. Οι εκτεταμένες σκοτεινές περιο- τογραφίες που πήραν τα αυτόματα
διαστημόπλοια ή οι άνθρωποι που
Ή συστηματική παρατήρηση της χές ονομάζονται «θάλασσες». Ετσι
έφθασαν εκεί κατά τις διάφορες α-
σεληνιακής επιφανείας άρχισε το τις ονόμασαν οι πρώτοι παρατηρη-
ποστολές. Οι νεότερες φωτογρα-
1610, όταν για πρώτη φορά χρη- τές που πίστευαν οτι πράγματι εί-
φίες δείχνουν την ύπαρξη, μέσα
σιμοποιήθηκε το τηλεσκόπιο από ναι θάλασσες, επειδή ή επιφάνεια
στις θάλασσες, απομονωμένων κο-
τον Γαλιλαίο για παρατηρήσεις τους φαίνεται με μικρό τηλεσκό-
ρυφών βουνών, συνήθως κωνικού
των ουρανίων σωμάτων. Αυτός έ- πιο μάλλον ομαλή και σκοτεινού
σχήματος, καθώς και άλλων, κυ-
δωσε τους χαρακτηρισμούς και τα χρώματος. Οι σχηματισμοί αυτοί
κλικού σχήματος που λέγονται
πρώτα ονόματα των μεγάλων σχη- είναι μεγάλων διαστάσεων, κυ-
«κρατήρες — φαντάσματα». Επί
ματισμών της, που αργότερα τα κλικού περίπου σχήματος και βρί-
πλέον όλες οι θάλασσες είναι κα-
συμπλήρωσε ο Hevelius με την σκονται κυρίως στο βόρειο μέρος
τάστικτες από κρατήρες διαφόρων
έκδοση ενός θαυμάσιου βιβλίου του ορατού ημισφαιρίου. Το αθέα-
διαμετρημάτων, από λίγα εκατοστά
του με τίτλο : «Selenographia» το το ημισφαίριο του δορυφόρου μας
του μέτρου μέχρι δεκάδες χιλιο-
1647. Τότε καθιερώθηκε να ονο- έχει μια μόνο θάλασσα, τη «Θάλασ-
μέτρων.
μάζονται θάλασσες οι πεδινές εκ- σα της Μόσχας» που για πρώτη
Σελ. 4: Χάρτης της Σελήνης. Το κάτω ημισφαίριο είναι επάνω. Δια- Με τις φωτογραφίες των διαστη-
κρίνονται οι θάλασσες, οι οροσειρές και οι μεγάλοι κρατήρες. μοπλοίων, αποκαλύφθηκε ένας πολύ
Σχηματικές τομές του κρατήρα του Λινναίου κατά τις διευθύνσεις W—Ε παράξενος σχηματισμός, που πα-
ρατηρείται τόσο συχνά ώστε να
και S—Ν, και τα ύψη διαφόρων κορυφών του τοιχώματός του.
θέτει προβλήματα. Πρόκειται για

6
ομάδες βράχων, που συχνά είναι
αρκετά ογκώδεις και ή κάθε ομάδα
αρκετά ιδιότυπη. Το παράξενο εί-
ναι ότι οι βράχοι αυτοί είναι ολό-
κληροι έξω από το σεληνιακό έ-
δαφος, λές και κάποιος τους τοπο-
θέτησε εκεί προσεκτικά χωρίς να
μείνει ένα μέρος τους θαμμένο.
Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό
με την έλλειψη διαβρωτικών δυ-
νάμεων του αέρα και του νερού και
με τη σκληρότηρα του εδάφους
αποκλείει την περίπτωση να είναι
μετεωρόλιθοι που έπεσαν στη Σε-
λήνη από το διάστημα. Άλλωστε,
εάν ένας μετεωρίτης με σκληρότη-
τα μεταξύ του γρανίτη και του χά-
λυβα και με ταχύτητα μόνο 10
χιλιομέτρων ανά δευτερόλεπτο προ-
σκρούσει στην επιφάνεια της Σε-
λήνης, θά φθάσει σε βάθος μερι-
κών διαμέτρων του ογκολίθου. Άν
και το ζήτημα αυτό αποτελεί ακό-
μα πρόβλημα, πιστεύεται ότι οι ογ-
κόλιθοι αυτοί πήραν τις θέσεις
που έχουν σήμερα μετά από μεγά-
λους σεισμούς, που τους ανάγκα-
σαν να βγουν στην επιφάνεια.
Η θάλασσα της αιθρίας (Sereni-
tatis). Τά βουνά προς τα δεξιά
είναι τα σεληνιακά Απέννινα και
κάτω οι σεληνιακές Αλπεις. Φω-
τογραφία του Απόλλων 15.
Δέν θά κουράσουμε τους αγα-
πητούς αναγνώστες με τις διάφορες
θεωρίες, που προσπαθούν να δι-
καιολογήσουν τη δημιουργία των
θαλασσών, κυρίως γιατί οι περισ-
σότερες άπ' αυτές απορρίφθηκαν
από τότε που φωτογραφήθηκε ή πί-
σω πλευρά της Σελήνης. Θά στα-
ματήσουμε μόνο σε μια, που έχει
κερδίσει έδαφος τα τελευταία 15
χρόνια και υπάρχουν αρκετά στοι-
χεία που τη στηρίζουν, αν και δεν
έπαψαν να υπάρχουν και τα ερω-
τηματικά.
Κατά τη θεωρία αυτή, ή Σελήνη
ήταν κάποτε σε κατάσταση ρευστή
και θερμή. Σιγά-σιγά εψύχετο όλο
και περισσότερο, λόγω ακτινο-
βολίας στο διάστημα, με αποτέ-
λεσμα να διαμορφωθεί ένας στε-
ρεός φλοιός πάχους αρκετών χι-
λιομέτρων. Κάποτε όμως, έπεσαν
μεγάλοι μετεωρίτες, διαμέτρου πολ-
λών χιλιομέτρων και μεγάλης
σκληρότητας, τρύπησαν το στε-
ρεό φλοιό και έφθασαν μέχρι τη
ρευστή λάβα του εσωτερικού. Άπό
τα χάσματα που δημιουργήθηκαν
βγήκαν μεγάλες ποσότητες ρευ-
στής λάβας που κατέκλυσαν τε-
ράστια περιοχή της σεληνιακής
επιφανείας. Αργότερα, ή λάβα
στερεοποιήθηκε και ή Σελήνη πήρε
τη σημερινή της μορφή.
Η θεωρία αυτή δεν έρχεται σε
αντίθεση προς την ασυμμετρία
που υπάρχει μεταξύ όρατού και α-
οράτου ημισφαιρίου της Σελήνης
και επί πλέον έχει πολλές πιθανό-
τητες να είναι σωστή. Πράγματι,
παρατηρούνται μεγάλες ροές λά-
βας που κάλυψαν τεράστιες περιο-
χές και τα υπάρχοντα μέχρι τότε ό-
ρη, έτσι ώστε να ξεπετάγονται τώρα
μόνο οι κορυφές από το ομαλό
σχετικά έδαφος των θαλασσών. Οι
κρατήρες-φαντάσματα είναι. ό,τι
απόμεινε από τα κυκλικά όρη των
κρατήρων-όταν το εσωτερικό και
ή γύρω περιοχή του καλύφθηκε
από τη λάβα. Επί πλέον οι ορο-
σειρές που βρίσκονται στα άκρα
των θαλασσών έχουν την απότομη
πλευρά τους προς αυτές και είναι
πολύ κρημνώδεις.
Οι κρατήρες είναι οι περισσό-
τερο χαρακτηριστικοί σχηματι-
σμοί της σεληνιακής επιφανείας.
Συνήθως, κρατήρα ονομάζουμε ό,τι
δημιουργείται από την πτώση βλή-
ματος, που στην περίπτωση της
Σελήνης είναι μετεωρίτες. Υπάρ-
χουν βέβαια και άλλοι τρόποι δη-
μιουργίας κρατήρων, αλλά δεν θά
αναφερθούμε σε τόσες λεπτομέ-
ρειες. Η σεληνιακή επιφάνεια εί-
ναι κυριολεκτικά σκεπασμένη από
αναρίθμητο πλήθος κρατήρων. Οι
σχηματισμοί αυτοί αφθονούν ι-
διαίτερα στο νότιο ημισφαίριο και
στην αθέατη πλευρά και γενικό-
τερα εκεί που δεν εκτείνονται θά-
λασσες. Σέ γενικές γραμμές μοιά-
ζουν σαν χωνιά, με τοιχώματα που
ανέρχονται και σχηματίζουν κυ-
κλικά όρη που περικλείουν τον
κρατήρα, και σε πολλές περιπτώ-
σεις τα τοιχώματα αυτά είναι δι-
πλά. Τά ύψη τους είναι πολλές φο-
ρές αρκετά μεγάλα. Το κεντρικό
μέρος τους είναι άλλοτε επίπεδο,
και άλλοτε κοίλο-κωνικό και πολύ
συχνά υπάρχει ένα όρος ή ολόκλη-
ρη λοφοσειρά, περίπου στο κέντρο
του σχηματισμού. Δέν είναι σπά-
νιες οι περιπτώσεις που το εσωτε-
ρικό των κρατήρων είναι πολύ λα-
μπρό και αρκετά ανώμαλο.
Μερικοί σχηματισμοί, όμοιοι με
κρατήρες είναι οι «στίβοι» με με-
γάλη διάμετρο, απλό τοίχωμα κυ-
κλικού σχήματος και με επίπεδο
εσωτερικό. Οι «κίρκοι» μοιάζουν
με τους στίβους, αλλά ή διάμετρος
τους δεν ξεπερνά τα 35 χιλιόμετρα,
τα δέ τοιχώματα τους είναι πολύ
υψηλά και κρημνώδη προς το ε-
σωτερικό. Συχνά, το εξωτερικό
των τοιχωμάτων είναι μάλλον ανώ-
μαλο και κατάστικτο από μικρούς
7
κρατήρες. Τέλος, στις θάλασσες
κυρίως, συναντιώνται τα «φρέατα»
που είναι κυκλοτερείς κοιλότητες
με μεγάλο βάθος και τα τοιχώμα-
τα τους δεν εξέχουν από τη γύρω
επιφάνεια.
Αναφέραμε προηγουμένως ότι
υπάρχουν και άλλοι τρόποι δη-
μιουργίας των κρατήρων και των
άλλων παρομοίων σχηματισμών,
γιατί είναι δύσκολο να δεχτούμε
ότι όλοι αυτοί οι σχηματισμοί έ-
γιναν αποκλειστικά από πτώσεις
μετεωριτών. Η ηφαιστειακή δρά-
ση είναι ένας τρόπος δημιουργίας
κρατήρων αλλά ούτε κι αυτός λύνει
το πρόβλημα. Ετσι, π.χ. ο Clavius
που χαρακτηρίζεται σαν «περί-
φρακτη πεδιάδα» έχει διάμετρο πε-
ρίπου 250 χλμ. και, οπωσδήποτε,
δεν μπορεί να αποδοθεί στην η-
φαιστειακή δράση. Εξ άλλου, οι
ηφαιστειογενείς κρατήρες παρου-
ζονται πάντοτε στις κορυφές βου-
νών που δημιουργήθηκαν από τις
ηφαιστειακές δυνάμεις και τη λά-
βα που ξεχύθηκε από τον κρατήρα.
Η επικρατέστερη άποψη είναι ό-
τι οι κρατήρες έγιναν από μετεω-
ρίτες. Όταν ένας μεγάλος μετεω-
ρίτης πέσει στο έδαφος της Σε-
λήνης, λόγω της τεράστιας παρα-
γωγής θερμικής ενεργείας προκα-
λεί δευτερογενείς εκρήξεις που
μπορούν να δημιουργήσουν έναν
Χαρακτηριστικό τοπίο του νοτίου ήμισφαιρίου της Σελήνης
με κρατήρες πάνω σε ανώμαλη περιοχή. Φωτογραφία του
Απόλλων 8.
τεράστιο κρατήρα και πολλούς
μικρότερους σε διάφορες αποστά-
σεις, από τους ογκολίθους που ε-
κτινάσσονται κατά την πρώτη έ-
κρηξη. Πειράματα σχετικά έγι-
ναν με ρίψεις βομβών σε εδάφη
παρόμοια με τα σεληνιακά, και
διαπιστώθηκε εξαιρετική ομοιό-
τητα των κρατήρων της Σελήνης
και των κρατήρων των βομβών.
Οι οροσειρές της Σελήνης εκ-
τείνονται σε σχήμα τόξου, ενώ
Ένας χαρακτηριστικός κρατήρας
με χαράδρες στά κυκλικά του τοι-
χώματα και κωνικό όρος στο κεν-
τρο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το
εξωτερικό με πλήθος κρατηρίσκων1
και ρωγμών.
Οι γήινες οροσειρές είναι ευθύ-
γραμμες. Τά ονόματα τους εί-
ναι κυρίως ονόματα γήινων ορο-
σειρών. Συχνά, όταν οι οροσειρές
συνορεύουν με θάλασσες, οι πλευ-
ρές που στρέφονται προς αυτές
είναι απότομες, ενώ οι άλλες πέ-
φτουν βαθμιαία και ομαλά. Πολύ
συχνά, τα ύψη των κυριοτέρων κο-
ρυφών είναι πολύ μεγάλα. Έτσι,
το όρος του Λάιμπνιτς, που βρί-
σκεται κοντά στο νότιο πόλο της
Σελήνης, έχει ύψος 8.837 μέτρα
από την επιφάνεια της γύρω πε-
ριοχής ενώ και τα 22 υψηλά όρη
της Σελήνης είναι ψηλότερα από
το Λευκό Όρος των Άλπεων της
Γής, του οποίου το ύψος είναι πε-
ρίπου 4.800 μ. Γενικά, τα βουνά
του δορυφόρου μας συγκρινόμενα
με τις διαστάσεις της ίδιας της Σε-
λήνης είναι πανύψηλα. Οι ορο-
σειρές της Σελήνης αποτελούνται
κυρίως από κορυφές, χωρίς πρό-
ποδες (δηλαδή χαμηλότερους ο-
ρεινούς όγκους) τουλάχιστον στην
κλίμακα που συναντούμε στις γήι-
νες οροσειρές. Εκτός από τις
οροσειρές, μεγάλο ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζουν και τα μεμονωμένα όρη.
που συναντιωνται στις θάλασσες
και στις κεντρικές περιοχές των
κρατήρων, όπως αναφέραμε πιο
πάνω. Το σχήμα τους είναι συνή-
θως κωνικό και έχουν μόνο μια
κορυφή, απότομη και οξεία.
Γενικά, τα όρη της Σελήνης εί-
ναι άγρια και απότομα, σε τέτοιο
βαθμό, που ποτέ δεν συναντούμε
στη Γη. Στόν πλανήτη μας, οι

Ό κρατήρας Υγήνος και οι ρω- διαβρωτικές του νερού και του ανέ-
γμές της περιοχής του. Φωτογρα- μου που δρουν επί δισεκατομμύ-
φία του Λούναρ Όρμπιτερ. ρια χρόνια κατάφεραν να απαλύ-
νουν τα άγρια χαρακτηριστικά
του αρχέγονου τοπίου και να δώ-
σουν καλλίγραμμα βουνά και ό-
μορφες κοιλάδες που με τη βλά-
στηση γίνονται ακόμα πιό όμορ-
φες. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο
και στην επιφάνεια του γειτονι-
νικού μας δορυφόρου. Έκεί ποτέ
δέν φύσηξε πνοή ανέμου, κι ούτε
δροσίστηκε ποτέ το σεληνιακό το-
πίο με βροχή ή χιόνι. Το τοπίο
είναι στην ίδια κατάσταση που
βρέθηκε αμέσως μετά τη δημιουρ-
Το εσωτερικό και τα τοιχώματα του κρατήρα του Κοπέρνικου. Φωτογρα-
φία του Λούναρ 'Ορμπιτερ.
γία του. Απότομα όρη, πανύψη-
λες και οξείες κορυφές, χαράδρες
με βαθιές και κατακόρυφες πλευ-
ρές, χωρίς νερό, χωρίς αέρα και
δένδρα, χωρίς ζωή. Ένας τόπος
αφάνταστα άγριος. Το σκούρο,
σχεδόν μαύρο, χρώμα επικρατεί
παντού. Όπου λάμπει ο Ήλιος κα-
τακαίει τα πάντα με ασυνήθιστα
ψηλές θερμοκρασίες κι όταν πέ-
φτει ή σκιά, έστω και σε μικρή
έκταση, καταψύχονται τα πάντα σε
θερμοκρασίες -250° C. Αυτές οι
τεράστιες διαφορές θερμοκρασίας
δεν μπορούν να εξομαλυνθούν, για-
τί δεν υπάρχει ατμοσφαιρικός α-
έρας. Οι μεταβολές της θερμοκρα-
σίας προκαλούν συστολές και δια-
στολές των επιφανειακών πετρω-
μάτων με αποτέλεσμα να δημιουρ-
γείται ένα στρώμα λεπτοκομμένης
σκόνης, που το πάχος του δεν ξε-
περνά τα λίγα εκατοστά και που
δεν κατάφερε να μεταβάλει το το-
πίο. Είναι βέβαια μια διάβρωση
αλλά κυριολεκτικά ασήμαντη. Χα-
ρακτηριστικά αναφέρουμε ότι τα
σημάδια που άφησαν πάνω σ' αυ-
τή τη σκόνη τα βήματα των αστρο-
ναυτών θά διατηρηθούν τουλάχι-
στον 1.000.000 χρόνια. Τόσο μι-
κρή είναι ή διάβρωση στην επι-
φάνεια της Σελήνης.
Το φοβερό σεληνιακό τοπίο συμ-
πληρώνεται με απότομες χαρά-
δρες που παρατηρούνται στα ορει-
νά μέρη και «ρωγμές» που συναν-
τιώνται στις πεδινές εκτάσεις, στις
θάλασσες. Η περισσότερο εντυ-
πωσιακή χαράδρα είναι εκείνη που
βρίσκεται στις σεληνιακές Άλ-
πεις. Είναι ευθύγραμμη, απότομη
και εκτείνεται σε μήκος περίπου
150 χιλιομέτρων. Συνήθως, οι χα-
ράδρες αφθονούν στα κυκλικά όρη
των κρατήρων και στα όρη που
περιβάλλουν τις θάλασσες. Πολ-
λές φορές, παρατηρούνται βράχοι
και άλλα υλικά, από κατακρημνί-
σεις στις πλευρές τους.
Τέλος, από ορισμένους κρατήρες,
π.χ. του Τύχωνα, του Κοπέρνικου
κ.α., φαίνεται να ξεκινούν ακτι-
νωτά λαμπρές περιοχές που δια-
τρέχουν μεγάλες αποστάσεις. Φαί-
νονται καλύτερα κατά τις ήμερες
της πανσελήνου, δεν αφήνουν
σκιά όταν φωτίζονται πλάγια, και
το πλάτος τους κυμαίνεται από 8-
16 χιλιόμετρα. Δέν διακόπτονται
από τίποτε. Περνούν πάνω από
όρη, κοιλάδες και κρατήρες, ανε-
μπόδιστα και προς κάθε κατεύθυν-
ση. Άν και δεν έχουμε ακόμα σα-
φείς εξηγήσεις γι' αυτές, φαίνεται
ότι είναι λεπτή σεληνιακή σκόνη
9

To ανατολικό χείλος του σεληνια-
κού δίσκου όπως ψωτογραφήθηκε
που προέκυψε από υαλώδη μάζα
ή οποία εκτινάχτηκε από τους
αντίστοιχους κρατήρες κατά τη
δημιουργία του.
Όλοι οι σχηματισμοί που ανα-
φέραμε μέχρι τώρα, παραμένουν
απόλυτα σχεδόν αναλλοίωτοι, του-
λάχιστον όσα χρόνια ή Σελήνη πα-
ρατηρείται συστηματικά. Παρά
ταύτα, μερικοί παρατηρητές ι-
σχυρίζονται ότι διέκριναν μικρο-
μεταβολές της σεληνιακής επι-
φανείας σε ορισμένα σημεία της.
Άν και οι παρατηρητές αυτοί εί-
ναι αξιόπιστοι, το φαινόμενο αμ-
φισβητείται από όλους σχεδόν,
τους αστρονόμους. Συγκεκριμένα,
ο J. Schmidt ανέφερε το 1861 ότι
ο κρατήρας του Λινναίου άποτε-
λούσε μικρό αβαθές κοίλωμα, ενώ
προ 100 ετών ήταν αρκετά βαθύς
και με διάμετρο 10 χιλιομέτρων,
περίπου. Επίσης, ο W. Pichering
του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ
10
τοποθετήθηκαν στή σεληνιακή ε-
πιφάνεια είναι και όργανα μέτρησης
σεισμών και μετάδοσης των τυχόν
αποτελεσμάτων στή Γή. Οί εν-
δείξεις πού έχουμε μέχρι σήμερα
δέν μας πείθουν διά την ύπαρξη
σοβαρών ηφαιστειακών ή σεισμι-
κών δράσεων στή Σελήνη. Γιά
τούτο, πρέπει νά δεχτούμε ότι
τό μόνο πού μπορεί νά προκαλέσει
μεταβολές στή σεληνιακή επιφά-
νεια είναι ή πτώση μετεωριτών,
πού και πάλι οί μεταβολές αυτές
θά είναι περιορισμένης κλίμακας.
Τό σεληνιακό τοπίο λοιπόν μέ-
νει αμετάβλητο ουσιαστικά επί
εκατομμύρια χρόνια, αν όχι δι-
μέ τηλεσκόπιο και από τόν Λού-
σεκατομμύρια, και αποτελεί επο-
να Όρμπιτερ. μένως ενα πραγματικό μουσείο φυ-
ισχυρίζεται ότι διέκρινε μέσα στον σικής ιστορίας. Στό φυσικό αυ-
κρατήρα του Ερατοσθένη περιο- τό μουσείο, τά εκθέματα βρίσκον-
δικές μεταβολές χρώματος και σχή- ται απείραχτα, στις ίδιες θέσεις
ματος, τις οποίες μάλιστα προσπά- πού τοποθετήθηκαν πριν δισεκα-
θησε να ερμηνεύσει σαν αποθέ- τομμύρια χρόνια και αποτελούν
σεις πάγου ή και σαν εμφάνιση βουβή μαρτυρία των δυνάμεων πού
κάποιας φυτικής ζωής. Αυτό είναι τά διαμόρφωσαν. Αυτός, άλλωστε,
πέρα από κάθε πραγματικότητα. είναι και ένας λόγος για τον οποίο
Τέλος ο Ρώσσος Kozytev ισχυρί- κρίθηκε απαραίτητη ή από κοντά
στηκε, προ 15 περίπου ετών, ότι φωτογράφηση και ή επιτόπιος ε-
παρατήρησε ηφαιστειακή δράση ξέταση από ανθρώπους και όχι
στον τεράστιο κρατήρα του Άλ- από αυτόματα διαστημικά μηχα-
φόνσου. Πάντως, κανείς άπ' όλους νήματα. Η όλη έρευνα αποτελεί
αυτούς δεν παρουσιάζει αντικει- ένα τεράστιο βήμα γιά τή γνώση
μενικά στοιχεία για τους ισχυρι- του Σύμπαντος και μάλιστα της
σμούς του, ώστε να γίνουν πιστευ- ιστορίας του, στην οποία μετέχει
τοί, ή με φωτογραφίες ή με άλλους και η Γή μας. Πάνω στή Γη όμως,
αντικειμενικούς τρόπους παρατή- οι διάφορες γεωλογικές δράσεις
ρησης και κατόπιν αυτών δεν γί- και κυρίως οί διαβρώσεις του νε-
νονται δεκτοί. Κατά τις διάφορες ρού και του αέρα είναι τόσο τε-
αποστολές που πραγματοποιήθη- ράστιες, ώστε να είναι αδύνατη
καν εκεί τα τελευταία χρόνια, ή μελέτη τής «αστρικής ιστο-
μεταξύ των άλλων οργάνων που ρίας» της.
ΑΣΤΡΑ ΚΑΙ ΓΑΛΑΞΙΕΣ..
ΥΠΑΡΧΕΙ ΖΩΗ ΣΤΟ
ΔΙΑΣΤΗΜΑ;..
( Μιά απάντηση στους μύθους του Νταίνικεν)
ΥΠΟ ΕΚΔΟΣΙΝ: " Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ
ΙΠΤΑΜΕΝΩΝ ΔΙΣΚΩΝ"

ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ
ΤΟΥ ΣΥΚΩΤΙΟΥ
Μετάφραση Κώστας Λιναρδάτος
Α
πό την αρχαιότητα ακόμα
χρησιμοποιούσαν διάφορα
φυτά (βότανα) για τη θερα-
πεία των ασθενειών του συκωτιού.
Οι γιατροί εκείνων των καιρών θεω-
ρούσαν πως η ίδια ή Φύση, με τη
βοήθεια ορισμένων ιδιαίτερων χα-
ρακτηριστικών, αποκαλύπτει στους
ανθρώπους το χαρακτήρα των φαρ-
μακευτικών ιδιοτήτων διαφόρων φυ-
τών. Έτσι, π.χ., τα φύλλα των φυ-
τών ή οι καρποί που έχουν το σχή-
μα της καρδιάς αποκαλύπτουν την
ιδιότητα που έχει αυτό το φυτό
να θεραπεύει τα καρδιακά νοσή-
ματα. Εκείνα που έχουν το σχήμα
των νεφρών πίστευαν ότι είχαν
και την ιδιότητα να θεραπεύουν
τις παθήσεις των νεφρών κ.λπ. Γιά
τις παθήσεις του σηκωτιού χρη-
σιμοποιούσαν φυτά με κίτρινα λου-
λούδια (το χρώμα της χολής).
Η θεωρία αυτή των αρχαίων λαών
σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτη-
ριστικά των φυτών, για τη σημερι-
νή εποχή, έχει ιστορικό μόνον εν-
διαφέρον. Η σύγχρονη πειραματι-
κή φαρμακευτική έθεσε στη διά-
θεση των ερευνητών αντικειμενικά
κριτήρια για την εκτίμηση των φαρ-
μακευτικών ιδιοτήτων των φυτών.
Γιά τις θεραπευτικές ιδιότητες
των διαφόρων φυτών οι επιστήμο-
νες, σήμερα, κρίνουν με βάση τις
φυσιολογικές επιδράσεις που αυτά
προκαλούν στα διάφορα όργανα
των ζωντανών οργανισμών κι ανά-
μεσα σ' αυτά τα όργανα και στο
συκώτι. Αυτός ο πειραματικός φαρ-
μακολογικός έλεγχος επέτρεψε
στους επιστήμονες να προβάλλουν
το βέτο σε μια σειρά βοτανιών
που χρησιμοποιούσαν οι άνθρω-
ποι παλιότερα και να ανακαλύ-
ψουν καινούρια, που πριν ήταν ά-
γνωστα.
Μεταξύ των φυτών, που έχουν
την ιδιότητα να προκαλούν την έκ-
κριση της χολής υπάγεται και ο
αμάραντος Helichrysum arenarium
moench. Αυτό είναι γνωστό πολυε-
τές ποώδες φυτό. Τά άνθη του αμά-
ραντου αποτελούν ένα θεραπευτικό
μέσο που χρησιμοποιείται από πο-
λύ παλιά. Η χημική σύνθεση αυ-
V. SALO
τών των λουλουδιών είναι πολύ-
πλοκη. Περιέχει βιταμίνες, οξέα,
ρητίνες καί διάφορες άλλες ουσίες,
που έχουν, ως έναν ορισμένο βα-
θμό, ευεργετική επίδραση σε άτο-
μα που πάσχουν από το συκώτι
τους. Η κύρια όμως επενέργεια
στη χοληδόχο κύστη προέρχεται
από τίς κιτρινωπές χρωστικές ου-
σίες που περιέχονται στα λουλου-
δάκια του φυτού αύτού, από τα
φλαβονοειδή.
Η ευνοϊκή επίδραση του αμά-
ραντου στο συκώτι και τη χολή
είχε επιβεβαιωθεί, πειραματικά, απ'
τον καιρό ακόμα του μεγάλου Ρώ-
σου φυσιολόγου Ίβάν Π. Παβλόφ.
Με τίς εργαστηριακές έρευνες που
είχε κάνει ο Παβλόφ απέδειξε ότι
τα παρασκευάσματα από άνθη αμά-
ραντου ενισχύουν τη δραστηριό-
τητα των αδένων που επεξεργάζον-
ται τη χολή, αλλάζουν την περιε-
κτικότητα των χολικών οξέων που
υπάρχουν στη χολή, δυναμώνουν
τη λειτουργία της χοληδόχου κύ-
στης, ρυθμίζουν τη λειτουργία του
στομάχου καί του παγκρέατος.
Το εκχύλισμα και το αφέψημα
των λουλουδιών του αμάραντου τα
χρησιμοποιούν για τη θεραπεία των
οξέων και των χρόνιων ασθενειών
του συκωτίού καί της χοληδόχου
κύστης. Σ' αυτές τίς περιπτώσεις
συνιστούν και χάπια από άμάραν-
το-φλαμίν.
Η Μπεριόζα ή αιωρούμενη, ή
Σημύδα (Betula Pendula Roth) εί-
ναι επίσης φαρμακευτικό φυτό, που
χρησιμοποιείται κυρίως για τη θε-
ραπεία των παθήσεων του συκω-
τιού. Στά φύλλα της σημύδας πε-
ριέχονται ορισμένες ουσίες, τις ό-
ποίες ακόμα πολύ λίγο έχουν μελε-
τήσει. Οι ουσίες αυτές είναι κατα-
στροφικές για ορισμένους μικρο-
οργανισμούς. Άπό τα φύλλα της
σημύδας παρασκευάζουν ένα εκχύ-
λισμα, που το χρησιμοποιούν για
να θεραπεύσουν τη λαμβλίωση
του συκωπού, ασθένεια που προ-
καλείται από μικροσκοπικούς ορ-
γανισμούς, τις λάμβλιες. Οι λάμ-
βλιες εγκαθίστανται συνήθως στους
χολαγωγούς και προκαλούν οξύ-
τατους πόνους, εμετούς κ.λπ.
Κατά τη διάρκεια κλινικών πει-
ραματισμών ξεκαθάρισαν ότι το
εκχύλισμα από τα φύλλα της σημύ-
δας έχει μια ακόμα πολύτιμη ιδιό-
τητα. Επιδρά κατά πολύ αποτελε-
σματικό τρόπο στη λειτουργία της
έκκρισης της χολής. Γιά την παρα-
σκευή αύτού του εκχυλίσματος πέρ-
νουν 100 γραμμάρια αποξηραμένων
φύλλων σημύδας που τα έχουν μα-
ζέψει κατά την άνοιξη καί τα ρί-
χνουν -μέσα σε ένα λίτρο νερού,
που βράζει σε 70 - 80 βαθμούς καί
τα ζεματίζουν επί αρκετή ώρα.
Ανάμεσα στα φαρμακευτικά φυ-
τά που βοηθούν την έκκριση της
χολής συγκαταλέγεται καί ή σουρ-
βιά - Tanacetum Vulgare L. Τά άν-
θη της περιέχουν 2 % αιθέρια έλαια
στη σύνθεση των οποίων μαζί με
άλλα στοιχεία υπάρχει καί κάμ-
φορα.
Τέλος, στα φυτά αυτά συγκατα-
λέγεται καί η άγριοτριανταφυλλιά-
Rosa. Τους καρπούς των διαφόρων
ειδών της αγριοτριανταφυλλιάς δεν
τους ονομάζουν τυχαία θησαυρο-
φυλάκιο βιταμινών. Είναι πασίγνω-
στο ότι σε κανένα φυτό δεν περιέ
χεται τέτοια μεγάλη ποσότητα βι-
ταμίνης C, όση στους καρπούς
της άγριοτριανταφυλλιας (από 2 -
18%). Εκτός όμως από τη βιτα-
μίνη C, η αγριοτριανταφυλλιά είναι
πλούσια σε βιταμίνες: Ρ, Β2, (κα-
ροτίνη) καί περιέχει επίσης πολλά
οργανικά οξέα.
Οι κλινικές παρατηρήσεις που
έγιναν από τίς αρχές του 1930 ακό-
μα, απέδειξαν ότι οι καρποί της
αγριοτριανταφυλλιάς έχουν ευεργε-
τική επίδραση στις φλογώσεις του
συκωτιού και της χοληδόχου κύ-
στης. Από τα εκχυλίσματα του
καρπού της αγριοτριανταφυλλιάς
παρασκευάστηκαν διάφορα φάρμα-
κα.
Η απαρίθμηση των φυτών που
έχουν ευεργετική επίδραση στο συ-
κώτι, καί τη χοληδόχο κύστη θά
ήταν ανεπαρκής αν δεν συμπεριλαμ-
βάναμε καί το καλαμπόκι (Zea
Mays L). Το εκχύλισμα από τον
ύπερο του καλαμποκιού χρησιμο-
ποιείται από την ιατρική επιστή-
μη για τη θεραπεία διαφόρων παθή-
σεων του συκωτιού καί των νε-
φρών.
Μόνο όμως ο γιατρός μπορεί
να αποφασίσει ποιο από τα φαρ-
μακευτικά φυτά που αναφέραμε
μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην
κάθε συγκεκριμένη περίπτωση.
Β. ΣΑΛΟ
11
12
η λατρεια της αρκουδας
στη διαρκεια των αιωνων
Σ
τό βιβλίο μου «Οι πολιτι-
σμοί και τ' άστρα», αναφέρ-
θηκα με λίγα λόγια στην
αρκούδα. Θεωρώ απαραίτητο να
μιλήσω αναλυτικότερα για τη λα-
τρεία της κατά την πρωτόγονη πε-
ρίοδο, σε συσχετισμό με άλλα ιε-
ρά ζώα, όπως ήταν η φώκια και η
φάλαινα.
Από τους αρχαίους πολιτισμούς,
εκείνοι που διατηρήθηκαν ίσαμε
σήμερα αναλλοίωτοι φαίνεται πως
είναι οι πολιτισμοί των αρκτικών
περιοχών. Οι άλλοι της ανατολικής
Μεσογείου, πανάρχαιοι επίσης, αλ-
λά λιγότερο στατικοί, δε μας πα-
ρουσιάζουν σήμερα παρά μόνο ορι-
σμένα ίχνη από την εξέλιξη τους,
και τα ελάχιστα στοιχεία που τώρα
μας προσφέρουν είναι κατώτερα
από κείνα που συναντούμε στους
Λάπωνες, στους Φινλανδούς και
στους άλλους πολικούς λαούς. Οι
εθνότητες αυτές, που αποτελούν-
ται από κυνηγούς ομοίους με της
Μαγδαληναίας Εποχής — 20.000-
10.000 π.Χ. — πρέπει να μελετη-
θούν, γιατί αποτελούν ζωντανά λεί-
ψανα μιας θρησκείας που αφορά
την παράδοση για τη μυστηριώδη
λατρεία της αρκούδας.
Στούς ανθρώπους αυτούς, που
ζούνε με το κυνήγι και το ψάρεμα,
ή μαγεία-θρησκεία που αφορά τα
ζώα κατέχει πάντα μια πρωτεύου-
σα θέση. Η κοσμογονία τους πε-
ριστρέφεται γύρω από ένα πουλί:
το κοράκι. Αυτό δρα, δημιουργεί
και μεταμορφώνει τα πάντα. Αυτό
κουβάλησε με το ράμφος του τη
λάσπη άπ' το βυθό στην επιφά-
νεια, και ο Θεός ύστερα δημιούρ-
γησε με τη λάσπη τη γή των ανθρώ-
πων. Το κοράκι είναι ο θεός της
βροντής, της βροχής και της θύελ-
λας. Αυτό δίνει τη λάμψη στο φώς
και ρυθμίζει τη ζωή στο Υπερπέ-
ραν. Αυτό έμαθε στούς ανθρώπους
ν' ανάβουνε φωτιά, να κυνηγούν,
να ψαρεύουν. Αυτό τους προστα-
τεύει απ' τα κακοποιά πνεύματα.
Για τους κατοίκους των παγω-
μένων περιοχών, τα ζώα, όπως αλ-

MARCEL MOREAU

13
λωστε και τα πιο ασήμαντα πρά-
γματα, έχουν δυό ψυχές: «την ψυ-
χή της ζωής» και την «ελεύθερη
ψυχή». Η πρώτη είναι «πνοή» και
ή δεύτερη «σκιά». Η «ψυχή-πνοή»
δίνει ζωή στην ύλη του σώματος,
ενώ ή «ψυχή-σκιά» αναπαριστάνει
απλώς τα όντα. Ό Αρχιερέας, ο
Μύστης, ο Μεσολαβητής, εκεί-
νος που παρακολουθεί τις ψυχές
αυτές, είναι ο «Σαμάνος», για τον
οποίο χρειάζεται να πούμε δυό λό-
για, επειδή παίζει σημαντικό ρόλο
στη ζωολατρεία που μας απασχο-
λεί.
Ό Σαμάνος λοιπόν ελέγχει τα
Πνεύματα της Φύσης, οδηγεί τις
ψυχές και ζει πάνω από τ' ανθρώ-
πινα. Γιά να επικοινωνήσει με τον
Ουρανό, πέφτει σ' έκσταση, και
τότε μεταφέρεται νοερά σε έναν
υπερβατικό κόσμο, όπου αποκτά
το προνόμιο της διπλής δράσης.
Ό ρόλος του, κατά κανόνα, είναι
ευεργετικός: θεραπεύει τους άρρω-
στους και προστατεύει τους πιστούς
άπ' τα κακοποιό πνεύματα. Διακρί-
νεται για τον ισχυρό και επιβλη-
τικό χαρακτήρα του, και θεωρείται
συνήθως σαν επανενσάρκωση κά-
ποιου παλιού Σαμάνου.
Οι Σαμάνοι είναι οραματιστές
και για να πάρουν το χρίσμα πρέ-
πει να ύποστούν πολυάριθμες και
επίπονες δοκιμασίες. Η ανακήρυ-
ξη τους επισφραγίζεται με την
απονομή ενός τύμπανου που με
Μια μητέρα αρκούδα οδηγεί το παιδί της στις αχανείς έκτάοεις του Βορρά δια-
σχίζοντας με προσοχή τους επιπλέοντες πάγους. Προηγούμενες σελίδες 12 - 13.
Παλαιολιθικοί άνθρωποι σε κάποιο σπήλαιο γδέρνουν και επεξεργάζονται ένα
αρκουδοτόμαρο. Η αναπαράσταοη απεικονίζει μία χαρακτηριστικη σκηνή της κα-
θημερινής ζωής των πρωτογόνων.
14
τους διάφορους ήχους του, καλεί
τα πνεύματα και διευκολύνει έτσι
την επικοινωνία μαζί τους. Οι «λει-
τουργίες» αυτές γίνονται νύχτα,
γύρω απ' τη φωτιά: ο Σαμάνος χο-
ρεύει, πίνει, τραγουδά, χτυπά τα
κρόταλα του, γίνεται μάγος, και
περιγράφει τις εντυπώσεις του από
την περιπλάνηση του στους εξω-
γήινους κόσμους. Διαθέτει μεγάλο
κύρος και τίποτα δέ γίνεται χωρίς
αυτόν.
Οι πληθυσμοί των απομακρυσμέ-
νων πολικών χωρών έζησαν, καί
ζουν ακόμα σχετικά, μέσα σε τέ-
τοιες μαγικο-θρησκευτικές συνθή-
κες. Οι κυνηγοί, για να συλλάβουν
ένα ζώο, πρέπει προηγουμένως να
αιχμαλωτίσουν την ψυχή του καί
τη σκιά του, γιατί αν ή ψυχή ξε-
φύγει, κινδυνεύουν τόσο το ζώο
όσο καί ο άνθρωπος. Γιά να κατα-
στήσει αποδοτικό το κυνήγι, ο
Σαμάνος κατασκευάζει ξύλινα α-
γαλματάκια, όμοια με τα ζώα που
πρόκειται να συλληφθούν, καί τα
προικίζει με ψυχή. Έτσι το ζώο
δαμάζεται κατά κάποιον τρόπο καί
ή σύλληψη του γίνεται ευκολό-
τερη.
Μερικές φορές, ή ψυχή των
ζώων κλείνεται στις απεικονίσεις
τους, που γίνονται πάνω στο φλοιό
σημύδας. Κατόπιν, οι κυνηγοί ση-
μαδεύουν με το τόξο τους το σχε-
δίασμα, καί προσπαθούν να καρ-
φώσουν το βέλος τους πλάι σε
κείνο του Σαμάνου. Μετά την ιερο-
τελεστία αυτή, ακολουθεί το κυ-
νήγι. Τέτοιου είδους «ψυχοπαγί-
δες» γίνονται καί σήμερα ακόμα,
ιδιαίτερα από ορισμένες φυλές της
Σιβηρίας. Παρόμοιες σκηνές μα-
γείας είναι σκαλισμένες στα προϊ-
στορικά σπήλαια του Λασκώ, του
Ρουφινιάκ, των Δύο Αδελφών, της
Αριέγης, καί πολλών άλλων τό-
πων.
Πριν αρχίσει το κυνήγι, οι κυ-
νηγοί πλένονται καί καθαρίζουν
τα όπλα τους. Μετά, περπατούν
ανάμεσα άπ' τα πόδια ενός ξύλι-
νου αγάλματος που παριστάνει «τον
άρχοντα των δασών καί των ζώων».
Μ' αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι
συμφιλιώνονται με το Πνεύμα του
Κυνηγίου, που ταυτίζεται με το Πο-
λικό Αστέρι — την πατροπαράδο-
τη Άρκτο — τον επουράνιο τούτο
βοσκό των ζώων που πλανιώνται
στον «έναστρο χώρο».
Μερικά άγρια ζώα, όπως ή αρ-
κούδα, το δελφίνι καί ή φάλαινα,
πιστεύεται πως έχουν ψυχή αθά-
νατη καί πως ενσαρκώνουν ορισμέ-
νους θεούς. Άποτελούν μεγάλο κίν-
δυνο για τους ανθρώπους εκείνους,
που τρέφονται αποκλειστικά με ψυ-
χές ζώων. Γι' αυτό, μόλις σκοτώ-
σουν κανένα τέτοιο, κάνουν ορι-
σμένες τελετουργίες για να συμ-
φιλιωθούν με την ψυχή του: αν
έχουν σκοτώσει κάποιο θαλάσσιο
κήτος, ρίχνουν γλυκό νερό στο
 στόμα του ή του βγάζουν τα μάτια
για να μή δει ποιος το θανάτωσε.
Κατόπιν, κάνουν μια μεταθανάτια
ιεροτελεστία, σίγουρα για να διευ-
κολύνουν την ψυχή να επιστρέψει
στη φυσιολογική της κατάσταση:
θάβουν τα οστά ή τα κρεμάνε στον
αέρα ή τα πετούν στη θάλασσα.
Τά διάφορα ιερά ζώα απεικονί-
ζονται πάνω στη στήλη - τοτέμ,
που κατά τρόπο συγκεκριμένο συν-
δέει κάθετα τη Γή με τον Πολικό.
Άπό τις τοτεμικές αυτές αναπαρα-
στάσεις προέρχονται οι ονομασίες
των φυλών. Το ζώο -τοτέμ γίνεται
«ταμπού». Απαγορεύεται να φαγω-
θεί. Το γεγονός αυτό δείχνει τον
πρωταρχικό ρόλο που τα ζώα παί-
ξαν και παίζουν ακόμα στη ζωή
των πολικών λαών.
Ας αναφέρουμε επίσης τούτο:
κατά την πανσέληνο του Δεκεμ-
βρίου, λαβαίνει χώρα ή σημαντι-
κότερη γιορτή της χρονιάς, ή «φού-
σκα της φώκιας». Οι φούσκες αυ-
τές, που πιστεύεται πως περικλεί-
νουν τις «ελεύθερες ψυχές», συγ-
κεντρώνονται σε ενα υπόγειο σπίτι
δπου ο Σαμάνος έρχεται να ίερουρ-
γήσει. Επί πολλές μέρες, οι καλε-
σμένοι πίνουν και τρώνε μπροστά
στις ουροδόχες κύστεις. Οι κυνη-
γοί τρώνε τα κρέατα, πίνουν και
χορεύουν. Όταν ή γιορτή τελειώ-
σει, άνοίγουνε μια τρύπα στον πάγο
και ρίχνουν στο νερό τις φούσκες
από τις φώκιες. Προτού χωρίσουν
οι προσκεκλημένοι καθαρίζονται
με ατμόλουτρο και μετά με τον
καπνό μιας πύρας.
Μιά άλλη σημαντική γιορτή εί-
ναι ή αφιερωμένη στη φάλαινα, που
ο κυνηγός της χαρακτηρίζεται σαν
«μεγάλος μύστης» της ανώτερης
βαθμίδας. Αυτός, πριν ξεκινήσει
για κυνήγι, απομονώνεται για να
αύτοσυγκεντρωθεί, επικαλείται τον
Ήλιο και τη Σελήνη, καθώς και
τα θαλάσσια πνεύματα. Όσο εκεί-
νος κυνήγα, ή γυναίκα του πρέπει
να νηστεύει και να μή βγαίνει απ'
το σπίτι. Όταν πιά σκοτώσει τη
φάλαινα, οργανώνει μια θρησκευ-
τική γιορτή που κρατά πέντε μέρες.
Στό τέλος της, πετιούνται στη θά-
λασσα όσα κρέατα δεν φαγώθηκαν
και γίνεται μια μεταθανάτια ιερο-
τελεστία, όμοια με κείνην που ανα-
φέραμε.

Τέσερεις φάσεις από το κυνήγι μιας πολι-

κής αρκούδας. Το μεγάλο αυτό θηλαστικό
κυνηγήθηκε πολύ αλλά ποτέ δεν υπήρξε
εύκολο θήραμα.

Ίχνη ενός μοναχικού νομάδα του
Βορρά είναι αποτυπωμένα πάνω στο
φρέσκο χιόνι. Η προσαρμοστικότητα
της αρκούδας είναι αξιωθαύμαστη.
Κατά τον ίδιο τρόπο διοργανώ-
νονται γιορτές για το λύκο και για
πολλά άλλα ζώα. Η σημαντικό-
τερη όμως απ' όλες τις ζωολατρι-
κές ιεροτελεστίες είναι κείνη που
αφορά την αρκούδα. Η θανάτωση
της δεν έχει τη σημασία Θυσίας,
αλλά επιστροφής στον ουρανό. Η
αρκούδα έχει ψυχή θεού που, μετα-
μορφωμένος σε ζώο, έρχεται σπα-
νιότατα πάνω στη γη. Αλλά, για
να μπορέσει να επιστρέψει στον
Επουράνιο Κόσμο του, πρέπει το
ζώο που τον ενσαρκώνει να σκο-
τωθεί, γιατί άλλοιώς είναι κατα-
δικασμένος να περιπλανιέται στον
αιώνα τον απαντά: μόνο με το θά-
νατο του ζώου ελευθερώνεται ή ψυ-
χή του Θεού.
Υπάρχει ή δοξασία πως ή αρ-
κούδα πέφτει απ' τον ουρανό για
να βοηθήσει τους ανθρώπους. Οι
Γιουκαγκίρας διηγούνται πως μια
16
φορά μια γριούλα και ένα αγο-
ράκι χαθήκανε στην τούντρα, και
τότε ζήτησαν άπ' τον ουρανό λίγη
τροφή. Αμέσως τους παρουσιάστη-
κε μια μεγάλη αρκούδα, κι έτσι
γλυτώσανε άπ' την ασιτία.
Η αρκούδα και ή φάλαινα λα-
τρεύονται περισσότερο άπ' όλα τα
επίγεια ζώα. Αποκαλούνται «άρ-
χοντες» ή «αφέντες». Οι Σαμάνοι
κλείνουν την ψυχή της ελεύθερης
αρκούδας σε αγαλματάκια σκαλι-
σμένα σε κλαδιά πεύκων. Έτσι ή
αρκούδα μένει χωρίς ψυχή και
συνεπώς χωρίς δύναμη μπροστά
στους κυνηγούς.
Οι άνθρωποι του απώτατου βορ-
ρά πίστευαν ανέκαθεν σε έναν
υπέρτατο Θεό, που αργότερα του
δώσανε αναρίθμητες μορφές, και
έκλέξανε την αρκούδα για μεσολα-
βητή. Όλοι οι πολικοί λαοί πι-
στεύουν και σήμερα ακόμα πως αυ-
τή μεσολαβεί ανάμεσα στους αν-
θρώπους και τα πνεύματα των ορέων
και τον ουρανό.
Πριν λάβει χώρα ή ιεροτελεστία
για την απελευθέρωση της ψυχής,
αιχμαλωτίζεται αρχικά ένα αρκου-
δάκι, που φυλάγεται σε ειδικό κλου-
βί επί μερικά χρόνια, ώσπου να
μεγαλώσει και να γίνει κατάλλη-
λο για τη μεγάλη γιορτή. Τότε δια-
λέγεται με σχολαστική έρευνα ο
τόπος της σφαγής. Προετοιμάζον-
ται ποτά και τροφές για τη φυλή
και για τους καλεσμένους της. Σκα-
λίζονται «ινάος» δηλαδή φιγούρες
ανδρών και γυναικών κατά ζεύγη.
Τά αγάλματα τούτα στερεώνονται
πάνω σε υψηλούς πασσάλους, για
να συνδεθούν τα μέλη της φυλής
με το πνεύμα του όρους. Όταν τα
πάντα έτοιμαστούν, ή γιορτή αρχί-
ζει. Βγάζουν την αρκούδα από το
κλουβί της και την περιφέρουν από
σπίτι σε σπίτι. Όλοι την υποδέ-
χονται με χαρούμενες φωνές. Τήν
κεντρίζουν, την αγκαλιάζουν.
Τραγουδούν τα χαρίσματα της, ενώ
συνάμα την ξυλοφορτώνουν, γιατί
πριν πάει στον άλλο κόσμο, ή
σάρκα της πρέπει να ταπεινωθεί.
Στό τέλος τη δένουν σε δύο παλού-
κια όπου είναι στερεωμένα τα «ί-
νάος». Όσο κρατούν όλα τούτα,
οι άνθρωποι της φυλής και οι κα-
λεσμένοι ξεφαντώνουν. Οι ξένοι,
ή «Νάρτσεν», έχουν αναλάβει να
τη σκοτώσουν. Τήν εκτέλεση απα-
γορεύεται να την παρακολουθήσουν
οι γυναίκες. Ό καλύτερος σκοπευ-
τής των «Νάρτσεν» τεντώνει το τό-
ξο του και μέσα σε απόλυτη σιγή,
μόλις το ζώο εμφανιστεί, το σημα-
δεύει άπ' το πλάι και το καρφώ-
νει στην καρδιά. Αμέσως, όλοι οι
παρευρισκόμενοι όρμούν καταπάνω
του και το αποτελειώνουν γρήγορα,
για να ελευθερωθεί η ψυχή του το
συντομότερο. Υστερα, απλώνουν
το πτώμα του πάνω στο χιόνι, με
το ρύγχος του στραμμένο δυτικά
για να μήν το ξυπνήσει ο ήλιος της
ανατολής και το κομματιάζουν σύμ-
φωνα με προκαθορισμένους τύπους.
Κρεμούν το κεφάλι του και το
δέρμα του σε πασσάλους. Ρίχνουν
τα κρέατα σε μια χύτρα. Μόνο
όμως οι καλεσμένοι, οι «Νάρτσεν»,
έχουν δικαίωμα να φάνε από τούτο
το κρέας, ενώ τα μέλη της φυλής
περιορίζονται να ρουφήξουν το
ζουμί.
Το γλέντι αυτό διαρκεί πολλές
μέρες. Στό τέλος, οι καλεσμένοι εγ-
καταλείπουν τη φυλή, παίρνοντας
μαζί τους το υπόλοιπο κρέας και
προσφέροντας σε αντάλλαγμα ζων-
τανούς σκύλους.
Κατά τις ιεροτελεστίες αυτές εκ-
τελείται ένας χορός εντελώς ιδιό-
μορφος, όπου συμμετέχουν άντρες
και γυναίκες μεταμφιεσμένοι σε
πουλιά. Οι γυναίκες γυρίζουν κυ-
κλικά, με τα μπράτσα προς τα κά-
τω, και κινούν τις παλάμες τους
σά φτερά: Οι άντρες, μεταμφιεσμέ-
νοι σε αρπακτικά πουλιά, προσ-
ποιούνται πως όρμούν πάνω στη
λεία τους. Τά κόκκαλα της αρκού-
δας, τα μόνα λείψανα άπ' τη συγ-
κέντρωση, απλώνονται σ' ένα γή-
πεδο, και οι σκοπευτές, πριν άπο-
χαιρετιστούν, ρίχνουν πάνω τους
τα τελευταία βέλη.
Κρίναμε απαραίτητο να μιλή-
σουμε κάπως λεπτομερειακά για
τις ζωολατρικές ιεροτελεστίες και
προπαντός για όσες αφορούν την
αρκούδα. Τούτο οφείλεται σε ορι-
σμένες περίεργες παρατηρήσεις που
γίνανε από αρχαιολόγους και ιστο-
ρικούς. Πράγματι παρόμοιες ιερο-
τελεστίες φαίνεται πως διεξάγον-
ταν κατά την Ώρινιάκεια και Μα-
γδαληναία Εποχή. Στίς σπηλαιο-
γραφίες της πρώτης Παλαιολιθι-
κής Περιόδου, και στίς σκηνές της
κυνηγετικής μαγείας, ή αρκούδα
κατέχει συχνά την κεντρική θέση.
Τήν βλέπουμε ζωγραφισμένη στα
τοιχώματα της σπηλιάς των Τριών
Άδελφών, στην Αριέγη, με το
σώμα ακρωτηριασμένο και την καρ-
διά καρφωμένη.
Ό αββάς Ιριγκόγιεν αναφέρει
πως ο διάσημος σπηλαιολόγος Νορ-
μπέρ Καστερέ, καθώς έψαχνε στη
σπηλιά Μοντεσπάν, βρήκε ένα αρ-
κουδάκι φτιαγμένο από πηλό. «Εί-
χε μήκος ενός μέτρου περίπου, τα

Σπείρες και ηλιακά σύμβολα βρέ-
θηκαν χαραγμένα σε τοιχώματα
σπηλαίων στους λόφους Ντόουθ στο
Κάντρη Μήηθ της Ιρλανδίας. Δια-
φόρων μορφών λατρείες συχνά πα-
ρουσιάζονται σε παρόμοιου ενδιαφέ-
ροντος σπήλαια.
πλευρά διάτρητα από βέλη, τα πί- γυναίκα και που το θυσιάζανε αργό-
σω πόδια διπλωμένα και τα μπρο- τερα. Το έθιμο αυτό συνδέεται με
στινά απλωμένα. Το κεφάλι έλει- το μύθο για το θεό-άρκούδα Αιόι-
πε». Συνεχίζοντας το ψάξιμο του να, που τον έστειλε ο Υπέρτατος
βρήκε κάτι παλιά κόκκαλα και Θεός για να μορφώσει τους Αινού.
ανάμεσα τους ένα άρκουδοκέφαλο. Σέ μερικές φυλές Ινδιάνων της
Η θέση τους ήταν αυτή που βλέ- βόρειας Αμερικής, υπήρχε ή συ-
πετε στις φωτογραφίες. νήθεια, όταν σκότωναν μιαν αρκού-
Οι φωτογραφίες αυτές είναι παρ- δα, να προσεύχονται γι' αυτήν και
μένες στη νεκρόπολη Σαίντ - Άν- να της προσφέρουν αφιερώματα.
τρέ Πριού, κοντά στη Μπονόρβα, Το κεφάλι της το φύλαγαν και το
στήν επαρχία Σασσάρι, στα βορειο- στόλιζαν με φτερά.
δυτικά της Σαρδηνίας. Το ακέφαλο Οι κοπέλλες της αρχαίας Αθή-
επίσης άγαλμα είναι σκαλισμένο νας, που θέλανε να παντρευτούν,
σε πέτρα. Το γεγονός ότι πάντα έπρεπε ν' αφιερωθούν για κάμποσο
το κεφάλι λείπει θά πρέπει να απο- διάστημα στη λατρεία της Άρτε-
δοθεί σε κάποια συνήθεια αποκε- μης, που μεταξύ των εμβλημάτων
φαλισμού που υπήρχε στα πανάρ- της είχε και την αρκούδα. Η πε-
χαια χρόνια. ρίοδος της υπηρεσίας λεγότανε
Στή Συρία και στις Άλπεις, βρί- «άρτεμία» και οι κοπέλλες που
σκουμε λείψανα προϊστορικών επο- ήσαν ταμένες στη λατρεία αυτή
χών και ανάμεσα τους άρκουδοκε- ονομάζονταν «άρκτοι».
φαλές προσεκτικά τοποθετημένες, Τά χιλιόχρονα τούτα έθιμα επα-
είτε μέσα σε κοιλώματα του βρά- νεμφανίζονται στις λαϊκές παρα-
χου είτε κάτω από πέτρινες πλάκες. δόσεις ορισμένων περιοχών της νό-
Ό Αντρέ Λερουά-Γκουράν ανα- τιας Γαλλίας. Κοντά στην Αμελί
κάλυψε εφτά απολιθωμένα κεφάλια λέ Μπαίν, χορεύουν ακόμα τον
αρκούδας στην περιοχή του Κλινύ. «Άρκουδιάρικο». Στήν Καταλα-
Ήσαν τοποθετημένα σε σχήμα κύ- νία, στο τέλος της λειτουργίας που
κλου. Συχνά τα λείψανα τούτα εί- γίνεται στη γιορτή του Θεού, ακο-
ναι προσανατολισμένα πάνω στη λουθούνε δυο άντρες μεταμφιεσμέ-
γραμμή άνατολής-δύσης, που ταυ- νοι σε αρκούδες. Οι εκδηλώσεις
τίζεται με την τροχιά του Ήλιου αυτές γίνονται στα τέλη του χει-
και που σχετίζεται με τους πανάρ- μώνα.
χαιους μύθους της ανάστασης και
της ευγονίας. Η αρχαία λατρεία της αρκούδας
φαίνεται πως ήταν πολύ διαδομένη.
Οι Αινού, μια λευκή φυλή που Εκφράζει μια βαθύτατη σκέψη που
κατοικεί σ' ένα νησί στα βόρεια ανέκαθεν βασανίζει το ανθρώπινο
της Ιαπωνίας, και στην περιοχή πνεϋμα: το μυστήριο της ζωής, του
Αυστραλίας, συνήθιζαν, ακόμα θανάτου, της ανάστασης.
στον 20ο αιώνα, να μεγαλώνουν
ένα αρκουδάκι, που το θήλαζε μια Marcel Moreau
Μετάφραση Κώστας Θεοφάνους
Λατρευτικό μνημείο σε σχήμα άρ-
κούδας από την νεκρόπολη κοντά στο
Μπονόρβα, της επαρχίας Σάσαρι,
Ο συγγραφέας του άρθρου φαίνε-
ται στο πλάι. Το μνημείο αυτό εί-
ναι χαρακτηριστικό της έκτασης που
είχε πάρει ή λατρεία της άρκούδας.
17
 ΕΠΙΣΤΗΜΗ
ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ

Οεγκεφαλος
εχει φυλο;
JACQ RENAYD

Μετάφραση Αικατ. Μπεγλίτη

Στό επιστημονικό όσο και αξιό-

λογο αυτό άρθρο ο συγγρα-
φέας προσπαθεί να αναλύσει
τις διεργασίες που λαβαίνουν
χώρα στα δύο ημισφαίρια του
εγκεφάλου. Τελευταία υπο-
στηρίζουν πολλοί ότι τα δύο
φύλλα είναι ίσα. Υπάρχουν
όμως διαφορές που ή δημιουρ-
γία τους χάνετε στα βάθη της
προϊστορίας. Χιλιάδες χρόνια
εξελίξεως έχουν τροποποιήσει
τα ανθρώπινα όργανα έτσι
ώστε να ανταποκρίνονται στις
ανάγκες της βιολογικής ύπαρ-
ξης-

18
 Το μικρό κορίτσι της φωτογραφίας δεν αντιδρά με τον
ίδιο τρόπο που αντιδρά το αγόρι που την υποβάλλει σε
μιαν άσκηση συνταύτισης γεωμετρικών αντικειμένων (στο
κολλέγιο του Μαρλύ)· βρίσκεται σε δυσμενή σχέση,
γιατί χρησιμοποιεί περισσότερο τον αριστερό της λοβό,
λιγότερο επιδέξιο σ' αυτό το είδος δουλειάς, άπ' ότι ο
δεξιός. Μερικά τεχνάσματα πειραματισμού επιτρέπουν να
κάνουμε ένα ξεχωριστό τέστ της δουλειάς κάθε εγκεφα-
λικού ημισφαιρίου στον φυσιολογικό άνθρωπο.
Ακουστικά τεστ: το αριστερό μεταδίδει παλμούς στο
δεξί 1,88 προς 1 για τις λέξεις (που σημαίνει απλώς ότι
η αποτελεσματικότητα είναι 88% ανώτερη, αυτοί οι αρι-
θμοί υπολογίζουν σχέσεις, και όχι απόλυτες αξίες, που
κυμαίνονται ανάλογα με τον τρόπο του ερεθισμού, τη
ζητούμενη απάντηση και τη δυσκολία της προσπάθειας),
1,73 προς 1 για τις συλλαβές. Ό μ ω ς το δεξί μεταδίδει
παλμούς στο αριστερό 1,19 προς 1 για τις μελωδίες και 1,08
προς 1 για τους θορύβους.
Οπτικά τεστ: το αριστερό μεταδίδει παλμούς στο δεξί
για την ανάγνωση των λέξεων 1,47 προς 1, για την ανά-
γνωση των γραμμάτων 1,23 προς 1. Ό μ ω ς το δεξί μετα-
δίδει παλμούς στο αριστερό για την αντίληψη των σχε-
δίων 1,18 προς 1, και για τη στερεοσκοπική δράση 1.28
προς 1.

19
 Τ
ο δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου διατάζει την
ακριβή εκτίμηση του χώρου και ώς έκ τούτου
τη δεξιοτεχνία των χεριών, της τεχνικής,
των επιστημών και των μαθηματικών. Κατά τη διάρ-
κεια των χιλιάδων αιώνων της εξέλιξης του, ο άνδρας
χρησιμοποίησε αυτό το ημισφαίριο, περισσότερο άπ'
όσο το αριστερό, για το κυνήγι, τις συμπλοκές του
και για να επιβιώσει υλικά. Η γυναίκα αντίθετα, ανέ-
πτυξε το αριστερό ημισφαίριο, που διατάσσει την
εκτίμηση των λέξεων και των ήχων — βλέπε το σχή-
μα — Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, από αυτήν την
κληρονομιά αιώνων, ο άνδρας είναι καλύτερος τεχνι-
κός και ή γυναίκα, όπως και να κάνουμε, πιο λογική.
Ά π ό τότε που ο Ιούλιος Φερύ πέτυχε να προσφέ-
ρεται ή ίδια εκπαίδευση και για τα αγόρια και για τα
κορίτσια — τουλάχιστο στο δημοτικό και στα πρώτα
χρόνια του γυμνασίου — πολλά κινήματα θετικά και
αρνητικά, τάραξαν την κοινή γνώμη, ακόμα και την
πολιτική, όσον άφορα την ορθότητα των κοινωνικών
μεταρρυθμίσεων που αυτό μπορούσε να προξενήσει.
Εκατό χρόνια πριν από το νόμο του Φερύ, ο αφελής
Χρύσαλος, ο «χρηστός άνθρωπος» του αιώνα του
Διαφωτισμού, μας παρουσίαζε την εικόνα της τότε
«κοινωνικής θέσης των γυναικών» με αυτά τα λό-
για:
«Τί πειράζει που παραβαίνει τους νόμους του Βογ-
κελάς, άρκεί να μήν υστερεί στις δουλειές της κουζί-
νας. Προτιμώ πιο πολύ καθαρίζοντας τα χόρτα να
συντάσσει λάθος τα ουσιαστικά με τα ρήματα και να
επαναλαμβάνει εκατό φορές μιαν άσχημη και κακή
λέξη, παρά να μού καίει το κρέας μου ή να κάνει πιο
αλμυρό το φαγητό μου».
Πρέπει να αναφέρουμε οτι λίγο μετά τη μόρφωση
της γυναίκας, άρχισε ένα πλατύ κίνημα «χειραφέτη-
σης» της, του οποίου τα διαδοχικά κύματα — άλλοτε
γελοία, άλλοτε παθητικά... άλλοτε μισητά, αλλά πάν-
τοτε περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικά — κλό-
νησαν και κατόπιν ανέτρεψαν την κοινωνία.
Η κοινωνία υπεράσπισε τον εαυτό της, τον υπερα-
σπίζεται, φυσικά, ακόμα και σήμερα. Έ ν α από τα
πιο ορθόδοξα συστήματα αυτής της υπεράσπισης είναι
ή συνεχής υπενθύμιση οτι οι γυναίκες «δεν είναι ικανές
για ορισμένα πράγματα, για τα οποία είναι ικανοί οι
άνδρες». Με το να έξαλειφθούν οι φορείς της διαφο-
ράς της μυικής δύναμης, που στην εποχή μας δεν
αποτελούν πια απόδειξη ικανότητας εκτός από την πε-
ρίπτωση του αθλητικού ανταγωνισμού, υπάρχουν
ακόμα τόσα χαρακτηριστικά στα όποια προσάπτουμε
με τη θέληση μας το επίθετο «θηλυκό» ή «αρσενι-
κό». Άλλα αυτός ο χαρακτηρισμός αλλάζει πλευρά.
ανάλογα με την ιδέα που σχηματίζουμε για τον άνδρα
και τη γυναίκα.
Έχουμε θίξει ξανά αυτό το πρόβλημα, ψάχνοντας
πέρα από τις γνώμες και τα συμπεράσματα που μας
επιβάλλει ή βιολογία. Άνδρας και γυναίκα είναι
φτιαγμένοι διαφορετικά, σ' ολη τους την ύπαρξη, σώ-
μα και πνεύμα. Αυτό σημαίνει οτι τα επιτεύγματα του
ενός φύλου είναι ανώτερα από τα επιτεύγματα του άλ-
λου : Άν παρατηρήσουμε ένα πίνακα δύο στοιχεία συν-
δυάζονται, με μεταβλητή σημασία, για να μας δώσουν
την αίσθηση του ωραίου: το χρώμα και το σχήμα. Άλ-
λος ζωγράφος δίνει περισσότερη σημασία στα χρώμα-
τα, άλλος παίζει με τα σχήματα. Όποια κι άν είναι η
προσωπική μας προτίμηση, πως θά κρίνουμε άν ο
ένας τρόπος ζωγραφικής είναι ανώτερος:
Σήμερα ή κρίση της κοινωνίας μας έχει φτάσει στον
20
ύψιστο βαθμό, οι γυναίκες κατέκτησαν το δικαίωμα
να πηγαίνουν σ' όλα τα σχολεία, να εξασκούν όλα τα
επαγγέλματα, και άπ' την άλλη πλευρά, οι άνδρες
άναγγέλλουν την είσοδό τους σε μερικούς τομείς που
θεωρούνταν γυναικείοι, π.χ. το επάγγελμα των μαιών.
Μόνο ο δισταγμός στη γραμματική — πως να ονομά-
σει κανείς έναν άνδρα «μαία» ή ακόμα μια γυναίκα
«ανακριτή», δείχνει έμμεσα οτι ορισμένα επαγγέλ-
ματα έχουν καθορισμένο φύλο αυτό μας αναγκάζει
να πούμε οτι ή ψυχολογική δράση του άνδρα και της
γυναίκας είναι διαφορετική.
Ό εγκέφαλος είναι διαφορετικά κατασκευασμένος ή
μήπως ή κοινωνία μέχρι σήμερα καθόριζε την έκφραση
της λειτουργίας του γυναικείου εγκεφάλου; Γνωρίζουμε
ορισμένα επιχειρήματα, μια ανασκόπηση στην πολι-
τική ιστορία δείχνει στην πράξη πως ό,τι δημιουρ-
γήθηκε από τον πολιτισμένο άνθρωπο, τόσο στον τε-
χνικό και επιστημονικό τομέα, όσο και στον κοινωνι-
κό και στις τέχνες, πραγματοποιήθηκε από τους άν-
δρες. Βέβαια οι απαγορεύσεις έπαιξαν σημαντικό ρό-
λο μέχρι σήμερα, όπως π.χ. είναι δύσκολο να φαντα-
στούμε μια γυναίκα του Μεσαίωνα να προτείνει την
κατασκευή μιας εκκλησίας. Ό μ ω ς , τίποτα προφανώς
δεν την εμπόδιζε, κρυφά στο δωμάτιο της, να γράφει
ποιήματα, διηγήματα ή να συνθέτει. Έξ άλλου, άν
για το ασθενές φύλο είναι ελεύθερο το πεδίο ώστε να
εκφραστεί προς όλες τις κατευθύνσεις που του υπο-
δεικνύουν οι εμπνεύσεις του, παρ' όλα αυτά ακόμα πε-
ριμένουμε την πρώτη μεγάλη γυναικεία μουσική σύν-
θεση. Ακόμα και στο τραγούδι, έχουμε τη χαρά να
ακούσουμε μερικές φορές πολύ ωραία τραγούδια γραμ-
μένα από μια ή δύο καλλιτέχνιδες με ταλέντο, αλλά
πόσες είναι αυτές, άν τις συγκρίνουμε με το πλήθος
των νέων τραγουδιστών-συνθετών που κατακλύζουν
κάθε μέρα πιο έντονα τους δικούς μας τομείς;
Υπάρχουν εδώ μερικά δεδομένα για τα φαινόμενα
που δεν είναι και τόσο εύκολο να ερμηνεύσει κανείς,
όπως την προέλευση μερικών εννοιών βαθιά ριζωμέ-
νων στις ικανότητες του ενός ή του άλλου φύλου και
στο όνομα των όποιων οι γονείς, με ολη την καλή προ-
αίρεση, κατευθύνουν τις σπουδές και την επαγγελμα-
τική προτίμηση των παιδιών τους. Τά αγόρια είναι
επιστήμονες και τα κορίτσια είναι λογοτέχνιδες και
καλλιτέχνιδες, λέμε ευχαρίστως, γιατί για τις επιστή-
μες χρειάζεται δυναμικότητα και ακριβολογία, χαρί-
σματα αναμφισβήτητα αρσενικά, ένώ για τα γράμμα-
τα και τις τέχνες, φαντασία και συναίσθημα άρκούν,
χαρίσματα εντελώς γυναικεία. Παρ' όλα αυτά, από
τότε που εισήχθηκαν, τα «μοντέρνα» μαθηματικά στη-
ρίζονται σε λογικές έννοιες που εκφράζονται με λέξεις
και όχι πλέον με αριθμούς και οι επιτυχίες των κορι-
τσιών ξεπερνούν αυτές των αγοριών κατά τη διάρκεια
όλης της σχολικής περιόδου.
Η ψυχολογία των φύλων.
Μπροστά στα γεγονότα αυτά, που είναι φαινομε-
νικά αντίθετα, πρέπει να προσπαθήσουμε να δούμε κα-
θαρά, για άλλη μια φορά, με σκοπό να προσανατολί-
σουμε καλύτερα τους νέους: Εκατοντάδες ομάδες ψυ-
χολόγων, σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου, επε-
ξεργάστηκαν τεστ όλων των ειδών και τα εφάρμοσαν
σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους όλων των ηλικιών,
όλων των κοινωνικο-πολιτιστικών στρωμάτων, σε
έθνη έξ ίσου διαφορετικά, όσο μια αμερικάνικη πόλη
και ένα χωριό «όχι αμόρφωτο» της Αυστραλίας. Οι
ερωτήσεις που τέθηκαν ήταν οι έξης:

ΤΑ 2 ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΑ ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΝΤΑΙ, ΟΜΩΣ ΜΠΟ-
ΡΟΥΝ ΝΑ ΕΠΙΖΗΣΟΥΝ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ
Υπάρχει ένας βασικός κανόνας της οργάνωσης του εγκε-
φάλου: ό,τι αντιλαμβανόμαστε σ' ενα μέρος του χώρου,
με την δράση, την ακοή και την αφή, γίνεται πρώτα απ'
όλα «δεκτό» από το απέναντι ημισφαίριο. Με αυτόν τον
τρόπο κάθε ημισφαίριο δέχεται έτσι πληροφορίες που τις
μεταδίδει στο άλλο και αντιστρόφως. (Βλέπουμε εδώ πως
οι ίνες που έρχονται από τους δύο αμφιβληστροειδείς χιτώ-
νες του ματιού συνδυάζονται κατά τέτοιον τρόπο, ώστε το
μισό δεξί μέρος του οπτικού πεδίου γίνεται αντιληπτό
από το αριστερό ημισφαίριο). Κατόπιν, ενώ κάθε ημισφαί-
ριο έχει, λιγότερο ή περισσότερο, τις ειδικότητές του, ή
πληροφορία τελικά θά αναλυθεί από τo δεξί ημισφαίριο.
Ομως εάν, όπως το βλέπουμε στο δεύτερο σχήμα, χωρί-
σουμε τις ίνες που κάνουν τα δύο ημισφαίρια να συγκοι-
νωνούν (το μεσόλοβο), το κάθε ημισφαίριο έρχεται πάντα
σε επαφή με το μισό του εξωτερικού κόσμου, όμως πρέ-
πει «να τα βγάλει πέρα μόνο του». Λόγου χάρη, εφ' όσον
το αριστερό ημισφαίριο αναγνωρίζει τις λέξεις, ένας άρρω-
στος που έχει υποστεί αυτήν την εγχείρηση αντεπεξέρχε-
ται, γυρίζοντας το κεφάλι, ώστε πάντα αυτό να δέχεται
τις οπτικές παρορμήσεις, όταν διαβάζει. Αλλά έάν του
ζητήσουμε να μείνει ακίνητος, δεν βά μπορέσει να κατα-
λάβει παρά μόνο το δεξί μέρος κάθε γραμμής, ή ακόμα
κάθε λέξης στην οποία συγκεντρώνει το βλέμμα του.
1. Υπάρχουν διαφορές στην ικανότητα της αίσθη-
σης καί της δημιουργίας μεταξύ των ανδρών και των
γυναικών;
2. Έάν ναι, σε ποιους συγκεκριμένους φορείς στη-
ρίζονται.
3. Στίς διαφορές που παρατηρήθηκαν μέχρι σή-
μερα στα συμβάντα της ζωής, ποιο μέρος οφείλεται
στίς διαφορές των πραγματικών δραστηριοτήτων καί
ποιο προέρχεται από την κοινωνία;
Για να απαντήσει κανείς στα τεστ αυτά πρέπει, να
περικλείουν αμέτρητους παράγοντες που άφορούν: την
ευστροφία καί τις κατακτήσεις του πνεύματος, δηλα-
δή τους τρόπους αντίληψης ενός αντικειμένου — π.χ.
κοιτάει κανείς πρώτα ένα σύνολο για να ξεχωρίσει
κατόπιν τις λεπτομέρειες του περιεχομένου του ή αρ-
χίζει κανείς πρώτα να απομονώνει το ενα μετά το
άλλο όλα τα στοιχεία του συνόλου; — πως το πνεύμα
επιχειρεί να απομονώσει μια λεπτομέρεια ολικής εικό-
νας, να του δώσει ενα νόημα; κλπ. — Υπάρχουν με-
γάλες προσωπικές διαφορές, σε πολλούς τομείς αύτού
του είδους. Μπορούμε να χωρίσουμε αυτές τις διαφο-
ρές σε δύο κατηγορίες, αυτή των ανδρών καί αυτή των
γυναικών: Φυσικά δεν θά ξέραμε να κρίνουμε τις δια-
φορές της ποιότητας: το τελικό αποτέλεσμα, ή αντί-
ληψη, είναι έξ ίσου καλό, όταν αρχίζουμε από το σύ-
νολο ή από τη λεπτομέρεια.
Πρέπει επίσης να εξετάσουμε λεπτομερειακά τους
τρόπους μάθησης καί μνήμης. Τις αιτίες της απόκτη-
σης των γνώσεων, ή των δεξιοτεχνιών καί τον τρόπο
με τον οποίο αυτές παρεμβάλλονται στο μηχανισμό
της πρόσληψης αυτών. Τήν ιδέα που σχηματίζει κα-
νείς για τον εαυτό του «κατά τη διάρκεια της από-
κτησης» καί του τί θά γίνει κανείς όταν θ' αποκτήσει
αυτήν τη γνώση ή αυτήν τη δεξιοτεχνία. Δέν έχουμε
ποτέ ακούσει κάποιον να λέει «με φαντάζεσαι δυνατό
στα μαθηματικά:» ενώ τίποτα δεν μας επιτρέπει να
πούμε έκ των προτέρων, με σιγουριά, αν το άτομο για
το όποιο γίνεται λόγος είναι στ' αλήθεια ανίκανο να
μάθει μαθηματικά. Αυτή μόνη ή «θέση» τον κάνει πολύ
συχνά, να μήν προσπαθήσει κάν να μάθει μαθημα-
τικά, και, αν το επιχειρήσει, ξεκινώντας νικημένος να
έχει περισσότερες δυσκολίες.
Πρέπει επίσης να μελετήσουμε την κοινωνική συμ-
περιφορά, δηλαδή τους παράγοντες της ιδιοσυγκρα-
σίας, όπως π.χ. τη ροπή προς την κινητικότητα, τη
συναισθηματικότητα, τη στάση απέναντι στους άλ-
λους εν γένει — αν ένας άνθρωπος υπολογίζει τον άλ-
λον ή οχι, συνδέεται με άλλους ή είναι μοναχικός, άν
έχει την ανάγκη να επιβάλλεται ή να τον κατευθύνουν
άλλοι κλπ.
Τέλος πρέπει να μελετήσουμε την εξέλιξη όλων αύ-
τών των παραγόντων έν σχέσει με την ωριμότητα καί
αυτές τις θέσεις έν σχέσει με το κοινωνικο-πνευματικό
περιβάλλον.
Κάθε ενα απ' αυτά τα δεδομένα πρέπει νά μπορούμε
να το μετρήσουμε, με σκοπό να πλησιάσουμε στο μά-
ξιμουμ τη δυνατή αντικειμενικότητα. Καί οι αριθμοί
πρέπει να είναι αρκετά μεγάλοι, ώστε να μπορούμε να
τους χρησιμοποιήσουμε στατιστικά. Όλες αυτές οι
εργασίες έχουν δημοσιευθεί συχνά σε αναρίθμητα πε-
ριοδικά, έδώ καί περισσότερο από είκοσι χρόνια καί
μια ομάδα από την Καλιφόρνια — Ε.Ε. Μάκ Κόμπυ
καί Σ.Ν. Ζαλκίν — συγκέντρωσαν τα πιο σημαντικά
στοιχεία σε δύο βιβλία — 130 καί 630 σελίδες — με
άφθονα δεδομένα καί στατιστικές.
Ά π ' όλα αυτά συμπεραίνει κανείς ότι στους περισ-
21
σότερους τομείς, το αποτέλεσμα των ερευνών είναι
αισθητά το ίδιο και στα δύο φύλα, άλλ' όμως, σε με-
ρικές περιπτώσεις ο τρόπος για να φτάσει κανείς σ'
αυτό το αποτέλεσμα, διαφέρει σημαντικά στο ένα φύ-
λο από το άλλο. Τέλος, υπάρχουν δύο μεγάλες κατη-
γορίες της νοημοσύνης γιά τις οποίες ο ψυχικός μη-
χανισμός εκδηλώνει μια καθαρή σεξουαλικότητα.
Πρόκειται για ενα μέρος εξετάσεων, το οποίο άφο-
ρα την αντίληψη του χώρου — οπτικά ή ακουστικά —
την αίσθηση του οποίου τα αγόρια και οι άνδρες έ-
χουν σ' ενα μεγάλο μέρος εξετάσεων τα αποτελέσμα-
τα που στηρίζονται στις λεκτικές ικανότητες επιτρέ-
πουν στο γυναικείο φύλο να πάρει την αντεκδίκηση.
Φυσικά, πρόκειται εδώ για στατιστικά δεδομένα που
άφορούν τους περισσότερους. Υπάρχουν πάντα και
ατομικές εκδηλώσεις που δεν συμπεριλαμβάνονται
σ' αυτές του συνόλου και άποτελούν τις «εξαιρέσεις».
Δεν αποκλείεται λοιπόν, σε μια λέσχη τοξοβολίας να
είναι πρωταθλήτρια μια γυναίκα και σ' ενα διαγωνι-
σμό συντακτικού να είναι πρώτο στην τάξη ένα αγόρι.
Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΣΤΑ ΒΑΘΗ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ...
Γιά τους προϊστορικούς προγόνους μας, το να άντιλη-
φθούν από που προέρχεται ένας θόρυβος, το να ρίξουν
με ακρίβεια το όπλο τους, που θά τους επιτρέψει μια σύλ-
ληψη, ήταν υπόθεση ζωής ή θανάτου. Επέζησαν μόνον
αυτοί οι οποίοι, τυχαία ήσαν περισσότερο προικι-
Είναι μια πραγματικά ιδιαίτερη πνευματική λει-
τουργία που εισέρχεται σε αναρίθμητες ενέργειες.
Κατ' αρχήν, επιτρέπει να συμβιβάσει κανείς ορισμέ-
νες συμπεριφορές, όπως π.χ. την ακρίβεια με την ο-
ποία κατορθώνει κανείς να επιτύχει έναν στόχο,
πετώντας ένα αντικείμενο, μια πέτρα, ενα βέλος ή μια
μπάλα. Παίρνει μέρος επίσης στό αίσθημα που έχει
κανείς για την ταχύτητα, είτε του ίδιου του έαυτού
του ευρισκομένου σε κίνηση, είτε ενός αντικειμένου
σε κίνηση. Αίσθημα ταχύτητας και υπολογισμού των
αποστάσεων έπιτρέπουν να προσανατολίσει κανείς τις
κινήσεις.
Ώς εκ τούτου ας θυμηθούμε οτι ή σιγουριά της σκο-
ποβολής ή του οδηγήματος μηχανημάτων — μοτο-
συκλέτας, αυτοκινήτου, αεροπλάνου... — θεωρείται
από την παραδοσιακή γνώμη σαν ένα σημείο άνδρι-
σμού. Λέμε καμιά φορά επίσης οτι αυτή ή γνώμη οφεί-
λεται σε ένα υποσυνείδητο συμβολισμό: ή πράξη της
σκοποβολής συμβόλιζε τή σπερματική εκπομπή του
πέους και ή οδήγηση ενός αυτοκινήτου θά μιμείτο την
σεξουαλική επιβολή του άνδρα στη γυναίκα... Είναι
πιθανό ότι ή άπόδοση αυτή ενός καθυστερημένου ρο-
μαντισμού να είναι χρήσιμη γιά να καταλάβουμε πως
ή λαϊκή σοφία ήξερε νά ξεχωρίζει έμμεσα τόν «ανδρι-
κό» χαρακτήρα αυτής της δυνατότητας του ύπολογι-
σμού τού χώρου. Αυτό χάνεται στα βάθη των αιώνων,
όταν ένας άμεσος υπολογισμός της απόστασης μπο-
ρούσε να γίνει μια υπόθεση ζωής ή θανάτου για τον
άνδρα και γι αυτούς, γυναίκες και παιδιά, που είχε
την ευθύνη της προστασίας τους. Αλλά ας μήν προ-
τρέχουμε !
σμένοι, αυτοί των οποίων το δρξί ημισφαίριο (αναλυτής
του χώρου) λειτουργούσε καλύτερα. Μετέδοσαν το χάρι-
σμα στο γιό τους, ένω οι λιγότερο ικανοί δεν πρόφθαι-
ναν κάν να κάνουν απογόνους προτού σκοτωθούν. Αυτή
«ή φυσική επιλογή» δεν άφησε να επιζήσουν, μετά από
χιλιετίες, στην ανθρώπινη γενετική κληρονομιά, παρά
μόνο άνθρωποι ισχυροί στο δεξί ημισφαίριο, το όποιο είναι
ιδιαίτερα ικανό. Όσο για τις γυναίκες προγόνους μας
εκείνης της εποχής, μέρα με τη μέρα μεταξύ τους και
 Μ' έναν τρόπο γενικό, σε κάθε χειρισμό άντικειμέ-
νων, το αίσθημα του χώρου επιτρέπει να έχουμε μιαν
άμεση ιδέα των σχέσεων της αποστάσεως — ανάμεσα
στα αντικείμενα, ανάμεσα στον ίδιο μας τον εαυτό
καί τα αντικείμενα κλπ. — ώς εκ τούτου ενός πλη-
σιάσματος, ευθύς αμέσως ολικού, των σχέσεων των
σχημάτων. Ά π ό την άλλη μεριά, ή αντίληψη του χώ-
ρου είναι αναγκαία στην εργασία που κάνει ή φαντα-
σία μπροστά σ' ενα σχέδιο, γιά να αντιληφθεί κανείς
τί παριστάνει. Άρα. τά μικρά αγόρια έχουν καλύτερα
αποτελέσματα άπο τα μικρά κορίτσια σε μια εργασία
που απαιτεί τη χρησιμοποίηση ζωγραφισμένων πα-
ραστάσεων: «καταλαβαίνουν» καλύτερα το σχέδιο.
Τέλος, αντιλαμβανόμενο καλύτερα τα αντικείμενα
και τη σχέση τους με τον χώρο άπ' ο,τι το κορίτσι,
το αγόρι εισέρχεται ολοκληρωτικά στο σύστημα που
το τοποθετεί απλώς σε ομάδες, δηλαδή στο σύστημα
τών αριθμών. Παίζει με τα παιχνίδια και σχεδόν ακό-
μα πριν μάθει να τα ονομάζει, το παιχνίδι του περιο-
ρίζεται στο να μάθει αν είναι ένα δύο, τρία... Γιά να
αντιληφθούμε καλύτερα, ας σκεφτούμε ενα μικρό
αγόρι στο οποίο δείχνουμε τον αντίχειρα: λέει «ένα»,
μετά του δείχνουμε τον αντίχειρα και τον δείκτη: λέει
«δύο» κλπ. Ενώ ένα κορίτσι της ίδιας ηλικίας θά έλεγε
πρώτα ο «αντίχειρας» μετά ο «αντίχειρας και πάλι
ο αντίχειρας» — π.χ. επειδή ή λέξη δείκτης είναι δύ-
σκολη.
Νά λοιπόν πως από την αρχή της πνευματικής άνά-
πτυξης, επειδή γεννιέται με το «δώρο» να διακρίνει
περισσότερο το χώρο, το αγόρι μπορεί να αρχίσει να
χρησιμοποιεί αμέσως, πριν να του το μάθουμε, πνευ-
ματικές δυνάμεις που είναι ή βάση τών μαθηματικών:
μια πρώιμη και «φυσική» επαφή με τους αριθμούς
που γι' αυτόν δεν είναι «σύμβολα», αλλά μέσο για
να αντιληφθεί τα αντικείμενα.
Χάρη στην αίσθηση του βάθους ή ικανότητα να με-
με τα παιδιά, είχαν την ώρα να δημιουργήσουν συστή-
ματα επικοινωνίας και, περιορισμένες κοντά στις σπηλιές
τους (για λόγους ασφαλείας), εφεύραν κόσμους. Και έδω
επίσης, επειδή ή πλήξη μπορεί να κάνει κάποιον να πεθά-
νει, ή φυσική επιλογή, γενιά με γενιά έδωσε στη γυναι-
κεία κληρονομιά τη λεκτική επιδεξιότητα. (Άπό τότε
πού μπήκε ο άνθρωπος στην πολιτισμένη περίοδο της ζωής
του, επειδή άλλαξαν οι απαιτήσεις της ζωής, είναι
πιθανό ή αγνότητα αυτής της κληρονομιάς του κάθε φύλου,
να έχει κατά κάποιο τρόπο αλλάξει... αλλά παραμένουν
μερικά κατάλοιπα).
ταθέσει έκ του φυσικού το σχέδιο σε δύο διαστάσεις,
βλέποντας τό πραγματικό αντικείμενο σε τρεις δια-
στάσεις. Δέν είναι ή «βασιλική οδός» προς την άλγε-
βρα και τη γεωμετρία;
Τά κορίτσια παρουσιάζουν ενα μηχανισμό τελείως
διαφορετικό: ή λέξη είναι μια φόρμα τελείως αφηρη-
μένη, που αντιπροσωπεύει ένα πραγματικό αντικεί-
μενο για να το χαρακτηρίσει — καί για να μπορέσει
έτσι να πάρει τη θέση του. Τόσο που, για να σκιαγρα-
φήσει κανείς έδώ ακόμα, μπορούμε να προχωρήσουμε
στο ότι το κοριτσάκι αρχίζει φυσικά ν' αντιλαμβάνεται
τα πραγματικά αντικείμενα, αλλά από τη στιγμή που
μαθαίνει να τα ονομάζει — καί αρχίζει να μιλάει πιο
νωρίς άπ' όσο το αγόρι — αποκαθιστά τις λέξεις στα
πράγματα καί παίζει πιο ευχάριστα με αυτά. Καί από
εδώ προέρχονται, το αντιλαμβανόμαστε, πολύ ενδια-
φέροντα αποτελέσματα στον τρόπο με τον όποιο θά
δομηθεί ο ψυχικός της κόσμος.
Π.χ. ας παρατηρήσουμε το παιχνίδι της επαφής με
την πραγματικότητα του περιβάλλοντος κόσμου: με τα
λόγια, τίποτα δεν μας σταματά κι άν ακόμα δεν έχου-
με αρκετές γνωστές λέξεις, ανακαλύπτουμε άλλες!
Άς πάρουμε ένα μικρό αγόρι που κάνει μια κατα-
σκευή: περιορίζεται από τον αριθμό των κομματιών
που διαθέτει καί από την προσωπική του επιδεξιό-
τητα, αν όλα καταρρεύσουν, είναι αναγκασμένος να
παραδεχτεί τις συνέπειες. Άν ένα μικρό κορίτσι «παί-
ζει» σχηματίζοντας μια κατασκευή, με λέξεις όμως,
μπορεί να πει ότι βάζει ένα σπίτι σ' ένα δένδρο, το
δένδρο πάνω σ' ενα βουνό στη θάλασσα, καί ότι ή θά-
λασσα πετάει στον αέρα... Πριν να την κάνουμε να πα-
ραδεχτεί ότι όλα αυτά είναι αδύνατα από τεχνική
άποψη, θά πρέπει να περάσουν αρκετά χρόνια — καί
επίσης δεν θά έχει ποτέ την απόδειξη υλοποιημένη,
ότι αυτό δεν γίνεται.
Θά μπορούσαμε να πούμε ότι τα αγόρια θά είναι
πάντοτε κατώτερα στον τομέα της ομιλίας, καί τα κο-
ρίτσια στον τομέα των αριθμών; Τά γεγονότα μας
δείχνουν το αντίθετο. Ό μ ω ς τα αγόρια μαθαίνουν να
μεταχειρίζονται τα λόγια σαν αντικείμενα ενός ιδιαι-
τέρου είδους. Δέν θά τα παρατηρήσουν παρά μόνον
αργότερα, σαν συμβολικούς συνδυασμούς αντικειμένων,
σαν μια κάποια υπεκφυγή. Με μια στροφή ακόμα πιο
πολύπλοκη, τα κορίτσια μπορούν να αντεπεξέλθουν
με τους αριθμούς. Πρέπει το επίπεδο ωριμότητας τους
να τους επιτρέπει να προσαρμόζονται στα μαθημα-
τικά, όπως καί στην ομιλία: οι αριθμοί σκέτοι, που
είναι συχνά τό αγαπημένο παιχνίδι των πιο νέων αγο-
ριών, δεν τις ενδιαφέρει καί το ξεκίνημα τους στα μα-
θηματικά είναι συχνά απογοητευτικό.
Τώρα όμως ή λογική των μαθηματικών πλησιάζει
τη λογική της γραμματικής καί αισθάνονται περισ-
σότερο άνετα.
Αυτές οι δύο ιδιαίτερες «ικανότητες» αντίληψης του
χώρου καί ή έπιτηδαιότητα στη γραμματική, περίερ-
γα θυμίζουν διαπιστώσεις που έγιναν έδώ καί μερικά
χρόνια για τη διαφορετική λειτουργία των δύο εγκε-
φαλικών ημισφαιρίων.
Ό λ α τα θηλαστικά — συμπεριλαμβανομένου καί
του ανθρώπου — έχουν δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια,
των όποιων το επιφανειακό μέρος αποτελείται από
στρώματα νευρικών κυττάρων τοποθετημένα το ένα
πάνω στο άλλο. κατασκευασμένα τα μέν εν σχέσει με
τα δέ σαν τα ηλεκτρονικά στοιχεία, ενός τεράστιου
μηχανήματος που διατάσσει τόσο ώστε κάθε μικρό
κομμάτι αύτού του φλοιώδους περιβλήματος, συγκε-
23
 κριμένα του εγκεφαλικού φλοιού, είναι ικανό να χρη-
σιμοποιήσει έναν ανυπολόγιστο αριθμό πληροφοριών
και να στέλνει αφάνταστα πολύπλοκα μηνύματα έφ'
όσον πηγαίνουν από την «κινητήρια διαταγή» που δια-
χωρίζει την κίνηση του μικρού δαχτύλου μέχρι την
τέλεια υποκειμενική αίσθηση.
Κάθε εγκεφαλικό ημισφαίριο είναι συνδεδεμένο με
«αισθητικές» ίνες που, κατά το ήμισυ, παρατίθενται
έναντι του σώματος και δια μέσου των «δεκτών» δέ-
χεται μηνύματα που προέρχονται από το απέναντι
ευρισκόμενο ήμισυ του περιβάλλοντος κόσμου: οι ήχοι
οι προερχόμενοι από τα αριστερά το αριστερό ήμισυ
του ακουστικού πεδίου επιδρούν στο δεξί ημισφαίριο
και αντίθετα.
Μπορούμε λοιπόν με συγκεκριμένες συσκευές έρε-
θισμού να κάνουμε ένα τεστ ξεχωριστά για το κάθε
ημισφαίριο. Οι κινητήριες διαταγές του εγκεφάλου
διασταυρώνονται με το απέναντι μέρος του σώματος,
όπως και οι αισθητικές ίνες. Το αριστερό ημισφαίριο
διατάσσει το δεξί χέρι και αντίστροφα. Λοιπόν, όσον
άφορα ανατομικά για κάθε παρόμοιο φαινόμενο, τα
δύο ημισφαίρια δεν έχουν τις ίδιες «ικανότητες» !
Όσον άφορα τον ακουστικό τομέα, οι λέξεις ή ακό-
μα και οι συλλαβές γίνονται αντιληπτές πολύ πιο γρή-
γορα, και σίγουρα, όταν φτάνουν στο αριστερό ημι-
σφαίριο, όπως οι μουσικοί σκοποί και τα είδη του
ήχου — διάφοροι θόρυβοι, μηχανή, καμπάνα κλπ.
— γίνονται πιο εύκολα αντιληπτά από το δεξί ημι-
σφαίριο. Στον οπτικό τομέα, τα γράμματα και ακόμα
καλύτερα οι λέξεις γίνονται αντιληπτά πολύ πιο σί-
γουρα από το αριστερό ημισφαίριο ενώ τα σχήματα
και κυρίως τα ανάγλυφα σχήματα — στερεοσκοπία —
απασχολούν μάλλον το δεξί ημισφαίριο.
Άλλα αυτά τα αποτελέσματα θά μπορούσαν να
έλεγθούν, έφ' όσον γνωρίζουμε ότι ενα τεράστιο μέ-
ρος νευρικών ινών, περνώντας από το ενα ημισφαίριο
στο άλλο, συνδέει κάθε σημείο του φλοιού από τη
μια μεριά, με το αντίστοιχο συμμετρικά σημείο από
την άλλη — πρόκειται για το μεσόλοβο, δηλαδή μυε-
λώδη μεμβράνη πού ενώνει τα δύο ημισφαίρια του
εγκεφάλου. Λοιπόν, κάθε ενέργεια σε μια δεδομένη
ζώνη του ενός ημισφαιρίου, αναγκαστικά μεταφέρει
μιαν ενέργεια στη συμμετρική ζώνη και αυτό που πα-
ρατηρούμε, χάρη ακόμα σε μια προσεκτικά «διασταυ-
ρωμένη» αίσθηση, μπορεί να επέλθει απ' αυτήν την
απλή πράξη των δύο ημισφαιρίων.
Απρόοπτες περιστάσεις θά έπρεπε να μας επιτρέ-
ψουν να δούμε λίγο πιο καθαρά- Έ χ ε ι προταθεί, για να
σταματήσει ή ανάπτυξη μερικών μορφών επιληψίας,
να τέμνονται χειρουργικά οι ίνες της μυελώδους μεμ-
βράνης που ενώνει τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου"
αυτό αφήνει το κάθε ημισφαίριο σε επαφή με το
«χώρο» του — δηλαδή με το μισό σώμα που βρίσκε-
ται στην αντίθετη μεριά άπ' όπου βρίσκεται το ημι-
σφαίριο του εγκεφάλου — αλλά απομονώνει το ένα από
το άλλο με τους δύο φλοιούς.
Έκ πρώτης όψεως, το άτομο συμπεριφερόμενο
ελεύθερα δεν παρουσιάζει κανένα είδος δυσκολίας. Ό-
μως, όταν το υποβάλλουμε σε ορισμένες συνθήκες χάριν
ενός τεστ. δηλαδή όταν το αναγκάζουμε να θέσει σε
λειτουργία είτε το δεξί ημισφαίριο, είτε το αριστε-
ρό, οι διαφορές που παρατηρούνται στις επόμενες πε-
ριπτώσεις φαίνονται καθαρά: ό,τι γίνεται στο δεξί
ημισφαίριο του εγκεφάλου δεν μπορεί να μεταφρα-
στεί σε ομιλία.
Αν το άτομο με κλειστά τα μάτια αναγνωρίζει
π.χ. ενα πηρούνι, αγγίζοντας το με το αριστερό χέρι,
το αναγνωρίζει γιατί ανοίγοντας τα μάτια δείχνει το
έν λόγω αντικείμενο διαλέγοντας το μεταξύ διαφόρων
άλλων αντικειμένων όμως δεν μπορεί με κλειστά τα
μάτια, να προφέρει την λέξη «πηρούνι». Αντίθετα
αν βάλουμε το πηρούνι στο δεξί του χέρι, θά πεί αμέ-
σως «αυτό είναι ενα πηρούνι». Και όταν λέμε οτι έκ
πρώτης όψεως ενα άτομο δεν υστερεί, το ισχυριζόμα-
στε γιατί όταν το αφήσουμε μόνο του χρησιμοποιεί
Ο ΑΝΔΡΙΚΟΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ, ΟΠΩΣ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ
ΤΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ, ΕΧΕΙ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ «ΠΥΞΙΔΑ»
Η «έννοια του χώρου» έχει εκπληκτικές εκδηλώσεις:
επιτρέπει να έχει, ο άνθρωπος μίαν εσωτερική πυ-
ξίδα. Ξέρουμε ότι οι μεγάλοι θαλασσοπόροι που έφυγαν
για την ανακάλυψη νέων ηπείρων (αυτοί που έφυγαν με
καραβέλλες, αλλά και αυτοί που έφυγαν με σχεδία!) δεν
χρησιμοποιούσαν χάρτες, όπως κάνουμε σήμερα. Οι γεω-
γραφικές τους γνώσεις (μεταδιδόμενες διαφορετικά, ανά-
λογα με τον τόπο, την εποχή και το επίπεδο χρησιμοποίη-
σης) ήσαν χαραγμένες στον εγκέφαλο τους· και οποία και
να ήταν ή έννοια και ή ταχύτητα της απόκλισης από
την πορεία τους, κατευθύνονταν με την ίδια σιγουριά που
κατευθύνονται τα αποδημητικά πουλιά. Σήμερα, ένας μα-
κρύς περίπατος στο δάσος, λόγου χάρη, μπορεί να μας
επιτρέψει να πειραματιστούμε έάν μερικοί από μάς έχουν
πάντοτε, έμφυτη, αυτήν την υπέροχη αίσθηση του προσα-
σανατολισμού.
αυτόματα το δεξί του χέρι, όταν θέλει να μεταφράσει οργάνωση, κατά κάποιο τρόπο μουσική, μπορεί κατά
σε λέξεις τις πληροφορίες που λαμβάνει από την αφή. δεύτερο λόγο, να χρησιμοποιηθεί από το δεξί ημισφαί-
Έτσι, επαναλαμβάνοντας με τέτοια άτομα όλα τα ριο. Θά μπορούσαμε να προχωρήσουμε στην ύπόθε-
τεστ των «δύο εγκεφάλων» κατορθώσαμε να βεβαιω- σή μας, λέγοντας ότι για την καθημερινή ομιλία μπο-
θούμε ότι το αριστερό ημισφαίριο είναι — στο μεγα- ρούμε να άρκεστούμε στο αριστερό ημισφαίριο, ένώ
λύτερο μέρος των περιπτώσεων — υπεύθυνο των λε- για την ποίηση χρειάζεται επίσης και το δεξί ημι-
κτικών εξελίξεων, ενώ το δεξί ημισφαίριο έχει μεγα- σφαίριο.
λύτερη ικανότητα να δέχεται, να αναγνωρίζει τη μου- Φτάσαμε, μεταφέροντας όλα αυτά τα δεδομένα, στην
σική και τους διάφορους άλλους όχι λεκτικούς ήχους, υπόθεση, σύμφωνα με την οποία ή πνευματική λει-
Επίσης το δεξί ημισφαίριο μεταχειρίζεται πληροφο- τουργία της γυναίκας στηρίζεται πρώτα στα αποτε-
ρίες που άφορούν το χώρο, τόσο τον οπτικό όσο και λέσματα του αριστερού ημισφαιρίου, ένώ συμβαίνει
τον ακουστικό. το αντίθετο για τον άνδρα. Γιά να εννοήσουμε, πρό-
Σέ φυσιολογικές περιπτώσεις, τα δύο ημισφαίρια κειται πάντα για ένα «κονσέρτο», δηλαδή για μια αρ-
δέχονται μαζί τίς πληροφορίες του περιβάλλοντος κό- μονία που στη μια ή στην άλλη περίπτωση, μπορεί
σμου, καθένα πιο λεπτομερειακά αυτό που του ανήκει να φτάσει στο ίδιο αποτέλεσμα. Αλλά ας τολμήσουμε
πιο ειδικά, τίς χρησιμοποιεί και μεταδίδει στο άλλο την επόμενη εικόνα: για τη γυναίκα, πρόκειται για
τίς πληροφορίες που μεταχειρίστηκε. ενα κονσέρτο του αριστερού ημισφαιρίου με τη συνο-
Πειράματα πάνω σε ζώα επέτρεψαν να κατανοή- δεία του δεξιού και για τον άνδρα για ενα κονσέρτο του
σουμε αυτήν τη «μεταβίβαση». Κάνουμε π.χ. μια δεξιού ημισφαιρίου, με τη συνοδεία του άριστερού...
γάτα να μάθει μια σειρά από κινήσεις των όποιων το Πώς μπορούμε να έξηγήσουμε αυτήν την προύπαρξη
σημείο εκκίνησης είναι μια πληροφορία του χώρου. του «φύλου» — που δεν θά κατορθώσουμε να εξηγή-
Ό τ α ν ή μάθηση, αύτη αποτυπωθεί καλά, ερεθίζουμε σουμε με κοινωνικές συνθήκες που να έχουν επιδράσει
τη μυελώδη μεμβράνη που ενώνει τα δύο ημισφαί- πάνω στο άτομο, έφ' όσον τη βρίσκουμε ακόμα και
ρια του εγκεφάλου. Κατόπιν, αφού παρουσιαστεί το στά τεστ της πιο νεαρής ηλικίας; Πρόκειται φυσικά
ερέθισμα στο αριστερό ημισφαίριο, τίποτα δεν συμ-
βαίνει στον εγκέφαλο, έκτος αν κατά τη μάθηση ή ΣΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ, ΑΥΤΟΣ ΦΤΑΝΕΙ ΣΕ ΚΑΛΥ-
γάτα μπόρεσε να συνδέσει ένα σήμα που δεν ανήκει ΤΕΡΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΙΟ ΑΝΕΤΑ ΑΠ' ΟΤΙ ΑΥΤΗ
στο χώρο σε ένα ερεθισμό που ανήκει στον χώρο.
Έξ άλλου, μπορούμε να προξενήσουμε ερεθισμούς Αυτό δεν σημαίνει πως τα μαθηματικά ανήκουν «απο-
στη γάτα. χρησιμοποιώντας π.χ. ενα ερέθισμα που να κλειστικά» στα αγόρια, δεν έχει περάσει και τόσος και-
εισέρχεται από το ήμισυ του όπτικού πεδίου, και ως ρός, που μία νεαρή γαλλίδα μπήκε πρώτη στο Πολυ-
έκ τούτου που να κατευθύνεται πρό το ενα μόνο ημι- τεχνείο. Αλλά, ας την θαυμάσουμε, γιατί οι χιλιετίες
δημιούργησαν μια κληρονομιά που είναι συνδεδεμένη με
σφαίριο. Ό τ α ν το ερέθισμα καταγραφεί, παρουσιά- το φύλο, χάρη στην οποία τα αγόρια μπορούν να μπουν
ζουμε το ίδιο ερέθισμα και στο άλλο ημισφαίριο παίζοντας με τον κόσμο των μαθηματικών, ένώ τα κορίτσια
— δηλαδή στο άλλο μισό του όπτικού πεδίου — οι κι- πρέπει πραγματικά να προσπαθήσουν!
νήσεις δεν διαχωρίζονται, και αυτό σημαίνει πως ό,τι
έμαθε το ενα ημισφαίριο δεν μεταφέρθηκε στο άλλο !
Χάρη σε όλα αυτά τα δεδομένα μπορούμε να άντι-
ληφθούμε την άμετάβλητη ενδιάμεση ενέργεια των
δύο τύπων λειτουργίας των φλοιών σε κάθε πνευμα-
τική πράξη, με την έννοια πάντοτε μιας ενδεχόμενης
«προτίμησης» ενός τύπου λειτουργίας σε μια άλλη;
για την λύση ενός προβλήματος. Μαθαίνουμε στην τάξη
ότι μερικά μαθηματικά προβλήματα μπορούν να λυ-
θούν είτε με την άλγεβρα, είτε με την αριθμητική:
το αποτέλεσμα είναι έξ ίσου καλό, και ο τρόπος για
να φτάσουμε σ' αυτό είναι ριζικά διαφορετικός. Λοι-
πόν, στη διαδοχή όλων των «λειτουργιών» που άπο-
τελούν την πνευματική ζωή, είναι δυνατόν, στις πε-
ρισσότερες περιπτώσεις, να προτιμήσουμε ν' αναμί-
ξουμε λεκτικά σύμβολα ή, κατευθείαν, φόρμες.
Αύτη ή διαλογή γίνεται χωρίς να το ξέρουμε, κατά
κάποιο τρόπο αυτόματα, ανάλογα τον τρόπο που μας
είναι πιο εύκολο να χρησιμοποιήσουμε. Έ τ σ ι . ξανα-
περνώντας το σύνολο των λέξεων που άποτελούν μια
φράση — κάθε φράση κατασκευασμένη είναι ένα «πρό-
βλημα» που ο εγκέφαλος μας λύνει κατά τη στιγμή μιας
συνομιλίας. Γιά να το κατανοήσουμε, μπορούμε να
φανταστούμε ότι το δεξί ημισφαίριο μας μπορεί να
κατανοήσει τη φράση, πρώτα σαν ενα σύνολο από
φόρμες που το άριστε·ρό ημισφαίριο «μεταφράζει» σε
λέξεις. Είναι ένας τρόπος μεταχείρισης της λεκτικής
λειτουργίας, ξεκινώντας από μια λειτουργία «μορ-
φών». Αντίθετα, και ανάλογα με έναν άλλον τρόπο
λειτουργίας, το αριστερό ημισφαίριο, συνδυά-
ζει τα λεκτικά σύμβολα, των οποίων ή χωροταξική

25

για κάτι το «κληρονομικό». Ό μ ω ς ή ανατομία, ακό-
μα και μικροσκοπική, των δύο ημισφαιρίων τα δείχνει
και τα δύο όμοια. Έκτος αύτού, κατά τα πρώτα δύο
χρόνια της ζωής, οι νέοι δεν είναι ακόμα σχηματισμέ-
νοι: πριν από την εμφάνιση της ομιλίας π.χ. αν το παι-
δί υποστεί μια βλάβη του αριστερού ημισφαιρίου, μπο-
ρεί πολύ καλά να μάθει να μιλάει, και το δεξί του ημι-
σφαίριο μετατρέπεται σε «λεκτικό ημισφαίριο». Έν
περιλήψει λοιπόν, υπάρχει κατά τη γέννηση μια από-
λυτη ισορροπία. Άλλα πολύ νωρίς το αριστερό ημι-
σφαίριο του μικρού κοριτσιού αρχίζει νά λειτουργεί
πριν από το δεξί και αντίθετα για το μικρό αγόρι.
Πρόκειται λοιπόν για τα ημισφαίρια, όχι για μια
διαφορά στην καλλιέργεια, άλλα για μια κληρονομική
μάθηση φυλετικά διαφοροποιημένη, όπως τα χελι-
δόνια έχουν μια «κληρονομική» μάθηση της κατα-
σκευής της φωλιάς τους με χώμα, ενώ άλλα πουλιά
την κατασκευάζουν με κλαδάκια. Ά π ό πού προέρχε-
ται αύτη ή μάθηση;
Η ιστορία της ανθρωπότητας μας έξηγεί: εννέα
δέκατα του χρόνου κατά τη διάρκεια του οποίου υπάρ-
χουμε, φαίνεται, αντιστοιχούν στην προϊστορία, ή για
να απλοποιήσουμε, στην εποχή των σπηλαίων. Κατά
τη διάρκεια χιλιετιών, άπ' όσο μπορούμε να ξέ-
ρουμε, ο άνθρωπος, χάρη στη μυϊκή του δύναμη, γύ-
ριζε στη φύση για να βρει είδη διατροφής, και κατό-
πιν προφανώς, αργότερα, για να παραφυλαχθεί από άλ-
λους άνθρώπους που θά του λεηλατούσαν ίσως το
έδαφος του. Ό σ ο ή αντίληψη του για τον περιβάλ-
λοντα κόσμο ήταν πιο περιορισμένη, τόσο είχε μεγαλύ-
τερες πιθανότητες νά «ανακαλύψει» την τροφή του.
Επίσης όσο καλύτερα ήξερε να υπολογίσει τις απο-
στάσεις για να επιτεθεί ή να διαφύγει από έναν κίν-
δυνο, τόσο περισσότερες πιθανότητες είχε για να έπι-
ζήσει.
Χάρη σ' αυτό που ονομάζουμε «ή αναπτυξιακή
πίεση», τέτοιες ζωτικές ικανότητες μεταπήδησαν από
γενιά σε γενιά. Άς φανταστούμε, πράγματι, στην
άρχη-άρχή της ανθρωπότητας, μερικούς άνδρες με
περισσότερα χαρίσματα, άπ' ό,τι οι άλλοι: οι πιο αδύ-
νατοι δεν έχουν καμιάν ελπίδα να επιβιώσουν, επομέ-
νως να κάνουν και απογόνους. Οι πιο δυνατοί, αντί-
θετα, έχουν όλες τις πιθανότητες να κληρονομήσουν
στα παιδιά τους τα χαρακτηριστικά από τα όποια
εξαρτάται ή δύναμη τους.
'Έτσι από γενιά σε γενιά οι αδύνατοι έξαφανίστη-
26
Το μικρό αγόρι αντιλαμβάνεται καλύ-
τερα τίς φόρμες, τις σχέσεις μεταξύ τους
και του αρέσει να ανακατεύει τα πραγ-
ματικά αντικείμενα. Μαθαίνει τις λογικές
σχέσεις, καταλαβαίνοντας πως να τοπο-
θετήσει τους κύβους, τον ενα πάνω στον
άλλο χωρίς να πέσουν ιό κοριτσάκι παί-
ζει με τις λέξεις, οι δικές της κατασκε-
υές είναι φανταστικές. Θά μάθει τη λο-
γική καταλαβαίνοντας πως να συνδυάζει
λέξεις για να γίνεται κατανοητή από τους
άλλους. Ό τ α ν ενα μικρό αγόρι παίζει
με φόρμες που μπορούμε να τις βρούμε
αφηρημένες, είναι γι' αυτόν συγκεκρι-
μένα αντικείμενα, τα όποϊα, συνδυάζον-
τας τα, δημιουργεί κάτι.
καν, οι μόνοι που επιβίωσαν ήσαν οι δυνατοί. Έ ν α εί-
δος γενετικής εξάλειψης δημιουργείται: επιβιώνουν
μόνο τα γένη που έχουν επαφή με το δεξί ημισφαίριο,
ιδιαίτερα ενεργητικό στον άνδρα. Θά χρειάστηκαν σί-
γουρα χιλιετίες, ώστε αυτή ή προοδευτική «γενε-
τική εξάλειψη» αξιοποιώντας το δεξί ημισφαίριο στον
άνδρα, να επιτευχθεί. Ό π ω ς και να έχει το πράγμα έδώ
βρίσκεται ίσως ή αρχή της κληρονομικότητας μας!
Όσον αφορά τις γυναίκες, ας τις φανταστούμε
στην καλύβα τους: τα ερεθίσματα, του περιβάλλοντος
κόσμου φτάνουν σ' αυτές όλο τα ίδια, δεν έχουν άλ-
λωστε μεγάλη σημασία, διότι είναι καλά προφυλαγ-
μένες. Ό πραγματικός τους κόσμος που τις περι-
βάλλει αποτελείται από τα παιδιά, που είναι μαζεμέ-
να γύρω τους σ' ολη τη διάρκεια της παιδικής τους ηλι-
κίας. Βρίσκονται όλο και περισσότερες γυναίκες
μέσα σε μια καλύβα ή σε άλλη κατοικία.. Τι πιο φυσι-
κό από το να προσπαθούν να επικοινωνήσουν μεταξύ
τους:
Αυτό που συμβαίνει ανάμεσα στον άνδρα και στη
φύση θά συμβεί ανάμεσα στη γυναίκα και άλλα άτομα
και σε ένα περιορισμένο τόπο όπου ή εκτίμηση του
χώρου δεν παίζει κανένα ρόλο. Με τον ίδιο τρόπο, θά
αναπτύξουν τα μέσα επικοινωνίας, δηλαδή τα συ-
στήματα της μετάθεσης σε σύμβολα, δηλαδή επίσης
την ίδια τη βασική αρχή της λεκτικής λειτουργίας.
Οι πιο πολλοί μας πρόγονοι φαίνεται να μας έχουν
κληροδοτήσει μια ψυχολογική φόρμα «αρσενική», πο-
λύ διαφορετική από τη «θηλυκιά» ψυχολογική φόρμα.
Κατά τη διάρκεια που «εγκαταστάθηκε» ο πολιτι-
σμός, ή κοινωνική οργάνωση προσαρμόστηκε σ' αυτήν
την κληρονομική διαφορά.
Μπορούμε μάλιστα να πούμε, χωρίς να είμαστε
ιδιαίτερα «σεξολόγοι», οτι προοδευτικά εξαναγκά-
στηκε ! Άρα, θά είναι προτιμότερο να επανέλθουμε
στις φυσικές συνθήκες που δίνουν στον καθένα την
τύχη του. Ό μ ω ς αυτές οι «φυσικές συνθήκες», ας το
μάθουμε, δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια χιλιετι-
ών στις καλύβες : ο άνδρας είναι φτιαγμένος για να
μπει ολοκληρωτικά και αμέσως στον κόσμο των
ήχων, των μορφών, των αριθμών, του χώρου. Η γυ-
ναίκα επίσης φυσικά είναι φτιαγμένη για να συγκινεί-
ται με τους συμβολικούς ρεμβασμούς, με την απεραν-
τοσύνη. Ό καθένας μπορεί να εισχωρήσει στον κόσμο
του άλλου, βέβαια, όμως, ας ξέρουμε ότι για να γίνει,
θά πρέπει να κάνει μια επιπρόσθετη προσπάθεια.

λαμπαδες
για την
αιωνιοτητα
S. R. Fellipina
Ε
ίναι πολύς καιρός που το
πρόβλημα των αιωνίων λαμ-
πάδων απασχολεί πολλούς
επιστήμονες. Κανένας δεν μπόρεσε
όμως μέχρι σήμερα να βρει καί να
δώσει μιαν ικανοποιητική απάν-
τηση στα δύο κυριότερα ερωτη-
ματικά. Πώς κατασκευάστηκαν οι
λαμπάδες καί από πού προέρχεται
ή ενέργεια που τις κάνει να λάμ-
πουν ; Ίσως οι υποθέσεις που πα-
ραθέτουμε μπορέσουν να βοηθή-
σουν τους μελλοντικούς ερευνη-
τές του θέματος. Οι αρχαίοι Αιγύ-
πτιοι, οι Έλληνες καί οι Ρωμαίοι,
είχαν τη συνήθεια να χρησιμο-
ποιούν τέτοια μέσα για φωτισμό
των τάφων, ίσως σαν προσφορά
στις θεότητες του θανάτου, ίσως
πίστευαν ότι μ' αυτόν τον τρόπο
βοηθούσαν τους νεκρούς να βρουν
το δρόμο τους μέσα στην «κοιλάδα
των σκιών». Άργότερα μερικές από
τις λαμπάδες αυτές αντικαταστά-
θηκαν από μινιατούρες, που δεν
λειτουργούσαν βέβαια, αλλά πε-
ριείχαν λάδι. Οι πιό παράξενες
ανακαλύψεις εντούτοις, παρουσιά-
ζονται σε φωτιές που έκαιγαν ακόμα
κατά το άνοιγμα των τάφων μετά
από αιώνες και αιώνες. Ποιο ήταν
άραγε το μυστηριώδες καύσιμο που
μπορούσε να διαρκεί καί να φωτί-
ζει για τόσο μεγάλο χρονικό διά-
στημα ; Η απάντηση δεν βρέθηκε,
αλλά ή επιστήμη υποθέτει ότι πρό-
κειται για μια ουσία, ή χημική
σύνθεση της οποίας χάθηκε. Με-
ταξύ των ερευνητών έχουμε τον
προσεκτικό Βίν Ούέσκοτ που εί-
Κλειώ Κοασίν
ναι ακριβώς αυτής της γνώμης καί
λογαριάζει ότι αυτά τα παράξενα
αντικείμενα είναι γύρω στα 150.
ΤΑ ΦΩΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ
Το πρόβλημα ξεσήκωσε αληθινό
πανδαιμόνιο την εποχή του Με-
σαίωνα, τόσο ώστε ένας απ' τους
πιό θρησκόληπτους της εποχής, ο
Αθανάσιος Κίρτσερ, (1602-1680),
έγραψε στο έργο του «Οιδίπους ο
αιγυπτιακός»: «Βεβαιώθηκα ότι
αρκετές απ' αυτές τις λαμπάδες που
βρέθηκαν στους τάφους είναι έργο
διαβολικό καί ήσαν αφιερωμένες
σε παγανιστικές θεότητες όχι μό-
νο γιατί έκαιγαν με αιώνια φλόγα,
αλλά, προπάντων, για το γεγονός
ότι ο διάβολος τις δημιούργησε για
να καλλιεργήσει την πίστη σε ψεύ
τικους θεούς».
Ό κληρικός ξεσήκωσε θύελλα
διαμαρτυριών απ' τους έπιστήμονες
της εποχής καί αναγκάστηκε να
δώσει καί μια περαιτέρω εξήγηση :
«Είναι γνωστό ότι στην Αίγυπτο
υπάρχουν μεγάλα αποθέματα —πίσ-
σας, ασφάλτου καί πετρελαίου —
καί είναι λοιπόν λογικό να πιστέ-
ψουμε ότι οι ιερείς της εποχής εκεί-
νης δεν έκαναν άλλο άπ' το να συν-
δέσουν τις λαμπάδες με τα ίδια
τα αποθέματα. Αυτή πρέπει να εί-
είναι ή εξήγηση του φαινομένου».
'Ενδιαφέρον επίσης είναι το γε-
γονός ότι οι λαμπάδες δεν βρέθη-
καν μόνο στην Ευρώπη καί στη
ζώνη της Μεσογείου, αλλά καί
στην Ινδία, την Κίνα καί την Νό-
τιο Αμερική. Όμως ας μείνουμε
στα δικά μας σύνορα. Ό Νούμα
Πομπίλιος, ο δεύτερος βασιλιάς
της Ρώμης — γνωστός επίσης και
ως «ο μέγας μάγος» — είχε τοπο-
θετήσει στο ναό του μια τέτοια λαμ-
πάδα, ίσως την ίδια που μας περι-
γράφει ο Πλούταρχος όταν ανα-
φέρεται σ' ένα θρησκευτικό ιερό
του Άμμωνα Δία στην Αίγυπτο.
Μιά ανάλογη ανακάλυψη οφεί-
λεται στον Άγιο Αυγουστίνο, κα-
τά τον οποίο, «προς τιμή της Ισι-
δας, έκαιγε μια φλόγα που δεν
μπορούσε να την σβήσει ούτε ο
άνεμος ούτε το νερό».
Κατά την περίοδο της βασιλείας
του αυτοκράτορα Ίουστιανού βρέ-
θηκε στην Αντιόχεια — ή κατά
άλλες εκδοχές στην Έδεσσα —
μια τέτοια λαμπάδα μέσα σ' ένα
κοίλωμα τοίχου, ή οποία έκαιγε,
όπως έλεγε ή λαϊκή παράδοση
το λιγότερο επί 500 χρόνια, αλλά
δυστυχώς καταστράφηκε άπ' τους
στρατιώτες.
Άς έρθουμε τώρα στον Μεσαίω-
να : Έχουμε την ανακάλυψη μιας
τέτοιας φλόγας στο Γιόρκ, καί
υστέρα, το 1501, «την αιώνια λαμ-
πάδα» του Πάλλαντα, γυιού του
Ευάνδρου καί άλλες ακόμα.
ΟΙ ΡΟΔΟΣΤΑΥΡΙΤΕΣ
Μεταξύ του 1534 και του 1549,
υπό τη θρησκευτική ηγεσία του
Πάπα Παύλου 3ου, ανοίχτηκε ένας
Τρία μπρούτζινα κηροπήγια των
Έτρούσκων, από την «Ομάδα των
Βούλεων», επίσημα ονομάζονταν κη-
ροπήγια και θυμιατά, όμως πολλοί
επιστήμονες επιμένουν ότι τέτοια
αντικείμενα περιείχαν συνήθως τις
«αιώνιες λαμπάδες».
27
τάφος στην Βία Άππια. Βρέθηκε
ανέπαφο το σώμα μιας μικρούλας,
που όπως έλεγαν ήταν ή κόρη του
Κικέρωνα — και που πέθανε το 44
π.Χ. — όπου μέσα υπήρχε μια φλό-
Κρίστιαν Ρόζενρκρόιτς: λέγεται ότι
μέσα στόν τάφο του βρέθηκε μία
λυχνία που έκαιγε από 120 Χρόνια.
γα που έσβησε μόνο με το σήκω-
μα της πέτρας του μνήματος. Οι
Ροδοσταυρίτες έξ άλλου διεκδι-
κούν την πατρότητα του «αιωνίου
φωτός», λέγοντας ότι όταν ανοί-
χτηκε ο τάφος του Κριστιάν Ρο-
ζενιφόιτς και «έσυλήθη», φάνηκε
να τρεμοσβήνει μια φλογίτσα που
πιθανώς είχε αρχίσει να καίει πριν
120 χρόνια.
Σχετικά με τους Ροδοσταυρίτες,
ένα ενδιαφέρον επεισόδιο μας έρ-
χεται άπ' την Αγγλία, όπου ένας
χωρικός, μπήκε μια μέρα στην κοι-
λότητα ενός βράχου που φωτιζόταν
τεχνητά. Όταν όμως βρέθηκε σε
έναν υπόγειο διάδρομο, πάτησε πά-
νω σε μια προεξοχή προκαλώντας
την πτώση ενός αγάλματος πάνω
στο φως αυτό, καί το κατάστρεψε.
Η εφεύρεση του «διαβολικού μη-
χανισμού» αποδόθηκε στην πασί-
γνωστη αίρεση. Δεν ξανακούστηκε
πιά τίποτε μέχρι την αρχή του
αιώνα μας, μέχρις ότου ή ιστορία
ξανάρχισε να διαδίδεται καί πάλι,
ύστερα από μια ανακάλυψη στην
Αίγυπτο καί στην Ινδία ορισμέ-
νων φαναριών, κλεισμένων ερμη-
τικά, που περιείχαν άσβεστο φώς
το όποιο όμως έσβηνε αμέσως με-
28
τα την επαφή του με τον εξωτερικό
αέρα. .
Οι Ροδοσταυρίτες μιλούν για
«άγνωστες αλχημικές ουσίες», αλ-
λά δυστυχώς δεν μπορούν να μας
δώσουν περισσότερες πληροφορίες.
Οι επιστήμονες που καταπιάστη-
καν με το θέμα αυτό, απέκλεισαν
την εκδοχή πως χρησιμοποιήθη-
καν μικρά φωσφορίζοντα ζωύφια
από ιθαγενείς της Νοτίου Αμερι-
κής, γιατί ή διάρκεια ζωής τέτοιων
εντόμων είναι πολύ περιορισμένη.
Υπάρχει μια θεωρία που έχει
για στόχο ακριβώς τη χρησιμο-
ποίηση μιας ραδιενεργούς ουσίας,
καί μια άλλη που αναφέρεται στις
περίφημες κολόνες της Βαγδάτης.
Όμως εμείς νομίζουμε ότι μπο-
ρούμε να προσθέσουμε καί μια
τρίτη θεωρία, βασισμένη πάνω στο
ψυχρό πλάσμα, «φορτωμένο» στε-
γνή μπαταρία, ή ένα ανάλογον
όργανο. Η φωτεινότητα είναι μη-
δαμινή, αλλά ή διάρκεια της απε-
ριόριστη. Ό ερευνητής W. Savit-
sky, από το Μόντρεαλ, επιμένει εν-
τούτοις στα περίφημα ιρακινά αν-
τικείμενα, ύπεθυμίζοντας ότι πα-
ρόμοια όργανα ανακαλύφθηκαν
κοντά στο Χουγιούτ Ραμπού—
χρονολογούμενα από το 250 π.Χ.
μέχρι το 224 μ.Χ.—, στο Τέλ Άμάρ
καί στο Κτέ-Ζιφόν, πιθανότατα δέ
να δημιουργήθηκαν κατά την πε-
ρίοδο των Σασσανιδών (224-
651 μ.Χ).
Μιά εικονογραφία από το «Μούτους Λίμπερ» των ροδοσταυριτών. Σέ με-
ρικούς ερευνητές ή αλληγορία είναι καθαρή: παριστάνει το ηλιακό φώς
«φυλακισμένο» μέσα σε μια γυάλινη σφαίρα.
ΦΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑΣ
Νομίζω ότι μπορούμε τώρα να
φτάσουμε στο κάτωθι συμπέρασμα:
Οι μπαταρίες αυτές μπορούσαν κάλ-
λιστα να είχαν εφευρεθεί απ' τον
μεγάλο λαό της Άτλαντίδας και να
έγινε μετά εξαγωγή τους στη Μέ-
ση Ανατολή, της οποίας οι κάτοι-
κοι να μπόρεσαν να φτιάξουν άλ-
λες όμοιες. Οι δικοί μας ερευνητές
έχουν φτιάξει μια τέτοια μπαταρία,
που είχε ισχύ γύρω στα 6 βολτ. Ό-
μως ξέρουμε ότι όλες οι μπαταρίες
έχουν πολύ μικρή διάρκεια ακόμα
και σήμερα. Πώς άραγε μπόρεσαν
εκείνοι οι άνθρωποι να τις κάνουν
να διαρκέσουν για αιώνες ολόκλη-
ρους ; Ισως χρησιμοποίησαν ηλε-
κτρικό ρεύμα για να «φορτώσουν»-
πλάσμα που ήταν κλεισμένο μέσα
σε γυαλί ή σε κάποιο ανάλογο υλι-
κό. Ό φωτισμός που παρήγαγαν
έτσι ήταν φυσικά πολύ αδύνατος,
αρκετά όμως εντυπωσιακός για
έναν τάφο. Ό ίδιος ο ηλεκτρισμός
είναι μια φυσική δύναμη, που μπο-
ρεί εύκολα να χρησιμοποιηθεί, και
δεν αποκλείεται και οι αρχαίοι να
γνώριζαν τη χρήση του, καθώς
επίσης καί οι αλχημιστές, και ή
γνώση αυτή να ξεχάστηκε κατό-
πιν.
S.R. Felliqina
 το αινιγμα
του
αριθμου
Ό νέος συνεργάτης μας κ.
Ντίνος Γαρουφαλιάς παρου-
σιάζει μέρος μόνο των στοι-
χείων που αναφέρονται στον
αριθμό 7. Ο μοναδικός αυτός
συμβολισμός ενός αριθμού χά-
νετε σ' ένα δαίδαλο από θεω-
ΝΤΙΝΟΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑΣ ρίες ή υπόσταση των όποιων
ξεφεύγει πολλές φορές από
τα όρια της επιστήμης.

Π
όσες «συμπτώσεις» μπορεί να παραδεχτεί ένας
λογικός άνθρωπος πάνω σ' ένα και το αυτό
συγκεκριμένο φαινόμενο ; Άπό ποιόν αριθμό
κι έπειτα αρχίζει να υποπτεύεται και ν' αναρωτιέται
ότι «δεν μπορεί να είναι όλες συμπτώσεις» και ότι
«κάποιο μυστήριο κρύβεται έδω πέρα»; Μήπως
επτά «συμπτώσεις» είναι το μάξιμουμ για να μήν προ-
βληματιστεί ο άνθρωπος κι αρχίσει να έχει υπό-
νοιες ; Έδώ διαψεύδεται ή «παντοδυναμία» και ή
«πανταχού παρουσία» του άριθμού επτά, διότι οι
«συμπτώσεις» κατά τις οποίες εμφανίζεται είναι ά-
πειρες... Ισως αν κάποιος ξεροκέφαλος αριθμολό-
γος ή ερευνητής καθόταν να τις ξεψαχνίσει, σίγουρα,
θά τις εύρισκε 490 ή 777... ή κάποιο άλλο «σημα-
διακό» πολλαπλάσιο του επτά, για να υποστηρίξει
τη θεωρία του.
Θά μπορούσε να γραφτεί βιβλίο ολόκληρο για
το επτά, για τις «σημαδιακές» εμφανίσεις του στην
ιστορία της ανθρωπότητας, για τη σημασία του
και το συμβολισμό του και πάλι θά' μενε αναπάντητο.
Κάθε χρησιμοποίηση του είναι και μια άποψη, μια
θεωρία.
Ό εκάστοτε υποστηρικτής της μιας ή της άλλης
θεωρίας προσπαθεί να της προσδώσει στοιχεία
αδιάσειστα, αποδείξεις ακλόνητες, αλλά ο κοινός
νους μένει πάντα με μια κάποια απορία.
Έμείς θά αρκεστούμε στο να αναφέρουμε μερι-
κές απόψεις, βασισμένες σε ιστορικά και άλλα ντο-
κουμέντα και μερικές από τις θεωρίες που, κατά
καιρούς, προσπάθησαν να δώσουν μιαν εξήγηση, σαν
την «αστρονομική», τη «μαθηματική», τη «θεο-
σοφική», τη «μυσταγωγική» κ.α.
Πριν απαριθμήσουμε μερικές από τις πιο γνω-
στές και «πετυχημένες» εμφανίσεις του άριθμού
επτά, θά πρέπει ίσως να παραδεχτούμε ότι μερικές
απ' αυτές θά ήταν σαφώς συμπτωματικές, πράγμα
29
που οδήγησε στην μετέπειτα δημιουργία ή κατασκευή
κι άλλων επτά. Και μ' αυτή τη βάση, τα «επτάρια»
θά πρέπει να χωριστούν σε δυό μεγάλες κατηγορίες :
Τά αυθεντικά ή συμπτωματικά, που υπήρξαν «αφ'
εαυτών» (και τα όποια εξυπακούεται ότι είναι ελά-
χιστα) και τα «φτιαχτά» που είναι προφανές ότι
δημιουργήθηκαν εκ των υστέρων με βάση τη μια
ή την άλλη δοξασία.
Οι πιό αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις αυθεν-
τικών επτά, που έδωσαν και τη βάση για τη δημιουρ-
γία της «αστρονομικής» θεωρίας της τελειότητας του
άριθμού επτά, είναι ότι οι πρώτοι Χαλδαίοι αστρο-
νόμοι (ή αστρολόγοι;) είχαν ανακαλύψει μόνο επτά
πλανήτες στο ηλιακό μας σύστημα, ενώ «σαν από
σύμπτωση» οι αστερισμοί των δύο Άρκτων είχαν
Κλασική αλχημιστική γραβούρα όπου φαί-
νονται καθαρά τα επτά «τσάκρας», ήτοι, τα
επτά ζωτικά σημεία του ανθρωπίνου σώ-
ματος που έχουν άμεση αντιστοιχία με τους
επτά πλανήτες και αντιπροσωπεύουν χαρί-
σματα και ελαττώματα του ανθρώπινου χα-
ρακτήρα. Πάνω: ένας μυημένος Τολτέκα,
άφού εξαγνίστηκε διά του ύδατος διατρέ-
χει τις σπείρες του Λόγου, ώστε να μπο-
ρέοει να φτάσει στά επτά σπήλαια της πρω-
ταρχικής κατοικίας του άνθρώπου και να
ξαναγεννηθεί.
30
από επτά άστρα ο καθένας, Το μυστήριο που παρου-
σίαζε και παρουσιάζει ακόμα για πολλούς ο έναστρος
ουρανός, ο κοσμικός χώρος και, γενικότερα, το
Σύμπαν, προσέδωσε αμέσως σημαδιακό χαρακτήρα
στο γεγονός ότι στο ηλιακό μας σύστημα υπήρχαν
επτά πλανήτες, ενώ δύο από τους σημαντικότερους
αστερισμούς που είχαν παρατηρηθεί, είχαν από
επτά άστρα ο καθένας. Γιατί να ήταν επτά καί όχι
εξι ή οκτώ ή εννιά ; Εφόσον ή κοινή δοξασία, παρ'
όλες τις ««ελλειπείς» γνώσεις που είχαν πάνω στο
θέμα, παρουσίαζε το Σύμπαν για τέλειο, μήπως δεν
ήταν τυχαίο ότι βρέθηκαν μερικά «έπτάρια» στον
έναστρο ουρανό ; Άς μή ξεχνάμε ότι από πολύ πιό
παλιά είχε παρατηρηθεί μια άλλη, επίσης αυθεντική,
περίπτωση του άριθμού επτά στο χώρο των φυσικών
φαινομένων : Το Ουράνιο Τόξο με τα επτά χρώματα
της Ίριδας. Πώς καί, προ πάντων, γιατί εμφανί-
ζονταν επτά χρώματα στον ουρανό αμέσως μετά τη
βροχή ; Ισως σε κάτι τέτοια γεγονότα να αποδό-
θηκε κατ' αρχήν ή τελειότητα του άριθμού επτά, ότι
δηλαδή ή συχνή εμφάνιση του σε αστρονομικά καί
φυσικά φαινόμενα δεν ήταν τυχαία αλλά ότι ή τε-
λειότητα του Σύμπαντος αντιπροσωπευόταν διά
μέσου του άριθμού επτά.
Πρώτοι οι Αιγύπτιοι καί οι Έλλησες έδωσαν
μια «μαθηματική» εξήγηση στο φαινόμενο του επτά,
βασιζόμενοι σε διάφορους αριθμητικούς υπολογι-
σμούς. Κατ' αρχήν ήταν το άθροισμα του τρία καί
του τέσσερα, δηλαδή του τριγώνου και του τετρα-
γώνου. Το τρία, ή αρχική τριάδα, πηγή του παντός,
προερχόμενο από την ένωση των δύο πρώτων μο-
νάδων, μαζί με το τέσσερα, κατ' εξοχήν αντιπρόσωπο
Η χρυσή επτάφωτη λυχνία (Μενοράχ) ενώ μεταφέ-
ρεται απο το Ναό κατά την καταστροφή της Ιερουσα-
λήμ. (Αψίδα του Τίτου, Ρώμη, 81 μ. Χ.).
της τελειότητας (τέσσερεις τέλειες ορθές γωνίες, Τά ανατολικά φιλοσοφικο-θρησκευτικά συστήματα δεν
ή «τετρακτύς» του Πυθαγόρα, ήτοι το άθροισμα των υστέρησαν στην πλούσια χρησιμοποίηση του άριθμού
τεσσάρων πρώτων αριθμών που έδινε την πρώτη επτά.
δεκάδα, το «τετραγράμματον» των Εβραίων, ήτοι
το μυστηριώδες απρόφερτο όνομα του Θεού JHVH
(Γιάχβε) κλπ.) έδινε άθροισμα επτά. Το γεγονός
εξ άλλου ότι το επτά είναι ο μοναδικός αριθμός της
δεκάδας που ούτε διαιρείται ούτε πολλαπλασιά-
ζεται μέσα στα πλαίσια της δεκάδας, του προσέ-
δωσε χαρακτήρα μοναδικό, αιώνιο, ίερό.
Από κει και πέρα, οι έπταδικές δοξασίες άρχι-
σαν να αυξάνονται και ενα, σχεδόν παγκόσμιο,
έπταδικό σύστημα άρχισε να κυριαρχεί. Η Σελήνη,
ο «μυστηριώδης» αυτός δορυφόρος της γης είχε
τέσσερεις (πάλι το τέσσερα) ισόχρονες φάσεις στη
διάρκεια ενός μηνός που ισοδυναμούν με τέσσε-
ρεις εβδομάδες, δηλαδή κάθε φάση της Σελήνης
συμπληρωνόταν σε επτά ήμερες. Κατά πόσον είναι
«αυθεντικό» ή ίσως «φτιαχτό» το ότι— σύμφωνα
με τη «Γένεση»— «είχε συντετελεσμένα ο Θεός
εν τη ημέρα τη εβδόμη τα έργα αυτού και άνεπαύθη
την ήμέραν την έβδόμην και εύλόγησεν ο Θεός
την ήμέραν την έβδομην, και ήγίασεν αυτήν διότι
εν αύτη άνεπαύθη», είναι ενα ερώτημα που βρί-
σκεται έξω από τα πλαίσια του θέματος μας. Γι' αυτό,
πριν αναφερθούμε στις «θρησκευτικές» εμφανίσεις
του άριθμού επτά, ας δούμε τί λέει ή Έλενα Πετρό-
βνα Μπλαβάτσκυ όσον αφορά στη «θεοσοφική»
άποψη.
Ό αριθμός επτά προέρχεται από την αρχική
τριάδα, δηλαδή τις τρεις υποστάσεις της θεότητας.
Σύμφωνα με τη θεοσοφία, ή ζωή ή ή συνείδηση που
ζωογονεί τον κόσμο - αν και είναι μία - έχει τριπλή
υπόσταση, κατέχει δηλαδή τρεις βασικές ιδιότητες :
τη θέληση, τη σοφία και την ενέργεια. Επειδή όμως
είναι δυνατόν να κυριαρχεί ή μία άπ' αυτές τις
ιδιότητες πάνω στις άλλες, και από τις δύο που
μένουν, ή μία να είναι πιό ισχυρή από την άλλη, οι
βασικοί συνδυασμοί με τους οποίους μπορεί να πα-
ρουσιαστεί ή συνείδηση είναι επτά. Το ίδιο συμ-

Η Σουμεριακή «Σφραγίδα του Πειρασμού» της θεάς

Γκάλα Mπάου με το Δένδρο της Ζωής και τον Όφι
που συμβολίζει την ισχύ της.
βαίνει και με την αρχική ύλη. Όταν ενεργήσει πά-
νω της το πνεύμα, παρουσιάζει κι αυτή τρεις βα-
σικές ιδιότητες (την αδράνεια, την κίνηση καί το
ρυθμό) που κι αυτές, ανάλογα με την υπεροχή της
μιας πάνω σας άλλες δύο, μπορούν να σχηματί-
σουν επτά συνδυασμούς. Δηλαδή, κατά τη θεοσο-
φική άποψη, ο αριθμός επτά εμφανίζεται τόσο στο
πνεύμα όσο καί στήν ύλη, τούς βασικούς αυτούς
πόλους της ανθρωπινής ύπαρξης, γήινης ή εξω-
γήινης, δείχνοντας έτσι τον αναμφισβήτητα «ίερό»
του χαρακτήρα.
Πολύ κοντά στις θεοσοφικές θεωρίες της Μπλα-
βάτσκυ, της Μεζάν και της Μπαίηλεϋ για τον αρι-
θμό επτά, βρίσκεται καί ή «μυσταγωγική» άποψη.
Η κοσμογονική θεωρία των άποκρυφιστών παρα-
δέχεται επτά Ρίζες - Φυλές, κάθε μία από τις όποιες
31
υποδιαιρείται σε επτά φυλές που διαδέχονται ή
μια την άλλη στην κυριαρχία του κόσμου. Η εμφά-
νιση μιας καινούριας Φυλής ή Ρίζας - Φυλής συμ-
πίπτει με την παρακμή της προηγούμενης, χωρίς
να αποκλείεται ένας συνδετικός κρίκος μεταξύ τους.
Σύμφωνα με την ίδια θεωρία, οι δύο πρώτες Ρίζες
- Φυλές, μαζί με τις δεκατέσσερεις Ύποφυλές
τους, όχι μόνο εξαφανίστηκαν χωρίς ν' αφήσουν
ίχνη αλλά δεν είχαν κάν υλική υπόσταση (άποψη
που μπορεί να παραλληλιστεί με την «Καρμική»
θεωρία του «άστρικού» ή «αιθέριου» ή «βιοπλασμα-
τικού» σώματος). Οι επόμενες δύο Ρίζες - Φυλές
(που μπορούν να ταυτιστούν με τους χαμένους κό-
σμους της Άτλαντίδας, της Λεμουρίας, της Μού,
κλπ.) άφησαν πάμπολλα κατάλοιπα του πολιτισμού
τους, που, αυτή τη στιγμή, αποτελούν τα αινιγματικά
ευρήματα, τις μυστηριώδεις πανάρχαιες αλλά τέ-
λειες βραχογραφίες, τα κυκλώπεια τείχη, τα φαινο-
μενικά άσχετα αλλά παράλληλα αλφάβητα και ι-
δεογράμματα χαμένων πολιτισμών, κλπ., που για
την επίσημη επιστήμη δεν μπορούν να έξηγηθούν
στο χώρο και το χρόνο. Επίσης ορισμένοι σύγχρο-
νοι «καθυστερημένοι» λαοί αποτελούν κατάλοιπα
της παρακμής αύτων των Φυλών. Η «άποκρυφι-
στική» θεωρία παραδέχεται ότι ή λευκή άρεια φυλή
που σήμερα κυριαρχεί στον κόσμο είναι ή πέμπτη
Ύποφυλή της πέμπτης Ρίζας - Φυλής και ότι μας
μένουν, δηλαδή, άλλες δύο Ρίζες - Φυλές πριν την
οριστική και τελεσίδικη συντέλεια του Κόσμου.
Άς αφήσουμε όμως την κοσμογονία των «έπταδι-
στών» και ας πάρουμε - για παράδειγμα - μια από τύπος για την ανεύρεση του φιλοσοφικού λίθου
τις λεγόμενες Απόκρυφες Επιστήμες. Ό αριθμός υπήρχε στη λατινική λέξη V I T R I O L , της ο-
επτά είναι το κέντρο βάρους πάνω στο όποιο στη- ποίας τα επτά αρχικά : Visita Interiora Terrae Re-
ρίζεται ολόκληρη ή Αλχημεία. ctificando Invenies Occultum Lapidem συμβόλιζαν
Η άλχημιστική διαδικασία χωρίζεται σε δύο τις 7 φάσεις της πρωταρχικής διαδικασίας, ήτοι:
φάσεις : την άργυροποιΐα και την χρυσοποιΐα, κάθε Διαπύρωση, Ύδραργύρωση, Διάλυση, Σήψη, Διύ-
μια από τις όποιες υποδιαιρείται σε επτά φάσεις, λιση, Πήξη και Βαφή, που κι αυτές, με τη σειρά
με απώτερο σκοπό την ανεύρεση του περίφημου «φι- τους, αντιπροσωπεύονται από τους «επτά πλανήτες
λοσοφικού λίθου» που ήταν «φάρμακο» και «έλι- και τα επτά μέταλλα» , ήτοι: Κρόνος - Μόλυβδος,
ξήριο» γιατί «μεταμόρφωνε όλα τα ευτελή μέταλλα Ζευς - Κασσίτερος, Άρης - Σίδηρος, Ήλιος - Χρυ-
σε χρυσάφι, γιάτρευε όλες τις άρρώστειες και επέ- σός, Αφροδίτη - Χαλκός, Ερμής - Υδράργυρος και
κτεινε τη διάρκεια της ζωής έπ' αόριστον». Ό Σελήνη - Άργυρος. Η δεύτερη και ουσιαστική δια-
Johannes Myllius παραδεχόταν ότι ο μυστικός δικασία της Αλχημείας παρουσίαζε επίσης επτά

Η άλχημιστική διαδικασία σε σχη-

ματική αναπαράσταση των επτά φά-
σεων στο κέντρο, με τη συμβολή των
δύο συστατικών του ανθρώπου: σώ-
μα - ψυχή.

Ό συμβολισμός του «ερμητικού κη-

ρυκείου» σε συνδυασμό με την έν-
νοια του όφι, είναι τόοο παγκόσμιος,
που βρίσκεται μέχρι στην Ίνδία, σε
πάμπολλα γλυπτά, εικόνες και ανα-
παραστάσεις.
32
φάσεις με πολύ πιο βαθύ φιλοσοφικό νόημα : Ε-
ωσφόρος (με την ετυμολογική έννοια «εκείνου που
φέρνει το φως»), Κηρύκειον (έμβλημα του Ερμή
του Τρισμέγιστου και σύμβολο της ομόνοιας),
Σταυρός της Ζωής ή Cruz Ansata (σύμβολο μυστικών
παραδόσεων), Μονόκερως (σύμβολο πνευματικής
αγνότητας), Παρθένος (σύμβολο φυσικής αγνότη-
τας), Όφις (γνωστός συμβολισμός από τη μυστική
παράδοση του Αδάμ, της Εύας και του «αγγέλου»
Σαμαήλ, μέχρι τον Κετζαλκοάτλ των Άζτέκων και
το Βασιλικό Φίδι των Ινδιών) και... εβδομον : ή
τελευταία φάση δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί.
Είναι μια Ελπίδα που αντιπροσωπεύεται από την
απελευθέρωση της συνείδησης. Όταν ξημερώσει
εκείνη ή ημέρα, ή ανθρωπότητα θά βρίσκεται στο
κατώφλι μιας νέας διάστασης.
Παράλληλα με την άλχημιστική παράδοση, όλες
οι απόκρυφες επιστήμες έδωσαν πολύ ιδιάζουσα
σημασία στον αριθμό επτά, ο οποίος εμφανίζεται
παντού από την αστρολογία, την αριθμολογία και
τή χειρομαντεία, μέχρι τη λευκή και μαύρη μαγεία,
τις καββαλιστικές θεωρίες και όλα τα μεγάλα «Μυ-
στήρια» των αρχαίων. Γιά να αναφέρουμε μόνο τα
πιο γνωστά, από τους ίεροφάντες των Ελευσίνιων,
των Καβείρων και των Πυθαγορείων στην Ελλάδα,
μέχρι τους μυσταγωγούς των ναών της Ισιδας,
του Ρα και του Τρισμέγιστου στην Αίγυπτο, από
τους «Δρουΐδες» της Δυτικής Ευρώπης και τις παγα-
νιστικές συναθροίσεις του Νέου Κόσμου, μέχρι τους
μεγάλους μύστες των μοναστηριών του Θιβέτ, των
Ιμαλαΐων και γενικά της Άπω Ανατολής, παντού,
ο αριθμός επτά εμφανίζεται σαν αιώνιο έμβλημα,
σύμβολο της τέλειας μύησης και της εσωτερικής
γνώσης.
Άν πάρουμε τώρα την ίστορικοθρησκευτική
πλευρά του θέματος, θα βρούμε άπειρες εμφανίσεις
του άριθμού επτά, είτε αυθεντικές είτε τεχνητές.
Θά αναφέρουμε μόνο χαρακτηριστικά τις σημαντι-
κότερες περιπτώσεις εμφανίσεων του άριθμού επτά,
σε διάφορες θρησκείες, ιστορίες και μυθολογίες.
Σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός έπλασε
τον κόσμο σε έξι μέρες και την εβδόμη ξεκουράστηκε.
Οι αρχάγγελοι που εξουσιάζουν τούς υπόλοιπους
αγγέλους είναι επτά. Τα άζυμα και ή σκηνοπηγία
διαρκούσαν επτά μέρες. Η έπτάφωτη λυχνία είχε
επτά βραχίονες.
Λένε ότι ο περίφημος Πύργος της Βαβέλ είχε
επίσης επτά ορόφους. Επτά ιερείς με επτά σάλπιγ-
γες περπάτησαν γύρω από την Ιεριχώ επί επτά μέρες
και την έβδομη έκαναν επτά φορές το γύρο. Επτά
είναι τα θανάσιμα αμαρτήματα, επτά τα χαρίσματα
του Αγίου Πνεύματος και επτά και τα Μυστήρια
της Εκκλησίας. Ό Χριστός έδίδαξε να συγχωρούμε
εβδομήντα επτά φορές. Οι Αύγύπτιοι είχαν μετρήσει
επτά διακλαδώσεις του Νείλου και γι' αυτό λεγόταν
Έπτάστομος. Ό Φαραώ, σύμφωνα με την παράδοση,
ονειρεύτηκε επτά παχιές και επτά ισχνές αγελάδες,
ενώ ο λαός πίστευε ότι επτά θεοί δημιούργησαν τον
κόσμο και επτά νύμφες καθόριζαν την τύχη του
καθενός. Επίσης, ή θεά Ίσις ταξίδευε στο Δέλτα
του Νείλου με επτά ιερούς σκορπιούς. Στή Μεσο-
ποταμία οι Ίωαννίτες προσεύχονται και νηστεύουν
επτά μέρες και επτά νύχτες για να μπορέσουν να
πάνε στον παράδεισο που έχει επτά πύλες (όσες και
ή κόλαση εξ άλλου). Οι στροβιλιζόμενοι ντερβίσιδες
της Μικράς Ασίας χορεύουν το συμβολικό χορό
τους ανά επτά. Στην Ινδία, οι περισσότεροι ναοί
είναι κτισμένοι σε επτά αυλές και ή κοινή δοξασία
είναι ότι το Δελχί κτίστηκε στα ερείπια επτά πό-
λεων. Οι Μουσουλμάνοι πρέπει να έπισκεφθούν τη
Μέκκα επτά φορές, να θυσιάσουν επτά κριάρια, να
κάνουν επτά φορές το γύρο της πέτρας της Καάβας
και να προσκυνήσουν επτά φορές τους επτά τάφους
των επτά συνεργατών του Μωάμεθ. Έξ άλλου,
έχουν μέν την υποχρέωση να προσεύχονται επτά
φορές την ημέρα, αλλά δικαιούνται να παντρευτούν
επτά γυναίκες.
Η ελληνική αρχαιότητα είναι κι αύτη κατά-
μεστη από «επτάρια». Επτά ήταν τα άριστουργή-
Ή «Μενοράχ» προέρχεται από τη συμβολική μορφή
του Ίερού δένδρου της Έγγύς Ανατολής. (Λίθινο βά-
ζο, Μεσοποταμία, 3.000 π.Χ.) Ζωγραφικός πίνακας
(κάτω) ενός ασθενούς του γνωστού συγγραφέα και
ψυχαναλυτή Κάρλ Γιούνγκ, που δείχνει τό Δένδρο του
Φωτός σάν «εικόνα - όνειρο» βγαλμένο αυθόρμητα από
το ύποσυνείδητο. Από ψυχολογικής πλευράς σημαίνει
την εξάπλωση και έπιφώτιση της συνείδησης.
33
ματα της αρχαίας αρχιτεκτονικής τα λεγόμενα επτά
θαύματα του κόσμου : Το Μαυσωλείο της Αλικαρ-
νασσού, ή Πυραμίδα του Χέοπα, ο Φάρος της Αλε-
ξανδρείας, ο Κολοσσός της Ρόδου, οι Κρεμαστοί
Κήποι της Βαβυλώνας, το Χρυσελεφάντινο Άγαλμα
του Δία στην Ολυμπία και ο Ναός της Άρτέμιδας
στην Έφεσο. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, επτά ήταν
οι Σοφοί της Αρχαιότητας : Θαλής ο Μιλήσιος,
Πιττακός ο Μυτιληναίος, Βίας ο Πριηνεύς, Σόλων
ο Αθηναίος, Κλεόβουλος ο Αίνδιος, Μύσων ο
Χηνεύς και Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Στήν Ολυμπία
υπήρχε μια στοά που λεγόταν «έπτάφωνος» διότι
είχε έπταπλή ήχώ. Οι Θήβες είχαν επτά πύλες και
επτά πύργους γι' αυτό καί επτά αρχηγοί πολιόρκησαν
την πόλη. Οι Σπαρτιάτες θυσίαζαν στον Απόλλωνα
την έβδομη μέρα κάθε μηνός, γιατί όταν γεννήθηκε
ο Απόλλων, οι κύκνοι της Μαιονίας έκαναν επτά
φορές το γύρο της Δήλου και επτά φορές επανέ-
λαβαν το άσμα τους προς τιμήν του, γι' αυτό καί ή
λύρα του Απόλλωνα είχε επτά χορδές. Στήν Κρήτη,
ο Μινώταυρος δεχόταν για φόρο επτά εφήβους καί
επτά παρθένες, ένώ ή Νιόβη είχε κάνει επτά αγόρια
καί επτά κορίτσια.
Στήν Ινδική μορφή του Γιόγκα—το Κουνταλίνι Γιόγ-
Τέλος, ή λαϊκή φαντασία καί τα παιδικά παρα- κα— το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζεται σαν μικρόκο-
μύθια κάνουν πλούσια χρήση από «φολκλορικά» σμος όπου ή σπονδυλική στήλη είναι ο Παγκόσμιος
έπτάρια. Α π ό τα πιό γνωστά είναι οι επτά γυναίκες Άξων. Η ζωτική δύναμη παρουσιάζεται σαν «Όφις
του Κυανοπώγωνα, τα επτά αδέλφια του Κοντορε- Κουνταλίνι» που κοιμάται στη βάση της σπονδυλικής
βιθούλη, οι επτά νεράιδες της Ωραίας Κοιμωμέ- στήλης. Καθήκον του γιόγκι είναι να ξυπνήσει και
νης του Δάσους, οι επτά κόρες του Δράκου, οι επτά να «σκαρφαλώσει» στο «δένδρο» περνώντας από τα εν-
γυναίκες του Γίγαντα καί ή πασίγνωστη Χιονάτη διάμεσα πνευματικά κέντρα («τσάκρας») ώσπου να
με τους επτά Νάνους. φτάσει οτό Σαχασράρα Τσάκρα, τον Λωτό με τα χί-
Τί σχέση μπορεί να έχουν αυτά τα «φολκλορικά» λια πέταλα, που είναι στην κορυφή. Η δύσκολη ανά-
έπτάρια με τις επτά νότες της μουσικής, τον έπτα- βαση ακολουθεί διπλό μονοπάτι το οποίο συμβολίζει
δικό νόμο της τελειότητας του Πυθαγόρα, την έπτά- τους δύο πόλους της ζωής. Αυτά τα δύο «φίδια» που
λοφο Ρώμη, ή τους επτά αστέρες της Πλειάδας, συμπλέκονται είναι ένα αρχέτυπο μοντέλο για πνευ-
μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε. Η διαφορά που
ματική και ψυχολογική ανάπτυξη, που βρίσκεται και
παρουσιάζουν τα τεχνητά έπτάρια από τα γνήσια
στις δυτικές παραδόσεις με τη μορφή τον «Έρμητικού
βρίσκεται μέσα στα πλαίσια της οποιασδήποτε
Κηρυκείου».
λογικής. Βέβαια εξ ίσου λογικό είναι να αντιπαρα-
τάξουμε ότι, αν ή Μεγάλη καί Μικρή Άρκτος, ή
Πλειάδα καί μερικοί άλλοι αστερισμοί έχουν επτά
άστρα, τα εκατομμύρια των άλλων έχουν περισσό-
τερα ή λιγότερα καί ότι οι επτά «πλανήτες» δεν
είναι πιά επτά.

Άραγε όμως από τα υπόλοιπα αυθεντικά έπτάρια

Σχηματική αναπαράσταση μιας επταώροφης συριακής
πυραμίδας (Ζιγκουράτ). Στην κορυφή διακρίνονται
τα αγάλματα των θεών στους οποίους ήταν αφιερω-
μένη.
34
που βρίσκονται στη Φύση καί παραμένουν ακλό-
νητα, εμείς, σαν λογικοί άνθρωποι, πόσα μπορούμε
να παραδεχτούμε σαν «συμπτωματικά»;
Ισως εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι το θέμα
δεν εξαντλείται μ' αυτές τις λίγες παραγράφους.
Κάθε άποψη, κάθε θεωρία για την ύπερκόσμια δύ-
ναμη του «επτά», την ιερότητα καί την πανταχού
παρουσία του σημαδιακού αύτού άριθμού, θά μπο-
ρούσε να αποτελέσει ξεχωριστό βιβλίο, άφού είναι
ο ακρογωνιαίος λίθος πάνω στον όποιο οικοδομείται
ολόκληρη ή δοξασία, πάνω στον όποίο βασίζεται
ή ίδια ή θεωρία που χωρίς αυτόν δεν έχει λόγο ύπαρ-
ξης. Ό π ο ι α όμως καί να είναι ή πιό «σωστή», ή
πιο «αληθινή», εμείς δεν μπορούμε παρά να παρα-
δεχτούμε ότι ο αριθμός επτά είναι πανταχού παρών
και δεν παύει από το να διέπει την ύπαρξή μας πάνω
σ' αυτόν τον πλανήτη.
Ντίνος Γαρουφαλιάς
 τα βηματα
του διαβολου
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι το κοινό εξα-
κολουθούσε ν' αποδίδει υπερφυσικά αίτια στα ίχνη.
Αυτό φαίνεται καθαρά από το γεγονός ότι ειδοποίη-
σαν την Εταιρία Ψυχικών Ερευνών και όχι άλλους
ερευνητές. Ό π ω ς θά δούμε όμως αργότερα, υπάρ-
χουν και άλλες ερμηνείες που δεν κάνουν χρήση του
υπερφυσικού στοιχείου και που είναι, ίσως, πολύ
πιο βάσιμες. Ά π ό όσο γνωρίζω πάντως και από τα
στοιχεία που υπάρχουν στο αρχείο μου, ή περίπτωση
του Οκτωβρίου 1950 στο Ντέβον ήταν και ή τε-
λευταία εμφάνιση των «βημάτων του Διαβόλου»,
όπως έγιναν γνωστά. Ισως, βέβαια, υπήρξαν και
άλλες για τις οποίες δεν έχω στοιχεία.
Έχουμε λοιπόν ενα αίνιγμα που κρατά κάπου ένά-
μιση αιώνα και που απαιτεί κάποια ερμηνεία. Δυστυ-
χώς, τα ουσιαστικά στοιχεία που θά μας ήσαν χρή-
σιμα, είναι ανύπαρκτα. Εκτός από τα ίδια τα ίχνη,
δεν υπάρχουν πολλά άλλα πράγματα. Όλες σχεδόν
οι εμφανίσεις και ιδίως ή πιο γνωστή, εκείνη του
Ντέβον στα 1855, έγιναν σε μια εποχή που δεν είχε
τις γνώσεις, ούτε τα μέσα για κάτι ουσιαστικότερο.
Στήν περίπτωση του 1950 πάλι, οι μάρτυρες είχαν
τη φαεινή ιδέα να καλέσουν την Εταιρία Ψυχικών
Ερευνών. Η Βρεταννική Ε.Ψ.Ε. είναι, βέβαια, μια
πολύ καλή οργάνωση, παγκόσμια φημισμένη για το
κύρος της και την αντικειμενικότητα των ερευνών
της, αλλά δεν ήταν ή κατάλληλη για την περίπτωση
μας, όπως θά δούμε αμέσως. Με το να ρίξει κα-
νείς, άλλωστε, μια ματιά στα ίχνη, όσο και να είναι
ειδικός — και σε τί ειδικός;— δεν πρόκειται να μά-
θει και πολλά πράγματα.
Σήμερα οι ερμηνείες του φαινομένου χωρίζονται
σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη υποθέτει ότι τα ίχνη
είχαν ζωική προέλευση, τα προκάλεσε, δηλαδή, κά-
ποιο πλάσμα και ήσαν, στήν κυριολεξία, βήματα. Η
δεύτερη υποθέτει ότι τα ίχνη είχαν μηχανική προέ-
λευση και δεν ήσαν βήματα. Ας δούμε τώρα τα
υπέρ και τα κατά στήν κάθε υπόθεση.
Υπόθεση ζωικής προέλευσης.
Η υπόθεση αυτή είναι και ή παλαιότερη, όπως
είδαμε με τα καγκουρώ, πουλιά, λαγούς κ.λπ. Σή-
μερα θά πρέπει να διαθέτει κανείς ή μεγάλη αφέλεια
ή μεγάλη άγνοια των γεγονότων για να πιστεύει ότι
οποιοδήποτε γνωστό ζώο θά μπορούσε να είναι ή
αιτία. Γνωστό, όχι. Μήπως όμως θά μπορούσε να
ήταν κάποιο άγνωστο;
Κατ' αρχάς ή πιθανότητα να πρόκειτο για κάποιο
άγνωστο ζώο είναι μέσα στα όρια και του πιθανού
και του δυνατού. Άγνωστα ζώα, μικρά κατά κανόνα,
ανακαλύπτονται κάθε χρόνο στήν ξηρά και ακόμη
περισσότερο στη θάλασσα, που αποτελεί ακόμη μια
Γ. ΜΠΑΛΑΝΟΣ
«Τέρρα Ίνκόγκνιτα». Άν τυχόν οι ζωολόγοι έχουν
αντιρρήσεις γι' αυτό που είπα, επιφυλάσσομαι για
μια ιδιαίτερη απάντηση στο θέμα αυτό. Προς το
παρόν τους θυμίζω την περίπτωση του κοιλάκανθα...
και το γεγονός ότι, χωρίς να συμπεριλάβουμε τους
ωκεανούς καί την Ανταρκτική, το ενα δέκατο πε-
ρίπου της στερεάς επιφάνειας της Γης παραμένει
ουσιαστικά ανεξερεύνητο.
Ό πλέον πιθανός δράστης στήν περίπτωση μας
είναι κάποιο από τα άγνωστα πλάσματα που βρέ-
θηκαν στο Κάνβεϋ Άιλαντ, στον κόλπο του Τάμεση,
στα 1953 και 1954. Στήν πρώτη περίπτωση, που
συνέβει το Νοέμβριο του 1953, το άγνωστο πλάσμα
βρέθηκε από ψαράδες νεκρό στήν παραλία, εκεί που
το είχαν πετάξει τα κύματα. Το τράβηξαν πιο εξω
στήν παραλία και ειδοποίησαν την αστυνομία. Σύν-
τομα έφθαναν επιστήμονες από το Λονδίνο. Έ δ ώ
συνέβει κάτι που έχω υπόψη μου να έχει συμβεί
και σε άλλες ανάλογες περιπαώσεις, στήν Τασμα-
νία π.χ. — και που μπορεί να περιγραφεί με δυο λέ-
ξεις: Αδικαιολόγητη Αδιαφορία.
Το εξέτασαν, βέβαια, και το φωτογράφισαν. Το
συμπέρασμα ήταν ότι το πλάσμα ήταν άγνωστο στους
ζωολόγους και έδωσαν εντολή να το κάψουν! Γιά να
μή βρωμίσει! Ά λ λ α είναι που έχουν βρωμίσει, άλλα...
τέλος πάντων.
Έν πάση περιπτώσει, το πλάσμα ήταν καθαρά
υδρόβιο, με βράγχια και ύψους 80 περίπου εκατοστών.
Το σώμα του δέν είχε λέπια, αλλά μια καφεκόκκινη
χοντρή επιδερμίδα. Το κεφάλι του ήταν πλαδαρό και
διέθετε δυο προεξέχοντα μάτια. Το πιο περίεργο όμως
άπ' όλα ήταν ότι διέθετε δυο πόδια, που του επέ-
τρεπαν, κατά τα φαινόμενα, να περπατά όρθιο. Ηταν
άραγε ο δράστης...;
Το συμβάν αυτό είχε σχεδόν ξεχαστεί, όταν στις
11 Αυγούστου 1954, ενα χρόνο αργότερα, τα κύματα
πέταξαν και πάλι στήν ακτή του Κάνβεϋ Άιλαντ
ενα παρόμοιο πλάσμα. Πρώτος το είδε ο αίδεσιμώτα-
τος Τζότζεφ Όβερς, όπως βάδιζε σε απόσταση τριών
περίπου χιλιομέτρων από το σημείο που είχε βρεθεί
το προηγούμενο πλάσμα.
Και πάλι ήλθαν οι ειδικοί και πάλι έφυγαν χωρίς
να καταλήξουν σε συμπεράσματα και χωρίς να δώσουν
καμιά συνέχεια. Στήν περίπτωση αυτή το πλάσμα
ήταν καλύτερα διατηρημένο. Υδρόβιο και αυτό με
βράγχια, είχε ύψος γύρω στο 1,20 του μέτρου. Στήν
αναφορά περιγράφεται ότι ζύγιζε κάπου 12 κιλά και
είχε ροζ δέρμα, χοντρό σα χοιρόδερμα. Τά μάτια
του ήταν μεγάλα, είχε δυο τρύπες σά ρουθούνια και
το στόμα του διέθετε μεγάλα, κοφτερά δόντια.
Ό π ω ς και στήν πρώτη περίπτωση το πλάσμα
διέθετε δυο πόδια και τα πέλματα τους κατέληγαν
σε πέντε μικροσκοπικά δάκτυλα, με άνορθομένη τη
35
βάση, έτσι που σχημάτιζαν ενα «U».
Κάτι ανάλογο, δηλαδή, με τα «βήματα του Δια-
βόλου».
Θά μπορούσε άραγε κάποιο ανάλογο πλάσμα να
έχει προκαλέσει τα «βήματα του Διαβόλου»; Τα στοι-
χεία που συνηγορούν στην άποψη αυτή είναι κατ'
αρχάς ή τοποθεσία εμφάνισης των ιχνών, που ήσαν,
κυρίως, παραθαλάσσια. Δεύτερον, το σχήμα του
πέλματος ήταν πράγματι το κατάλληλο. Τρίτον, ή
άγνωστη φύση του πλάσματος δεν αποκλείει την πιθα-
νότητα να βάδιζε τοποθετώντας τα πόδια του το ενα
μπροστά από το άλλο, αντίθετα από κάθε γνωστό ζώο.
Τά βήματα του διαβόλου όπως απεικονίστηκαν σε κά-
ποιο χειρόγραφο.
Εδώ σταματούν όμως τα στοιχεία υπέρ αυτής
της ερμηνείας και αρχίζουν οι αντιρρήσεις. Πρώτον,
τα ίχνη βρέθηκαν και σε μή παραθαλάσσιες τοποθε-
σίες, όπως στη Σκωτία και στην Πολωνία. Δεύτε-
ρον, δεν υπάρχει καμιά βάση για να υποθέσουμε ότι
το πλάσμα βάδιζε σε ευθεία γραμμή ή ότι βάδιζε
κάν. Αύτη ή ίδια ή ύπαρξη ποδιών σε πλάσμα με
βράγχια είναι ακατανόητη τη στιγμή που ακόμη και
τα θαλάσσια θηλαστικά με πνεύμονες τα έχουν κα-
ταργήσει. Επιπλέον, πως άνέπνεε στην ξηρά και
μάλιστα σε διαδρομή 160 χιλιομέτρων;
Τρίτο και σημαντικότερο, θά ήταν αδύνατο σε οποιο-
δήποτε πλάσμα ν' ακολουθήσει τη διαδρομή πάνω
από τοίχους, φράκτες, στέγες κ.λπ., έκτός αν δεχθού-
με πάλι υπερφυσικές ικανότητες. Τότε όμως, ξανα-
γυρίζουμε στην παλιά πεποίθηση των χωρικών ότι
ήταν ο Διάβολος και το μόνο που μας μένει είναι
ένας... παπάς για να κάνει εξορκισμό.
Ό χ ι , δε θά βρούμε έτσι εύκολα τη λύση και φαί-
νεται ότι τα άγνωστα πλάσματα του Κάνβεϋ Άιλαντ
ανήκουν σε ξεχωριστό πρόβλημα. Άλλο υποψήφιο
πλάσμα δεν υπάρχει και θά πρέπει, συνεπώς, ν' ανα-
ζητήσουμε τη λύση στη δεύτερη υπόθεση.
Ύπόθεση μηχανικής προέλευσης
Ά π ό όσο γνωρίζω, ο πρώτος που πρόσεξε μερικά
ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά στα βήματα που θά ταί-
ριαζαν σε κάτι μηχανικό μάλλον, παρά σε κάτι ζων-
τανό, ήταν ο φυσικός Μόρρις Τζέσσαπ. Πρώτον εί-
36
ναι ή γραμμική τους κίνηση, το ένα πίσω ακριβώς
από το άλλο. Δεύτερον είναι ή κανονική απόσταση
μεταξύ των ιχνών, ασχέτως εμποδίων. Τρίτο και
πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα ίχνη έμοιαζαν
σαν να είχαν γίνει με «πυρωμένο σίδερο». Πράγματι,
τα ίχνη που αφήνει ενα ζώο στο χιόνι — οποιοδήποτε
ζώο — προέρχονται από το βάρος του, με αποτέλε-
σμα να σχηματίζονται από την τοπική συμπίεση του
χιονιού, που βαθουλώνει σε σχέση με το γύρω αφράτο
στο χιόνι. Στήν περίπτωση όμως του Ντέβον, που
είναι και ή μόνη με κάπως λεπτομερή στοιχεία, το
χιόνι δεν ήταν συμπιεσμένο, αλλά έμοιαζε σά να είχε
λιώσει ή αφαιρεθεί κατά κάποιο τρόπο.
Φαίνεται λοιπόν, ότι ήταν μηχανικής προέλευσης,
αλλά «όχι μηχανικής επαφής». Έξ άλλου, γράφει
ο Τζέσσαπ, «φαίνεται να ήταν κάτι καυτό, ή θερμό,
ή τουλάχιστον να μετέφερε ενέργεια μετατρέψιμη σε
θερμότητα... Τί μας μένει να εξετάσουμε; Υπάρ-
χει τίποτε έκτος από κάποιο είδος ακτίνας; Δέ φαίνε-
νεται πολύ πιθανό».
Το συμπέρασμα του Τζέσσαπ είναι ότι πρόκειτο
για κάποιο είδος ραντάρ. Έ γ ώ θά προτιμούσα να
το παρομοιάσω με κάποιο είδος σόναρ. Πώς ενα
σκάφος κάνει χαρτογράφηση του βυθού; Στέλνει υπε-
ρηχητικά κύματα που αγγίζουν το βυθό και αντανα-
κλώνται πίσω. Ά π ό το χρόνο που απαιτείται γι'
αυτό βρίσκουμε την απόσταση του βυθού, μια και
είναι γνωστή ή ταχύτητα των κυμάτων στο νερό.
Μπορούμε έτσι να σχηματίσουμε την εξής τελική
είκόνα.
Έ ν α ξένο σκάφος φθάνει από το διάστημα και πετά
χαμηλά πάνω από τη Γη. Κατά συγκεκριμένα χρο-
νικά διαστήματα ένα από τα οργανά του εκπέμπει μια
συγκεντρωτική ακτίνα ενέργειας στο έδαφος. Ό σκο-
πός δεν είναι γνωστός. Μπορεί να χρησιμεύει ώστε
να διατηρεί το σκάφος στο αυτό πάντα υψος, στήν
αυτή πάντα απόσταση από τη Γη, ίσως γιατί καλύ-
πτεται από κάποιο ενεργειακό πεδίο που θά έκανε
επικίνδυνη την προσέγγιση του πέρα από ένα σημείο.
Ισως να χρησιμεύει για δειγματοληψία, ίσως για
ο,τιδήποτε, που έμείς δεν μπορούμε να φανταστούμε.
Άλλωστε, ποιος ξέρει τί εικόνα, έχουν σχηματίσει
τα ψάρια για το σόναρ...; Μπορεί να το βλέπουν
σαν τη φωνή του Μεγάλου Θεού των ψαριών...
Η άποψη αυτή του Τζέσσαπ έξηγεί την ευθύγραμ-
μη κίνηση, τις κανονικές αποστάσεις, το πέρασμα
των εμποδίων και το λιώσιμο ή την αφαίρεση του
χιονιού από τα ίχνη. Με λίγα λόγια, εξηγεί όλα τα
ανεξήγητα σημεία των ιχνών. Δέν είναι όμως και
οπωσδήποτε ή πλήρης απάντηση. Δέν έξηγεί π.χ.
γιατί το σκάφος έδειξε δυο φορές ενδιαφέρον για την
περιοχή του Ντέβον. Αυτό όμως δέ σημαίνει και πολ-
λά πράγματα, γιατί δεν ξέρουμε γιατί ενδιαφέρθηκε
και την πρώτη φορά καί, αν ενδιαφέρθηκε μια φορά,
γιατί όχι καί δεύτερη; Το να κάνουμε όμως τέτοιες
ερωτήσεις, είναι σά να ψάχνουμε για τον αριθμό
δελτίου ταυτότητος των επιβατών του σκάφους. Θά
ξεφύγουμε πολύ από το αρχικό πρόβλημα που ήταν:
Ποια ήσαν ή αιτία των «βημάτων του Διαβόλου;»
Ό Διάβολος; Κάποιο ζώο; Κάποια μηχανή;
Γνωρίζετε τα στοιχεία, γνωρίζετε καί τις υποθέ-
σεις. Άν δέ σας ικανοποιούν τα πρώτα, άντικρούστε τα.
Άν δέ σας ικανοποιούν οι δεύτερες, προτείνετε κάτι
άλλο.
Το κυνήγι του Άγνωστου είναι ανοιχτό για όλους.
Γ. Μπαλανος
τα χελια της ερυθρας
θαλασσας
EUGENIE CLARK Μετάφραση Κώστας Δόλκας

37

Τ
ριάντα πόδια κάτω άπ' την επιφάνεια του
κόλπου της Άκαμπα, μελέτησα ένα κομμάτι
του κήπου των χελιών. Γονατίζοντας μέσα
σε μια υποβρύχια συσκευή, που έμοιαζε με πυργίσκο
και που ήταν σταματημένη ανάμεσα σε θαλάσσια χορ-
τάρια και ωχρή άμμο, κοίταξα έξω, μέσα στο καθά-
ριο και γαλάζιο νερό αύτού του βραχίονα της Ερυ-
θράς θάλασσας.
Τά άσημόγκριζα χέλια στέκονταν σαν κοτσανια φυ-
τών, προεξέχοντας κάπου μια γυάρδα πάνω άπ' τον
πυθμένα. Με τα σώματα τους κυρτά, τα μάτια τους
έτοιμα να δουν την τροφή, υποκλίνονταν και βουτούσαν,
χαμήλωναν και ταλαντεύονταν. Με τη συνοδεία της
μουσικής των αοράτων ρευμάτων, εκτελούσαν τον α-
κούραστο φιδίσιο χορό τους, σαν κόμπρες μαγεμένες
άπ' το φλάουτο του γητευτή φιδιών.
Χωρισμένο λίγα πόδια, μερικές φορές λίγες ίντσες,
άπ' τον κοντινότερο γείτονα του, κάθε χέλι ήταν
αγκυροβολημένο άπ' την άκρη της ουράς του στο
στόμιο της τρύπας του, στο βυθό της θάλασσας ό-
που έμενε. Ό τ α ν το απειλούσε κίνδυνος, εξαφανι-
ζόταν μέσα στην άμμο, με την ουρά του πρώτα.
Σκέφτηκα τον φυσιοδίφη Ούίλιαμ Μπίμπ, που πα-
ρατήρησε έναν «κήπο χελιών» στον κόλπο της Κα-
λιφόρνιας. «Έμοιαζαν σαν σιδερένιες ράβδοι πιο πο-
λύ, παρά κάτι άλλο» έγραφε τότε, «λίγο λυγισμένα...
υψωμένα πάνω άπ' την άμμο, αλλά αυτό που δεν
έμοιαζε με ράβδο, ήταν ότι ταλαντεύονταν λίγο, πέρα-
δώθε». Δεν μπόρεσε να πείσει κανένα για τον κήπο
των χελιών, και οι σκεπτικιστές άμφέβαλαν κατά
πόσο έλεγε την αλήθεια. Αλλά μέσα σε μια γενιά,
ή αφήγηση του επιβεβαιώθηκε με την ανακάλυψη
δεκάδων ειδών κηπευτικών χελιών, που ακολουθούν
ενα αποικιακό τρόπο ζωής, μοναδικό μεταξύ των
σπονδυλωτών ζώων.
Σέ θερινές αποστολές στην Ερυθρά Θάλασσα, το
1969, 1971 και 1970, υποστηριζόμενες από το Εθνι-
κό Ιδρυμα Επιστημών, το Σμισθόνιον Ινστιτούτο,
και, κατά τη διάρκεια της τρίτης περιόδου, από την
Εθνική Γεωγραφική Εταιρεία, μελέτησα ένα είδος
χελιών σ' αυτήν την ομάδα παράξενων ψαριών.
Συνεργάτες μου ήταν ο σύζυγος μου Ίγκόρ Κλάτσο
και ομάδες εργασίας των φοιτητών μου της Ζωολο-
γίας άπ' το Πανεπιστήμιο του Μαίρυλαντ.
Αν κι επιθεωρήσαμε 16 αποικίες κηπευτικών χε-
λιών — οι περισσότερες άπ' αυτές ήσαν κατά μήκος
του Σινά, που κατέχουν οι ισραηλινοί — συγκεντρώ-
σαμε την προσοχή μας σε δύο μεγάλες περιοχές κοντά
στο Έλάτ, στην κορυφή του κόλπου της Άκαμπα.
Η αποικία αριθ. 1 βρισκόταν λίγο έξω άπ' το κέντρο
κατάδυσης του Γουίλυ Χάλπερτ με την ονομασία
Άκουα Σπόρτ (Υδάτινα Σπόρ). Η αποικία αριθ. 2
βρισκόταν περίπου ένα μίλι νότια, κατά μήκος της
ισραηλινής ακτής, κοντά στο Εργαστήριο θαλάσ-
σιας Βιολογίας Χάιντς Στάινριτς, του Έβραικού Πα-
νεπιστημίου, όπου ήταν και ή βάση των επιχειρήσεων
μας.
Χαριτωμένα σάν χορευτές, τα χέλια εκτελούν ενα ε-
ρωτικό χορό. Η επιδεξιότητα των κινήσεων τους και
επειδή δεν φαίνονταν τα ωάρια και το σπέρμα, εμπόδι-
σαν την συγγραφέα να καταγράψει ακριβώς τη στιγμή
της γονιμοποίησης, που είναι εξωτερική, όπως συμ-
βαίνει με τα περισσότερα ψάρια. Συχνά, κατά το ζευ-
γάρωμα, το αρσενικό και το θηλυκό χέλι τυλίγουν το
σώμα τους. Άλλες φορές, το αρσενικό, ίσως κινηθεί
ή ταλαντευθεί γύρω άπ' το λεπτότερο σώμα του θηλυ-
κού χελιού. Κουνώντας το κεφάλι του δεξιά και αρι-
στερά. Και τα δύο κυματίζουν τα μεμβρανώδη νωτιαία
πτερύγια τους τρεμουλιαστά. Ανταποκρινόμενο, το θη-
λυκό χέλι σηκώνεται περισσότερο άπ' την τρύπα του,
τυλίγεται πάλι γύρω άπ' το αρσενικό χέλι. Όλη αυ-
τή ή διαδικασία ίσως έπαναλαμβάνεται 12 φορές σε
ενα πρωινό.
Τά ώριμα αρσενικά χέλια διατηρούν χαρέμια από
αρκετά θηλυκά. Έκτος άπ' την περίοδο ζευγαρώμα-
τος, τ' αρσενικά χέλια μένουν πολύ μακρύτερα άπ' τα
θηλυκά, παρά ή άπόστααη των λίγων ιντσών που φαί-
νεται εδώ. Κανένας δεν ξέρει πως ή πότε τα χέλια
αλλάζουν τόπο διαμονής.

Το θέμα της μελέτης μας, που ήταν το χέλι Gorga-
sia Sillneri, ανακαλύφθηκε στον κόλπο από έναν πε-
ριοδεύοντα πωλητή μολυβιών, τον Λούντβιγκ Σίλ-
νερ. Κάνοντας το χόμπυ του της υποβρύχιας φωτο-
γράφησης, φωτογράφισε μιαν αποικία κηπευτικών
χελιών, και συνέλεξε ένα ανώριμο δείγμα έξω άπο
την Ακαμπα. Ενας γερμανός ιχθυολόγος, ο δόκτωρ
Βόλφαγκ Κλάουζεβιτς, ονόμασε αυτό το είδος των
χελιών με τ' όνομα του κυρίου Σίλνερ.
Μπορούσαμε να φορέσουμε τη στολή του δύτη μέσα
στο κέντρο καταδύσεων του Γουίλυ Χάλπερτ, να περ-
πατήσουμε έξω στον απογευματινό ήλιο σε μια θερ-
μοκρασία συχνά πάνω από 105 βαθμούς Φαρε-
νάιτ, και μέσα σε λίγα λεπτά να πέσουμε στα νερά
του κόλπου της Άκαμπα που είχαν θερμοκρασία 75
βαθμών. Έ ν α σύντομο κολύμπι θά μας έφερνε σε
μιαν άπ' τις μεγαλύτερες γνωστές αποικίες κηπευ-
τικών χελιών. Αλλά οι αγαπημένες μας καταδύσεις
έγιναν όταν ή μέρα ήταν σχετικά δροσερή.
Η υποβρύχια έρημος βρίθει από ζωή.
Μιαν αυγουστιάτικη αυγή, ο Ίγκόρ κι έγώ φορέ-
σαμε τη στολή κατάδυσης και τραβήξαμε για τον
κόλπο. Ομάδες κατασκηνωτών, σκορπισμένοι στην
αμμουδιά μοιάζουν σαν αποικίες από κοιμισμένες φώ-
κιες. (Ό κόλπος της Άκαμπα, έγινε παράδεισος των
τουριστών).
Βάζοντας τις μάσκες μας, περπατάμε στη θάλασσα.
Μόλις μπήκαμε κάτω άπ' την επιφάνεια, ανάβουμε
τους φακούς μας και βρίσκουμε το δρόμο μας άπ'
το παράξενο, γκρίζο, πρώτο φώς της ημέρας.
Κάτω στην αμμώδη πλαγιά, στην υποβρύχια έρημο,
το μεταλλικό πλαίσιο της υποβρύχιας συσκευής που
ήταν καλυμμένο με λινάτσα, φαίνεται έξ ίσου παρά-
ξενο όσο ένα διαστημόπλοιο στη σελήνη. Πριν από
τις 5 π.μ. φτάνουμε στην αποικία αριθμ. 3. Είναι μια
ωοειδής περιοχή σχεδόν 300 πόδια σε μήκος και συν-
τηρεί πάνω από 1.000 χέλια. Ό τ α ν φτάνουμε εκεί,
αυτά ταλαντεύονται και συστρέφονται, χορεύοντας το
συνηθισμένο χορό τους, αλλά εξαφανίζονται μέσα στην
άμμο, καθώς κολυμπάμε προς τη συσκευή μας.
Σέ λίγα λεπτά είμαστε τακτοποιημένοι. Ό Ίγκόρ
που είναι ενθουσιώδης ερασιτέχνης φωτογράφος, τα-
κτοποιεί τις μηχανές του. Είμαι έτοιμη μ' ένα χρο-
νόμετρο στον καρπό του χεριού μου, ένα μολύβι κι
ένα πλαστικό μπλοκ στο χέρι μου. Ό εφοδιασμός
μας με αέρα θά διαρκέσει πάνω από μιάμιση ώρα.
Το μενού προσφέρει μικροσκοπική τροφή.
Βάζουμε τις μάσκες μας στα παράθυρα της συ-
σκευής μας και βλέπουμε ότι τα χέλια ανέβηκαν ξανά.
Είναι εκατοντάδες άπ' αυτά, σηκωμένα υπερήφανα
σαν να στέκονται στην άκρη της θύρας τους. Μερικά
είναι τόσο κοντά μας ώστε να τα κοιτάζουμε στα μάτια,
αλλά δε μας βλέπουν πιά σαν αντικείμενα άπ' τα
οποία πρέπει να κρυφτούν. Αποδέχτηκαν τη συσκευή
μας, τις φυσαλλίδες που βγαίνουν άπ' αυτήν και τις
μάσκες των προσώπων μας, που γυαλίζουν στις οπές
παρατήρησης.
Τά περισσότερα χέλια τρώνε, στραμμένα προς το
απαλό ρεύμα. Διαλέγουν διάφορα πράγματα άπ' το
μενού, όπως μικροσκοπικά οστρακόδερμα, μικρά θα-
λάσσια συρίγγια και ωάρια ψαριών.
Η περιοχή του νερού στο οποίο τρέφεται κάθε χέλι,
έχει ακτίνα λίγο μικρότερη άπ' το μήκος του σώμα-
τος του. Δεν είδαμε ποτέ κανένα ν' αποσύρει την
άκρη της θύρας του άπ' το άνοιγμα της τρύπας του,
που είναι μια κολπώδης κάθετη τρύπα στην άμμο,
επενδυμένη με βλέννα που βγαίνει άπ' το δέρμα της
ούρας τους.
Ακριβώς έξω άπ' τη συσκευή μας ένα ζευγάρι
χέλια ασχολείται με την ιεροτελεστία του ζευγαρώ-
ματος. Οι τρύπες τους χωρίζονται μεταξύ τους από
39
 Για να καταστήσουν το χέρι γρηγορότερο από
το χέλι, οι επιστήμονες κατέφυγαν σ' ενα άβλα-
βές αναισθητικό. Κοντά σ' ενα σύνεφο του φάρ-
μακου, ο Ράμπιν Σάλομαν (πάνω) σημαδεύει μια
τρύπα στήν οποία μόλις έριζε άναισθητικό.
Σε 20 λεπτά ο κάτοικος της τρύπας εμφανίστη-
κε μεθυσμένος και πιάστηκε. Η φοιτήτρια Φί-
λις Άνάστος, (πλάι) στέκεται πάνω από ενα ά-
ναισθητοποιημένο χέλι που σημάδεψε χωρίς πό-
εξι ίντσες άμμου. Τό αρσενικό, με τις λαδί βούλες, νο, με μια κλωστή δεμένη σ' ενα φελλό. Ό φελ-
τεντώνεται προς το θηλυκό χέλι., απλώνοντας και κυ- λός αποκάλυψε ότι κρυβόταν μόνο δυο ίντσες
ματίζοντας το μακρύ, ιριδίζον, λευκό νωτιαίο πτερύγιο κάτω άπ' την είσοδο της τρύπας του. Κλωστές
του. Το να διακρίνει κανείς το φύλο στο χέλι Gorga- από νάυλον διαιρούν το βυθό της θάλασσας σε
sia Sillneri είναι αρκετά εύκολο. Το αρσενικό είναι ενα δίκτυο για να καθορίζονται οι θέσεις των
μεγαλύτερο, σκουρότερο κι έχει φουσκωμένη όψη στο χελιών, που μπορούν ν' αλλάζουν κάθε μέρα.
πίσω μέρος του κεφαλιού του. Φτάνει σε μήκος τριών Τρύπες που γεμίστηκαν με υγρό ΕΡΟΧΥ δη-
ποδών, δηλαδή είναι μακρύτερο από τα περισσότερα μιούργησαν κολπώδη εκμαγεία μόνο λίγο μεγα-
άλλα είδη των κηπευτικών χελιών. Το θηλυκό φαί- λύτερα άπ' τους κατοίκους των τρυπών (κάτω).
νεται ν' αρχίζει εξωτερική γονιμοποίηση, άφού έλθει
μακρύτερα εξω άπ' την τρύπα του. Τυλίγεται γύρω
άπ' το αρσενικό σε μια θηλειά. Το θηλυκό πετά το
ώάριό του και το αρσενικό το καλύπτει με το σπέρμα
του. Ό καιρός περνά γρήγορα. Βλέπω τον Ίγκόρ
ν' ανοίγει το εφεδρικό ντεπόζιτο αέρα. Μού υπενθυ-
μίζει με μια χειρονομία οτι πρέπει να φεύγουμε. Επι-
στρέφουμε στην επιφάνεια και τραβούμε για την αμμου-
διά.
Τώρα ή μεταξένια επιφάνεια της Ερυθράς Θάλασ-
σας είναι πραγματικά κόκκινη, αντανακλώντας τα
βουνά, που γίνονται κόκκινα όταν ανατέλλει ο ήλιος.
Βεδουίνοι που περνούν με τις καμήλες τους, μας κοι-
τάζουν, άλλα δεν σταματούν. Είναι σχεδόν 7 π.μ.
κι έχουμε καιρό μόνο για ενα ζεστό ντους και πρωινό,
πριν αρχίσουμε την εργασία της ημέρας στο εργαστή-
ριο, όπου κρατούμε αιχμάλωτα κηπευτικά χέλια σε
τσιμεντένια ενυδρεία, μισογεμισμένα με άμμο.
40
 Τά χέλια αποσύρονται για μεσημεριάτικο ύπνο.
Αλλά ή πιο συναρπαστική και ικανοποιητική εργα-
σία είναι πάντα στη θάλασσα. Σέ πολλές άπ' τις αποι-
κίες της μελέτης μας, ακολουθούμε τους κύκλους δρα-
στηριότητας των κηπευτικών χελιών, όλο το εικο-
σιτετράωρο. Τά περισσότερα χέλια βγαίνουν άπ' τις
τρύπες τουλάχιστον μισή ώρα πριν ανατείλει ο ήλιος.
Στήν αρχή τείνουν το κεφάλι τους, προσεκτικά, και
μοιάζουν με μάζα περισκοπίων με μεγάλα μάτια που
κοιτάζουν γύρω, μέσα στο μισοσκόταδο. Σιγά-σιγά,
στέκονται όλο και ψηλότερα, παρουσιάζονται όλο και
περισσότερα. ώσπου να σηκωθούν όλα τα χέλια σε
όλη, την περιοχή τους.
Έ ν α περαστικό ψάρι ή ομάδα ψαριών — λιγότερο
συχνά ένας δύτης ή βάρκα με μοτέρ — διακόπτει το
τάισμά τους καί τα κάνει να κρυφτούν για να προφυ-
λαχτούν. Αλλά αρκετή ώρα πριν άπ' το μεσημέρι,
μερικές φορές στις 9 π.μ., ολόκληρη ή αποικία μπορεί
να εξαφανιστεί χωρίς φανερό λόγο. Γύρω στις 3 μ.μ.
μετά το μεσημεριάτικο ύπνο τους τα χέλια έμφα-
νίζονται ξανά. Η δραστηριότητα τους φτάνει στο
κατακόρυφο το βραδάκι όταν δύει ο ήλιος και συνε-
χίζεται ώσπου να υποχρεωθούμε να χρησιμοποιή-
σουμε φακούς, για να μπορέσουμε να δούμε αυτά τα
πλάσματα. Μάθαμε πως όταν τα χέλια αποσύρονται
μέσα στις τρύπες τους, τη νύχτα ή για το μεσημε-
ριάτικο ύπνο τους, ενα καταπληκτικό ψαράκι, το
Trichonotus Nikkii, καταλαμβάνει την περιοχή δια-
τροφής. Ανακάλυψα αυτό το ψάρι, που καταδύεται
μέσα στήν άμμο, το 1964, και το ονόμασα με το
όνομα του γιού μου Νίκκι. Μόνο δύο ίντσες σε μήκος
και στολισμένο με νήματα που μοιάζουν σα λοφία,
ξεφεύγει τ' αρπακτικά ψάρια, βουτώντας μέσα στήν
άμμο, με το κεφάλι πρώτα.
Mια σειρά φωτογραφιών που πήρε ο φοιτητής Τζός
Γουίλκενφελντ, του Πανεπιστημίου του Μαίρυλαντ,
έδειχναν δεκάδες, κατόπιν εκατοντάδες, μικρά ψάρια
πού χώνονται στήν άμμο, να παρουσιάζονται και να
τρώνε περίπου στο επίπεδο των κεφαλιών των χελιών
όταν στέκονται όρθια, δηλαδή σ' ένα επίπεδο από
το οποίο τα μικροσκοπικά ψάρια να μπορούσαν να
χωθούν γρήγορα στήν άμμο για ν' αποφύγουν κά-
χοιον εχθρό. Μ' αύτη την ωραία διευθέτηση «βάρδιας»
ή φύση επέτρεψε στα χέλια και στα ψάρια που χώ-
νονται στήν άμμο να τρέφονται στήν ίδια πλούσια
περιοχή του πλανκτού, χωρίς να είναι σοβαροί αντα-
γωνιστές.
Ό Ντέιβιντ Φρίντμαν, συλλέκτης και ιχθυολόγος
του θαλασσίου εργαστηρίου Στάινιτς, κι ένας από
τους πιο ειδικευμένους φυσιοδίφες της υποβρύχιας
ζωής του Ισραήλ, εργάστηκε στενά με τη φοιτή-
τρια μου Φύλις Άνάστος και με μένα. Όλοι ανα-
καλύψαμε ότι το να πιάσει κανείς ένα χέλι, έχει τα
προβλήματα του. Σκάβοντας την περιοχή που περιέ-
βαλε την τρύπα τους, δεν πετυχαίναμε, γιατί τα χέ-
λια μπορούσαν ν' ανοίξουν τρύπες γρηγορότερα από
ο,τι μπορούσαμε εμείς να σκάβουμε. Αλλά ο Ντέι-
βιντ ήξερε ακριβώς πόσο αναισθητικό να ρίξει στήν
τρύπα ενός χελιού για να το βγάλει έξω.
Η Φύλις πήγαινε στον Ντέιβιντ και τον ρωτούσε
«θα με βοηθήσετε να πιάσω ένα χέλι σήμερα στήν
αποικία αριθμ. 2, παρακαλώ;» Γιά να μελετήσει τις
κινήσεις των χελιών, ή Φύλις πειραματιζόταν με το
μαρκάρισμα, στερεώνοντας με λεπτή κλωστή ένα χρω-
ματισμένο φελλό σ' ένα χέλι. Με αυτόν τον τρόπο
μπορούσε να παρακολουθήσει τις αλλαγές στον τόπο
διαμονής του χελιού.
Μετά τρία καλοκαίοια έμαθε ότι ήταν ως έπί το
πλείστον τα αρσενικά χέλια που αλλάζουν τις τρύπες
τους. Έ ν α αρσενικό χέλι πηγαίνει κοντά σ' ένα θη-
λυκό χέλι — μερικές φορές σε απόσταση μιας ίντσας —
για λίγες μέρες, όπως ανακάλυψε ή Φύλις. Ό τ α ν
ελευθερωθούν όλα τα ώριμα ωάρια, το αρσενικό φεύ-
γει και κατόπιν τα δύο μαζί καταλαμβάνουν μεγαλύ-
τερες περιοχές διατροφής. «Αλλά δεν μπόρεσα ποτέ
να δώ το αρσενικό χέλι να φεύγει άπ' την τρύπα
του και να σκάβει καινούρια» παραπονέθηκε ή Φύ-
λις.
Κανένας από μας δεν είδε ποτέ την αλλαγή τοπο-
θεσίας. Μήπως το αρσενικό χέλι φεύγει άπ' την τρύπα
του και κολυμπά προς το καινούριο μέρος; Ή μή-
πως βλέπει το θηλυκό της εκλογής του και ανοίγει
δρόμο μέσα στήν άμμο σ' ένα μέρος κοντά της. Δέν
ξέρουμε ακόμα.
Έ ν α μεγάλο αρσενικό χέλι φοβερίζει ενα μικρό χέλι.
Στή βαθιά άκρη της αποικίας αριθμ. 3, ή Φύλις
κι εγώ βρήκαμε 566 μικρά χέλια να είναι συνωστι-
σμένα σε περιοχή μικρότερη από τέσσερεις τετραγωνι-
κές γυάρδες. Κάθε νεαρό χέλι είχε μήκος έξι ή
επτά ίντσες. Ό τ α ν τα κηπευτικά χέλια φτάσουν το
μήκος των 10 ιντσών, φαίνονται ν' αποχωρίζονται
και να διασκορπίζονται ανάμεσα στα ενήλικα χέλια.
Έ ν α μεγάλο αρσενικό χέλι ορμά συχνά πάνω σε
ένα νεαρό χέλι, κι αυτό τρέχει να κρυφτεί στήν τρύπα
του. Ό τ α ν το ενήλικο χέλι στρέψει την πλάτη του,
το νεαρό χέλι βγαίνει πάλι έξω, τεντώνοντας το κορμί
του ολο και μακρύτερα, για να πιάσει ό,τι μπορεί
άπ' το περαστικό πλανκτόν, πριν το μεγάλο χέλι το
αναγκάσει να χωθεί πάλι στήν τρύπα του.
Τελικά ένα νεαρό αρσενικό χέλι πρέπει να πάει
κάπου άλλου, ώσπου να μεγαλώσει, αρκετά για να
μπορέσει ν' αναμετρηθεί με τα μεγάλα χέλια στις
εκλεκτές περιοχές διατροφής, ή να βρει μια λιγό-
τερο συνωστισμένη περιοχή στήν οποία να μπορεί
ν' αμυνθεί και αργότερα να τη μοιραστεί μ' ένα θη-
λυκό χέλι. Νομίζω ότι ένα νεαρό θηλυκό χέλι μπο-
ρεί απλώς να μπει σ' ένα τυπικό χαρέμι.
Μάθαμε να προβλέπουμε πού μπορούσαμε να βρού-
με τα χέλια μας. Σέ βάθη από πέντε ώς οκτώ πό-
δια, μακριά από κοραλιογενείς υφάλους, άλλα κοντά
στο στόμιο ενός γουάντι, ή ρυάκι της ερήμου, που
σε σπάνιες περιπτώσεις αδειάζει τα προσωρινά νερά
του στήν θάλασσα. Σ' ένα τέτοιο μέρος ή άμμος
συνήθως έχει την κατάλληλη σύσταση για κατοικία
των χελιών. Άν ρεύματα πλούσια σε πλανκτόν περ-
νούν από εκείνο το μέρος, ή κατάσταση αύτη είναι
ιδεώδης για χέλια. Έκεί οπού ένα γουάντι, περίπου 20
μίλια νότια του Έλάτ, έρριξε την άμμο του στον
κόλπο της Άκαμπα, ο Ντέιβιντ Φρίντμαν κι έγώ
είδαμε εκατομμύρια ψάρια του είδους Trichonotus
Nikii να συγκεντρώνονται κοντά στον πυθμένα. Και
όμως, καθώς κολυμπήσαμε έκεί δεν μπορέσαμε να
δούμε ούτε ένα άνοιγμα τρύπας των χελιών. Αλλά
παρατήρησα ότι εδώ κι έκεί κάποιο δυνατό ζώο
όργωνε την άμμο. Έπεσα στο άχνάρι αύτού που πι-
στεύω ότι είναι ο κυριότερος εχθρός των κηπευτι-
κών χελιών.
Ξαφνικά είδαμε αυτούς τους σκαφτιάδες να μας
πλησιάζουν. Πέντε πελώριες ρίνες — είδος ψαριού
41

ή κάθε μια όσο είναι το μέγεθος της κορυφής ενός
τραπεζιού, πέρασαν κοντά μας. Τις ακολουθήσαμε και
αμέσως σταμάτησαν να χτυπούν τις «φτερούγες»
τους και όρμησαν με το κεφάλι κάτω στο πάνω στρώμα
της άμμου. Στρίβοντας από πλευρά σε πλευρά και
κυματίζοντας τις άκρες των πελώριων στηθικών πτε-
ρυγίων τους, ανακάτεψαν τον πυθμένα ώσπου σχη-
ματίστηκε ένα νέφος από κόκκους άμμου που πετού-
σαν στον αέρα. Οι ορδές των μικρών ψαριών έφυγαν
προς όλες τις κατευθύνσεις. Δεν είμαι βεβαία τί κυ-
νηγούσαν αυτά τ' άσχημα αρπακτικά πλάσματα, αλλά
αποικίες χελιών με δυσκολία μπορούν ν' αναπτυχθούν
σε μια περιοχή που ερημώνεται τακτικά απ' αυτές
τις ρίνες, που έχουν ρύγχη σαν φτυάρια.
Μιά έκρηξη στην αποβάθρα αφήνει δυσάρεστη θέα.
Τά κηπευτικά χέλια είναι φανερό ότι ωφελούν-
ται απ' τον αποικιακό τρόπο της ζωής τους. Τά πολλά
μάτια μπορούν να δουν τον κίνδυνο, πιο γρήγορα
από δύο μόνο μάτια. Σέ ορισμένους εχθρούς χίλια
ζώα φαίνονται πιο τρομακτικά από λίγα Μέσα σε
τόσο πλήθος είναι ευκολότερο να βρουν σύντροφο,
να προειδοποιήσουν ένα φίλο και να μπορέσουν να
επιζήσουν τα νεαρά ζώα.
Αλλά το να είναι κανείς σ' ένα μέρος συνεχώς
έχει και μειονεκτήματα. Μιά συμφορά στο ίδιο μέρος
μπορεί να καταστρέψει ολόκληρη την αποικία. Μιά
έκρηξη στο λιμάνι της Έλάτ, το 1969, πέταξε χη-
μικά υλικά στη θάλασσα, που προξένησαν το θά-
νατο πολλών ψαριών, σε μια περιοχή που καλύπτει
ενα τέταρτο του μιλίου, κι εξαφάνισε ένα ολόκληρο
κήπο χελιών. Επίσης ή τροφή και το οξυγόνο μπο-
ρούν να εξαντληθούν γρηγορότερα. Και φυσικά, οι
εχθροί το βρίσκουν εύκολο να καταβροχθίζουν έναν
πληθυσμό συγκεντρωμένο σ' ένα μέρος. Μετά από
όλη τη μελέτη μας για τα κηπευτικά χέλια, μένει
ένα μεγάλο χάσμα στις γνώσεις μας. Τί συμβαίνει,
άπ' τη στιγμή που ένα ωάριο ελευθερώνεται και
γονιμοποιείται, μέχρι τη στιγμή που αναπτύσσεται
σε νεαρό χέλι που προσπαθεί να βρει τη θέση του
σε μιαν αποικία. Μπορούμε μόνο να φανταστούμε.
Το κηπευτικό χέλι ανήκει στην ίδια ομάδα ψα-
ριών, δηλαδή τα Anguilli Formes, όπως είναι τα συν-
ηθισμένα αμερικανικά, ευρωπαϊκά και ασιατικά χέλια.
42
Με βαγόνι σαν μπουλντώγκ και βολ-
βοειδη μάτια που είναι μεγαλύτερα
άπ' τα μάτια των περισσσοτέρων χε-
λιών. Αυτά καθιοτούν ικανό τo χέλι
Gorgasia Sillneri που έχει δέρ-
μα σαν λεοπάρδαλης, να επιλέ-
γει τα μικρά φαγώσιμα πράγματα
στη θάλασσα. Το σαρκώδες όγκωμα
πίσω άπ' τα μάτια του, φανερώνει
ότι ο αιχμάλωτος του ένυδρείου εί-
ναι αρσενικό χέλι. Η συγγραφεύς
έπιασε αρκετά χέλια και προσπάθη-
σε να γονιμοποιήσει μερικά ωάρια,
τεχνητά. Αλλά για λόγους που εί-
ναι άγνωστοι άκόμα, όλες οι από-
πειρες απέτυχαν.
Έ ν α πραγματικό χέλι - όπως μερικοί άπ' τους μακρι-
νούς συγγενείς τους, περιλαμβανομένου του Tarpon
και Bonefish — μερικές φορές παίρνει παράξενη μορ-
φή, γνωστή ώς λεπτοκέφαλος. Αυτό είναι ένας επί-
πεδος, ζελατινοειδής σκώληκας, συνήθως, που έχει
μήκος λίγες ίντσες. Είναι διαφανές και μοιάζει με
φύλλο. Ζει ώς μέρος του πλανκτού και έχει λίγη πε-
ρισσότερη ομοιότητα μ' ένα ώριμο χέλι, παρά άπ'
οσο ή κάμπια μοιάζει με την πεταλούδα.
Οί άπιαστοι σκώληκες παρακινούν περαιτέρω μελέτες.
Οι βιολόγοι έβγαλαν τους λεπτοκέφαλους χελιών
πολλών ειδών, σε δίχτυα για πλανκτόν. Ά π ό χαρα-
κτηριστικά, όπως ο αριθμός των σπονδύλων, κάποτε
πάνω από 600, (οι σπόνδυλοι είναι τόσοι σε κάθε
είδος χελιού) μερικοί σκώληκες συγκρίνονται με γνω-
στά ενήλικα είδη χελιών. Ό μ ω ς πολλοί λεπτοκέφα-
λοι, που περιγράφηκαν σ' επιστημονικά περιοδικά,
δεν ταίριαξαν με τις μορφές ενηλίκων χελιών.
Ελπίζοντας να εκθρέψω λεπτοκέφαλους, έκανα
τεχνητή γονιμοποίηση κηπευτικών χελιών. Τά ωά-
ρια δεν αναπτύχθηκαν ποτέ σε έμβρυα. Αλλά κι αν
ακόμα είχα επιτυχία, ή ιστορία των κηπευτικών χε-
λιών, δεν θά τελείωνε.
Πόσους μήνες ή πόσα χρόνια, μένει στο πλανκτόν
ο λεπτοκέφαλος, πριν κατασταλάξει στην άμμο για
να ενωθεί με μιαν αποικία ή για ν' αρχίσει μόνος
του μιαν αποικία; Σέ τί αποστάσεις εκτείνουν τη
δραστηριότητα τους; Πόσο νότια στην Ερυθρά Θά-
λασσα φτάνει το χέλι Gorgasia Sillneri; Θά το βρού-
με στον Ινδικό Ωκεανό;
Καθώς συλλογίζομαι τα πολλά εναπομείναντα έρω-
τιματικά και τα μελλοντικά ταξίδια που θά χρεια-
στούν για να απαντήσουμε, θυμάμαι μια κατάδυση.
Έ ν α δυνατό ρεύμα επιτάχυνε τους χορευτικούς ρυ-
θμούς των χελιών, καθώς τεντώνονταν ν' αρπάξουν
περαστικά κομματάκια τροφής και κατόπιν στηρί-
ζονταν στην τρύπα τους, ενώ το κεφάλι τους αντι-
στεκόταν στα κύματα. Έστριβαν το λεπτό σώμα
τους σε μεγάλες καμάρες, κι έμοιαζαν σαν πολλά
ερωτηματικά. Σάν αυτά τα χαριτωμένα μυστηριώδη
πλάσματα να μού έλεγαν, ότι υπάρχουν πολλά ακό-
μα που πρέπει να μάθω.
Eugenie Clark
 νεκροι
χωρις θανατο
ζωντανοι
χωρις ζωη
ΟΙ βρυκολακες S. CONTI
Σ
τό λήμμα «Βρυκόλακας» οι
περισσότερες εγκυκλοπαί-
δειες, αφού δώσουν τον ορι-
σμό για διάφορους τύπους νυχτε-
ρίδας — που, καλώς ή κακώς, ταυ-
τίζουν με την άλλη έννοια— προ-
σθέτουν ότι, σύμφωνα με την πρό-
ληψη, οι «Βρυκόλακες» είναι νε-
κρές υπάρξεις, που ενώ συνεχίζουν
να «ζουν» μέσα στον τάφο τους,
βγαίνουν τις νύχτες για να πιούν
το αίμα των ζωντανών που κοιμούν-
ται. Έτσι, με λίγες γενικότητες,
ξεκαθαρίζουν με ενα από τα πιο συ-
ναρπαστικά φαινόμενα δεισιδαι-
μονίας που δημιούργησε ποτέ το
δέος του αγνώστου στην άνθρώ-
πινη ψυχή.
Όταν ακούμε τη λέξη «Βρυκό-
λακας» σκεφτόμαστε αμέσως τον
Δράκουλα. Το μυθιστόρημα του
Ιρλανδού συγγραφέα Μπράμ Στό-
κερ, με την επιτυχία που γνώρισε,
διέδωσε αυτό το όνομα κάνοντας
το κοινό να το ταυτίσει - κακώς -
με την εικόνα του βρυκόλακα.
Ό συγγραφέας εμπνεύστηκε το
δνομα «Δράκουλας» από τον Κόμη
Δράκουλα, βοϊβόδα της Βλαχίας
του 15ου αιώνα, ο όποιος τρομοκρα-
τούσε την περιοχή με τις αυθαι-
ρεσίες του. Εξ άλλου στή Μολ-
δαβία, ή λέξη «Δράκουλα» σή-
μαινε ακριβώς τόν βρυκόλακα. Α-
πό την ομοιότητα αυτών των δύο
ονομάτων - που, κατά τα άλλα, εί-
ναι εντελώς άσχετα μεταξύ τους -
γεννήθηκε ο τραγικός ήρωας που,
αργότερα, έγινε διάσημος χάρη
στον κινηματογράφο. Αλλά ή λαϊ-
κή φαντασία που δημιούργησε το
φαινόμενο των βρυκολάκων έχει
πολύ πιό βαθιές ρίζες, που σχε-
τίζονται με απορίες και βασίζον-
Μετάφραση Ντίνος Γαρουφαλιάς
ται στο φόβο του θανάτου, στην
προσδοκία νης επιβίωσης και στους
ερωτικούς περιορισμούς. Ό κό-
σμος των βρυκολάκων είναι ένας
κόσμος τρόμου, αίματος, έρωτι-
σμού, φόβου και αγώνων. Δηλαδή,
από τις πιό βίαιες συγκινήσεις που
προσφέρει ή ζωή. Το θύμα του βρυ-
κόλακα υπνωτίζεται καί, μοιραία,
αισθάνεται μιαν έλξη προς το τε-
ρατώδες όν που του ρουφάει το
αίμα, μέχρι να το σκοτώσει και
να το εξομοιώσει με τον κόσμο
του. Το θύμα, αφού «μολυνθεί»,
βλέπει τον βρυκόλακα, σαν ακα-
ταμάχητο διαβολικό όν, από την
έλξη του οποίου δεν μπορεί να
ξεφύγει και εγκαταλείπεται στη
βούληση του, ώσπου να εκμηδε-
νιστεί.
Η έννοια του βρυκόλακα άν-
τιπροσωπεύει μια φρικιαστικά πα-
43
ράλογη πιθανότητα επιβίωσης «με-
τά θάνατον». Δίνει μια μακάβρια
λύση στην υπαρξιακή αγωνία, πα-
ρουσιάζοντας το θάνατο σαν ενερ-
γητικό στοιχείο ζωής, πραγματο-
ποιώντας έτσι αυτό που ο άνθρω-
πος τοποθετεί στα όρια του άγνω-
στου αλλά, όχι και του αδύνατου.
Μιά διαφορετική ύπαρξη
Ό θάνατος πάντα υπερνικά τη
φυσική ζωή και ο άνθρωπος, που
δεν ήθελε να παραδεχτεί μια τέτοια
εξαφάνιση, προσπάθησε, με τους
απαγορευμένους μύθους του και
τα μυστικά ταμπού του, να δώσει
με τη φαντασία του στους νεκρούς
μια διαφορετική αλλά αιώνια ύ-
παρξη. Οι ζωντανοί φοβούνται
τους νεκρούς. Επειδή λοιπόν δεν
καταφέρνουν να πιστέψουν σ' ένα
οριστικό κι απόλυτο τέλος, τους
διατηρούν «ζωντανούς» στους μύ-
θους και τις παραδόσεις τους, αλ-
λά τρομοκρατούνται στη σκέψη
ενός αγνώστου και παραλόγου κό-
σμου στον όποιο οι ίδιοι τοποθέ-
τησαν τους νεκρούς τους. Το απο-
τέλεσμα είναι ότι ή επαφή που έπι-
θυμούν αλλά και φοβούνται να έ-
χουν μαζί τους. συντελείται ύπό
συνθήκες που δημιουργούν τραύ-
ματα και με μέσα μυστηριώδη, ό-
που ο θνητός, αφοπλισμένος και
άβουλος, υφίσταται τη γοητεία
αλλά και τον τρόμο αύτού του κό-
σμου που ή ίδια του ή φαντασία
δημιούργησε. Αποδίδει στους νε-
κρούς τον τρόμο του θανάτου.
Τους βλέπει σαν εχθρούς απο-
κρουστικούς. Τόν κυνηγάει μια
έμμονη ιδέα : Ό φόβος να τους
δει ξαφνικά να του παρουσιάζον-
ται, ζωντανεμένοι, απαιτώντας δι-
καίωμα στη ζωή που έχασαν. Οι
νεκροί, για τον ζωντανό, είναι
οίωνοί θανάτου. Είναι ο ίδιος ο
θάνατος. Βλέπουμε λοιπόν, ει-
δικά στις πρωτόγονες φυλές, να
πραγματοποιούνται τελετουργίες
στις όποιες οι ζωντανοί εξορκίζουν
και μάχονται τους νεκρούς. Οι
φυλές των Άσμάτ, στην Παπουα-
σία, λόγου χάρη, έχουν μιαν ει-
δική τελετή, κάθε χρόνο, για να
απομακρύνουν τους νεκρούς. Τήν
ώρα που δύει ο ήλιος, μια ομάδα
άπ' αυτούς, με σκεπασμένα τα
πρόσωπα με μάσκες που άναπα-
ριστούν, περίπου, τα πρόσωπα των
νεκρών του χρόνου που πέρασε,
πραγματοποιεί μιαν αληθινή μάχη
με μιαν άλλη ομάδα, με γυμνό
πρόσωπο, που αντιπροσωπεύει τον
κόσμο των ζωντανών. Έτσι, προσ-
ποιούνται ότι πολεμούν τους νε-
44
κρούς και τους διώχνουν άπ' τη εμφανίζεται αυτή ή απόκρυφη
φυλή. Έξ άλλου, αυτός ο φόβος ιδιότητα του αίματος, που ανοίγει
των νεκρών που εισβάλλουν στον τη μυστηριώδη πόρτα άπ' όπου οι
κόσμο των ζωντανών, έχει πανάρ- ζωντανοί έρχονται σε επαφή με
χαιες ρίζες. Ακόμα και στην αρ- τους νεκρούς. Ό Οδυσσέας που
χαία Ρώμη, υπήρχε μια γιορτή αφιε- κατεβαίνει στον Άδη, προσφέρει
ρωμένη στις «Larvae» ή «Lemurae» το αίμα στόν μάντη Τειρεσία κι
όπως ονόμαζαν τις ψυχές των κα- αυτός μιλάει μόνο άφού πιει. Εί-
ταραμένων νεκρών που ερχόντου- ναι ή πρώτη περίπτωση βρυκόλα-
σαν να βασανίσουν τους ζωντα- κα.
νούς. Ό βρυκόλακας κοιμάται στον
Η γιορτή των «Lemurae» γινό- τάφο του. Τή νύχτα, όταν οι ζων-
ταν με νυχτερινές τελετουργίες τανοί αισθάνονται πιό αδύναμοι
στις εννέα, στις έντεκα και στις και πιό απομονωμένοι μές στο
δεκατρείς Μαΐου. Σκοπός τους μυστήριο του σκοταδιού, μές στην
ήταν ακριβώς να απομακρύνουν ολοκληρωτική έλλειψη φωτός που
αυτές τις «οντότητες» που προσπα- αφαιρεί τη θερμότητα, σύμβολο
θούσαν να εισβάλλουν στον κό- της ζωτικής δύναμης, ο βρυκό-
σμο των ζωντανών. λακας βγαίνει άπ' την πέτρινη
Το αίμα είναι ή ίδια ή εικόνα της κατοικία του και ψάχνει για το
ζωής. Είναι ή λύμφη που, με την θύμα του, δια να του ρουφήξει το
συνεχή κίνηση της, κυκλοφορεί αίμα που θά του επιτρέψει να συ-
στο σώμα, δίνοντας του τη θέρμη νεχίσει την τερατώδικη ζωή του.
της ζωής. Επειδή εκδηλώνεται
με τους χτύπους της καρδιάς, δίνει Ό μύθος του βρυκόλακα
στον άνθρωπο την πιό έντονη Υπάρχει σ' αύτή την εκδήλωση
συναίσθηση ύπαρξης. Το αίμα υ- μια διεκδίκηση τών δικαιωμάτων
πήρξε πάντα το πρώτο μέσο επα- του σώματος απέναντι στην ψυ-
φής με τον «Άλλο Κόσμο». Ή- χή. Μοιάζει περίπου με μιαν ει-
ταν φυσικό λοιπόν, ή λαϊκή φαν- δωλολατρική επανάσταση κατά
τασία, να προσδώσει στους βρυ- του δικαιώματος της αθανασίας
κόλακες- τους νεκρούς που θέ- που παραχωρείται μόνο στην ψυχή,
λουν να ξαναζήσουν - την άσβεστη ένώ το σώμα κα καταστρέφεται εντε-
δίψα για ζωντανό αίμα. Ακόμα λώς. Ό ειδωλολάτρης θνητός εναν-
και στην Ελληνική Μυθολογία τιώνεται επίμονα στη χριστιανική
Ο Μάξ Έρνστ, γερμανός
ζωγράφος, αφού συμπλή-
ρωσε τις φιλοσοφικές του
σπουδές, ίδρυσε, το 1919,
μαζί με τους Άρπ και
Μπάαργκελντ, την ομάδα
«Νταντά» της Κολωνίας.
Η ζωγραφική του είναι
πιστή απεικόνειση του υ-
ποσυνείδητου, μοναδική πη-
γή έμπνευσης με την ο-
ποία φτιάχνει κόσμους
φανταστικούς όπου η φρί·
κη ανακατεύεται με το πα-
θος. Δικός του είναι αν-
τός ο «Βρυκόλακας - ερα-
στής» (κάτω).
Η κοιλάδα που βρίσκε-
ται πίσω από τα όρη Μπιρ-
γκάουλιν, στην Τρανσυλ-
βανία, παρ' όλη την παρ-
θένα ομορφιά της, παρου-
σιάζει μια θέα μάλλον α-
ποκρουστική γιατί είναι
γεμάτη σταυρούς. Αυτός
είναι ο σταυρός που βρίσκε-
ται στό «Μόντε Μπάρκο»
και ή επιγραφή λέει: «Κύ-
ριε, σώσε με από τον Δρά-
κουλα» (απέναντι σελίδα).
άποψη της απόλυτης υπεροχής της
ψυχής.Δέν είναι τυχαίο το γεγο-
νός πως βλέπουμε το μύθο του
βρυκόλακα να γεννιέται —στις πιό
παράξενες μορφές του— ακριβώς
στην κεντροανατολική Ευρώπη,
όπου ο Χριστιανισμός μπήκε στην
ανθρώπινη συνείδηση τελευταία,
ενώ στις λατινικές μεσογειακές
χώρες, ο μύθος λείπει εντελώς.
Έξαιρούνται μόνο ή Ισπανία και
η Πορτογαλία όπου εμφανίζονται
δύο είδη βρυκολάκων : «vampi-
ra» ισπανικά και «bruxia» πορτο-
γαλικά αντί για τις τριάντα και
παραπάνω ποικιλίες βρυκολάκων
που υπάρχουν στους θρύλους και
τις παραδόσεις των χωρών της
Κεντρικής και Ανατολικής Εύρώπης
Το ρούφηγμα του αίματος, έκδή-
λωση κοινή σ' όλους τους βρυκό-
λακες, αυτή ή άμεση επαφή μεταξύ
ζωντανού όντος και ζωντανεμένου
πτώματος, έκανε την έννοια του
βρυκόλακα να απλωθεί περισσό-
τερομ συμπεριλαμβάνοντας έτσι και
τους νεκρόφιλους, τους νεκροφά-
γους, τους λυκανθρώπους και γενι-
κά όλες εκείνες τις εκδηλώσεις,
όπου εμφανίζεται μια αφύσικη έπα-
φή με τα πτώματα ή όπου το αίμα
παίζει τό σημαντικότερο ρόλο και
προκαλεί την έγκλημαακή πράξη.
Γι' αυτό, οναμάστηκαν «βρυκόλα-
κες» όλοι οι διεστραμμένοι που
διέπραξαν απεχθή και αηδιαστικά
εγκλήματα που είχαν σχέση μόνο
με σαδισμό ή άλλες ερωτικές δια-
στροφές.
Ό βασιλιάς της νύχτας
Άπό τους πιό γνωστούς μπορού-
με να άναφέρουμε τον Τζών Χαίηγκ,
που ονομάστηκε μάλιστα «ο βρυ-
κόλακας του Λονδίνου» (έκτελέ-
στηκε στις 10 Αυγούστου 1949 στην
αγχόνη της φυλακής Ούάντσουερθ),
που έπινε το αίμα των θυμάτων του
και σκότωνε μόνο από την ακατά-
σχετη επιθυμία του να ξεδιψάσει
με ζεστό ανθρώπινο αίμα. Το
Ντύσσελντορφ της Γερμανίας επί-
σης είχε το «βρυκόλακά» του, τον
Πέτερ Κυέρτεν. Υποφέροντας κι
αυτός από «αιμοδιψία» διέπραξε 20
φόνους. Εκτελέστηκε στις 2 Ιου-
λίου 1931. Ό Χέρμαν Φίτς ήταν ο
βρυκόλακας του Άννόβερου. Κα-
ταδικάστηκε σε θάνατο και άπο-
κεφαλίστηκε το 1925, με την κατη-
γορία της ανθρωποκτονίας καί αν-
θρωποφαγίας. Είχε καταβροχθίσει
μέρος του σώματος του θύματος
του. Ήταν μια περίπτωση νεκρο-
φαγίας (διαφορετική από την άν-
θρωποφαγία, διότι ο ανθρωποφά-
γος τρώει το θύμα του άφού το
διαλέξει ζωντανό καί το σκοτώνει
με την σαφή πρόθεση να το φάει,
σαν κι αυτόν που τρώει ένα κοτό-
πουλο ψητό αφού πρώτα το σφά-
ξει, ενώ ο νεκροφάγος νιώθει μιαν
ακατάσχετη επιθυμία να φάει πτώ-
ματα). Το ότι δόθηκε γενικά το όνο-
μα «βρυκόλακας» σε όλους όσους
ανακατεύτηκαν σε τέτοιου είδους
εγκλήματα, είναι μια λαϊκή παρε-
ξήγηση της αρχικής έννοιας του
«βρυκόλακά». Επίσης, δεν μπο-
ρούμε ν' αναφέρουμε σαν περί-
πτωση βρυκολάκων τους «Λύκους»
(αντίστοιχο περίπου του ελληνικού
«Μπαμπούλα») που αναφέρονται
στα παραμύθια της ιταλικής υπαί-
θρου, διότι δεν είναι παρά μια
παραλλαγή του φαινομένου της
Λυκανθρωπίας. Πράγματι, ο «Λύ-
κος - Μπαμπούλας» είναι ενα ζων-
τανό όν που έπεσε θύμα του δια-
βόλου, ένας δαιμονισμένος και όχι
ένας νεκρός. Υπάρχει δηλαδή, μια
σημαντική διαφορά από το είδος
των βρυκολάκων.
Ό Βρυκόλακας είναι ο βασιλιάς
της νύχτας καί κυριαρχεί διά του
τρόμου. Δαιμονισμένο αλλά καί
γοητευτικό όν, που ματιάζει και
ρουφάει το αίμα των θυμάτων του,
δεν σκοτώνει τους ζωντανούς, αλλά
τους μεταδίδει τη διαβολική του
υφή καί, ξεριζώνοντας τους άπ' το
βασίλειο των ζωντανών, τους φέρ-
νει στη δική του κατάσταση φαινο-
μενικού θανάτου, μεταμορφώνοντας
τους κι' αυτούς -σε τέρατα διψασμέ-
να για αίμα : «Νεκροί χωρίς θάνα-
το. Ζωντανοί χωρίς ζωή».
Αντίθετα με ο,τι πιστεύεται, γε-
νικά, τα είδη των βρυκολάκων που
αναφέρονται στις διάφορες προ-
λήψεις, διαφέρουν όχι μόνο στην
εμφάνιση αλλά και στις ιδιότητες.
Λόγου χάρη, στο Σιλεσιανό μύθο
του βρυκόλακά, που λέγεται «Σρίζ»,
αυτός σκοτώνει τους ανθρώπους
προφέροντας το όνομά τους. Αυτήν
την ιδιότητα έχει και ο ελληνικός
βρυκόλακας καθώς επίσης και ο
πολωνικός (Ούπιέρ ή Βιέσζυ) ο
όποιος έχει πάντα μια συντρόφισσα
—επίσης βρυκόλακα, φυσικά— που
λέγεται Ούπιέρσκα. Άλλη ιδιότη-
τα, κοινή σε πολλούς βρυκόλακες,
είναι ότι φέρνουν πανούκλα. Ξανα-
βρίσκουμε αυτήν την ιδιότητα στο
βρυκόλακά «Ναχζέχερερ» της Βαυ-
αρίας, τον «Νώυντότερ» της Πομε-
ρανίας και τον «Βρυκόλακά» της
Ελλάδας. Άλλοι καταστρέφουν
τις σοδειές (ο ρώσος Ούπιέρσκι),
επιτίθενται στα κοπάδια (ο Μορι-
μπόντο της Βρετάννης), προκαλούν
ταραχές, στειρότητα, αλλά όλοι
έχουν κοινή την ανάγκη ζωντανού
αίματος για να διατηρήσουν τη
φρικιαστική τους ύπαρξη, όλοι
φοβούνται το φώς του ήλιου και
όλοι βγαίνουν μόνο τη νύχτα. Στά
παραμύθια των βρυκολάκων, εκεί-
νο που εντυπωσιάζει περισσότερο
αλλά καί χαρακτηρίζει τις περι-
πτώσεις, είναι το γεγονός ότι, ένώ
τα παραμύθια αυτά αναφέρονται σε
παλιούς μύθους και προλήψεις, δεν
δημιουργήθηκαν κατά τον Με-
σαίωνα, αλλά γνώρισαν μεγάλη
άνθιση τον 18ο αιώνα, όταν ακρι-
βώς έλαμψαν διάνοιες σαρκαστι-
κές καί σκωπτικές που διέλυσαν
τις λαϊκές καί θρησκευτικές προ-
λήψεις, σαν τον Βολταίρο, τον
Ντιντερό κ.ά. Έτσι, ένώ ή Γαλλία
φωτιζόταν από το φώς της ορθο-
λογιστικής κριτικής, ή βόρεια και
ανατολική Ευρώπη, που δεν είχε
ακόμα άμεση επαφή με το πνεύμα
εκσυγχρονισμού που κυβερνούσε
τα νέα ρεύματα της σκέψης, δια-
τηρούσε ολοζώντανες τις προλή-
ψεις καί τους μύθους που, σε αντι-
κειμενική εξέταση, ήταν απλές
δεισιδαιμονίες, άλλα που εμφανί-
ζονταν με μια πολύ ιδιάζουσα μορ-
φή, αν λαμβανόταν ύπ' όψη ή πα-
νάρχαιη προέλευση τους. Οι ρίζες
τους βασίζονταν στη μόνιμη υπο-
συνείδητη επιθυμία κάθε ανθρώ-
που να αντιτάξει τις αξίες του υπερ-
φυσικού στη δύναμη της λογικής
για να μήν απαρνηθεί τη γοητεία
του ανεξήγητου, ή οποία περισσό-
τερο κι από την ψυχρή λογική,
προσφέρει μια διαίσθηση για την
ανεύρεση της αλήθειας.
S. Conti
45
 ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ
ΚΌΣΜΟΣ
ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

τα φυτα
κοσμικη
κεραια
Ellen Sutton

Ένα άρθρο σόκ της

νέας συνεργάτιδος άγ-
γλίδος Κας Ελλεν
Σάττον. Ο κόσμος των
φυτών μας επιφυλάσ-
σει ακόμα πολλές εκ-
πλήξεις. Οφείλουμε
να ερευνήσουμε με πε-
ρισσότερη επιμονή το
"σύμπαν" τόσο στο μι-
κρόκοσμο όσο και στον
μακρόκοσμο.

Ελαιώδες άρωμα εξατμίζεται από δύο τριαντάφυλλα και σχηματίζει μια

δίνη.

Α
υτά είναι μερικά από τα εκπληκτικά αποτελέ-
σματα που έδωσε ή επιστημονική έρευνα,
στα λίγα τελευταία χρόνια που πέρασαν,
σχετικά με τις μυστικές δυνάμεις που διαθέτουν τα
φυτά. Αν ή απαρίθμηση τους και μόνο προκαλεί δυσ-
πιστία στον αναγνώστη, δεν έχει παρά να διαβάσει το
εντυπωσιακό βιβλίο «Η Μυστική Ζωή των Φυτών»
(The Secret Life of Plants) των Πήτερ Τόμπκινς
και Κρίστοφερ Μπέρντ, που δημοσίευσε το 1973 ο
εκδοτικός οίκος Χάρπερ και Ρόου (Harper and Row
inc.). Πρόκειται για ενα βιβλίο που κόβει την ανάσα
του αναγνώστη, προκαλώντας του ενα συναίσθημα
δέους και θαυμασμού μπρος στη δύναμη που έχει ή
Φύση καί, ίσως, ενα συναίσθημα μικρότητας, όταν
αντιληφθεί πόσο λίγα πράγματα έχει καταλάβει ώς
τώρα.
Όλοι ξέρουμε ότι τα φυτά έχουν την ικανότητα της
διατροφής (χρησιμοποιώντας νερό καί άλλα υλικά
του εδάφους, για να μεγαλώσουν, όπως οι άνθρωποι
46
χρησιμοποιούν φαγητά καί ποτά) καί την ικανότητα
της εκκένωσης (με την εκροή υγρασίας από τα φύλλα
τους). Επίσης, κινούνται, αν καί με λιγότερη ταχύ-
τητα άπ' όσο ο άνθρωπος καί μόνο αν έχουν κάποιο
όφελος. Τά φυτά των σπιτιών, που μένουν πάντα στην
ίδια θέση, γυρίζουν τα φύλλα τους προς το φως. Οι
έλικες της κληματαριάς εκτελούν έναν ολόκληρο κύ-
κλο σε 67 λεπτά καί από τη στιγμή που θά βρουν ένα
υποστήριγμα αρχίζουν να τυλίγονται πάνω του σε 20
δευτερόλεπτα, ενώ μια ώρα αργότερα έχουν «πιάσει»
τόσο γερά που δύσκολα αποχωρίζονται. Άν ενα αναρ-
ριχητικό φυτό βρίσκεται σε μικρή απόσταση από ενα
υποστήριγμα, οπωσδήποτε, μεγαλώνοντας, θά κατευ-
θυνθεί προς αυτό, ακόμα κι αν το υποστήριγμα είναι
κρυμμένο από κάποιο άλλο φυτό ανάμεσα τους. Φαί-
ται λοιπόν ότι τα φυτά έχουν κάποιο είδος αίσθησης
που τους χρησιμεύει για μάτια.
Τά φυτά είναι ακόμα ικανά καί για δράση καί, μά-
λιστα, όχι μόνο στο να συλλαμβάνουν έντομα όπως
κάνουν μερικά σαρκοβόρα φυτά σαν την «ηλιοδροσιά».
Τα λουλούδια τους κλείνουν αν εμφανιστούν κοντά
τους τα μυρμήγκια που κλέβουν το νέκταρ και ξανα-
νοίγουν μόνο όταν υπάρχει αρκετή υγρασία στα κο-
τσάνια, ώστε τα μυρμήγκια να γλιστρούν και να μη
μπορούν ν' ανέβουν. Τά λουλούδια τους παίρνουν τη
μορφή και το χρώμα που θέλουν και εκπέμπουν το
άρωμα που ακριβώς προσελκύει τα έντομα τα όποία
θα μεταφέρουν τη γύρη τους. Παίρνουν μέτρα προ-
στασίας δημιουργώντας αγκάθια, πικρή γεύση ή κολ-
λώδεις εκκρίσεις πού διώχνουν ή συλλαμβάνουν τα
εχθρικά έντομα.
Οι λεπτές αισθήσεις των φυτών εξετάζουν άκόμα
και το μέλλον : Οι βοτανολόγοι των Kew Gardens
στο Λονδίνο ανακάλυψαν ότι ή γλυκόριζα ή ινδική
(γιάμπολη) αντιδρά σε ηλεκτρομαγνητικούς ερεθι-
σμούς με τόση ακρίβεια ώστε να μπορεί να προβλέψει
τυφώνες, ανεμοστρόβιλους, σεισμούς και. εκρήξεις
ηφαιστείων.
Με λίγα λόγια, οι επιστημονικές ανακαλύψεις της
δεκαετίας του '60 επιβεβαιώνουν την άποψη του Βιεν-
νέζου βοτανολόγου Ραούλ Φρανσέ, των αρχών του
19ου αιώνα, ότι τα φυτά διαθέτουν όλα τα χαρακτη-
ριστικά ζωντανών υπάρξεων, από βίαιες αντιδράσεις
στην κακομεταχείριση, μέχρι τη θερμή ευγνωμοσύ-
νη για τους καλούς τρόπους.
ΣΚΕΠΤΟΝΤΑΙ ΤΑ ΦΥΤΑ;
TO 1966, ο αμερικανός Κλήβ Μπάξτερ, πρωτοπό-
ρος στους διερευνητές αλήθειας, συνέδεσε ένα γαλβα-
νόμετρο με μία «δράκαινα» (ένα τροπικό φυτό που
μοιάζει με φοινικόδεντρο) για να δει άν μπορούσε να
καταγράψει τίποτε αντιδράσεις. Ό τ α ν το ίδιο γαλ-
βανόμετρο συνδεόταν με άνθρωπο, ο μετρητής κατέ-
γραφε μιαν απότομη καμπή εάν παρουσιαζόταν μια
οποιαδήποτε απειλή εναντίον του ανθρώπου. Ό Μπάξ-
τερ βούτηξε ένα φύλλο της δράκαινας μέσα σ' ενα
φλιτζάνι ζεστό καφέ. Ό μετρητής παρέμεινε ακί-
νητος χωρίς να καταγράψει καμιάν αντίδραση. Άφού
το σκέφτηκε για λίγο, αποφάσισε να δοκιμάσει να κά-
ψει ένα φύλλο. Τή στιγμή που πέρασε άπ' το νού του
ή ιδέα της φλόγας, ο μετρητής του γαλβανόμετρου
έκανε ένα δραματικό πήδημα προς τα πάνω. Ό Μπά-
ξτερ όμως δεν είχε κουνηθεί καθόλου. Μήπως το φυ-
τό διάβασε τη σκέψη του; Έφυγε απ' το δωμάτιο κι
όταν γύρισε αποφασισμένος με τα σπίρτα στο χέρι, ο
μετρητής ήταν ακόμα πιά ψηλά ! Πράγματι, έκαψε
το φύλλο — άν και απρόθυμα — και ή καμπή του με-
τρητή βρέθηκε λίγο πιο χαμηλά. Αργότερα, όταν
έκανε όλες τις κινήσεις, π ρ ο σ π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς ότι
θά κάψει το φύλλο, το φυτό δεν έδειξε καμίαν αντί-
δραση. Φαίνεται ότι ήταν σε θέση να διακρίνει ανάμεσα
στην αλήθεια και στην προσποίηση.
Το γεγονός τον έκανε ν' απορήσει: Σκέφτονται τα
φυτά; Αποφάσισε να εξετάσει το θέμα άπ' όλες τις
πλευρές του, με νέες υποθέσεις, νέες μεθόδους, υπο-
βάλλοντας σε δοκιμασίες μια μεγάλη ποικιλία φυτών,
από κόψιμο φύλλων και κοτσανιών μέχρι ξερίζωμα.
Τά φυτά άντιδρούσαν πάντα στις απειλές. Άν ο κίν-
δυνος ήταν υπερβολικά μεγάλος, τα φυτά λιποθυμού-
σαν και οι αντιδράσεις σταματούσαν εντελώς, αργό-
τερα όμως, όταν ο κίνδυνος απομακρυνόταν ξαναζων-
τάνευαν.
Έ ν α άπ' τα πειράματα ήταν πραγματικά εντυπω-
σιακό. Έ ξ ι μαθητές του Μπάξτερ τράβηξαν στην
τύχη χαρτάκια διπλωμένα. Το ένα από αυτά είχε γραμ-
μένες οδηγίες για έναν φοιτητή, που έλεγαν να κόψει,
να ποδοπατήσει και τελικά να καταστρέψει ένα από τα
δύο φυτά που υπήρχαν σ' ένα δωμάτιο. Ό φοιτητής
που τράβηξε εκείνο το χαρτάκι έπρεπε να εκτελέσει
τις διαταγές κρυφά, χωρίς να το μάθουν ούτε ο Μπάξ-
τερ ούτε οι άλλοι πέντε. Άφού συνέδεσαν το φυτό που
είχε απομείνει με ένα μετρητή, οι έξι φοιτητές περ-
νούσαν ένας ένας μπροσαά του. Το φυτό δεν έδειξε
καμίαν αντίδραση στους πέντε, αλλά «ξετρέλαινε»
το μετρητή όποτε περνούσε κοντά του ο «εγκλημα-
τίας». Επειδή ο φοιτητής είχε εκτελέσει τις οδηγίες
για το καλό της επιστήμης και όχι από εχθρότητα
προς το φυτό. δεν είχε κανένα συναίσθημα ενοχής.
Φάνηκε λοιπόν καθαρά ότι το φυτό είχε «μνήμη».
Ό Μπάξτερ ανακάλυψε ότι υπήρχε ένας στενός δε-
σμός φιλίας ανάμεσα σ' αυτόν και τα φυτά του, τα ο-
ποία ένιωθαν και άντιδρούσαν όταν εκείνος νευρίαζε
ενώ ήταν μακριά τους, σε άλλον όροφο του κτηρίου,
στο κέντρο της Νέας Υόρκης ή ακόμα και εκατοντά-
δες μίλια μακριά. Τώρα θέλει να ανακαλύψει εάν οι
«εκτος χρόνου» έπικοινωνίες, που αναφέρονται στα
φιλοσοφικά συστήματα της Ανατολής, μπορούν να
πραγματοποιηθούν δια μέσου των φυτών για «ανταλ-
λαγές» από τη γη στους άλλους πλανήτες, όταν ο άν-
θρωπος θά φτάσει στον Ά ρ η και την Αφροδίτη.
ΤΗΛΕΠΑΘΕΙΑ
Ό Μαρσέλ Βόγκελ, χημικός ερευνητής της IBM
στο Λος Γκάτος της Καλιφόρνιας, πραγματοποίησε
μακροχρόνιες και προσεκτικές μελέτες που, στο τέλος,
τον έπεισαν ότι ο άνθρωπος μπορεί και μάλιστα επι-
κοινωνεί με τα φυτά, των οποίων ή ενέργεια διεισδύει
στις άνθρώπινες δυνάμεις ενεργείας. Ό Βόγκελ συμ-
πέρανε ότι ή συνηθισμένη ή και κοσμική ενέργεια
ενυπάρχει σ' όλες τις ζωντανές υπάρξεις και ότι αυτό
είναι που συνδέει συναισθηματικά τον άνθρωπο με τα
φυτά και του επιτρέπει να επικοινωνεί μαζί τους.
Ό ηλεκτρονικός Πιέρ Σωβέν του Ούέστ Πάτερ-
σον, στο Νιου Τζέρσεϋ, είναι σίγουρος ότι τα φυτά
έχουν ένα ενεργειακό πεδίο σαν κι αυτό που έχουν οι
άνθρωποι και ότι μια κοινή δράση αυτών των δύο πε-
47
 δίων θά μπορούσε να έχει πρακτικές εφαρμογές. Μετά
από πολλά πειράματα, τα φυτά του, όταν διάβαζαν
τη σκέψη του, που τους μετέδιδε με ηλεκτρονικά μη-
χανήματα, μπορούσαν να βάλουν μπρος, να σταματή-
σουν ή να πάνε ανάποδα ένα ηλεκτρικό τραινάκι πάνω
στις γραμμές του. Κατασκεύασε μάλιστα μια «Γέφυ-
ρα Ούήτσον» εναλλασσομένου ρεύματος, ή οποία, σε
συνδυασμό μ' έναν αιωρητή ενισχυμένου τόνου κι έναν
μικρό ραδιοασύρματο δεμένον στο πόδι του, ενημέρω-
νε τα φυτά του νύχτα μέρα για ό,τι του συνέβαινε.
Ανακάλυψε έτσι ότι αντιδρούσαν έντονα όταν του συ-
νέβαινε κακό καί, όταν κατέστρεφε μερικά κύτταρα άπ'
το ίδιο του το σώμα, ένώ βρισκόταν σε τηλεπικοι-
νωνία με τα φυτά του, τα άποτέλσματα ήσαν άκόμα
πιο εκπληκτικά. Στή διάρκεια μιας εκδρομής με το
κορίτσι του, 80 μίλλια μακριά άπ' τα φυτά του, ανα-
κάλυψε ότι αντιδρούσαν με απότομες κινήσεις του
αιωρητή στις έντονες σεξουαλικές συγκινήσεις του...
Ό Σωβέν νομίζει ότι, με τα απαραίτητα κεφάλαια
για τη δημιουργία ενός κατάλληλου εργαστηρίου, θά
μπορούσε όχι μόνο να κατασκευάσει μηχανήματα τα
όποια με τη μεταβίβαση της σκέψης σ' ένα φυτό θά
άναβαν το μοτέρ ενός αυτοκινήτου για να ζεσταίνεται
τα πρωινά που κάνει κρύο, άλλα θά μπορούσαν καί να
ανοίγουν την πόρτα του γκαράζ όταν πλησιάζει το αυ-
τοκίνητο. Μέχρι καί αεροπλάνα θά μπορούσαν να πε-
τάξουν με τη μεταβίβαση σκέψης δια μέσου των φυ-
τών και οι πιθανοί αεροπειρατές θά ξεσκεπαζόντου-
σαν στο αεροδρόμιο πριν την επιβίβαση. Αυτό το πε-
δίο έρευνας είναι τόσο απέραντο που τα επιστημονικά
εργαστήρια των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων εν-
διαφέρθηκαν για τα πειράματα του Σωβέν.
Ό Έλντον Μπέρντ, ιατρός μηχανικός του Εργα-
στηρίου του Ναυτικού στο Σίλβερ Σπρίνγκς της Μαί-
ρυλαντ καί ο Ιάπωνας ηλεκτρονικός μηχανικός Δρ
Χασιμότο ήδη εργάζονται προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ό Δρ Χασιμότο καί ή γυναίκα του προσάρμοσαν
τον εξοπλισμό που χρησιμοποιεί ή αστυνομία για τη
«διερεύνηση της αλήθειας» σε κάκτους για να πάρουν
«προφορικές» απαντήσεις. Πράγματι, συνέλαβαν «συ-
ζήτηση» μεταξύ των φυτών που έμοιαζε με τους υψη-
Κληβ Μπάξτερ: «Είδα πολλά πρά-
γματα που θά μ έκαναν να πιστεύω
οτι κάθε κύτταρο έχει ανεξάρτητη
ατομική συνείδηση».
48
λούς τόνους που ακούγονται από απόσταση στα σύρ-
ματα, με υψηλό βολτάζ, αλλά σε ποικιλία ρυθμών καί
τόνων που συχνά έφταναν να είναι θερμοί καί σχεδόν
χαρούμενοι. Κατάφεραν ακόμα να μάθουν στον κάκτο
τους να μετράει καί να προσθέτει μέχρι το 20. Ό Δρ
Χασιμάτο πιστεύει ότι ο τρισδιάστατος κόσμος μας
είναι απλώς ή σκιά ενός άλλου τετραδιάστατου, άυλου
κόσμου που ελέγχει τον δικό μας με την «πνευματι-
κή συγκέντρωση» που επίσης λέγεται «ψυχοκίνη-
ση».
ΚΕΡΑΙΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ
Ό ηλεκτρονικός μηχανισμός Λ. Τζώρτζ Λώρενς
ασχολείται με τη σύλληψη βιολογικών ραδιοκυμάτων
χρησιμοποιώντας βιολογικά μέσα. Τοποθετεί ηλεκτρό-
δια εκεί που τα φυτά είναι αρκετά απομακρυσμένα
από άλλες πηγές για να αποφύγει παράσιτα εκπομπής
καί κατευθύνει ένα σωλήνα χωρίς φακό, με φαρδύ
άνοιγμα (οι οπτικοί του άξονες είναι ίδιοι με του σω-
λήνα Φαρανταίη) προς ένα φυτό-στόχο.
Εργαζόταν στο Όουκ Γκρόουβ Πάρκ της Νότιας
Καλιφόρνιας, τον Οκτώβριο του 1971, μια απομα-
κρυσμένη καί έρημη περιοχή. Μια μέρα που ξεκουρα-
ζόταν με τους συνεργάτες του το μηχάνημά τους είχε
μείνει ξεχασμένο σημαδεύοντας τον ουρανό. Ξαφνικά,
τα ηχεία εξέπεμψαν ξεκάθαρες παλμικές δονήσεις
που κράτησαν μισή ώρα καί που δεν μπορούσαν να έξη-
γηθούν παρά με την υπόθεση ότι προερχόντουσαν από
κάποια μετάδοση άπ' το διάστημα.
Ό Λώρενς φοβήθηκε μή γελοιοποιηθεί με τέτοια
υπόθεση καί το κράτησε μυστικό για αρκετούς μήνες.
τελειοποιώντας στο μεταξύ τα μηχανήματα του. Τον
Απρίλιο του 1972 πήγε σ' ενα κρατήρα ηφαιστείου,
σε 700 μέτρα υψόμετρο, μέσα στην έρημο Μοχάβε, πε-
ριτριγυρισμένο από 78 τετραγωνικά χιλιόμετρα στρώ-
ματος λάβας όπου δεν φύτρωνε ούτε πράσινο φύλλο
καί τοποθέτησε τα μηχανήματα του σημαδεύοντας το
ίδιο σημείο του ούρανού όπως καί τον προηγούμενο
Οκτώβριο. Μετά από αναμονή 90 λεπτών, συνέλαβε
πάλι ξεκάθαρες εκπομπές πού αποτελούνταν από γρή-
γορες σειρές παλμικών δονήσεων, 3 με 10 λεπτά ή κάθε
μία και που κράτησαν για αρκετές ώρες. Ό Λώρενς
συνέχισε τις μελέτες και τα πειράματα του στο εργα-
στήριο και με διαλείμματα εβδομάδων ή και μηνών
κατέγραφε ξεκάθαρα σήματα που δεν έμοιαζαν με κα-
νένα από τα σήματα που γνωρίζει ο άνθρωπος. Ό
ίδιος πιστεύει ότι τα σήματα αυτά δεν προορίζονται
για τη γη, αλλά ότι είναι βιολογικές επικοινωνίες άλ-
λων ομάδων από τις οποίες εμείς είμαστε αποκλει-
σμένοι. Ό Λώρενς έστειλε τις μαγνητοταινίες του στο
Ινστιτούτο Σμιθσόνιαν της Ουάσιγκτον μαζί με μια
αναφορά από επτά σελίδες που κατέλεγε :
«Παρατηρήθηκε μια φαινομενική αλυσίδα διαπλα-
νητικών επικοινωνιών με σήματα άγνωστης προέλευ-
σης και προορισμού. Εφόσον ή καταγραφή τους
έγινε με βάση βιολογικά αισθητήρια όργανα, θα πρέ-
πει να υποθέσουμε ότι ή μετάδοση τους είναι επίσης
βιολογικού τύπου. Τά πειράματα έγιναν σε περιοχή
όπου αποκλείεται ο ηλεκτρομαγνητισμός και ο εξο-
πλισμός που χρησιμοποιήθηκε δεν κατέγραφε ηλε-
κτρομαγνητικά κύματα. Τά περαιτέρω πειράματα δεν
έδειξαν κανένα ελάττωμα στα μηχανήματα. Επειδή
τα πειράματα με τις διαπλανητικές εκπομπές σημά-
των δεν είναι συνηθισμένα προτείνουμε να επαληθευ-
θούν και αλλού καί αν είναι δυνατόν, σε παγκόσμια
κλίμακα. Το φαινόμενο είναι τόσο σημαντικό πού δεν
πρέπει να αγνοηθεί».
Τά πειράματα που έκανε αργότερα ο Λώρενς απέ-
δειξαν ότι τα φυτά σαν και τους ανθρώπους, βαρυούν-
ται και κουράζονται από την πολλή δουλειά και μπο-
ρούν να εμφανίσουν συμπτώματα εκνευρισμού, νευ-
ρικής κατάπτωσης, ότι μπορούν να μαραθούν άπ' τη
μοναξιά αν μείνουν στην απομόνωση και να ξαναζων-
τανέψουν όταν βρεθούν συντροφιά με άλλα και ότι οι
σπόροι, καθώς απέδειξαν προηγούμενα πειράματα των
Ρώσων, μπορούν να φυτρώσουν γρηγορότερα και
καλύτερα αν υποβληθούν σε παραψυχολογικές επιρ-
ροές. Τέλος, αποδείχθηκε ότι τα φυτά τα λούζει κρύος
ιδρωτας όταν βρίσκονται κάτω άπ' τον αντιπαθητικό
φωτισμό των σύγχρονων πόλεων με «νέον».
χώμα, το πότισε φρέσκο νερό και γιάτρεψε τις πλη-
γές του. Άφού συνέδεσε το γεράνιο με τα μηχανή-
ματα του, το φυτό έδειχνε πραγματικό τρόμο και φρί-
κη όταν πλησίαζε ο βασανιστής. Αντίθετα, κατέ-
γραφε μια ήσυχη και ομοιογενή γραμμή όταν πλη-
σίαζε ο φίλος του. Μιά ανακάλυψη των σοβιετικών,
ακόμα πιο καταπληκτική, είναι ότι μια ρίζα σιταριού
που είχε κλειστεί σε γυάλινο δοχείο και δεν ποτιζό-
ταν για πολλές εβδομάδες, δεν πέθανε όπως περίμε-
ναν, αλλά την βοηθούσαν οι άλλες ρίζες που ήταν φυ-
τεμένες δίπλα και ποτίζονταν κανονικά, τροφοδοτώντας
την κατά κάποιον τρόπο με υγρασία. Μέχρι τώρα κα-
μία εξήγηση δεν δόθηκε για το φαινόμενο αυτό.
ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ
Οι πρώτες ανακαλύψεις σ' αυτόν τον τομέα — όπως
και σε όλους τους άλλους — οδηγούσαν σχεδόν πάντα
στη γελοιοποίηση των πρωτοπόρων. Ένας τέτοιος
πρωτοπόρος ήταν και ο Σέρ Τζαγκάντις Χάνδρα
Μπόουζ, από την Ινδία, που γεννήθηκε στα 1852. Με
πολλήν επιμονή και αποφασιστικότητα έγινε επιστή-
μονας, αν και ή τότε αποικιοκρατική πολιτική της
Μ. Βρεταννίας δεν το επέτρεπε στους ιθαγενείς. Η
πρώτη του μεγάλη ανακάλυψη ήταν ότι μπορούσε,
με ερτζιανά κύματα, να κάνει τα «νεκρά» μέταλλα
να δείξουν αντιδράσεις ανάλογες με εκείνες των ζων-
τανών ανθρώπινων ιστών. Επίσης, «κοίμισε» με
χλωροφόρμιο ένα τεράστιο πεύκο και του έκανε μια
επιτυχή μεταμόσχευση, αποδεικνύοντας ότι και τα
Η φωτεινή διαύγεια που φαίνεται γύρω από αυτό το
γεράνιο, χάρη στη μηχανή του Κίρλιαν, θυμίζει το
«φωτοστέφανο» των αποκρυφιστών.

ΣΟΒΙΕΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ

Το 1970, ή «Πράβδα» δημοσίευσε ένα άρθρο σχε-

τικά με τις μελέτες της Ακαδημίας Γεωργικών Επι-
στημών «Τιμιριάζεφ» που δημιούργησαν σάλο στον
παγκόσμιο τύπο. Μια άλλη σοβιετική εφημερίδα ή
«Ίζβέστια» έστειλε έναν δημοσιογράφο για να εξετά-
σει το λόγο για τον όποιο έγινε τόσος θόρυβος. Στό
Ινστιτούτο Άγροφυσικής του Λένινγκραντ, του έδει-
ξαν μια φασολιά που έλεγχε μόνη της ένα μηχάνημα
που μετρούσε, ακριβώς, τις καθημερινές της ανάγκες
σε φώς και νερό. Έ ν α άλλο σοβιετικό επιστημονικό
περιοδικό έγραψε ότι τα φασόλια, οι πατάτες και οι
βολβοί έχουν καταπληκτική μνήμη (για τα «φλας» της
λάμπας ύδρογόνου-ξένου) ακόμα και μετά από 18
ώρες. Έ ν α φυλλόδεντρο μπορούσε να ξεχωρίσει μια
πέτρα που περιείχε ένα «δυσάρεστο» μετάλλευμα από
μιαν άλλη εντελώς στείρα, πραγματοποιώντας έτσι
μιαν αληθινή γεωλογική έρευνα.
Ένας επιστήμονας ερευνητής του Νοβοσιμπίρσκ στη
Σιβηρία έγραψε Οτι έβαλε κάποιον να ενοχλήσει, να
κόψει, να κάψει και γενικώς να βασανίσει ένα γεράνιο.
Ένας άλλος το περιποιήθηκε τρυφερά, σκάλισε το

49
φυτά μπορούν να ναρκωθούν όπως και τα ζώα. Στήν
αρχή ή Βασιλική Εταιρία του Λονδίνου δεν παρα-
δεχόταν τίποτα, αν και οι επιστημονικές αποδείξεις
ήσαν ακλόνητες. Αργότερα, όταν έγραψε το βιβλίο
του «Αντίδραση Ζώντων και Μη Ζώντων» (1902),
ή περίφημη Εταιρία υποχρεώθηκε να παραδεχτεί
ότι οι ανακαλύψεις του Ινδού έπρεπε να αναγνωρι-
στούν σαν επιστημονικά δεδομένα.
Στήν επόμενη εικοσαετία, ο Μπόουζ μελέτησε τις
αντιδράσεις των φυτών στήν αφή, στο φως. στον ερε-
θισμό, και στο δηλητήριο, το πεπτικό και νευρικό τους
σύστημα και τους επιθανάτιους σπασμούς τους. Οι
βοτανολόγοι δεν τον παραδεχόντουσαν και, ιδιαίτερα,
τη θεωρία του οτι τα φυτά έχουν νευρικό σύστημα.
Εντούτοις, το 1914 τα αποτελέσματα των ερευνών
του ήσαν τόσο πειστικά, ώστε και οι βοτανολόγοι
με τη σειρά τους τα παραδέχτηκαν. Τέλος, το 1917,
του δόθηκε τίτλος ευγενείας για την πρωτοπορειακή
του προσφορά στήν επιστήμη.
Ό μεγάλος γερμανός ποιητής του 18ου αιώνα,
Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε είχε μεγάλο ενδιαφέ-
ρον για όλα τα είδη και τις μορφές της επιστημονι-
κής έρευνας και έκανε σοβαρές μελέτες για την ποι-
κιλομορφία των φυτών και την εύκολη προσαρμογή
τους σε διαφορετικές καταστάσεις. Και όμως, ο εκδό-
της του αρνήθηκε να δημοσιεύσει το δοκίμιο του
«Περί Μεταμορφώσεως των Φυτών», λέγοντας οτι ο
Γκαίτε ήταν ποιητής και όχι επιστήμονας. Ό τ α ν το
δοκίμιο τυπώθηκε αλλού, αγνοήθηκε εντελώς. Και
όμως, 18 χρόνια μετά το Συνέδριο της Βιέννης, δη-
μοσιεύτηκαν στοιχεία για τη μεταμόρφωση των φυ-
τών και 30 χρόνια μετά, όλοι οι βοτανολόγοι είχαν
παραδεχτεί τη θεωρία αυτή. Ό Γκαίτε πέθανε το
1832. Το 1859, ο Δαρβίνος ανακοίνωσε την αρχή
της οργανικής εξέλιξης.
ΤΑ ΦΥΤΑ ΑΓΑΠΟΥΝ ΤΟ ΒΙΟΛΙ
Ο Δαρβίνος είχε προσπαθήσει, χωρίς επιτυχία,
να κάνει μια «μιμόζα» να κουνήσει τα φύλλα της την
ώρα που αυτός έπαιζε βιόλα. Και άλλοι βοτανολό-
γοι είχαν αποτύχει στήν προσπάθεια τους να κατα-
γράψουν αντιδράσεις των φυτών στον ήχο. Ό τ α ν ο
καθηγητής Τζούλιαν Χάξλεϋ παρακολουθούσε ένα
πείραμα του Ίνδού βοτανολόγου Δρος Τ.Σ. Σίνγκ,
σκέφτηκε ότι μπορούσε να επιδράσει στη ροή του
πρωτοπλάσματος ενός υδροβίου ασιατικού φυτού (Hyd-
rilla Yerticillata) με τον ήχο. Οι δύο επιστήμο-
νες πέτυχαν να επιταχύνουν τη ροή με μια νότα από
ένα κουρδιστήρι και έναν ειδικό τόνο από τις χορ-
δές ενός βιολιού. Τά καθημερινά κοτσέρτα λαϊκής
ινδικής μουσικής που παιζόντουσαν μετά, προκάλε-
σαν κατά 50% καλύτερη ανάπτυξη στα πειραματικά
φυτά από τα άλλα φυτά που δεν άκουγαν μουσική.
Τά πειράματα συνεχίστηκαν σε άλλα είδη φυτών και
σε μεγαλύτερη κλίμακα. Το ρύζι καλυτέρεψε κατά
25 - 60% στήν ντόπια παραγωγή. Ακόμα και ο ρυ-
θμός της λαϊκής αυτής μουσικής, χωρίς να συνο-
δεύεται από όργανα, προκαλούσε επιτάχυνση στήν
ανάπτυξη και το άνθισμα του γλυκάνισου. «Τα φυτά
που υπόκεινται στον ερεθισμό» εξήγησε ο Δρ Σίνγκ
«είναι σε θέση να αφομοιώσουν μεγαλύτερες ποσό-
τητες τροφής σ' ένα ορισμένο χρονικό διάστημα,
πράγμα που, φυσικά, οδηγεί σε μεγαλύτερη παρα-
γωγή».
Πρός το τέλος της δεκαετίας του '50 ένας ανθοπώ-
50
λης από το Ουισκόνσιν έβαλε μουσική στα θερμοκήπια
του και απέκτησε φυτά με πιο ίσια κοτσάνια, με πε-
ρισσότερα και καλύτερα λουλούδια και που άντεχαν
περισσότερο άπ' το κανονικό. Ένας Καναδός μηχα-
νικός μετέδιδε σονάτες του Μπαχ για βιολί, σε περιο-
χή φυτεμένη με σιτάρι και τα σπόρια που παρήγαγε
ήταν κατά 66% μεγαλύτερα και βαρύτερα, ένώ ή
βελτίωση ήταν ακριβώς ή ίδια για σιτάρι που είχε
φυτευτεί σε ξερό χώμα ή σε γόνιμο έδαφος. Το 1960
αυτά τα αποτελέσματα οδήγησαν σε γεωργικά πει-
ράματα μεγάλης κλίμακας, στο Ίλλινόις. και απέ-
δωσαν μεγαλύτερες συγκομιδές στις περιοχές όπου
παιζόταν μουσική και μάλιστα μουσική με υψηλούς
τόνους (1.800 κύκλους το δευτερόλεπτο).
Αργότερα, τα πειράματα απέδειξαν ότι ο ευρω-
παϊκός σκώρος του σιταριού, του οποίου τα σκουλή-
κια προξενούν μεγάλες καταστροφές στους σιτοβο-
λώνες, μπορεί να ελαττωθεί κατά 90% έάν υποβληθεί
σε ήχους των 50.000 κύκλων που μοιάζουν με τους
ήχους που εκπέμπει ή νυχτερίδα, ο χειρότερος εχθρός
του. Στά μέσα της δεκαετίας του '60, οι Ρώσοι, Κα-
ναδοί και Αμερικανοί ερευνητές συμφώνησαν με τη
θεωρία ότι ή δραστηριότητα και αναπνοή των ενζύ-
μων στα φυτά αυξάνεται έάν ύποβληθούν σε υπερη-
χητικές συχνότητες, διαφορετικές όμως για κάθε εί-
δος.
Το 1968. ή «μέτζο σοπράνο» και μουσικός Ντό-
ροθυ Ρέταλλακ από το Κολοράντο, άρχισε βιολογικές
μελέτες εργαστηρίου για χόμπυ. Ανακάλυψε ότι τα
φυτά είναι πολύ εκλεκτικά στο είδος της μουσικές
που τους αρέσει. Η δυνατή μουσική «ροκ» έκανε
τα χρυσάνθεμα να προσπαθούν «να αντιδράσουν» είτε
μεγαλώνοντας υπερβολικά, είτε σταματώντας την
ανάπτυξη τους. Αντίθετα, ή κλασική μουσική ήταν
τόσο ευχάριστη για μια άλλη ομάδα χρυσανθέμων.
ώστε μεγάλωσαν κανονικά και ομοιόμορφα γύρω άπ'
το μεγάφωνο. Ανακάλυψε επίσης ότι ή μουσική «ροκ»,
αν παιζόταν μόνο με «ντράμς», δεν ήταν τόσο δυσά-
ρεστη στα φυτά της όσο ή αρχική εκτέλεση, αλλά
18 μέρες αργότερα τα έκανε κι αυτά να γείρουν 10
μοίρες μακριά άπ' το μεγάφωνο, ένώ ή ομάδα χρυ-
σανθέμων που άκουγε την κανονική έκτέλ.εση έγχορ-
δων έγειρε 15 μοίρες προς τη μουσική. Τά επανα-
ληπτικά πειράματα με διαφορετικά φυτά έδωσαν τα
ίδια αποτελέσματα.
Με τον καιρό, ή κυρία Ρέταλλακ προσδιόρισε ότι
τα φυτά άγαπούν τον Μπαχ και την κλασική μου-
σική με ινδική κιθάρα, διότι έγερναν 35 μοίρες προς
τα «Πρελούδια για Όργανο» και μέχρι 60 μοίρες
προς την ινδική κιθάρα. Δέν αντέδρασαν καθόλου στη
λαϊκή και δημοτική μουσική δείχνοντας αδιαφορία.
Η Τζαζ (Ντιούκ Έλλινγκτον και Λούις Άρμστρονγκ)
εκτιμήθηκε από 55% των φυτών που έγειραν προς
αυτήν σε 15 - 20 μοίρες.
Ό λ α αυτά τα αποτελέσματα είχαν σαν επακό-
λουθο την πολύ μεγαλύτερη απορρόφηση νερού όταν
ή αντίδραση ήταν θετική.
Δέν χρειάζεται να σημειωθεί ότι οι επαγγελματίες
βοτανολόγοι και επιστήμονες δεν εύχαριστήθηκαν και
μετά βίας παραδέχτηκαν τα αποτελέσματα της έρευ-
νας ενός ερασιτέχνη. Και όμως, είναι γεγονός. Τα
φυτά άντιδρούν στη μουσική ανεξάρτητα απ' το αν
ο άνθρωπος μπορεί να το εξηγήσει ή όχι.
Ι
 σεισμοι
ΝΕΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ
ΤΗΝ ΦΥΣΗ TΩN ΣΕΙΣΜΩΝ
Οι μεγάλης κλίμακας σεισμι-
κές δονήσεις πιθανόν να αποτελούν μία μόνο εκδή-
λωση σε μια ολόκληρη σειρά αλληλεξαρτωμένων φυ-
σικών φαινομένων, όπως π.χ. οι μεταβολές της διάρ-
κειας της ημέρας και της περιστροφικής κίνησης της
Γης γύρω από τους Πόλους.
Σ' αυτό το συμπέρασμα κατέληξε ο Δρ Ντον Λ. Αν-
τερσον Διευθυντής του Σεισμολογικού Εργαστηρίου
του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας. Η
ανακοίνωση του Δρος Άντερσον έγινε την περασμένη
έβδομάδα κατά τη διάρκεια του ετησίου συνεδρίου
της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης (Α.Γ.Ε.).
Οι μελέτες στις όποιες προέβη ο Δρ. Άντερσον,
τον οδήγησαν στην ανακάλυψη μιας σειράς περιέρ-
γων φαινομένων, τα όποια παρατηρήθηκαν όλα στις
αρχές του αιώνα μας. Τα διαφορετικής φύσης φαι-
νόμενα αυτά, φαίνονταν, μέχρι τώρα, ανεξάρτητα το
ένα από το άλλο.
Πραγματικά, κατά τη γνωστή περίοδο σεισμικής
δραστηριότητας από το 1897 μέχρι το 1914, παρα-
τηρήθηκαν 71 σεισμικέε δονήσεις, με ένταση, μεγα-
λύτερη από 8 της κλίμακας Ρίχτερ. Κατά την ίδια
χρονική περίοδο, παρατηρήθηκαν τεράστια ώκεάνεια
κύματα ύψους μεχρι 30 μ., καθώς και έντονη ηφαι-
στειακή δραστηριότητα. Αλλά και ή ταλάντευση της
Γης γύρω από τον Βόρειο Πόλο, λόγω του ότι ο
γεωγραφικός Βόρειος Πόλος δεν συμπίπτει με τον
μαγνητικό, έφθασε στη μεγαλύτερη ένταση κατά την
προαναφερόμενη περίοδο, με αποτέλεσμα ή Γη να
διαγράφει άλλοτε μεγαλύτερους και άλλοτε μικρό-
τερους κύκλους περί τον Πόλο.
Και ή όλη σειρά των «συμπτωματικών» αυτών γε-
γονότων συμπληρώνεται με τη μεταβολή της διάρ-
κειας της ημέρας και την επιβράδυνση της ταχύτη-
τας περιστροφής περί τον άξονα της Γής.
Ό π ω ς υπογραμμίζει σχετικά ο Δρ Άντερσον. «Η
περί τον άξονα της Γής ταχύτης περιστροφής, έμειώ-
θη σε πέντε χρόνια, περισσότερο από ό,τι στα τελευ-
ταία 2.000 χρόνια, ενώ — συγχρόνως — ή μέση παγ-
κόσμιος θερμοκρασία της Γής ηύξήθη κατά ένα βαθμό
Κελσίου, ή επιφάνεια της θαλάσσης επίσης ανήλθε
και ή προς τα δυτικά μετατόπισις του μαγνητικού
πεδίου, έπεταχύνθη».
Αλλά ποια είναι ή σχέσης μεταξύ των ανωτέρω
φαινομένων, αν βέβαια υπάρχει κάποια αλληλεξάρτη-
ση; Κατ' αρχήν, παρατηρεί ο Δρ. Άντερσον, «Δέν
έχουν ακόμη ξεκαθαριστεί τα αίτια και τα αποτελέ-
σματα. Πιθανόν όμως, τα παραπάνω φαινόμενα να
μήν είναι τόσο συμπτωματικά, όσο, φαίνεται αρχικά».
Πρέπει να αναφερθεί ότι οι επιστήμονες πραγμα-
τοποίησαν σημαντικά βήματα σχετικά με την πρό-
βλεψη των σεισμών κατά την τελευταία πενταετία.
Σημαντική ώθηση στις σχετικές έρευνες έδωσε ή ανα-
βίωση της θεωρίας κατά την οποία το ανώτερο στρώμα
του φλοιού της Γης, όχι μόνο δεν είναι σταθερό αλλά
αποτελείται από μια δωδεκάδα περίπου «δίσκους»,
οι όποιοι κινούνται σε σχέση ο ένας με τον άλλο.
Ό φλοιός της Γης — σύμφωνα με την ανωτέρω θεω-
ρία — μοιάζει μέ μεταφορικό ιμάντα ο όποιος από
το ένα άκρο μεταφέρει συνεχώς νεοσχηματιζόμενο
φλοιό, που «καταναλίσκεται» στην άλλη άκρη
του ιμάντα. Η πίεση στο εσωτερικό της Γης αυξά-
νεται και νέο λιωμένο υλικό ωθείται προς το βυθό
της θάλασσας, με αποτέλεσμα τον διαχωρισμό και
την πρόκληση κινήσεων στους «δίσκους», που — όπως
αναφέρθηκε πιο πάνω — άποτελούν το ανώτερο στρώ-
μα του γήινου φλοιού. Ό τ α ν ένας τέτοιος «δίσκος»
— π.χ. ο δίσκος της περιοχής του Ειρηνικού Ώκεα-
νού συναντηθεί με έναν «ηπειρωτικό δίσκο» — όπως
είναι ο «δίσκος» της Βορείου Αμερικής — ο πρώ-
τος εισχωρεί κάτω από τον δεύτερο, προκαλώντας
επιστροφή λιωμένου ύλικού στο εσωτερικό της Γής.
Στίς περιοχές ακριβώς όπου συναντιώνται οι «δίσκοι»,
παρατηρείται έντονη σεισμική δραστηριότητα.
Ούτε όμως ή κίνηση αυτή των «δίσκων» του γήι-
νου φλοιού και οι επακόλουθες σεισμικές δονήσεις
συνιστούν την ολοκληρωμένη εικόνα της «αλυσίδας»
στην ανταλλαγή ενεργείας. Η πλήρης εικόνα, περι-
λαμβάνει τη μεταφορά ενεργείας από την ατμό-
σφαιρα στον εξωτερικό φλοιό της Γής και από εκεί
στον πυρήνα του έσωτερικού του πλανήτη, από όπου
επαναρχίζει ή αντίστροφη πορεία. Η διαδικασία αύτη
πραγματοποιείται ώς εξής. Ό τ α ν μειώνεται ή ταχύ-
τητα περιστροφής της Γής, απελευθερώνεται «περι-
στροφική» ενέργεια ή οποία είναι δυνατόν να μετα-
φερθεί στον εξωτερικό φλοιό της Γής, ή στον πυρήνα.
Ό Δρ Άντερσον, έχει τη γνώμη ότι οι μεγάλοι
σεισμοί απελευθερώνουν αρκετή ενέργεια για τον επη-
ρεασμό της περιστροφής της Γής περί τον άξονα της.
Ένας άλλος ένας επιστήμονας — ο Δρ Φράνκ
Πρέςς του Τεχνολογικού 'Ινστιτούτου της Μασσα-
χουσέττης — εργαζόμενος ανεξάρτητα, υποστήριξε ότι
οι σεισμικές δονήσεις σε ορισμένες περιοχές, σε πρώτη
φάση οξύνουν την ταλάντευση της Γής περί τον άξονα
της και διευρύνουν την απόκλιση μεταξύ του γεω-
γραφικού και του μαγνητικού Βορείου Πόλου. Στή
συνέχεια, ακολουθεί μία περίοδος ύφεσης της σει-
σμικής δραστηριότητας, κατά την οποία μειώνεται
ή κατά την πρώτη φάση διεύρυνση της απόκλισης
μεταξύ μαγνητικού και γεωγραφικού Βορείου Πό-
λου, λόγω μεταφοράς ενεργείας στον εξωτερικό πυ-
ρήνα της Γής. Οι κινήσεις που δημιουργούνται κατ'
αυτόν τον τρόπο στον πυρήνα, όδηγούν στη μετα-
βολή του ρυθμού περιστροφής της Γής και στη μετα-
τόπιση του μαγνητικού πεδίου. Η μετατόπιση αυτή,
με την σειρά της, αντανακλά στο μάγμα μέσω του
οποίου ανέρχεται πάλι στην επιφάνεια της Γής με
Συνέχεια στη σελίδα 54
51
 λαβυρινθοι
του χρονου
ΕΝΖΟ BERNADINI Μετάφραση Κλειώ Κοασίν

Ο
ι πέντε νεαροί της ομάδας
σπηλαιολόγων «Ρ. ντε Λο-
ρέντις» που τον Φεβρουάριο
του 1970 αποφάσισαν να σκάψουν
το σημείο της διαδρομής ή να έμπο
δίζουν το πέρασμα πέρα απ' τα
όρια που διαγράφονται καθαρά. Η
μεγάλη ηλικία των πέτρινων
Στή βάση των χωρισμάτων, προς
τα κάτω, στρογγυλά βαθουλώματα
μοιάζουν καταπληκτικά με τις λε-
γόμενες «χύτρες των γιγάντων». Σχη-
τη βάση ενός λοφίσκου στο Πόρτο τειχών είναι εκτός αμφιβολίας για- ματίστηκαν απ' τη συνεχή τριβή
Μαντίσκο — στα περίχωρα του Ό- τί πολύ συχνά ένα σταλαγμιτικό των νερών των χειμάρρων - όμως
τράντο — για να δουν αν μια σχι- στρώμα τα περιβάλλει ενώ απ' την έδώ πολύ συχνά συνέβαλε ο άνθρω-
σμή του ασβεστόλιθου έκρυβε κά- οροφή κομψά σχήματα σταλακτι- πος στο σχηματισμό τους. Υπάρ-
ποιο ευρύτερο πέρασμα για το σπή- τών έρχονται να ένωθούν μαζί τους. χουν επίσης σωροί δοχείων γκρί-
λαιο που βρισκόταν από κάτω, δεν
φαντάστηκαν βέβαια ότι θά έφερ- Μεγαλιθικές άναπαραστάσεις της «Σπηλιάς του Ελαφιού» στό Πόρτο
ναν στο φώς μια καταπληκτική ανα- Μπαντίσκο.
κάλυψη.
Άφού έβγαλαν αρκετή ποσότη-
τα κοκκινόχωμα — χαρακτηριστι-
κό της γης του κάμπου της Πού-
λια, ιταλικής επαρχίας—διέκρι-
ναν έπί τέλους ένα διάδρομο, που
όδηγούσε σε ένα καινούριο σπή-
λαιο, το όποιο μπορούσαν αμέσως
να εξερευνήσουν. Το πρώτο πρά-
γμα που είδαν οι πέντε νεαροί σπη-
λαιολόγοι, καθώς φώτισαν το εσω-
τερικό του σπηλαίου με τους ηλεκ-
τρικούς φακούς τους, ήταν ένα μι-
κρό μέρος απ' όπου ανοιγόταν ένα
φυσικό φρεάτιο, βαθύ έως πενήντα
μέτρα, στη βάση του οποίου υπήρ-
χαν αρκετά κεραμικά θραύσματα,
οστά, εργαλεία και όπλα κυνηγίου,
αδιάψευστα τεκμήρια της παρου-
σίας του ανθρώπου. Συγκινημένοι
από την ανακάλυψη πως σ' αυτό
το μέρος είχε κατοικήσει άνθρω-
πος, προχώρησαν προσεκτικά στην
εξερεύνηση τους χωρίς ν' αγγί-
ξουν τίποτε, κάνοντας μεγάλες άκρο
βασίες, προσέχοντας να μήν πατή-
σουν και καταστρέψουν τ' άχνάρια
και τ' απομεινάρια που βρίσκον-
ταν στο βάθος του φρέατος και
στο διάδρομο.

Μπροστά στό παρελθόν

Κι έδώ πιό πέρα υπάρχουν κομ-

μάτια κεραμικά. Άλλωστε ο κεν-
τρικός διάδρομος αρχίζει να ξεχω-
ρίζει και, δεξιά κι αριστερά, μο-
νοκόμματοι λίθοι φαίνονται να το-
ποθετήθηκαν έτσι ώστε να δείχνουν
52
ζων και μαύρων, που μερικά είναι
ολόκληρα και άλλα κομματιασμένα
πολύ εύκολα όμως μπορούν ν' άνα-
συγκολληθούν.
Στό σημείο αυτό μπορούμε να
φανταστούμε τη συγκίνηση, τη χα-
ρά, την έκπληξη, το αίσθημα της
δυσπιστίας, που συνεπή ρε τους πέν-
τε φίλους, μόλις σήκωσαν τα μά-
τια τους και αντίκρισαν αυτό που
φάνηκε στο φως των φανών τους:
μια φανταστική σειρά από ζωγρα-
φιές, εκπληκτικής ομορφιάς και
αρμονίας χρωμάτων. Συνεχίζουν να
ψάχνουν και το φως πέφτει στον
αντικρινό τοίχο. Και έκεί άλλα
σχέδια. Οι σπηλαιολόγοι προχώ-
ρησαν κατά μήκος του στενού
διαδρόμου. Παντού όπου έπεφτε το
φως και ή ματιά τους, αντίκριζαν
σχέδια και ζωγραφιές.
Φαινόταν πολύ ώραΐο για να εί-
ναι αληθινό. Όμως δεν ήταν πα-
ραμύθι: είχαν πράγματι ανακαλύ-
ψει ένα σπήλαιο γεμάτο προϊστο-
ρικά σχέδια, χρωματισμένα ζωη-
ρά, των οποίων το νόημα σήμερα
μας φαίνεται ακατάληπτο: πρόκει-
ται για σύμβολα που ίσως στο μέλ-
λον μπορέσουμε να εξηγήσουμε. Ό-
μως τί σημασία έχουν τα ερωτημα-
τικά, σε τέτοιες μαγικές στιγμές,
για τους πέντε νέους, που μόλις
ανακάλυψαν έναν κόσμο απίστευτο,
του οποίου ή μοναδική σπουδαιό-
τητα φάνηκε άπ' την πρώτη στιγμή;
Οι δύο σπηλαιολόγοι που ήσαν
επί κεφαλής της ομάδας και είδαν
πρώτοι τις ζωγραφιές, δεν μπορούν
να νικήσουν τη συγκίνηση τους.
Έτσι αρχίζουν να γελούν, να κλαί-
νε, να φωνάζουν άπ" τη χαρά τους.
Άφού ξεπέρασαν το πρώτο σόκ,
οι ερευνητές των σπηλαίων αποφά-
σισαν να προχωρήσουν με προσο-
χή. Αφού πέρασαν άπ' τον πρώτο
διάδρομο, φτάνουν σε μιαν αίθου-
σα καί, ακολουθώντας τη διεύθυν-
ση των χαμηλών πέτρινων τοίχων,
βλέπουν άλλους διαδρόμους ν' ανοί-
γονται μπροστά τους. Μετά από
ώρες και ώρες εξερεύνησης, οι
πέντε φίλοι ξανανεβαίνουν το φρεά-
τιο και βγαίνουν στο ύπαιθρο. Εϊ-
ναι ήδη σκοτεινά. Το σπήλαιο κά-
τω είναι πελώριο. Οι κύριοι διά-
δρομοι και οι πολυάριθμες διακλα-
δώσεις έχουν συνολικό μήκος 4
χιλιομέτρων. Μά οι σπηλαιολόγοι
αναγκάζονταν να σταματούν κάθε
τόσο μπροστά σε βάραθρα καί
εμπόδια άπ' τα όποια μόνο μερικά
φαίνονταν φυσικά. Άραγε ή πο-
ρεία τους θά παρουσιάσει εκπλή-
ξεις:
Προϊστορικό μνημείο
Οι ζωγραφιές βρίσκονται στα
τοιχώματα καί μερικές φορές στην
οροφή των τριών κύριων διαδρό-
μων. Είναι περισσότερα από εξήντα
«ταμπλώ», σε συνθέσεις από 20
έως 30 σχέδια. Συνολικά έχουμε
περί τα 2.000 σχέδια το λιγότερο.
Το χρώμα που συνανταμεσυχνότερα
είναι το κόκκινο — ίδιο χρώμα
με το εξωτερικό έδαφος — ακολου-
θεί το κίτρινο-καφέ, το μαϋρο καί
το γκρίζο — το τελευταίο το πε-
τύχαιναν χρησιμοποιώντας την κο-
πριά των νυχτερίδων. Άπό πρώτη
άποψη και μετά από έναν πρόχειρο
έλεγχο, τα περισσότερα σχέδια α-
νήκουν στο σχηματικό αφηρημένο
στυλ, με ένα μέρος παλαιοτέρων
ίσως σχεδίων, που μπορούμε να
αναγνωρίσουμε εύκολα λόγω της
φυσικής περιγραφής του θέματος.
π.χ. σκηνές κυνηγίου, αγρίων κα-
τσικιών ελαφιών, ανθρώπινες σι-
λουέτες, γενικά κυνηγών με τόξο,
διαφόρων άλλων ζώων, αποτυπώ-
ματα χεριών, μερικές φορές χωρίς
φάλαγγες στα δάχτυλα.
Τά αφηρημένα σχέδια περιλαμ-
βάνουν ηλιακά σημεία, αστρικά,
μαιάνδρους, περίπλοκα λαβυρινθο-
ειδή καί γεωμετρικά σχήματα, επί-
σης φιδοειδή, ζίγκ ζάγκ, κύκλους
γεμάτους στίγματα στο εσωτερικό
τους. Τή μελέτη αυτών των σχημά-
των ανέλαβε ο μεγαλύτερος 'Ιτα-
λός ερευνητής της προϊστορίας καί
αρχαίας τέχνης, καθηγητής Πάολο
Γκρατζιόγι, αλλά δεν την περά-
τωσε ακόμα, διότι απαιτείται πολύς
Αμφίβολa αστρικά και ηλιακά σύμβολα κοσμούν τα τοιχώματα του σπη
λαίου.
χρόνος καί επιμονή. Ακόμα καί
ή παράλληλη παρατήρηση των κε-
ραμικών, που ο προϊστορικός άν-
θρωπος μετέφερε καί τοποθέτησε
κατά μήκος των διαδρόμων καί
κατά πλειοψηφία κάτω από τους
ζωγραφιστούς τοίχους, μπορεί να
διαλευκάνει πολλά αβέβαια μέχρι
τώρα σημεία. Μπορούμε να πούμε
π.χ. ότι οι καλλιτέχνες του Πόρτο
Μπαντίσκο έζησαν κατά τη Νεο-
λιθική Εποχή, από 4.000 εως 3.000
χρόνια π.Χ. Η ακριβής ημερομη-
νία θά συμπληρώσει έναν πίνακα
που αρχίζει να σχηματίζεται καί
ήδη σήμερα αποτελεί, όπως λέγει
ο καθηγητής Γκρατζιόγι, «το σπου-
δαιότερο μνημείο ζωγραφικής του
τέλους της Προϊστορικής περιόδου
που βρέθηκε ποτέ στην Ευρώπη».
Οι ζωγραφιές του Πόρτο Μπαν-
τίσκο εκπλήττουν με την πρωτο-
τυπία τους. Ό κύκλος μορφής
νατουραλιστικής, που μπορούμε να
αποκαλέσουμε «ο κύκλος του κυ-
νηγίου», συμπεριλαμβάνει ανθρώ-
πινες φιγούρες με τα χέρια ανοι-
χτά προς τα πάνω, σε μια στάση
προσευχής ή ευχαριστίας, ή, σε
άλλες περιπτώσεις, έχουν το αρι-
στερό χέρι ακουμπισμένο στο γο-
φό τους καί το δεξί ανοιγμένο
μπροστά προς τα πάνω ή ίσο, δεί-
χνοντας έτσι τη φιγούρα ενός χο-
ρού. Τέτοια σχέδια μπορούν να συγ-
κριθούν με αυτά των σπηλαίων της
Νοτίου 'Ισπανίας, όπως π.χ. του
Τάγιο ντέ Μπασινέτε κοντά στο
Κάντισε, όπου πολύ συχνά εμφα-
νίζεται πολύ καθαρά το κέρας του
έλαφιού. Οι κυνηγοί αντίθετα, μπο-
ρούν να συγκριθούν με τους τοξό-
53
τες των ζωγραφικών της Ανατολι-
κής Ισπανίας— Πράντο ντέλ Να-
βάγο, Κουέβα ντέ λά Βιέγκα, Μο-
ρέλλα λά Βιέγκα.

Ο άνθρωπος καί ή ελικοειδής

γραμμή

Η μεγαλύτερη ομάδα των σχε-

δίων κατά τη Νεολιθική Ευρωπαϊ-
κή περίοδο απαρτίζεται από αστρι-
κά σημεία, ηλιακά, σπειροειδή και
ζιγκ - ζάγκ, που ήσαν ήδη γνωστά
και στην Παλαιολιθική εικονογρα-
φία. Όμως, στην περίπτωση του
Πόρτο Μπαντίσκο έχουμε μιαν ο-
μάδα σχεδίων σε στυλ εξαιρετικής
τεχνοτροπίας. Πρόκειται γι' αυτά
που παρουσιάζουν ανθρώπινα δντα
σε σχήμα «κλεψύδρας» και «ελι-
κοειδούς γραμμής».
Τέτοια σχέδια βρήκαμε καί στην
Ισπανία, στο Λάς Μορίσκας, στο
Λός Βίνας, στο Λος Γκαβιλάνες,
στο Πουέρτο Παλάσιος, στο Έλ
Έσκοριαλέγιο, στο Έλ Γκαμπάλ
είναι επίσης παρόντα και στα ζω-
γραφικά του Λεβάντζο, όπου οι φι-
γούρες μοιάζουν καταπληκτικά με
τα γυναικεία είδωλα της νεολιθικής
εποχής της ανατολικής Μεσογείου:
ένα τρίγωνο με την κορυφή προς
τα κάτω, για το πάνω μέρος του
σώματος, και προς τα πάνω, για
το κάτω μέρος του. Γιά το είδωλο
του άρρενος προστίθενται στα δύο
τρίγωνα τα χέρια και το χαρακτη-
ριστικό όργανο του φύλου. Το «ελι-
κοειδές ή σπειροειδές» σχήμα εί-
ναι, αντίθετα, το μοναδικό που
βλέπουμε στο Πόρτο Μπαντίσκο
και δεν βρίσκουμε πουθενά κάτι
παρόμοιο σε άλλες προϊστορικές
ζωγραφιές.
Αρχίζει από έναν άνθρωπο με
τριγωνικό κεφάλι, σπειροειδείς βρα
χίονες, διπλωμένα ή ανοιχτά πόδια,
συνεχίζει μετά με μιαν άλλη φιγού-
ρα όπου το τρίγωνο στρογγυλεύει,
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει, μεταξύ των άλλων, ή κάτω δεξιά εικόνα,
που θυμίζει παράξενα διάφορες λομβαρδικές, γαλλικές, ισπανικές και σο-
βιετικές αναπαραστάσεις.
ένώ στα μέλη αυξάνεται ή σπειροει-
δής γραμμή και φτάνει τέλος σε
ενα σύμπλεγμα κυματοειδών καί
σπειροειδών γραμμών, μέσα από
τις όποιες με κόπο αναγνωρίζεται
μια ανθρώπινη φιγούρα. Όμως αυ-
τή ή γραμμή του σπιράλ μεταφέ-
ρεται απ' τους προϊστορικούς ζω-
γράφους και πάνω στους βράχους,
για να απεικονίσουν πολύπλοκους
λαβύρινθους, των οποίων το νόημα
μας ξεφεύγει εντελώς. Άγνωστο
επίσης το νόημα των αφηρημένων
σχεδίων, που είναι και ή πλειοψη-
φία καί δεν μπορούν να συγκριθούν
με κανένα γνωστό μέχρι σήμερα
σπηλαιολογικό σχέδιο. Είναι αδύ-
νατο επίσης να πούμε αν όλα αυτά
τα σχέδια που σχηματίζουν τα προϊ-
στορικά ταμπλώ αντιπροσωπεύουν
μιαν οργανική ολότητα ή απλώς
είναι σχέδια χωρίς καμία σχέση
μεταξύ τους και αν, τέλος, έγιναν
απ' τον ίδιο τον καλλιτέχνη.
Η προσέγγιση μεταξύ των α-
φηρημένων καί των ρεαλιστικών
συμβόλων μας κάνει να σκεφτούμε
ότι είναι έργο πολλών καλλιτεχνών,
που δημιούργησαν σε διαφορετικές
εποχές. Κάθε άλλη όμως ερμηνεία
είναι επίσης δεκτή σήμερα.
Λίγους μήνες μετά την εξαιρε-
τική ανακάλυψη του σπηλαίου του
Πόρτο Μπαντίσκο, βρέθηκαν στην
κοντινή Σάν Τσεγάρεα σπήλαια με
άλλες ζωγραφιές, με πέτρινα χωρί-
σματα καθώς καί άφθονα κεραμικά
είδη. Το φαινόμενο δεν είναι το
μόνο, και υπάρχει υποψία ότι στα
σπήλαια της επαρχίας της Πούλια
καί των πέριξ κρύβονται αρχαιολο-
γικοί θησαυροί αφάνταστοι. Η ζώ-
νη αυτή είναι σήμερα στο κέντρο
του ενδιαφέροντος των ερευνητών:
ο σπηλαιολογικός περίπατος των
πέντε φίλων της Μάλιε, μας έφερε
στο φώς μια κληρονομιά ανυπολό-
γιστης αξίας και ενδιαφέροντος
για τη μελέτη της μεσογειακής
Προϊστορίας.
Enzo Bernardini

σεισμοι της. Το ίδιο παρατηρήθηκε καί με τους μεγάλους

ΝΕΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ
ΤΗΝ ΦΥΣΗ TΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ
τη μορφή σεισμικών δονήσεων και ηφαιστειακών
εκρήξεων.
Ό Δρ Άντερσον πιστεύει ότι έχει αποδείξεις σχε-
τικά με μια περιοδικότητα 40 ετών της ανωτέρω
διεργασίας. Πραγματικά, πολλοί από τους μεγάλους
σεισμούς στις αρχές του αιώνα μας, συνέβησαν γύρω
στα 1911, δηλ. όταν ή απόκλιση μεταξύ μαγνητικού
και Βορείου Πόλου βρισκόταν στο μεγαλύτερο σημείο
54
σεισμούς του Άσσάμ (1950) καί της Καμτσάκα
(1952).
Κατά τα λίγα τελευταία χρόνια, οι επιστήμονες
κατόρθωσαν να κάνουν βραχυπρόθεσμες προβλέψεις
πολλών σεισμών, λίγο προτού εκδηλωθούν. Έάν οι
υποθέσεις των ειδικών Άντερσον καί Πρέςς επαλη-
θευθούν, οι επιστήμονες Θα έχουν στη διάθεση τους
ένα μοντέλο για μακροπρόθεσμες προβλέψεις περιό-
δων χαρακτηριζομένων από έντονη σεισμική δράση,
με βάση την περιοδικότητα των 40 ετών που ανα-
φέρθηκε ανωτέρω.
 λεξικο του παρελθοντος
ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
ΕΦΗ ΚΑΡΠΟΔΙΝΗ
Προσαρμόσαμε το «Λεξικό του πα-
ρελθόντος» στα Ελληνικά μέτρα. Η
συνεργάτιδα μας δις Έφη Καρποδίνη
θά μας παρουσιάζει άρθρο με άρθρο
την προϊστορία — Ιστορία — λαογρα-
φία του τόπου μας.

Ε
πιχειρώντας ο άνθρωπος να δώσει μιαν απάντη-
ση στα διάφορα ερωτήματα, που ο ίδιος βάζει
στον εαυτό του σχετικά με την εμφάνιση του
πάνω στη γη, την προέλευση του και την πορεία του
πάνω στον πλανήτη μας, στρέφεται σε μιαν αναζή-
τηση μέσα στα βάθη των χρόνων και των αιώνων το
χρονικό διάστημα που καλύπτεται από τη δράση του
ανθρώπου, μέχρι τη στιγμή που εμφανίζονται τα γρα-
πτά μνημεία, ονομάζεται Προϊστορία και ή επιστήμη
που ασχολείται με την περίοδο αύτη Προϊστορική
Αρχαιολογία ή Προϊστοριολογία.

ΕΠΟΧΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ

Στήν προϊστορία και συγκεκριμένα ανάμεσα στους

δύο μεγάλους γεωλογικούς αιώνες, τον Πλειστό-
καινο και τον Όλόκαινο, στήν εποχή που είναι γνωστή
σαν λίθινη εποχή ή εποχή του λίθου, συναντά κανείς
τα πρώτα βήματα του ανθρώπου και αναγνωρίζει την
αφετηρία μετέπειτα εξελίξεων. Η εποχή του λίθου
διακρίνεται σε Παλαιολιθική, Μεσολιθική, Νεολιθική.
Η Παλαιολιθική εποχή (αρχαιότερη, μέση, νεό-
τερη) που αντιστοιχεί για τους ερευνητές του ανθρώ-
πινου πολιτισμού με τον Πλειστόκαινο των γεωλό-
γων, είναι μια εποχή που χαρακτηρίζεται από βίαιες
μεταβολές, από περιόδους φοβερού ψύχους, που επι-
κράτησε πάνω στη γη προκαλώντας, όπως ήταν φυ-
σικό, μεγάλες κλιματολογικές μεταβολές που συνεχί-
στηκαν για πολύ καιρό μέχρις δτου το κλίμα, ή κατα-
νομή της βλάστησης και όλοι οι σχετικοί παράγοντες
να σταθεροποιηθούν στη σημερινή περίπου κατάσταση.
Η εποχή αύτη είναι ξεχωριστή από τις άλλες κατά τα Το κρανίο της πάνω φωτογραφίας βρέθηκε στό
λεγόμενα των γεωλόγων. Κατ' αυτήν αποκτούν τα σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες στα Πετράλωνα της Χαλκι-
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους τα ζώα που ήταν δικής το 1960. Άνήκει σε γυναίκα που εζησε 75.000
προορισμένα μαζί με τον άνθρωπο να μοιραστούν την εως 50.000 χρόνια πριν από την εποχή μας. Το κρα-
κυριαρχία πάνω στη γη και συγκεκριμένα τα βοοειδή, νίο αυτό φυλάγεται στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονί-
το άλογο και τα πρώτα συγγενή είδη του σκύλου κης και είναι ή αρχαιότερη Μαρτυρία για την παρου-
(αλεπούδες, τσακάλια, λύκοι). Ό σ ο για τα ανθρώ- σία του παλαιολιθικού ανθρώπου στήν Ελλάδα.
πινα φύλα αυτά διαμορφώνονται στα νεότερα πλει- Το 1958 στις όχθες του Πηνειού βρέθηκαν τα πρώτα
στοκαινικά χρόνια ( 4 0 0 0 0 - 8 0 0 0 π.Χ.). Τήν ίδια εργαλεία της Παλαιολιθικής μαζί με απολιθωμένα
εποχή (πλειστόκαινο, διάρκεια περισσότερο από μισό οστά θηλαστικών του Πλειστόκαινου. Κάτω φωτογρα-
εκατομμύριο χρόνια) ο άνθρωπος ανακαλύπτει και φία: δύο δείγματα λιθοτεχνίας της Μέσης Παλαιολι-
τελειοποιεί την έπιτηδειότητά του να κατασκευάζει θικής: ενα ξέστρο (αριστερά) και διπρόσωπη φυλλό-
εργαλεία, δίνοντας μας τον πρώτο τύπο ενός καθαυτό σχημη αιχμή (Μουσείο Βόλου).

55
 εργαλείου : τον Άμπεβίλλιο και Άχελαίο χειροπέ-
λεκυ, ένα είδος μπαλτά, χωρίς λαβή, από πελεκημένο
πυριτόλιθο. Κι εδώ πρέπει να πούμε πως ο πυριτό-
λιθος (τσακμακόπετρα), ένα σκληρό σκοτεινόχρωμο
χαλαζιακό πέτρωμα, μαζί με τον όψιδιανό (υαλώδες
ηφαιστειακό πέτρωμα), ήταν το φυσικό υλικό που
μπορούσε να προσπορισθεί ο προϊστορικός άνθρωπος
για να κατασκευάσει εργαλεία. Με λίγα ή περισσό-
τερα κτυπήματα σε πυρήνες πυριτόλιθου, που γίνονται
στην άρχή βέβαια τελείως τυχαία κι αργότερα σε
συγκεκριμένο σημείο, ο άνθρωπος μορφοποιεί το
εργαλείο ή κατεργάζεται τις παρασχίδες που παίρνει.
Ό λίθινος χειροπέλεκυς θά αποτελέσει το βασικό
εργαλείο του ανθρώπου. Λίθινος χειροπέλεκυς βρέ-
θηκε και στην Ελλάδα, στη Μακεδονία, κοντά στο
Παλαιόκαστρο (1963). Είναι από πρασινωπό τρα-
χίνη λίθο και βρίσκεται σήμερα στο μουσείο της
Βέροιας.
Άφθονα λείψανα λίθινων εργαλείων βρέθηκαν
επίσης στη χώρα μας στις όχθες του Πηνειού και
στο εσωτερικό της χώρας (Κρανώνα) από τη μέση
παλαιολιθική (100.000 - 50.000 π.Χ.), στην Ή π ε ι -
ρο (κοιλάδα νου Λούρου και σε άλλες 15 τοποθεσίες),
στα Ιόνια νησιά, Πελοπόννησο, Β. Σποράδες. Τά
ευρήματα στήν Αλόννησο μαρτυρούν την πανάρχαιη
παρουσία και δράση του ανθρώπου στο Αιγαίο. Στά
αβέβαια νερά της παλαιολιθικής ιστορίας πραγματική
σχεδία είναι οι άνθρωποι του Νεάντερταλ και ο πολι-
τισμός τους. Σκελετοί αύτού του κλάδου βρέθηκαν
στην Ευρώπη, Ασία, Β. Αφρική. Στήν Ελλάδα, σε
ένα σπήλαιο στα Πετράλωνα της Χαλκιδικής, βρέ-
θηκε κρανίο παλαιολιθικού ανθρώπου τύπου Νεάντερ-
ταλ. Το είδος του Νεάντερταλ πριν από 40.000 ή
50.000 χρόνια εξαφανίζεται τελειωτικά. Στόν παλαιό
κόσμο κυριαρχεί ο έμφρων άνθρωπος (Homo Sapi-
ens). Με την εμφάνιση του συντελείται πρόοδος στήν
τεχνολογία. Επινοείται μια νέα μέθοδος, ή λάξευση
«διά πιέσεως». Χάρη σ' αυτήν και την τεχνική των
λεπίδων (φολίδες μακρόστενες, με παράλληλες πλευ-
ρές, σαν λάμες μαχαιριού) κατασκευάζονται εργαλεία
διαφόρων τύπων και έπιτυγχάνεται ή κατεργασία του
κόκκαλου, ελεφαντόδοντου, έλαφοκέρατου και του
ξύλου. Ό άνθρωπος χρησιμοποιεί τώρα βελόνες και
μάλιστα με οπές, για να ράβει δέρματα, που χρησιμο-
Ίο πρώτο έργο τέχνης της Παλαιολιθικής εποχής στήν Ελλάδα βρέθηκε σε
μία σπηλιά του Πηλίου. Απεικονίζεται ένα άλογο χαραγμένο σε στιλπνό λίθινο
αντικείμενο που φτάνει σε μήκος τους 8 πόντους. Διακρίνεται για την νατουρα-
λιστική απόδοση του ζώου και την έντονη άποτύπωσή του. (Μουσείο Βόλου).
ποιεί σαν ενδύματα. Το πιό σημαντικό όμως επίτευ-
γμα του ανθρώπου σ' αυτή την εποχή (νεότερη παλαιο-
λιθική) είναι ή εφεύρεση της βαλλίστρας ακοντίων
(έκτοξευτήρα ακοντίων) και κατόπιν και του βέλους.
Έ τ σ ι ο άνθρωπος, αρχίζοντας από τις δοκιμαστικές
θραύσεις των κροκάλων, φθάνει στην έμπειρη κατα-
σκευή μιας σειράς από ειδικευμένα εργαλεία και
σύνεργα που του επιτρέπουν όχι μόνον να εξασφαλίσει
την τροφή του άλλα και να κάνει τα πρώτα βήματα
στήν τέχνη. Οι άνθρωποι της νεότερης παλαιολιθικής
άφησαν λείψανα στα ασβεστολιθικά εδάφη της δυτι-
κής Εύρώπης, (Ν.Δ. Γαλλίας, Β. Ισπανίας) μαζί
με τις πρώτες καλλιτεχνικές δημιουργίες του ανθρώ-
που, που τις συναντάμε στα τοιχώματα των σπηλαίων
και των σπηλαιόμορφων καταφυγίων (σπήλαια Λασκώ,
Τρία αδέλφια, Φόν ντε Γκώμ, Αλταμίρα) ενώ προς
τα ανατολικά ως τη Σιβηρία μικρά γλυπτά ειδώλια
γυναικείων μορφών εκπλήσσουν με τη δύναμη της
έκφρασης. Αληθινά έργα τέχνης.
Στήν Ελλάδα λείψανα βρέθηκαν στήν Κωπαΐδα
(σπήλαιο Σείντί), κοντά στη Λάρισα, Ήπειρο (Κοκκι-
νόπηλο, Άσπρολάχανο, Καστρίτσα). Το Πήλιο πάλι
μας προσφέρει δείγματα της παλαιολιθικής τέχνης,
απλής, λιτής, σχηματικής, χωρίς λεπτομέρειες.
Οι γνώσεις μας για την ανθρώπινη κοινωνία πριν
από τη νεότερη παλαιολιθική είναι αναγκαστικά περιο-
ρισμένες. Βέβαια ανάμεσα στους Νεαντερταλίους που
ήσαν εγκαταστημένοι, όπου ήταν δυνατό, στα σπή-
λαια έχει αναπτυχθεί ένας έντονος οικογενειακός δε-
σμός, όπως μαρτυρούν ή τελετουργική ταφή, ή τοπο-
θέτηση τροφής και όπλων δίπλα στους νεκρούς, πρά-
γμα που συναντάμε για πρώτη φορά σ' αυτούς τους
ανθρώπους. Φαίνεται λοιπόν πως οι Νεαντερτάλιοι
είχαν ανεπτυγμένο το οικογενειακό και το κοινωνικό
συναίσθημα. Πληροφορίες για τις ανθρώπινες κοινω-
νικές ομάδες και την κοινωνική διάρθρωση τους μπο-
ρούμε να συγκεντρώσουμε από τους τόπους κατοικίας.
Οι άνθρωποι της νεότερης παλαιολιθικής, κυνηγοί,
όπως και οι πρόγονοι τους, αναγκασμένοι να άκολου-
θούν τα θηράματα, μετακινούνται συνεχώς. Έ τ σ ι στη
θερινή περίοδο ζουν προσωρινά σε εύκολόκτιστα κατα-
φύγια, που τα εγκατέλειπαν το χειμώνα, οπότε κατέ-
φευγαν στα σπήλαια που τους χρησίμευαν σαν κατοι-
κίες. Μέσα σ' αυτά τα σπήλαια αφήνουν τα άχρηστα

αντικείμενα, τα υπολείμματα άπ' τις τροφές, τα σκου-
πίδια. Μ' αυτόν τον τρόπο δημιουργείται στο δάπεδο
ένας σωρός, συχνά σε μεγάλο ύψος, φράζοντας κάποτε
τελείως το σπήλαιο και κάνοντας το ακατοίκητο. Έν
τούτοις στην Τσεχοσλοβακία, Ν. Ρωσία, Σιβηρία βρέ-
θηκαν άπ' την ίδια εποχή τα πρώτα πραγματικά λεί-
ψανα ανθρώπινων κτισμάτων, πρωτοποριακές κατα-
σκευές, προάγγελοι των σπιτιών που θά ξεφυτρώσουν
αργότερα στη γη.
ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ
Προς το τέλος του πλειστόκαινου, μια μεγάλη
κλιματολογική αλλαγή συντελείται. Οι παγετώνες
υποχωρούν οριστικά προς τους πόλους, με αποτέλε-
σμα να επικρατήσει θερμότερο και ξηρότερο κλίμα.
Αρχίζει μια περίοδος νέα (όλόκαινος) και μια εποχή
(μεσολιθική) ή καλύτερα μια πολιτιστική φάση με
άνιση χρονική διάρκεια (στη Μέση Ανατολή διάρ-
κεσε πολύ λιγότερο άπ' όσο στην Ευρώπη καί στην
Ελλάδα). Κατ' αυτήν συντελείται μια μετανάστευση
των μεγάλων ζώων προς τα βόρεια (μαμούθ, τριχω-
τός ρινόκερως, τάρανδος) —μερικά άπ' αυτά σε λίγο
εξαφανίστηκαν οριστικά— καί ή επικράτηση άλλων
που ήταν μικρότερα καί ταχύτερα. Παρατηρείται μια
τάση παρόμοια με της νεότερης παλαιολιθικής για
ανάπτυξη τοπικών πολιτισμών. Στήν Ευρώπη οι
βόρειοι πολιτισμοί μας δίνουν ενδιαφέροντα καί αξιό-
λογα δείγματα. Οι άνθρωποι διακοσμούν συχνά αντι-
κείμενα από κόκκαλα, έλαφοκέρατα καί φαιό ήλεκτρο
με γραμμές ή άπλα γεωμετρικά σχήματα. Φιλοτε-
χνούν ειδώλια ζώων σε ήλεκτρο ή σκαλίζουν παρα-
στατικά μορφές ανθρώπων καί ζώων. Στίς βραχο-
γραφίες της Νορβικης ακτής άφησαν δείγματα νατου-
ραλιστικής τέχνης. Οι μεσολιθικοί άνθρωποι γενικά
προσαρμόζονται στίς νέες συνθήκες που επικρατούν
στο περιβάλλον, άλλοτε αναπροσαρμόζοντας σ' αυτές
παλιότερη πολιτιστική τους παράδοση καί άλλοτε
δημιουργώντας γνήσιους μεσολιθικούς πολιτισμούς.
Ιχνη αυτών των πολιτισμών σώθηκαν στο ανατολικό
τμήμα της Μεσογείου, τον Εύξεινο Πόντο, την Κασπία
θάλασσα, καί τον Περσικό κόλπο. Ακόμη οι μεσο-
λιθικοί λαοί της Ευρώπης θά προσθέσουν χρήσιμα
Στό σπήλαιο Σαρακίνο του Πηλίου βρέθηκαν τα δύο
αυτά δείγματα σχηματικής παλαιολιθικής τέχνης. Το
πάνω, σχιστόλιθος, απεικονίζει πιθανώς σκηνή μαγι-
κού χορού. Το κάτω, ερυθρωπός σχιστόλιθος, παριστά
μια καθημερινή σκηνή της ζωής. Ένας τοξότης, μια
γυναίκα, ενα άγριόγιδο, ενα ερπετό και ενα καμάκι με
πέντε ακίδες. Ισως το πλακίδιο να είχε αναθηματικό
χαρακτήρα. (Μουσείο Βόλου).
εφόδια για την όρνιθοθηρία καί το ψάρεμα, βασικούς
τομείς της οικονομίας τους. Πρώτοι αυτοί φτιάχνουν
παγίδες, δίκτυα καί κατασκευάζουν τα πρώτα πλοιά-
ρια. Στήν 'Ελλάδα στο σπήλαιο Φράγχθη, κοντά στο
χωριό Κοιλάδα της Έρμιονίδας, βρέθηκαν διαδοχικά
στρώματα της παλαιολιθικής καί μεσολιθικής επο-
χής. Οστά ζώων με κυρίαρχο το ελάφι, καί, σε μικρό-
τερη συχνότητα, από άλλα είδη, μας πληροφορούν
για τις προτιμήσεις των μεσολιθικών κατοίκων. Ση-
μειώθηκε ύπαρξη όψιδιανού καί βρέθηκαν λίγα λίθινα
καί ελάχιστα όστέινα εργαλεία.
Τά ανθρώπινα λείψανα κατά τον ανθρωπολόγο
Άγκελ (J.L. Angel) ανήκαν σε άνδρες καί γυναίκες
βραχύσωμους γενικά. Μερικά δείχνουν σύμφωνα με
τους ερευνητές διαδεδομένη αναιμία καί αρθριτικές
παραμορφώσεις. Το σημαντικότερο όμως είναι μια
πλήρης ταφή που άνηκε σε νεαρό άνδρα, βραχύσωμο,
25 περίπου ετών. Σ' ένα ρηχό βαθούλωμα του εδά-
φους, ο νεκρός βρέθηκε ύπτιος με τα σκέλη συνεσταλ-
Ένα Αιγυπτιακό αρχαϊκό αντικείμενο.
μένα καί τα χέρια προς το στήθος συμμετρικά. Η
ταφή χρονολογήθηκε στα 7592 π.Χ. κι αποτελεί τον
αρχαιότερο πλήρη σκελετό που βρέθηκε ώς τώρα στήν
Ελλάδα καί τον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου.
Οπωσδήποτε από τη μεσολιθική εποχή αξίζει
ιδιαίτερα να αναφερθεί ο Νατούφιος πολιτισμός της
Παλαιστίνης που αντιπροσωπεύει το τέλος της μεσο-
λιθικής εποχής καί τη μετάβαση στήν αρχόμενη
Νεολιθική. Τά περιδέραια των Νατούφιων δείχνουν
ενα λαό με ανεπτυγμένη την αίσθηση του σχεδίου.
Αριστουργηματικές είναι οι γλυπτές παραστάσεις
ζώων πάνω σε κόκκαλο καί ιδίως ο νεβρός (το έλα-
φάκι) ο σκαλισμένος πάνω στη λαβή ενός δρεπανιού.
Οι μαρτυρίες τέλος για τεχνητές κατοικίες προέρ-
χονται όλες σχεδόν άπ' την Ευρώπη, δείχνοντας πως
οι μεσολιθικοί άνθρωποι με τα μέσα καί τις μεθόδους
που χρησιμοποίησαν ήσαν καί εμπνευσμένοι καλλιτέ-
χνες καί προσεκτικοί τεχνίτες.
Έφη Καρποδίνη
57

ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΒΗΘΛΕΕΜ
ΑΛΕΞ. ΛΑΓΚΑΔΑΣ
Υ
πάρχουν μεγάλα γεγονότα
στην ανθρώπινη ιστορία που
διαμόρφωσαν τα πεπρωμένα
μας, χωρίς να καθορίζονται ακρι-
βώς χρονολογικά, με σαφή και α-
διάβλητο τρόπο.
Αυτό συμβαίνει και με τον ακρι-
βή καθορισμό της ημέρας που γεν-
νήθηκε ο Ίησούς, λόγω των διαφό-
ρων συστημάτων υπολογισμού του
χρόνου που χρησιμοποιούσαν στο
μακρινό παρελθόν.
Είναι γνωστό πως οι προγονοί
μας, χρησιμοποιούσαν σαν βάση κα-
θορισμού χρονολογιών τις 'Ολυμπιά-
δες, και οι Ρωμαίοι το χρόνο «από
κτίσεως Ρώμης», ένώ άλλοι λαοί
τα ονόματα των βασιλέων τους.
Ακριβώς την περίοδο της βασι-
λείας τους μνημονεύουν πολλοί συγ-
γραφείς για να καθορίσουν το χρόνο
διαφόρων συμβάντων. Γι' αυτό, όχι
μόνον αγνοούμε το χρόνο γέννησης
του Ναζωραίου,άλλά και το χρόνο της
εμφάνισης του Άστρου της Βη-
θλεέμ. Η μόνη θετική πληροφορία
που έχουμε, προέρχεται από τον
Ίώσηπο, που λέει πως ο Ηρώδης
ο Μέγας πέθανε το 4 π.Χ.
Το Ευαγγέλιο και ή θρησκευτική
μας παράδοση δεν καθορίζουν με
σαφήνεια την ημερομηνία της γέν-
νεσης του Θείου Βρέφους, που ιδιαί-
τερα μας ενδιαφέρει, γιατί θά μας
βοηθούσε να καθορίσουμε, με βάση
αστρονομικά δεδομένα, τί είδους
άστρο ήταν εκείνο που φώτισε το
δρόμο των Μάγων και τους οδή-
γησε στη Φάτνη της Βηθλεέμ.
Σάν βασικό στοιχείο για την ε-
ρευνά του καθορισμού της πραγμα-
τικής ημερομηνίας γέννησης του Ί η -
σού, έχουμε την πληροφορία του
Ματθαίου, ο όποιος λέει πως γεννή-
θηκε «έν ήμέραις Ήρώδου του βασι-
λέως». Αλλά πότε ακριβώς ;
Το ερώτημα αυτό, που παραμένει,
58
απασχόλησε πολλούς πιστούς, αλλά
και ασεβείς ακόμα, που αμφισβή-
τησαν την ιστορική ύπαρξη του Σω-
τήρα. Αλλά, αν οι διάφορες ιστορι-
κές πηγές δεν μας καθορίζουν την
ακριβή ημερομηνία γέννησης του
Ίησού, μήπως οι πληροφορίες για
την τότε θέση των άστρων είναι
δυνατό να μας την προσδιορίσουν ;
Χωρίς αμφιβολία, ναί, γιατί τα
αστρονομικά φαινόμενα μας βοη-
θούν, με αδιάβλητο τρόπο, να χρο-
νολογίσουμε ιστορικά γεγονότα.
Οι εκλείψεις του Ήλιου και της
Σελήνης, οι εμφανίσεις περιοδικών
κομητών κ.λπ., βάσει των αιωνίων
νόμων της Δημιουργίας, επαναλαμ-
βάνονται με απόλυτη ακρίβεια, τό-
ση, ώστε είναι δυνατό να καθορί-
σουμε πότε είχαμε ένα αστρονομικό
φαινόμενο και ακόμα, πότε ακριβώς
θά επαναληφθεί αυτό.
Γνωρίζουμε λ.χ. ότι ή εμφάνιση
κομήτη στην Τροία, το 1195 π.Χ.,
θεωρήθηκε ώς προάγγελος της κα-
ταστροφής της.
Επίσης γνωρίζουμε πως ο Δηδο-
μηδικός πόλεμος τελείωσε στις 25
Μαΐου 585 π.Χ., λόγω της ολικής
έκλειψης του Ήλιου, που είχε προ-
βλέψει ο Θαλής ο Μιλήσιος. Ακό-
μα, μας είναι γνωστό, ότι κατά την
καταστροφική για τους Πέρσες ναυ-
μαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ.,
εμφανίστηκε κομήτης που θεωρή-
θηκε μοιραίο σημάδι για την πανω-
λεθρία τους.
Τέλος, είναι γνωστό πως το 432
π.Χ. κατά τον απόπλου των Αθη-
ναίων από τον Πειραιά με 100 πλοία
και επί κεφαλής τον Περικλή, προ-
κειμένου να έπιτεθούν κατά της
Πελοποννήσου, έγινε έκλειψη Σελή-
νης που κατατρόμαξε τα πληρώμα-
τα. Τότε ο Περικλής είχε την ευκαι-
ρία να δείξει τις αστρονομικές του
γνώσεις, που του είχε διδάξει δ
Αναξαγόρας, και να καθησυχάσει
τους Αθηναίους, δίνοντας εξηγή-
σεις για το φαινόμενο.
Μήπως λοιπόν, μελετώντας τα
διάφορα στοιχεία που έχουμε για την
εμφάνιση του Άστρου της Βηθλεέμ,
μπορούμε, γυρίζοντας στο μακρινό
παρελθόν, να διαπιστώσουμε πρα-
γματικά αν υπήρξε, τί είδους άστρο
ήταν αυτό, καθώς και πού και πότε
εμφανίστηκε ;
Είναι γνωστό πως τα ουράνια σώ-
ματα χωρίζονται σε τέσσερεις βασι-
κές κατηγορίες : Στούς μετεωρίτες-
διάττοντες, στούς πλανήτες, στούς
κομήτες και στούς απλανείς αστέρες.
Άς εξετάσουμε λοιπόν αν το Ά-
στρο των Μάγων άνηκε σε μια κα-
τηγορία από τα ουράνια αυτά σώ-
ματα.
Κατ' αρχήν αποκλείεται απο-
λύτως να ήταν μετεωρίτης ή διάτ-
τοντας το Άστρο της Βηθλεέμ,
γιατί οι εξωγήινοι αυτοί επισκέπτες
εμφανίζονται για βραχύτατο χρονι-
κό διάστημα. Λάμπουν για λίγο,
για ελάχιστα μόλις δευτερόλεπτα
στον ουρανό και σβήνουν αμέσως.
επειδή, ουσιαστικά, τα μετέωρα
αυτά είναι μικρά τεμάχια ύλης
που μας έρχονται από το διάστημα
και διαλύονται στα υψηλά στρώμα-
τα της ατμοσφαίρας μας, κινούμενα
με ταχύτητα 40 περίπου χιλιομέτρων
το δευτερόλεπτο.
Ούτε πλανήτης ή ακόμα και «σύ-
νοδος πλανητών» μπορούσε ποτέ
να είναι το Άστρο της Βηθλεέμ,,
γιατί οι πλανήτες και οι θέσεις τους,
ήταν πολύ γνωστοί στούς Μάγους -
αστρολόγους.
Δέν είναι ακόμα δυνατό να υπο-
θέσουμε κάν πως ήταν κομήτης, για-
τί οι συχνοί αυτοί επισκέπτες μας.
θεωρούνταν πάντοτε προάγγελοι κα-
κών για την ανθρωπότητα.
Μήπως τότε το άστρο αυτό ήταν
απλανής ; Μήπως ο Σείριος, το πιο
λαμπρό άστρο μεταξύ των απλα-
νών ; Μήπως ο Βέγας ; Ή μήπως
ο Κάνωπος ; Μήπως ακόμα ήταν
ένα νέο άστρο, ένας νόβα ή σούπερ-
νοβα ; Αποκλείεται, γιατί τα άστρα
αυτά είναι «απλανείς», μένουν δη-
λαδή σχεδόν ακίνητα, για χιλιάδες
χρόνια, αντίθετα με την πληροφορία
του Ευαγγελιστή Ματθαίου, ο ό-
ποιος λέει : «και ιδού αστήρ ον εί-
δον έν τη ανατολή προήγεν αυ-
τούς, έως έλθών έστη ου ήν το παχ-
δίον». Ό Ματθαίος δηλαδή σα-
φέστατα καθορίζει την κίνηση του
άστρου, δίνει μάλιστα την εντύπωση
ή περιγραφή του πως αυτό μετακι-
νείτο σε μικρό ύψος, ένώ είναι γνω-
στό ότι άβυσσος αποστάσεων μας
χωρίζει από τους απλανείς αστέρες.
Ό πλησιέστερος ήλιος - απλανής, ο
Εγγύτατος, του άστερισμού του
Κενταύρου, απέχει 4,2 έτη φωτός.
Δηλαδή τόσα χρόνια χρειάζεται το
φώς με την ταχύτητα του των 300.
000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο,
να φθάσει σε μας.

Ε
χουν περάσει πάνω από εί-
κοσι χρόνια αφότου οι εφη-
μερίδες όλου του κόσμου α-
νέφεραν με πηχυαίους τίτλους ότι
ΙΣΩΣ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΠΑ
ΡΑΜΟΝΕΣ TOΥ ΣΗΜΑΝΤΙ-
ΚΟΤΕΡΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ ΤΗΣ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,
ΔΙΟΤΙ ΕΞΩΓΗΙΝΟΙ ΕΠΙΣΚΕ-
ΠΤΕΣ ΠΕΤΑΞΑΝ ΠΑΝΩ ΑΠ'
ΤΗ ΓΗ ΜΑΣ.
Άλλα τότε, αν το Άστρο της Βη-
θλεέμ δεν ήταν υλικό ουράνιο φαι-
νόμενο που επί αιώνες προσπαθούν
να καθορίσουν οι μεγαλύτεροι α-
στρονόμοι, όπως ο Κέπλερ και άλ-
λοι σοφοί, μήπως ήταν μεταφυσι-
Ό άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστο-
μος ίσως είναι ο μόνος που φαίνεται
ότι προσέγγισε την αλήθεια, γιατί
στις ομιλίες του (Ομιλία ΣΤ' παρ.
β.) αναφέρει : «ού των πολλών εις
ο αστήρ ούτος ήν, μάλλον ουδέ α-
στήρ, ώς έμοι γε δοκεί, άλλα δύνα-
μίς τις αόρατος εις ταύτην μετα-
σχηματισθείσα την όψιν, πρώτον
από της πορείας αυτής δήλον. Ού
γαρ έστιν αστήρ τις, ταύτην βαδί-
ζων την όδόν, άλλα καν ήλιον εί-
ποις, καν σελήνην, καν τους άλλους
Έτσι, για άλλη μια φορά, ο άν-
θρωπος βρήκε ταπεινωμένη την πα-
νάρχαιη υπεροψία του, από τότε
που ο Γαλιλαίος δήλωσε ότι ο πλα-
νήτης μας, με τις διαστάσεις που
έχει, είναι από τους πιο μικρούς
που γυρνάνε γύρω άπ' τον ήλιο.
Εκείνοι οι τίτλοι των εφημε-
ρίδων πρότειναν κ ά τ ι και-
ν ο ύ ρ ι ο : πρότειναν να εξεταστεί
άπ' την αρχή ολόκληρο το χ ρ ο -
απαντάς αστέρας άπ' ανατολών επί
δύσιν όρώμεν χωρούντας, ούτος δε
από άρκτου προς μεσημβρίαν έφέ-
ρετο, ούτω γαρ ή Παλαιστίνη προς
Περσίδα κείται».
Φαίνεται λοιπόν πως ο άγιος Ιω-
άννης ο Χρυσόστομος έδωσε την
ορθή απάντηση στο μεγάλο έρώτη-
μα. Γι' αυτό, αν δεχθούμε την ερ-
μηνεία του, το Άστρο της Βηθλεέμ
δεν ήταν υλικό αστρονομικό, άλλα
μεταφυσικό φαινόμενο, που έλαμψε
από θεία βούληση και όδήγησε τους
Μάγους στη Φάτνη , όπου κατά ει-
δυλλιακό τρόπο, γεννήθηκε το θειο
Βρέφος.
Το γεγονός αυτό ήταν τόσο με-
γάλο, ώστε το στερέωμα να στο-
λιστεί με ένα ύπέρλαμπρο άστρο,
που γέμισε από χαρά τους Μάγους
ΤΙ
ειναι
Η
ΟΥΦΟΛΟΓΙΑ
Η
ΚΛΕΙΠΕΟΛΟΓΙΑ
Η
ΕΣΩΒΙΟΛΟΓΙΑ
SOLAS BONCOMPANI
Μετάφραση Ντίνος Γαρουφαλιάς
και πλημμύρισε με φως τις καρδιές
των απελπισμένων.
Πολλοί πιστεύουν ότι ή Γη μας
είναι ποτισμένη με δάκρυα, που
είναι περισσότερα από τους ωκεα-
νούς της και ακόμα πως τον πλα-
νήτη μας σκεπάζουν συνεχώς πυκνά
νέφη γεμάτα από πάθη και μίση.
Άν αυτό είναι αλήθεια, τότε το
Άστρο της Βηθλεέμ, το λαμπρό αυ-
τό σύμβολο της Χριστιανοσύνης, εί-
τε υλικό ουράνιο σώμα ήταν , είτε
μεταφυσικό, ας μάς φωτίζει, δίνον-
τας μας πίστη και ελπίδα για μια
καλύτερη, πιο ανθρώπινη ζωή, και
ακόμα, άς μάς οδηγεί στο δρόμο
της αγάπης που είναι το βασικό δί-
δαγμα του Ναζωραίου.
59
 Πολλά ειδικευμένα δημοσιεύματα ά- ρας γυρίσαμε σπίτι και όλα είχαν
σχολούνται με το φαινόμενο των Ι- τελειώσει, αλλά έγώ συνέχιζα να
πταμένων δίσκων, αν και, για λό- αναρωτιέμαι : Τί πράμα να ήταν ;
γους διπλωματίας ή σκοπιμότητας, Ισως κανένας μετεωρίτης. Αλλά
η «επίσημη» επιστήμη δεν δημο- που να ξέρεις . . . ίπάρχουν τόσα
σιεύει δελτία και κοινοποιήσεις. μυστήρια στο Σύμπαν.» (Μα-
Κάτω: Ό Μετεωρίτης «Μερσεδί- ρέσκο Μανιόλφι, Σάν Φραντσέσκο
τας». Μουσείο Φυσικής Ίστορίας, 44 Γκαλλιάνο Μουτζέλλο - Δημό-
Νέα Υόρκη, Η εξέταση αυτού του σιο Γυμνάσιο «Lorentzo de Me-
μετεωρίτη, έφερε στο φως μόρια ορ- dici»).
γανικής ύλης που υπήρχαν στη μά- Είναι υπέροχη ή εποχή μας. Αν-
ζα του. Δεν είναι σπάνιο να περιέ- αμφίβολα αξίζει να τη ζει κανείς,
χουν τέτοια μόρια οι μετεωρίτες. διότι φαίνεται ότι τώρα μας αποκα-
Αυτό επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι λύπτονται μυστήρια ανεξήγητα, μυ-
υπάρχουν διάφορες μορφές έξω- στήρια που, άπ' την αρχαιότητα,
γήινης ζωής. τραβούσαν την προσοχή του άνθρω-
ατεμένη με πράσινο καπνό. Μετά που.
από μερικά δευτερόλεπτα εξαφα-
νίστηκε αφήνοντας στο σημείο που Ο Υ Φ Ο Λ Ο Γ Ι Α : από τα αρ-
βρισκόταν ένα σύνεφο καπνού που, χικά U. F. Ο. — UNIDENTI-
μετά από ένα τέταρτο της ώρας πε- FIED FLYING OBJECTS-
ρίπου, εξαφανίστηκε κι αυτό, χω- (Άγνωστης ταυτότητας ιπτάμενα
ρίς να μπορέσουμε να καταλάβουμε αντικείμενα) Μελέτη των φαινομέ-
τί πράμα ήταν. νων που έχουν σχέση με τους ιπτά-
Ένώ συνέβαιναν αυτά, ή σκυ- μενους δίσκους ή γενικότερα με τα
λίτσα είχε αρχίσει να γαυγίζει, οι ιπτάμενα αντικείμενα άγνωστης
βρίσκεται λίγο πιό βορινά. Όταν φασιανοί ξεφώνιζαν μαζί με τους ταυτότητας.
όλοι περάσαμε στην άλλη όχθη του μπούφους και τις κουκουβάγιες, και Κ Λ Ε Ι Π ΕΟΛΟ ΓΙΑ : Έ-
ρυακιού, ή σκυλίτσα μου άρχισε να εκείνη τη στιγμή, ο αέρας ζεστά- ρευνα και μελέτη «ούφολογικών»
διασκεδάζει τρέχοντας, πηδώντας
και παίζοντας στο χαμηλό χορτάρι.
Ό πατέρας μου κι έγώ καθίσαμε
σε μια πέτρα. Στό μεταξύ είχε αρ-
χίσει να σκοτεινιάζει, ο ουρανός ή-
ταν γεμάτος άστρα, αν και είχε με-
ρικά συνεφάκια εδώ κι έκεί. Εκεί-
νη τη στιγμή, μια κουκουβάγια άρ-
χισε να φωνάζει. Ό πατέρας μου
δεν έδωσε σημασία, αλλά έγώ είπα
μέσα μου : Ό τ α ν τραγουδάνε οι
κουκουβάγιες, όλοι λένε ότι φέρνει
γρουσουζιά, αλλά έγώ δεν το πι-
στεύω.
Αμέσως μετά, ένα άλλο πουλί
άρχισε να κελαϊδάει κι έγώ, μή
ξέροντας τί ήταν, ρώτησα τον πα-
τέρα μου που μού είπε : Είναι μπού-
φος. Τότε τον ρώτησα αν είναι αλή-
θεια ότι οι κουκουβάγιες φέρνουν
γρουσουζιά, αλλά μού απάντησε :
Μπα. . . Κι οι κουκουβάγιες που-
λιά είναι, σαν όλα τ' άλλα.
Την ώρα που τα λέγαμε αυτά,
ακούστηκε από μακριά ή φωνή ενός
φασιανού. Πέρασαν μερικά λεπτά και
σε λίγο μια λάμψη εμφανίστηκε στον
ουρανό, άλλα έγώ δεν έδωσα σημα-
σία, ούτε και ο πατέρας μου. Νομί-
σαμε πως ήταν το φεγγάρι που έ-
βγαινε από ένα σύνεφο, αλλά δέ ήταν θηκε κι ένα μεγάλο μουγκρητό έ- ντοκουμέντων και φαινομένων του
έτσι, και ή μυστηριώδης λάμψη κανε τη γη να τραντάξει. παρελθόντος.
τράβηξε την προσοχή μου. Ό τ α ν Έ γ ώ έλεγα : Νά'ναι το τέλος ΕΣ ΩΒ Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α : Μελέ-
σήκωσα το κεφάλι ψηλά, είδα ένα του κόσμου ή μπας κι οι «άρειανοί» τη των αστρονομικών ανακαλύψεων
μεγάλο φως που έμοιαζε με το φεγ- έρχονται να κατοικήσουν στη γη ; που να προσφέρουν στοιχεία για την
γάρι και που κατέβαινε με σταθερή Ό πατέρας μου πρόσθεσε : Ισως εξακρίβωση της ύπαρξης μιας ο-
ταχύτητα προς το δάσος, αφήνοντας ήταν κανένας μετεωρίτης. ποιασδήποτε εξωγήινης οργανικής
πίσω του μια ούρα από φωτιά άνα- Μετά από κανένα τέταρτο της ώ- ζωής.
62
 ΤΕΡΜΑΤΙΖΕΤΑΙ
Η «ΕΠΟΧΗ TOΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ»
Δεν προβλέπονται άλλες διαστημικές πτήσεις του
διαστημοπλοίου Απόλλων, που μετέφερε τον πρώτο
άνθρωπο στη Σελήνη. Ούτε θα έχει ο κόσμος πάλι
την ευκαιρία να παρακολουθήσει άλλη μια προσθα-
λάσσωση επανδρωμένου θαλαμίσκου. Και τούτο γιατί
το «Λεωφορείο του Διαστήματος», που προβλέπε-
ται να χρησιμοποιηθεί κατά τη δεκαετία του 1980,
θα προσεδαφίζεται σε διαδρόμους προσγείωσης, κατά
τρόπο παραπλήσιο με τα συνήθη αεροσκάφη.
Ό θαλαμίσκος του διαστημοπλοίου «Απόλλων»,
που προσθαλασσώθηκε στις 24 Ιουλίου, είναι ο 18ος
των μέχρι σήμερα έκτοξευθέντων διαστημοπλοίων,
από τα όποια 14 ήσαν επανδρωμένα και 4 όχι. Ό
Απόλλων. — ραγματοποίησε ραντεβού με σεληνακά-
τους, με ένα θάλαμο προσόρμησης. με ένα Αμερι-
κανικό τροχιακό εργαστήριο και με το Σοβιετικό δια-
στημόπλοιο Σογιούζ. Μετέφερε ανθρώπους και όργανα
σε τροχιά περί τη Γη, καθώς και στην Σελήνη.
Αξίζει να σημειωθεί οτι παρ' όλο που ο Απόλ-
λων σχεδιάστηκε αρχικά για τις πτήσεις στην Σε-
λήνη, έγινε αναγκαία ή τροποποίηση του για την
εκτέλεση σειράς διαφόρων αποστολών. Πράγματι,
στην τελευταία του πτήση, ο Απόλλων, χρησίμευσε
σαν επιστημονικό εργαστήριο, υπνοδωμάτιο, κουζί-
να, άποθήκτ, και — όπως έξυπνα παρετήρησε ο Στάφ-
φορντ — σαν «ένα μικρό τηλεοπτικό στούντιο».
Οπωσδήποτε παρατηρήθηκαν μερικά προβλήματα.
«Μια μόνιμη σκοτούρα», είπε αστειευόμενος ο Στάφ-
φορντ, «ήταν η τακτοποίηση του νοικοκυριού μας.
Όποιο αντικείμενο και αν πετάξεις "κολυμπά" στον
εσωτερικό χώρο του θαλαμίσκου και είσαι υποχρεω-
μένος να το κυνηγήσεις μέχρι τις πιο μικρές γωνιές
που πάει και τρυπώνει. Αλλά και για την προετοι-
μασία των γευμάτων μας, χρειαζόμαστε τριπλάσιο
χρόνο από ότι στη Γη για να τα έτοιμάσομε και
να τα φάμε».
Άλλο ένα πρόβλημα είναι το μέγεθος του διαστη-
μοπλοίου. «Χρειαζόμαστε ενα τροχονόμο για να ρυ-
θμίζει ποιος πηγαίνει πού, από πού και πότε», είπε
ο αστροναύτης Μπράντ, αναφερόμενος στα προβλή-
ματα που αντιμετωπίζουν οι τρεις άνδρες στην προσ-
πάθεια τους να εκτελέσουν μεγάλο αριθμό πειραμά-
των μέσα στο μικρό διαστημόπλοιο.
Πάντως, το διαστημόπλοιο Απόλλων, εξυπηρέ-
τησε καλά τους αστροναύτες που το επάνδρωσαν.
«Η πτήση αυτή», είπε ο Σλαίητον, «ήταν ευκο-
λότερη από την εκπαίδευση, κυρίως γιατί όλα τα
εξαρτήματα του διαστημοπλοίου λειτούργησαν τέ-
λεια. Το διαστημόπλοιο Απόλλων χρησιμοποιεί τα
καλύτερα μηχανήματα και τους καλύτερους ανθρώ-
πους. Με τον συνδυασμό αυτό. κατορθώσαμε να έχομε
ένα διαστημικό δχημα στο όποιο έχομε μεγάλη εμπι-
στοσύνη. Μπορούμε να πετάξομε με ενα διαστημό-
πλοιο σαν το Απόλλων. Στήν ουσία, είναι σαν να
πηγαίνεις βόλτα με ποδήλατο».
Η παρομοίωση με το ποδήλατο, αναφέρεται στη
δυνατότητα αού διαστημοπλοίου Απόλλων να πετά
αυτόματα άλλα και με χειρισμούς των αστροναυτών,
οι όποιοι είναι σε θέση να πάρουν στα χέρια τους
τους ελέγχους του διαστημοπλοίου και να ενεργή-
σουν τους απαραίτητους ελιγμούς, όπως έγινε στήν
κοινή πτήση με το Σογιούζ. Ιδιαίτερα, οι ηλεκτρο-
νικοί υπολογιστές που φέρει το διαστημόπλοιο Απόλ-
λων το καθιστούν πολύ πιο αποτελεσματικό, π.χ. από
το Σογιούζ.
Οι περιοριστικοί παράγοντες της λειτουργίας του
διαστημοπλοίου Απόλλων — το μικρό μέγεθος και ή
μέθοδος εκτόξευσης — άποτελούν τον λόγο που οι
Ηνωμένες Πολιτείες προωθούν τις έρευνες για την
κατασκευή ενός νέου τύπου διαστημικού οχήματος,
του ονομαζόμενου Διαστημικού Λεωφορείου, που θά
μπορεί να μεταφέρει πολύ βαρύτερα δργανα και μέχρι
επτά αστροναύτες (ή 10, σε περίπτωση αποστολής
διάσωσης).
Αλλά το βασικό πλεονέκτημα του Διαστημικού
Λεωφορείου είναι ή δυνατότητα του επαναχρησιμο-
ποίησης. Ενώ οι πύραυλοι οι όποιοι τοποθετούν το
διαστημόπλοιο Απόλλων σε τροχιά, απορρίπτονται
χωρίς να επαναχρησιμοποιούνται, οι αντίστοιχοι πύ-
ραυλοι του Διαστημικού Λεωφορείου — καθώς και το
ίδιο το διαστημικό λεωφορείο — είναι δυνατόν να χρη-
σιμοποιηθούν εκ νέου.
Έτσι, με το τέλος της εποχής του Απόλλωνα,
αρχίζει μια νέα εποχή, στο σχεδιασμό διαστημο-
πλοίων και στις διαστημικές πτήσεις. «Το διάστη-
μα», είπε ο Στάφφορντ, «θά αποτελεί όλο και περισ-
σότερο, το μέσο για την ευτυχία των ανθρώπων. Το
Διαστημικό Λεωφορείο δεν θά είναι ακριβώς σαν ένα
αεροπλάνο. Θά διαπιστώσομε ότι, συνεχώς περισσό-
τερο, το διάστημα αποτελεί ένα χώρο όπου πραγμα-
τοποιούνται συνήθεις εργασίες».
63
 2. Εάν θέλουμε να ψάξουμε σωστά
πρέπει να διαπιστώσουμε το πότε ο Νταί-
νικεν έγραψε το βιβλίο του στο οποίο
δημοσίευσε τη θεωρία του Δρ Ι. Σκλόφ-|
σκυ. Εάν το έγραψε πρίν ή ΝΑΣΑ δη-
μοσιεύσει τις φωτογραφίες του Μάρινερ
IX τότε ο Νταίνικεν δεν είχε κανένα
μέσον να ελέγξει την θεωρία. Εάν συνέ-
βη το αντίθετο τότε συμφωνώ μαζί σας
ότι την ενστερνίστηκε γιατί την βρήκε
βολική. Προκαλώ όμως το συντάκτη του
σχολίου σας να κριτικάρη το βιβλίο του
Γιόζεφ Μπλουμριχ «...Και ήνοίχθησαν οι
ουρανοί», εάν φυσικά το εχει διαβάσει,
διότι εκεί επαληθεύεται κατά τον πιο επι-
στημονικό τρόπο μια ένδειξη του Νταίνι-
κεν. Επαναλαμβάνω για μια ακόμα φο-
ρά το γεγονός οτι καμμιά θεωρία δέν
αξιολογείται με κριτήρια την ιδιωτική
ζωή του πατέρα της. Ό αντίθετος ισχυ-
ρισμός δεν μου είναι κατανοητός. Εκτός
άν έχω τόσο κοντόφθαλμη λογική οπότε
ζητώ συγνώμη. Σχετικά με το βιβλίο
«Τό φαινόμενο Εριχ φόν Νταίνικεν»
έπιφυλάσσομαι να σας απαντήσω σε μια
άλλη επιστολή, αν φυσικά σας ενδιαφέ-
ρει. Με μεγάλη μου ευχαρίστηση σας
στέλνω το άρθρο του DUNCAN LU-
ΝΑΝ το όποιο όπως θά διαπιστώσετε εί-
ναι, αξιόλογο περιμένω δε να το δω να
δημοσιεύεται στο περιοδικό σας.
Και πάλι σάς ευχαριστώ,
Πέτρος Βάρβογλης. Ξάνθη.
Φίλε αναγνώστη,
Το φαινόμενο Νταίνιχεν δεν είναι εύ-
κολο να γίνει πιστευτό άπ' όλους τους
ανθρώπους ούτε και στον ίδιο βαθμό
Διατηρούμε το δικαίωμα να κρίνουμε
«καλόπιστα» κάθε θεωρία ή γνώμη. Γρά-
ψαμε οτι ο Νταίνικεν βρήκε βολική τη
64
θεωρία του Σκλόφσκυ για το Φόβο και σετε στα έργο μας. Το άρθρο του
την ενστερνίστηκε. Το κακό μέ τον DUNCAN LUNAN θα δημοσιευθεί σύν-
Νταίνικεν είναι ότι έχει ακόμα και σή- τομα και σάς ευχαριστούμε. Περιμένου-
μερα την πεποίθηση ότι ο Φόβος είναι με κάθε βοήθεια και υπόδειξη που νομί-
ένα τέτοιο κατασκεύασμα άπ' όπου έ ζετε απαραίτητη. Ευχαριστούμε για ό-
ξαπολύονται οι Ιπτάμενοι δίσκοι κατά λα.
της γης. Ενώ αντίθετα ο Σκλόφσκυ μι- Φιλικά, Χρήστος Λάζος
λώντας για την θεωρία του εκείνη την
θεωρεί σαν αστείο (Μήπως δεν μπο-
ρούμε να κάνουμε κανένα αστείο;)
Η καλοπιστία του ανθρώπου φαίνε-
ται από το γεγονός ότι κάτι που ειπώθη-
κε στό παρελθόν εσφαλμένα, αναιρείται
όταν αποδειχθεί στραβό. Το να εμμένει
κανείς είναι ανόητο και καθόλου έποικο-
δομητικό. Γιά το βιβλίο του Γιόζεφ
Μπλούμριχ, το διαβάσαμε αλλά δεν νο-
μίζουμε ότι μπορούμε να πούμε αν είναι
καλό ή όχι, σωστό η στραβό και τούτο
γιατί είναι ενα βιβλίο καθαρά τεχνικό.
Είναι ένας τομέας ειδικευμένος. Πιθανό
κάποιος άλλος το όράμα του Ιεζεκιήλ
να το ερμήνευε διαφορετικά. Άσφα-
λώς είναι αξιόλογο και σημαντικό βιβλίο
αλλά δεν δικαιώνει αναγκαστικά τον
Νταίνικεν. Αρκετοί άλλοι πριν άτό τον
Ελβετό που θαυμάζετε μίλησαν όχι μό
νο για τον Ιεζεκιήλ αλλά και για τον
Ηλία, τις Βέδες κ.λπ. Γιατί μείνατε
στον Νταίνικεν; Δεν είπε περισσότερα
άπ άλλους, ενώ τους πέρασε στις υ-
περβολές. Προσωπικά πιστεύουμε ότι
στα πεδία των έρευνών που δεν έχει
μελετήσει τελείως ή επιστήμη ο καθένας
μπορεί να στεριώσει μια κάποια παράξε-
νη θεωρία. Τή στιγμή που γράφονται οι
γραμμές αυτές γνωρίζουμε θετικά ότι ή
λατρεία για τον Νταίνικεν παίρνει την
κατιούσα. Περιμένουμε την επιστολή
σας σχετικά με το βιβλίο «Το φαινό-
μενο Έριχ φον Νταίνικεν», που άσφα-
λώς μας ενδιαφέρει. Μάς ευχαριστεί το
γεγονός οτι προσπαθείτε να μας βοηθή-