Η Α Ν Ε Λ Κ Υ Σ Η TOY ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΛΟΙΟΥ Μάίκλ Λ, Kατ

— Ένα ραντεβού με τον εικοστό αιώνα.

ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ Κ Α Ι ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Δίον. Π. Σιμόπουλος

— 'Αναζήτηση της ζωής στο Διάστημα

Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΡΠΕΤΩΝ Γ. Α, Λάνγουω

— "Οταν κοριαρχοΰσαν οι Δεινόσαυροι

ΝΕΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ-ΤΑ ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ Πέτρος Ροβίθης

— 'Ενα καταπληκτικό ουράνιο φαινόμενο

Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΪΑΣ Πήτερ Γουέστ

— Ό εξωγήινος πρέσβυς

ΤΑ ΔΟΝΤΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ Πέτερ Κολοζίμο

— Τα τεκμήρια του παράλογου

ΝΕΚΡΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ ΤΩΝ ΑΡΟΥΣΙ Γκεόργκ Γκέρστ

— 'Οταν ό θάνατος γίνεται τέχνη

Η ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Τζέϊμς Γουέλαρ

•— Ή ερευνα για τους χαμένους κόσμους

τμήματα
ΦΙΛΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ Μία, θερμή υποδοχή

ΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΜΑΣ ΓΡΑΦΟΥΝ Αναγνώριση και συμπαράσταση

ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ Τα βιβλία της σύγχρονης σκέψης

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Νέα και ειδήσεις

ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ μηνιαίο περιοδικό. Έτος

ιδρύσεως 1975, ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ : Έκδόσεις «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»
Γ. Σωτηρόπουλος Σ. Άλεβιζόπουλος Ο.Ε, Πανεπιστημίου» 56,
Τηλ. 600.059. ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Σπύρος Άλε-
βιζόπουλος, Βούλγαρη 72, Πειραιεύς. ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝ-
ΤΑΞΕΩΣ Χρήστος Δ. Λάζος, Δημητρακοπούλου 65-67,
Αθήνα. ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ
Δανάη Άρνέλλου - Λάζου. ΠΡΟΊ'ΣΤΑΜΕΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑ-
ΦΕΙΟΥ Μιχάλης Μακέδος, Βουλγαροκτόνου 26 - 28, Τηλ.
64.33.197 ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΜΟΝΤΑΖ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ
GRAMAK Ε.Π.Ε. Βουλγαροκτόνου 26-28. ΓΛΩΣΣΙΚΗ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Γεώργιος Κωνσταντόπουλος, Εύτυχίδου 10,
ΙΙαγκράτι. ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ : 'Εξάμηνη 180 δρχ. — Όργαν.-
σμών κ.λ.π, 300 8ρχ. 'Επιταγές, εμβάσματα, Σπύρο Άλεβι-
ζόπουλο , Πανεπιστημίου 56, Αθήνα Τ.Τ. 142.

Το επόμενο βήμα στην κατάκτηση τον ηλιακού μας
συστήματος, ό 'Αρης, σύντομα θα δεχτεί τους πρώ-
τους επισκέπτες από την Γη. Το διαστημόπλοιο
«Βίκινγκ» θα είναι ό πρώτος από αυτούς. Στή σύν-
θεση αυτή το «Βίκινγκ» βρίσκεται πάνω άπό την
περιοχή της ερυθρής κηλίδας του 'Αρη.
Για μια ακόμη φορά αποδείχτηκε ότι ή αλήθεια
και ή αξία δεν περνάνε απαρατήρητες σε μια δύσκολη
εποχή σαν την σημερινή. 'Ενα πλήθος γραμμάτων
που στάλθηκαν στό περιοδικό μας έπιβεβαίωσε αυτό
που πιστεύαμε όταν ξεκινούσαμε την έκδοση αυτή:
ότι το περιοδικό θά βρει την μεγαλύτερη ανταπόκρι-
ση που μπορούσαμε ποτέ vα ελπίζουμε. Αυτά ήταν
μία ευχάριστη έκπληξη για μας. Γράμματα με ευχές
για την συνέχιση της προσπάθειας μας, παραινέσεις-
για ποιοτική βελτίωση και συμπαράσταση στό έργο
μας. Για όλα αυτά ένα μεγάλο ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ.
Σ' ολους τους φίλους μας πού τόσο ζεστά, υπο-
δεχθήκανε το περιοδικό δηλώνουμε ότι θα σταθαύμε
στο ύψος που τους υποσχεθήκαμε.
Σ' αυτό το τεύχος, πρωτοτυπόντας και πάλι εγκαι-
νιάζουμε την στήλη της επιστημονικής φαντασίας ί
ένα είδος διηγήματος χαρακτηριστικό για την εποχή
πού περνάμε. Το άρθρο επιστημονικής φαντασίας του
τεύχους αυτού είναι μια γενική εισαγωγή στο όλο
θέμα, πράγμα πού θεωρήσαμε αναγκαίο για μια πλή-
ρη ενημέρωση τον κοινού στον τομέα αυτό. Αρχί-
ζει από τον Ουέλλς και φτάνει ως τους νεώτερους.
Τα δε επόμενα τεύχη θα πλουτιστούν με τα καλύτέ-
ρα διηγήματα του είδους, αρχίζοντας από τον 'Αρθουρ
Κλάρκ.
Το Ελληνικό ναυάγισμένο πλοίο της Κυρήνειας
είναι ή αρχή μιας νέας επίσης σειράς: της υποβρύ-
χ ι α ς αρχαιολογίας.
Καθιερώνουμε επίσης την σειρά των άρθρων ανθρω-
πολογίας, όπου δίχως προκαταλήψεις παρουσιάζουμε
ένα νεκρικό έθιμο μιας Αίθιοπικής φυλής: των 'Αρού-
σι. Δεν πιστεύουμε στην ανωτερότητα καμμιάς φυλής
και ή ιστορία έχει άποδείξει ότι στην Αφρική άνθισαν
πολιτισμοί και αναπτύχθηκαν τέχνες απαράμιλλες,
Με την παρθένα αυτή περιοχή (για. την 'Ελλάδα) — την
Αφρικανική ήπειρο — θα άσχοληθούμε καί σ' επό-
μενα τεύχη.
Επαναλαμβάνουμε καϊ πάλι ότι το περιοδικό είναι
«ανοιχτό» για κάθε άποψη.
Οι εκδότες
 Κύριοι
Απ' την πρώτη παρουσίαση, αντε-
λήφθην, ότι το περιοδικό σας, πρό-
κειται για ένα άξιο σκαπανέα πα-
ρουσιάσεως των αγνώστων και τό-
σο γοητευτικών, περιοχών της επι-
στήμης.
'Η προσπάθεια σας είναι αξιο-
λογότατη αν σκεφθή κανείς το πόσο
περιορισμένη επιστημονική βιβλιο-
γραφία υπάρχει στην Ελληνική
και πόσο υστερούν οί 'Ελληνες σε
πληροφορίες για τις νέες επιστήμες.
Εδώ στην Ελλάδα, το μόνο πού
έχουμε ακούσει είναι για τον 'Εριχ
Φόν Νταίνικεν και μόλις πριν δύο
χρόνια έχουμε αρχίσει να μελετάμε
τα βιβλία του.
Βλέπετε, το ευρύ κοινό δεν μπο-
ρεί εύκολα να βρή έναν παρόμοιο
κύκλο θεμάτων πού θα δημιουργή-
σει ερεθίσματα για μια περαιτέρω
μόρφωση. Δεν υπάρχουν βιβλία προ-
σιτά και πολύ περισσότερο περιο-
δικά πού θα κεντούσαν το ενδια-
φέρον του αναγνωστικού κοινού.
Εσείς κάνατε το πρώτο βήμα.
Μέσα στη λαίλαπα των εκδόσεων
και τον σκοταδισμό των ανόητων
φυλλαδίων, μέσα στίς οργανωμένες
πλύσεις εγκεφάλου προπαγανδιστι-
κών βιβλίων θελήσατε να γίνετε
πρωτοπόροι στην πληροφορία του
ατόμου για τις σύγχρονες επιστή-
μες. ΑΥΤΟ ΣΑΣ ΤΙΜΑ. Ανεβά-
ζει το δημοσίευμα σας στην ανωτέρα
κλίμακα των επιστημονικών εκδό-
σεων.
Στήν προσπάθεια σας θα είστε
αρχικά μόνοι, θα συναντήσετε πολ-
λές δυσκολίες όχι όμως και αξεπέ-
ραστα εμπόδια. Οπωσδήποτε δεν
πρέπει να σταματήσετε. Το κοινό
περιμένει «διψασμένα» απ' τις σε-
λίδες σας, να πληροφορηθή για
τόσα πράγματα πού έγιναν ή γίνον-
ται γύρω του χωρίς αυτό να έχη
ιδέα.
Δεν θα περάση καιρός πού το
δύσκολο έργο σας θα άποφέρη τους
καρπούς του. Γύρω από το περιο-
δικό σας θα δημιουργηθή ένας πυρή-
νας φίλων επιστημονικού τεχνικού
κόσμου μιας πνευματικής «ελίτ»
πού θα ανάπτυξη την κίνηση πού
εσείς είσθε ή αρχή της...
Συγχαρητήρια λοιπόν
Μετά τιμής
Κατσαβός Γεώργιος Δώριζα 13
Ν. Ψυχικό
Αρχιτέκτων
Ευχαριστούμε για τα ενθαρρυντικά ωραία εμφάνιση, θέλουμε ό επι-
καί παροτρυντικά σας λόγια. Δεν στημονικός κόσμος να αγαπήσει το
μας τρομάζουν ούτε οί δυσκολίες περιοδικό, να του συμπαρασταθεί
ούτε οι κόποι πού θα χρειαστούν και να δικαιώσει την προσπάθεια
και πιστεύουμε ότι δεν θα είμαστε μας. Δεχόμαστε την συμπαράστα-
για πολύ καιρό μόνοι. Ό πυρίνας ση όλων. Εάν υπάρχουν αποδεί-
των φίλων πού αναφέρετε πρέπει ξεις αντίθετες των ισχυρισμών «τύ-
να δημιουργηθεί από τους ίδιους που Νταίνιγκεν, Α. Τόμας» ευχα-
τους φίλους του περιοδικού, και ρίστως θά τις παρουσιάσουμε από
πιστεύουμε ότι πάντοτε θα βρισκό- τις σελίδες του περιοδικού.
μαστε στην πρωτοπορία. 'Οσον άφο- Ευχαριστούμε για την συμπα-
ρα τις πλύσεις εγκεφάλου πού γρά- ράσταση.
φετε θα διαπιστώσετε με την πάρο-
δο του χρόνου ότι σκοπός μας είναι,
αυτό πού εξαγγείλαμε στο πρώτο
τεύχος: ή αντικειμενική πληροφό-
ρηση, ή δίχως προκαταλήψεις πα-
ρουσίαση όλων εκείνων πού νομί- 'Αξιότιμοι Κύριοι,
ζουν ότι μπορούν να συμβάλουν Δεν μπορώ να σας περιγράψω την
στην πνευματική βελτίωση του τό- έκπληξη μου και την χαρά πού εν-
που μας. νοιωσα, όταν είδα στο περίπτερο
το πρώτο τεύχος του περιοδικού σας.
Είναι αλήθεια ότι ένα περιοδικό σαν
αυτό μας έλειπε, παρά το γεγονός
ότι τα θέματα με τα όποια ασχο-
λείται έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.
Κύριοι Είμαι βέβαιος ότι την ίδια με μένα
Έδιάβασα με ενδιαφέρον το πρώ- χαρά θά νοιώσαν και οί χιλιάδες
το τεύχος σας μηνός Ιουνίου ε.ε. άλλοι πού το αγόρασαν.
Πολύ αληθινά τα άρθρα σας. Επί Απαντώ λοιπόν στο ερωτηματο-
τέλους διαβάζει κανείς σοβαρές ερ- λόγιο, πού βρήκα, με χαρά, και
γασίες, όπως των κυρίων Π. Ροβίθη εκφράζω την ευχή να γίνη το περιο-
«Ή γέννησις και ό θάνατος της δικό στα επόμενα του τεύχη, πραγ-
Γης» και Δ. Σιμόπουλου «Ιπτά- ματικά. «Το περιοδικό μας»,
μενοι δίσκοι και διαστημικοί πολι- Σας ευχαριστώ και πάλι για
τισμοί». τη μεγάλη χαρά. πού πού δώσατε
Κουραστήκαμε από τα παραμύθια και εύχομαι επιτυχία στο έργο σας.
τύπου Νταίνιγκεν, Α. Τόμας κλπ., Με εκτίμηση
οί όποιοι γράφουν αστρονομικά θέ- Χ, Δημόπουλος, Ξενοκράτους 51
ματα ενώ αγνοούν αστρονομία! Αυ- Αθήναι (140)
τή είναι ή μόνη παρατήρησις.
Τιμά τον τόπο μας ή προσπά-
θεια σας. Μας έλειπε ένα περιοδικό Είμαστε το ίδιο σίγουροι με τον
σαν το δικό σας. Πρέπει κάτι να αγαπητό μας αναγνώστη ότι το
γίνη ώστε να άνέβη το μορφωτικό περιοδικό θα γίνει κτήμα όλων εκεί-
μας επίπεδο, κυρίως των νέων μας. νων πού διψάνε να μάθουν τις επι-
Ιδιαίτερα συγχαρητήρια για την τεύξεις και εξελίξεις σ' όλα τα εν-
καλλιτεχνική επιμέλεια της εκδό- διαφέροντα θέματα πού αναφέρουμε,
σεως σας. Σας εύχομαι καλή επι- Θα διαπιστώσουν όλοι οί φίλοι μας
τυχία. Το αξίζετε. ότι δεν θα τους απογοητεύσουμε.
Φιλικώτατα
Άλέξ, Λαγκαδας
Μέλος της ' Ελληνικής
Αστρονομικής Ενώσεως
'Αξιότιμοι κ.κ. έκδόται,
Ή επιστολή του κ. Άλέξ. Λαγκα- 'Εχων ανά χείρας το πρώτον
δά μας χαροποιεί γιατί διαπιστώ- τεύχος της υμετέρας εκδόσεως «ΑΙ-
νουμε ότι ή προσπάθεια μας πέτυχε ΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ»
τον στόχο της, δηλ. την επιστημο- είλικρινώς συγχαίρω υμάς, αφ' ενός
νική ενημέρωση και πληροφόρηση δια το εν παντί άρτιον αυτής, αφ'
με την γλαφυρή παρουσίαση και ετέρου δε χαιρετώ με ίδιαιτέραν
ικανοποίησιν το γεγονός ότι δι'
αυτής πληρούται ένα άλλο κενόν
μεγάλο εις τον χώρον των περιο-
δικών εκδόσεων και το όποίον ήτο
το όντι κραυγαλαίον (ας μου επι-
τραπεί ή έκφρασις) εις την χώραν
μας και μάλιστα εις μίαν έποχήν
καθ' ήν αι πύλαι του διαστήματος,
ήνοιξαν και όρμητικόν και άνθρώ-
πινον πνεύμα και ή τεχνολογία σπεύ-
δουν να το κατακτήσουν.
'Οπως πολύ ορθώς παρατηρείτε,
«θα προκαλέσετε συζητήσεις, αντι-
δράσεις και θα δημιουργήσετε το
κατάλληλον κλίμα μέσα εις το όποί-
ον θα δοθή ή ευκαιρία να εκδηλω-
θούν στον τόπο μας οι νέες απόψεις
γύρω από τα προβλήματα της
εποχής μας» διότι είναι αφάνταστος
ό αριθμός και τω όντι θα εκπλα-
γείτε συν τω χρόνω, των ανθρώ-
πων πού στον τόπο μας ασχολούνται,
ερευνούν και μελετούν την «περιο-
χή του άγνώστου» προς όλες τις
κατευθύνσεις καί σε όλες του τις
μορφές.
Θα ήθελα να προσθέσω θα έχρειά-
ζετο μία διαφήμησις δια των μέσων
ενημερώσεως καθ' όσον καί εγώ
ό ίδιος τυχαίως καί όλως συμπτω-
ματικώς; έλαβον γνώσιν της εν λόγω
εκδόσεως.
Μετά τιμής
Διον, Σταυριανόπουλος
Κύριε διευθυντά,
Κατά πρώτον δεχθήτε τα συγ-
χαρητήρια μου για την προσπά-
θεια σας αυτή. Είναι πράγματι μια
αξιέπαινη καί φιλότιμη προσπάθεια
διαφωτίσεως καί ενημερώσεως του
κοινού επάνω σε ενδιαφέροντα θέ-
ματα. Το περιοδικό σας «ΑΙΝΙ-
ΓΜΑΤΑ TOΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ» ί-
σως έχει την πρωτοπορία στο είδος
του. Είναι ένα περιοδικό πού έλειπε
μέχρι σήμερα. Το λέω δε αυτό από
προσωπική πείρα, διότι ήμουν αναγ-
κασμένος να ανατρέχω σε διάφορα
περιοδικά καί άρθρα εφημερίδων
—έλλειπή καί σύντομα πολλές φο-
ρές— για να ενημερωθώ στα θέματα
πού με ενδιαφέρουν. Στό περιοδικό
σας βρήκα τα ενδιαφέροντα μου,
να παρουσιάζονται συγκεντρωμένα,
να περιγράφονται καί να αναλύονται
ένα- ένα χωριστά, σε επιστημονική
πάντα βάσι, με ύφος γλαφυρό καί
γλώσσα κατανοητή. Οί εντυπώσεις
πού μου άφισε το περιοδικό σας
είναι άριστες. Εγώ σαν αναγνώστης
του περιοδικού σας θα συμπαρα-
σταθώ, κατά το δυνατόν, στην προσ-
πάθεια σας. Να είστε βέβαιοι ότι
το περιοδικό σας θα τύχη της δεού-
σης εκτιμήσεως καί κατανοήσεως.
Με εκτίμηση
Δελής Λουκάς
Σπουδαστής
Ευχαριστούμε για τα καλά σας
λόγια καί για την συμπαράσταση
σας. Το περιοδικό μας πού είναι
«πρωτοπόρο» στον τομέα των γνώ-
σεων αυτών με την συμπαράσταση
όλων των αναγνωστών του θά προσ-
παθήσει να σταθεί στο επίπεδο πού
υποσχεθήκαμε.
Αγαπητή «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»
Με μεγάλη χαρά αντιμετώπισα
το γεγονός της εκδόσεως —επί τέ-
λους καί στην Ελλάδα— ενός περιο-
δικού σαν το «ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ
ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ»,
Τυχαία το είδα σ' ένα περίπτερο,
το αγόρασα από περιέργεια καί τε-
λικά έμεινα κατάπληκτος από την
επιμελημένη καί σοβαρή επιστημο-
νική εργασία. Δεν πίστευα στο
γεγονός ότι έφθασε ή ώρα της δημι-
ουργίας καί κυκλοφορίας ενός τόσο
ωραίου περιοδικού.
Θερμά συγχαρητήρια για την
εύκαιρία που δίνετε στον κόσμο να
μάθη το σωστό καί να άφίση τον με-
σαιωνικό σκοταδισμό.
Επί τέλους κάποιος σκέφθηκε
καί εμάς τους νέους πού δεν ασχο-
λούμεθα με το ποδόσφαιρο, αλλά
διψάμε για μάθηση καί κατανόηση
του αγνώστου. Το περιοδικό το
είδα και τ' αγόρασα στις 4.6.75
καί αμέσως —επειδή στον Πειραιά
δεν είχε εμφανιστεί— το πρότεινα
στους φίλους μου καί στους συν-
σπουδαστάς μου, τους μίλησα για
την προσφορά του περιοδικού καί
πάρα πολλά παιδιά χάρηκαν με αυ-
τήν την νέα εποχή πού ανοίγει το
περιοδικό σας.
Είμαστε υπερήφανοι για σας καί
την ευγενή προσφορά σας καί πρέπει
να είσαστε κι εσείς υπερήφανοι γι'
αυτό.
Θέλω όμως να σας παρακαλέσω
θερμά τα ακόλουθα:
Το περιοδικό στερείται διαφη-
μήσεως δια τούτο διαφημήστε το
με μια σοβαρή διαφήμηση αντί-
στοιχη της προσωπικότητας του
για να το γνωρίσουν όλοι οι 'Ελλη-
νες.
Σας παρακαλώ επίσης ποτέ να
μην αλλοιώσετε το επιστημονικό
περιεχόμενο με πρόσθετες κρίσεις
καί ανακρίβειες και ποτέ να μην
προσαρμοσθήτε εις το να γράφετε
ότι άλλοι αναρμόδιοι θέλουν. 'Ετσι
το περιοδικό θά διατήρηση την
αίγλη του καί την επιστημονική
προσωπικότητα του,
Να είστε βέβαιοι τότε, ότι πολ-
λοί θα το αγαπήσουν όπως εγώ.
Σας ευχαριστώ πού αφιερώσατε
τον πολύτιμο χρόνο σας για να με
διαβάσετε.
Μετά τιμής
'Ενας φίλος αναγνώστης
Οί νέοι είναι πάντοτε ό στόχος
μας, ακόμα κι αυτοί πού ασχολούν-
ται με το ποδόσφαιρο. Πάντα υπάρ-
χει περιθώριο να μάθη κάποιος τις
επαναστατικές αλλαγές στη σύγ-
χρονη σκέψη. Ή καλύτερη διαφή-
μηση γεά μας είναι όταν εσείς οι
αναγνώστες πιστείτε για την αξία
του καί το διαδώσετε. Διαφήμηση
έγινε καί θα γίνει. Ποτέ δεν Θα γρά-
ψουμε ανακρίβειες επιστημονικές ού-
τε σκοπεύουμε να κάνουμε παρα-
χωρήσεις οπουδήποτε. 'Αν σκο-
πεύαμε σε κάτι παρόμοιο δεν θα
εκδίδαμε τα περιοδικό. Ευχαριστού-
με για την συμπαράσταση.
Αξιότιμοι κύριοι, σας συγχαίρω
ολόψυχα για το θαυμάσιο περιο-
δικό «Αινίγματα του Σύμπαντος»
πού είναι αληθινό απόκτημα για
τον τόπο μας με τόσο θαυμάσια ύλη
καί εμφάνιση. Σας έσωκλείω το
ερωτηματολόγιο συμπληρωμένο αν
καί ομολογώ ότι με ενδιαφέρουν
όλα τα θέματα καί γι' αυτό συνέ-
χισα την αρίθμηση.
Με φιλικούς χαιρετισμούς
'Αλκις Γουλιμή, Λογοτέχνις
Αναγνωστοπούλου 56, Αθήναι
3
4
 η ανέλκυση
του αρχαιότερου
ελληνικού πλοίου
Μια ματιά επιβεβαίωσε ότι ό δύτης σφουγγαριών Εγκαινιάζοντας μια νέα σειρά άρθρων, της υποβρύ-
είχε πει την αλήθεια. Ακόμα και στο αμυδρό φως χιας αρχαιολογίας, παρουσιάζουμε ένα γλαφυρότατο
πού υπάρχει σε βάθος 90 ποδιών οι σωριασμένοι άρθρο για ένα αρχαίο ελληνικό πλοίο. Έπί 23 αιώνες
αμφορείς φαινόντουσαν καθαρά. Φύκια ριπίδιζαν πά- κοιμότανε στο βυθό περιμένοντας το ραντεβού του
νω στις καμπυλωτές πλευρές των μεγάλων δοχείων. με τον 20ο αιώνα.
Λαμπερά ψάρια ορμούσαν ανάμεσα στα κομψά σχή-
ματα τους.
Γεμάτοι χαρά, ή γυναίκα μου κι εγώ κολυμπή-
σαμε άλλη μία φορά γύρω απ' τα λείψανα πού ήταν
καλυμένα με σκληρό επίθεμα μάργας, και κατόπιν
ανεβήκαμε κατά μήκος της αλυσίδας της άγκυρας
του πλοίου πού μας είχε πάει εκεί.
Είδαμε αρκετά για να μας δώσουν ελπίδες για μια 'Ενας καλλιτέχνης αναπαράστησε το βύθισμα του
σπουδαία ανακάλυψη, αλλά δεν υπήρχε τρόπος τότε πλοίου που πιθανό να ήταν αποτέλεσμα μιας τρικυ-
να μαντέψουμε πόσο μεγάλο ήταν το έπαθλο πού βρι- μίας. Κρασί που διέφυγε απ' το άμπάρι στριφογυρί-
σκόταν εκεί και πού θα μπορούσε να κερδηθεί. 'Οπως ζει στα τελικά απόνερα του πλοίου.
αποδείχτηκε, αυτό το χαμένο και μοναχικό σημείο
πού βρισκόταν λιγώτερο από ένα μίλι έξω απ' το
λιμάνι της Κυρήνειας στην Κύπρο, (βλέπε τον χάρτη),
δεν απέδωσε μόνο το φορτίο άλλά και το ίδιο το πλοίο.
'Ηταν ένα Ελληνικό εμπορικό πλοίο του τέταρτου π.Χ.
αιώνα. Οί συγκεντρωμένοι αμφορείς πού είχαμε δει
σημείωναν τον τάφο του παλαιότερου ποντοπόρου σκά-
φους πού περισυλέχτηκε ποτέ, ένα πλοίο τόσο ανέ-
παφο σχεδόν ώστε μπορούσε να μεταφερθεί στην επι-
φάνεια, να διατηρηθεί, να μελετηθεί και να παρου-
σιαστεί στο κοινό.
Μια ώρα νωρίτερα είχαμε αναχωρήσει μ' ένα ντό-
πιο πλοίο απ' το λιμάνι της Κυρήνειας. Βασιζόμαστε
για την επιχείρηση μας στα μάτια και στη μνήμη
ενός δύτη σφουγγαριών με το όνομα Ανδρέας Καρίο-
λος, πού μας είχε εκμυστηρευτεί εμπιστευτικά ότι
βρήκε αποδείξεις για κάποιο «παλιό ναυάγιο», ΄Οταν
απομακρυνθήκαμε για 10 λεπτά ταξιδεύοντας στη θά-
λασσα, ό Ανδρέας κοίταξε το κάστρο των σταυροφό-

Σάν ανακατωμένες ταφόπετρες, μερικοί αμφορείς ση-

μαδεύουν τον αμμόλοφο τον τυλιγμένο με φύκια που
έκρυψε τα λείψανα τον πλοίου τής Κυρήνειας. Στην
πρώτη κατάδυση το 1967, η σύζυγος του συγγραφέα
Σούζαν μέτρησε 100 περίπου στάμνες για κρασί.
Ανασύρθηκαν τελικά 403 από αυτές. Μερικά χερού-
λια έφεραν ελληνικά αρχικά όπως τα γράμματα API
πού άνήκαν σε δικαστές που είχαν πεθάνει από χρό-
νια, καί οι όποίοι πιστοποιούσαν με αυτό το τρόπο,
την χωρητικότητα της στάμνας.
5
ρων πού βρισκόταν ένα μίλι σ' απόσταση από μας
καi ενώ το πλοίο έκανε άλλη μία στροφή και φάνηκε
το βουνό Πενταδάκτυλος, πού φαίνεται σα να έχει
πέντε δάκτυλα, είπε:
— Το ναυάγιο είναι πολύ κοντά τώρα πηγαίνετε
σιγά! Κοίταξε πάλι προς την ξηρά. Δέκα γυάρδες
ανατολικά... τώρα πέντε γυάρδες προς την παραλία.
Εντάξει! Ρίξετε, άγκυρα.
Ή Σούζαν κι' εγώ βάλαμε τις υποβρύχιες στο-
λές με τα εξαρτήματα καταδύσεως και πηδήξαμε στη
θάλασσα. Άφού βυθιστήκαμε μέσα στο καθαρό νερό,
μπορέσαμε να δούμε αμέσως σχεδόν τον βυθό της,
15 όργυιές πιο κάτω. Τα φύκια κάλυπταν τον βυθό
της θάλασσας σαν χαλί, σε όση έκταση μπορούσαμε
να διακρίνουμε. Και τότε ξαφνικά είδαμε τον σωρό
των αμφορέων πού μας είχε περιγράψει ό Ανδρέας.
Άλλά πού βρισκόταν το πλοίο ;
Εξετάσαμε προσεκτικά τον μικρό σωρό των αμφο-
ρέων. Δεν ήταν μεγαλύτερος από 10X15 πόδια.
Μάταιη θωράκιση. Μολύβδινο κάλυμμα του παλαιότε-
ρου πλόϊμου σκάφους που βρέθηκε ποτέ υψώνεται από
το βυθό της Μεσογείου. 'Οπως φαίνεται, το μέταλλο
δεν μπόρεσε να προστατεύσει το σκάφος από τα σκου-
λήκια των ξύλων. Σανίδες και φορτίο πού βυθίστη-
καν έξω απ' την ακτή της Κύπρου κατά τα τέλη του
τετάρτου αιώνα π.Χ. ανασύρθηκαν απ' την ομάδα
εργασίας του συγγραφέα του άρθρου σε δύο περιόδους
εκσκαφών με την βοήθεια της Εθνικής Γεωγραφι-
κής Εταιρείας.
6
Προσπαθήσαμε να βρούμε και άλλες ενδείξεις για
την αρχαιότητα τους, 'Αλλοίμονο! Έκτός από μερι-
κές πέτρινες έρμες, πού χρησίμευαν για σαβούρα, δεν
υπήρχαν άλλες ενδείξεις. Μερικά ψάρια πού κολύμπη-
σαν πάνω απ' τους αμφορείς, μας υπενθύμισαν ότι
βρισκόμαστε σ' ένα ξένο περιβάλλον και ότι ή προ-
μήθεια οξυγόνου είχε σχεδόν εξαντληθεί, έτσι κατευ-
θυνθήκαμε προς την επιφάνεια, σταματώντας για λίγο
σε βάθος 10 ποδιών για άποσυμπίεση.
Επί ένα μήνα συνέχεια ερευνούσαμε την ακτή της
Κύπρου για ναυάγια αρχαίων πλοίων. Βρήκαμε πέντε
ή έξη ναυάγια, άλλα βρισκόντουσαν όλα σε ρηχά. νερά
και ήταν τόσο πολύ σπασμένα ώστε δεν δικαιολογού-
σαν τις συνεχιζόμενες έρευνες. Στήν παραλία, την
ήμέρα, που έγινε ή ανακάλυψη το κουρασμένο πλή-
ρωμα μου από έξη δύτες περίμενε τ' αποτελέσματα
αυτής της τελευταίας έρευνας. Είχαμε έρθει στην Κύ-
προ στα τέλη του θέρους του 1967 για να εργαστούμε
πάνω σ' ένα ρωμαϊκό πλοίο που βρισκόταν έξω απ'
την παραλία του Γιάσι 'Αντα της Τουρκίας. Ό διευ-
θυντής εκείνης της αποστολής, δόκτωρ Τζώρτζ Μπας,
διευθυντής του Μουσείου του Πανεπιστημίου της Πεν-
συλβανίας, είχε στείλει έμένα και την ομάδα μου στην
Κύπρο για ν' ανταποκριθούμε στην πρόσκληση του
'Οργανισμού 'Αρχαιοτήτων της Κυπριακής δημοκρα-
τίας και να κάνουμε έρευνες για αρχαία πλοία. Γι'
αυτό το λόγο συγκέντρωσα αύτη την καλή ομάδα
ώστε να εξασφαλίσω μια αποτελεσματική προσπά-
θεια.
'Αν και είχαμε ενθουσιαστεί απ' αυτά πού είδαμε
άνησυχούσα ακόμη. Μόνο 100 περίπου αμφορείς ήταν
ορατοί. Μήπως το σκάφος πού βυθίστηκε εδώ ήταν
μόνο μια μικρή μαούνα; 'Η μήπως ό μεγάλος σωρός
της άμμου έκρυβε εκατοντάδες ακόμα αμφορείς πού
ήταν το φορτίο ενός κανονικού εμπορικού πλοίου;
Ή Σούζαν χτύπησε ελαφρά το ρολόϊ του χεριοϋ
μου, δείχνοντας έτσι ότι ήταν καιρός ν' ανέβουμε στην
επιφάνεια,
Τι νομίζετε; ρώτησε ό 'Ανδρέας, καθώς ανεβαί-
ναμε στο πλοίο.
Το τελευταίο ταξείδι τον βυθισμένου πλοίου, όπως
φαίνεται απ' το φορτίο του, άρχισε απ' την Σάμο
με το φόρτωμα αμφορέων με κρασί. Κατόπιν το
πλοίο σταμάτησε στην Κω για ένα φορτίο μυλόπετρες.
Οι περισσότεροι αμφορείς φορτώθηκαν στή Ρόδο, πού
παινεύεται σε αρχαία γραπτά για το φτηνό κρασί της.
 —Είναι ωραίο θέαμα! Δεν υπάρχει αμφιβολία γι'
αυτό. Μόνο ένα πλοίο της μεταγενέστερης κλασσι-
κής ή Ελληνιστικής εποχής θα μετέφερε αμφορείς
μ' αυτό το σχήμα. Αν ανήκει στον τέταρτο αίώνα π.χ.
Θα είναι το αρχαιότερο Ελληνικό ναυάγιο πού βρέ-
θηκε ποτέ...
Ευχαριστημένος απ' τον ενθουσιασμό μας, ό Αν-
δρέας ανέσυρε από την μνήμη του πράγματα πού συ-
νέβηκαν πριν από πολύ καιρό.
—Βούτηξα για σφουγγάρια είπε, όταν ξαφνικά πα-
ρατήρησα την άγκυρα του καραβιού μου να σέρνε-
ται, την παρακολούθησα, και γλύστρησε ακριβώς δί-
πλα από εκείνο το σωρό των αμφορέων. Άλλά όταν
ανέβηκα στην επιφάνεια, βρισκόμουν σε φουρ-
τούνα και δεν είχα καιρό να πάρω έδρανα. Επί τρία
χρόνια προσπαθούσα να εντοπίσω πάλι τους αμφο-
ρείς, εσύ είσαι τυχερός. Μόνο πριν από λίγες εβδο-
μάδες, κοίταξα πάλι.
—Τώρα είναι δικό σου συνέχισε ό Ανδρέας. Μόνο
οι αρχαιολόγοι επιτρέπεται να το αγγίξουν. Κράτησα
το μυστικό ακριβώς για μια ομάδα σαν εσάς, και να
εξασφαλίσω καλό όνομα στην πόλη μου. Δεν πρέ-
πει να ξεχάσετε ότι ανήκει στην Ιστορία της Κυρή-
νειας.
Γνώριζα ότι ό Ανδρέας, υπηρετούσε την πόλη του
σαν δημοτικός σύμβουλος, κι' εκτίμησα την υπερη-
φάνεια του γι' αυτό το αξίωμα. 'Ο,τι και αν απε-
κάλυπτε το ναυάγιο, αποφάσισα ότι θα έπρεπε να
ονομαστεί «Πλοίο της Κυρήνειας».
Εκείνο το βράδυ, πίνοντας Κυπριακή σαμπάνια,
το πλήρωμα μου έκανε πρόποση για τα θαυμάσια
μυστικά πού ελπίζαμε ότι υπήρχαν κάτω απ' τον
σωρό των αμφορέων. Άλλα ήταν ήδη αρχές 'Οκτω-
βρίου και τα φθινοπωρινά κύματα έσκαζαν με μανία
πάνω στον τοίχο του λιμανιού της Κυρήνειας.
Ό βετεράνος των υποβρύχιων ερευνών Κλώντ Ό πρόεδρος και ιεράρχης της Κύπρου, αρχιεπίσκοπος
Ντάτχιούϊτ, ό άρχιδύτης μας εκείνο τον χρόνο, διεύ- Μακάριος III και ό Τέϊλορ Γ. Μπέλτσερ, τότε πρεσβευ-
θυνε την πρώτη μελέτη. 'Εβαλε πασάλους γύρω απ' τής των Ηνωμένων Πολιτειών στην Δημοκρατία του
το ναυάγιο κι ένα δίκτυ από σχοινιά. Βουτήξαμε κατά νησιού, επιθεωρούν αρχαίες μυλόπετρες πάνω στην
ομάδες, χρησιμοποιώντας μία μεταλική ράβδο για μαούνα. Ό συγγραφέας εξηγεί πώς πιστεύει ότι
να εξετάσουμε τον βυθό μέσα στα πλαίσια του δι- λειτουργούσαν. Δύο άντρες σφίγγοντας ένα μοχλό
κτύου μας. στρέφουν μία μυλόπετρα πάνω σε αυλακωτή βάση.
Κάτω απ' την άμμο, οι αμφορείς ήταν σκορπισμέ-
νοι σε μια περιοχή διαστάσεων 60 Χ 30 πόδια. 'Ενας
ανιχνευτής μετάλων κι ένα μαγνητόμετρο πρωτονίου
έδειξαν την ακριβή θέση εννέα μεταλικών μαζών.
Ή έξαψη μας έφτασε έτσι στο κατακόρυφο. Σιτάρι που τροφοδοτείται στην σχισμή αλέθεται ανά-
μεσα στις δύο πέτρες και χύνεται στο τραπέζι σαν
χοντροκομμένο αλεύρι.
Αμφορείς της Ρόδου δίνουν την κλασσική

χρονολογία.

'Οπλισμένοι με φωτογραφίες και σκίτσα, πήραμε

το αεροπλάνο για την Αθήνα για να συμβουλευτούμε
την δεσποινίδα Βιρτζίνια Γκρέΐς, εμπειρογνώμονα για
τους αμφορείς, πού εργάζεται στην Αμερικανική
Σχολή Κλασικών Σπουδών.
—'Υποθέτω ότι οί περισότεροι αμφορείς είναι απ'
την Ρόδο, είπε ή δεσποινίς Γκρέΐς, είναι απ' τα αρ-
χαιότερα σχήματα, δηλ., από τα τέλη του τέταρτου
π.Χ. αίώνα. Τέταρτος αιώνας! ήταν πραγματικά ένα
αρχαίο πλοίο.
Την εποχή εκείνη έκανα μεταπτυχιακές σπουδές
στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας. Οι καθηγητές
μου στο Μουσείο του Πανεπιστημίου άκουσαν μ' εν-
διαφέρον την αφήγηση μου για το Ελληνικό πλοίο.
7
Έξω απ' την ακτή της Τουρκίας, ό Τζώρτζ Μπας
είχε ήδη ανακαλύψει το φορτίο ενός φοινικικού πλοίου
της εποχής του Μπρούντζου (ήταν το αρχαιότερο γνω-
στό ναυάγιο του κόσμου), και τον σκελετό ενός Βυζαν-
τινού εμπορικού πλοίου. 'Ενα ναυάγιο απ' την εποχή
του Μεγάλου Αλέξανδρου θα μας βοηθούσε να συμ-
πληρώσουμε το κενό των 1,800 ετών μεταξύ εκείνων
των δύο όροθεσιών της ναυτιλιακής ιστορίας. Το
Μουσείο ένθάρυνε την άμεση εκσκαφή.
Ό Δρ. Βάσος Καραγεώργης, Διευθυντής του τμή-
ματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου, έδωσε την άδεια
της κυβερνήσεως του. 'Η Εθνική Γεωγραφική Εται-
ρεία ανέλαβε τα έξοδα της έρευνας. 'Αλλοι δωρητές
μας βοήθησαν αναλαμβάνοντας επίσης τμήματα από
τις μεγάλες δαπάνες. Οι δωρητές αυτοί ήταν οι εξής:
'Ιδρυμα Κούκ, Εταιρεία Κυπριακών 'Ορυχείων, Εθνι-
κό 'Ιδρυμα Ανθρωπιστικών Σπουδών, 'Ιδρυμα Χάου-
τον-Κάρπεντερ, 'Ιδρυμα Ντητριχ και το Κολέγιο
'Ομπερλιν, οπου είμαι τώρα βοηθός καθηγητής.
'Εξη μήνες αργότερα είμαστε πίσω στην Κύπρο.
Τόννοι εξοπλισμού κι' ένα διεθνές πλήρωμα 40 ατό-
μων φοιτητών, μηχανικών, σχεδιαστών, φωτογρά-
8
φων και γιατρών συγκεντρώθηκε στην Κυρήνεια. Ό
τόπος παραμονής δεν ήταν πρόβλημα. Ό αρχιεπίσκο-
πος Μακάριος, Πρόεδρος της Κύπρου, και ό Επί-
σκοπος 'Ανθιμος του Κυτίου έθεσαν στη διάθεση μας
ένα παλιό ακατοίκητο αρχοντικό.
Απ' τους κατασκευαστές των νέων λιμενικών έργων
της Αμμοχώστου, αγοράσαμε την μαούνα μας. 'Ηταν
μια εξέδρα καταδύσεως διαστάσεων 53 Χ 26 πόδια.
Την βαφτίσαμε Ά λ ά σ ι α, πού ήταν ίσως το αρ-
χαιότερο όνομα της Κύπρου, και την πήγαμε πάνω
απ' το ναυάγιο,
Ο καθένας άπο μας θα έπρεπε να εργάζεται σε βά-
θος 90 ποδών για περιόδους 30 - 40 λεπτών, δυο φο-
ρές την ήμερα συνέχεια έπι τρεις μήνες, γι' αυτό, ή
πρώτη μου σκέψη ήταν ή ασφάλεια. Πρώτα βυθί-
στηκε ή «τηλεφωνική μας καμπίνα», δηλαδή ένας
θόλος από πλεξιγκλάς.
Σ' ένα γαλάζιο κόσμο, ό Νορβηγός δύτης Κριστιάν
Κέλλερ, χρησιμοποιεί ένα δίκρανο για να σκάψει ένα
χαντάκι γύρω απ' το ναυάγιο.
 Αυτό προσέφερε στους δύτες ένα μέρος ν' ανα-
παύονται σε μια κλειστή κάψουλα αέρα και να μιλάνε
με το τηλέφωνο σ' ένα χειριστή στο πλοίο.
Με ντεπόζιτα αέρος για επείγουσα ανάγκη τοπο-
θετημένα σε στρατηγικές θέσεις στο βυθό, δύο στα-
θμούς άποσυμπίεσης προς τα πάνω, και δύο θαλάμους
άνασυμπιέσης στη μαούνα, ήμασταν έτοιμοι ν' αρχί-
σουμε.

«Ή Μαγική Ράβδος» λύνει το πρόβλημα.

—Αυτό είναι δύσκολο πράγμα, είπε ό Μπρούς Ντά-

λιν, ό νέος άρχιδύτης μας, όταν ανέβηκε στη σκάλα
της μαούνας μετά την πρώτη κατάδυση του.
—Κόβοντας εκείνα τα φύκια είναι σαν να κόβεις ένα
περσικό χαλί με μαχαίρι για βούτυρο.
Ό υποδιευθυντής Δρ. Ντέϊβιντ Όουεν, δέχτηκε
την πρόκληση. Σχεδίασε μια «μαγική ράβδο», δηλαδή
ένα σωλήνα με τρύπες μ' ένα μυτερό άκρο, το όποιο
έπρεπε να χωθεί πλάγια στο βυθό της θάλασσας.
Συμπιεσμένος αέρας πού έβγαινε με δύναμη απ' τις
τρύπες δημιουργούσε φουσκάλες πού χαλάρωναν την
μάζα των ριζών. Οι απελευθερωμένοι σβώλοι μπο-
ρούσαν να άποροφηθοϋν προς τα πάνω, στον σωλήνα
μέσω του οποίου ό αέρας υπό πίεση μεταφέρει υλι-
κά για να διαλεχτούν ή να πεταχτούν. Σύντομα είχαμε
σπουδαία ευρήματα.
Το τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου μας παρα-
χώρησε τόπο εργασίας στο κάστρο των σταυροφόρων
στην Κυρήνεια. Ως τον Αύγουστο, 300 αμφορείς απ'
την Ρόδο συγκεντρώθηκαν στην αποθήκη μας εκεί.
'Οπωσδήποτε κρασί είχε μεταφερθεί σ' αυτούς τους
αμφορείς. Ή Ρόδος ήταν σχεδόν ένας τεράστιος αμπε-
λώνας και το κρασί της πουλιόταν πολύ στην ανατο-
λική Μεσόγειο κατά την αρχαιότητα.
Εκείνοι οί αμφορείς της ρόδου μας έφεραν μια
ευχάριστη έκπληξη. 'Ολα τα ίχνη των αρχικών τους
βουλωμάτων εξαφανίστηκαν, και τώρα ήταν γεμάτοι
λάσπη ως την κορυφή. 'Αλλά όταν βγάλαμε την λά-
σπη, βρήκαμε μέσα σ' αυτούς πολλά αμύγδαλα με
το κέλυφος διατηρημένο τέλεια.
Σύντομα χιλιάδες άλλα αμύγδαλα παρουσιάστη-
καν ενώ σωροί απ' αυτά ήταν μέσα στο σκάφος σαν
να είχαν στοιβαχτεί σε σάκους πού σάπισαν πριν
από πολλά χρόνια. Γνωρίζαμε ότι τ' αμύγδαλα απο-
τελούσαν συνηθισμένο έδεσμα της αρχαίας ελληνικής
δίαιτας.

Ή «Μαγική ράβδος αέρος» δημιουργεί φυσαλίδες κα-

θώς ό εφευρέτης Ντέϊβιντ 'Οουεν απομακρύνει, τις
ρίζες από τα φύκη.

Πληρώματα εργασίας στην παραλία καθάρισαν και

ταξινόμησαν τα καλλιτεχνικά ευρήματα τον ναυαγίου.
'Ενας καλλιτέχνης της αποστολής ζωγραφίζει μία
υδρία (με σπασμένο χερούλι), μία στάμνα για λάδι,
κι ένα πιάτο απ' το μαγειρείο τον πλοίου. Τώρα όλα
αυτά είναι απαλλαγμένα από τα σκληρά επιθέματα.
Σκεύη για τέσσερα σερβίτσια δείχνουν ότι ο πλοίαρχος
του πλοίου ταξείδεψε με τρία μέλη πληρώματος του-
λάχιστον.
9
 'Ενα ικρίωμα από πλαστικούς σωλήνες διαιρεί την τοποθεσία σε άριθμημέva τετράγωνα, δίδοντας την σωσ
10
τη τοποθεσία των πληροφοριών για μετρήσεις που καταγράφουν ακριβώς που βρέθηκε κάθε είδος του πλοίου.
11
Μέρος του φορτίου του πλοίου μια χούφτα άμύγδαλα
διατηρούν το εξωτερικό κέλυφος αν και το μαλακό
εσωτερικό περιεχόμενο τους άποσυντέθηκε εν μέρει.
Ή αποστολή ανέσυρε χιλιάδες αμύγδαλα.
Δεμένος σ' ένα ανυψωτήρα με μπαλόνι, ένας δίσκος
με σανίδες του σκάφους αρχίζει το ανέβασμα του.
'Ενα κάλυμμα από πανί εμποδίζει την τριβή του νε-
ρού να μετακινήσει και να βλάψει τα ευθραστα και
μουσκεμένα ξύλα. Ό συγγραφέας συνοδεύει τον δίσκο
για να ρυθμίζει τον αέρα του μπαλλονιού ώστε ό δίσκος
να υψώνεται αργά. 'Ενας άλλος δίσκος, ένα από τα 29
φορτία πού υψώθηκαν, περιμένει στον βυθό. Διαλύον-
τας το σκάφος κομμάτι-κομμάτι, ή ομάδα εργασίας
έφερε στην επιφάνεια κάπου πέντε τόννονς ξύλα.
12
Την τελευταία εβδομάδα εκείνης της σαιζόν, ό Ντέϊ-
βιντ 'Οουεν έσκαψε μία εξερευνητική τάφρο και μέσα
σ' αυτή ανακάλυψε τον θησαυρό που ελπίζαμε να
βρούμε, δηλαδή το ίδιο το πλοίο. Βρήκε την τελευ-
ταία σειρά αμφορέων πού ακουμπούσαν πάνω σε καλά
διατηρημένα πευκίσια σκαριά. Χάλκινα καρφιά κρα-
τούσαν ακόμα τις σανίδες. Αυτό το εμπορικό πλοίο
επέζησε στο πέρασμα των αιώνων. Το μεγαλύτερο
μέρος του ήταν ακόμη θαμένο κάτω από ένα στρώμα
σκληρής λάσπης, πάχους δύο ποδών.
Ένας θάλαμος Άνασυμπίεσης σώζει μια ζωή.
Άλλα δεν έμεινε καιρός εκείνο τον χρόνο για πε-
ρισότερες εκσκαφές. Θα ήμασταν αναγκασμένοι να
ξαναβάψουμε αυτά τα προκλητικά ξύλα και να σκε-
πάσουμε το μέρος με πλαστικά προστατευτικά τμή-
ματα, κατά των θαλασσοταραχών του χειμώνα.
Στήν παραλία εκείνη την νύχτα, αισθανόμουν άσχη-
μα. Ή επομένη θα ήταν ή τελευταία μας μέρα κατα-
δύσεων για το 1968. Κάναμε όλα τ' αναγκαία για
τον επόμενο χρόνο; 'Ετσι έλπιζα.
Χαρούμενες φωνές ήχούσαν απ' το ντους των αν-
τρών. 'Ηταν ένα τραγούδι πού άκουσα πρωτύτερα,
πειράζοντας ευγενικά τον αρχηγό της αποστολής:
« Μάικλ, κωπηλάτησε το πλοίο στην στεριά», άρχισε
να ψέλνει ή χορωδία.
'Ηταν τότε άκριβώς πού ό δύτης Πήτερ Λέναρντ
παρατήρησε ότι αισθανόταν άρρωστος,
—Νομίζω ότι είναι εξάντληση είπε στον Μπρούς
Ντάλιν, άλλά ή απογευματινή κατάδυση με ξεθέωσε.
Σύντομα παρουσιάστηκε πόνος στα πόδια του Πή-
τερ. Ό Μπρούς έστειλε να φωνάξουν τον Μπλαΐρ
και τον Τζέφ Φέλντ. Ό Τζέφ είχε τροποποιήσει τον
θάλαμο άνασυμπίεσης, που μας τον δάνεισε ή Κανα-
δική Κυβέρνηση, προσθέτοντας ένα σωλήνα για την
εισροή καθαρού οξυγόνου.
Νομίζω ότι ό Πήτερ «λύγισε», είπε ό Τζέφ, χρη-
σίμοποιώντας την άργκώ για την άρρώστεια της άπο-
συμπίεσης.
—'Ας τον πάμε στον θάλαμο... γρήγορα!
 Το ξύλινο κομμάτι με την Θήκη ακόμη στη θέση της,
Ισως χρησίμευε για να υψώνεται ή κεραία τον ίστον.

Το κουφάρι τον πλοίου της Κυρήνειας αρχίζει να σχη-

ματίζεται. Ό ξυλουργός στο μπροστινό μέρος της
εικόνας σκάβει έντορμίες (έγκοπές) σ' ένα πευκίσιο
πελεκυμένο ξύλο πού θα ταιριάζουν με τους τόρμους
(δόντια) μιας σανίδας πού τοποθετήθηκε ήδη. Ό εργά-
της αριστερά ανοίγει τρύπες ανάμεσα στις έγκοπές
και στα δόντια για να τ' ασφαλίσει με ξυλόκαρφα.
Ακόμα και τα λίγα λεπτά πού χρειάστηκαν να
πάμε τον Πήτερ στην μαούνα, ό πόνος έγινε έντονος.
Ό αέρας άρχιζε να σκούζει γύρω απ' τον ασθενή,
άνασυμπιέζοντας τη φυσαλίδα του αζώτου πού προ-
καλούσε την ανωμαλία. Σέ 15 λεπτά ό πόνος εξα-
φανίστηκε. Μέσω μιας μάσκας, ό Πήτερ άνέπνεε
οξυγόνο, κατόπιν αέρα εναλλάξ, ενώ εμείς χαμηλώ-
σαμε αργά την πίεση του θαλάμου. Σέ τέσερεις ώρες
περίπου, ή βασανιστική δοκιμασία τελείωσε, Ό μι-
κροσκοπικός κύλινδρος πού χρησίμευε για ένα μόνο
πρόσωπο, έσωσε την ζωή του Πήτερ. Άλλα τι θα
συνέβαινε αν δύο από μας είχαμε «λυγίσματα» σ'
εκείνη την κατάδυση, Υποσχέθηκα στον εαυτό μου
ότι δεν θα έπρεπε ν' αντιμετωπίσουμε ποτέ μια τέ-
τοια κρίση, και όταν επιστρέψαμε στην Κύπρο στίς
αρχές Μαΐου του 1969, ό Πήτερ ήταν εκεί για να
μας βοηθήσει να ξεφορτώσουμε τον νέο μας θάλαμο
άνασυμπίεσης πού μπορούσε: να χρησιμοποιηθεί ταυ-
τόχρονα για τέσερα άτομα.
Τότε όλα τα πολύτιμα αντικείμενα, πήγαν για κα-
θάρισμα κι' επισκευή στον συντηρητή μας, την δεσποι-
νίδα Φράνσες Τάλμποτ, στο εργαστήριο της, μέσα
στην αποθήκη του Κάστρου.
—Μη φέρετε άλλα! Παρακαλούσε ή Φράνσες. Μό-
λις υπάρχει χώρος για μένα. Άλλα δεν υπήρχε τρό-
πος για να ικανοποιήσουμε την παράκληση της Φράν-
σες. Βρίσκουμε συνεχώς νέα τεχνουργήματα. Μαγει-
ρικά σκεύη ήταν σκορπισμένα σ' όλο το σκάφος. 'Αρ-
χισε να εμφανίζεται ένα πρότυπο: τέσερα πηρούνια,
τέσερεις άλατιέρες... Ό καπετάνιος του πλοίου είχε
τουλάχιστον τρεις συντρόφους.
Οι ανακαλύψεις μας προκάλεσαν μεγάλο ενδιαφέ-
ρον. Ό αρχιεπίσκοπος Μακάριος ήρθε να τις δει,
καθώς επίσης και ό Αμερικανός Πρεσβευτής. Για
τα πλήθη των ενδιαφερομένων, τελικά κάναμε μια
έκθεση αντικειμένων πούχαμε βρει και φωτογρα-
φιών του ναυαγίου. Ό άνθρωπος μέσα στο κουφάρι στερεώνει ενισχυτι-
κές πλευρές, μέθοδος πού είναι αντίθετη της σημε-
ρινής, σύμφωνα με την οποία οι πλευρές συναρμολο-
γούνται πρώτα. Το τελειωμένο πλοίο καλύφθηκε με
Τα Όκτώ Μακρυά χέρια των Άνόμων. μολύβδινες πλάκες για να το προστατεύσουν από
τα σκουλήκια των ξύλων. Αυτή είναι ή αρχαιότερη
γνωστή χρήση αυτής της τεχνικής. Στήν πραγματι-
—Το χταπόδι μας έκανε ζημιά πάλι! Παραπονέ- κότητα, το περίβλημα πάχους 1/8 της ίντσας ίσως
θηκε ή γυναίκα μου μια μέρα. Πώς μπορώ να έχω να επιτάχυνε τον θάνατο τον πλοίου κρύβοντας την
όλους τους μολύβδινους κρίκους μ' εκείνο τον μικρο- βλάβη που έκαναν οι τερηδώνες. Οι μολύβδινοι κρί-
κλέφτη στα χαντάκια μου; 'Υπήρχαν 17 κρίκοι σή- κοι (άνω) καθοδηγούσαν τα σχοινιά που μάζευαν το
μερα το πρωί, τώρα λείπουν τρεις. πανί σαν γρίλλια παραθύρου.
13
 Η Σούζαν μιλούσε για τα εξαρτήματα από τα
ρτια του πλοίου. Ραμένοι στην υπήνεμη πλευρά
του πανιού, περισσότεροι από 100 επίπεδοι μολύβδι-
νοι κρίκοι καθοδηγούσαν τα πολλά σχοινιά έλξης, γνω-
στα ως «σχοινιά στίγκου» πού ανέβαζαν, το πανί.
Υπήρχε πράγματι κάποιος κλέφτης στην περιο-
χή 6 Α. 'Ενα χταπόδι συγκέντρωσε χαρούμενα 5
έως 6 κρίκους σε μέγεθος βραχιολιού μέσα στη φω-
λιά του που ήταν ό λαιμός ενός σπασμένου αμφορέα.
—Θα τον πάρω μέσα στην καμπίνα για να μιλή-
σουμε άντρας προς χταπόδι, πρότεινε ό Βρεταννός
'Οουεν Γκάντερ. Άλλα δεν πρέπει να φανούμε σκλη-
ροί προς τον γέρο Όχτάποδα. Είναι φανερό ότι το
σόι του λήστευε την περιοχή εδώ επί αιώνες.
Και πραγματικά ήταν· φανερό. Ενώ καθαρίζαμε
τους αμφορείς, βρήκαμε ένα ξύλινο πηρούνι, ένα πιά-
το, μια σιδερένια λίμα, μια κανάτα με στόμιο, κο-
μάτια αμφορέων. 'Ολα αυτά ήταν κλεμένα άπό την
κακή συνήθεια του ένοχου χταποδιού και των προ-
γόνων του. 'Ισως τ' αμύγδαλα πού βρήκαμε στους
αμφορείς του κρασιού να μαζεύτηκαν έκεί με το
πέρασμα των αιώνων από αυτούς τους «σκίουρους»
με τα οχτώ χέρια.
Ως τα μέσα Αυγούστου το αρχαίο σκάφος εκτει-
νόταν σχεδόν 40 πόδια μπροστά μας πάνω στον άμου-
δερό βυθό της θάλασσας. Σάν να περίμεναν 22 αιώ-
νες γι' αυτό το τελικό κάλεσμα. Οι πευκίσιες πλευ-
ρές του πλοίου στέκονταν προσοχή σιωπηλά. Ή καμ-
14
πύλη και ή άντικαμπύλη ήταν τόσο κομψές όπως και
τότε που το πλοίο έλαβε την μορφή του.
Κατά τα πρώτα χρόνια μετά το ναυάγιο, τα εκτε-
θειμένα ξύλα της δεξιάς πλευράς του πλοίου αδυνά-
τισαν, κατέρευσαν, και σκόρπισαν τις βαρειές στά-
μνες με το κρασί. 'Αλλά ή αριστερή πλευρά του πλοίου
επειδή κατακάθησε στον άμουδερό βυθό, διατήρησε
το σχήμα του σχεδόν ανέπαφο. Οι 'Ελληνες ναυπη-
γοί δούλευαν με μια παράδοση πού ήταν εντελώς αντί-
θετη απ' ό,τι είναι ή δική μας. Συναρμολογούσαν τα
σκάφη τους με το κέλυφος πρώτο. Οι εξωτερικές
σανίδες τοποθετούνται απ' την καρένα πάνω σε στη-
ρίγματα ικριώματος. Μόνο άφού είχε συμπληρω-
θεί το μεγαλύτερο μέρος του σκάφους άρχιζαν να
καρφώνουν τις πλευρές με μεγάλα χάλκινα καρφιά.
Βρήκαμε ολόκληρο το εξωτερικό των διατηρημέ-
νων μερών του σκάφους καλυμένο με πλάκες πάχους
έως το 1/8 της ίντσας. Καρφωμένες με χάλκινα πλα-
τυκέφαλα καρφιά, οί μολύβδινες πλάκες εξυπηρετού-
σαν τον ίδιο σκοπό όπως το σημερινό άντιρυπαντικό
χρώμα. Είχαν τοποθετηθεί εκεί για να εμποδίσουν
τις τερηδόνες (σκουλίκια του ξύλου) από το να ει-
σβάλουν στις σανίδες.
Από το πλοίο Γράν Κογκλουέ πού ανακάλυψε ό
Ζάκ-Υβ-Κουστώ έξω απ' την παραλία της Μασα-
λίας, μάθαμε ότι αυτό το τέχνασμα ήταν γνωστό
απ' τον δεύτερο αιώνα π.Χ. τώρα το εμπορικό πλοίο
πού βρήκαμε στην Κυρήνεια αποδείχτηκε ότι ήταν
 ακόμη αρχαιότερο. Μάλιστα, είναι το παλαιότερο πα-
ράδειγμα αυτής της τεχνικής πού βρέθηκε ως τώρα.
Μερικά μπαλώματα στο κάλυμα έδειχναν ότι το
μολύβδινο «δέρμα» του πλοίου αποδείχτηκε ότι ήταν
τρωτό. Μήπως ό Πλοίαρχος πίστευε ότι το πλοίο
του ήταν πλόϊμο, ενώ δεν ήταν; Ακόμη και στα
δικά μας μάτια οι γερασμένες πλευρές και σανίδες
φαίνονταν αρκετά γερές στην επιφάνεια. Μόνο όταν
αρχίσαμε να διαλύουμε το σκάφος μπορέσαμε να δού-
με την εκτεταμένη βλάβη πού παρέλειψε να δει ό
πλοίαρχος.
Οί σανίδες ήταν γεμάτες τρύπες πού έκαναν τα
σκουλήκια του ξύλου. Εκατοντάδες σκουλήκια, ανοί-
γοντας τρύπες ανεμπόδιστα, φαίνεται ότι έδωσαν
στο πλοίο το θανατηφόρο χτύπημα πολύ καιρό πριν
βυθιστεί και καθήσει στο βυθό της θάλασσας.
Το πλοίο μετακινήθηκε στην παραλία σε κομμάτια.
Ως τόν Αύγουστο ή δουλειά είχε προχωρήσει τό-
σο καλά ώστε αποφασίσαμε να ανελκύσουμε το πλοίο
πρίν τελειώσει ή σαιζόν. Θέλαμε όχι μόνο να σώσου-
με τα ξύλα αυτής της μοναδικής ανακάλυψης, αλλά
καί θα τα άνασυναρμολογήσουμε με την μορφή πού
τα βρήκαμε.
Ή Σούζαν 'Οουεν έφτιαξε περισσότερες άπο 1,000
κωδικοποιημένες πλαστικές ετικέτες. Καρφιτσωμέ-
νες σε κάθε κομάτι ξύλου, πριν μετακινηθεί απ' τον
βυθό της θάλασσας, αυτοί οι σημαδευτήρες θ' άπλο-
ποιούσαν την έπανακατασκευή του πλοίου. 'Ηταν
σαν ένας γιγαντιαίος τρισδιάστατος γρίφος.
Μ' ένα υποβρύχιο πριόνι πού δούλευε με συμπιε-
σμένο αέρα, κόψαμε μερικά μέρη του σκάφους σ' εύ-
χείρηστα μεγέθη. Το μεγαλύτερο μέρος του όμως,
διαλύθηκε στον βυθό της θάλασσας, κομάτι - κομάτι.
Χρησιμοποιώντας δίσκους πού υψώνονταν με μπα-
λόνια, μεταφέραμε τα μαλακά καΐ εύθραστα ξύλα στην
επιφάνεια. Από την μαούνα μεταφέραμε, γρήγορα
τα ξύλα στο κάστρο για καθάρισμα και αποθήκευση
σε ντεπόζιτα με γλυκό νερό. Ή Νάνσυ Πάλμερ έφτια-
ξε διαφανή σχέδια κάθε πλευράς για να καταγράψει
την ακριβή καμπυλότητα για μεταγενέστερη έπανα-
κατασκευή.
Ή θάλασσα παρέμεινε ήρεμη. Στίς 3 'Οκτωβρίου
οι τελευταίες σανίδες του πλοίου βγήκαν στην επι-
φάνεια. Με 29 φορτία των μεγάλων δίσκων, ανυψώ-
σαμε περίπου πέντε τόννους διαβρεγμένων ξύλων.
Τον περασμένο χειμώνα μια ομάδα μελών της απο-
στολής παρέμεινε στην Κυρήνεια για να επιβλέπει
την διατήρηση καί σταθεροποίηση των ξύλων του
πλοίου. Το τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου άπο-
καθιστά μία άπο τις θολωτές στοές του κάστρου της
«Το πλοίο ξαναζωντάνεψε για
μας», λέει ο συγγραφέας Κά-
τσεβ, ενώ θυμάται την έξαψη
της εκσκαφής. Καθοδηγούμε-
νος απ' τα ευρήματα της απο-
στολής, ό ζωγράφος Λόϋντ
Τάουνσεντ φαντάζεται έδω το
καλυμμένο με μόλυβδο πλοίο
σ' ένα λιμάνι της Ρόδου. Ψα-
ράδες φέρνουν στην πόλη τα
ψάρια που έπιασαν σε πλοιά-
ρια, ένω ένα ελληνικό πολε-
μικό πλοίο με διπλές σειρές
κουπιών, δεξιά, μπαίνει στο
λιμάνι, και ίσως να περιπο-
λεί σ' αυτή την γωνία της
απέραντης ελληνικής αυτοκρα-
τορίας.
15

'Ενα ντους με γλυκό νερό προστατεύει, τις μουσκεμέ-
νες σανίδες του πλοίου από τη στρέβλωση και το
ζάρωμα. Ή κυρία Κάτσεβ και ή εθελοντής της απο-
στολής Τζένν Μπόϊζ (αριστερά) καθαρίζουν και πλέ-
νουν τ' αρχαία ξύλα. 'Ενα συντηρητικό σαν κερί θα
σταθεροποιήσει αυτά τα ξύλα. Ή ομάδα του συγ-
γραφέα προσπάθησε ν' αναστηλώσει το πλοίο, χρη-
σιμοποιώντας όσο το δυνατόν περισσότερες απ' τις
αρχικές σανίδες. Μετά την άνασυναρμολόγησή του το
πλοίο εκτέθηκε σε μια αίθουσα του κάστρου που χτί-
στηκε γύρω στα 1.200 και πού φαίνεται στο επάνω
μέρος της φωτογραφίας.
Κυρήνειας για να στεγάσει το πλοίο κατά την διάρ-
κεια της κατεργασίας του και για ενδεχόμενη δημό-
σια επίδειξη. Οί σανίδες και τα κομάτια ξύλου θα
έμποτισθοϋν με γλυκόκολα Πολυαιθυλενίου, ή οποία
θ' αντικαταστήσει τις ίνες πού λείπουν στα διάτρητα
ξύλα με μια κέρινη ουσία.
Από τα πέντε πολύ διαβρωμένα μπρούτζινα νομί-
σματα πού βρήκαμε στο ναυάγιο, τα δύο είχαν κο-
16
πεί απ' τον Μακεδόνα Βασιλιά Δημήτριο τον Πο-
λιορκητή. Δεν μπορούσαν να είχαν κοπεί πριν άπο
το 306 π.Χ.
Και μία ευχάριστη αναφορά ήρθε άπο το τεστ με
άνθρακα 14 στο εργαστήριο του Μουσείου του Πανε-
πιστημίου πού επιβεβαίωσε την αρχαιολογική ένδει-
ξη για την μεγάλη ηλικία του πλοίου. Οι σανίδες
κόπηκαν το 389 π.Χ. άφού αφαιρέσουμε ή προσθέ-
σουμε 44 χρόνια.
Άπόμαχος ενός πολυάσχολου εμπορικού
δρομολογίου.
Το πλοίο, τότε ήταν ίσως πάνω από 80 ετών όταν
φορτώθηκε για το τελευταίο του ταξείδι. Η περίο-
δος της ζωής του κάλυπτε μια εποχή πού ή Ελλάδα
είχε αποκτήσει μια κυρίαρχη θέση στο εμπόριο της
'Αν. Μεσογείου, Το θαλάσσιο εμπόριο ευδοκιμούσε.
Ακόμα και ή μέχρι τώρα ατελής μελέτη μας για
το πλοίο και το φορτίο του, μας επιτρέπει να υπολο-
γίσουμε το πιθανό δρομολόγιο του τελικού ταξειδιού
του. Πλέοντας άπο την Σάμο, το σκάφος πιθανόν να
σταμάτησε στην Κω για να φορτώσει μυλόπετρες.
Πιστεύω ότι οι περισότερες απ' αυτές τις μυλόπε-
τρες ξεφορτώθηκαν στη Ρόδο. όπου το τελευταίο φορ-
τίο των αμφορέων με κρασί στοιβάχτηκε πάνω στις
σάπιες σανίδες του πλοίου.
Οί απούλητες μυλόπετρες αποτέλεσαν μέρος του
έρματος (σαβούρας).
Ό πλοίαρχος ταξίδεψε ανατολικότερα, στις παρά-
κτιες πόλεις της Κύπρου για πιθανές αγορές του κρα-
σιού πού μετέφερε. Άλλά πότε έφτασε στον κολπίσκο
της Κυρήνειας; 'Η μήπως το παλιό σκάφος βυθίστη-
κε λίγο πιο έξω απ' την ασφάλεια του λιμανιού σε
μία άπο εκείνες τις ξαφνικές τρικυμίες πού είναι ε-
φιάλτες ακόμα και για τους σημερινούς ναύτες κατά
μήκος αυτών των ακτών;
Μπορούμε να φανταστούμε το πλοίο ν' άνεμοδέρ-
νεται μέσα στη φουρτούνα, γέρνοντας τα πλευρά του
προς τα κύματα, Μπορούμε να φανταστούμε τους ναύ-
τες ν' αγωνίζονται, για να κατεβάσουν το πανί. Ό
πλοίαρχος θά έτρεξε να σώσει το πουγγί του με τα
νομίσματα πού ήταν τα κέρδη του άπο εκείνο το
ταξείδι.
Σέ μια τελική κεραυνοβόλα καταστροφή, οι μυλό-
πετρες και οι τόννοι του έρματος μετακινήθηκαν βίαια
προς την αριστερή πλευρά του πλοίου. Ενώ από τους
σπασμένους αμφορείς χύνονταν το περιεχόμενο τους
σε μια θάλασσα πού ήταν πραγματικά σκούρα σαν
κρασί, το πλήρωμα του πλοίου έψαχνε για σπασμένα
ξύλα, για να επιπλεύσει ως τη στεριά. Μόνο λίγα
λεπτά 0ά πέρασαν πριν οι ναύτες, πού τρέμοντας
προσπαθούσαν να σωθούν, δουν τον αφρό της θάλασ-
σας πάνω απ' την κουπαστή να σέρνει το βαρύ σκά-
φος στον αλμυρό τάφο του.
Άλλα εκείνο ήταν μόνο το τέλος μιας ζωής για
το πλοίο της Κυρήνειας. Σύντομα, διατηρημένο και
ανακατασκευασμένο θα αναλάβει νέα υπηρεσία. Θα
επιδειχθεί σχεδόν ανέπαφο το παλαιότερο πλοίο πού
ανασύρθηκε ποτέ απ' την θάλασσα.
Μάϊκλ Λ. Κάτσεβ
Σημ.: Το πλοίο αυτό μαζί με άλλο ένα καταστράφηκε
από τους Τούρκους εισβολείς.
ιπτάμενοι δίσκοι
και διαστημικοί
πολιτισμοί ΔΙΟΝ Π. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
2
ov

17
 Συνεχίζοντας την παράθεση των στοιχείων για την ύπαρξη των
εξωγήινων υπάρξεων ο συνεργάτης μας κ. Διον. Ι. Σιμόπουλος
προχωρεί ένα άκόμη βήμα προς την κατεύθυνση αυτή. Όπωσδήπο-
τε δεν είμαστε μόνοι στο Σύμπαν, Αλλά που είναι oi εξωγήινοι;

Πολλοί νομίζουν ότι ή προσπά- μπορεί να συγκρατεί ατμόσφαιρα τηρεί ατμόσφαιρα, και παρ' όλο
θεια για την ανακάλυψη διαστημι- γύρω της. Ή ατμόσφαιρα όμως πού δεν είναι δυνατόν να ανακα-
κών πολιτισμών είναι κάτι το πρόσ- αυτή αποτελείται κυρίως από διο- λύψουμε κάποιο ανεπτυγμένο πολι-
φατο. Κάτι πού άρχισε με την αρχή ξείδιο του άνθρακα πού έχει την τισμό όπως έλπιζε ό Πέρσιβαλ
της διαστημικής εποχής του ανθρώ- ιδιότητα να συγκρατεί στον πλανή- Λόουελλ με τη θεωρία του για
που κατά την δεκαετία 1950- 1960. τη την θερμότητα πού δέχεται από τίς τεχνικές διώρυγες του Άρη,
Ή αναζήτηση όμως ζωής στο διά- τον ήλιο με αποτέλεσμα μερικά υπάρχει ακόμη ελπίδα να ανακαλύ-
στημα χρονολογείται στην πρα- διαστημόπλοια να μας εχουν πλη- ψουμε μέσα στο 1976 την ύπαρξη
γματικότητα πριν χιλιάδες χρόνια. ροφορήσει τελευταία ότι ή θερ- μιας κάποιας υποτυπώδους μορφής
Ή μυθολογία και οί παραδόσεις μοκρασία της Αφροδίτης πλησιά- ζωής επάνω του. Το αυτόματο αμε-
όλων σχεδόν των λαών είναι γεμά- ζει τους 800° Φάρεναϊτ καί ότι ή ρικανικό διαστημόπλοιο Μάρινερ 9
τες από ενδείξεις αυτής της προσ- ατμοσφαιρική πίεση πού επικρατεί στα τέλη του 1971 και κατά το με-
πάθειας. στην επιφάνεια της είναι περίπου 90 γαλύτερο μέρος του 1972 περιστρε-
Φυσικά με τα σημερινά επιτεύ- φορές μεγαλύτερη από την ατμο- φόταν συνεχώς γύρω από τον 'Αρη
γματα της επιστήμης, ή προσπά- σφαιρική πίεση της Γης. Γι' αυτό στέλνοντας στην Γη πολλές ποικί-
θεια αυτή έχει πάρει έναν θετικό δεν μπορεί να υφίσταται ούτε νερό λες πληροφορίες. 'Ηταν δε σε θέση
δρόμο απ' ότι στο παρελθόν. Μπο- σε υγρή κατάσταση, ούτε ίχνη να χαρτογραφήσει με λεπτομέρειες
ρούμε δηλαδή σήμερα με την πρόο- ζωής. ολόκληρο αυτό τον πλανήτη άπο-
δο της επιστήμης να βασίσουμε Ό τέταρτος πλανήτης του ήλια- στέλνοντας στη γη καθαρώτατες
την αναζήτηση μας αυτή στα ανε- κού μας συστήματος ο 'Αρης άν φωτογραφείες των χαρακτηριστι-
πτυγμένα μέσα των επιστημονικών και μικρότερος από την Γη δια- κών της επιφανείας του. Με τίς φω-
οργάνων και των πειραματικών μας
ενδείξεων. Με βάση λοιπόν αυτά
πού αναφέραμε στο προηγούμενο Ή Γη από την Σελήνη πού έγινε το 1969 ο πρώτος σταθμός του άν-
τεύχος για το τι είναι ζωή και για θρώπου στην αναζήτηση του για εξωγήινους πολιτισμούς.
την πειραματική εξερεύνηση της
ζωής στα εργαστήρια μας, είμαστε
έτοιμοι να ξεκινήσουμε για το τα-
ξείδι της αναζήτησης μας αρχί-
ζοντας πρώτα από τους πλανήτες
του ήλιακοϋ μας συστήματος.
Οί πλανήτες πού βρίσκονται πλη-
σιέστερα στον ήλιο απ' ότι ή Γη
μας, δηλ. ό Έρμης και ή Αφροδί-
τη είναι αδύνατον να συντηρούν
οποιοδήποτε ίχνος ζωής επάνω τους.
Ό Ερμής πού απέχει από τον ήλιο
μόλις το 1/3 απ' ό,τι απέχει ή Γη
δέχεται 9 φορές περισσότερη θερ-
μότητα από τον ήλιο απ' ότι δέχε-
ται ή Γη. Γι' αυτό οί θερμοκρασίες
πού έπικρατούν στον Έρμή είναι
τόσο υψηλές ώστε ακόμη καί πολλά
μέταλλα του πλανήτη αύτού να
βρίσκονται σε ρευστή κατάσταση.
Επί πλέον, ό Έρμης, ό μικρότε-
ρος πλανήτης του ήλιακού μας συ-
στήματος, είναι τόσο μικρός ώστε
δεν μπορεί να συγκρατεί γύρω του
παρά μικρά μόνο ίχνη άτμφόσφαι-
ρας.
Η Αφροδίτη ονομάζεται πολλές
φορές καί δίδυμη αδελφή της Γης
λόγω του ίδιου σχεδόν μεγέθους
πού έχουν οί δύο πλανήτες. Γι' αυ-
τό γνωρίζουμε ότι ή 'Αφροδίτη
18
τογραφίες αυτές έπαψαν πια να
θεωρούνται οί ραβδώσεις του Σκια-
παρέλλι σαν τεχνικά κανάλια, κτί-
σματα ενός ανεπτυγμένου Άρεια-
νού πολιτισμού, γιατί απέδειξαν
καθαρώτατα ότι οί ραβδώσεις αυ-
τές ήταν φυσικά χαρακτηριστικά
της επιφανείας δηλ. μεγάλες χαρά-
δρες, ξεροπόταμα, ή σειρές κρατή-
ρων και βουνοσειρών. Παρόλα αυ-
τά δεν είμαστε ακόμη σε θέση να
γνωρίζουμε εάν υπάρχει ή όχι ζωή
πάνω στην επιφάνεια του. Πολλοί
επιστήμονες που μελέτησαν τις πλη
ροφορίες του Μάρινερ, θεωρούν
πολύ πιθανή την ύπαρξη υποτυπώ-
δους ζωής σε ορισμένες περιοχές
του πλανήτη όπου υπάρχει και πά-
γος ή χιόνι, το όποιο λειώνοντας
να είναι σε θέση να αναζωογονεί
υποτυπώδεις μορφές ζωής. Ή τελι-
κή όμως απάντηση στο ερώτημα
«εάν υπάρχει ζωή ή όχι στον 'Αρη»
δεν πρόκειται να δοθεί μέχρι το
1976. Γιατί τότε δυο μη επανδρωμέ-
να διαστημόπλοια του προγράμμα- Τό διαστημόπλοιο "Βίκινγκ" πού θά εκτοξευθεί το καλοκαίρι τον 1975
τος «Βίκινγκ» θα προσεδαφιστούν προς τον "Αρη και θα προσεδαφισθεί έκεί τό καλοκαίρι τον 1976 για
επάνω στον πλανήτη αυτό καί με- την αναζήτηση ζωής επάνω στον ερυθρό πλανήτη.
ταξύ των παρατηρήσεων πού θα
εκτελέσουν είναι καί ή εξερεύνηση
του γύρω εδάφους για την ανακά-
λυψη οργανικών ενώσεων ή ακόμη
ενδείξεων για την ύπαρξη μιας
κάποιας μορφής ζωής.
'Οσον άφορά την ύπαρξη ζωής
στους πλανήτες μετά τον 'Αρη, αυ-
τό είναι ζήτημα πού ακόμη μελετά-
ται. Για παράδειγμα μια ομάδα αμε-
ρικανών επιστημόνων έχει προς
το παρόν καταλήξει στο συμπέρα-
σμα, ότι οί γεωλογικές καί ατμο-
σφαιρικές συνθήκες του μεγαλύτε-
ρου δορυφόρου του Κρόνου, του Στόν Γαλαξία μας υπολογίζεται να νπάρχουν 100.000 με 1.000.000 πλα-
Τιτάνα, πιθανόν να είναι κατάλλη- νήτες οπου έχουν αναπτυχθεί τεχνολογικοί πολιτισμοί.
λες για τον σχηματισμό ορισμένων
οργανικών ενώσεων, πού θεωρούν-
ται σαν πρόδρομοι της ζωής. 'Ενας
φυσικός μάλιστα του πανεπιστη-
μίου του Πίτσμπεργκ, ό δρ. Ντόνα-
χιου ανακάλυψε μεγάλες ποσότη-
τες αζώτου στο Τιτάνα. Κατά τον
δρ. Ντόναχιου είναι πολύ πιθανόν,
το άζωτο αυτό να προέρχεται από
μικροοργανισμούς πού έχουν κύριο
συστατικό τους την αμμωνία.
Επί πλέον, οί καθηγητές Κύριλ
Πονναμπερούμα καί Π. Μάλτον
του Πανεπιστημίου Μαίρυλαντ της
Αμερικής δημιούργησαν στο εργα-
στήριο τους μια τεχνική ατμόσφαι-
ρα, πού μοιάζει με την ατμόσφαιρα
του Δία. Δηλ. σ' ένα αεροστεγή
θάλαμο συγκέντρωσαν τα βασικά
συστατικά της ατμόσφαιρας του
Δία, μεθάνιο, αμμωνία, καί προϊόν-
τα υδρογόνου. Κατόπιν προκάλε-
σαν ηλεκτρικές εκκενώσεις σ' άπο-
19
μίμηση των ηλεκτρικών θυελών πού
διαταράσουν συχνά την ατμόσφαι-
ρα του Δία. Τα κατάλοιπα του πει-
ράματος αύτού έδωσαν ορισμένες
χημικές ουσίες πού θεωρούνται
βασικά συστατικά των αμινοξέων,
πού όπως άναφέραμε είναι δυνα-
τόν να σχηματίσουν πρωτείνες, από
τις όποίες φυσικά προέρχεται κάθε
είδος ζωής.
Προτού τελειώσει ή δεκαετία του
1970 οι αμερικανοί επιστήμονες
πρόκειται να στείλουν προς τους
μεγάλους πλανήτες Δία και Κρόνο
δύο διαστημόπλοια, τύπου Μάρι-
νερ πού θα μελετήσουν από κοντά
τους πλανήτες αυτούς καθώς και
μερικούς άπό τους 23 συνολικά δο-
ρυφόρους τους. Στίς μελέτες πού
πρόκειται να εκτελέσουν περιλαμ-
βάνονται και ορισμένες πούχουν
σκοπό την διερεύνηση στοιχείων
για την ύπαρξη ζωής, σ' αυτούς.
Ακόμη και στην περίπτωση πού
θα βρεθούν στοιχειώδει ίχνη ζωής.
είναι βέβαιο ότι οί μορφές αυτές
ζωής δεν είναι δυνατό να έχουν
εξελιχθεί σ' ανώτερα έμβια όντα,
πολύ δε περισσότερο σε λογικά
όντα με ανεπτυγμένο πολιτισμό.
Ως εκ τούτου στην εξερεύνηση
μας για την ανεύρεση διαστημικών
πολιτισμών, θα πρέπει να απομα-
κρυνθούμε από το ηλιακό μας σύ-
στημα και να τους αναζητήσουμε
ανάμεσα στους άλλους αστέρες του
Σύμπαντος.
Την ύπαρξη δισεκατομμυρίων α-
στέρων την λαμβάνουμε πλέον σαν
κάτι το βασικό. Ή σύγχρονη επι-
στήμη μας διδάσκει ότι ή Γη μας
20
Σέ μερικές δεκαετίες διαστημικοί σταθμοί σαν αυτόν θα είναι το πρώτο
βήμα του ανθρώπου στην δημιουργία τεραστίων διαστημοπλοίων για την
εξερεύνηση άλλων Πλανητών του Γαλαξία μας.
βάσει λογικών υποθέσεων και α-
δεν είναι παρά ένας μικρός κόκκος,
στρονομικών θεωριών, οί αστρονό-
ένα απειροελάχιστο κομμάτι του
μοι θεωρούσαν την ύπαρξη άλλων
σύμπαντος, πού περιστρέφεται γύ-
πλανητών γύρω από άλλους αστέ-
ρω από τον "Ηλιο μας. Ο 'Ηλιος
ρες του Γαλαξία μας σαν κάτι το
πάλι με την σειρά του δεν είναι
φυσικό. Δεν ήταν δυνατό δηλ. να
παρά ένα ασήμαντο μικρό άστρο
θεωρηθεί ο 'Ηλιος μας σαν ένας
στα 100 με 150 δισεκατομμύρια άλ-
ειδικά προνομιούχος αστέρας. Για-
λα άστρα πού αποτελούν τον Γαλα-
τί δεν υπάρχει κανένας λόγος να
ξία μας. Ό δε Γαλαξίας μας δεν
υποθέσει κανείς ότι ό 'Ηλιος δια-
είναι παρά ένας από τα δισεκατομ-
φέρει για οποιοδήποτε τρόπο άπό
μύρια άλλων Γαλαξιών πού υπάρ-
τους άλλους, όσον άφορά τις εσω-
χουν στο Σύμπαν. τερικές του ιδιότητες καί το γεγο-
'Ολα αυτά όμως μας οδηγούν στο
νός ότι έχει γύρω του πλανήτες.
ερώτημα κατά πόσο πλανητικά συ-
Εν τούτοις όλες αυτές οι λογικό-
στήματα σαν το δικό μας πρέπει
τατες υποθέσεις δεν έπαυαν να εί-
να θεωρούνται συνηθισμένα. Πό-
ναι τίποτε άλλο από απλές, αν και
σοι από τους αστέρες πού βλέπου-
θεωρητικά βάσιμες υποθέσεις. Τα
με στον ουρανό έχουν άραγε πλα-
τηλεσκόπια των αστρονόμων, κα-
νητικά συστήματα σαν το δικό
θώς επίσης καί όλα τα άλλα οργα-
μας; Προς το παρόν υποπτευόμαστε
να πού διαθέτουν δεν είναι σε θέση
πώς οί ίδιες διαδικασίες πού έγι-
να επιβεβαιώσουν την λογική υπό-
ναν στο σύστημά μας, θα πρέπει να θεση της ύπαρξης πλανητών γύρω
έλαβαν χώρα και κατά τον σχημα-
από άλλους αστέρες. Βλέπετε, τα
τισμό άλλων αστέρων. Το ότι ο 'Η-
τηλεσκόπια μας, ακόμη και τα πιο
λιος μας έχει πλανήτες λοιπόν πού
ισχυρά του κόσμου, δεν είναι σε
φέρονται γύρω του δεν είναι δυνα-
θέση να εισχωρήσουν στις αχα-
τό να θεωρηθεί σαν κάτι το εξαιρε-
νείς εκτάσεις του Σύμπαντος καί να
τικά ιδιαίτερο. Για αρκετά χρόνια,
έκμηδενήσουν τις τεράστιες απο-
στάσεις πού μας χωρίζουν από
τους άλλους αστέρες. Ούτε και να
Το Σύμπαν είναι γεμάτο με Γαλα- διακρίνουν «κόκκους άμμου» όπως
ξίες, αστρικά συστήματα που απο- είναι οι τυχόντες πλανήτες των
τελούνται από δισεκατομύρια άστρα αστέρων αυτών. Εφ' όσον λοιπόν
το καθένα και οί Γαλαξίες είναι γε- δεν είναι δυνατόν με τα σημερινά
μάτοι από δισεκατομμύρια Πλανή- όργανα να επιβεβαιώσουμε οπτικά
τες, εκατομμύρια από τους οποίους την ύπαρξη πλανητών γύρω από
έχουν αναπτύξει τεχνολογικούς πο- άλλους αστέρες ό μόνος τρόπος
λιτισμούς, από λογικά όντα. πρακτικής επαλήθευσης της υποθέ-
 σεώς μας είναι να διακρίνουμε την
επίδραση πού έχουν οί τυχόντες
αόρατοι αυτοί πλανήτες πάνω στους
αστέρες γύρω από τους οποίους
κινούνται. Τις μετρήσεις αυτές εξε-
τάζει ένας ειδικός κλάδος της άστρο
νομίας ή άστρομετρία. Ή άστρο-
μετρία εξετάζει για πολλά χρόνια
τις τροχιές αστέρων σε σχέση με
τους φαινομενικά ακίνητους αστέ-
ρες πού βρίσκονται στα άκρα του
Γαλαξία μας. Εάν μετά παρατηρή-
σεις ετών διαπιστωθεί μία περιο-
δική διαταραχή στην τροχιά των
αστέρων αυτών, αυτό είναι ένδει-
ξη της ύπαρξης ενός ή περισσοτέ-
ρων περιφερόμενων σωμάτων πού
προκαλούν τις διαταραχές αυτές.
Ένας αμερικανός αστρονόμος,
ό Πήτερ Βαν ντε Κάμπ, έχει αρχί-
σει και συνεχίζει παρόμοιον είδους
παρατηρήσεις πάνω από τριάντα
χρόνια. Πρώτος αυτός ήταν σε θέ-
ση να αποδείξει την ύπαρξη δύο
πλανητών πού περιφέρονταν γύρω
από ένα γειτονικό αστέρα, τον
«Αστέρα του Μπάρναρντ». Ό α-
στέρας αυτός απέχει μόλις 6 έτη
φωτός από την Γη μας και το όνο-
μά του το πήρε από τον αμερικανό
αστρονόμο Ε.Ε. Μπάρναρντ πού
τον ανακάλυψε το 1916. Κατά τους
υπολογισμούς του Βαν ντε Κάμπ
οί δύο αύτοί νέοι πλανήτες του
Αστέρα του Μπάρναρντ έχουν μέ-
γεθος ίσο περίπου με έκείνο του
πλανήτη Δία. του μεγαλύτερου πλα-
νήτη του ήλιακού μας συστήματος.
'Εκτός αύτού, ό ίδιος αστρονόμος
ανακοίνωσε πριν από χρόνια καί
την ύπαρξη ενός άλλου αόρατου
πλανήτη γύρω από τον αστέρα
έψιλλον του άστερισμού του Ήρι-
δανού πού βρίσκεται σε διπλάσια
σχεδόν απόσταση από ότι ό πατέ-
ρας του Μπάρναρντ, δηλ. περί τα
10,7 έτη φωτός. Παρ' όλα αυτά σε
σχέση προς τις αχανείς εκτάσεις
του διαστήματος, λογίζεται και αυ-
τός σαν γειτονικός της Γης αστέ-
ρας. Επί πλέον, ό αστέρας αυτός
είναι ένας από τους συγγενείς προς
τον 'Ηλιο μας αστέρες της γειτο-
νικής μας περιοχής. Τούτο το γε-
γονός ενίσχυσε τις ενδείξεις για
την πιθανή ύπαρξη ενός πλανήτη
πού περιφερόταν γύρω από τον
αστέρα εψιλλον έως ότου ό Βαν
ντε Κάμπ, μετά πολυετή μελέτη
άνω των 800 φωτογραφιών του
αστέρα ήταν σε θέση να αποδείξει
την ύπαρξη του αόρατου πλανήτη.
Αλλες παρόμοιου είδους ενδεί-
ξεις για την ύπαρξη πλανητικών
συστημάτων γύρω από άλλους αστέ
ρες αναφέρονται και στο βιβλίο
του καθηγητοΰ Κ. Δημ. Κωτσάκη
ως έξης:
«Ό οπτικά διπλός αστέρας 61
Κύκνου, πού βρίσκεται σ' απόστα-
ση 11,1 ετών φωτός, έχει «αόρατο»
συνοδό δηλ, μη ορατό «πλανήτη»
με μάζα 20 φορές μεγαλύτερη της
μάζας του Δία, με περίοδο περιφο-
ράς του 4,8 έτη καί μέγα ήμιάξονα
360 εκατομμυρίων χιλιομέτρων.
Ό αστέρας του Λαλάντ 21.185,
σ' απόσταση 9 ετών φωτός. Ό κεν-
τρικός αστέρας έχει μάζα το ήμισυ
του 'Ηλιου μας, ο δε συνοδός μόνο
4/100 του 'Ηλιου καί περίοδο πε-
ριφοράς 1,14 έτη. Απέχουν μετα-
ξύ τους περί τα 12.000,000 χλμ.»,
Ό καθηγητής 'Οττο Στρούβε μι-
λώντας για την ύπαρξη πλανητι-
κών συστημάτων υποστηρίζει ότι
όλοι οί λευκοί νάνοι του Γαλαξία
μας, ή αστέρες του τύπου ή τουλά-
χιστον οί περισσότεροι έχουν πλα-
νητικά συστήματα καί έτσι ό αρι-
θμός των πλανητών μέσα στο Γαλα-
ξία μας ανέρχεται σε δισεκατομμύ-
ρια». 'Αλλά ακόμη και αν ύποθέ-
σωμε ότι μόνο ένας στους 1000
αστέρες έχει δικό του πλανητικό
σύστημα, θα έχουμε παρ' 'ολα αυτό
100-150 εκατομμύρια αστέρες με
πλανητικά συστήματα μέσα στον
στον γαλαξία μας μόνο.
Με αυτά τα δεδομένα όμως δεν
έχουμε φτάσει ακόμη στο τέλος
των ερωτήσεων πού θα θέλαμε να
απαντήσουμε. Γιατί ή ύπαρξη τό-
σων εκατομμυρίων πλανητικών συ-
στημάτων μας οδηγεί στο ερώτημα:
πόσα από αυτά τα πλανητικά συ-
στήματα περιλαμβάνουν πλανήτες,
όπου θα ήταν δυνατό να δημιουργη-
θεί μία κάποια μορφή ζωής. 'Η
ποιό συνοπτικά υπάρχει ζωή σε
άλλους πλανήτες εκτός από τον
δικό μας; Θα ήταν πολύ παράδοξο
να μην υπήρχε, γιατί ποιος θά ήταν
ό λόγος πού ό πλανήτης μας πρέ-
πει να είναι μοναδικός από την
άποψη αυτή;
Ό κορυφαίος 'Αγγλος κοσμολό-
γος Φρέντ Χόϋλ έγραφε πριν από
καιρό τα εξής: «Τίποτε απ' όσα
παρατηρούμε δεν υπάρχει σαν μο-
ναδικό. Δεν υπάρχει ένας μόνο γα-
λαξίας αλλά τουλάχιστον χιλιάδες
εκατομμυρίων από αυτούς. Δεν υ-
πάρχει ένας και μόνο αστέρας στο
γαλαξία μας. Και πάλι υπάρχουν
χιλιάδες εκατομμυρίων από αυτούς,
Οί σύγχρονες απόψεις ευνοούν
ιδιαίτερα την άποψη περί διασπο-
ράς της ζωής όχι μόνο στον γαλα-
ξία μας, αλλά επίσης καί στίς πο-
λυάριθμες μυριάδες των γαλαξιών
που διακρίνουμε στα τηλεσκόπια
μας».
Τα διαστημόπλοια Πρωτοπόρος 10
καί 11 προσπερνώντας από τον πλα-
νήτη Δία το 1973 και 1974 αναζή-
τησαν τις ενδείξεις γιa την ύπαρξη
ζωής στον Πλανήτη αυτό.
21
 Ti είδους ζωή όμως μπορεί να Μερικές κατευθύνσεις της εξέ- κρότερη ή μεγαλύτερη της ηλια-
είναι αυτή; Σέ ποιο βαθμό μπορεί λιξης ίσως να μη μπόρεσαν να κής μάζας.
να μοιάζει ή καί να διαφέρει από επικρατήσουν ποτέ—ιδιαίτερα μά- Επί πλέον ό υπό μελέτη πλα-
την ζωή, πού υπάρχει πάνω στη γη; λιστα στίς αρχές, τις πρώτες ημέ- νήτης, να έχει μάζα πού να κυμαί-
Ελπίζω να μην φανώ άδικος προς ρες θα παραξενευόμουν όμως αν νεται μεταξύ 0,4 καί 2,4 της γήινης
τους βιολόγους αν πω ότι κάτι τέ- δεν υπήρχαν πολλές ομοιότητες μάζας με σταθερή τροχιά ό δε φω-
τοια ερωτήματα δεν έχουν πάρει μεταξύ των πλανητών, πού περι- τισμός του να είναι μέχρι 35 % με-
καμμιάν απάντηση ως τώρα. Η στρέφονται γύρω από τους αστέ- γαλύτερος του γήινου φωτισμού.
ισχυρή διαδικασία της φυσικής ε- ρες. Συνοπτνκά οί πλανήτες αυτοί
πιλογής έχει γίνει αρκετά καλά κα- Επάνω σ' αυτό το θέμα ό έξω- πρέπει να βρίσκονται στην οίκό-
τανοητή από μιας γενικής ποιοτι- βιολόγος Στήβ Ντόουλ διατύπωσε σφαιρα του αστέρα, όπως έχει υπο-
κής απόψεως, άλλα δυστυχώς, όχι το 1970 τις πιο κάτω αναγκαίες δείξει καί ό αστροφυσικός της
και από ποσοτικής. Αν μου επι- προϋποθέσεις για να υπάρξει καί ΝΑΣΑ Σου Σου Κάν. Με αυτές
τραπεί να αναφερθώ σε ένα φαντα- να αναπτυχθεί ζωή πάνω σ' ένα λοιπόν τις προϋποθέσεις καί υπο-
στικό πρόβλημα και τότε θα δείτε πλανήτη. λογίζοντας ότι μέσα στο γαλαξία
τι εννοώ. Πρώτ' απ' όλα χρειάζεται ο πλα- μας γεννιέται ένας περίπου αστέ-
Υποθέσετε ότι εξετάζετε όχι ένα νήτης να έχει τέτοια γωνιακή τα- ρας κάθε χρόνο, ένα παγκόσμιο
μόνο πλανήτη σαν τη Γη, άλλα
ένα μεγάλο αριθμό τους — ίσως
ένα εκατομμύριο — πού ένας φυσι-
κός θα αποκαλούσε σύνολο πλα-
νητών. Και μάλιστα ό καθένας από
τους πλανήτες αυτούς να είναι όλόι-
διος με τον άλλο όχι μόνο ως προς
την καταβολή του, αλλά καί με
την ίδια φυσική και χημική ιστο-
ρία — τον ίδιο αέρα, τους ίδιους
ωκεανούς, το ίδιο ηλιακό φως καί
ούτω καθ' έξης.
Ή ερώτηση πού θα πρέπει να
απαντηθεί είναι να καταγραφούν
όλες οί μορφές της ζωής πού θα
δημιουργόντουσαν —όχι μόνο σε
ένα πλανήτη— άλλα μέσα στο γε-
νικό σύνολο. Πόσο μεγάλη θα
ήταν τότε ή ποικιλία των μορφών
της; Θα μπορούσε ή ζωή σε μερι-
κούς από τους πλανήτες να είναι
πολύ διαφορετικότερη από εκείνη
πού υπάρχει στη γη: 'Η θα υπάρχει
μία αρκετά κοντινή ομοιότητα;
Δεν είναι όμως δυνατόν να δο-
θούν απαντήσεις στα ερωτήματα
αυτά. Μπορούμε μόνο να κάνουμε Τα σημερινά μας διαστημόπλοια χωρητικότητας τριών ατόμων θά μοιά-
διάφορες εικασίες καί καθένας ζουν με άροτρα πού σέρνουν βόδια σε σύγκριση με τα μελλοντικά δια-
μας να έχει την δική του γνώμη. στημόπλοια του ανθρώπου.
Προσωπικά νομίζω ότι θα πρέπει
να υπάρχουν πολλές ομοιότητες,
το, ίδιο —λόγου χάριν— όπως υ- χύτητα, ώστε ή θερμοκρασία του συνέδριο επιστημόνων στην Αρμε-
πάρχουν καί μεταξύ των αστέρων. να διατηρείται μεταξύ 0 καί 100 νία τον Σεπτέμβριο του 1971 υπε-
Ή άποψη αυτή στηρίζεται στη βαθμών κελσίου, οί δε έτήσειες λόγισε ότι θα πρέπει να υπάρχουν
γνώμη ότι ή βιολογική εξέλιξη εί- ως καί αυτές ακόμη οί ημερήσιες σήμερα 100.000 με 1.000.000 τεχνο-
ναι εξαιρετικά ισχυρή διαδικασία. διακυμάνσεις της θερμοκρασίας αυ- λογικοί πολιτισμοί μέσα στο Γαλα-
Είναι μάλιστα από εκείνες, πού τής να είναι σχετικά μικρές. Επί ξία μας και μόνο. Συμπεραίνουμε
επιτρέπει σε κάθε δυνατότητα να πλέον θα πρέπει να υπάρξει νερό ότι βρίσκονται διασκορπισμένοι
υπάρχουν πιθανότητες εξελίξεως. στο πλανήτη καθώς καί ατμόσφαι- κατά, μέσο όρο μόλις μερικές εκα-
'Οπως στην καθημερινή οίκονο- ρα, ή δε ηλικία του να είναι μεγα- τοντάδες έτη φωτός μεταξύ τους,
μική μας ζωή καθένας βρίσκει λύτερη των 3 δισεκατομμυρίων καί καθένας από τους πολιτισμούς
κάθε δυνατό τρόπο να κερδίζει ετών. αυτούς έχει την δυνατότητα απο-
το ψωμί του, το ίδιο μου φαίνεται Δεύτερη προϋπόθεση είναι ή στολής και λήψεως ραδιομηνυ-
πώς καί κάθε βιολογική μορφή ενός κατάσταση πού βρίσκεται ό αστέ- μάτων.
δοσμένου φυσικού περιβάλλοντος ρας πού φωτίζει τον υπό μελέτη Ό αριθμός όμως των πολιτι-
περνάει την δοκιμασία της. Υπο- πλανήτη. Κατά πρώτο θα πρέπει σμών αυτών, κατά τους ίδιους επι-
πτεύομαι ότι μια αρκετά μεγάλη να είναι ηλικίας μεγαλύτερης των στήμονες είναι δυνατόν να κυμαί-
αναλογία όλων των δυνατοτήτων πέντε δισεκατομμυρίων ετών, ή δε νεται πάρα πολύ ανάλογα με τον
έχουν δοκιμασθεί πάνω στη γη. μάζα του να είναι μέχρι 30 % μι- χρόνο πού μια φυλή λογικών όντων

22
 μπορεί να επιβιώσει σα μια πλήρη
τεχνολογική κοινωνία. Μερικοί α-
παισιόδοξοι επιστήμονες υπολο-
γίζουν ότι μια τέτοια φυλή είναι
δυνατόν να επιζήσει για 50 μόνο
χρόνια μετά την δημιουργία της
δυνατότητας αποστολής και λή-
ψεως ραδιοσημάτων από αυτήν.
Διότι υπάρχει ό κίνδυνος να αυτο-
καταστραφούν, με ένα πυρηνικό
πόλεμο ή με την συνεχή μόλυνση
του περιβάλλοντος τους. Ως εκ
τούτου με τόσο μικρά περιθώρια
επιβιώσεως, ο αριθμός των τεχνο-
λογικών πολιτισμών, που μπορούν
υπάρχουν εν ζωή ταυτόχρονα μέσα
στο γαλαξία μας θα πρέπει να είναι
πολύ μικρός, οπότε καί ή μέση από-
σταση μεταξύ τους τεράστια.
Σέ οποιαδήποτε περίπτωση όμως,
καί παρ' όλο πού τα άστρα μας
προσκαλούν, δεν είναι δυνατό,
προς το παρόν, ούτε καν να σκε-
πτόμαστε επανδρωμένα ταξείδια
προς άλλους διαστημικούς πολι-
τισμούς. Ή τεχνολογία μας βρίσκε-
ται πολύ πίσω ακόμη. Και ό άν-
θρωπος εξακολουθεί να είναι, καί
θα είναι για αρκετό ακόμη χρόνο,
φυλακισμένος μέσα στο Ηλιακό
σύστημα καί την απεραντοσύνη
του Διαστήματος. Το φως με τα-
χύτητα 300.000 χλμ. το δευτερό-
λεπτο χρειάζεται περισσότερα από
4 έτη για να φθάσει στην Γη από
τον κοντινότερο σε μας αστέρα από
τον άστερισμόν του Κενταύρου.
Με τους πυραύλους πού διαθέτουμε
σήμερα, για να διανύσουμε το
διάστημα αυτό με μια ταχύτητα
10 χλμ. το δευτερόλεπτο θα χρεια-
στούν περίπου 80.000 χρόνια για
να φθάσουμε σ' αυτόν τον πλη-
σιέστερον μας αστέρα. Πιο απο-
Προσπερνώντας από τον Πλανήτη
Κρόνο διαστημόπλοια μιας νέας σει-
ράς θα προσπαθήσονν να μας δώ-
σουν απάντηση στο ερώτημα «Ύπάρ-
χει ζωή στον Κρόνο;»
μακρυσμένοι αστέρες θα μας κρα- μακα μικροδευτερολέπτων. Αυτό
τούσαν καθ' οδό για εκατοντάδες, σημαίνει ότι μια μέρα μέσα στο
χιλιάδες, εκατομμύρια ή καί δισε- διαστημόπλοιο πού θα ταξιδεύει
κατομμύρια χρόνια. με ταχύτητα του φωτός, θα αντι-
Για να επιτύχουμε την μετάβαση στοιχεί σε ολόκληρο γήινο έτος,
μας στους πλησιέστερους αστέ- Ενα ταξείδι διαρκείας ενός χρό-
ρες, θα πρέπει τα διαστημόπλοια νου στο Διάστημα θα καλύπτει
μας να αναπτύσσουν ταχύτητα πού τότε μία χρονική περίοδο 15 γε-
να πλησιάζει αυτή του φωτός. Πα- νεών Γης. 'Ετσι ό άνθρωπος θα
ρόμοιες σκέψεις θα φαινόντουσαν μπορέσει να πραγματοποιήσει καί
σαν παραλογισμοί. Άλλα έχουμε τα πιο μακρινά ταξείδια στο Σύ-
διαπιστώσει ήδη πώς οί χθεσινοί μπαν. Θα αποσπάσουν τον άνθρω-
παραλογισμοί μετατρέπονται σε τε- πο από την σημερινή κοινωνία τοι»,
τελεσμένα γεγονότα σήμερα. και δεν θα υπάρχει τίποτα πού να
Το θέμα είναι μέχρι ποιο σημείο τον περιορίζει στα ταξείδια του για
θα μπορέσει να προχωρήσει τελικά τους άλλους κόσμους.
ή ανθρωπότητα. Άλλά με την πρό- Καθώς εξάλλου τα διαστημό-
οδο της τεχνολογίας καί τίς πρα- πλοια θα γίνονται μεγαλύτερα, μέσα
γματικά γαλακτικές δυνατότητες σε αυτά θα αναπτύσσεται ένας ιδιό-
πού ανοίγονται για τον άνθρωπο, μορφος μικροπολιτισμός για τους
οί προοπτικές μπορούν να είναι ανθρώπους επιβάτες τους. Γιατί
μεγαλόπνοες. άν σήμερα τρεις άνθρωποι μπο-
Το κύριο πρόβλημα πού θα αντι- ρούν να ταξιδεύουν άνετα μέσα στο
μετωπίσει ό άνθρωπος θα είναι διαστημόπλοιο δεν υπάρχει κανέ-
οί τεράστιες διαστημικές απο- νας λόγος να μη γίνει το ίδιο αύριο
στάσεις. Ταχύτητες, που πλησιά- με τριακόσιους άνδρες, γυναίκες
ζουν την ταχύτητα του φωτός, καί παιδιά. Τους μεγαλύτερους θα
έχουν ήδη επιτευχθεί πάνω στη διαδέχονται τα παιδιά τους, πού θα
Γη, στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευ- συνεχίζουν την δράση τους μέσα
νών, της Γενεύης με ύπατομικά σε ένα περιβάλλον πού οί ίδιοι
σωμάτια. Ώστικοί κινητήρες πού θα ελέγχουν. Ούτε καί θα υπάρχει
θα χρησιμοποιούν την ηλεκτρική θέμα εθελοντών για παρόμοια τα-
ενέργεια του ατόμου, θα μας δώ- ξείδια. Νέοι άνδρες καί γυναίκες
σουν την δυνατότητα αναπτύξεως θα αναλαμβάνουν τα ταξείδια αυτά
διαστημικών ταχυτήτων οί όποιες όπως οί προγονοί τους σε παλαιό-
σε σύγκριση με την ταχύτητα του τερες εποχές ξεκινούσαν για τα
πυραύλου «Κρόνος 5» θα την κά- μακροχρόνια εξερευνητικά ταξεί-
μουν να φαίνεται σα ταχύτητα με- δια τους πάνω στον πλανήτη μας.
σαιωνικού κάρρου συρόμενου από Ή διαφορά τώρα θα είναι δτι αυ-
βόδια. τοί θα βρίσκονται σε χειμερία
Με την επίτευξη ταχυτήτων φω- νάρκη γιατί θα είναι δυνατό ν'
τός θα επαληθευθεί άλλη μία προ- αφυπνίζονται ανά πάσαν στιγμήν
φητεία του Αϊνστάιν, που έχει αυτομάτως.
ήδη διαπιστωθεί στη Γη σε κλί- Φυσικά κίνδυνοι θα υπάρχουν.
23
 Σχηματική αναπαράσταση της προσεδάφησης και
λειτουργίας των διαστημοπλοίων «Βίκινγκ» για την
αναζήτηση ζωής στον πλανήτη 'Αρη το 1976.
έστω και αν αυτούς ακόμη τους αντι-
μετωπίσουν ενδεχομένως όταν φτά-
σουν στον προορισμό τους. 'Ενας
από αυτούς τους κινδύνους είναι
ή πιθανότητα υπάρξεως άλλων μορ-
φών ζωής. Δεν αποκλείεται, π.χ.
ή παρουσία θείου αντί άνθρακα,
να έχει δημιουργήσει τα πλέον
απίθανα όντα, με τα όποια ό άν-
θρωπος να μην έχει κανένα τρόπο
επικοινωνίας και να υπάρχουν φυτά
κάθε άλλο παρά φαγώσιμα από τον
άνθρωπο, με ελάχιστες δυνατότη-
τες εκμεταλλεύσεως του περιβάλ-
λοντος από αυτόν. Φυσικά τίποτε
δεν αποκλείει και την αντίθετη
περίπτωση, να βρεθεί ό άνθρωπος
μπροστά σε πολιτισμούς κατά πολύ
ανώτερους του δικού του.
Άλλα δεν είναι μόνο το ζήτημα
της υπάρξεως ζωής. Είναι και το
πρόβλημα του περιβάλλοντος. Δεν
αποκλείεται οι ανθρώπινες αυτές
κοινότητες να βρεθούν σε ατμό-
σφαιρα υδρόθειου με αποτέλεσμα
να υποχρεωθούν σε ένα τιτάνειο
αγώνα για την επιβίωση τους παρό-
μοιο μ' εκείνο πού ό άνθρωπος επί
αιώνες διεξήγαγε στη Γη\ για την
αντιμετώπιση των διαφόρων συν-
θηκών.
24
Άλλα ή ιστορία θα επαναληφθεί
και κατά πολλούς άλλους τρόπους,
Ή έννοια του πολιτισμού θα απο-
κτήσει νέο περιεχόμενον και ο άν-
θρωπος για να επιβιώσει θα προσ-
παθήσει να προσαρμοσθεί στο νέο
περιβάλλον άξιοποιόντας κάθε τι
πού είναι δυνατό να αποσπάσει
από το νέο του περιβάλλον. Κατά
τους προσεχείς λίγους αιώνες ενδε-
χομένως να μην μπορέσουμε να
προχωρήσουμε πέρα από τον Άρη
και τον Δία, 'Ισως ή ορμή μας προς
το Σύμπαν να αναχαιτιστεί από την
αντιμετώπιση των επίγειων αναγ-
κών μας. 'Ετσι ο δρόμος πού τελι-
κά θα διαλέξει ή ανθρωπότητα θα
εξαρτηθεί από την εξέλιξη του πο-
λιτισμού μας και του βαθμού στον
όποιον θα μπορέσουμε να αντιμε-
τωπίσουμε τα προβλήματα μας
πάνω στον πλανήτη μας. Προς
το παρόν όμως είμαστε καθηλω-
μένοι πάνω στη γη. Ό μόνος
τρόπος επικοινωνίας με άλλους
Διαστημικούς Πολιτισμούς είναι
να μπορέσουμε να συλλάβουμε τα
ραδιοσήματα που ίσως εκπέμπουν
οί Πολιτισμοί αυτοί με την βοή-
θεια των μεγάλων μας ραδιοτη-
λεσκόπιων. Πολλά προγράμματα
και σχέδια έχουν προταθεί για την
επικοινωνία μας με Αστρικούς
πολιτισμούς, όπως το "Σχέδιο 'Οζ-
μα" και το «Σχέδιο Κύκλωψ»,
Πολλά προβλήματα παραμένουν
όμως, ακόμη και γι' αυτά τα σχε-
τικά τιποτένια σχέδια.
Αν κάποιος διαστημικός πολι-
τισμός έλθει σε έπαφή μαζύ μας ο
πολιτισμός αυτός θα είναι χωρίς
αμφιβολία αρχαιότερος του δικού
μας. Θα του έχει δοθεί ή δυνατό-
τητα να υπερνικήσει τα προβλή-
ματα πού μαστίζουν σήμερα την
γη μας. Ό υπερπληθυσμός, ή μό-
λυνση του περιβάλλοντος, και ο
συνεχής κίνδυνος του πολέμου
θα ανήκει με βεβαιότητα στο πα-
ρελθόν του. Και αν θα είναι σε
θέση ό πολιτισμός αυτός να ελέγχει
τη φοβερή δύναμη της τεχνολογίας
του πού θα πρέπει να κατέχει, ίσως
θελήσει να διδάξει το μυστικό
αυτό και σε μας τους ανθρώπους.
Ποια όμως θα είναι ή αντίδραση
μας σε περίπτωση πού κάποιος
εξωγήινος πολιτισμός έλθει σε επα-
φή μαζί μας; Θα μας δοθεί σύντομα
ή ευκαιρία να τα εξετάσουμε πιο
επισταμένα σε προσεχές μας άρθρο.
Δίον. Π. Σιμόπουλος
 *τα νέα βιβλία*
'Αντριου Τόμας: Δεν είμαστε οι
πρώτοι — έκδοση «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ
Το μύνημα πού μας μεταφέρει
μέσα άπό τις σελίδες του βιβλίου
του ό 'Αντριου Τόμας. — Δεν είμα-
στε οί πρώτοι — είναι απαισιόδοξο
μα κι αισιόδοξο μαζί.
Απαισιόδοξο μάλλον για την
ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού
να ανακαλύπτει και να δημιουργεί,
κι αισιόδοξο γιατί αν τελικά όλες
οί ανακαλύψεις δεν ήταν αποτέλε-
σμα της δραστηριότητας του ανθρώ-
πινου νου, άλλα κ ά π ο ι ω ν άλλων
πού προϋπήρξαν πριν από τον "Αν-
θρωπο, τότε ποιος ό λόγος να μην
αισθανόμαστε αισιόδοξοι.
Ό συγγραφέας ισχυρίζεται ότι
προϋπήρξαν και πώς όλες οί γνώ-
σεις τους έγιναν κτήμα των αρχαίων
λαών κι ότι απλώς οί σύγχρονοι δεν
έκαμαν τίποτα άλλο από να έ π α-
ν α ν α κ α λ ύ π τ ο υ ν ό,τι αποτε-
λούσε γνώση εδώ και χιλιάδες χρό-
νια, όπως λ.χ. την Ατομική θεω-
ρία πού ήταν ήδη γνωστή, περί το
500 π.Χ. στον Ούλούκα Κανάντα
πριν ό Μπόυλ «ανακαλύψει» την
θεωρία αύτή το 1661. Φυσικά το
παράδειγμα πού αναφέρθηκε δεν
είναι και το μοναδικό στις 271 σε-
λίδες του βιβλίου, ό έκπληκτος ανα-
γνώστης μαθαίνει πώς οί αρχαίοι
λαοί γνώριζαν τη Θεωρία της Σχε-
τικότητας πριν από τον Αϊνστάιν,
τον σχηματισμό του Ηλιακού Συ-
στήματος πριν από τον Κάντ, την
Αεροπλοία πριν από τους Αδελ-
φούς Ράϊτ και για τα διαστημό-
πλοια πριν ό πρώτος Σπούτνικ εκ-
πέμψει το χαραχτηριστικό του σήμα
από το Διάστημα στα 1957.
'Οπωσδήποτε ένα τέτοιο βιβλίο,
γεμάτο από ερωτηματικά, γίνεται
δεκτό με δυσπιστία από τον ανα-
γνώστη εκείνον πού δεν είναι εξοι-
κειωμένος με τα μυστήρια του Σύμ-
παντος ή αγνοεί τα επιτεύγματα
των αρχαίων λαών, και είναι φυσι-
κό, γιατί πώς ό αναγνώστης γίνε-
ται να παραδεχτεί ότι ά λ λ ο ι κι
από α λ λ ο ύ μετέδοσαν τις θαυ-
μαστές τους γνώσεις στους αρχαίους
λαούς. Ωστόσο, ό 'Αντριου Τόμας
παρόλο πού δημιουργεί ερωτηματι-
κά — και δυσπιστία ίσως — δεν αφή-
νει τίποτα αναπάντητο, άφού δίνον-
ται οί απαντήσεις με τρόπο σαφή
πού δεν επιδέχονται καμιά άντί-
ρηση.
Ξέχωρα όμως από τον διαφωτι-
στικό τρόπο πού λύνονται τα μυστή-
ρια όλων των κοσμογονικών ανακα-
λύψεων, ό συγγραφέας φρόντισε να
μη μεταβάλλει την μελέτη του σε
μια ξερή αφήγηση, αλλά σε ένα συ-
ναρπαστικό ανάγνωσμα πού καθη-
λώνει τον αναγνώστη.
Χρήστου Λάζου : Ιστορία καί εξέ-
λιξη της Γραφής — 'Εκδοση
«ΕΣΤΙΑΣ»
«Τίτλος της εργασίας αυτής θα
μπορούσε να ήταν. Ή Εποποιία
του βιβλίου».
Με τα λόγια αυτά τελειώνει τον
πρόλογο του βιβλίου του ό κ. Χρή-
στος Λάζος, «Ιστορία και εξέλιξη
της γραφής», κι άφοβα κανείς θα
μπορούσε να πει ότι ό συγγραφέας
επιτέλεσε ένα πραγματικό άθλο
— μιαν Εποποιία — συγγράφοντας
το βιβλίο αυτό, ή μάλλον, με το να
καταπιαστεί με το θέμα αυτό, άγνω-
στο στους περισσότερους, μυημέ-
νους και αμύητους,
Ό όγκος της βιβλιογραφίας πού
χρησιμοποίησε ό συγγραφέας θα
μπορούσε να γίνει ένα «μπούμεραγκ»
πού θα στρεφόταν όχι τόσο εναντίον
του, όσο σε βάρος του ίδιου του
θέματος και φυσικά, της αφήγησης.
Κατάφερε όμως να κρατήσει μια
θαυμαστή ίσοροπία και να μη πέ-
σει στην παγίδα των πολλαπλών
στοιχείων πού συγκέντρωσε, άφού
τα στοιχεία αυτά τα χρησιμοποίη-
σε με σύνεση, κι όπου έπρεπε, έτσι
πού τα επί μέρους θέματα να μη γί-
νουν άνισα' όσο για την αφήγηση,
αύτή έμεινε στα πλαίσια του ανάλα-
φρου στυλ, του τόσο γνωστού από
τα θέματα πού ό συγγραφέας κατά
καιρούς δημοσιεύει στο περιοδικό
«Ιστορία Εικονογραφημένη», Στήν
περίπτωση αυτή δεν ξέρει κανείς τι
να πρωτοθαυμάσει: τη σαφήνεια, των
στοιχείων — πολλά από αυτά βλέ-
πουν το φως της δημοσιότητας για
πρώτη φορά — ή τη γοργή αφή-
γηση, ό αναγνώστης του βιβλίου μέ-
νει με την εντύπωση ότι το ένα κλέ-
κριτική: Γ. Π.
βει την παράσταση από το άλλο, κι
ωστόσο δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο,
άφού το χρησιμοποιούμενο υλικό
ακολουθεί έναν δρόμο παράλληλο
με το αφηγηματικό στυλ, έτσι πού
βγαίνει το συμπέρασμα ότι το ενα
δεν θα επιζούσε αν το άλλο δεν
υπήρχε.
Το βιβλίο «Ιστορία και εξέλιξη
της γραφής» διαιρείται σε τρία μέ-
ρη: το πρώτο πραγματεύεται το θέ-
μα στην Ιστορική του δομή ξεκινών-
τας από την αρχαία Κίνα και δια
μέσου της Ιαπωνίας, της αρχαίας
Ελλάδος, του Βυζαντίου, Κρήτης,
Μεσαίωνα, φτάνει ως τα Ιρλανδικά
χειρόγραφα και όπου — δια μέσου
των αιώνων, γλαφυρά αναλύεται ό
ρόλος των γραφέων — ιεραποστό-
λων, μοναχών κλπ., — στις Αυλές
και τα Μοναστήρια ή οπού άλλού
αναπτύχθηκε ή θαυμαστή δραστη-
ριότητα της Γραφής. Στό δεύτερο
μέρος μαθαίνουμε τη θέση πού κρα-
τούσε ό γραφέας στην κοινωνία του
και τους παράγοντες πού προώθη-
σαν την εργασία του.
Τέλος, στο τρίτο μέρος αναλύε-
ται ή τεχνική της καλλιτεχνικής εξέ-
λιξης, από τα μέσα γραφής και καλ-
λιγραφίας ως την ανακάλυψη και
διάδοση του χαρτιού. Το μέρος αυτό
του βιβλίου, παρόλο πού πραγμα-
τεύεται τεχνικά θέματα, δεν παύει
παρόλα αυτά να διατηρεί την αφή-
γηση στο ίδιο υψηλό επίπεδο—άφο-
βα θα έλεγε κάποιος ότι είναι και
το πιο ενδιαφέρον μέρος της θαυ-
μαστής αυτής προσπάθειας.
Το βιβλίο κοσμούν ενδιαφέρου-
σες γκραβούρες ενώ το «μεσαιωνικό»
εξώφυλλο δίνει ένα ακόμα δείγμα
της ευσυνείδητης δουλειάς της κ. Δα-
νάης Άρνέλλου - Λάζου.
Κριτική βιβλίου θα γίνε-
ται μόνο για τα βιβλία
που έχουν σχέση με τα
θέματα του περιοδικού.
25
Κατά τη μεσοζωϊκή εποχή μερικά άπό τα πρω-
τόγονα πλάσματα της ξηράς ξαναγύρισαν στους
βάλτους και έζησαν ξανά τη ζωή του νερού, 'Αλλα
πάλι ανέπτυξαν πολύ ελαφρά οστά και έγιναν τα
ιπτάμενα πλάσματα, πού απεικονίζονται τόσο συ-
χνά, στις είκονογραφήσεις των προϊστορικών χρό-
νων, δηλαδή τα πτεροδάκτυλα με φτερούγες, πού
μοιάζουν με φτερούγες νυκτερίδας. Πολλά από τα
ιπτάμενα ερπετά έτρωγαν ψάρια. Οί μεμβρανώδεις
φτερούγες τους τους επέτρεπαν να πετοΰν και να
πλανώνται στον αέρα γι' αρκετό χρονικό διάστημα
και πιστεύεται ότι έπιαναν τα ψάρια ορμώντας από
ψηλά πάνω ακριβώς από την θάλασσα, όπως ακρι-
βώς κάνουν σήμερα πολλά θαλασσοπούλια.
Μερικά από τα αρχαιότερα είδη δεινοσαύρων ήταν
οί Κ ο ι λ ο υ ρ ό σ α υ ρ ο ι με μικρό σώμα, δη-
λαδή πτηνοειδή θηρόποδα, πού χρησιμοποιούσαν
μόνο τα πίσω πόδια τους για να περπατούν. Τα μπρο-
στινά τους ήταν πολύ κοντά και αναπτύχθηκαν σε
«χέρια» πού μπορούσαν με αυτά να κρατούν την λεία
τους. Ό πιο πτηνοειδής συγγενής του ήταν ο
«Στρουθοδεινόσαυρος» (STRUTHIOMI-
MUS) πού σε σχήμα και μέγεθος έμοιαζε πολύ με
τη συνώνυμη του στρουθοκάμηλο. Βρέθηκαν μερικά
πολύ καλά διατηρημένα απολιθώματα, πού αποδει- Ό Τυραννόσανρος ήταν ένας πελώριος δεινόσαυρος,
κνύουν ότι τα «χέρια» τους ήταν εφοδιασμένα με 'Ολο το βάρος του μεταφερόταν στα βαριά πίσω
δάκτυλα αντίθετα τοποθετημένα πού έμοιαζαν πολύ άκρα του.
με τα δάκτυλα του σημερινού χαμαιλέοντα.
Από αυτή την ίδια οικογένεια θηροπόδων κατά- Πολλοί από τους χορτοφάγους δεινόσαυρους ήταν
γονταν και τα μεγαλύτερα σαρκοφάγα πλάσματα, ακόμα μεγαλύτεροι και βαρύτεροι από τους τυραν-
πού παρουσιάσθηκαν ποτέ στη γη. Ό Τ υ ρ α ν νό- νόσαυρους. Άλλά τα σ α υ ρ ό π ο δ α , όπως ονο-
σ α υ ρ ο ς είναι ένα παράδειγμα. Είχαν μήκος 15 μέ- μάζονται, χρειάζονταν τέσσερα πόδια για να στη-
τρα και ζύγιζαν πολλούς τόννους, αλλά τα μπρο- ρίζουν τον μεγάλο όγκο τους. Ό Β ρ ο ν τ ό σ α υ -
στινά τους πόδια ήταν πολύ μικρά και όπως φαί- ρος και ό Δ ι π λ ό δ ο κ ο ς έφταναν τα 24 μέτρα
νεται από το σκελετό τους, τους ήταν άχρηστα. 'Ολο μήκος και υπολογίζεται ότι ζύγιζαν 30 τόννους ή
το βάρος τους έπρεπε να το μεταφέρουν στα δύο και περισσότερο. Ό Β ρ α χ ι ό σ α υ ρ ο ς , πού
βαριά πίσω άκρα τους. Οί σιαγόνες τους ήταν τρο- είχε μικρότερη ουρά αλλά μεγαλύτερο όγκο από
μερές και άνοιγαν τόσο πολύ ώστε άρπαζαν τους τους δύο προηγουμένους, πιστεύεται ότι ζύγιζε 50
μεγάλους χορτοφάγους δεινόσαυρους, πού τους κομ- τόννους περίπου. Αυτά τα πλάσματα περνούσαν όλη
μάτιαζαν με τα καμπυλωτά δόντια τους. τη ζωή τους στους βάλτους και ίσως να εύρισκαν

'Ο Στεγόσαυρος ήταν ένας γιγάντιος

χορτοφάγος δεινόσαυρος με μεγάλες
κοκκάλινες πλάκες κατά μήκος της
ράχης του και με καρφιά στην ουρά
του. Πιστεύεται ότι αυτή η θωρά-
κιση βοηθούσε τον Στεγάσαυρο να
προστατεύεται από τους επιθετικούς
σαρκοφάγους δεινόσαυρους.
 το βάδισμα στο έδαφος, χωρίς την άντωση του νε-
ρού, πολύ δύσκολο όπως περίπου και ό σημερινός
ιπποπόταμος. Ή τροφή τους, δηλαδή ή πλούσια
βλάστηση, πού ευδοκιμούσε με αφθονία στους βάλ-
τους, βρισκόταν πολύ κοντά τους.
Είναι καταπληκτικό πώς μερικά ονόματα δεινο-
σαύρων τράβηξαν την προσοχή του κοινού. Παρά-
δειγμα είναι το δτι πολλοί άνθρωποι γνωρίζουν το
όνομα Ί γ ο υ α ν ο δ ό ν , χωρίς να γνωρίζουν τί-
ποτα γι' αυτό το πλάσμα. Λείψανα του δεινόσαυ-
ρου αύτού της ομάδας των ό ρ ν ι θ ι σ χ ι α ν ώ ν
(οί δεινόσαυροι πού μόλις περιγράψαμε ανήκουν
όλοι στην ομάδα των σ α υ ρ ι σ χ ι α ν ώ ν ) ανακα-
λύφθηκαν στο Κέντ της Αγγλίας και επήρε μεγάλη
δημοσιότητα το θέμα εκείνο τον καιρό. Ήταν ένας
πελώριος «δράκοντας» 7,5 μέτρων, πού περπατούσε
σχεδόν όρθιος. Μερικοί δεινόσαυροι, πού ανή-
καν σ' αυτή την ομάδα ήταν συναρπαστικοί στην
εμφάνιση τους. Παράδειγμα ό Σ τ ε γ ό σ α υ ρ ο ς ,
ένας γίγαντας 7,5 μέτρων, είχε τρεις ψηλές όστέϊ-
νες πλάκες μήκους 1 μέτρο ή κάθε μια, πού προε-
ξείχαν σ' όλο το μήκος της ράχης του και με προε-
κτάσεις σαν καρφιά στην ουρά του, και ό Τ ρ ι-
κ ε ρ ά τ ο ψ πού είχε κέρατα στο κεφάλι του και
μεγάλες προεξοχές σαν καρφιά γύρω στον λαιμό
του. Αυτό το είδος θωρακίσεως βοηθούσε τους χορ-
τοφάγους δεινόσαυρους να προφυλάσσονται από τους
επιθετικούς σαρκοφάγους δεινόσαυρους.
Τα π τ ε ρ ο δ ά χ τ υ λ α ή ί π τ ά μ ε ν α έρπε-
τ ά ήταν το ίδιο αλλόκοτα, με αυτά πού περπατού-
σαν στο έδαφος και άν και πολλά ήταν πολύ μικρά
υπήρχαν όμως και μερικά γίγαντες, όπως το Πτε-
ράνοδον πού οί φτερούγες του είχαν άνοιγμα 6 μέ-
τρα ή περισσότερο.
Τα μεγαλύτερα απολιθώματα ιπταμένων ερπετών
ανακαλύφθηκαν στο Κάνσας των Ηνωμένων Πολι-
τειών. Οί φτερούγες τους είχαν άνοιγμα 7,5 μέτρα.
Κατά το τέλος της Μεσοζωϊκής Εποχής, οί δει-
νόσαυροι δεν υπήρχαν πια. Είναι ενδιαφέρον να
σκεφθούμε τις συνέπειες, αν δεν εξαφανίζονταν και
παρέμεναν στη γη. Είναι αλήθεια ότι ή ζωή τους
στη γη διήρκεσε περισσότερο από οποιαδήποτε άλ-
λη ομάδα, άλλά ή εξαφάνιση τους προβληματίζει
τους επιστήμονες. Επρόκειτο να ανακαλύψουν και
να διαλευκάνουν την ύπαρξη των δεινοσαύρων μέσα
στα χώματα, σκάβοντας κι' ερευνώντας σε όλα τα
μέρη του κόσμου για απολιθώματα και ταιριάζον-
τας πολλά μικρά κομμάτια σε ένα γιγάντιο σύνολο.
Ακόμα και απολιθωμένα αυγά δεινοσαύρων ανα-
καλύφθηκαν και κατά την διάρκεια μιας πολύ αξιό-
λογης ανασκαφής στην Μογγολία πριν από πολλά
χρόνια, βρέθηκε ή φωλιά ενός δεινόσαυρου, πού πε-
ριείχε αυγά. Στήν φωλιά υπήρχε ακόμα το σπασμένο
κρανίο μιας μικρότερης σαύρας, πού όπως φαίνε-
ται συνελήφθη την ώρα, πού έκλεβε ένα από τα
αυγά. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα, το ίδιο συμ-
βαίνει και σήμερα, όταν κάποια μεγάλη σαύρα κά-
νει επιδρομή στη φωλιά ενός κροκοδείλου και συλ-
λαμβάνεται να κλέβει.
Γιατί οί δεινόσαυροι εξαφανίσθηκαν από το πρό-
σωπο της γης; Κανένας δεν ξέρει να απαντήσει
με βεβαιότητα. Κατά πάσα πιθανότητα, το γεγονός Το Ίγουανοδόν ήταν ένας πελώριος χορτοφάγος δει-
ότι ή γη γινόταν ψυχρότερη, άλλαξε ολόκληρο το νόσαυρος, πού περπατούσε σχεδόν όρθιος στα πίσω
σύστημα ζωής, όπως έγινε όταν ξεράθηκαν οί βάλ- άκρα του.
τοι και αναπτύχθηκαν δάση με σκληρό ξύλο. Οί Τα Πτεροδάχτυλα ή ιπτάμενα ερπετά ήταν το ίδιο
χορτοφάγοι δεινόσαυροι έχασαν την κυριότερη πη- αλλόκοτα, όσο εκείνα πού πατούσαν στο εδαφος.
29
30
γη τροφής και σιγά σιγά πέθαιναν καί, όπως ήταν
φυσικό, ακολούθησαν αμέσως και οί σαρκοφάγοι
δεινόσαυροι. Ακόμα, πιθανό οί δεινόσαυροι, να υπέ-
φεραν, από το συναγωνισμό με τα πιο ευπροσάρμο-
στα θηλαστικά ζώα, πού ξαπλώνονταν παντού γρή-
γορα. Τα ερπετά είχαν το μειονέκτημα να έχουν
πάρα πολύ μικρό εγκέφαλο σε σύγκριση με το μέγε-
θος του σώματος τους, ενώ τα θηλαστικά είχαν το
πλεονέκτημα να έχουν μεγάλο εγκέφαλο.
Πιστεύεται ότι, έκτός του ότι στέρησαν τους δει-
νόσαυρους απ' την τροφή τους τα θηλαστικά κατα-
βρόχθησαν επίσης και τα πελώρια αυγά τους.
Όποιοιδήποτε και αν είναι οί λόγοι, ή χρυσή
εποχή των ερπετών τελείωσε και άρχισε ή εποχή
των πτηνών και των θηλαστικών. Μόνο εκείνα τα
ερπετά, πού μπόρεσαν να προσαρμοσθούν στην αλλα-
γή του περιβάλλοντος, κατόρθωσαν να επιζήσουν.
Οι κροκόδειλο, οί χελώνες καί τα τουατάρα, πού
υπάρχουν σήμερα πολύ λίγο άλλαξαν από τους προ-
γόνους τους πού επέζησαν από την παρακμή των
ερπετών, ενώ οί σαύρες και τα φίδια άλλαξαν αρκε-
τά. 'Οποιαδήποτε μορφή καί αν έχουν τα σημερινά
ερπετά, γνωρίζουμε ότι εξελίχθηκαν από εκείνη την
αρχαία ομάδα των ερπετών με «κορμό» δηλαδή τα
Κοτυλοσαύρια.
Είναι ωραία απασχόληση το να πάει κανείς στα
μουσεία καί να δει την αναπαράσταση των σκελε-
τών δεινοσαύρων πού βρέθηκαν σε μακρυνές χώρες
αλλά αν θέλει μια συναρπαστική εμπειρία, θα πρέ- Το σπάνιο είδος «Δράκοντας Κομόντο, είναι ή μεγα-
πει να παρακολουθήσει τους παλαιοντολόγους να λύτερη σαύρα, που υπάρχει στον κόσμο σήμερα.
ξεθάβουν τα λείψανα πλασμάτων, πού περιπλανόν-
ταν στη γη από εκατομμύρια χρόνια. επιθυμούσαν να σκάψουν για οστά, αλλά και άλλοι
Οί μεγάλες ηφαιστειογενείς εκρήξεις στη γη εί- από κάθε επάγγελμα.
χαν σαν αποτέλεσμα να φέρουν στο φως αυτούς Πολλοί το έκαμαν για την ικανοποίηση ότι βρή-
τους γίγαντες από το παρελθόν. καν κάτι από το παρελθόν, αλλά όταν τα πλούσια
Τα λείψανα τους ήταν θαμμένα πολλά χιλιόμετρα μουσεία πρόσφεραν μυθώδεις αμοιβές για πλήρεις
βαθιά στη γη, άλλά ρωγμές και σχισμές στον φλοιό σκελετούς άρχισε ένας πυρετός για το μάζεμα οστών,
της γης τα έφεραν κοντύτερα προς την επιφάνεια.
Ό τρόπος πού ανακαλύπτονται τα απολιθώματα αυτά
συχνά δημιουργεί μια γοητευτική ιστορία. Ένα Είναι γοητευτική εμπειρία να παρακολουθήσει, κανείς
απολίθωμα πού νομίζω ιδιαίτερα συναρπαστικό, τους παλαιοντολόγους στη δουλειά τους, να ξεθά-
είναι αυτό της Πολιτείας Γουαϊόμιγκ των Ηνω- βουν τα λείψανα πλασμάτων, που δεν υπάρχουν πια
μένων Πολιτειών, όπου βρέθηκε ένα πραγμα- σαν αυτόν τον πλειόσαυρο, πού κατοικούσε στη γη
τικό ορυχείο προϊστορικών ερπετών από ένα νεοϋορ- πριν από εκατομμύρια χρόνια.
κέζο επιστήμονα, τον καθηγητή Γκρέϊντζερ, όταν
επισκέφθηκε την καλύβα ενός βοσκού. Παρατήρη-
σε τότε ότι μερικές από τις πέτρες πού είχαν χρη-
σιμοποιηθεί για να κτισθεί ή καλύβα, ήταν απο-
λιθωμένα οστά, πού τα είχαν βγάλει από εκεί κοντά.
'Οταν έγινε έρευνα αργότερα αποδείχθηκε ότι ολό-
κληρη ή περιοχή ήταν ένα πραγματικό «νεκροτα-
φείο» λειψάνων δεινοσαύρων και άλλων πρωτόγο-
νων ζώων. Τελικά έγινε ξακουστό στους επιστήμο-
νες του κόσμου και πήρε το όνομα Λατομείο της
Κοκκάλινης Καλύβας. Εδώ ανακαλύφθηκε ό πρώ-
τος πλήρης σκελετός Βροντόσαυρου, και αυτό το
εύρημα προσήλκυσε βέβαια την προσοχή του κοι-
νού. Τώρα δεν ήταν μόνο οί παλαιοντολόγοι, πού

Ό Βροντόσαυρος ήταν ένας γιγάντιος χορτοφάγος

δεινόσαυρος, πού πιστεύεται ότι περνούσε τη ζωή του
στους βάλτους, όπου ή άντωση τον νερού τον βοη-
θούσε να στηρίξει το μεγάλο όγκο του.
Ο Διπλόδοκος ήταν χορτοφάγος δεινόσαυρος, που
έμοιαζε πολύ με τον Βροντόσαυρο.
31
 Ό Τρικεράτοψ ήταν ένας χορτοφάγος δεινόσαυρος,
πού είχε εντυπωσιακά κέρατα στο κεφάλι του και
μεγάλες προεξοχές γύρω απ' τον λαιμό του. Αυτές
οι προεξοχές, σαν εκείνες του Στεγόσαυρου, του
παρείχαν κάποια προστασία από τις επιθέσεις των
σαρκοφάγων δεινοσαύρων.
κι' αναπτύχθηκε ένα είδος αγοράς, όπου τα απο-
λιθώματα δίνονταν σ' αυτόν πού πρόσφερε τα πε-
ρισσότερα.
Ή εκσκαφή του σχεδόν ολόκληρου Βροντόσαυ-
ρου απασχόλησε μια ομάδα εμπειρογνωμόνων σχε-
δόν ένα χρόνο.
Και ή έρευνα για οστά, πού έλλειπαν, ή συναρμο-
λόγηση και ανέγερση και τέλος, ή τοποθέτηση τους
στην πελώρια αίθουσα του Αμερικάνικου Μουσείου
Φυσικής Ιστορίας, χρειάσθηκε περίπου πέντε χρό-
νια συνεχούς εργασίας. 'Ηταν ένα θριαμβευτικό κα-
τόρθωμα, για πρώτη φορά ένας Βροντόσαυρος σε
κανονικό μέγεθος είχε εκτεθεί στον κόσμο. Είχε
μήκος 20 μέτρα και ύψος 5 μέτρα.
Το βάρος του δεινόσαυρου, όταν ζούσε υπολογί-
σθηκε ότι θα ήταν 80 τόννους. Δηλαδή ήταν ένα
από τα βαρύτερα πλάσματα, πού περιπλανήθηκαν
ποτέ στη γη.
"Οταν τα όστά του Ί γ ο υ α ν ο δ ό ν βρέθηκαν
για πρώτη φορά στην Αγγλία, πριν από 150 χρό-
νια περίπου, ό επιστήμονας πού τα ανακάλυψε ύπε-
λόγισε ότι προέρχονταν από ένα πλάσμα μήκους
61 μέτρων. Αυτό το μήκος αποδείχθηκε υπερβολικό
λίγα χρόνια αργότερα, όταν μερικοί Βέλγοι ανθρα-
κωρύχοι απροσδόκητα βρήκαν ένα πλήρη σκελετό
Ί γ ο υ α ν ο δ ό ν σε μια ρωγμή των βράχων.
Όταν συναρμολογήθηκε ό σκελετός και τα οστά
συγκρίθηκαν με εκείνα του προηγουμένου, πού βρέ-
θηκαν λίγο νωρίτερα στην Αγγλία, συμφωνήθηκε
ότι 9 μέτρα θα ήταν ο πιο σωστός υπολογισμός.
Στόν κόσμο σήμερα έχουμε περίπου 6000 είδη
ερπετών πού ανήκουν σε τέσσερεις τάξεις ή ομά-
δες, πολύ λιγότερες από ότι όταν τα ερπετά ήταν
στην ακμή της εποχής τους, όπου υπήρχαν 16 μεγά-
λες τάξεις. Τρεις από τις σημερινές τάξεις άλλαξαν
λίγο, κατά την πάροδο, εκατομμυρίων ετών, εκτός
από τον αριθμό των ειδών και το μέγεθος τους. Ή
τάξη χελώνια περιλαμβάνει περίπου 200 είδη χελω-
32
Το Τουατάρα της Νέας Ζηλανδίας μοιάζει μάλλον
σαν σαύρα. Είναι πάντως το μοναδικό, πού έπέζησε
από μια μεγάλη ομάδα πολύ αρχαίων ερπετών, που
έζησε πολύ καιρό πριν εμφανισθούν οι μεγάλοι δεινό-
σαυροι. Αυτό το μοναδικό πλάσμα περιγράφεται συ-
χνά σαν «ζωντανό άπολίθωμα».
νες ξηράς, λιμνών και θαλασσών, και αν και υπάρ-
χουν μερικές θαυμάσιες ποικιλίες μεταξύ τους, λί-
γες από αυτές δεν απέχουν πολύ από τον Τ ρ ι α σ ό-
χ ε λ ι πού έζησε κατά την Τριασική εποχή, δηλα-
δή πριν από 180 έως 150 εκατομμύρια χρόνια. Μπο-
ρούμε να πούμε το ίδιο και για την τάξη Κροκο-
δείλια πού τώρα περιέχει μόνο 23 είδη κροκοδεί-
λων, μαζί με τους άλιγάτορες και τα Καϊμάν.
Πολλά από τα είδη κροκοδείλων έχουν ομοιότη-
τες με τον Π ρ ω τ ό σ ο υ χ ο , πού έζησε στους
βάλτους κατά την Τριασική περίοδο. Ή τάξη Ρ ο γ-
χ ο κ ε φ ά λ ι α , εκπροσωπείται μόνο από ένα εί-
δος, εκείνο το μοναδικό σήμερα σαυροειδές πλά-
σμα, πού προστατεύεται τόσο καλά στη Νέα Ζη-
λανδία, δηλαδή το Τ ο υ α τ ά ρ α (SPHENODON
PUNCTATUS). 'Αλλαξε τόσο λίγο από τους πρώ-
τους προγόνους του, ώστε κέρδισε την κοινή ονο-
μασία «ζωντανό απολίθωμα». Ή τελευταία τάξη,
είναι τα σ κ ο υ α μ ά τ α , που περιλαμβάνει τις
σαύρες και τα φίδια. Στήν τάξη αυτή έχουν γίνει
οί μεγαλύτερες εξελίξεις σε σχήμα καί μέγεθος. Μια
από αυτές τις αλλαγές περιλαμβάνει και την απώ-
λεια των άκρων. Προς το παρόν υπάρχουν περί-
που 3.000 είδη σαύρες, πού αρχίζουν από τα μικρο-
σκοπικά γκέκος με μήκος λιγότερο από 2,5 εκα-
τοστά καί φθάνουν ως το μεγάλο Δράκοντα Κομόντο
(VARANUS KOMΟDΟENSIS), πού μπορεί να έχει
μήκος 3 μέτρα.
Υπάρχουν λιγότερα είδη φιδιών, δηλαδή κάπου
2.700 είδη όλα μαζί . Το ανησυχητικό σημείο είναι
ότι προς το παρόν, πολλά είδη κινδυνεύουν να εξα-
φανισθούν σε όλες τις τάξεις, εκτός από τη Ρυγ-
χοκεφάλια. Αυτή ή τάξη τουλάχιστον φαίνεται ασφα-
λής.
Θα ήταν μεγάλη απώλεια για τον κόσμο, αν κά-
ποιο από τα σημερινά ερπετά εξαφανιζόταν, όπως
συνέβη με τους δεινόσαυρους, ιδιαίτερα άν αυτό συ-
νέβαινε από μωρία του ανθρώπου.
Ρ.Α. Λάνγουωρθ
 ΝΕΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ
ΤΑ ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ
ΤΟΥ
ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΒΙΘΗΣ ΟΥΡΑΝΟΥ
Τό φαινόμενο των νέων άστέρων Νόβα και Σούπερ-νοβα ανα-
λύεται από τον συνεργάτη μας κ. Π. Ροβίθη. Ένα φαινόμενο
εξαιρετικά ενδιαφέρον που θα συναρπάσει τους φίλους του Δια-
στήματος.

Οί διάφορες όψεις του ουρανού
είναι, ασφαλώς, ένα άπό τα πρώτα
αντικείμενα με τα όποια απασχο-
λήθηκε ή σκέψη του πρωτόγονου
ανθρώπου. Μπορούμε να φαντα-
στούμε το φόβο του καί τις δυσκο-
λίες που αντιμετώπιζε σε ώρες κα-
ταιγίδας, άλλα καί την ανακούφιση
του στις ώρες της γαλήνης. 'Οταν
στίς άσέληνες καί κατασκότεινες
νύχτες είχε ν' αντιμετωπίσει τα
νυχτόβια θηρία, περνούσε με αρκε-
τή αγωνία τις ώρες του μέχρι να
ξημερώσει, Καί τότε, το φως της
ημέρας του επέτρεπε να διακρίνει
τους κινδύνους πού τον απειλούσαν
πρίν, τυλιγμένον στο αδιαπέραστο
σκοτάδι της νύχτας. 'Οταν το χρυ-
σό φως του φεγγαριού δεν του κρα-
τούσε συντροφιά, μόνον ή συνεχής
επιφυλακή του θα του εξασφάλιζε
κάποια δυνατότητα ν' άνταπεξέλθει
στα δυσάρεστα απρόοπτα της νύχτας
Με το πέρασμα των αιώνων άρχι-
σε να συσσωρεύει τις γνώσεις του
καί να τις μεταδίδει σαν εμπειρία
από γενιά σε γενιά. Ανάμεσα στίς
33
πρακτικές γνώσεις του ήταν κι εκεί-
νες πού αφορούσαν Μετεωρολο-
γικά ή Αστρονομικά φαινόμενα.
Είναι αδύνατο να μην έμαθε λίγα,
αλλά απαραίτητα πράγματα για
τη βροχή ή την ξηρασία, για τις
μεταβολές της θερμοκρασίας, για
τα νέφη ή για τις εποχές του έτους
πού οι άμεσες επιδράσεις τους ήταν
καθημερινές. Ή εναλλαγή των φά-
σεων της Σελήνης θά πρέπει να χρη-
σιμοποιήθηκε σαν «φυσικό ρολόγι»,
γιά τη μέτρηση του χρόνου, πράγμα
πού συνεχίστηκε και στους ιστο-
ρικούς χρόνους και σε μερικές περι-
πτώσεις συνεχίζεται ακόμη και σή-
μερα.
Όμως όλα αυτά τα σταθερά φαι-
νόμενα πού επαναλαμβάνονται στε-
ρεότυπα, αποτελούσαν στοιχείο της
ζωής. Αντίθετα, τα έκτακτα φαι-
νόμενα θα πρέπει να ήταν θαυμαστά
και σε πολλές περιπτώσεις φοβερά
για τις πρωτόγονες κοινωνίες. Ό
φόβος, πού για χιλιάδες χρόνια προ-
καλούσε ή εμφάνιση των λαμπρών
κομητών, (επί παραδείγματι), συνε-
χίζει να επηρεάζει και σήμερα ακόμη
ολόκληρους λαούς. Τί κι αν ανα-
πτύχθηκε ο πολιτισμός; Τί κι αν
κάναμε τα πρώτα μας βήματα στο
διάστημα κι αν γνωρίσανε, αρκε-
τά ικανοποιητικά, τα σώματα του
ούρανού; Τίποτε δεν μπόρεσε να
σβήσει τον πρωτόγονο φόβο μας για
τους κομήτες τους άκακους αλήτες
του διαστήματος.
Ό σύγχρονος φωτισμός, πού βρί-
σκεται κοντά στις κατοικίες μας,
δεν επιτρέπει να βλέπουμε τον αύ-
1. Δυο όψεις της περιοχής του καινο-
φανού, του Γαλαξία NG 5907. Άνά-
λαμψε το 1940.
34
2. Ό καινοφανής του Άετού πριν καί μετά την άνάλαμψή του (1935).
ρανο και τα παιδιά μας μεγαλώνουν
χωρίς να θαυμάσουν ποτέ το μεγα-
λείο του. Οι σπουδαστές μας διδά-
σκονται τα πορίσματα της Αστρο-
νομίας, άλλά σπάνια (αν όχι ποτέ)
βλέπουν τα ίδια τα ουράνια σώματα.
Στό σημείο αυτό βαδίζουμε προς
τα πίσω. Ό πολύς κόσμος σπάνια
βλέπει τον ουρανό και σπανιώτερα
τον θαυμάζει. Δεν είναι παράξενο,
λοιπόν, ότι και σήμερα ακόμη οι
κομήτες και οι εκλείψεις, πού είναι
κάπως σπάνια φαινόμενα, αποτε-
λούν για τους πολλούς αιτίες φόβου
μάλλον παρά θαυμασμού ή πηγές
γνώσεων.
0ι εντυπώσεις και τα συναισθή-
ματα πού δημιουργήθηκαν στους
ανθρώπους από τη θέα του έναστρου
ούρανού, τους ενέπνευσαν δέος μαζύ
μ' ένα θρησκευτικό συναίσθημα. 'Ο-
λοι οι αρχαίοι λαοί έλάτρευαν τα
ουράνια σώματα σαν θεούς ή ήρωες,
αφιέρωσαν σ' αυτούς ναούς και τε-
λούσαν προς τιμή τους μυστήρια και
εορτές. Ιδιαίτερη σημασία αποδό-
θηκε στα ουράνια σώματα, σ' ό,τι
άφορά τη μαντική τέχνη. 'Ετσι, όλοι
οι ηγεμόνες είχαν στην Αυλή τους
αστρολόγους και μάντεις, πού ή γνώ-
μη τους ήταν απαραίτητη για τη
διοίκηση γενικά και ιδιαίτερα για
τις θρησκευτικές ιεροτελεστίες και
τη διεξαγωγή των πολεμικών επι-
χειρήσεων. Οι ιερείς και οι αστρο-
λόγοι ήταν υποχρεωμένοι, εκ των
πραγμάτων, να γνωρίζουν τα άστρα,
τους πλανήτες και τις κινήσεις τους.
'Οταν παρουσιάζονταν έκτακτα φαι-
νόμενα, ήταν οί πρώτοι, άλλά και οι
περισσότερο αρμόδιοι για να τα
παρατηρήσουν και να τα καταγρά-
ψουν. 'Ετσι, οί Χαλδαϊοι και οι
Κινέζοι αστρολόγοι μας έχουν δια-
σώσει πάμπολλες παρατηρήσεις εκ-
λείψεων, εμφανίσεως κομητών και
άναλάμψεως ύπερκαινοφανών ή «νέ-
ων» άστρων. Αυτά τα «νέα» άστρα
θα μας απασχολήσουν σ' αυτό το
άρθρο μας.
Τα άστρα αυτά, πού στη διεθνή
ορολογία ονομάζονται «novae» ή
«supernovae» και στην ελληνική
σαν «νέοι» ή «καινοφανείς» ή ακό-
μα και «ύπερκαινοφανείς», δεν είναι
καθόλου νέοι, άλλά προϋπήρχαν.
Για τους αρχαίους ήταν, βέβαια.
άγνωστοί, γιατί ήταν πολύ αμυ-
δροί ώστε δεν ήταν δυνατόν να
φανούν με γυμνό» όφθαλμό, χωρίς
τηλεσκόπιο, ή ήταν προηγουμένως
ασήμαντοι και δεν είχαν κινήσει
το ενδιαφέρον των παρατηρητών.
Ξαφνικά όμως άνέλαμψαν, παρου-
σίασαν μια εξαιρετική λαμπρότητα
για λίγο καιρό, κατόπιν εξασθέ-
νησε το φως τους και επανήλθαν
στην λαμπρότητα, περίπου, πού
είχαν προ της άναλάμψεως τους.
Δεν είναι δηλαδή νέοι, στην κυριο-
λεξία. Αντίθετα, είναι αρκετά πα-
λαιοί, όπως και όλοι οι άλλοι άστέ-
ρες, άλλά ήταν άγνωστοι στους χρό-
νους πού δεν είχε ανακαλυφθεί
το τηλεσκόπιο.
Οι καινοφανείς, αν και λίγοι
σχετικά, θεωρήθηκαν σαν εξαιρε-
τικά γεγονότα και οι λαμπρότεροι
απ' αυτούς έλαβαν το όνομα εκείνου
πού τους ανακάλυψε, ή του αστε-
ρισμού στον όποίο βρίσκονται. Πάν-
τως, ή ανακάλυψη τους έγινε άπο
επαγγελματίες ή ερασιτέχνες αστρο-
νόμους πού είχαν μεγάλη εξοικείωση
με τον ουρανό, και επομένως ήταν
σε θέση να αντιληφθούν την παρου-
σία ενός νέου άστρου.
Ή έρευνα πού γίνεται στα φωτο-
γραφικά αρχεία μετά την ανακά-
λυψη ενός καινοφανούς, αποδεικνύ-
ει πάντοτε ότι πράγματι το άστρο
αυτό προϋπήρχε, άλλά ήταν άγνω-
στο και ασήμαντο. 'Οσες φορές ή
ερευνά των φωτογραφικών αρχείων
μας επέτρεψε να αναγνωρίσουμε
τον καινοφανή και σε παλαιότερες
φωτογραφίες, μπορέσαμε να παρα-
κολουθήσουμε την προϊστορία τους,
αρκετά έτη προ της άναλάμψεώς του.
Μ' αυτό τον τρόπο διαπιστώθηκε
ότι οι περισσότεροι καινοφανείς ή-
ταν αμυδροί προ της άναλάμψεώς
τους και μάλιστα χωρίς σταθερή
λαμπρότητα. Ή λαμπρότητα τους
παρουσίαζε μικρές μεν, άλλα σχε-
δόν πάντοτε ανώμαλες μεταβολές.
Ή ανακάλυψη πολλών καινοφα-
νών γίνεται σήμερα, πολλές ημέρες
μετά την άνάλαμψή τους με την
σύγκριση φωτογραφιών μιας περιο-
χής του ουρανού προς άλλες φωτο-
γραφίες παλαιότερης εποχής. Σάν
παράδειγμα αναφέρουμε την ανα-
κάλυψη του νέου (καινοφανούς) του
1903, του αστερισμού των Διδύμων.
Αυτός κατά λάθος πήρε την θέση
«όδηγού αστέρος» για τη φωτογρά-
φηση μιας ορισμένης περιοχής του
ουρανού, στο Αστεροσκοπείο του
'Οξφορντ. Παρατηρήθηκε όμως ότι
οί τελευταίες φωτογραφίες δεν εί-
χαν το ίδιο κέντρο. Προσπαθώντας
λοιπόν να επισημάνουν την αιτία
του σφάλματος αυτού, παρατήρησαν
ότι αντί του όδηγοϋ αστέρα πού
έπαιρναν συνήθως, κατά λάθος εί-
χαν πάρει άλλον, πού είχε την ίδια
περίπου λαμπρότητα με τον κανονι-
κό οδηγό, αλλά πού φάνηκε εν τω
μεταξύ. ενώ δεν υπήρχε προηγου-
μένως. Επρόκειτο δηλαδή για ένα
3. Τρείς φάσεις από την ανάπτυξη του νεφελώματος του καινοφανούς του 'Αετού (1918).
νέο άστρο, ένα καινοφανή.
Ή φωτογραφία 1 παρουσιάζει
δύο όψεις της ίδιας περιοχής του
ουρανού και συγκεκριμένα της πε-
ριοχής του καινοφανούς πού άνέ-
λαμψε στον Γαλαξία NG 5907 το
1940. Μπορούμε να παρατηρή-
σουμε το οπτικό πεδίο πού καθορί-
ζεται από τα άστρα της περιοχής
και τον καινοφανή όπως φαίνεται
στην νεώτερη, με όλη του τη λάμψη.
Θα ρωτήσει κανείς, πόσοι είναι
οί καινοφανείς, ή πιο συγκεκριμένα.
πόσοι και ποιοι είναι οί λαμπρό-
τεροι, οί πιο «διάσημοι» και ποια ή
ιστορία τους;
Ό αστρονόμος Μπέϊλυ πού ασχο-
λήθηκε ιδιαίτερα με το ερώτημα
αυτό, κατόπιν μελέτης του φωτο-
γραφικού αρχείου του Χάρβαρντ,
κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάθε
3ο χρόνο εμφανίζονται 10-20 και-
νοφανείς λαμπρότεροι του 9ου με-
γέθους. Θα μπορούσε δηλαδή να τους
παρατηρήσει κανείς με γυμνό οφθαλ-
μό ίσως, ή με μικρό τηλεσκόπιο.
Οί πολύ λαμπροί όμως, είναι πολύ
σπάνιοι. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι
μέσα στο χρονικό διάστημα 1800 -
1850 μ. Χ. δεν παρουσιάστηκε κα-
νείς, ενώ μεταξύ του 1850 και 1900
παρουσιάστηκαν τρεις λαμπροί. Κα-
τά το πρώτο ήμισυ του αιώνα μας
(1901 - 1950) παρουσιάστηκαν έξη
(6) λαμπροί καινοφανείς.
Στή συνέχεια, αναφέρουμε μερι-
κούς από τους πιο χαρακτηριστι-
κούς αλλά και λαμπρούς καινοφα-
νείς. Το 134 π.Χ. άνέλαμψε ό «α-
στήρ του Ίππαρχου», ό όποιος ήταν
πολύ λαμπρός ώστε μπορούσε να
διακρίνεται εύκολα. Ό ιστορικός
Πλίνιος αναφέρει ότι αυτό το γεγο-
νός έδωσε την αφορμή στον 'Ιπ-
παρχο να καταγράψει. όλους τους
απλανείς αστέρες πού παρατηρούν-
ται με γυμνό οφθαλμό. Πρόκειται
για τον πρώτο κατάλογο αστέρων
πού έγινε, στην ιστορία της 'Αστρο-
νομίας και ένα από τα πρώτα σοβα-
ρά επιτεύγματα της Αστρονομίας
των Ελλήνων σαν επιστήμης.
Ό «αστήρ του Τύχωνος» άνέ-
λαμψε στον αστερισμό της Κασ-
σιόπης, τον Νοέμβριο του 1572 μ.Χ.
Κατά την περίοδο της μεγαλύτερης
λαμπρότητας του, ήταν λαμπρότε-
ρος από την Αφροδίτη. Γι' αυτό,
αν και ήταν κοντά στον "Ηλιο, εξα-
κολουθούσε να φαίνεται και κατά την
ήμέρα και μάλιστα κατά το μεση-
μέρι. Όταν αργότερα ό 'Ήλιος έφυ-
γε από την περιοχή του, εξακολου-
θούσε να λάμπει έντονα, αλλά σιγά -
σιγά έχανε το φως του μέχρις ότου
έγινε αόρατος στο γυμνό οφθαλμό.
Επειδή κατά τους χρόνους εκείνους
δεν είχε ανακαλυφθεί το τηλεσκό-
πιο, ήταν αδύνατο να συνεχιστεί
ή παρατήρηση του. Γι' αυτό και οί
θέσεις τόσον αύτού του άστρου, όσον
και όλων των προηγουμένων του και-
νοφανών δεν είναι γνωστές με αρκε-
τή ακρίβεια, και δεν μπορεί να με-
λετηθεί ή μετέπειτα εξέλιξη τους,
Στήν περιοχή πού υπέδειξε ό Τύχων
υπάρχουν πολλά αμυδρά άστρα και
είναι αδύνατον ο προσδιορισμός ενός,
πού θα μπορούσε να ταυτιστεί με
τον «αστέρα του Τύχωνος», Το
άστρο αυτό, κατά την διάρκεια της
άναλάμψεώς του μπορούσε να πα-
ρατηρηθεί επί 16 μήνες συνεχώς
και κατά την περίοδο της μεγαλύ-
τερης λαμπρότητας του προκάλεσε
έντονες συζητήσεις σ' ολόκληρη την
Ευρώπη.
Ό «αστήρ του Κέπλερ» άνέ-
λαμψε το 1604 στον αστερισμό του
Όφιούχου. Κατά την περίοδο της
μεγαλύτερης λαμπρότητας του έφθα-
σε τον πλανήτη Δία (στη λάμψη)
και παρέμεινε τόσο λαμπρός για
ένα μήνα περίπου. Κατόπιν άρχισε
να εξασθενεί μέχρις ότου έπαψε
να φαίνεται με γυμνό οφθαλμό.
Θά αναφερθούμε σε δύο ακόμα,
από τους πιο ενδιαφέροντες του
αιώνα μας.
Κατά το 1901 άνάλαμψε ό καινοφα-
νής του άστερισμού του Περσέως.
ό όποιος μέσα σε 28 ώρες έφθασε
από το 13ο μέγεθος στο 11ο. Γύρω
από αυτόν παρατηρήθηκε σχημα-
τισμός από νεφελώδη ύλη, ή οποία
διαστελλόταν με εξαιρετική ταχύ-
τητα. Ή φασματοσκοπία και ή φω-
τογραφία πού έχρησιμοποιούντο για
μελέτες της Αστρονομίας από πολ-
35
λα χρόνια προηγουμένως, επέτρε- με λοιπόν, με σκοπό να αναφερθού- παριστά το κεντρικό άστρο πού έχει
ψαν μια πολύ καλή σπουδή του όλου με στα αίτια πού προκαλούν αυτά υποστεί έκρηξη. Τότε δημιουργεί-
φαινομένου. τα φαινόμενα, ώστε να κατανοήσου- ται ένα περίβλημα από θερμή, αραιό-
Ό καινοφανής του αστερισμού με, όσο είναι δυνατόν, το μεγαλείο τατη νεφελώδη ύλη πού συνεχώς
του Αετού πού άνάλαμψε κατά το πού έχουν σαν εξαιρετικά γεγονότα απλώνει στον γύρω χώρο. Επειδή
1918 αποτελεί αξιοπρόσεκτη περί- και τη φυσική τους σημασία. το περίβλημα είναι θερμό, ακτινοβο-
πτωση γιατί ανακαλύφθηκε έγκαι- Ή μελέτη των φαινομένων των λεί έντονα και επειδή έχει μεγάλη
ρα, από πολλούς παρατηρητές, και καινοφανών συνεχίζεται από τα τέ- επιφάνεια ακτινοβολίας, άκιινοβο-
επί πλέον γιατί ή περιοχή του είχε λη του περασμένου αιώνα με νέες λούνται στο διάστημα τεράστιες πο-
φωτογραφηθεί πολλές φορές προη- μεθόδους και νέα τεχνική, οι οποίες σότητες ενεργείας. 'Ετσι παρουσιά-
γουμένως ώστε να έχουμε αρκετά μάλιστα συνεχώς βελτιώνονται κα- ζεται το φαινόμενο της άναλάμψεως
θώς αναπτύσσονται και τα σύγχρο- του. Σιγά - σιγά παύει να τροφοδο-
να μέσα έρευνας και υπολογισμού. τείται με μεγάλες ποσότητες θερμό-
Με φασματοσκοπικές μεθόδους, τητας, ενώ συγχρόνως, ή έντονη
μπορέσαμε π.χ. να μετρήσουμε την ακτινοβολία του περιβλήματος προ-
ταχύτητα με την οποία εκτοξεύεται καλεί πτώση της θερμοκρασίας του.
ή ύλη από τα άστρα αυτά, τα χημι- Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη στα-
κά στοιχεία από τα όποία αποτε- διακή εξασθένηση της λαμπρότητας
λούνται, τις θερμοκρασίες οι όποίες του. Το περίβλημα συνεχίζει να δια-
άναπτύσονται και τον τρόπο των με- στέλεται, εφ' όσον δεν βρίσκει εξω-
ταβολών πού παρατηρούνται, 'Ετσι τερική αντίσταση και άν ή έκρηξη
καταλήξαμε σ' ένα μοντέλο αυτών είναι εξαιρετικά έντονη, οπότε και
των σωμάτων, δηλ. μια περιγραφή ή ποσότητα της ύλης του περιβλή-
της δομής και της εξέλιξης τους κα- ματος είναι μεγάλη τότε διατηρεί-
τά τη διάρκεια της άναλάμψεως ται αρκετά! Τέτοια σώματα είναι
τους. γνωστά σαν «πλανητικά νεφελώμα-
καλή εικόνα της εξέλιξης του. Σέ Σήμερα λοιπόν πιστεύουμε, ότι το τα». Για παράδειγμα το νεφελώδες
φωτογραφία του της 5ης Ιουνίου φαινόμενο των καινοφανών αστέ- περίβλημα του καινοφανούς του Άε-
1918 παρουσιάζεται σαν άστρο ρων οφείλεται σε έκρηξη του άστρι- τού του 1918 παρατηρήθηκε τέσε-
10,5 μεγέθους. Την 7η Ιουνίου 1918
κού σώματος τους. 'Η φωτογραφία 4 ρεις μήνες μετά την έκρηξη του
παρουσιάζεται σαν άστρο 6ου μεγέ-
θους σε φωτογραφία του Χάρβαρντ.
δηλαδή περίπου 100 φορές λαμπρό- 5. Το νεφέλωμα που δημιουργήθηκε από την έκρηξη του καινοφανούς του
τερος. Την επομένη, 8η Ιουνίου Περσέα.
1918 έφθασε στο πρώτο μέγεθος.
δηλαδή ήταν ένα άπό τα λαμπρότε-
ρα άστρα του ουρανού. Τότε ανακα-
λύφθηκε από πολλούς παρατηρητές.
Για την ιστορία αναφέρουμε ότι.
ένας από τους πρώτους αυτούς πα-
ρατηρητές ήταν και ό καθηγητής
του Γυμνασίου της Μιτυλήνης Δ.
Ολύμπιος, πού άσχολεϊτο ερασι-
τεχνικά με τον ουρανό. Την επομέ-
νη 9η Ιουνίου 1918 έφτασε στη με-
γαλύτερη λαμπρότητα του και ήταν
ό λαμπρότερος απλανής του ούρα-
νού μετά τον Σείριο και τον Κάνω-
πο. Κατόπιν άρχισε να εξασθενεί
ή λαμπρότητα του, ώστε κατά το
τέλος του 1918 ήταν μόλις 6ου με-
γέθους, έτσι πού με δυσκολία μπο-
ρούσε να τον δει κανείς χωρίς τηλε-
σκόπιο. Σήμερα είναι περίπου 11ου
μεγέθους. Κατά την άνάλαμψή του
έγινε, περίπου, λαμπρότερος από το
αρχικό του μέγεθος κατά 60.000 φο-
ρές! Φωτογρ. 2
Παραλείπουμε να αναφερθούμε σε
άλλα άστρα με τόσες λεπτομέρειες
για να μην κουράσουμε τους αγαπη-
τούς αναγνώστες. Με όσα αναφέ-
ραμε προηγουμένως προσπαθήσαμε
να δώσουμε μια εικόνα του πώς ανα-
καλύπτονται αυτά τα άστρα και με-
ρικές από τις λεπτομέρειες τους, πού
φαίνονται κάπως εύκολα. Συνεχίζου-
36
 άστρου. Ή φασματοσκοπική μελέ-
τη του έδειξε ότι τα αέρια στην εξω-
τερική επιφάνεια του περιβλήματος
άπομακρίνονταν με ταχύτητα 1700
χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο.
Ή φωτογραφία 3 παρουσιάζει
τρεις φάσεις από την ανάπτυξη του
νεφελώματος του καινοφανούς του
Άετού (1908).
Ή φωτογραφία 5 παρουσιάζει
το νεφέλωμα πού δημιουργήθηκε από
την έκρηξη του καινοφανούς του
Περσέως (1908), όπως φαίνεται σή-
μερα. Μπορούμε να παρατηρήσουμε
σ αύτή ότι το σχήμα του δεν πα-
ρουσιάζεται σαν κυκλικό, δηλ: στο
χώρο δεν είναι σφαιρικό. Αυτό ίσως
να οφείλεται στα μαγνητικά πεδία
πού επικρατούν στην περιοχή του
άστρου. Και τούτο, γιατί ή ύλη του
νεφελώματος βρίσκεται στη μορφή
του πλάσματος, οπότε οί κινήσεις
της επηρεάζονται από το μαγνητικό
πεδίο.
Αναφερθήκαμε μέχρι τώρα στο 9. Το νεφέλωμα «Καρκίνος» του Ταύρου στο πράσινο φως.
περίβλημα πού σχηματίζεται από
την έκρηξη του αρχικού άστρου.
Όμως, εκτός απ' αυτό παραμένει
και ένα αστρικό ύπόλειμα πού βρί- του χρόνου, των έκατοντάδων ή χι- (Μ), ώστε να μπορέσουν να το πα-
σκεται στο κέντρο του νεφελώμα- λιάδων ετών, οί ταχύτητες διαστο- ρατηρήσουν όσοι από τους αναγνώ-
λής συνήθως σταθεροποιούνται πε-
τος, και το όποιο παρουσιάζει εξαι- στες διαθέτουν πολύ ισχυρά κυάλια
ρετικές ιδιότητες ώστε να μας απα-ρίπου στις λίγες δεκάδες χιλιόμε- ή μικρό τηλεσκόπιο. Πρόκειται για
σχολήσουν όσο το δυνατό σύντομα. τρα το δευτερόλεπτο. Το σχήμα τους την ολοσέλιδη φωτογραφία σελ. 39.
Εκείνες πού μας ενδιαφέρουν εδώ, γίνεται έλειπτικό ή κυκλικό και οί Ένα από τα νεφελώματα πού έδη-
είναι ή υψηλή θερμοκρασία των κεν-τηλεσκοπικές όψεις τους τους δεί- μιουργήθηκαν μετά από έκρηξη αστέ-
τρικών αυτών άστρων, πού είναι χνουν να μοιάζουν με δίσκους πλα- ρος καί μάλιστα εξαιρετικά έντο-
συνήθως άνω των 25.000 Κ και μέ- νητών. νης είναι το νεφέλωμα «Καρκίνος»
χρι 200.000 Κ καθώς και ή έντονη Γι' αυτό ακριβώς λέγονται «πλα- (Κάβουρας) πού βρίσκεται στον άστε
υπεριώδης ακτινοβολία πού εκπέμ- νητικά νεφελώματα». Σήμερα είναι ρισμό του Ταύρου. Θα το περιγρά-
πουν. Τόσο ή ακτινοβολία, όσο καί γνωστά περί τα 300 πλανητικά νε- ψουμε εδώ κάπως λεπτομερέστερα,
ή υψηλή αυτή θερμοκρασία επηρεά- φελώματα πού τα περισότερος βρί- επειδή άποτελεί ένα από τα σημαν-
σκονται στην κατεύθυνση προς κέν-
ζουν την ακτινοβολία και την έξέλι- τικώτερα ουράνια σώματα.
ξη του νεφελώματος. Με την πάροδοτρο του Γαλαξία καί ανακαλύφθη-
καν κυρίως από τον Μινκόβσκυ. Ή φωτογραφία 8 παρουσιάζει
Μερικά από τα πλανητικά νεφε- το νεφέλωμα αυτό, όπως φαίνεται
λώματα φαίνονται σαν δάκτυλοι (σαν με μεγάλο τηλεσκόπιο. Πάντοτε,
δακτυλίδια καπνού) καί πολύ συχνά από τότε πού παρατηρήθηκε με με-
έχουν σχήμα έλειπτικό! Αυτό δια- γάλο τηλεσκόπιο, παρουσίαζε ιδιαί-
κρίνεται στα πλανητικά νεφελώματα τερο ενδιαφέρον λόγω της μορφής
των φωτογρ. 6 (αρχή άρθρου) καί 7 του σε παλαιότερες εποχές. Είναι
καί οφείλεται στο γεγονός ότι το περί- φανερό ότι θα πρέπει να έχει προέλ-
βλημα έχει σχετικά μικρό πάχος, θει από έκρηξη, γί' αυτό καί ονο-
'Ετσι, το φως πού στέλνουν προς μάστηκε «εκρηκτικό νεφέλωμα.». Το
την κατεύθυνση μας, προέρχεται ενδιαφέρον των επιστημόνων εντά-
από τον περίγυρο του νεφελώματος, θηκε κατά τα τελευταία χρόνια, εξ
δηλαδή από περιοχή με μεγαλύτερο αιτίας των νέων στοιχείων πού απο-
πάχος ακτινοβολίας αερίου, ενώ έκεί- καλύφτηκαν σ' αυτό με τις μεθόδους
νο πού προέρχεται από την κεντρική της σύγχρονης έρευνας.
περιοχή, άκτιναβολείται, από αέριο Ή έρευνα πού έγινε σε ιστορικά
μικρότερου πάχους καί επομένως κείμενα, αποκάλυψε ότι ό Καρκίνος
είναι πολύ λιγώτερο. 'Ετσι δεν φαί- βρίσκεται στη θέση εκείνη ακριβώς
νεται να φωτίζεται ή κεντρική πε- όπου άνάλαμψε ό εξαιρετικής λαμ-
ριοχή τους. Αυτά παριστάνονται στη πρότητας καινοφανής (ύπερκαινοφα-
φωτογραφία 4. νής) του 1054 μ.Χ. Ό καινοφανής
Ή φωτογραφία 7 παριστά τον αυτός παρατηρήθηκε από τους κα-
7. Αστερισμός της Λύρας καί ή θέση αστερισμό της Λύρας καί τη θέση τοίκους της Εύρώπης, της Αμερι-
του πλανητικού νεφελώματος (Μ). του πλανητικού νεφελώματος της κής καί ιδιαίτερα της Κίνας. Οί Κι-
37
 νέζοι αστρονόμοι των χρόνων εκεί-
νων παρατήρησαν κατά τρόπο ικα-
νοποιητικό το φαινόμενο και κατέ-
γραψαν τις παρατηρήσεις τους στα
«Σινικά χρόνια». Αυτό έδοσε νέα
ώθηση στη μελέτη του Καρκίνου
σαν υπολείματος ύπερκαινοφανούς
άστρου. 'Οταν μετά τον Β Παγκό-
σμιο πόλεμο αναπτύχθηκε ή Ραδιο-
αστρονομία, αποκαλύφθηκε ότι ό
Καρκίνος αποτελεί μια έντονη πηγή
εκπομπής ραδιοκυμάτων. Αργότε-
ρα αποδείχτηκε ότι το ίδιο νεφέ-
λωμα είναι και πηγή εκπομπής άκτί-
νων Χ ως και σωματιδίων. Απ'
αυτά γίνεται φανερή ή σπουδαιότη-
τα πού παρουσιάζει το νεφέλωμα
Καρκίνος, για ποιο λόγο δηλαδή,
απασχολεί πολλούς κλάδους της σύγ-
χρονης έρευνας και επομένως είναι
ένα από τα πιο σημαντικά ουράνια
σώματα. Ή ιδιαίτερη μεγάλη του
σπουδαιότητα οφείλεται στο γεγο-
νός ότι για το ίδιο ουράνιο σώμα
ενδιαφέρονται πολλοί κλάδοι της επι-
στήμης, πράγμα πού επιτρέπει τον
συνδυασμό των έρευνών. στο ίδιο
8. Το νεφέλωμα «Καρκίνος» του αστερισμού του Ταύρου, στο λευκό φώς.
αντικείμενο αλλά από διαφορετικές
πλευρές. Επειδή λοιπόν ή σπουδαιό-
τητα του είναι μεγάλη θα επιμεί-
νουμε περισότερο στην περιγραφή,
τόσο του νεφελώματος, όσο και του
αστρικού ύπολείματος της μεγάλης
εκείνης έκρηξης,
Ή όψη πού παρουσιάζει ό Καρ-
κίνος εξαρτάται από την ακτινοβο-
λία την οποία χρησιμοποιούμε για
τη φωτογράφιση του. Στό λευκό φως
φαίνεται σαν δίσκος έλειπτικού, πε-
38
ρίπου, σχήματος με φωτεινά «νή-
ματα», πού περιπλέκονται, τόσο
εντός του νεφελώματος, όσο και στα
χείλη του, όπως φαίνεται στη φωτ.
8. Με κατάληλη φωτογράφιση,
το νεφέλωμα Καρκίνος χωρίζεται
κατά τρόπο πολύ σαφή, σε δυο ξε-
χωριστές περιοχές: τα νήματα
πού εκπέμπουν φως όμοιο με εκεί-
νο των πλανητικών νεφελωμάτων
και τήν «άμορφη» περιοχή εκ-
πομπής λευκού φωτός (φωτογρα-
φία 9).
Την επέκταση των νημάτων στο
χώρο έμελέτησαν πολλοί:
Ό Ντάνκαν απέδειξε ότι ό Καρ-
κίνος είναι ό,τι απέμεινε από την
έκρηξη ενός ύπερκαινοφανοϋς πού
συνέβη το 1054 μ.χ. όπως αναφέ-
ρουμε προηγουμένως. Ή διαστολή
του νεφελώματος άρχισε να εκδηλώ-
νεται από ένα σημείο πού βρίσκεται
κοντά στό κέντρο του και συγκεκρι-
μένα από το σημείο πού επισημαί-
νουμε με ένα σταυρό στη φωτογρα-
φία 9.
Ή κίνηση των διαστελομένων άε-
ρίων συνεχίζεται ακόμη καί σήμερα
με την ίδια περίπου ταχύτητα πού
είχαν κατά έκρηξη του αρχικού ά-
στρου. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλ-
λων, ότι ή πίεση στο εσωτερικό του
νεφελώματος είναι πάρα πολύ μικρή
και ελάχιστα διαφέρει από την πίε-
ση της διάχυτης ύλης του διαστρι-
κού χώρου.
Σ' αυτό το σημείο είναι ενδιαφέ-
ρον να τονιστεί ότι από την ταχύ-
τητα διαστολής του νεφελώματος
μετριέται ή απόσταση του από τη
Γη με πολύ «κομψό» τρόπο. Βρέ-
θηκε ότι ή απόσταση του είναι πε-
ρίπου 5.500 έτη φωτός, δηλαδή, το
φως πού εκπέμπει, πρέπει να ταξι-
δεύει επί 5.500 χρόνια για να φτά-
σει στη Γη. Η απόσταση αυτή είναι
περίπου 55 τετράκις εκατομμύρια
χιλιόμετρα. Αυτό σημαίνει ότι ή
έκρηξη του υπερκαινοφανούς έγινε
περίπου το 4.446 π.Χ. και το είδαμε
στη Γη το 1.054 μ.Χ.! 'Αλλο πρό-
βλημα πού παρουσιάζει το νεφέλω-
μα Καρκίνος είναι το σχήμα του,
το όποιο θα έπρεπε να είναι κυκλι-
κός δίσκος και όχι έλειπτικός. Είναι
λοιπόν φανερό ότι κάποια δύναμη
έπιδρά και αναγκάζει την ύλη του
νεφελώματος να κινείται ταχύτερα
προς τη μια διεύθυνση ώστε το όλο
νεφέλωμα να παίρνει αυτό το σχή-
μα. Το πρόβλημα αυτό μελετήθηκε
από πολλούς, πού κατέληξαν στο
συμπέρασμα ότι αυτό οφείλεται στην
ύπαρξη του γενικού μαγνητικού πε-
δίου του Γαλαξία μας και ή ύλη
του νεφελώματος κινείται εύκολώ-
τερα κατά τη διεύθυνση των γραμ-
μών του πεδίου. Εξ άλλου, ό μεγά-
λος άξονας του νεφελώματος είναι
παράληλος προς τις δυναμικές γραμ-
μές του γενικού μαγνητικού πεδίου
του Γαλαξία μας, όπως είναι στην
περιοχή του νεφελώματος.
Παρουσιάζεται επίσης το φαινό-
μενο να υπάρχουν τα νήματα σ' ολό-
κληρο το χώρο του νεφελώματος,
δηλαδή και στο έσωτερικό και στην
επιφάνεια του. Ή πολύπλοκη μορ-
φή τους δεν εξηγείται ικανοποιητι-
κά με όσα γνωρίζουμε σήμερα, ή
τουλάχιστο δεν έχει ερμηνευθεί τε-
λείως. Ιδιαίτερα μάλιστα περιπλέ-
κονται τα πράγματα αν λάβουμε
υπ' όψη ότι παρατηρούνται νήματα
πού κινούνται με την υπερβολικά
μεγάλη ταχύτητα των 30.000 χι-
λιομέτρων κατά δευτερόλεπτο, δη-
λαδή με το 1/10 της ταχύτητας του
φωτός.
Αναφέρθηκαν μέχρι τώρα. μερικά
από τα φαινόμενα πού παρατηρούν-
ται στο νεφέλωμα Καρκίνος, με σκο-
πό να δείξουμε πόσα προβλήματα
γενιούνται κατά τη μελέτη ενός και
μόνο ουράνιου σώματος, 'Οχι βέ-
βαια ότι είναι τα μοναδικά. Αντί-
θετα μάλιστα, αύτά είναι πολύ λί-
γα και από τα απλούστερα, αλλά
δείχνουν το ενδιαφέρον πού παρου
σιάζει ένα πλανητικό νεφέλωμα, ό
Καρκίνος, για να τονίσουμε ότι κάτι
ανάλογο συμβαίνει από την άποψη
του ενδιαφέροντος και με τα άλλα
πλανητικά νεφελώματα. 'Αν ό Καρ-
κίνος κινεί περισσότερο το ενδια-
φέρον των άστρονόμων, από τα άλλα
39
 πλανητικά νεφελώματα, αυτό συμ-
βαίνει γιατί το σώμα αυτό είναι αρ-
κετά νέο και προσφέρεται εύκολώ-
τερα στην έρευνα, και όχι γιατί τα
άλλα δεν έχουν προβλήματα.
Θα δώσουμε ακόμα μερικά στοι-
χεία, όσο το δυνατόν περιληπτικά
για να μην κουράσουμε τους ανα-
γνώστες.
Ή κεντρική περιοχή του νεφελώ-
ματος Καρκίνος, παρουσιάζεται σαν
«άμορφη», δηλαδή συνεχής και νε-
φελώδης όπως φαίνεται στη φω-
τογρ. 9. Εκπέμπει φως, πού προέρ-
χεται από εξαιρετικά πολύπλοκες
φυσικές διεργασίες πού ενδιαφέρουν
τη σύγχρονη Φυσική και περισότερο
τη Φυσική των σωμάτων υψηλών
ενεργειών.
Ό Καρκίνος αποτελεί και πηγή
εκπομπής ραδιοκυμάτων. Ή μελέ-
τη των κυμάτων αυτών έδειξε ότι
παράγονται από ένα τέτοιο μηχανι-
σμό πού δεν θα μπορούσε να διατη-
ρηθεί περισότερο από 200 χρόνια
μετά την έκρηξη αν οφειλόταν απο-
κλειστικά σ' αύτη. Και όμως είναι
γνωστή ότι αυτή ή εκπομπή πρέπει
να συντηρείται από τότε πού έδη-
μιουργήθηκε το νεφέλωμα, δηλαδή
πάνω από 900 χρόνια. Επομένως
πρέπει να συμπεράνουμε ότι υπάρ-
χει κάποιο αίτιο στο εσωτερικό του
νεφελώματος πού συνεχίζει να τρο-
φοδοτεί το μηχανισμό πού παράγει
τα ραδιοφωνικά κύματα. Αυτό δεν
μπορεί να είναι άλλο σώμα, παρά
μόνο το αστρικό υπόλειμα της αρχι-
κής έκρηξης. Είναι το υπέρθερμο
άστρο πού βρίσκεται στη θέση πού
επισημαίνεται με ένα σταυρό στη
φωτογραφία 9.
Σέ άλλο δημοσίευμα θα αναφερ-
θούμε με περισσότερες λεπτομέρειες
για τα άστρα αυτά. Εδώ θα τα εξε-
τάσουμε με μεγάλη συντομία και
μόνο τόσο, όσο απαιτείται για να
συμπληρώσουμε την εικόνα των και-
νοφανών αστέρων. Θα τονίσουμε με-
ρικές από τις απίστευτες ιδιότητες
τους.
Τα άστρα αυτά αποτελούνται κα-
τά πολύ μεγάλο ποσοστό από νετρό-
νια. 'Η ύπαρξη τους είχε προβλεφθεί
μη χάσετε
το τρίτο τεύχος
40
από το 1930 και οι βασικές ιδιό-
τητες τους έμελετήθηκαν θεωρητικά
εκ των πρωτέρων, υπό των Όπεν-
χάϊμερ και Βόλκοφ το 1939, και
αργότερα από πολλούς άλλους θεω-
ρητικούς. Ή κατάσταση της ύλης
στο εσωτερικό των αστέρων νετρο-
νίων είναι όμοια με εκείνη πού επι-
κρατεί στο εσωτερικό των πυρήνων
των ατόμων της ύλης.
'Ομως παρά τις προβλέψεις, δεν
είχαν βρεθεί τέτοια άστρα μέχρι πριν
λίγα χρόνια, όταν επισημάνθηκαν
αρκετά και ή μελέτη τους επέτρεψε
τον έλεγχο των σχετικών θεωριών.
Το 1968 ανακαλύφθηκε ότι το νο-
τιοδυτικό άστρο τα δύο πού βρί-
σκονται στο εσωτερικό του Καρκί-
νου, εκπέμπει ρυθμικά ραδιοφωνικά
κύματα, μικρής χρονικής διάρκειας
και με εξαιρετικά σταθερή περίοδο
εκπομπής, Οι μεταβολές του ρυθμού
και της εντάσεως των εκπομπών
αυτών, καθώς και αρκετές άλλες δευ-
τερεύουσες ιδιότητες των κυμάτων
των εκπομπών είναι χαρακτηριστι-
κές της ύλης, όταν βρίσκεται σε α-
κραίες καταστάσεις και επιτρέπουν
την ερευνά ορισμένων σταδίων της
ζωής των άστρων.
Τα ραδιοκύματα πού εκπέμπον-
ται από το κεντρικό άστρο είναι στα-
θερά σε συχνότητα και έχουν πε-
ρίοδο εκπομπής 0,033 δευτερόλε-
πτα. Λεπτότατες οπτικές παρατη-
ρήσεις πού έγιναν αργότερα από το
αστεροσκοπείο Μάκ Ντόναλντ απε-
κάλυψαν ότι και το φως του κεντρι-
κού άστρου του Καρκίνου παρουσιά-
ζει αυξομειώσεις πολύ όμοιες με
τις αυξομειώσεις της ραδιοφωνικής
ακτινοβολίας. Οί αυξομειώσεις αυ-
τές έχουν περίοδο πού διαφέρει από
την περίοδο της ραδιοεκμπομπής
του, μόλις κατά τέσσερα εκατομμυ-
ριοστά του δευτερολέπτου.
Ή πολύπλευρη μελέτη του σώ-
ματος αύτού μας επιτρέπει να πι-
στεύουμε ότι πρόκειται για ένα
άστρο υπερβολικά μικρών διαστά-
σεων και μεγάλης πυκνότητας. Το
άστρο αυτό περιστρέφεται ταχύτατα
γύρω από τον άξονα του. Στήν επι-
φάνεια του υπάρχει μια περιοχή
ΓΡΑΦΤΗΤΕ
ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ
ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ
(κηλίδα) με ιδιαίτερα υψηλή θερμο-
κρασία πού έχει τη δυνατότητα να
στέλνει όχι μόνο φως, αλλά και ρα-
διοκύματα. 'Οπως περιστρέφεται τα
κύματα πού εκπέμπονται, από τη θερ-
μή περιοχή του «σαρώνουν» τον γύ-
ρω χώρο, όπως το φως ενός φάρου,
'Ετσι, έμείς σαν παρατηρητές το
μόνο πού μπορούμε να «δούμε» εί-
ναι οι άναλάμψεις σε σταθερά χρο-
νικά διαστήματα, τόσο σε φως ορα-
τό, όσο και (κυρίως) σε ραδιοφω-
νική ακτινοβολία.
Περιγράψαμε περιληπτικότατα έ-
να από τα άστρα εκείνα που μένουν
σαν ύπολείματα των εκρήξεων των
καινοφανών και υπερκαινοφανών, για
να τονίσουμε ότι παρόμοια είναι
όλα σχεδόν τα άστρα πού απομέ-
νουν μετά την έκρηξη των αστέρων.
Αστρικά σώματα με εξαιρετικές ι-
διότητες και μάλιστα τέτοιες πού
πολύ συχνά δεν έχουμε την δυνατό-
τητα να τις κατανοήσουμε, δεν έχου-
με τη φυσική εμπειρία γι' αυτές.
Πράγματι, ποτέ δεν κατασκευάσα-
με στα εργαστήρια τόσο πυκνή, ού-
τε τόσο θερμή ύλη. Τα σωμάτια
πού εκπέμπονται από τα άστρα αυ-
τά έχουν τόσο υψηλή ενέργεια, πού
δεν γίνεται σύγκριση με τις ενέρ-
γειες των σωματίων πού παρασκευά-
ζουμε στα γήϊνα εργαστήρια. Οι ε-
κρήξεις των καινοφανών και ιδίως
των ύπερκαινοφανών είναι τόσο ισχύ
ρές, ώστε δεν απέχουμε από την
πραγματικότητα άν ισχυριστούμε ότι
και οι μεγαλύτερες πυρηνικές εκρή-
ξεις πού πραγματοποιούμε δεν είναι
ούτε καν «κακόγουστες γελοιογρα-
φίες» συγκρινόμενες με τις μεγα-
λειώδεις εκρήξεις των άστρων.
Πριν τελειώσουμε το άρθρο αυτό
θέλουμε να επισημάνουμε κάτι πα-
ράδοξο. Οί αρχαίοι σοφοί απέδω-
σαν μεγάλη σημασία στην εμφάνι-
ση των καινοφανών αστέρων, αν και
δεν έγνώριζαν ούτε τον μηχανισμό
την εξέλιξη τους ούτε τις λεπτομέ-
ρειες που αναφέραμε πάρα-πάνω.
Μήπως ή φιλοσοφική τους διάθεση
είχε αντιληφθεί τη σπουδαιότητα
και αύτού του φαινομένου, όπως και
τόσων άλλων; Π. Ροβίθης
ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ
ΣΤΑ
Η ΩPA ΤΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ
ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ

'Ενα άρθρο έκπληξη για

τους οπαδούς της επιστη-
μονικής φαντασίας. Ό Πή-
τερ Γουέστον κάνει μια
αναδρομή στο λογοτεχνι-
κό αυτό είδος αρχίζοντας
από τον Ούέλλς και φτά-
νοντας ως τις ήμέρες μας.
41
 'Ισως θάπρεπε αυτόν τον αστείο
ανθρωπάκο να τον πάρουν περισ-
σότερο στα σοβαρά όταν ταξίδεψε
για πρώτη φορά στη γη. Στό κάτω-
κάτω είναι γνωστό πώς ό πλανή-
της Σείριος βρίσκεται αρκετές εκα-
τοντάδες χρόνια πιο μπροστά στη
τεχνολογία συγκριτικά με τον δι-
κό μας πλανήτη, και το πιθανό εί-
ναι να δυσαρεστηθεί πολύ αν τυ-
χόν θιγεί ό πρεσβευτής του.
Για την ώρα δεν είναι παρά ή
άποψη ενός καλλιτέχνη επιστημο-
νικής φαντασίας για την πρώτη
επαφή της ανθρώπινης φυλής με
άλλα ευφυή όντα. Μολαταύτα, το
εξώφυλλο του περιοδικού Γαλα-
ξίας (1955) θέτει με έναν τρόπο
χιουμοριστικό ένα σπουδαίο πρό-
βλημα πού τελικά θα πρέπει να
αντιμετωπιστεί στην πραγματικό-
τητα.
Γιατί θάπρεπε να περιμένουμε
από τα ξένα όντα να μας μοιάζουν;
Πώς άραγε θα μπορούσαμε να συμ-
περιφερθούμε σωστά σε υπάρξεις
με τόσο παράξενη μορφή;
Αυτό το εύκολο ερώτημα έχει
εμπνεύσει μερικές από τίς πιο ω-
ραίες ιστορίες επιστημονικής φαν-
τασίας. Δεν είναι δα και τόσο σπου-
δαίο αν οι έξωγήϊνοι μας μοιάζουν,
φαίνονται αστείοι, μας προκαλούν
φόβο ή είναι τελείως έξωπραγμα-
τικοί για τίς δικές μας εμπειρίες.
Οπωσδήποτε θα πρέπει να μά-
θουμε να τα πάμε καλά μαζί τους.
Πώς μιλάτε σ' ένα μαύρο σύννε-
φο, σ' έναν έξυπνο ωκεανό, ή ακό-
μα σ' ένα ενεργειακό όν πού μοιά-
ζει με φωτεινό ουράνιο σώμα; Όλα
αυτά υπήρξαν αντικείμενα μυθι-
στορημάτων επιστημονικής φαντα-
σίας, πράγμα πού δείχνει την μα-
κρόπνοη φύση αύτού του κλάδου.
Ανακαλύπτουμε όμως ότι ακόμα
καί σε μας, σχετικά μικρότερες
διαφορές πολιτιστικού επιπέδου,
προκαλούν ακόμα και σήμερα πα-
ρεξηγήσεις καί δυσπιστία ανάμεσα
π.χ. σε 'Αραβες κι' Εβραίους ή
Διαμαρτυρόμενους καί Καθολικούς.
Στό σημερινό επίπεδο πολιτι-
σμού μας ή ειρηνική συνύπαρξη
42
με ξένες μορφές ζωής δεν φαίνεται
να αποτελεί καί τόσο ελπιδοφόρα
προσδοκία.
Ή ζωή ήταν παλιότερα πιο εύ-
κολη για τα περιοδικά επιστημονι-
κής φαντασίας όπου περίεργα όντα
υποδούλωναν τέρατα με τεμαχισμέ-
να μάτια. Οι ήρωες δεν έπρεπε να
φροντίζουν και πολύ για να κάνουν
καλή εντύπωση, μη τυχόν καί πα-
ρεξηγηθούν, απλώς πυροβολούσαν
τους εξωγήινους ή τόβαζαν στα πό-
δια ή αν τύχαινε να είναι γυναίκες
και μάλιστα ελκυστικές, οί εξω-
γήινοι τίς απήγαγαν.
Τούτο ήταν το πλάνο, πού χρο-
νολογείται από τα πρώτα χρόνια
αύτού του αιώνα, ένα πλάνο πού
μου φαίνεται πώς καθιερώθηκε μ'
ένα εξαιρετικά καλό μυθιστόρημα
του Ούέλλς «Ό Πόλεμος των Κό-
σμων» (1895), το όποίο ακόμα καί
σήμερα δεν παύει να αποτελεί μια
από τίς πιο ωραίες ιστορίες δια-
πλανητικής έρευνας.
Οί όχτάποδοι Αρειανοί του Ού-
έλλς ήταν αποφασισμένοι να κατα-
στρέψουν ασυνείδητα τον Βικτω-
ριανό κόσμο. Δεν έδειχναν το πα-
ραμικρό ενδιαφέρον ν' ανταλλά-
ξουν με τους ανθρώπους τις επιστη-
μονικές τους γνώσεις ή άλλες σχε-
τικές με τα σύγχρονα διαστημικά
ταξίδια. Είχαν έλθει να κατακτή-
σουν καί να καταστρέψουν τη γη,
γιατί, σύμφωνα με τους ισχυρι-
σμούς του συγγραφέα, ό 'Αρης δεν
ήταν παρά ένας καταναλωμένος κι
ετοιμοθάνατος κόσμος.
Δίνοντας μιαν ιδιαίτερη συγκί-
νηση μέσα στο αριστούργημα του
ό Ούέλλς έγραψε επίσης πώς οί
εισβολείς θα κρατούσαν μερικούς
ζωντανούς από την ανθρώπινη φυ-
λή, κάτι σαν ένα κοπάδι, καί θα
τους πάχαιναν κάνοντας τους χυ-
μώδεις λειχουδιές για τους άρει-
ανούς. Περιττό βέβαια να πούμε
πώς αυτή ή λεπτομέρεια προκάλε-
σε ρίγη στη σπονδυλική στήλη των
αναγνωστών του.
Ό Ούέλλς εξέφραζε μιαν άποψη
επικοινωνίας ανάμεσα σε διαφορε-
τικές φυλές καί διαφορετικούς πο-
λιτισμούς, μιαν άποψη πού έχει
τόσα πολλά ιστορικά αντίστοιχα
ώστε ν' αποτελεί πράγματι μια πι-
θανή δυνατότητα. Ή εισβολή των
Άρειανών του είναι μονάχα μια
επανάληψη, μόνο δοσμένη με πε-
ρισσότερη έμφαση, της κατάκτη-
σης του Μεξικού από τους Ισπα-
νούς ή ακόμα της πρόσφατης εξόν-
τωσης των ιθαγενών της Τασμα-
νίας από τους πρώτους λευκούς α-
ποίκους.
Το βιβλίο ήταν εμπνευσμένο για
τον καιρό του. Το ένα ευνοϊκό στοι-
χείο ήταν ή κλιμάκωση καί ή συ-
νειδητοποίηση ενός αυξανόμενου
τρόμου για τον μηχανικό πόλεμο
πού ετοιμαζόταν. Το άλλο, ότι ο
Ιταλός αστρονόμος Σκιαπαρέλλι
ανακάλυψε την ύπαρξη διωρύγων
στον 'Αρη το 1888. Ό Ούέλλς στά-
θηκε ικανός να συνθέσει αυτά τα
δυο στοιχεία καί να γράψει το φο-
βερό του μυθιστόρημα.
«Ό Πόλεμος των Κόσμων» ήταν
πράγματι φοβερός, όπως αποδεί-
χτηκε το 1938 πού αναμεταδόθηκε
από το ραδιόφωνο στις Ηνωμένες
Πολιτείες. 'Εγινε όμως ταυτόχρο-
να και ένα μπέστ - σέλλερ της επο-
χής του, ή μεγάλη του δε επιτυχία
είχε σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση
ενός σημαντικού αριθμού μιμητών,
μέχρι καί σήμερα ακόμα.
'Αλλά ό Ούέλλς είχε δυό μεγάλα
χαρίσματα, ανεξάντλητη και καρ-
ποφόρα φαντασία, όπως επίσης ευ-
χέρεια στο γράψιμο, στοιχεία
πού έλειπαν απ' όλους τους επίδο-
ξους διαδόχους του. Στήν πραγμα-
τικότητα, ή «επιδρομή» των περιο-
δικών επιστημονικής φαντασίας έ-
τεινε να εξευτελίσει το όλο θέμα
της επικοινωνίας με άλλες μορφές
ζωής. Ό κόσμος έδειξε μεγάλη πε-
ριέργεια για τα όπλα πού εξέπεμ-
παν ακτίνες, για τα τέρατα καί για
άλλα φοβερά θηράματα στην έξε-
νηση ενός κόσμου στ' αλήθεια και-
νούργιου και πολύ ενδιαφέροντος.
Πόσες εισβολές από τον 'Αρη συ-
νεβηκαν από το 1895;...
Μ' αυτόν τον τρόπο, από πολλές
άπόψεις ή επιστημονική φαντασία
έγινε ένα πρόσφορο έδαφος όπου
ανατράφηκαν τέρατα με τεμαχισμέ-
να μάτια, ιδιαίτερα στα μουντά φτη-
νά περιοδικά της Αμερικής του
1930 και 1940. Οι τίτλοι αφθονού-
σαν. «Καταπληκτικό», «Τρομερό»,
«Εκπληκτικό», «Απίθανο», «Συ-
ναρπαστικό», «Φανταστικό», και
ούτω καθεξής, ανταγωνίζονταν, τον
πρώτο καιρό ό ένας τον άλλον,
μες τον παραλογισμό τους.
'Ας μη σνομπάρουμε όμως, αυτά
τα περιοδικά ήταν πολύ ευχά-
ριστα στο διάβασμα, αλλά εκτός
από λίγες αξιόλογες εξαιρέσεις, ή
εμφάνιση τους δεν μπορούσε κα-
θόλου να πούμε πώς συνέβαλε να
προωθηθεί το επίπεδο της επιστη-
μονικής φαντασίας σαν ένα σεβα-
στό λογοτεχνικό είδος πού αγκα-
λιάζει σοβαρά κι ενδιαφέροντα
πνευματικά προβλήματα.
Ακόμη, μερικά από τα μεγάλα
ονόματα στους κύκλους της επιστη-
μονικής φαντασίας απόχτησαν φή-
μη ανακαλύπτοντας τα τέρατα με
τα τεμαχισμένα μάτια. Ό Βαν Βότ
είναι το κλασσικό παράδειγμα. Ή
πρώτη του ιστορία πού εκδόθηκε
τον Ιούλιο του 1939 «ό μαύρος
καταστροφέας» μικρή μόνον αίσθη-
ση προκάλεσε. Ακολούθησε ένα
ακόμα χειρότερο «ό πορφυρός κα-
ταστροφέας», ώσπου στο τέλος κα-
ταπιάστηκε μ' έναν πελώριο ανθρω-
ποφάγο γαλαξία. Δεν θα μπορού-
σαμε βέβαια να φιλοδοξούμε τίπο-
τα περισσότερο. (Οί ιστορίες του
διατίθενται σαν «το ταξίδι του δια-
στημικού κατάσκοπου»).
Μια άλλη διάσημη προσωπικό-
τητα είναι ό Τζών Κάμπελλ πού
έγινε περισσότερο γνωστός από
ένα ώριμο περιοδικό επιστημονι-
κής φαντασίας του 1940 «Τα τρο-
μερά». Ό Κάμπελλ δεν είναι πασί-
γνωστος σαν συγγραφέας έκτός
από μια του ανατριχιαστική ιστο-
ρία «ποιος πάει εκεί» πού έγινε
ταυτόχρονα και φιλμ κυριολεκτικά
ασύλληπτου τρόμου με τον τίτλο
«το πράγμα από τον άλλο κόσμο».
Ό εξωγήινος του Κάμπελλ εμ-
πνέει ένα μίσος κι ένα φόβο για
τους ξένους. Είναι ένα πλάσμα πού
μπορεί να καταβροχθήσει έναν άν-
θρωπο, μετά ν' αλλάξει την έμφά-
νησή του και να μιμείται το θύμα
του τόσο τέλεια ώστε κανείς να
μη μπορεί να καταλάβει την αντι-
κατάσταση... μέχρι πού το τέρας
θα ξεμοναχιάσει τον επόμενο άν-
θρωπο. Βαθμιαία καταλαβαίνουμε
πώς μερικοί από τους ήρωες της
ιστορίας έχουν καταβροχθηστεί.
αλλά ποιοί; Ή σκηνή περιγράφε-
ται παραστατικά, Μια μικρή συγ- μική ευφυΐα να ενδιαφερθεί για τον
κέντρωση εκτυλίσσεται σ' ένα στρα πλανήτη μας. Τελικά δεν φάνηκε
τόπεδο της Ανταρκτικής, ενώ ή πώς υπήρχαν και τόσες πολλές αι-
ή χιονοθύελλα μαίνεται, οι παρευ- τίες. Συμπέρανε πώς οποιοδήποτε
ρισκόμενοι αντιλαμβάνονται πώς ταξίδι ανάμεσα στα αστέρια θα
μερικοί από τους συντρόφους τους άξιζε τον κόπο για πράγματα όπως
είναι τέρατα και αναρωτιούνται πό- έργα τέχνης, έμφυτες ικανότητες,
σοι ... Γιατί όταν αυτά τα πλά- περιέργεια ή για απλή γνώση. Κα-
σματα γίνονται αρκετά δυνατά, τό- νένα όμως απ' όλα αυτά δεν κερδί-
τε είναι πού φανερώνονται. ζεται καλύτερα με την κατάκτηση
Ό Κάμπελλ πράγματι καταφέρ- και την εισβολή, γι' αυτό ας πάνε
νει και ξεχύνει τον τρόμο μ' έναν στο καλό αυτοί οί σαρκοβόροι
τρόπο ειδικό για να προκαλεί εφιάλ- Αρενανοί πού δεν διστάζουν να υ-
τες. Κάθε περιγραφή δείχνει πώς ποδουλώνουν αυτοκρατορίες.
αυτά τα πλάσματα δεν μπορούν ν' Βέβαια ό Κάμπελλ διατύπωνε
αντιμετωπισθούν με τη λογική, ό μονάχα ένα συμπέρασμα, στο οποίο
μόνος τρόπος είναι να τα σκοτώ- είχαν καταλήξει προ πολλού όλοι
σουν. «Τρία τρελλά γεμάτα μίσος σχεδόν οί σπουδαίοι πρακτικοί θια-
μάτια, χαράκωναν με ζωντανή φλό- σώτες της επιστημονικής φαντα-
γα, λαμπερά σαν φρεσκοχυμένο αί- σίας. Περνώντας ο καιρός οί συγ-
μα, από ένα πρόσωπο σκεπασμένο γραφείς είχαν φανταστεί κάθε δυ-
με μια κουλουριαστή αηδιαστική νατή διέξοδο έκτός από την σύγ-
φωλιά σκουληκιών, μπλε σκουλή- κρουση και χωρίς να καταλήξουν
κια πού κινούνται και σέρνονται κάπου πρόσφεραν μόνο, εξαντλών-
εκεί πού φυτρώνουν τα μαλλιά». τας όλες σχεδόν τις πιθανότητες,
'Αλλοι συγγραφείς πρόσθεσαν συμβουλές μεταχείρησης των ξέ-
λεπτότητα στην ξενοφοβία. Ό Ρό- νων όντων όπως είναι οί ακόλου-
μπερτ Χένλεϊν στο βιβλίο του «ό θες:
κύριος της μαριονέττας» περιγρά-
φει ξένα όντα σαν γυμνοσάλιαγκες
από τον Τιτάνα, πού καβαλάνε τους
ανθρώπους και πού (μέσω του εγκε-
φάλου και του νωτιαίου μυελού) Άλλα τι γίνεται με τους πράσινους
ελέγχουν τις κινήσεις τους. Κι ανθρωπάκους; Παρωδίες επιστημο-
εδώ πάλι δεν είναι δυνατός κανέ- νικής φαντασίας στο «Άρειανοί τρα-
νας συμβιβασμός, ούτε και με τους βάτε σπίτια σας» του Φρέντερικ
εξ ίσου επαναστατικούς Πιθσικα- Mπράουν.
νούς στο «παλάτι της αιωνιότη-
τας», με τη μόνη διαφορά πώς έδώ
οι ξένοι, πρώτα σκοτώνουν και
μετά κάνουν ερωτήσεις!
Ό Κάμπελλ, ό Βαν Βότ, ό Μπόμπ
Σόου («το παλάτι της αιωνιότητας»)
και ό Χένλεϊν φρόντισαν να κάνουν
τις ιστορίες τους αξέχαστες με
την πρωτοτυπία τους. Παραμένουν
όμως μετριότητες γιατί δεν είναι
δα και τόσο δύσκολο να εφευρί-
σκεις απειλητικά ξένα όντα. Πρά-
γματι ένας σημαντικός αριθμός
από εξωγήινες δυνάμεις φάνηκε
πώς ήταν πολύ ανυπόμονες να εισ-
βάλουν στη γη, ανεξάρτητα από
το πόσο θα τους στοίχιζε και από
τις προσωπικές τους δυσκολίες.
Υπήρξε μια μεγάλη μέρα για τα
περιοδικά επιστημονικής φαντα-
σίας, όταν κάποια στιγμή κάποιος
αναρωτήθηκε «και γιατί ά ρ α γ ε να
νοιαστούν να 'ρθούν στη γη;»
Αυτός ό άνθρωπος ήταν πάλι
ό Κάμπελλ, σ' ένα κύριο άρθρο του
περιοδικού «Τα τρομερά» στις αρ-
χές του 1960. Προσπάθησε να εξε-
τάσει με τη λογική τις αιτίες πού
θά έκαναν μια προηγμένη διαστη-
43
 Ι) Ό αποτρόπαιος ξένος. Τελείως
εχθρικός. Συνήθως προκατειλημ
μένος με την εισβολή στην γη.
2) Ό κακός γήινος - ή εκμετάλλευ-
ση των ιθαγενών.
3) Ανώτερες δυνάμεις (είτε τε-
λείως αδιάφορες ή σκοπεύον-
τας να μας δείξουν τα λάθη των
μεθόδων μας).
4) Ή «Αυστηρή επιστήμη» ξένες
μορφές ζωής.
5) Συνάντηση των ομοίων.
6) Δημιουργία εξωγήινης ζωής.
7) Παρωδίες.
Αυτοί οι τίτλοι είναι αρκετά κα-
τατοπιστικοί για το περιεχόμενο
των ιστοριών κάθε κατηγορίας και
μπορούμε εύκολα να το μαντέψου-
με. Το θέμα «του αποτρόπαιου» έχει
ήδη περιγραφεί και σήμερα έχει
γίνει σχεδόν κλισέ στα θέματα επι-
στημονικής φαντασίας, όπως άλλού
οί κλέφτες και αστυνόμοι ή οί κά-
ουμπόϋς και ινδιάνοι.
Είναι αρκετά περίεργο το πώς
όλη αυτή ή ιστορία κερδίζει αυξα-
νόμενο σεβασμό και εφαρμογές.
Ή Αγγλική Διαπλανητική Εται-
ρία έχει τώρα σχεδιάσει έναν εκμε-
ταλλεύσιμο πύραυλο με μέλη, για
ταξίδι ανάμεσα στ' αστέρια. Εξ
άλλου έχουμε ήδη μια νέα επιστή-
μη της NASA, την Έξωβιολογία
(τη μόνη φυσική επιστήμη χωρίς
αντικείμενο έρευνας). Προς το πα-
ρόν, σπουδαίοι αστρονόμοι μαζί με
τους επίσημους των διαστημικών
προγραμμάτων στις Ηνωμένες Πο-
λιτείες συζητάνε σοβαρά τις δυνα-
τότητες επικοινωνίας μ' έναν άλλο
πολιτισμό.
Το σχέδιο ΟΖΜΑ πού άρχισε
εδώ και δεκαπέντε χρόνια για να
στέλνει κωδικοποιημένα μηνύματα
στα κοντινότερα αστέρια φαίνεται
τώρα πώς είναι άχρηστο. Ό αστρο-
νόμος Κάρλ Σαγκάν μεσ' το βιβλίο
του -«Ή κοσμική σύνδεση» λέει
πώς ή γη στέκεται σα φάρος μέσα
στο διάστημα λόγω του τηλεοπτι-
κού μας δικτύου. Μερικές διαπρε-
πείς αυθεντίες άναρωτιώνται εάν
θάπρεπε ίσως να επιχειρήσουμε να
τα «καλύψουμε και να σωπάσουμε»
αντί να προσπαθούμε να προκαλέ-
σουμε την προσοχή. «Τι θα γίνη
εάν οι ξένοι είναι εχθρικοί;» ρω-
τάνε λυπημένα, αγνοώντας πώς ή
επιστημονική φαντασία άρχισε να
σκέπτεται αυτή την πιθανότητα εδώ
και πενήντα χρόνια.
Οί «πρόστυχοι ξένοι» μοιάζουν
με φορεμένα καπέλλα. Από πάντα
είναι πολύ της μόδας, στους κύ-
κλους της επιστημονικής φαντα-
σίας, ιστορίες οπού ανθρωποι-έξε-
44
ρευνητές είναι έτοιμοι να εκμεταλ-
λευτούν και να καταχραστούν όλες
τις ντόπιες μορφές ζωής πού θα
βρίσκονται στον καινούργιο πλα-
νήτη. Οί πιο νέοι συγγραφείς επι-
στημονικής φαντασίας έλκονται
ιδιαίτερα απ' αυτό το θέμα. Μερι-
κοί σαν τον Μπάρυ Ν. Μάλξμπεργκ
φαίνεται πώς αισθάνονται ότι ή
έκρηξη της ανθρωπότητας στο διά-
στημα δυνατόν να είναι το χειρό-
τερο πράγμα πού θα μπορούσε να
συμβεί στο Σύμπαν.
Μια εξαίρετη επεξεργασία αυ-
τής της ιδέας βρίσκεται στου Μπρά
υαν Άλντις «τα φωτεινο-σκότεινα
χρόνια» ένα μυθιστόρημα του 1964
στο όποιο οί εξωγήινοι είναι τόσο
διαφορετικοί οργανικά και νοητικά
ώστε τα πιο βασικά τους κοινω-
νικά έθιμα να είναι πολύ χαρακτη-
ριστικά σε εμάς.
Αυτό το γεγονός κάνει αμέσως
τους ξένους του μια κακή αρχή
για τον μελλοντικό γήινο πολιτι-
σμό. Είναι όλοι έτοιμοι να υποσκά-
ψουν, να αποικήσουν και να πολε-
μήσουν τα υπάρχοντα των άλλων
λαών. Αυτό είναι. «'Αλλοι λαοί».
Γιατί ό 'Αλντις δείχνει πώς οί ξέ-
νοι του είναι λαός, ανεξάρτητα
από τη συνήθεια τους να κυλιούν-
ται στις κοπριές. Ή συμπάθεια του
αναγνώστη είναι τελείως με το δι-
κό τους μέρος και οί γήινοι εξε-
ρευνητές δεν θα παραδεχθούν ποτέ
πώς οί ξένοι είναι κάτι περισσότε-
ρο από ζώα για αποικισμό. Το βι-
βλίο του Άλντις είναι ένα από τα
καλύτερα γιατί επιχειρεί να δείξει
ότι πρέπει να χτιστούν γέφυρες στα
χάσματα πού υπάρχουν στο μυαλό
των ανθρώπων. Λέει πώς ή Δύναμη
δεν είναι Δίκαιο, ακόμα, το μυθι-
στόρημα του είναι πολύ καταθλι-
πτικό γιατί εκφράζει την πιο πιθα-
νή δυνατότητα, ότι και οί πιο κα-
λοπροαίρετοι εξερευνητές, για τον
ένα ή για τον άλλο λόγο» θα εξον-
τώσουν ή θα υποδουλώσουν οποι-
ονδήποτε άτυχο, πού θα βρεθεί στο
δρόμο τους.
Ενώ ό Μπράυαν 'Αλντις κινεί
το δάχτυλο προειδοποιητικά, ό Ρόμ
περτ Χέινλεΐν υμνολογεί την επι-
θετική φύση του ανθρώπινου εί-
δους. Στούς «Καβαλλάρηδες του
Διαστημόπλοιου» το μήνυμα του
είναι: «Σύμπαν Πρόσεχε!» Αυτό
το αντιφατικό μυθιστόρημα, είναι
ζωντανό, εκτυλίσσεται με ταχύτη-
τα και ρεαλισμό με τον τρόπο πού
μονάχα ό Χέινλεΐν μπορεί να πε-
ριγράψη μια μελλοντική κοινω-
νία. Δεν έχει όμως καμμιά εμπά-
θεια, αλλά ούτε και χρόνο διαθέ-
σιμο, για να περιγράψει οποιοδή-
ποτε ξένο όν. Έκτος από την λάμ-
ψη του και την ορθολογιστική του
οργάνωση, «Οί Καβαλλάρηδες του
Διαστημοπλοίου» είναι τόσο ξε-
νόφοβο όπως και τα κλασσικά του
Κάμπελλ του 1930.
Υπάρχουν αμέτρητα άλλα παρα-
δείγματα. 'Ισως μία μοναδική σχε-
δόν άποψη εκφράζεται στην λίγο
γνωστή ιστορία του Ισαάκ Άσί-
μωφ «Ή Τυφλή Άλλέα» ('Από «Τα
τρομερά» του Μαρτίου του 1945,
και από «τα πρώτα του Άσίμωφ»),
'Αναρωτιέται τι τόπος θα υπάρχει
για την μοναδική έξυπνη φυλή πού
δυνατό να άνακαλυφτεί σ' έναν Γα-
λαξία πού έχει εντελώς αποικιστεί
από το ανθρώπινο είδος; Αυτή εί-
ναι ή μόνη αναφορά για εξωγήι-
νους πού κάνει ό Άσίμωφ μέσα
σ' ολόκληρη την «Αυτοκρατορία
του Γαλαξία», μια ηρωική εξιστό-
ρηση σε πέντε τόμους και το συμ-
πέρασμα του είναι θλιβερό. Αντί-
θετα από την καλοπροαίρετη φρον-
τίδα για την προστασία τους αυτές
οι υπάρξεις, άπλά χάνουν την επι-
θυμία τους να ζήσουν. Δεν απόμει-
νε τίποτα για ένα είδος τόσο υπερ-
βολικό και τόσο μεγάλο αριθμη-
τικά.
Οί προηγμένοι πολιτισμοί των
ξένων όντων, σύμφωνα με την επι-
στημονική φαντασία, είναι συχνά
φιλάνθρωποι, εάν ενδιαφέρονται
κάπως για την ανθρώπινη φυλή.
Μερικές φορές ενδιαφέρονται για
επιστημονική μελέτη, σχεδόν όπως
εμείς γράφουμε άρθρα για τα έθιμα
των ιθαγενών Παπούα, στις Κυρια-
κάτικες έγχρωμες προσθήκες. Συ-
χνά αγνοούν τελείως την ύπαρξη
της ανθρωπότητας (εσείς πότε επι-
σκεφτήκατε τελευταία τους Πα-
πούα;), ή συμπτωματικά προσπα-
θούν να βελτιώσουν την λυπηρή
μας κατάσταση (κάνουν τους ιθα-
γενείς να φοράν παντελόνια).
Ό Άρθουρ Κ. Κλάρκ έδωσε
λίγη προσοχή σ' αυτό το θέμα και
τα δύο του πιο δυνατά έργα κατα-
λήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Το
μυθιστόρημα του «To τέλος της
παιδικής ηλικίας» πού εκδόθηκε
το 1952, εισήγαγε την φυλή πού
ταξιδεύει στο διάστημα κι έχει το
όνομα «έπικυρίαρχοι». Αυτή ή φυ-
λή έβαλε τέρμα στις ασήμαντες
διενέξεις του ανθρώπινου είδους
και επέβαλε την δική της τάξη οδη-
γώντας μοιραία σ' έναν μετασχη-
ματισμό των ειδών σ' ένα επίπεδο
απίθανα πιο ψηλό από το σημε-
ρινό.
Ό Κλάρκ αποκαλύπτει ένα σχε-
δον μυστηριακό δράμα στο όποίο
τόσο αποτελεσματικά καταλήγει
το έργο 2001 του οποίου μαζί με
τον Στάνλεϋ Κιούμπρικ (Το κουρ-
διστικό Πορτοκάλι) έγραψαν το
σενάριο. Σ' αυτό το έργο, το πρόσ-
φατα ξαναγεννημένο «Νεαρό 'Αστέ
ρι» επιστρέφει στον πλανήτη της
προέλευσης του.
«Μολονότι ήταν Κύριος του Κό-
σμου, δεν ήταν σίγουρος τί έπρεπε
να κάνει ύστερα. Άλλα κάτι θα
σκεφτόταν».
Συγγραφείς της κατηγορίας του
Κλάρκ είναι σπάνιοι, αλλά υπάρ-
χουν κι άλλοι. Ό Όλαφ Στάπλεν-
τον υπήρξε ένας ήμι-μεταφυσικός
συγγραφέας του 1930 Στήν σύγ-
χρονη επιστημονική φαντασία
υπάρχει ό Στανισλάβ Λέμ με το
«Σολάρις»
Το «Σολάρις» υπερβαίνει μιαν
αυθαίρετη διαχωριστική γραμμή,
σ' αυτήν την ιεραρχία, ανάμεσα
στις κατηγορίες της «Ανώτερης
ύπαρξης» και την προσέγγιση της
Ό Άνθρωπος και το ξένο όν έχουν μερικά κοινά. Αυτή η εικόνα δ ε ί χ ν ε ι
τον Θάλαμο της μουσικής 'Οργάνωσης του Ντενέμπ.
«αυστηρής» επιστήμης Το ξένο
όν του Λέμ αποτελεί στ' αλήθεια
ένα πρόβλημα Είναι ένας ολόκλη-
ρος πλανητικός ωκεανός με δισε-
κατομμύρια τόννους πρωτοπλασμα-
τικοΰ υγρού, ό όποίος μ' ένα μυστή-
ριο τρόπο φαίνεται ότι έχει ένα
είδος ζωής δικής του Άλλά ή ευ-
φυία του ώκεανού είναι τόσο δια-
φορετική από τη δική μας ώστε
είναι αδύνατο να φανταστεί κα-
νείς ότι υπάρχει μέτρο σύγκρισης
'Ολο το μυθιστόρημα αναφέρεται
στην επικοινωνία, μολονότι στο
τέλος ό ωκεανός του πλανήτη Σο-
λάρις παραμένει ένα αίνιγμα και
μια επιστημονική περιέργεια
Ό ωκεανός μπορεί να είναι μια
«ανώτερη ύπαρξη» αλλά είναι δια-
φορετικός από την ανθρώπινη φυ-
λή. Μολονότι ό Λέμ βάζει μέσα
στο βιβλίο του πάρα πολύ θεαμα-
τικό στοιχείο για την φύση αύτού
του ξένου όντος, το επιστημονικό
περιεχόμενο είναι επίσης πολύ ση-
μαντικό. Το Σολάρις επομένως τεί-
νει να προσεγγίσει την πιο γνήσια
μορφή της «αυστηρής» επιστημο-
νικής φαντασίας, ή οποία τελικά
δεν αναφέρεται σε αλληλεπιδρά-
σεις χαρακτήρων ούτε σε κανένα
ηθικό «δίδαγμα»
Ή «σκληρή» επιστημονική φαν-
τασία είναι πολύ αρεστή ανέκαθεν
γιατί τόσο οι συγγραφείς όσο καί
οι αναγνώστες της οι περισσότεροι
είναι επιστήμονες του ενός ή του
άλλου κλάδου. Κυρίως αναγνωρι-
σμένος πρακτικός σ' αυτόν τον
χώρο είναι ό Χάλ Κλέμεντ. Έκανε
το ντεμπούντο του στο περιοδικό
«Τα τρομερά» τις αλκυονίδες ήμε-
ρες του 1940 ενώ μια ολόκληρη
σχολή από νέους συγγραφείς με
την διεύθυνση του Τζών Κάμπελλ
έρευνούσε νέες κατευθύνσεις και
τεχνικές στην εξιστόρηση θεμά-
των επιστημονικής φαντασίας. Ό
Κλέμεντ επανήλθε με πολλούς τρό-
πους στο είδος της ιστορίας (πού
αρχικά είχε προταθεί το 1926 από
τον Ούγκο Γκέρνσμπακ, ιδρυτή
των περιοδικών επιστημονικής φα-
τασίας) το μόνο ενδιαφέρον είδος
σ' αυτόν τον κλάδο, όπου το επι-
στημονικό περιεχόμενο κυριαρχού-
σε κυριολεκτικά.
Άλλα ενώ το επιστημονικό πε-
ριεχόμενο από πολλές ιστορίες του
Γκέρνσμπακ ήταν επίπλαστο, ό
Κλέμεντ διακρίθηκε αμέσως για
την πρωτότυπη και απίθανη προσ-
έγγιση του, ειδικότερα στην απει-
κόνιση ξένων υπάρξεων και ξένων
τοπείων. Σέ τριάντα χρόνια αυτός
ό συγγραφέας δημιούργησε μια α-
πίστευτα μεγάλη σειρά από εξω-
γήινους συμπεριλαμβάνοντας ενερ-
γειακά όντα πού ζούσαν μέσα σε
ήλιους, εϋφιείς κομήτες, όντα πού
ανάπνεαν ατμούς θείου κι άλλα
πού ζούσαν στα 600 G (επιτάχυν-
ση πτώσεως). Σέ κάθε περίπτωση
αυτές οί συλλήψεις είναι εξαιρετι-
κά πιστευτές κι απ' όσα μπορούμε
να πούμε εντελώς πραγματοποιή-
σιμες.
Το πιο περίφημο δημιούργημα
του είναι «ό κόσμος του Μέσκλιν».
βασισμένο σε μια αστρονομική άνα
κάλυψη ενός πλανήτη του Cygnt 61.
Στήν «Αποστολή της Βαρύτητας»
(1952) ό Κλέμεντ περίγραψε αυτόν
τον κόσμο σαν ένα πελώριο πλα-
νήτη πού περιστρεφόταν με ταχύ-
τητα καί του οποίου ή βαρύτητα
ποίκιλλε από 600 G στους πόλους
σε απλώς 3 G στον ισημερινό. Το
λογικό φούσκωμα του ισημερινοϋ
του Μέσκλιν οδήγησε τον συνά-
δελφο-συγγραφέα Ισαάκ Άσίμωφ
45
να τον περιγράψει σαν ένα «αύγό
μάτι» μες τον ουρανό. Ή αναφορά
του Κλέμεντ πού ακολουθεί για το
κτίσιμο αύτού κόσμου είναι απο-
λαυστική. Ό κόσμος είναι κλιμα-
κωμένος σύμφωνα με τα όντα του,
έκατόποδες 45 πόντων πού είναι
απόλυτα εναρμονισμένοι με τις
υπερβολές του περιβάλλοντος.
Το μόνο πρόβλημα με την φαν-
τασία του Κλέμεντ είναι πώς τα
όντα του, μολονότι ή οργανική
τους υπόσταση είναι απίστευτη,
έχουν εντελώς ανθρώπινη νόηση
ανάλογη με το επίπεδο νοημοσύ-
νης της Βορείου Αμερικής στα
μέσα του 20ού αιώνα. Το γεγονός
αυτό επιτρέπει στον Κλέμεντ να
διηγηθεί ολόκληρα κομμάτια από
τις ιστορίες του μέσα από κρανία
των εξωγήινων χαρακτήρων του
(όταν έχουν κρανία). Θα πρέπει
ίσως να παραδεχτούμε ότι αυτό το
επίτευγμα είναι αρκετά μεγάλο και
ότι ή αναφορά του Κλέμεντ είναι
βγαλμένη από το κορμί και το πε-
ριβάλλον κι όχι από το μυαλό.
Δυο ακόμα συγγραφείς ξεχωρί-
ζουν σ' αυτό τον πληθωρικό κλάδο.
Ό Τζέημς Χουάϊτ πού με την σει-
ρά βιβλίων του «Γενικός Τομέας»
δημιούργησε μια πλουσιώτερη συλ-
λογή από ταιριασμένα ξένα όντα,
μολονότι το φόντο πού διάλεξε του
επιτρέπει να ξοδεύει λιγότερο χρό-
νο σε λεπτομέρειες για το περιβάλ-
λον τους.
Ό Λάρρυ Νίβεν είναι το πιο νέο
Μια ύπαρξη ικανή να ζήσει κάτω
από συνθήκες κόλασης στην επιφά-
νεια του Δία, στο έργο του Πωλ
'Αντερσον «Λέγε με Τζό».
ταλέντο πού έχει καθιερωθεί. 'Εχει
μαζέψει μια σειρά από βραβεία
επάξια, για την περιγραφή παρά-
ξενων τοπείων και παράξενων όν-
των στα βάθη του διαστήματος. Ό
Νίβεν θεωρείται συχνά σαν συγ-
γραφέας «αυστηρής» επιστημονι-
κής φαντασίας γιατί ή προσέγγιση
του είναι αντικειμενική κι εμπειρι-
κή αντίθετα από την υποκειμενική
άποψη του 'Αλντις ή του Μάλ-
ξμπεργκ. Βέβαια τα ξένα όντα του
είναι περίεργα, αλλά έχουν λογι-
κή βάση. Περιλαμβάνουν τις αξέ-
χαστες μαριονετίτσες με τα τρία
πόδια και τα δύο κεφάλια, τον Κζίν
πούναι σαν τίγρης; τον παχύ άσπρο
όμορφο Μπαντερονάτσι και τον
ακίνητο τηλεπαθητικό Γκρόγιας.
Καθένα από αυτά τα όντα είναι
αρκετά περίεργα και στο σώμα και
στο μυαλό ώστε ή επαφή ανάμεσα
στις φυλές αποκαλύπτει πάντα νέες
εκπλήξεις και χαρές. Οί μαριονε-
τίτσες ας πούμε είναι τελείως δει-
λές. Αυτό το γεγονός διακατέχει
όλη την συμπεριφορά τους με το
υπόλοιπο του Σύμπαντος, και τα
μόνα άτομα του είδους πού εμπι-
στεύονται τις ζωές τους στα δια-
στημόπλοια η στις σχέσεις τους
με αλλά είδη, θεωρούνται τρελλοί.
Η κύρια διαφορά ανάμεσα στην
μάλλον μοναχική προσέγγιση του
Κλέμεντ (ή την αύτομαστίγωση
του Μάλξμπεργκ) είναι ότι ο Νί-
βεν αποτελεί τον αιώνιο τουρίστα.
Αισθάνεται ότι το να έρευνά το
Σύμπαν είναι ευχάριστο, κι αυτή
ή ιδέα φαίνεται καθαρώτατα μες
την φαντασία του.
Γενικά τα ξένα όντα του Λάρρυ
Νίβεν είναι εντελώς αδρά, ισο-
δύναμα με τους ανθρώπους στα πο-
λιτιστικά τους επιτεύγματα. Γι' αυ-
τόν σαφώς, είναι άνθρωποι και προ-
τιμάει να βλέπει την καλή παρά
την κακή πλευρά της ανθρωπότη-
τας γι' αυτό και δεν υπάρχει ούτε
αποικισμός, ούτε καταπίεση μέσα
στα έργα του. Οί εξερευνητές του
αντιμετωπίζουν τις άλλες φυλές στο
διάστημα σαν ίσος προς ίσο.
Το 1945 ό Μάρρεϋ Λέϊνστερ
έγραψε μια ιστορία πού χρωμάτιζε
πολύ ωραία τα προβλήματα μιας
πρώτης επαφής ανάμεσα σε δυο
τέτοιες φυλές. Αυτή ή ιστορία ήταν
ή «Πρώτη Επαφή» («Τα τρομερά»
Μάιος 1945). Σ' αυτό το κείμενο
περιγράφει την συνάντηση ενός
εξερευνητικού άερόπλοιου από τη
γη μ' ένα διαστημόπλοιο από έναν
ανθρώπινο πολιτισμό, σε σχεδόν
παράλληλο επίπεδο. Οί δυο λαοί
φαίνονται πώς έχουν πολλά κοινά
καί οί δυο τους φέρονται προφα-
νώς φιλικά. 'Αλλά μπορεί ο ένας
να εμπιστεύεται τον άλλο;
Σάν δυο παράξενα σκυλιά, τα δια-
στημόπλοια περιφέρονται καί ρου-
θουνίζουν το ένα στο άλλο, χωρίς
να θέλουν να συμπλακούν αλλά καί
χωρίς να θέλουν να φύγουν. Τα
στοιχήματα είναι ψηλά, το τίμημα
είναι ή εντόπιση της κατοικίας της
κάθε φυλής. 'Ετσι ή άλλοιώς με
την έλλειψη εμπιστοσύνης πιθανόν
να αναγκασθούν να συμπλακούν.
Είναι μια κατάσταση πού έξάπτει
την φαντασία κι ό Λέϊνστερ την
σκιαγραφεί τόσο καλά ώστε καμ-
μιά πραγματική λύση δεν υφίστα-
ται. Μολαταύτα είναι ή πρώτη φο-
ρά πού στην επιστημονική φαντα-
σία χρησιμοποιήθηκε μια συνάν-
τηση ανάμεσα σε ξένους για να
ερευνηθούν τα διπλωματικά προ-
βλήματα περισσότερο, παρά πε-
ρίεργες απόψεις της φυσιολογίας
και της ψυχολογίας.
Μια διασκεδαστική συνέπεια αυ-
τής της ιστορίας είναι ότι ένας Ρώσ-
σος συγγραφέας ό Ίβάν Γιεφρέμωφ
έγραψε μια αγανακτισμένη απάντη-
ση στην ιστορία Λέϊνστερ. Στό μυ-
θιστόρημα του «Καρδιά Φιδιού» ό
Γιεφρέμωφ αναφέρεται ειδικά κι
επιχειρεί να αμφισβητήσει τις κύ-
ριες προτάσεις της «Πρώτης Επα-
φής». Ή θέση του Γιεφρέμωφ είναι
πώς όποια κι αν είναι ή εμφάνιση
τους, όλες οί προηγμένες φυλές θα
πρέπει να είναι κομμουνιστικές,
γιατί αυτό είναι το αποτέλεσμα κά-
θε κοινωνικής εξέλιξης σε κάθε
πλανήτη. Οι ταξιδιώτες του από
τον Σοβιετικό Κόσμο συναντούν
μια φυλή ξένων πού αναπνέουν φθό-
ριο αλλά τους αντιμετωπίζουν σαν
Συντρόφους. Ή εμπιστοσύνη είναι
τυφλή. Σφίγγουν τα χέρια πάνω
από τ' άστρα καί χωρίς άμφιβολία
τραγουδούν την Διεθνή.
Οί διενέξεις πού ακολούθησαν
στον κόσμο μας άνάμεσα στη Ρωσ-
σία και στην Κίνα δημιουργούν
αμφιβολίες για τους ελπιδοφόρους
οραματισμούς του Γιεφρέμωφ. Ή
προσέγγιση του Λέϊνστερ θεωρεί-
ται γενικά ή πιο ρεαλιστική από
τις δυο.
Οί ξένες μορφές ζωής έξάπτουν
τόσο πολύ το ενδιαφέρον για τους
ένθερμους θιασώτες της επιστη-
μονικής φαντασίας ώστε αν οί συγ-
γραφείς δεν ανακαλύπτουν εξωγήι-
νους, προσπαθούν να τους κατα-
σκευάσουν. Πολλές ιστορίες ανα-
φέρονται σε συνθετικές υπάρξεις ή
ανθρώπους που έχουν τεχνιτά μετα-
τραπεί να ζουν σε παράξενα τοπεία.
 Αυτή ή τελευταία αντίληψη, φο-
βίζει, ήδη όμως έχουν γίνει τα πρώ-
τα βήματα για να την εφαρμόσουν
πρακτικά, στα εργαστήρια βιολο-
γίας. Εν πάσει περιπτώσει το αν-
θρώπινο είδος προσαρμόζεται στις
ακραίες καταστάσεις του περιβάλ-
λοντος. Το πασίγνωστο παράδειγμα
είναι οί Περουβιανοί Ινδιάνοι πού
ζουν κι εργάζονται στον χαμηλής
περιεκτικότητας σε οξυγόνο αέρα
των Άνδεων.
Ή επιστημονική φαντασία βλέ-
πει αυτή την δυνατότητα προσαρ-
μογής ακόμα πλατύτερα και μετά
δημιουργεί το θέμα. Είναι δυνατό
αυτά τα όντα να λέγονται ακόμα
ανθρώπινα; Ή καλύτερη απάντηση
σ' αυτό το ερώτημα βρίσκεται στο
βιβλίο του Τζέημς Μπλίς «Τ' ά-
στρα-φυτώρια» όπου στην τελευ-
ταία του ιστορία, οί «Προσαρμο-
σμένοι» πού έχουν έρθει να αποδε-
κατίσουν τους πρώτους ανθρώπους
κι αυτή την ίδια την γη, γιατί ό
κόσμος τους έχει γίνει μη κατοικί-
σιμος για τους παλιούς ανθρώπους.
Ό Μπλίς ρωτάει «Τι είναι λοιπόν
ένας άνθρωπος;» και συμπεραίνει
ότι το είδος του Αδάμ δεν είναι
παρά μια μικρή ομάδα μες την πλα-
τειά οικογένεια των ανθρώπων.
Ο Μπλίς έχει διατυπώσει καθο-
ρισμένες προτάσεις για την Παν-
τροπία (δική του λέξη) την επιστή-
μη πού προσαρμόζει τους ανθρώ-
πους για τους νέους κόσμους. Στό
βιβλίο πού αναφέρεται στα παρα-
πάνω, έχει δημιουργήσει κατοίκους
για το Γκάνυμεντ πού αναπνέουν
μεθάνιο με κόκκαλα από πάγο IV,
όπως επίσης ανθρώπους θερμόαι-
μους με ουρά πού ξερριζώνουν και
σκάβουν. Ή πιο επιτυχημένη καί
αγαπημένη του ιστορία είναι ή
«επιφανειακή τάση» στην οποία
ζωγραφίζει έναν κόσμο από μικρο-
σκοπικούς υδρόβιους ανθρώπους
πού τελικά καταφέρνουν να βγούν
έξω από την λίμνη τους και να κα-
τακτήσουν τα άστρα-φανταστείτε!
'Ομως είναι σ' αυτό το είδος της
παρωδίας, πού τα ξένα όντα έγιναν
της μόδας. Προφανώς αυτό το τε-
λευταίο είδος χρειάζεται αίσθηση
του χιούμορ, πού ευτυχώς δεν λεί-
πει από τους συγγραφείς επιστημο-
νικής φαντασίας, είναι δε ταυτό-
χρονα κι ένα καλό σημάδι πώς οί
ίδιοι μπορούν να κοροϊδεύουν τα
κλισέ τους αλλά και να τα ξανα-
γράφουν μέσα στίς παρωδίες τους.
Δεν είναι τυχαίο ότι αν πάρουμε
τέσσερα παραδείγματα τα τρία εί-
ναι γραμμένα από τον Φρέντερικ
Μπράουν, πού θεωρείται ως ό μαίτρ
της ειρωνίας στις ιστορίες επιστη-
μονικής φαντασίας.
Στό βιβλίο του «Το τρελλό Σύμ-
παν» ό Μπράουν παίρνει όλα τα
κλισέ από τα χοντροκομμένα περιο-
δικά της δεκάρας και μηχανεύεται
τρόπους να τα κάνει αληθινά. Για
εκατό σελίδες ό ήρωας μας τάχει
χαμένα και σκοντάφτει σ' έναν κό-
σμο όπου ο Στρατηγός Αϊζενχά-
ουερ διευθύνει τον τομέα 'Αφροδί-
τη στον Στόλο Γης καί Διαστήμα-
τος. Διαστημικά κορίτσια φοράνε
μεταλλικά σουτιέν και σορτς και
πορφυρά τέρατα από τη Σελήνη
φτάνουν με την σαΐτα Λούνα κάθε
βράδυ στις 7.30.
Μ' έναν κυριολεκτικά χαριτωμέ-
νο τρόπο ό Μπράουν καταφέρνει
να δώσει μια λογική ερμηνεία των
πιο τρομερών καταχρήσεων που
έκαναν τα περιοδικά της δεκάρας
όπως ας πούμε τα αδηφάγα τέρατα
της 'Αρκτου με τα σουβλερά δόν-
τια, ή ότι άλλο, θα μπορούσε κα-
νείς να φανταστεί. Το μυθιστόρη-
μα του είναι έξυπνο, γραμμένο με
έλεγχο και ιδιοφυΐα, αντίθετα δηλα- ΕΑΝ, Κόσμοι επιστημονικής φαν-
δή από τα περιοδικά της σειράς. τασίας (τίτλος περιοδικού). Τα ερπε-
Τι γνώμη έχει ό Μπράουν για τα τά ξένα όντα, στο έργο τον 'Αρθουρ
ξένα όντα; Στό δεύτερο μυθιστό- Κλάρκ Ζεύς, V, θα μπορούσαν να
ρημα του «Απάτη στο Διάστημα», είναι καλοί γείτονες, άλλά εξαλεί-
εισάγει ένα έξυπνο αστεροειδές, φθησαν εδώ και 2 εκατομμύρια χρό-
ένα πλάσμα τόσο παράξενο όπως νια,
καί ό ωκεανός του Σολάρις ή του
Φρόντ Χόϋλ το «Μαύρο Σύννεφο». ένα πλήθος βραχνές φωνίτσες να
Πιστή όμως στη μορφή ή διαπλα- χαλάνε κάθε κίνηση. Ήταν ανυπό-
νητική «απάτη» του Μπράουν δεν φοροι — Και έπρεπε να τους υπο-
έχει καμμιά από τις φιλοδοξίες των φέρουν.
άλλων, αλλά είναι ένας αξιαγάπη- Το πράσινο έγινε ανάθεμα. Ό-
τος περιπλανούμενος ταξιδευτής ποιος είχε κάτι πράσινο το έβαφε
των δρόμων του διαστήματος. ή του άλλαξε χρώμα, το πετούσε ή
Στό «Άρειανοί τραβάτε σπίτια τόκαιγε αν δεν μπορούσε να αλλά-
σας» ό Μπράουν γύρισε την παρω- ξει το χρώμα του. Μερικοί μάλι-
δία στο παλιό θέμα των «μικρών στα θάψανε τους κήπους και την
πράσινων ανθρώπων από τον "Αρη» πρασιά. Πολλές χώρες άλλαξαν
Μια μέρα λέει, ξαφνικά μικροί πρά- τη σημαία τους, κι ιδιαίτερα ή
σινοι άνθρωποι εμφανίζονται στη Ιρλανδία.
γη. Εκατομμύρια από δαύτους ένας Ή τελευταία αναφορά είναι για
για κάθε τρεις ανθρώπους. Είναι τον Ούΐλλιαμ Τέν για να δείξουμε
άϋλοι γι' αυτό δεν μποροΰν να χτυ- πόσο πλατειά επεκτείνεται ή επι-
πηθούν να καταστραφούν ή να φυ- στημονική φαντασία όταν αναφέ-
λακιστούν. Μπορούν να αύτομετα- ρεται στην συμπεριφορά μας προς
φέρονται, έτσι πηγαίνουν παντού τα ξένα όντα.
και είναι τα πιο τραχειά, αηδιαστι- Το είδος προέρχεται από πολύ
κά, φωνακλούδικα κι αύθάδικα όν- παλιά από τις πρώτες μέρες των τε-
τα πού θα μπορούσε κανείς να φαν- ράτων και των όντων με τα τεμα-
ταστεί. χισμένα μάτια, και για να δώσει
Γρήγορα οί πράσινοι έφεραν την έμφαση σ' αυτό ή ιστορία του
οργανωμένη ζωή σε αδιέξοδο. Φαν- Τέν λέγεται «Το τέρας με τα επί-
ταστείτε το μήνα του μέλιτος μ' πεδα μάτια» (Γαλαξίας 1955).
έναν πράσινο ανθρωπάκο να κάθε- Στό κάτω-κάτω, όλα είναι σχε-
ται ήσυχα στο δωμάτιο (αν ναί! τικά. Σέ μια φυλή που είχε πράγμα-
Βλέπουν επίσης καί στο σκοτάδι). τι τεμαχισμένα μάτια, πώς θα τους
Φανταστείτε έναν κινηματογράφο, φαινόταν ένας άνθρωπος;
θέατρο, μια άλλη συγκέντρωση με Πήτερ Γούεστον
47
τα δόντια
του
ήλιου
ΠΕΤΕΡ ΚΟΛΟΖΙΜΟ

'Ολοι γνωρίζουμε ότι ο ήλιος καίει. Ό Πέτερ

Κολοζίμο μας λέει ότι «δαγκώνει» επίσης. 'Ενα
περίεργο άρθρο όσο και ενδιαφέρον.

Οι φανατικοί αναγνώστες ουτοπικών μυθιστορημά-

των κυνηγάνε με μανία τα βιβλία πού περιγράφουνε
την επιστροφή στη Γη κάποιου φανταστικού όντος.
Κατά κανόνα, περιγράφεται σ' αυτά ή ιστορία ενός
νέου πού μπαίνει σ' ένα διαστημόπλοιο και παρά ή με
τη θέληση του, εγκαταλείπει τον πλανήτη του, και
πάει να εξερευνήσει το απώτατο μέλλον. Τρέχει με
ταχύτητα φωτός και, όταν πια επιστρέψει στο σπίτι
του, διαπιστώνει πώς ένα σωρό πράγματα έχουνε
αλλάξει. Ή διαπίστωση του όμως αύτη δεν τον εμπο-
δίζει να μεταδώσει στα δισέγγονα του όσες γνώσεις
συγκέντρωσε κατά τη διάρκεια της διαμονής του στον
πλανήτη πού τον φιλοξένησε, και πού είχε αναπτύ-
ξει πολιτισμό πολύ ανώτερο από τον πολιτισμό του
δικού του πλανήτη.
Από τις αναρίθμητες παραλαγές της ιστορίας αυ-
τής, συνηθέστερη είναι ή αφήγηση των περιπετειών
ενός άντρα πού τον αναθρέψανε από μικρόν οί εξω-
γήινοι και πού, μόλις γυρίσει στη Γη, τ' αδέρφια του
τον υποδέχονται σα θεό και τον θεωρούνε φορέα θαυ-
ματουργικών γνώσεων.
Ακόμα μια φορά πρέπει να πούμε πώς ή επιστη-
μονική φαντασία δεν γενήθηκε χτες. θα δυσαρεστή-
σουμε ίσως τους σημερινούς πιονέρους, άλλα χωρίς
να θέλουμε να τους μειώσουμε, είμαστε υποχρεωμέ-
νοι να τούς άποκαλύψουμε μέσα στα πλαίσια της μελέ-
της μας πώς τα σπέρματα πολλών διαστημικών μύ-
θων πρέπει ν' αναζητηθούν σε πανάρχαιους χρόνους.
Λοιπόν, στη Γη του 'Αρνεμ της Νέας Γουϊνέας, ό
μύθος της Δημιουργίας παριστάνεται (ζωγραφισμένος
πάνω σε φλοιό δέντρου) με ένα φίδι πού αρπάζει ένα
παιδάκι στα δόντια του, ανεβαίνει στον ουρανό, και
ξανακατεβαίνει στη Γη για να δημιουργήσει τα φυτά,
τα ζώα καί τους ανθρώπους.
Θα πείτε τώρα: πώς είναι δυνατόν να υπάρχει
παιδί προτού ακόμα δημιουργηθεί το ανθρώπινο γέ-
νος; Αντίφαση φαινομενική, πού οφείλεται στην αφέ-
λεια του μύθου. Αν ανατρέξουμε σε άλλες αφηγή-
σεις πολύ διαδομένες στην περιοχή, θα πληροφορη-
θούμε ότι πράγματι «κάτι» προϋπήρχε, κάτι σαν χα-
48
Ενα κεφάλι πού ξεπροβάλλει άπό το στόμα φιδιού.
Βρέθηκε στο Ξοκικάλκο, άλλά είναι ολόιδιο σχεδόν
μέ τα ανάγλυφα της Τούλα, και τον Κικέν Ιτζά.
οτική μάζα, πού περιείχε ανθρωποειδή όντα ανακατε-
μένα με τα ζώα καί τα φυτά. Το φίδι, λοιπόν, άφού
επανέφερε τη λεία του στη Γη, «τακτοποίησε» όμορ-
φα τον κόσμο, έχοντας για βοηθό το παιδί πού είχε
απαγάγει. Φαίνεται πώς το παιδί αναλήφθηκε για
να μορφωθεί άλλού, προκειμένου να καταστεί ό αφέν-
της καί ό οδηγός της ανθρωπότητας, πού ίσαμε τότε
απλώς φυτοζωούσε.
Οί έρυθρόδερμοι των φυλών Τσινούκ, στην πολι-
τεία της Ουάσιγκτον, πιστεύουνε ότι κάποιο θρυλικό
φίδι ανέβασε στο διάστημα τον νεαρό 'Ακας-Ξένα-Ξέ-
νας, τον εγκατάστησε στο Βραδινό Αστέρι (την Αφρο-
δίτη), τον πάντρεψε με τη Σελήνη, καί τον ξανά-
φερε στη Γη για να επιβάλει την τάξη.
Οί ιθαγενείς της φυλής Κιόβα (Κάνσας, Όκλα-
χόμα, Τέξας) διηγούνται ότι κάποια πανέμορφη παρ-
θένα είχε μυηθεί στην Αστροναυτική: ή κοπέλα «ανε-
βαίνει μέσα στη νύχτα παντρεύεται ένα αστέρι καί
ξανακατεβαίνει στη Γη με τον ουράνιο γιο της», πού
προοριζότανε να δώσει στους ανθρώπους θησαυρούς
γνώσεων.

Λαράριο με εφέστιους θεούς στην "Κάζα ντέι Βέτα".
στήν Πομπηία. Άνω: το ηλιακό σύμβολο. Κάτω:
ένα ερπετό περιέργως όμοιο με ορισμένες αναπαρα-
στάσεις του Αμερικάνικου φιδιού.
"Το φίδι της δημιουργίας" της Ύρκάλα (Γη του "Aρ
νεμ στη Νέα Γουϊνέα).
Ό Κουετζαλκοάτλ τη στιγμή της
έξαφάνισής του, όπως παριστάνεται
στον "Φλωρεντινό Κώδικα" (3ο βι-
βλίο). Προσέξτε τις φλόγες, το κρά-
νος και την περίεργη στολή.
Αντίθετα, για τους άργέγονους κατοίκους της
Αυστραλίας (βορειοδυτική περιοχή), δεν υπάρχει ανά-
ληψη άπο τή γη. Το φίδι έρχεται άπο τον ουρανό,
εξαγνίζει ορισμένα όντα, πού οι ιθαγενείς τα θεωρού-
νε προγόνους τους και τα παριστούν με φιγούρες,
τις λεγόμενες «Γουοντζίνα», με πρόσωπα χωρίς στό-
μα και με ένα είδος φωτοστέφανου, πού έκανε κάποιους
παλιότερους ερευνητές να ισχυριστούνε ότι πρόκειται
για κεφάλια όντων πού φοράνε διαστημική μάσκα.
Στο Παλιό Μεξικό, ό μύθος του φιδίού παρουσιά-
ζεται πάντοτε με απίθανες κοσμικές προεκτάσεις. Το
έχουμε ήδη υπογραμμίσει στα προηγούμενα βιβλία
μας, όμως νομίζουμε πώς έχει ενδιαφέρον να παρα-
θέσουμε τα συμπεράσματα και τα αποδεικτικά στοι-
χεία του Ρομπέρτο Καλκάνιο, ενός νέου Ιταλού επι-
στήμονα άπο το Τουρίνο:
«Ό Κουετζαλκοάτλ, ό θεός πού έβγαλε το Μεξικό
άπο την άμορφωσιά και την πρωτόγονη αθλιότητα.
απεικονίζεται πάντα σχεδόν στις ζωγραφιές και στα
ανάγλυφα έτοιμος να βγει από το στόμα ενός φιδιού,
μα ενός παράξενου φιδιού, πού το σώμα του είναι
σκεπασμένο με μακριά και λαμπερά φτερά. 'Ανθρω-
πος, φίδι και πουλί συγχέονται, και δύσκολα μπορεί
κανείς να τα θεωρήσει σαν τρία διαφορετικά πλά-
σματα.
»Ψάχνουμε λοιπόν να βρούμε τι ανάγκασε τους τοτι-
νούς καλλιτέχνες να παραστήσουνε το θεό Κουετζαλ-
κοάτλ σε μια τόσο αλλόκοτη στάση, να καλύψουνε
το ερπετό, όχι με τα καθιερωμένα λέπια, παρά με
φτέρωμα, και να τα συνδιάσουνε όλα τούτα για να
πλάσουνε μια μυστηριώδη θεότητα. Χρειάζεται ίσως
ν' αναζητήσουμε την απάντηση έξω από τις άκαμ-
πτες απόψεις της επίσημης επιστήμης. Ή απάντηση
λοιπόν είναι συνταρακτική, μα και τόσο τεκμηριω-
μένη, ώστε δεν μπορούμε να την απορρίψουμε a priori
Είναι πιθανόν, ό μυθικός Κουετζαλκοάτλ να είναι όν
πού αποβιβάστηκε στή Γη άπο διαστημόπλοιο.
»Πώς άλλοιώς ένας πρωτόγονος ή στοιχειωδώς πο-
49

Τολτεκική στήλη, πού παριστάνει καθαρά θεό (ίσως
τον Κουετζαλκοάτλ) καθώς βγαίνει από το ρύγχος
ενός ζώου με διχαλωτή γλώσσα.
Ανάμεσα σε δυό λαβές που παριστάνοννε ζώα. αιλου-
ροειδή, οι σπείρες συγκλίνουνε προς το κέντρο και
σχηματίζουνε το μυστηριώδες πρόσωπο ενός άγνω-
στου θεού, στο φημισμένο «Αγγείο του Κοπάν»
('Ονδούρα).
50
λιτισμένος λαός θα απεικόνιζε ένα διαστημόπλοιο αν
όχι σαν ένα μηχάνημα πού να μοιάζει με φίδι και
συνάμα με πουλί; Του δώσανε σχήμα επίμηκες και
ταυτόχρονα πτητική ικανότητα, Στίς προκολομβια-
νές τοπολαλιές «Γουετζάλ» σήμαινε πουλί και «Κοάτλ»
φίδι.
»Σέ μιαν ανάγλυφη αναμνηστική στήλη, πού υπάρ-
χει στο Γιαξκιλάν, είναι σκαλισμένη ή μεγαλόπρεπη
σκηνή της αποβίβασης: ό θεός των Άζτέκων εμφα-
νίζεται στ' άκρόχειλα του έρπετού, φοράει στο κεφάλι
του κάτι σαν περικεφαλαία, με προεξέχοντα περίεργα
ποικίλματα, πού δεν μοιάζουνε καθόλου με εκείνα
πού κοσμούνε τους ιερείς, λόγου χάρη,
»Στις στήλες του Ξοκικάλκο, ξαναβρίσκουμε το
ίδιο θέμα, άλλά υπό διαφορετικό τύπο. Ή μορφή
του Κουετζαλκοάτλ είναι τοποθετημένη σ' ένα ελλει-
ψοειδές άνοιγμα πού στο κάτω μέρος έχει μια διχα-
λωτή γλώσσα και στο πάνω τα δόντια του τερατό-
μορφου φιδιού ή έκφραση του προσώπου είναι αινι-
γματική. Ό ρεαλισμός είναι καταπληκτικός και θυμί-
ζει κάποιον πού σας κοιτάζει πίσω άπο φινιστρίνι.
Παρόμοια ανάγλυφα υπάρχουνε στην Τούλα, στο Κι-
κέν Ίτζά και στο Ούξμάλ».
Απαραίτητο να αναφέρουμε και τις πύρινες γλώσ-
σες, καθώς και τις φλόγες πού εκτοξεύονται γύρω
στον Κουετζαλκοάτλ τη στιγμή της εξαφάνισης του,
και πού τις βλέπουμε στο Τρίτο Βιβλίο του «Φλω-
ρεντινού Κώδικα» (βιβλίο III), Ό Ξιουχκοάτλ, είναι
φίδι «από φλόγες» (λέξη παραγόμενη άπο το όνομα
Ξιουχτεκούτλι,), ό θεός της φωτιάς πού «βοηθά τον
'Ηλιο στην επουράνια πορεία του», Ας μην εκπλα-
γούμε αν τον δούμε στο Μεξικό απεικονιζόμενο με
Ό Ξιουχκοάτλ είναι ένα άλλο μεξικανικό «Φίδι της
φωτιάς Έδώ απεικονίζεται με νύχια, ηλιακά σύμβο-
λα και ίσως ακόμα αστερισμούς.
νύχια και τριγυρισμένο από τα σύμβολα του ζωο-
ποιού άστρου, καθώς και από τα σύμβολα των αστε-
ρισμών. Τον στολίζουνε επίσης με χαυλιόδοντες κι
ας έχει μέλη ανθρώπινα.
Ό Ρομπέρτα Καλκάνιο σημειώνει ότι στο Βόρειο
Μεξικό συναντάμε κάτι περίεργες παραστάσεις ερπε-
τών, όμοιες σχεδόν με κείνες πού βρίσκουμε στην
Άμαζονία και στη Λιβερία. Το σώμα του φιδιού χω-
ρίζεται σε τμήματα, και συμπληρώνεται από προε-
ξοχές πού θυμίζουνε όργανα προσγείωσης. Πρόκει-
ται για «βραχογραφίες» πού ανάγονται στην αρχαϊκή
περίοδο της προκολομβιανής Αμερικής. Αυτό το
φίδι το βρίσκουμε απεικονισμένο με διαφορετικό τρόπο
σε όλα τα μέρη της υδρογείου. Το αναγνωρίζουμε στα
πρώιμα προϊστορικά χρόνια στίς γνωστές σαν «διοι- Παράξενες απεικονίσεις ερπετών με εσωτερικά χωρί-
κητικές ράβδους» της βόρειας Ευρώπης, καθώς σματα και εξαρτήματα πού θυμίζουνε, κυριολεκτικά,
και στα μυστηριώδη αντικείμενα πού άνακαλυφθή- στηρίγματα προσγείωσης, βρίσκονται στις άγονες ζώ-
κανε στο Τρεντίνο, και πού ανεξήγητη παραμένει νες του βόρειου Μεξικού και περιέργως μοιάζουνε
ή χρήση τους κι ή ωφελιμότητα τους. με κείνα που βρέθηκαν στην Άμαζονία και τη Λι-
Σέ μερικές περιοχές, αυτό μετατρέπεται σε μαγικό βερία.
βατήρα του διαστήματος. Ένας απ' αυτούς φωτογρα-
φήθηκε από τον καθηγητή Λαμπέρτο Καμερίνι, απ'
το Τουρίνο, στα περίχωρα της Άλγκαγιόλα (Κορσι-
κή). 'Ορθώνεται πάνω από μια σπηλιά πού ανασκά-
φτηκε μερικά από τη φύση και μερικά από ανθρώ-
πινα χέρια.
Το άχρονολόγητο τούτο μνημείο της φωτογραφίας
μοιάζει με κάποιο άλλο πού βρέθηκε από τον Μάριο
Σαλομόνε στο Πεδεμόντιο, στα περίχωρα της Κά-
πρια (κοιλάδα της Σούζα). Στήν περιοχή το λένε
«Ή πέτρα πού κοιτάζει». Και είναι πράγματι ένας

βράχος πού, πάνω από ένα πανύψηλο γκρεμό, φαί- Προϊστορικά αντικείμενα σε σχήμα φιδιού, πού βρε-
νεται σαν να κοιτάζει το χάος. θήκανε στο Τρεντίνο. 'Οπως και για τις λεγόμενες
διοικητικές ράβδους, δεν είναι γνωστό σε τι χρησί-
μευαν.

Ό εκπληκτικός «βατήρας», που βρίσκεται στην Άλ-

γκαγιόλα (Κορσική), όπως τον φωτογράφησε ο
καθηγητής Καμερίνι.

51
 Να πούμε πώς πρόκειται για ένα παιγνίδι της φύ-
σης; 'Οχι βέβαια. Για να πεισθούμε, δεν έχουμε παρά
να ανέβουμε λίγο πιο ψηλά από το βράχο, όπου υπάρ-
χουνε άφθονες βραχογραφίες με ηλιακά σύμβολα,
πού αφήνουμε να εννοηθεί πώς εδώ άλλοτε λαβαίνανε
χώρα σκοτεινές ιεροτελεστίες.
Μήπως όμως πρόκειται για κανένα «βάθρο θυσια-
στηρίου», όπως λέμε, από το ύψος του οποίου οι ιερείς
γκρεμίζανε στο βάθρο όσους πρόσφερναν θυσία στο
θεοποιημένο άστρο; Ή μήπως πρόκειται για καμμιά
αστρική εξέδρα, όπου κάποιος ίεροφάντης έστεκε με
ανοιχτά τα χέρια για να προσευχηθεί αντίκρυ στο
'Απειρο;
Και τα δύο, ασφαλώς. Δε χρειάζεται μεγάλη προσ-
πάθεια της φαντασίας για να διαπιστώσετε πώς ή
πέτρα αύτη μοιάζει με τις «εξέδρες» των μεγαλό-
πρεπων μεξικάνικων μνημείων. Παρατηρείστε, αί-
Φίδι, σκορπιός, λιοντάρι και Δέντρο Ζωής πάνω σε
ένα « Κουντουρού», μια πέτρα ορόσημο της Μεσοπο-
ταμίας και της Κασιτικής Περιόδου,
Πέτρινο αγγείο που βρέθηκε στην κοιλάδα του 'Ιν~
δού. Χρονολογείται γύρω στο 2500 π.Χ. Πάνω σ'
αυτό, μια ανθρώπινη φιγούρα σφίγγει στα χέρια δυό
φίδια, σαν να θέλει να τα υποτάξει.
52
'Ενας «θεός - Φίδι» των Δανών, 3.000 χρόνων, πε-
ρίπου.
φνης, τις εξέδρες Κικέν Ίτζά, που καταλήγουνε σέ
πελώρια φιδοκέφαλα όντα στραμμένα προς τον ουρά-
νιο θόλο. Επάνω στο επίπεδο μέρος του βράχου,
στέκεται ένα παράξενο πλάσμα, με κεφαλή ίαγουάρου,
που βυθίζει το βλέμμα του στον ουρανό. Είναι «ό
άνθρωπος-γάτα» των αμερικανικών θρύλων, «το όν
πού ήρθε άπο τα άστρα». Κατά την ανατολή και τη
δύση του ήλιου, τα δόντια του πέτρινου φρικτού ζώου
θαρρείς πώς δαγκώνουν τον ηλιακό δίσκο.
Το φίδι, σαν σύμβολο της αθανασίας, το συναντάμε
καί κοντά στον Ασκληπιό, τον "Ελληνα θεό της Ιατρι-
κής, πού ό Δίας τον κεραυνοβόλησε γιατί θέλησε να
θεραπεύσει τους ανθρώπους άπο το φόβο του θανά-
του, καθώς επίσης και πλάϊ στον Έρμή (πού μεταξύ
άλλων ήταν καί προπομπός των ψυχών στον 'Αδη),
στο κηρύκειο, τη φτερωτή βέργα.
Νάτο τώρα πάλι στο Μεξικό: έχει κεφάλι καί στα
δυο άκρα του σώματος, πού αποκτά έτσι, τη μορφή
ατέρμονης σπειροειδούς γραμμής. Στήν Πομπηία,
στην Κάζα Ντεϊβέττι, μοιάζει απαράλλαχτα με το
φίδι των Άζτέκων, μολονότι έχει ένα κεφάλι, συνο-
δεύεται όμως από ένα ηλιακό σύμβολο, γεγονός πού
το έξομοιώνει με το μεξικάνικο.
Νάτο και πάλι στην Κίνα, το μισό άνθρωπος καί
το άλλο μισό ζώο. Στήν Μεσοποταμία βρίσκεται κοντά
στο αιώνιο και παγκόσμιο «Δέντρο της ζωής», κοντά
σε λιοντάρια καί σε σκορπιούς (σύμβολα της μετά θάνα-
τον ύπαρξης).
Στήν κοιλάδα του Ίνδού ποταμού βλέπουμε μιαν
ανθρώπινη φιγούρα να σφίγγει το ερπετό στη φού-
χτα (ούτε εδώ λείπουν τα αιλουροειδή) σα να θέλει,
να του πάρει τη δύναμη του.
Ή ίδια επιθυμία για κυριαρχία φαίνεται πάνω στην
άγνωστη Δανέζικη θεότητα, τη φιλοτεχνημένη εδώ
καί 3.000 χρόνια. Τα μπράτσα της έχουνε μεταμορ-
φωθεί σε φίδια. Καί τα μάτια τ η ; Δε νομίζετε πώς
δε μοιάζουν διόλου ανθρώπινα;
Πέτερ Κολοζίμο
 τα νεκρικά έθιμα
της φυλής των
αρουσι ΓΚΕΟΡΓΚ ΓΚΕΡΣΤΕΡ
Κλασσικός τύπος τάφου με πέντε στήλες. Το ανά-
χωμα στο κέντρο αποκρύπτεται από θάμνους, οί
όποίοι συγκρατούνται με φράκτη κατασκευασμένο από
μπαμπού που έχουν πλεχθεί σε μορφή κυλίνδρου.
Πειστήρια για ένα μεγαλιθικό
πολιτισμό στη νότιο Αιθιοπία.
Μεταξύ των ανθρώπων της φυ-
λής των Αρούσι μιας φυλής πού
ανήκει στην μείζονα ανθρωπολο-
γική ομάδα Γκάλλα της Αιθιοπίας,
εξακολουθεί να υφίσταται μια εξαι-
ρετικά αξιοσημείωτη ένταφιαστική
ιεροτελεστία, γνωστή με τον όρον
«λατρεία των μεγάλων λίθων». 'Ε-
χει διατηρηθεί αποκλειστικά και
μόνο για τα θνητά κατάλοιπα των
ηρώων και των «φονέων».
Οι τάφοι τους σημειούμενοι με
στήλες πού φαίνονται από παντού
είναι περιορισμένοι μέσα σε σχε-
τικά μικρό τμήμα της περιοχής τους
Το τμήμα αυτό καθορίζεται από το
αιθιοπικό τμήμα της γεμάτης κοι-
λάδας, πού βρίσκεται ανάμεσα στις
λίμνες Σάλα και Άβούσα προς νό-
το και περιβάλλει την εμπορική
πόλη Σασαμανέ. 'Ακόμα καί οι
Αρούσι δεν είναι σε θέση να εξη-
γήσουν τη γεωγραφικώς περιορι-
σμένη συχνότητα των μεγαλίθων
αυτών. Το ίδιο ισχύει κατά τον
ίδιο βαθμό καί για την πλειονότη-
τα του πληθυσμού πού φαίνεται
να αγνοεί εντελώς ακόμα και σε
περιοχές όπου οί στήλες εξακολου-
θούν να άναγείρονται. Είναι δύσκο-
λο να διαπιστωθεί αν μία τέτοια
συμπεριφορά είναι αυθόρμητη ή
είναι απλώς προσποιητή με σκο-
πό να αποκρύψει κάποια αμηχα-
νία.
Οί άνθρωποι της ομάδας Γκάλλα
προέρχονται από μιαν αρχαία χα-
μιτική υποδιαίρεση του πληθυσμού
Ή ανάμιξη τους με ένα κύμα Ση-
μιτών μεταναστών κατά τους αρ-
χαίους, ίσως μάλιστα και κατά
τους προϊστορικούς χρόνους, είχε
σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί
ένας αξιόλογος πολιτισμός, στις
ορεινές περιοχές της Αιθιοπίας. Ο
πολιτισμός αυτός μεσουράνησε
πριν δύο περίπου χιλιάδες χρόνια
στο βασίλειο του Άξούμ.
Σήμερα οί άνθρωποι της ομάδας
Γκάλλα μιλούν ένα χαμιτικό γλωσι-
κό ίδίωμα, τής κουσιτικής όμο-
53

Οι επί μέρους στήλες του τάφου όπως φαίνονται από
κοντά.
φυλίας. Φαίνεται ότι είναι ή λιγό-
τερο ομοιογενής ομάδα των Αιθιό-
πων αν συγκριθεί πρός τη φυλή
Αμάρα από την οποία προήλθε ή
σημερινή επίσημη γλώσσα της Αι-
θιοπίας και προς άλλες μεγάλες
της αρχαίας αυτής αυτοκρατορίας.
Περιλαμβάνει τόσο νομαδικούς ό-
σο και ήμιεγκατεστημένους κτηνο-
τρόφους, καθώς επίσης και μονί-
μως εγκατεστημένους γεωργούς.
Έκτός από τον τρόπο ζωής, oι
άνθρωποι αύτοί διαφέρουν μεταξύ
τους και σε ότι άφορα τίς ιδιαίτε-
ρες θρησκευτικές δοξασίες τους.
Αρχικώς ήταν οπαδοί πρωτόγονων
θρησκειών, όμως από μακρού χρο-
νικού διαστήματος τώρα έχουν υπο-
στεί την επιτυχή επίδραση μωα-
μεθανών ιεραποστόλων. Τελευταία
παράλληλα προς τον πολιτικό προ-
σανατολισμό τους προς τη φυλή
Αμάρα, ορισμένοι από αυτούς έ-
χουν μεταστραφεί προς τον αίθιο-
πικό ορθόδοξο χριστιανισμό.
Στήν περιοχή πού περιγράψαμε
πιο πάνω είναι εύκολο να συναντή-
σει ό επισκέπτης στήλες πού άλλω-
στε είναι ορατές από διάφορα πο-
λυσύχναστα περάσματα. Ή εμφα-
νής μορφή τους αποτελεί σημαντι-

54
κό παράγοντα πού έχει σχέση με
τα τοπικά έθιμα, και συνδέονται
προς τον τρόπο αυτό του ενταφια-
σμού. Οί παραδοσιακοί τάφοι έχουν
το λιγότερο τέσσερεις στήλες, το-
ποθετημένες κατά ζεύγη σαν είδος
«πυλών» και βρίσκονται γύρω από
εδαφικό ύψωμα από ορυκτά πετρώ-
ματα. Μεταξύ του αναχώματος και
των στηλών, φυτεύονται δένδρα
και θάμνοι. Σ' ορισμένες περιπτώ-
σεις, ό πράσινος φράκτης πού σχη-
ματίζεται συγκρατείται με πλεκτό
κύλινδρο από μπαμπού πού παρα-
μένει ώσπου σαπίζει και πέφτει
μόνος του, κατά τη βροχερή εποχή
του έτους. Άβαθή σκαλίσματα δια-
κρίνονται στην εξωτερική πλευρά
των στηλών και προς την αντίθετη
πλευρά του τάφου. Τα παλαιότερα
σχεδιάσματα αποτελούνται από ρα-
βδώσεις, πού σχηματίζουν κύκλους
και γραμμές. Όλα δε αυτά τα σχή-
ματα εμφανίζονται άναλοίωτα με
μορφή τριπλού σχεδίου.
Ό Εike Haberland χωρίς αμφιβο-
λία έχει δίκιο, όταν συμπεραίνει
ότι το μνημειακό αυτό έργο της
φυλής Γκάλλα της νότιας Αιθιο-
πίας αποκαλύπτει τον πληροφορια-
κό χαρακτήρα των συμβόλων αυ-
τών. Υποτίθεται ότι τα σύμβολα
αυτά διηγούνται τις πράξεις και τα

Πλήρης τάφος με δέντρα και

θάμνους μεταξύ του αναχώ-
ματος και των λίθων. Οι δύο
στήλες πού σχηματίζουν την
«ανατολική πύλη» του όλου
τάφου ξεχωρίζουν από τίς άλ-
λες αν όχι από τίποτα άλλο,
άπό το ύψος τους.

'Ενας διατηρημένος σε καλή

κατάσταση κυλινδρικός φράκ-
της από μπαμπού σε ένα πλή-
ρη τάφο.
55
Toν τάφο αυτό, έναν από τους πιο
μνημειώδης τάφους της φυλής των
Άρούσι, μπορεί να διακρίνει ό επι-
σκέπτης, όταν εγκαταλείπει την
αγορά της πόλεως Σασαμανέ, Οι
στήλες του τάφου έχονν ύψος όσο
το ύψος ανθρώπου.

Τάφος με έξη στήλες, άπό τις ό-

ποίες φέρουν παραστάσεις μόνο οί
τρείς, που άντικρύζουν την- δύση.
Μία από τις παραστάσεις μοιάζει
με τον θανόντα, που τον απεικο-
νίζει σαν «φονέα» που φέρει ζώνη
με φυσίγγια.

πλούτη των νεκρών που μνημο-

νεύουν. Σήμερα συμπληρώνονται
με νέα σχέδια, για να έξυπηρετούν
καθαρώς διακοσμητικό σκοπό. Κα-
τά τη διακόσμηση των νέων λίθων,
τα αφηρημένα σχέδια τοποθετούν-
ται έτσι ώστε να δημιουργείται ή
εντύπωση ότι πρόκειται για ανθρώ-
πινο πρόσωπο η μορφή. Σέ άλλους
λίθους τα σχέδια είναι πάρα πολύ
καθαρά. Οί βαθύνσεις πού δημιουρ-
γούνται με τη χάραξη στα αφηρη-
μένα σχέδια όσο και στα σχέδια
πού έχουν χαρακτήρα αναπαραστά-
σεως, είναι συνήθως έγχρωμες. Ή
δυσκολία για να διακρίνει κανείς
με βεβαιότητα τους νέους λίθους
από τους παλαιούς είναι στενά συν-
δεδεμένη με αβεβαιότητα για να
ερμηνεύσει το θέμα και να αναγνω-
ρίσει την εξέλιξη του. Ή δυσχέ-
ρεια αυτή είναι αποτέλεσμα της πα-
λαιώσεως των λίθων και της εξα-
φανίσεως των χρωμάτων. 'Ετσι άπό
καιρό σε καιρό είναι ανάγκη να
φρεσκάρεται το σχέδιο. Αυτό επι-
τυγχάνεται τις περισσότερες φορές
με τη βοήθεια γύψινου επιχρίσμα-
τος, πάνω στο όποιο είτε φρεσκά-
ρεται το παλαιό σχέδιο και μάλι-
στα με θρησκευτική προσοχή ή
ό καλλιτέχνης βρίσκει την ευκαι-
ρία να προσαρμόσει την διακόσμη-
ση της στήλης στις τρέχουσες αν-
τιλήψεις. Οί νέες στήλες διαμορφώ-
νονται με πέλεκυ από ηφαίστειο-
56
Πλήρης τάφος με έξη στήλες. Οι
δύο αυτοί λίθοι σχηματίζουν την
«ανατολική πύλη» του τάφου. Ό
αποθανών απεικονίζεται στη μία
στήλη να πετά καί να κρατά τη
λόγχη των Γκάλλα, ενώ στην άλλη
απεικονίζεται σαν κυνηγός λεοπαρ-
δάλεων. Και στις δύο παραστάσεις
φέρει ζώνη με φυσίγγια. Κατά τη
γνώμη των ντόπιων, ό τάφος αυ-
τός είναι πολύ παλαιός αλλά ανα-
καινίσθηκε πριν από λίγα χρόνια.
Λίθοι ενός μικρότερου
μεγέθους τάφου.

57
Λίθοι, ενός μικρότερου
μεγέθους τάφου.

γένη λίθο πού αφθονεί στην περιο-

χήν αυτή. Οί Άρούσι μπορούν να
κατονομάσουν ορισμένους δεξιο-
τέχνες γι' αυτά τα έργα, ειδική φή-
μη έχει αποκτήσει σήμερα κάποιος
καλλιτέχνης, Malagetu Sahelu πού
κατοικεί στη Κοφφόλε, μία περιο-
χή πού απέχει μισή ώρα με το αυ-
τοκίνητο ανατολικώς της πόλεως
Σασαμανέ.
Έκτος από τους τέλειους αυτούς
τάφους, πού συμπεριλαμβάνουν α-
νάχωμα, φυτά και μερικές στήλες,
έχω δει ακόμα και μεμονωμένους
αναμνηστικούς λίθους σε ελεύθε-
ρους αγρούς. Αυτοί ήταν μνημεία
πού είχαν ανεγερθεί γι' ανθρώπους,
πού τα ονόματα τους υπάρχουν πά-
νω στο λίθο, χωρίς όμως οί λίθοι
νά έχουν ταφεί στην άμεση περιο-
χή του τάφου.
Ή μεταστροφή πολλών ανθρώ-
πων της φυλής Γκάλλα σε νέα θρη-
σκεία, μικρή μόνο μεταβολή έχει
προκαλέσει στην ερμηνεία και διά-
ταξη των στηλών. Οί έκχριστιανι-
σθέντες Γκάλλα αποδίδουν μια νέα
ερμηνεία παραδοσιακή εξ ανατο-
λών προς δυσμάς διάταξη του τά-
φου. Είναι όμως προσεκτικοί για
να μη παραβιάσουν είτε τη φορά
του άξονος κατά την έσκαφή του
τάφου, είτε την κατά ζεύγη σαν
είδους «πυλών» διάταξη των στη-
λών. 'Οσοι από τους Γκάλλα έχουν
προσχωρήσει στον Ισλαμισμό δί-
νουν διάταξη τέτοια στους τάφους
τους ώστε να είναι προσανατολι-
58
σμένοι προς τη Μέκκα, αλλά, κατά
περίεργο τρόπο, παρά το ότι ή νέα
θρησκεία τους καταδικάζει την «α-
ναπαράσταση», αυτοί αποτελούν
την οδηγό δύναμη στη σημερινή
τάση να δημιουργούν αναπαραστά-
σεις κατά τη διακόσμηση των τά-
φων τους. Ανάμεσα στους έξισλα-
μισθέντες Άρούσι συχνοί είναι οι
σύνθετοι τύποι τάφων. Εντυπωσια-
κές είναι οι κυβικές μορφές του έποι
κοδομήματος πού είναι τόσο χαρα-
κτηριστικές στην Εγγύς και Μέ-
ση Ανατολή. Είναι φανερό ότι αυ-
τές αποτελούν τροποποίηση της
Κάαβα, του τετράγωνου οικοδομή-
ματος, πού έχει ιερό δεσμό προς
το ισλαμικό ίεροφυλάκιο της Μέκ-
κας. Παρ' όλα αυτά επηρεάζονται
συχνά από παραπλήσιους τοπικούς,
παραδοσιακούς λίθους.
Τα σχήματα πού έχουν οι στή-
λες των τάφων είναι δυνατό να δια-
φέρουν, αλλά οί απαραίτητες προϋ-
ποθέσεις για να ταφεί ό νεκρός σε
τάφο αύτού του είδους έχουν παρα-
μείνει σχεδόν αυστηρά οί ίδιες. Ή
απλή καλή φήμη και ό βαθμός δεν
είναι αρκετά. Oi τάφοι με στήλες
είναι μόνο για τον «φονέα» και
τον ήρωα. Αλλά και ό ήρωας ακό-
μα στην ορολογία των Γκάλλα πι-
θανόν να είναι ένας φονιάς: πρέπει
να έχει σκοτώσει τουλάχιστο ένα
εχθρό και τρεις τύπους θηράματος,
ένα λιοντάρι, μια λεοπάρδαλι και
ένα ελέφαντα. Το δικαίωμα του εν-
ταφιασμού κάτω από τις στήλες εί-
ναι επίσης βαθιά ριζωμένο στο σύ-
στημα gada των Γκάλλα.
Κατά το σύστημα αυτό ή ζωή
των ατόμων είναι οργανωμένη αυ-
στηρά με τη μορφή δέκα διαδοχι-
κών οκταετιών. Ό βαθμός του φο-
νιά προϋποθέτει απαραίτητα την
ανδρική ιδιότητα, Ό Γκάλλα πού
περνά από όλους τους βαθμούς
του συστήματος gada και υστέρα
ξεπέφτει λόγω ηλικίας, χάνει αυτό-
ματα το δικαίωμα να ενταφιαστεί
σε τάφο με στήλες, άσχετα αν αυ-
τός υπήρξε άλλοτε φονιάς. Δηλα-
δή ό άνθρωπος αυτός επιβιώνει,
έξω από το σύστημα gada μόνο
για τον εαυτό του. Μετά το θάνατο
του, δεν έχει δικαίωμα ούτε για
ένα απλό σωρό λίθων ή ένα μικρό
ανάχωμα, όπως συμβαίνει και με
τα νήπια, τα όποια φέρουν ακόμα
τα νεογέννητα δόντια τους και πού
για το λόγο αυτό, δεν έχουν ακόμα
ενσωματωθεί στο σύστημα gada
τα οστά του θα βρουν τη τελική
ανάπαυση τους κάτω άπό σωρό
κοπριάς μέσα σε στάνη. Ακόμα και
ή αδυναμία να αποκτήσει κανείς
απογόνους, αποτελεί επαρκή λόγο
να στερηθεί να ταφεί σε τάφο με
στήλες. Μόνο ή διπλή ιδιότητα
Μεμονωμένος αναμνηστικός λίθος.
Ή προς την ανατολή πλευρά του
απεικονίζει, τον θανόντα σαν ίππέα
να φορά κάσκα τροπικών περιο-
χών και να κρατά λόγχη. Σάν
ημερομηνία θανάτου του αναφέρε-
ται ό Ιανονάρίος του 1969. Στην
αντίθετη πλευρά του λίθου κάτω
από την εικόνα του λιονταριού υ-
πάρχουν λέξεις πού μας λένε ότι ο
αναμνηστικός αυτός λίθος δωρίσθηκε
από την σύζυγο του θανόντος,
59
Σύνθετες μορφές τάφων των
Άρούσι που ασπάσθηκαν
τον Μωαμεθανισμό. H
ορθογώνια κλιμακωτή υπερ-
κατασκευή του τάφου τόσο
χαρακτηριστική στους Μω-
αμεθανούς περιβάλλεται α-
πό τις στήλες τοπικής μορ-
φής.

του γεννήτορος και του φονιά απο-

τελεί απόδειξη του ολοκληρωμέ-
νου άνδρισμού και παρέχει το δι-
καίωμα ενός ολοκληρωμένου τά-
φου. Ό αριθμός των παιδιών πού
αφήνει ό νεκρός παίζει σημαντικό
ρόλο στην επιλογή του αριθμού
των λίθων πού θα χρησιμοποιη-
θούν.
Έτσι σε ορισμένες περιπτώσεις,
παρατηρείται το φαινόμενο της υιο-
θεσίας, με αποκλειστικό σκοπό να
εξασφαλίσει αξιοπρεπή τάφο. (Eike
Haberland, Galla Sud - Athiopiens,
σελ. 497, Στουττγάρδη, Kohlham-
mer, 1963).
Ή σιδερένια λαβή πού απλώνεται
πάνω στην κοινωνική και προσω-
πική ζωή των ανθρώπων της φυλής
Γκάλλα αρχίζει προοδευτικά να
υφίσταται χαλάρωση, ή δε ανέ-
γερση στηλών γίνεται διαρκώς και
σπανιώτερη. Όπως και να έχει
το πράγμα οί αρχές αντιμετωπί-
ζουν με δυσμένεια τους τάφους αυ-
τούς, για τον απλούστατο λόγο, ότι
στην Pax Aethiopica δεν αναγνω-
ρίζεται ό φονιάς. Ούτε ακόμα και
το γεγονός ότι οί νεαροί Γκάλλα
έκπληρόνουν την τελετουργική
προϋπόθεση του φονιά μόνο σχε-
τικά προς τα θηράματα αφαιρεί τε-
λείως το αποκρουστικό και δυσά-
ρεστο στοιχείο αυτών των θριαμ-
βευτικών μνημείων. Για πολλούς
ανθρώπους τα μνημεία αυτά δεν
αποτελούν παρά πέτρα σκανδάλου.
Γκεόργκ Γκέρστερ
60
 Ή φωτογραφία αυτή παριστά-
νει τον πλανήτη Έρμή, όπως φωτο-
γραφήθηκε από το διαστημόπλοιο
MARINER- 10. Στήν πραγματικό-
τητα, πρόκειται για ένα «μωσαϊκό»
από 18 κομμάτια από φωτογραφίες
του Έρμή, πού πήρε ό MARINER-
10 από απόσταση 200.000 χιλιόμε-
τρα, Σ' αυτή τη φωτογραφία απει-
κονίζονται περίπου 2/3 του νοτίου
ημισφαιρίου του πλανήτη.
'Οπως φαίνεται, ή επιφάνεια του
Έρμή μοιάζει πολύ με τη Σεληνια-
κή και είναι γεμάτη από κρατήρες,
πού οί μεγαλύτεροι απ' αυτούς
έχουν διάμετρο 200 χιλιόμετρα.
Σημειώνουμε ότι, ό πλανήτης
Έρμής παρατηρείται από τη Γη,
πάντοτε,, υπό κακές συνθήκες, για-
τί βρίσκεται πολύ κοντά στον 'Ηλιο
και δεν απομακρύνεται από αυτόν
περισσότερο από 28°. Το αποτέλε-
σμα είναι να φαίνεται πάντοτε πο-
λύ χαμηλά στον ορίζοντα και για
μικρό χρονικό διάστημα. Επίσης,
επειδή είναι πολύ μικρός, διακρί-
νονται μόνον οί μεγαλύτεροι από
τους σχηματισμούς της επιφάνειας
του.
Γι' αυτό είναι εύκολο να καταλά-
βουμε το πόσο μεγάλη αξία έχει ή
φωτογραφία αυτή αλλά καί οί πό-
σες άλλες πού μας έστειλαν τα δια-
στημόπλοια τύπου «MARINER».
Πολλές μελέτες γίνονται τον τε-
λευταίο καιρό σ' ολόκληρο τον κό-
σμο, για τη μόλυνση του περιβάλ-
λοντος, από διάφορες αιτίες καί κυ-
ρίως από τα βιομηχανικά κατάλοι-
πα κάθε μορφής.
Μερικές πρόσφατες μελέτες άφο-
ρούν στη μόλυνση πού προκαλούν
στην ανώτερη ατμόσφαιρα οί πτή-
σεις των διαφόρων αεροπλάνων πού
πετούν σ' αυτά τα ύψη καί επιση-
μαίνουν τους σοβαρούς κινδύνους
πού απειλούν την ισορροπία της
φύσης στις περιοχές πού άναπτύ-
σεται ή ζωή.
Ό σημαντικότερος κίνδυνος εί-
ναι ή μείωση της περιεκτικότητας
της στρατόσφαιρας σε όζον. Το
όζον, πού είναι μια μορφή του οξυ-
γόνου έχει την ιδιότητα να άπο-
ροφά την υπεριώδη ακτινοβολία
του 'Ηλιου καί να προστατεύει με
τον τρόπο αυτό τον έμβιο κόσμο
πού άναπτύσεται στην επιφάνεια
της Γης. Το όζον αποσυντίθεται
από τα καυσαέρια των αεροπλάνων
καί κυρίως από τα οξείδια του αζώ-
του καί του θείου πού περιέχονται
σ' αυτά.
Εάν ή ελάττωση του όζοντος
είναι σημαντική, θα προκληθεί αύ-
ξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας
πού φθάνει στην επιφάνεια της
Γης, ενώ τα οξείδια του θείου θα
επιφέρουν ελάττωση της ηλιακής
ακτινοβολίας πού δέχεται το έδα-
φος.
Οί συνέπειες από την αύξηση
της υπεριώδους ακτινοβολίας, θα
είναι ή αύξηση των ηλιακών εγ-
καυμάτων, θα παρατηρηθεί καρκί-
νος του δέρματος σε μεγαλύτερο
ποσοστό καί, ίσως, σοβαρές γενε
τικές μεταβολές στα φυτά καί στα
ζώα. Ή μικρή, έστω πτώση της
θερμοκρασίας θα φέρει μεταβολές
στα είδη των καλλιεργειών σε παγ-
κόσμια κλίμακα, με σοβαρές συνέ-
πειες για την παραγωγή των γεωρ-
γικών προϊόντων.
Σήμερα καταβάλλεται ιδιαίτερη
προσπάθεια για τη μελέτη όλων
των σχετικών φαινομένων και την
εξεύρεση τρόπου προστασίας του
έμβιου κόσμου από το νέο κίν-
δυνο της τεχνικής ανάπτυξης.
Μια σημαντική είδηση δημο-
σιεύθηκε στις Ρωσικές εφημερίδες.
Πρόκειται για την "Αμερικανό - Σο-
βιεηκή συνεργασία στο διάστημα
με την ονομασία «Σογιούζ - Απόλ-
λων» εργασία βάσει σχεδίου! Ή
είδηση ανακοινώθηκε ταυτόχρονα
και από τις Αμερικανικές εφημε-
ρίδες. Πρόκειται για μία θαυμάσια
προσπάθεια στην από κοινού αντι-
μετώπιση των δυσκολιών πού πα-
ρουσιάζονται για την κατάκτηση
του Διαστήματος. Ή συνεργασία
ήδη βρίσκεται στο στάδιο του πει-
ραματισμού ενώ προβλέπεται ότι
θα γίνει τέλη Ιουνίου αρχές Ιου-
λίου. Θα επανέλθουμε στο θέμα
αυτό, οπότε θα το καλύψουμε πιο
εμπεριστατωμένα.
Ό μικρός πλανήτης «Έρως»
(No 433), πέρασε κατά τη διάρκεια
του Ιανουαρίου 1975 κοντά από
τη Γη καί μάλιστα περισσότερο
από κάθε άλλη φορά αυτόν τον
αίώνα. Το γεγονός αυτό ήταν μια
εξαιρετική ευκαιρία για παρατή-
ρηση και μελέτη του μικρού αυ-
61
του πλανήτη, πού παρουσιάζει άρ-
κετά ενδιαφέροντα. Ή τροχιά του
π.χ. είναι αρκετά ελλειπτική, ώστε,
κατά την κίνηση του γύρω από τον
'Ηλιο, να πλησιάζει αρκετά και τη
Γη και τον 'Αρη, Ό «'Ερως» είναι
ένας βράχος και έχει μήκος 35 χι-
λιόμετρα, πλάτος 16 και ύψος 7.
Οί διαστάσεις αυτές είναι πολύ μι-
κρές και παρουσιάζεται στο τηλε-
σκόπιο σαν φωτεινό σημείο στον
ουρανό, με μεταβαλλόμενη λαμ-
πρότητα λόγω του σχήματος και
της περιστροφής του. Περιστρέ-
φεται γύρω από το μικρότερο άξονα
του περίπου σε 5 ώρες και 16 λε-
πτά.
Το 1708 γεννήθηκε στη Γκρε-
νόμπλ ό Ζακ Ντε Βωκανσόν πού
έγινε κατόπιν ένας περίφημος κα-
τασκευαστής μικρών αυτόματων
παιχνιδιών. Μεταξύ των αριστουρ-
γημάτων του αξίζει να αναφέρουμε
τον «Φλασυτίστα» καί την «πά-
πια». Αύτη ή τελευταία, φυσικού
μεγέθους, κατασκευάσθηκε απ' τον
εκκεντρικό αυτό. Γάλλο κατασκευα
στη το 1738 και μπορούσε χάρη ν
σε ένα περίπλοκο μηχανισμό να
περπατάει, να κράζει, να γυρίζει
το λαιμό της, να κουνάει τις φτε-
ρούγες, να τρώει, να πίνει, να χω-
νεύει με κάποιο χημικό τρόπο και
να αφοδεύει, δηλαδή να απορρί-
πτει τις άχρηστες ουσίες χάρη
σ' ένα τεχνητό εντερικό σωλήνα.
62
Δόθηκε επί τέλους ή άδεια για ρε ένα ημισφαίριο, πού περιέχει
την κατασκευή της διώρυγας πού εσωτερικά πλήθος από τρανζίστορς
θα ενώσει δύο ποταμούς, τον Τζέ- ακριβώς όμοια μ' αυτό πού υπάρ-
νισέϊ καί τον 'Ομπ, κοντά στον χουν στα ραδιόφωνα και το όποίο
μεγάλο παραπόταμο του τελευταίου κάθε μέρα για λίγα λεπτά το τοπο-
του 'Ιρτις. Ή διώρυγα πού θα κατα- θετεί πάνω στα άναπτυσόμενα προϊ
στήσει ωφέλιμες επίσης τις πενήν- όντα. Το πιο καταπληκτικό όμως
τα χιλιάδες λίμνες του Καζακιστάν, είναι ότι το προϊόν και μετά το
προβλέπεται ότι σε πρώτη φάση
θα έχει μια ροή νερού 25 δισεκα-
τομμυρίων κυβικών μέτρων τον
χρόνο, και σε τελική μία ροή 75
δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων.
Οι Σοβιετικοι γεωλόγοι εργά-
ζονται για τη πραγματοποίηση αυ-
τής της διώρυγας πού θα έχει μή-
κος 3.000 χιλιόμετρα, φάρδος έως
400 μέτρα καί βάθος από δώδεκα
έως δέκα πέντε μέτρα και θα μετα-
φέρει τα νερά των ποταμών της
Σιβηρίας για την άρδευση των
στεπών και των ερήμων του Κα-
ζακιστάν στην καρδιά της δυτικής
Σιβηρίας, Το έργο αυτό είναι αναγ-
καίο δεδομένου ότι τόσο ή καλλιέρ-
γεια όσο και ή βιομηχανία πού
βρίσκονται υπό ανάπτυξη χρειά-
ζονται ολοένα και περισσότερο
νερό, άλλα οι δύο μεγάλοι ποτα-
μοί της περιοχής, ό Σίρ Ντάρια
και ό 'Αμου Ντάρια, δεν παρέχουν κόψιμο του, από την «μάννα» του,
την ποσότητα νερού πού είναι αναγ- εάν το τοποθετήσουμε κάτω από
καία. αυτό το μηχάνημα αρχίζει καί με-
γαλώνει σ' όγκο. Κατά την γνώμη
του εφευρέτη αυτός ό τρόπος ανα-
πτύξεως των προϊόντων δεν βλάπτει
καθόλου στην υγεία για τον λόγο
ότι δεν αλλοιώνει ούτε στο ελά-
χιστο τα φυσικά συστατικά των
Το ότι το πρόβλημα της ανάπτυ- οπωροκηπευτικών.
ξης των λαχανοκηπευτικών ενδιέ-
φερε καί ενδιαφέρει μέχρι σήμερα
τους διάφορους ερευνητές είναι
κάτι το φυσικό. 'Οπως ό κύριος
Τσάρλυ Ρόμπερτς, παθιασμένος καλ
λιεργητής των λαχανοκηπευτικών
δοκίμασε όλες τίς μεθόδους. Ειδι-
κές ουσίες, σπραίϋ πού ραντίζουν Τον περασμένο Δεκέμβριο, πέ-
τους σπόρους πριν τους φυτέψουν, ρασε από την περιοχή του πλανή-
ειδική χημεία κ.λ.π. Μα όταν ό τη Δια to διαστημόπλοιο Pioneer
63ετής κύριος Ρόμπερτς πήρε την 11 καί πέτυχε να πάρει θαυμάσιες
σύνταξη του άρχισε να μελετά φωτογραφίες των τεσσάρων πρώ-
ηλεκτρονική καί τελικά χάρη σ' των δορυφόρων του Δία. Ιδιαί-
αυτήν είδε τους κόπους του ν' αντα- τερα ενδιαφέρουσες φωτογραφίες
μείβονται, π.χ. μία ντομάτα πού ζυ- είναι του «Γανυμίδη», πού είναι ό
γίζει περισσότερο από ένα κιλό τρίτος, κατά σειρά απόστασης από
καί ή οποία αναπτύχθηκε χάρη σε τον Δία, δορυφόρος του.
μια ειδική μεταχείρηση πού σε πο- Ή λήψη των φωτογραφιών αυ-
λύ λίγο χρονικό διάστημα διπλα- τών έγινε, όταν το διαστημόπλοιο
σιάζει ή τριπλασιάζει τον όγκο βρισκόταν σε απόσταση 780,000 χι-
του προϊόντος. Ό Ρόμπερτς έφεύ- λιόμετρα.
 ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ
έρευνα
για τους χαμένους κόσμους
JAMES WELLARD

Συνεχίζουμε την παράθεση του τόσο
ενδιαφέροντος αύτού βιβλίου του
Τζέϊμς Γουέλαρντ για την έρευνα
των χαμένων πολιτισμών.
Αυτό το νησί και ό λαός του ήταν
πολύ πολιτισμένοι και είχαν ήδη α-
ποικίσει τα γύρω νησιά καθώς και
μέρη από τις ηπείρους πού βρίσκον-
ταν και στις δυο πλευρές του ώκεα-
νού. Μάλιστα, στρατεύματα από την
Ατλαντίδα είχαν εισβάλλει στην βό-
ρεια Αφρική και την κυρίευσαν ως
τα σύνορα της Αιγύπτου. Και στην
άλλη πλευρά της Μεσογείου, άτλαν-
τινά στρατιωτικά σώματα είχαν πο-
ρευθεί μέσω της νότιας Ευρώπης ως
τα ελληνικά σύνορα. Σ' αυτό το ση-
μείο οί εισβολείς είχαν αποφασίσει
να κατακτήσουν και την Αίγυπτο
και την Ελλάδα και έτσι να γίνουν
κύριοι του γνωστού κόσμου.
Στό μεταξύ, όλες οί κατακτημέ-
νες χώρες εγκατέλειψαν τον αγώνα,
αφήνοντας την Αθήνα να αντιστα-
θεί μόνη της εναντίον αυτής της
ισχυρής δύναμης. Πραγματικά, οί

'Ενα από αυτά τα χρονικά μιλού-

σε για συμβάντα, πού έλαβαν χώ-
ρα 9000 χρόνια πριν και αφορούσαν
ιδιαίτερα τους 'Ελληνες και την πό-
λη της Αθήνας, Ή Αθήνα εκείνη
την εποχή υπερτερούσε από όλες τις
άλλες σε αρετή και σοφία. Πολλά με-
γάλα και θαυμαστά κατορθώματα
είχαν κάνει οί Αθηναίοι, είπαν οι
ιερείς, άλλα κανένα από αυτά δεν
ξεπέρασε όλα τα άλλα σε μεγαλείο
και ανδρεία. Και αυτό ήταν ή ήττα
μιας ισχυρής δυνάμεως πού είχε έλ-
θει ξαφνικά από τη δύση με τους
αήττητους στρατούς της και άρχισε
να κατακτά το μεγαλύτερο μέρος
της Ευρώπης και της Ασίας.
Οί εισβολείς ήρθαν από ένα νη-
σί, πού βρισκόταν πέρα από τα στε-
νά πού οι γεωγράφοι ονομάζουν Στή-
λες του 'Ηρακλή. Αυτό το νησί ήταν 'Ενας φανταστικός χάρτης
μεγαλύτερο από τη Λιβύη και την της χαμένης ηπείρου της
Ασία μαζύ και ήταν το πέρασμα Άτλαντίδας παρμένος απ'
προς άλλα νησιά, πού εκτείνονταν το βιβλίο τον Μπορύ Σάΐντ
μέσα στον Ατλαντικό ωκεανό σε Βινσέντ, (Πάνω στίς Κα-
μια άλλη ήπειρο. ναρίους Νήσους). Αυτός ό
Το όνομα αυτής της χώρας από χάρτης έγινε το 1803 και
οπού ξεκίνησε ή εισβολή στην Ευρώ- δείχνει την Ατλαντίδα να
πη ήταν Ατλαντίς ή με την έλλη- κείται δυτικά της ακτής
νική ονομασία του, το νησί του 'Α- τον Μαρόκου, κι' επίσης
τλαντα. την χώρα των Αμαζόνων.
63
 Αθηναίοι γονάτισαν σχεδόν, αλλά
τελικά, νίκησαν και έσπρωξαν τους
άτλαντινούς προς τα πίσω. Τους α-
πώθησαν μέσω της Ευρώπης και
Αφρικής πίσω προς την νησιώτικη
πατρίδα τους. 'Ετσι ή Αθήνα έσω-
σε τον μεσογειακό κόσμο από τη
σκλαβιά.
Άλλά σύντομα μετά από αύτη
την νίκη, συνέβη ένας τρομερός κα-
τακλυσμός με βίαιους σεισμούς και
πλημύρες. Μάλιστα σε μια μόνο
μέρα και νύχτα μετά από συνεχή
βροχή, οι Αθηναϊκές δυνάμεις χά-
θηκαν και το νησί της Ατλαντίδας
βυθίστηκε κάτω από τη θάλασσα,
εξαφανίστηκε έτσι και ούτε ξανα-
φάνηκε. Καί αυτός είναι ό λόγος,
πού ή θάλασσα στην περιοχή, όπου
υπήρχε ή Ατλαντίδα, είναι τόσο ρη-
χή λόγω καθίζησης της ξηράς.
Τι είδους χώρα ήταν αυτό το βα-
σίλειο, πού υπήρχε πέρα από τις
Στήλες του Ηρακλή και γιατί ήταν
τόσο ισχυρό, ώστε να κατακτήσει
το μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής
και της Ευρώπης;
Ό Πλάτων δίνει την απάντηση
σ' αυτά τα ερωτήματα σε μια άλλη
από τις φιλοσοφικές πραγματείες
του, όπου ό ίδιος ό Κριτίας, πού ανέ-
φερε την αφήγηση για την επίσκε-
ψη του Σόλωνα στην Αίγυπτο,
στο διάλογο με τον τίτλο Τίμαιος
δίνει περισσότερες λεπτομέρειες σχε-
τικά με το χαμένο νησί. Αυτές οι
λεπτομέρειες είναι μεγάλης σημα-
σίας για τους ερευνητές πού προσ-
παθούν να αποδείξουν την αυθεντι-
κότητα για την ύπαρξη της Άτλαν-
τίδας. Ενώ για εκείνους πού υπο-
πτεύονται ότι υπήρχε μια αυτο-
κρατορία κάπου στον 'Ατλαντικό
Ωκεανό δεν ήταν παρά απλώς απο-
κύημα της φαντασίας του Πλάτω-
να, ή περιγραφή του Κριτία, φαί-
νεται σαν καθαρή φαντασία. Πάν-
τως να τι μας λέει.
Ή 'Ατλαντίδα ήταν το νησί του
Ποσειδώνα, Δηλαδή βρισκόταν κά-
τω από την προστασία του θεού της
θάλασσας πού σύμφωνα με τον μύ-
θο, το αποίκησε, όταν έκανε- έρωτα
με μια θνητή γυναίκα την Κλειτώ.
Οι κάτοικοι έγιναν πάρα πολύ πλού-
σιοι και ευημερούσαν, γιατί ή χώρα
τους ήταν σχεδόν αυτάρκης. 'Οχι
μόνο τους παρείχε τα αναγκαία για
να ζουν, αλλά ήταν και πλούσια σε
πολύτιμα μέταλα, κυρίως ορείχαλ-
κο και χρυσό. Οί διάφοροι μελετη-
τές, δεν μπόρεσαν ποτέ να συμφω-
νήσουν τι ακριβώς ήταν το μέταλο
ορείχαλκος (orichalc), γιατί ή κατά
λέξη σημασία του σημαίνει «χαλκός
του βουνού».
64
'Ο Πλάτων λέει ότι αυτό το μέ-
ταλλο «έλαμπε σαν φωτιά». Καί ά-
φού δηλώνει ότι ό ορείχαλκος ήταν
το πολυτιμότερο από όλα τα μέτα-
λα εκτός από το χρυσό, ίσως να ανα-
φέρεται στον ορείχαλκο (Brass) ένα
κράμα χαλκού και ψευδάργυρου, πού
ήταν πολύ σπανιότερο στον αρχαίο
κόσμο από τον μπρούτζο (Bronze)
δηλαδή το κράμα χαλκού και κασσί-
τερου.
Στήν πραγματικότητα, ό μπρού-
τζος, που περιέχει περίπου 80 χαλ-
κό μπορεί να «λάμψει σαν φωτιά»,
και φυσικά, μοιάζει με το χρυσό.
'Εκτός από τους πόρους του σε
ορυκτά το νησί της 'Ατλαντίδας ήταν
πλούσιο και σε δάση πού προμήθευαν
ξυλεία για σπίτια και πλοία 'Ετσι
έκαναν ένα επικερδές εμπόριο με τον
υπόλοιπο κόσμο. Ή χώρα είχε αφθο-
νία αγρίων ζώων, ακόμα και ελέφαν-
τες, και κάθε είδος λαχανικού βλά--
στενε στο πλούσιο έδαφος, φρούτα
πού είχαν σκληρό φλοιό από αυ-
τά πού κάνουν ποτά, τροφή, αλοι-
φές, και άρκετά κάστανα ή παρό-
μοια πράγματα.
Ό αποκαλούμενος Σταυρός της Άτ-
λαντίδας, δηλαδή ένα άρχαίο σύμβο-
λο που υποτίθεται ότι δείχνει τους
τρεις ομόκεντρους τοίχους της πρω-
τεύουσας της Ατλαντίδος, και τον
μεγάλο υδάτινο δρόμο από τα Νό-
τια.
Αυτό το νησί «ξαπλωμένο - κάτω -
από τον ήλιο» ήταν ξακουστό για
τους ναούς του και τα παλάτια του.
τα λιμάνια του και τις αποβάθρες
του. Ή περιγραφή του μεγαλύτερου
παλατιού, όπως δίνεται στον Κρι-
τία, μας παρέχει την κυριότερη έν-
δειξη σ' αυτό πού πολλοί μελετητές
θεωρούν την πιο πειστική εξήγηση
του περίεργου πλατωνικού μύθου.
Το παλάτι λέει ή περιγραφή, ήταν
κτισμένο πάνω από την αρχική κα-
τοικία του Ποσειδώνα, και κάθε βασι-
λιάς προσπαθούσε να ξεπεράσει τους
προκατόχους του στο να κάνει το
κτίριο ένα θαύμα σε μέγεθος και
ομορφιά. Τελικά το παλάτι το άπο-
τελούσαν μια σειρά άπό κατοικίες
ενωμένες σε ένα μεγάλο συγκρότημα
πέτρινων κτιρίων, πού οι τοίχοι τους
είχαν λαμπρά χρώματα. Στό κέντρο
ήταν ό ιερός ναός ό αφιερωμένος
στην Κλειτώ και τον Ποσειδώνα.
Το μέρος αυτό ήταν απαγορευμένο
απολύτως σε όλους έκτός από τον
βασιλιά και τους ιερείς του, γιατί
πάνω σ' αυτό το σημείο ό Θεός της
Θάλασσας γένησε την βασιλική δυ-
ναστεία από μια θνητή γυναίκα.
Καί μέσα σ' αυτό τον ίερό χώρο,
ιεροί ταύροι επιτρέπονταν να περί-
πλανώνται ελεύθερα.
Εδώ έρχονταν οι δέκα βασιλιά-
δες της 'Ατλαντίδας για τα συνέ-
δρια τους, πού γίνονταν κάθε πέντε
χρόνια και στα όποία συζητούσαν
εθνικές υποθέσεις, ύπόσχονταν να
τηρήσουν τον νόμο, και έκριναν εκεί-
νους πού τον παρέβαιναν.
' Ακολουθεί μια καταπληκτική πε-
ριγραφή της ιεροτελεστίας, πού λά-
βαινε χώρα σ' αυτό το «παλάτι των
ταύρων».
«Υπήρχαν ταύροι, που βρίσκον-
ταν σ' όλη την έκταση του ναού
του Ποσειδώνα. Και οι δέκα βασι-
λιάδεc, πού αφήνονταν μόνοι στο
ναό, άφού πρόσφερναν προσευχές
στους θεούς ώστε να πάρουν τις θυ-
σίες πού ήταν αποδεκτές σ' αυτούς,
κυνηγούσαν τους ταύρους χωρίς όπλα
αλλά με ραβδιά και θηλειές. Και
τον ταύρο πού έπιαναν τον οδηγού-
σαν στο θυσιαστήριο. Χτυπούσαν
τότε το θύμα στο κεφάλι και το
έσφαζαν πάνω στην ιερή έπιγρα-
φή...
Άφοϋ έτρωγαν, όταν νύχτωνε και
η φωτιά γύρω από την θυσία έσβυνε
όλοι τους φορούσαν πολύ ωραία γα-
λάζια ρούχα και κάθονταν στο έδα-
φος, κοντά στα αναμένα ξύλα των
θυσιών, εκεί πού είχαν ορκιστεί και
έδίκαζαν ή συμβούλευαν».
- Συνεχίζεται