Professional Documents
Culture Documents
Diferansiyel Denklemler PDF
Diferansiyel Denklemler PDF
Diferansiyel Denklemler PDF
Ders Notları
Önsöz
Bu diferansiyel denklemler notları Pamukkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Makine
Mühendisliği Bölümü öğrencilerinin eline Türkçe çözümlü bir kaynak vermek amacıyla
hazırlandı. Verilen misaller mümkün olduğunca kolaydan zora doğru sıralandı.
Türkçe bilen tüm öğrencinin derste vaktini yazmakla geçirmek yerine, dersi takip etmekle
geçirmesi öğrenci açısından daha yararlı olacağı düşünüldüğünden, bu notlar web
sayfasında verilmiştir.
Bu Ders Notları son haliyle değildir. Yapılan değişiklikler web sayfasında tekrar
yayınlanacaktır. Çözümlerde çıkan hatalar veya önerilerinizi email adresime gönderirseniz
memnun olurum. Çünkü sizin önerilerinizle notların daha yararlı hale geleceği
kanaatindeyim.
Ekim, 2013
İçindekiler
Önsöz ................................................................................................................. 1
1
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
Tanımlama: ......................................................................................................... 9
2.1 Misal:...................................................................................................... 10
2.2 Misal:...................................................................................................... 10
2.3 Misal:...................................................................................................... 10
2.4 Misal:...................................................................................................... 10
2.5 Misal:...................................................................................................... 11
2.6 Misal:...................................................................................................... 11
2.7 Misal:...................................................................................................... 12
2.8 Misal:...................................................................................................... 12
2.9 Misal:...................................................................................................... 12
3.1 Misal:...................................................................................................... 13
3.2 Misal:...................................................................................................... 14
3.3 Misal:...................................................................................................... 14
3.4 Misal:...................................................................................................... 15
4.1 Misal:...................................................................................................... 16
4.2 Misal:...................................................................................................... 17
4.3 Misal:...................................................................................................... 17
4.4 Misal:...................................................................................................... 18
4.5 Misal:...................................................................................................... 19
4.6 Misal:...................................................................................................... 20
5.1 Misal:...................................................................................................... 24
5.2 Misal:...................................................................................................... 24
5.3 Misal:...................................................................................................... 25
5.4 Misal:...................................................................................................... 25
2
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
5.5 Misal:...................................................................................................... 26
6.1 Misal:...................................................................................................... 27
6.2 Misal:...................................................................................................... 27
6.3 Misal:...................................................................................................... 28
6.4 Misal:...................................................................................................... 28
6.5 Misal:...................................................................................................... 29
6.6 Misal:...................................................................................................... 29
6.7 Misal:...................................................................................................... 30
7.1 Misal:...................................................................................................... 31
7.2 Misal:...................................................................................................... 32
7.3 Misal:...................................................................................................... 33
7.4 Misal:...................................................................................................... 34
8.1 Misal:...................................................................................................... 35
8.2 Misal:...................................................................................................... 36
9.1 Misal:...................................................................................................... 37
9.2 Misal:...................................................................................................... 38
9.3 Misal:...................................................................................................... 39
9.4 Misal:...................................................................................................... 41
9.5 Misal:...................................................................................................... 41
9.6 Misal:...................................................................................................... 42
10. İntegrasyon Çarpanı ile Tam Diferansiyel Hale Getirilebilen Denklemler ........... 42
3
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M N
10.6 M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel denkleminde y x ifadesi
M N
y x N a x M b y şeklinde ifade edilebiliyor ise, integrasyon çarpanı
a x dx b y dy
e e şeklindedir. .......................................................................... 54
4
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
13.1 Belirsiz Katsayılar Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin Çözümü
(Undetermined Coefficients Method) ................................................................... 72
5
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
gibidir. Özel çözümü için başlangıç veya sınır şartlarının verilmiş olması gerekir ve
aşağıdaki şekilde ifade edilir.
6
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy
3 2y sin x (1. merteben, 1. dereceden diferansiyel denklem)
dx
5
d 2 y dy
3
2 2y x
6
(2. merteben, 5. dereceden diferansiyel denklem)
dx dx
d4y
q x (4. merteben, 1. dereceden diferansiyel denklem)
dx 4
Yukarıda verilen misaller, sadece bir değişkene (x) bağlı olduğundan “Adi Diferansiyel
Denklem (ADD)” olarak adlandırılırlar. Değişken sayısı birden fazla olduğu takdirde
“Kısmî Diferansiyel Denklem (KDD)” olarak adlandırılırlar. Ayrıca, bir diferansiyel
denklemdeki bağımlı değişken ve tüm türevleri birinci dereceden ise, diferansiyel
denkleme “Lineer Diferansiyel Denklem” denir.
Eğer bağımlı değişken ve/veya değişkenin tüm türevlerinden biri bile ikinci veya daha
yüksek dereden ise buna “Lineer Olmayan Diferansiyel Denklem” denir ve bu tür
denklemlerin analitik çözümü zor veya daha henüz bulunamadığından, sayısal çözüm
yoluna gidilir.
dy
Bundan sonraki işlemlerde nokta (∙) zamana göre türevi ifade edecektir.( y )
dt
dy
Ve y (x e göre türev olarak algılanacaktır. Aşağıda sırasıyla her bir
dx
diferansiyel denklem türü, açıklamalarıyla birlikte verilecektir. Diferansiyel denklemin
çözümünden katsayılı (c, c1, c2, gibi) olarak elde edilen çözüme “Genel Çözüm” denir.
Diferansiyel denklem ile birlikte verilen başlangıç veya sınır şartlarının yerine yazılmasıyla
elde edilen çözüme “Özel Çözüm” denir ve bu çözümde, c, c1, c2, gibi katsayı bulunmaz.
Bunun yerine sayı ve/veya sayılar bulunur.
1.Yol:
Misaller:
1. Misal:
y
Çözüm: y 2c x c Bu değer genel çözümde yerine yazıldığında;
2x
7
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y 2 2
y x x 2 y 2x y 0 y y 0
2x x
2. Misal:
değeri elde edilir. 3y x y değeri ile y x y değeri alt alta yazılıp toplandığında;
3 y c1 x 2 c 2 x 3 1 y 2c1 x 3c2 x 2
x y 2c1x 3c2 x 2 x y 2c1 6c2 x
x y 3y c1 x 2
0 x y y 0 3c 2 x 2
3y x y x y y
c1 ve c2 elde edilir. Bu değerler genel çözümde yerine
x2 3x 2
yazıldığında;
3y x y 2 x y y 3 x y y
y x x y 3y x y x
x2 3x 2 3
2.Yol:
Genel çözümde kaç tane sabit varsa o kadar türev alınır ve denklemin determinantı sıfıra
eşitlenerek diferansiyel denklem hesaplanır. Bu usül daha uygundur.
3. Misal:
y ex
x
0, y ex y e x 0, y y 0 elde edilir.
y e
4. Misal:
8
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y 6x 2 y 6x 3 y x 4 0 y 6 y 4x y x 2 x 2 0
4 6
x 2 y 4x y 6y 0 y y 2 y 0 elde edilir.
x x
5. Misal:
Çözüm:
y e2t e 3t
y 2e
2t
3e 3t 0 y 18e t 12e t y 9e t 4e t y 3e t 2e t 0
y 4e2t 9e 3t
r r1 r r2 0 r 2 r 3 0 r2 r 6 0
y y 6 y 0 olduğu görülür.
Tanımlama:
Bir diferansiyel denklemde bağımlı değişkenler (genellikle y) bir tarafta ve bağımsız
değişkenler (genellikle x) bir tarafta kalacak şekilde, cebirsel olarak yazılabiliyorsa,
integral alınarak fonksiyon hesaplanabilir ve buna 1. mertebeden ayrılabilir diferansiyel
denklem denir.
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem x ve y ler bir tarafta olacak şekilde
ayrılabiliyorsa buna ayrılabilir diferansiyel denklem denir.
A x dx B y dy 0 (2.1)
A x dx B y dy c (2.2)
9
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
2.1 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dy dy 1
2xy 2 x dx y dy 2 x dx 0
dx y
1
y dy 2x dx c ln(y) x 2 c
2.2 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
x
dy
1 2 x 2 tan y
dy
1 2 x 2
dx
dx tan y x
1 1 cos y 1
dy 2 x dx 0 dy 2x dx 0
tan y x sin y x
cos y 1
sin y dy x 2x dx c ln sin y ln x x 2 c
2
şeklinde gösterilebilir.
Dikkat: Her diferansiyel denklemin genel çözümü, eşitliğin bir tarafında değişkenler ve
diğer tarafında sadece fonksiyonun kendisi kalacak şekilde (Explicit form) ifade edilemez,
mesela:
2.3 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
10
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
x 2 y3 x2
Çözüm: x dx y dy 0 xdx y dy c
2
c 3 y3 3c
2
2 3 2
1
x2 x2 3
y3 3 3c y 3 C
2 2
2.4 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dy y 2 x 3 dy dy
y y2x 3 2
x 3dx x 3dx 0
dx 1 y y2
u u v u v 1 1
Açıklama: , y y2
v v2
dy x4 1 x4 1
x dx y2 c c c
3
4 y 4 y
1 x4 1 4c x 4 4 4
c y
y 4 y 4 4c x 4
4c x 4
4
Çözümü: y , C 4c
C x4
2.5 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
x 1 dy x 1
y
y4 1
dx y 4 1
y 4
1 dy x 1 dx 0
y5 x2
y 1 dy x 1 dx c y x c
4
5 2
Yukarıda görüldüğü gibi sonuçları her zaman açık (explicit) formda vermek mümkün
olmadığından kapalı (implicit) formda göstermek daha uygundur.
2.6 Misal:
y 2t y2 9 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
1
2t y 2 9
dy
Çözüm: y y2 9 dy 2t dt 0
dt
1 1 x
Integral tablosundaki kural (10) 2 2
dx arctan uygulandığında:
x a a a
11
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 1 y 2
y dy 2t dt c tan t c
2
32 3 3
y y
tan 1 3t 2 3c tan tan 1 tan 3t 2 3c
3 3
y
tan 3t 2 3c y 3 tan 3t 2 C , C 3c
3
2.7 Misal:
Aşağıdaki diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
2.8 Misal:
yx
y diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
x
yx dy y x
Çözüm: y y x dx x dy y x dx x dy 0
x dx x
A x dx B y dy 0 ayrılabilir diferansiyel denklem türüne uymamaktadır. Lineer
diferansiyel ve homojen diferansiyel denklem türüne uygundur. Çözümü daha sonra
yapılacaktır
2.9 Misal:
Aşağıda verilen birinci mertebeden diferansiyel denklemin genel çözümünü ve verilen
başlangıç şartı için özel çözümünü hesaplayınız.
y2
ex dx y dy 0, y(0) 1 e dx ydy c ex c Genel çözümdür.
x
y2
ex c y2 2ex C 1 2e0 C C 2 1 1 y 2ex 1 özel
2
çözümdür. y 2ex 1 çünkü verilen başlangıç şartını sağlamaz.
12
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy
f (x, y) ve f (x, y) f (tx, ty) şeklinde ise buna 1.mertebeden homojen diferansiyel
dx
denklem denir ve aşağıdaki şekilde indirgeme yapılarak 1. mertebeden ayrılabilir
diferansiyel denkleme dönüştürülüp çözümü yapılır.
dy
f (x, y) ise y u x değişken dönüşümü uygulanabilir. Buradan;
dx
dy du y
ux elde edilir. Bu çözüm yapıldıktan sonra tekrar geri dönüşüm ( u )
dx dx x
dx
yapılarak çözüm tamamlanır. Veya f (x, y) ise x vy değişken dönüşümü
dy
uygulanabilir. Buradan;
dx dv x
v y elde edilir. Bu çözüm yapıldıktan sonra tekrar geri dönüşüm ( v )
dy dy y
yapılarak çözüm tamamlanır.
3.1 Misal:
yx
2.8 de verilen y diferansiyel denklemin genel çözümünü ve y 1 0 sınır şartı için
x
de özel çözümünü hesaplayınız.
yx
y f (x, y) f (x, y) f (tx, ty) olup olmadığı test edilmelidir.
x
yx t y t x t y x
f (x, y) , f (t x, t y) olduğundan 1. mertebeden homojen
x tx t x
diferansiyel denklemdir ve y u x dönüşümü uygulanmalıdır.
du u x x x u 1 du du
ux u 1 x u 1 u x 1
dx x x dx dx
1 1 y
dx du x dx du c ln x c u ln x c y ln x c x
x x
Şeklinde genel çözüm elde edilir. Verilen sınır şartları kullanılarak özel çözüm bulunur.
13
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
3.2 Misal:
dy 2y4 x 4
y ile diferansiyel denklemi çözünüz. (Bernoulli ile de çözülebilir.)
dx xy3
2y 4 x 4 2 ty tx
4 4
t 4 2y4 x 4
y f (x, y) ve f (tx, ty) f (x, y) olduğundan homojen
tx ty t 4 xy3
3
xy3
diferansiyel denklemdir. y u x değişken dönüşümü uygulandığında;
dy du
dy u dx x du ux
dx dx
du 2 ux x du 2 ux x 2u 4 x 4 x 4 x 2u 1 2u 4 1
4 4 4 4 4 4
ux ux
x ux x ux x 4 u3
3 3
dx dx x 4u3 u3
du 2u 4 1 du 2u 4 1 du 2u 4 1 u 4 du u 4 1
ux x u x x
dx u3 dx u3 dx u3 dx u3
1 dx u3 1 u3 1 u3
4
x du u 1
x
dx 4 du
u 1
x dx u4 1 du c
1 1
y4 x 4 14
1
1)
ln(x) ln(u 4 1) c eln(x) eln(u ec x (u 4 1) ec x ( ) ec
4
4
4 4
x4 x4
x8
x4
1
y x 4
4 4 1
4
c14 x4
1
y x
4 4
c14 C c14 x 4 y4
C elde edilir.
( )
x4 x4
3.3 Misal:
y 2
2xy dx x 2 dy 0 diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dy y 2 2xy
y 2xy x dx 0
2 dy
2
dx
x2
homojen olması için
dy
dx
f x, y ve
t 2 y 2 2tx ty t y 2xy
2 2
y2 2xy
f (x, y) ve f (tx, ty) f (x, y) f (tx, ty) dir.
x2 t 2x 2 t2 x2
du u x 2x u x x u 2u
2 2 2
y ux ux
dx x2 x2
du du du dx du dx
ux
dx
u 2 2u x
dx
u2 u
u u x
2
u 2
u
x
c
ln u
u
ln ln x c
u 1
e u 1
e
ln x
ec
u
u 1
ec x , e c
C
14
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y
u x y x y xy 1
Cx Cx Cx Cx
u 1 y
1 x xy xy y Cx
x
x 1 C x2 x2 x2
1 y y y elde edilir.
y Cx 1 C x 1 x
C C1 x
3.4 Misal:
y
x dy y dx x cot dx diferansiyel denklemini çözünüz.
x
x
cos u
ln cos u ln x c
1
x 2 du x cot u dx x du cot u dx sin u du x dx c
y
ln cos u ln x c ln cos ln x C olarak bulunur.
x
Bu bölümde ilk bakışta homojen olmadığı halde değişken dönüşümü yapılarak homojen
hale indirgenebilen diferansiyel denklemler incelenecektir. Aşağıda bunlarla ilgili her bir
tür ve bu tür ile ilgili değişken dönüşümü verilmiştir.
dy
1 f a x b y c , b 0, a, b,c sabitler, u a x b y c (4.1)
dx
dy y y y
2. g x f , u (4.2)
dx x x x
3. y f x y dx x g x y dy 0 u x y (4.3)
dy a x b1y c1
4. f 1 , b 0, a1 , b1 ,c1 ,a 2 , b 2 ,c 2 sabitler (4.4)
dx 2
a x b 2
y c 2
15
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
a1 b1 c1 dy
a) , g (4.5)
a 2 b2 c 2 dx
a1 b1 c1 dy
b) F a x b y (4.6)
a 2 b2 c 2 dx
a1 b1
c) x u h, y v k (4.7)
a 2 b2
a1 h b1 k c1 0 ve a 2 h b2 k c2 0 ve denklemleri kullanılır.
4.1 Misal:
ediniz.
dx dy dy dy
Çözüm: 3 x 2 y 1 0 3 x 2 y 1 0 3 x 2 y 1
2 2 2
dx dx dx dx
u 3 x 2 y 1 değişken dönüşümü uygulanmalıdır. du 3 dx 2 dy
du dx dy 1 du 3 dy dy 3 1 du dy
3 2 3 x 2 y 1
2
dx dx dx 2 dx 2 dx dx 2 2 dx dx
3 1 du 3 1 du du du 3 2 u 2
u2 2 2 2 u2 3 2 u2
2 2 dx 2 2 dx dx dx 1
du
dx
3 2 u2
1 1 1
3 2u 2
du dx c
6
6 arctanh u 6 x c olur. u değeri yerine yazıldığında,
3
1 1
6 arctanh 3 x 2 y 1 6 x c şeklinde genel çözüm elde edilir.
6 3
16
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
4.2 Misal:
dy y y2
x 1 1 2 , y 1 1 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel ve özel
dx x x
çözümünü hesaplayınız.
dy y y
Çözüm: Diferansiyel denkleme dikkat edildiğinde g x f türüne benzediği
dx x x
y
görülmektedir. Bu sebepten dolayı u dönüşümü uygulanmalıdır. Buradan y u x
x
dy du dx dy du
yazılabilir. dy x du u dx x u x u
dx dx dx dx dx
Bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerine yazıldığında,
y2
x 1 1 2 x u u x 1 1 u 2 x x 1 1 u 2
dy y du du
dx x x dx dx
du x 1 du 1 1 1
1 u2 x
dx 1
1 u2 x
dx
1 u
2 du 1 dx c
x
y
arctan u x ln x c arctan x ln x c şeklinde genel çözümü bulunur
x
y 1 1 şartının genel çözümde yerine yazılmasıyla özüm çözüm elde edilir.
y 1
arctan x ln x c arctan 1 ln 1 c 1 0 c c 1
x 1 4 4
y
arctan x ln x 1
x 4
4.3 Misal:
y 1 x y dx x x 2 y2 1 dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel
çözümünü ve y 1 0 şartını kullanarak özel çözümünü hesaplayınız.
17
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
du dx dy du dy dy du dy du u
y x yx x y x
dx dx dx dx dx dx dx dx dx x
y 2 x y dx x x 2 y2 1 dy 0 y 2 u u 2 1 x 0
dx dy
dx x
du u du u u u 1 u 1
1 u u 2 1 0 2
u du u u
x dx x dx x x u 1 dx x u 1 u 1 x
du u 1 u du u 1 u u u 1 du 2 u 1
dx x u 1 x dx x u 1 x x u 1 dx x u 1
u 1 1 1 1
du dx u u ln 2 u 1 ln x c
2 u 1 x 2 4
1 1
x y x y ln 2 x y 1 ln x c şeklinde genel çözüm bulunur. Özel çözümünü
2 4
bulmak için verilen değerler yerine yazılmalıdır.
1 1
1 0 1 0 ln 2 x y 1 ln 1 c Buradan c 0 olduğu görülür. Böylece özel
2 4
çözüm,
1 1
x y x y ln 2 x y 1 ln x
2 4
4.4 Misal:
6 x 4 y 2 dx 3 x 2 y 1 dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel
çözümünü hesaplayınız.
a1 b1 c1 6 4 2
2 y x c y 2x c
a 2 b2 c 2 3 2 1
Çözümün doğru olup olmadığı verilen diferansiyel denklemde yerine yazılarak sağlaması
yapılabilir.
dx dy dy
6 x 4 y 2 3 x 2 y 1 0 6 x 4 y 2 3 x 2 y 1 0
dx dx dx
6 x 4 2 x c 2 3 x 2 2 x c 1 2 0
6 x 8 x 4 c 2 3 x 4 x 2 c 1 2 0
18
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
4.5 Misal:
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel
çözümünü ve y(1) 0 hesaplayınız.
a1 b1 c1 2 2 1
z a x b y a 1, b 1 olarak kabul edildiğinde,
a 2 b2 c 2 2 2 1
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0
2 x 2 x z 1 dx x x z 1 dx dz 0
2 x 2 x 2 z 1 dx x x z 1 dx x x z 1 dz 0
z 1 1
3 z dx z 1 dz 0 3 dx dz 3 dx 1 dz c
z z
3 x z ln z c 3 x z ln z c 3 x x y ln x y c
3 x x y ln x y c y(1) 0 3 1 1 0 ln 1 0 c 3 1 ln 1 c
a1 b1 c1 2 2 1
z a x b y a 1, b 1 olarak kabul edildiğinde,
a 2 b2 c 2 2 2 1
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0
2 x 2 x z 1 dx x x z 1 dx dz 0
2 z 1 z 1 dx z 1 dz 0 z dx z 1 dz 0
19
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
z 1 1 1
z dx z 1 dz dx dz dx 1 dz 1 dx 1 dz c
z z z
x z ln z c x y x ln y x c 2 x y ln x y c
2 x y ln x y c 2 1 0 ln 1 0 c 2 0 c c 2
4.6 Misal:
2 x y 1 dx x 2 y 1 dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel
çözümünü hesaplayınız.
a1 b1 2 1
x u h, y v k değişken dönüşümü uygulanmalıdır.
a 2 b2 3 2
İlk olarak h ve k katsayıları hesaplanmalıdır. Bunun için yukarıda verilen iki denklemden
faydalanılır.
a1 h b1 k c1 0 2 x y 1 0 2 h k 1 0 h 1 x uh x u 1
a 2 h b2 k c2 0 x 2 y 1 0 h 2 k 1 0 k 1 yvk y v 1
Buradan
2 x y 1 dx x 2 y 1 dy 0
2 u 1 v 1 1 du u 1 2 v 1 1 dv 0
2 u v du u 2 v dv 0
Yukarıdaki diferansiyel denklemde üsler toplamı eşit olduğundan, homojen diferansiyel
denklem türüne benzemektedir. Bunun için u r v değişken dönüşümü uygulanabilir.
2 u v du u 2 v dv 0 2 r v v v dr r dv r v 2 v dv 0
2 r 1
v 2 r 1 dr 2 r 2 2 dv 0
1
dr dv 0
2r 2
2
v
1 3 1 u 3 u
ln v ln r 1 ln r 1 C 0 ln v ln 1 ln 1 C 0
4 4 4 v 4 v
20
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 u 3 u x u 1 u x 1
ln v ln 1 ln 1 C 0
4 v 4 v y v 1 v y 1
1 x 1 3 x 1
ln y 1 ln 1 ln 1 C 0 Şeklinde genel çözüm elde edilir.
4 y 1 4 y 1
4.7 Misal:
x 2 y 1 dx 2 x y 1 dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel
çözümünü hesaplayınız.
a1 b1 1 2
x u h, y v k değişken dönüşümü uygulanmalıdır.
a 2 b2 2 1
İlk olarak h ve k katsayıları hesaplanmalıdır. Bunun için yukarıda verilen iki denklemden
faydalanılır.
a1 h b1 k c1 0 x 2 y 1 0 h 2 k 1 0 h 1 x uh x u 1
a 2 h b2 k c2 0 2 x y 1 0 2 h k 1 0 k 1 yvk y v 1
Buradan
x 2 y 1 dx 2 x y 1 dy 0
u 1 2 v 1 1 du 2 u 1 v 1 1 dv 0
u 1 2 v 2 1 du 2 u 2 v 1 1 dv 0
u 2 v du 2 u v dv 0
Yukarıdaki diferansiyel denklemde üsler toplamı eşit olduğundan, homojen diferansiyel
denklem türüne benzemektedir. Bunun için u r v değişken dönüşümü uygulanabilir.
u 2 v du 2 u v dv 0 r v 2 v v dr r dv 2 r v v dv 0
r2
r v 2 v dr r 1 dv 0 2 dr dv 0
2 1
r 1 v
r 2 1 1 3
r dr dv c ln v ln r 1 ln r 1 c 0
2
1 v 2 2
21
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 u 3 u
ln v ln 1 ln 1 c 0
2 v 2 v
1 u 3 u x u 1 u x 1
ln v ln 1 ln 1 c 0
2 v 2 v y v 1 v y 1
1 x 1 3 x 1
ln y 1 ln 1 ln 1 c 0 Şeklinde genel çözüm elde edilir.
2 y 1 2 y 1
Diferansiyel denklem;
dy
p x y q x y p x y q x (5.1)
dx
şeklinde ise buna 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem denir ve çözümü aşağıdaki
gibi yapılabilir.
1.Yol:
u v u v p x u v q x
u v u v p x u v q x u v u p x u v q x
haline gelir.
u p x u 0 (5.4)
du du
p x u p x dx ln u p x dx
dx u
e
ln u p x dx
e yazılabilir. Gerekli sadeleştirmeler yapıldığında;
ue
p x dx
(5.5)
22
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
u v x u x v p x u x v x q x veya
atıldığında geriye;
u x v q x (5.6)
u x v q x
1
ifadesi kalır. Buradan v(x) ifadesi, v q x olur. u(x) yerine denklem (5.4)
u x
kullanıldığında, v e p x dx q x dx c
p x dx
q x v e veya
v e
p x dx
q x dx c (5.7)
p x dx
y x e e q x dx c
p x dx
(5.8)
Genel çözümü elde edilir. Çözümler bu son denklem vasıtasıyla yapılır. Veya
2. Yol:
d dy du
u y u y olsun. Bunun için 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem u ile
dx dx dx
aşağıdaki gibi çarpılır.
dy dy
u p x y u q x u u p x y u q x
dx dx
du du
Buradan görüldüğü gibi u p x p x dx olmalıdır. İntegral alındığında
dx u
e u e
ln u p x dx p x dx
ln u p x dx e sonucuna varılır. Ayrıca;
d
u y u q x olduğundan her iki tarafın integrali alındığında;
dx
d 1
dx u y u q x dx c u y u q x dx c y
u
u q x dx c
veya;
p x dx
y x e e q x dx c
p x dx
23
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
5.1 Misal:
yx
Misal 2.8 de verilen y diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
x
dy y x
dy 1
Çözüm 1: y 1 Buradan denklemin y p x y q x yapısına uygun
dx dx x
x
1
olduğu görülür. Böylece p x , q x 1 dir.
x
p x dx
y x e e q x dx c denkleminde yerine yazıldığında;
p x dx
1
p x dx ln x
x
x dx x dx
1 1
y x e e 1 dx c y x e
ln x
e
ln x
1 dx c
1 1
y x x ln x 1 dx c y x x dx c
e x
yx
y y x y x y x y x u x u x u x x
x
du 1 1
u x 2 u x u x x u x 1
dx x
du x dx c
y
u ln x c ln x c y x x ln x c olduğu görülür.
x
5.2 Misal:
x 2 y x y x 2 sin x halinde diferansiyel denklemin genel çözümünü bulunuz.
1 1
y y sin x elde edilir ve burada. p x dx ln x ve q x sin x dir.
x x
p x dx
Genel denklem y x e e q x dx c de yerine yazıldığında;
p x dx
24
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1
y x x sin x dx c x sin x dx sin(x) x cos x olduğundan
x
ve dolayı:
1
y x sin x x cos x c veya
x
sin x c
y x cos x şeklinde elde edilir.
x x
1 1
x 2 y x y x 2 sin x y y sin x u x u u x sin x
x x
sin x p x dx
y x e e q x dx c
2 p x dx
u x 2 u sin x u u
x x
1 2 sin(x) 1
u x u x x sin(x) dx c
2
x2
x dx c
x x
1 y 1
u sin x x cos x c sin x x cos x c
x2 x x2
sin x c
y cos x genel çözümdür. Her iki çözümün de aynı olduğu görülür.
x x
5.3 Misal:
1
y y e x halinde verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
x
1
p x dx ln x ve q x ex olduğu görülür.
x
p x dx
y x e e q x dx c genel denklemde yerine yazıldığında;
p x dx
1
y x x e x dx c integral tablosundan kural (54): x ex dx x 1 e x
x
olduğundan;
1
y x (x 1) ex c elde edilir.
x
5.4 Misal:
y 2x y x diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
25
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
p x dx
y x e e q x dx c genel denkleminde yerine yazıldığında;
p x dx
1 2
y x e x ex x dx c integral tablosundan: ex x dx e x olduğundan;
2 2 2
2
1 2 1
y x e x ex c y x c e x olarak genel çözüm elde edilir.
2 2
2 2
5.5 Misal:
x y x
2 4
cos x dx x 3 dy 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
dy dy 1 1 1
x3 x 2 y x 4 cos x y x cos x p x p x dx
dx dx x x x
p x dx
ye e q x dx c
p x dx
p x ln x g x x cos x
1
x cos x dx c y x x cos x dx c
ln x ln x
ye e
x
6. Bernoulli Denklemi
dy
p x y q x yn (6.1)
dx
şeklinde verilen denklemlere “Bernoulli denklemi” denir ve çözümü için denklemin her iki
tarafı y n ile çarpıldığında;
dy dy
y n p x y y n q x yn y n veya y n p x y1n q x haline gelir.
dx dx
u y1n (6.2)
dönüşümü uygulandığında;
du dy dy 1 du
1 n y n olur. Buradan; y n olduğu görülür.
dx dx dx 1 n dx
1 du
p x u q x her iki taraf 1 n ile çarpıldığında;
1 n dx
26
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
du
1 n p x u 1 n q x
dx
Böylece 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem elde edilmiş olur. Burada çözüm
tamamlandıktan sonra denklem (6.2) den faydalanarak sonra u y1n ile y fonksiyonu
hesaplanmış olur.
6.1 Misal:
y x y x y2 şeklinde verilen diferansiyel denklemin çözümünü hesaplayınız.
dy
Çözüm: denklemin her iki tarafı y 2 ile çarpıldığında; y 2 x y 1 x u y12 y1
dx
du dy dy dy du
1 y 2 y 2 y 2 değişken dönüşümü uygulandığında;
dx dx dx dx dx
du du
xu x x u x elde edilir. Buradan;
dx dx
p x dx
u x e e q x dx c
p x dx
1
1
u x e e x dx c u x e 2
xdx xdx x 2
x2
e 2 x dx c
1 2
1 x2 1 2
1 1 2
u x e 2 e 2 c u x 1 e 2 c
x x x
1 e 2 c
y
1
Elde edilir. Buradan y olduğu görülür.
1 2
x
1 e 2
c
6.2 Misal:
dy
2y x y 2 şeklinde verilen diferansiyel denklemin çözümünü hesaplayınız.
dx
dy dy
y2 2y y2 x y2 y 2 y2 2y3 x u y3 değişken dönüşümü
dx dx
du dy dy 1 du
uygulanmalıdır. 3y2 y2
dx dx dx 3 dx
1 du du
2u x 6u 3x elde edilir. Buradan;
3 dx dx
p x dx
ue e q x dx c u e e 3x dx c
p x dx 6dx 6dx
27
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 1 1
u e6 x 6x 1 e6x c u 6x 1 c e6x y3 x c e 6x elde edilir.
12 12 2 12
6.3 Misal:
dy 5
5y x y3 halinde verilen Bernoulli diferansiyel denklemin genel çözümünü
dx 2
hesaplayınız.
dy 5 dy 5
y 3 5y y 3 x y3 y 3 y 3 5y 2 x u y 2 değişken
dx 2 dx 2
du dy dy 1 du
dönüşümü uygulanmalıdır. Buradan; 2y 3 y 3
dx dx dx 2 dx
1 du 5 du
5u x 10u 5x elde edilir. Bu denklem birinci mertebeden lineer
2 dx 2 dx
diferansiyel denklem olduğundan, çözümü doğrudan yazılabilir.
p x dx
q x dx c
10dx
ue e ue e 5x dx c
p x dx 10dx
1 1 1 1 1
u x c e10x 2 x c e 10 x sonucu elde edilir.
2 20 y 2 20
6.4 Misal:
x y dx 2 x y dy 0
2
diferansiyel denklemini çözünüz.
y2
x y2 dx 2xy dy 0 x y2 2xy y 0 y
x
2xy 2xy
1 y y 1 1 1
y y y 1 y y y y y y 1
2y 2x 2x 2 2x 2
1 2 1 1
y y y u y2 u 2 y y y y u
2x 2 2
1 1 1 1 1
2
u u
2x 2
u u 1
x
x dx ln x
p x dx
ue e q x dx c
p x dx
1 dx c
ln x ln x
ue e
28
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1
u x 1 dx c u x ln x c y2 x ln x c
x
olduğu görülür.
6.5 Misal:
dy 1
2 y y3 Bernoulli diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
dx x
dy 1 dy 1
2 y y3 2 y 3 y 3 y y 3 y3
dx x dx x
dy 1 du dy du dy
2 y 3 y 2 1 u y 2 2 y 3 2 y 3
dx x dx dx dx dx
p x dx
e q x dx c
du 1 du 1
u x e
p x dx
u 1 u 1
dx x dx x
dx
1 1
u x e x e x 1 dx c
dx
u x e e 1 dx c
ln x ln x
1 1 x2 x c
u x x 1 dx c u x c u x
x x 2 2 x
1 1
y2 y2 Genel çözümdür.
u x c
2 x
6.6 Misal:
2 y 2
2x dx 2y dy 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
2 y 2
2x
dx
dx
2y
dy
dx
0 2 y2 2x 2y
dy
dx
0
1 dy 1 y x dy dy y 1 x dy y 1
2 y2 2x 2y 0 0 1 x
2y dx y 2 y dx dx 2 y y dx 2 y
dy y dy 1 du dy dy 1 du
y y 1 x y 1 y y y2 1 x u y2 2y y
dx 2 dx 2 dx dx dx 2 dx
p x dx
u 2 1 x u x e e q x dx c
1 du 1 du p x dx
u 1 x
2 dx 2 dx
u x e e 2 1 x dx c u x e x 2 e x 1 x dx c d u v v du u dv
1dx 1dx
1 x e 1 x e e 1 1 x e 1 x e ex ex x ex ex x ex olduğu görülür.
x x x x x
29
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
6.7 Misal:
2 x 3
y4 dx x y3 dy 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
dy dy dy y4 2 x 3
Çözüm: 2 x 3 y4 x y3 0 x y3 y4 2 x 3
dx dx dx x y3 x y3
dy 1 dy 1 dy 1
y 2 x 2 y 3 y3 y3 y 2 x 2 y3 y 3 y3 y4 2 x 2 u y4
dx x dx x dx x
du dy 1 du dy du 4 4
4 y3 y3 u 8 x 2 p x , q x 8 x 2
dx dx 4 dx dx dx x x
4 dx
1 1
4 dx
q x dx c u x e x e x 8 x 2 dx c
p x dx
u x e e
p x dx
ln x
8 x 2 dx c u x x 4 8 x 2 dx c u x x 4 c
4
8
u x e
ln x 4
e
x
dy
a x y2 b x y c x (7.1)
dx
şeklindeki denklemlere Riccati denklemi denir ve a x 0 olduğu zaman çözümü aşağıdaki
gibi 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem gibi olur.
dy dy
b x y c x b x y c x
dx dx
1
y y1 (7.2)
u
u
olur. Denklem (7.2) den dolayı x e göre türev alındığında; y y1 olur.
u2
30
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 y 1
y y1 olduğundan y2 y12 2 1 2 yazılabilir. Denklem (7.3) de yerine yazıldığında;
u u u
u y 1 1
y1 a x y12 2 1 2 b x y1 c x (7.4)
u u u
2
u
u y 1 1
a x y12 b x y1 c x a x y12 2 1 2 b x y1 c x (7.5)
u u u
2
u
elde edilir.
u y 1 1
a x y12 b x y1 a x y12 2 1 2 b x y1 (7.6)
u u u
2
u
y 1 1
a x y12 u 2 b x y1 u 2 u a x y12 2 1 2 u 2 b x y1 u 2
u u u
a x y12 u 2 b x y1 u 2 u a x y12 u 2 2 a x y1 u a x b x y1 u 2 b x u
1 1
y y1 u yazılarak genel çözüm elde edilmiş olur.
u y y1
7.1 Misal:
dy
y2 y 2 Riccati diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulunuz.
dx
Çözüm:
31
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
u 2 a x y1 b x u a x u 2 1 2 1 u 1 u 3 u 1
p x dx
u x e e q x dx c
p x dx
u x e3x e3x 1 dx c
1 1 1
u x e 3x e3x c u x c e3x y y1
3 3 u
1
y 2 şeklinde genel çözüm elde edilir. Aynı işlemler y1 1 alınarak da
1
c e 3x
3
1
hesaplanabilir. y 1
u
p x dx
u x e e q x dx c
p x dx
u x e3x e3x 1 dx c
1 1
u x e3x e 3x c u x c e3x
3 3
1
y 1 şeklinde genel çözüm elde edilir
1
c e3x
3
7.2 Misal:
dy 2
y2 2 Riccati diferansiyel denkleminin çözümünü hesaplayınız.
dx x
Çözüm:
dy 2 dy 2 c
y2 2 1 y2 0 y 2 y1 bu denklemin bir
dx x dx x x
özel çözümüdür. Bunlardan birisini kullanarak genel çözüm elde edilir.
dy 2 c c2 2
Denklem (7.1) den dolayı; y2 2 2
2 2 c2 c 2 0
dx x x x x
2 2 1
c1,2 1,2 olur. Bu değerlerden birisi kullanıldığında; y1 y olur.
x x u
Denklem (7.7) den dolayı değerler yerine yazıldığında;
2 4
u 2 a x y1 b x u a x u 2 1 0 u 1 u u 1
x x
x dx x dx
4 4
u x e e q x dx c
p x dx p x dx
u x e e 1 dx c
32
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
x 3 x
u x x 4 x 4 dx c u x x 4 c u x cx 4
3 3
x 3cx 4
u x
3
2 1
y olduğundan u değeri yerine yazıldığında;
x u
2 3 1 2Cx 3
y y , C 3c
x x 3cx 4 x 1 Cx 3
1
Sağlaması yapıldı ve doğru olduğu görüldü. Aynı işlemler y1 özel çözümü alınarak da
x
1 1
hesaplanabilir. y olur. Denklem (7.7) den dolayı değerler yerine yazıldığında;
x u
1 2
u 2 a x y1 b x u a x u 2 1 0 u 1 u u 1
x x
p x dx
2
dx 2 dx
u x e e q x dx c
p x dx
u x e x
e x 1 dx c
x3 x c
u x x 2 x 2 dx c u x x 2 c u x
3 x2
3
1 3x 2 1 1
3 y olduğundan u değeri yerine yazıldığında;
u x x 3c x u
1 3x x 3c
3 3
3x 2 2x 3 3c
y 3 y
x 3c x x x 3 3c x x 3 3c
7.3 Misal:
dy
y2 x y 1 Riccati diferansiyel denkleminde, y1 x özel çözümü olduğuna göre, genel
dx
çözümünü hesaplayınız.
u 2 a x y1 b x u a x u 2 1 x x u 1 u x u 1
p x dx
u x e e q x dx c
p x dx
33
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
x2
2
x
u x e e 1 dx c
u x e
xdx xdx
2
e 2 dx c
1
erf x
1 erf ax 1 2
x 1 2
e dx e
2
ax
2
dx
2 a 2 1
2
1
x2 erf x
2
1
u x e 2
c
2 1
2
1 1
y y1 olduğundan, yx
u 1
x2 erf x
2
1
e 2
c
2 1
2
7.4 Misal:
1 x 2
2 x y y2 dx dy 0 diferansiyel denkleminde y1 x özel çözümü bilindiğine göre
genel çözümü çözümü hesaplayınız.
1 y2 2 x y 1 x 2 1 x 2 2 x x 1 x 2 çözümü
dy
Çözüm: y x alındığında,
dx
1 1
sağladığı görülmektedir. y y1 y x . Bulunması gereken u fonksiyonudur.
u u
du
u 2 a x y1 b x u a x u 2 1 x 2 x u 1 1
dx
1 1
du 1 dx c u x c . Buradan genel çözüm: y x
u
yx
cx
Şeklinde hesaplanır.
7.5 Problem:
dy
1 y x 1 , y1 x 1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen özel çözümü için genel
2
dx
çözümünü hesaplayınız.
1 y2 x y y x y x 2 x y x 1
dy dy
Çözüm: 1 y x 1
2
dx dx
34
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 y2 2 x y 1 y 2 x x 2
dy dy
1 y2 x y y x y x 2 x y x 1
dx dx
7.6 Problem:
dy
1 x y2 2 x 1 y x, y1 1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen özel çözümü için
dx
genel çözümünü hesaplayınız.
dy
Çözüm: 1 x y2 2 x 1 y x, y1 1 a x 1 x , b x 2 x 1 , c x x, y1 1
dx
7.7 Problem:
dy 1
x2 x 2 y2 x y 1, y1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen özel çözümü için genel
dx x
çözümünü hesaplayınız.
dy 1 1
Çözüm: x 2 x 2 y2 x y 1, y1 a x x 2 , b x x, c x 1, y1
dx x x
7.8 Problem:
1 x dx
3 dy
y 2
x 2 y 2 x, y1 x 2 Riccati diferansiyel denkleminin verilen özel çözümü için
x2 2x
Çözüm: 1 x 3
dy dy 1
y2 x 2 y 2 x y 2
y
dx dx 1 x 3
1 x 3
1 x3
dy dy
y x f( ) (8.1)
dx dx
şeklindeki diferansiyel denklemlere Clairaut Denklemi denir. Denklem (8.1) in, x e göre
türevi alınıp tekrar düzenlendiğinde;
d2y
x f (dy / dx) 0 (8.2)
dx 2
y c x f (c) (8.3)
şeklindedir.
8.1 Misal:
2
dy dy
y x 2 Clairaut diferansiyel denkleminin çözümünü hesaplayınız.
dx dx
35
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy
Çözüm: denklemde c yazılarak genel çözüm hesaplanır.
dx
y c x 2 c2 şeklindedir.
8.2 Misal:
a2
y x y Clairaut diferansiyel denkleminin çözümünü hesaplayınız.
y
dy a2
Çözüm: denklemde p olsun. Bu durumda; y xp f x, p olur. Her
dx p
tarafın x e göre türevi alındığında;
a 2 dp a 2 dp
p p x 2 x 0 Burada iki farklı durum karşımıza
p dx p2 dx
dp
çıkmaktadır. 1. Durum: 0 olursa; p C olur. Bu değer ilk
dx
a2
denklemde yerine yazıldığında; y Cx elde edilir. Bu genel çözümdür. Veya
C
a2 a2
2. Durum: x 0 olursa; p2 olur. Bu değer ilk denklemde yerine
p2 x
2
a2 2 a2
yazıldığında; p y x p a p y x p a
2 2
y x a2
2
2 2
2
x x
a2 2 a2 2
y 2a 2
2
y 4a 4 y2 4a 2x elde edilir. Bu tekil (sadece bir
x x
durum için geçerli, özel) bir çözümdür ve yukarıda (durum:1 de) elde edilen denklemdeki
C nin herhangi bir değeri için bu sonuç asla elde edilemez. Yani özel çözümdür. Halbuki
birinci merteden bir diferansiyel denklemde 1 tane sabit bulunmalıdır.
f f
df (x, y) dx dy 0 (9.1)
x y
M x, y dx N x, y dy 0 (9.2)
veya
dy
M x, y N x, y 0 haline gelir.
dx
36
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M N
Şeklinde ve (9.3)
y x
f x, y M x, y dx g y (9.4)
f (x, y) dg y
M(x, y) dx N(x, y) olduğundan;
y y dy
dg y
N(x, y) M(x, y) dx olur. Her iki tarafın integrali alındığında;
dy y
g y N(x, y) M(x, y) dx dy hesaplanır. Bu değer denklem (9.4) de yerine
y
yazıldığında çözüm elde edilmiş olur. Veya benzer işlemler;
f x, y N x, y dx g x (9.5)
f (x, y) dg x
x
alınarak tekrarlanır. M(x, y)
dx
N(x, y) dy
x
f x, y N x, y dx g x
9.1 Misal:
2 x y dx x 2 y dy 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü
hesaplayınız. Ayrıca y 0 0 başlangıç şartını kullanarak özel çözümünü hesaplayınız.
M N M N
1 ve 1 olduğundan tam diferansiyeldir.
y x y x
f x, y M x, y dx g y 2 x y dx g y c
f (x, y)
f x, y x 2 xy g y N(x, y) olduğundan;
y
2 dg y dg y dg y
N(x, y)
y
x xy
dy
x 2y x
dy
dy
2y
Çözüm 2: Veya f x, y N x, y dy g x x 2 y dy g x x y y 2 c
37
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dg x dg x
M(x, y)
x
x y y2
dx
M(x, y) y
dx
2x y
dg x dg x
y 2x y dx 2x dx g x x2
dx dx
9.2 Misal:
2 x y dx 2 x y dy 0
2
diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olup olmadığını test
ediniz. Tam diferansiyel ise genel çözümünü hesaplayınız.
M N M N
2y ve 2y ve olduğundan tam diferansiyeldir.
y x y x
Çözümü:
f x, y M x, y dx g y 2 x y 2 dx g y c
f (x, y)
f x, y x 2 x y2 g y N(x, y) olduğundan;
y
2 dg y dg y dg y
N(x, y)
y
x xy 2
dy
2xy 2xy
dy
dy
0
f f
df (x, y) dx dy 0 olmalıdır.
x y
2
x
x xy2 dx x 2 xy2 dy 0
y
2x y2 dx 2xy dy 0 olur. Bu da
f (x, y) dg x
x
M(x, y) olduğundan; M(x, y)
x
xy 2
dx
dg x dg x
2x y 2 y2 2x g x x2
dx dx
38
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
9.3 Misal:
x 2
y2 dx 2xy dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü bulunuz.
M N M N
2y, 2y olduğundan tam diferansiyeldir.
y x y x
f x, y M x, y dx g y x 2 y 2 dx g y c
x3 f (x, y)
f x, y xy 2 g y N(x, y) olduğundan;
3 y
x3 2 dg y dg y dg y
N(x, y) xy 2xy 2xy 0
y 3 dy dy dy
x3 x2 c
f x, y xy c
2
y2 olarak elde edilir. Ayrıca 1. mertebeden
3 3 x
homojen diferansiyel olup olmadığı da test edilebilir.
x 2 y2
x 2
y2 dx 2xy dy 0 x 2
y2 dx 2xy
dy
dx
0
dy
dx
2xy
dy x 2 y2 x 2 y2 t 2x 2 t 2 y2 t 2 x 2 y2
f x, y f x, y f tx, ty 2
dx 2xy 2xy 2 tx ty t 2xy
du x u x du x 2 x 2 u 2 x 1 u
2 2 2 2
dy
ux ux
dx dx 2x u x dx 2x 2 u 2x 2 u
du u 2 1 du u 2 1 2u 2 du 3u 2 1
ux x x
dx 2u dx 2u dx 2u
2u 1
2 du dx şeklinde yazıldığında;
3u 1 x
1
2u 1 1
1
ln 3u 2 1 ln c
1 ln 3u2 1 ln
3u2 1 du x dx c
3 x
e3 e x
ec
1
1c
y2 3 ec y 2 x 2 e3c y2 x 2 2 e3c 2
3u2 1 ex
3
2
3 1 3
x2 x3
3
x2
x 3 x
x x x
39
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
C
3y 2 x 2 olarak aynı sonuç elde edilir. Benzer işlemler
x
dx 2 x y
ve x vy dönüşümü yapılarak da hesaplanır.
dy x 2 y 2
dx dv 2 v y2 dv 2 v dv 3v v 3
vy vy 2 y 2
dy dy v y 2 y2 dy v 1 dy v 1
1 v2 1 1 v 1
y dy 3
dv y dy 3v v 2 3v v 3 dv
3v v
1 1
ln y 1/ 2ln 3 v 2 1/ 3ln v 1/ 6ln 3 v 2
v
y dy 3v v 2
dv c
3v v 3
1 1 1
ln y ln 3 v 2 2 ln v 3 ln 3 v 2 6 ln y ln 3 v 2 3 ln v 3
1 1
1
ln y ln 3 v 2 ln v ln y ln v 3 v
1 ln v 3 v 2
ln y
3
2 3
e e
3
1
x x 2
y v 3 v y3 v 3 v 2 1
1
2 3
y 1
y3 3 2 1
v 3 v 2 3 y y
x 3y 2 x 2
x 3y2 x 2 c
C
y
3
2 1 3y 2 x 2 olur. Aynı denklem
y y x
Bernoulli olarak çözüldüğünde, y p x y q x yn yapısına uymalıdır.
x 2 y2 dy 1 x
x 2
y2 dx 2xy dy 0
dy
y y 1
dx 2x
dx 2xy 2
dy 1 x dy 1 2 x
y y y y y 1 y y u y2
dx 2x 2 dx 2x 2
du dy dy 1 du 1 du 1 x du 1
2y y u u x
dx dx dx 2 dx 2 dx 2x 2 dx x
1
e
p x dx ln x
p x dx x dx ln x e x olduğu görülür. Değerler yerine
yazıldığında;
p x dx
u x e e q x dx c
p x dx
olmalıdır. Yani;
40
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 x3 x2 c
x x dx c
x
u u c y2
x 3 3 x
9.4 Misal:
2xy sec x dx x
2 2
2y dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü
hesaplayınız.
M N M N
2x, 2x tam diferansiyeldir. f x, y M x, y dx g y c
y x y x
sin x
f x, y 2xy sec2 x dx g y c f x, y x 2 y g y
cos x
f (x, y) 2 sin x dg y dg y
N(x, y) N(x, y) x y x 2 2y x 2
y y cos x dy dy
dg y sin x
2y g y y2 f x, y x 2 y y2 c
dy cos x
sin x
x2y y2 c şeklinde genel çözüm bulunur.
cos x
9.5 Misal:
1 2
2 x y dx 2 x y cos y dy 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
2
x
M 1 N M N
2xy2 4xy ve 2x 2 y cos y 4xy olduğundan tam
y y x x x y x
diferansiyeldir.
1 f
f x, y 2 x y 2 dx g y f x, y ln x x 2 y2 g y ln x x 2 y 2 g y
x y y
f dg y f N dg y dg y
2x 2 y olduğundan 2x 2 y 2x 2 y cos y cos y
y dy y y dy dy
41
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
9.6 Misal:
3 x 2
6 x y2 dx 6 x 2 y 4 y3 dy 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
M N M N
3 x 2 6 x y 2 12 x y ve 6 x 2 y 4 y3 12 x y olduğundan
y y x x y x
tam diferansiyeldir.
f 3
f x, y 3 x 2 6 x y 2 dx g y f x, y x 3 3 x 2 y2 g y x 3 x 2 y2 g y
y y
f dg y f N dg y dg y
6 x2 y olduğundan 6 x 2 y 6 x 2 y 4 y3 4 y3
y dy y y dy dy
dg y 4 y
3
dy g y y4 x 3 3 x 2 y2 y4 c şeklinde genel çözüm elde edilir.
f f
df (x, y) dx dy 0 (10.1)
x y
M x, y dx N x, y dy 0 (10.2)
M N M N
şartını sağlıyordu. olduğundan bu şart;
y x y x
x, y M x, y dx x, y N x, y dy 0 (10.3)
M N
(10.4)
y x
42
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M N M N
M N olur. Buradan; N M olur. Her iki tarafın x, y
y y x x y x x y
ye bölünmesiyle;
1 M N
N M (10.5)
x y y x
olur Burada bir çok tür karşımıza çıkar. Bunlardan 6 adedi aşağıda verilmiştir.
e
d
Yukarıdaki denklem ile ilgili integrasyon çarpanını bulmak için aşağıda verilen Tablo 1 den
faydalanılabilir.
Tablo 1: İntegrasyon çarpanı ile ilgili hazır değerler
x
x y xy xy x 2 y2
y
My Nx My Nx My Nx My Nx M y N x y2 M y Nx
N M NM yN xM yN xM 2 x N y M
1 M N 1 d M N
N M N olur. Buradan;
x y y x dx y x
M N
1 d y x 1 d d
p x p x p x dx
elde edilir. Böylece;
dx N dx
px dx
e e
p x dx
e
ln
ln p x dx
10.1.1 Misal:
43
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M N M N
x ve 2x 1 ve olduğundan tam diferansiyel değildir.
y x y x
Çözümü: ilk önce integrasyon çarpanı hesaplanmalıdır.
My Nx x 2x y yx 1
p x
N x xy
2
x y x x
1
e
p x dx
e
dx
x
e
ln X
1
olduğundan;
x
1
xy 1 dx x 2 xy dy 0
1 1
y dx x y dy 0
x x x
M N M N
1 ve 1 olduğundan tam diferansiyeldir
y x y x
f f 1
df (x, y) dx dy 0 olmalıdır. y dx x y dy 0
x y x
1
f x, y M x, y dx g y f x, y y dx g y
x
f (x, y) dg y
f x, y xy ln x g y M(x, y) dx N(x, y) olduğundan;
y y dy
dg y dg y y2
x xy y g y y dy g y
dy dy 2
y2 y2
f x, y xy ln x c xy ln x c olduğu görülür.
2 2
p y
Nx My
2x y x xy
p y
xy
M xy 1 xy 1 xy 1
Bernoulli denklemine uygun olup olmadığının test edilmesi için, Bernoulli denklemi şekline
dönüştürmek gereklidir.
44
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
xy 1 dx x 2 xy dy 0 xy 1 x 2 xy y 0 x x y y xy 1
1 1 1
x y y y y y uygun değildir. Aşağıda tam diferansiyel
x xy x x y
hali denendi ve onun da uygun olmadığı görüldü.
1 1 dy dy 1
y dx x y dy 0 y x y 0 x y y
x x dx dx x
dy 1 xy dy 1
x y x y y uygun olmadığı görülmektedir.
dx x dx x
10.1.2 Misal:
Misal 6.4 te verilen x y dx 2xy dy 0
2
diferansiyel denklemin tam diferansiyel olup
olmadığını test ediniz ve tam diferansiyel değilse, integrasyon çarpanını hesaplayıp,
çözümünü yapınız.
M N M N
2y ve 2y ve olduğundan tam diferansiyel değildir.
y x y x
Çözümü: ilk önce integrasyon çarpanı hesaplanmalıdır.
2
p x
My Nx
2y 2y 4y
2
e px dx e
dx
x
N 2xy 2xy x
2ln X 1
e olduğundan;
x2
1 y2 2y
2
x y2 dx 2 2xy dy 0
1 1
2 dx dy 0 haline gelir ve
x x x x x
M 1 y2 y N 2y y M N
2 2 2 ve 2 2 olduğundan tam diferansiyeldir
y y x x x x x x x y x
ve çözümü tam diferansiyel denklem gibi yapılır.
1 y2
f x, y M x, y dx g y f x, y 2 dx g y
x x
y2 f (x, y) dg y
f x, y ln(x) g y M(x, y) dx N(x, y) olduğundan;
x y y dy
f (x, y) y 2 dg y f (x, y) 2y dg y
N(x, y) N(x, y)
y x
ln(x)
y dy y x dy
2y 2y 2y
g y N(x, y) g y g y 0
x x x
45
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y2
g y c ve f x, y ln(x) g y olduğundan;
x
y2
ln(x) c 0 y2 ln(x) c x 0 elde edilir.
x
10.1.3 Misal:
y
2x dx xy 1 dy 0 diferansiyel denkleminin (x) integrasyon çarpanını bularak
x
genel çözümünü elde ediniz.
Çözüm 1:
y 1
2x dx xy 1 dy 0 My Nx y
x x
1 1 xy
My Nx y 1 xy 1 1
p x p x x p x x p x
N xy 1 xy 1 x xy 1 x
1
e
p x dx
e
dx
x
e
ln X
1
olduğundan;
x
1 y 1 y 1 1
2x dx xy 1 dy 0 2 2 dx y dy 0 My
x x x x x x2
1 M N
Nx 2 olduğundan tam diferansiyeldir.
x y x
f f y 1
df (x, y) dx dy 0 olmalıdır. 2 2 dx y dy 0
x y x x
y
f x, y M x, y dx g y f x, y 2 2 dx g y
x
y f (x, y) y dg y
f x, y 2x g y 2x N(x, y) olduğundan;
x y y x dy
1 dg y 1 dg y y2
y y g y y dy g y
x dy x dy 2
y y2
f x, y 2x c şeklinde genel çözüm elde edilir.
x 2
y ux
2x dx xy 1 dy 0 2x dx x u x 1 du x u dx 0
x x
46
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
2x u dx x 2 u 1 du x u dx 0 2x u dx x 2 u2 u dx x 3 u x du 0
2x x 2
u 2 dx x 3 u x du 0 Her taraf x e bölündüğünde (çünkü bütün
terimlerde x bulunmaktadır);
1
x
2x x 2 u 2 dx x 3 u x du 0 2 x u dx x
2 2
u 1 du 0
M N 2 M N
2 x u 2 2 x u ve x u 1 2 x u olduğundan tam
u u x x u x
diferansiyeldir.
f x, u M x, u dx g u f x, u 2 x u 2 dx g u
x2 2 f (x, u) x 2 2 dg u
f x, y 2 x u g u u N(x, u) olduğundan;
u
2 x
2 u 2 du
dg u dg u dg u
x2 u x2 u 1 1 du u g u u
du du
x2 x2 y
f x, u 2 x u 2 g u f x, u 2 x u 2 u y ux u
2 2 x
2
x2 y y y2 y
f x, y 2 x f x, y 2 x c genel çözümdür.
2 x x 2 x
10.1.4 Misal:
2 x y 2
2 dx 2y dy 0 diferansiyel denkleminin (x) integrasyon çarpanını
hesaplayarak genel çözümünü elde ediniz.
Çözüm: İlk önce diferansiyel denklemin tam diferansiyel olup olmadığı test edilmelidir.
M N M N
2 x y2 2 2y ve 2y 0 olduğundan tam diferansiyel
y y x x y x
p x dx
değildir. O halde integrasyon çarpanı bulunmalıdır. Eğer x ise e ve
My Nx
p x sadece x in fonksiyonu olmalıdır.
N
2 y 2 2x 2y
My Nx y x 2y 0
p x p x 1 şart sağlandı.
N 2y 2y
p x dx
e e
1dx
ex
ex 2 y2 2x dx ex 2ydy 0
2e e y 2xe dx 2e y dy 0
x x 2 x x
M N M N
2ex ex y2 2xex 2ex y ve 2ex y 2ex y olduğundan tam
y y x x y x
diferansiyeldir.
47
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dg y dg y d
2ex y 2ex y 0 g y c g y c
dy dy dy
f x, y ex 2x y2 c 2 ex x e x y2 c şeklinde genel çözüm elde edilir.
10.1.5 Misal:
x 4
x y dx x y3 x 2 dy 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
M 4 N 2 M N
x x y x ve x x y3 2 x y3 olduğundan tam
y y x x y x
diferansiyel değildir. Tablo 1 den yararlanarak x e bağlı olup olmadığı test edilmelidir.
My Nx x 2 x y3 y3 x x dx
e ln x 1
1
1 dx 1
x e x
e
N x 2 x y3 x y3 x x x
x 1 x 4 x y dx x 1 x y3 x 2 dy 0 x 3 y dx x y3 dy 0
x4 f x4
f x, y x 3 y dx g y f x, y x y g y x y g y
4 y y 4
f dg y f N dg y dg y
x olduğundan x x y3 y3
y dy y y dy dy
y4 x4 y4
dg y y dy
3
g y xy c şeklinde genel çözüm elde edilir.
4 4 4
N M
1 M N 1 d N M 1 d x y
N M M p y
x y y x dy x y dy M
48
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 d d
p y p y dy ln p y dy
elde edilir.
dy
p ydy p ydy Nx My
e e e
ln
burada p y ile tanımlıdır.
M
10.2.1 Misal:
y dx y2 x dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin, ilk önce (y) integrasyon
çarpanını bulunuz ve daha sonra genel çözümünü elde ediniz
M N 2 M N
y 1 ve y x 1 olduğundan tam diferansiyel
y y x x y x
değildir. Tablo 1 den yararlanarak y e bağlı olup olmadığı test edilmelidir.
x
y dx 2 y2 x dy 0 dx 1 2 dy 0
1 1 1
2
y y y y
1 x f x
f x, y dx g y f x, y g y g y
y y y y y
f x dg y x f N x dg y x dg y
2 1 2 olduğundan 2 1 2 1
y y dy y y y y dy y dy
x
dg y 1 dy g y y f x, y y c şeklinde genel çözüm elde edilir.
y
M y
M dx N dy 0 x dx y dy 0 x dx y dy 0
N x
49
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y dx x dy 0 y dx x dy 0
M N
Tam diferansiyel şartını sağlaması için, olmalıdır. Dolayısıyla;
y x
1 1 1
y dx x dy 0 dx dy 0
xy x y
M 1 N 1 M N
0 ve 0 tam diferansiyel
y y x x x y y x
1
şartı sağlanmaktadır. Böylece integrasyon çarpanının olduğu görülür.
xy
10.3.1 Misal:
xy dx x 2 dy 0 diferansiyel denklemin ilk önce tam diferansiyel olup olmadığını test
ediniz. Tam diferansiyel değil ise, integrasyon çarpanını bularak çözünüz.
M N M N
Çözüm: x, ve 2x x M y N 0 şartı test edilmelidir.
y x y x
xy x2 x x dy dx
xy dx dy 0 1 dx dy 0 dy dx
xy y y y x
dy dx ln y ln x
c ln y ln x c e e eC y eC x
y x
10.3.2 Misal:
xy dx x y dy 0
2 2
şeklinde verilen diferansiyel denklemin, tam diferansiyel olup
olmadığını test ediniz ve tam diferansiyel değilse, integrasyon çarpanını hesaplayıp,
çözümünü yapınız.
M N M N
2xy ve 2xy ve olduğundan tam diferansiyel değildir.
y x y x
xy2 dx x 2 y dy 0
1 dy
y dx x dy 0 yx 0
xy dx
50
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
C ec y C x genel çözümdür.
10.3.3 Misal:
12x y dx 12x dy 0
2 3
diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
Çözüm:
M N M N
12x 2 ve 36x 2 ve olduğundan tam diferansiyel değildir
y x y x
2
e
p x dx
e
dx
x
e
ln X2
1
olduğundan;
x2
2
12x 2 y dx 2 12x 3 dy 0
1 1
12y dx 12x dy 0 12y dx 12x dy c
x x
c
12xy 12xy c 24xy c xy C C
24
1
b) integrasyon çarpanı x, y olarak alındığında;
xy
12x 2 12x 2
12x 2 y dx 12x 3 dy 0
1 1
12x dx dy 0 12x dx dy
xy xy y y
12x x x dy dx
12x dx dy dx dy c ln y ln x c
y y y x
Not: her iki çözümde de diferansiyel denklemin aynısı elde edilmiştir. Buradan farklı
integrasyon çarpanı kullanılsa bile çözümün değişmediği görülmektedir. Ayrıca, bir
diferansiyel denklemin, tam diferansiyel hale getirilmesi için farklı integrasyon
çarpanlarının olabildiği görülmektedir.
51
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M M N N
x y mM ve x y mN bağıntıları geçerlidir. Misal olarak;
x y x y
x 2
xy y2 dx x 2 dy 0 diferansiyel denkleminde görülebilir.
M M
x y x 2x y y x 2y 2x 2 xy xy 2y 2 2 x 2 xy y 2 2 M
x y
N N
x y x 2x y 0 2 x 2 2 N Bu bağıntılar ispatlandığında, integrasyon çarpanı da
x y
ispatlanmış olur. Çünkü integrasyon çarpanı alınan kabul üzerine uygulanmaktadır.
M M
x, y M x, y dx x, y N x, y dy 0 dx dy 0 olur
xM yN xM yN
M N
Tam diferansiyel şartını sağlaması için, olacağından;
y x
M N
şartı sağlanmalıdır. Bu şartın daha açık yazılmasıyla;
y xM yN x xM yN
M
xM yN xM yN M N xM yN xM yN N
y y
x x
xM yN xM yN
2 2
M N
veya xM yN xM yN M xM yN xM yN N yazılabilir.
y y x x
M M N N
xM yN M x M M y N x M yN N x M N y N
y y y y x x x x
M M M N N N
xM yN Mx MN My xM yN N x M N y N
y y y y x x x x
52
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
M M M N N N M N
Mx yN Mx MN My xM yN MN Nx Ny
y y y y x x x x
M N N M M M N N
yN My xM Nx Nx yN xM My
y y x x x y x y
M M N N
N x y Mx y N m M M m N
x y x y
10.4.1 Misal:
x 2
x y y2 dx x 2 dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü
hesaplayınız.
M N M N
x 2y, ve 2x
y x y x
denklem;
x 2 xy y2 x2
2
dx 2
dy 0 haline gelir ve tam diferansiyeldir. Çözümü tam
x x y x x y
diferansiyel gibidir.
1
çarpanı şeklindedir.
xM yN
10.5.1 Misal:
y 2xy 1 dx x 2xy 1 x 3y3 dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü
hesaplayınız.
53
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 1 1
2 2 4 4
x M y N x 2xy y y x 2x y x y
2 2 4 3
2x y xy xy 2x y x y
2 2 4 4
xy
veya,
2xy 1 1 2xy 1 x 3y 3 2 1 2 1 1
x 4 y3 x 4 y3 dx x 3y4 x 3y4 x 3y4 x 3y4 dy 0 x 3y2 x 4 y3 dx x 2 y3 x 3y 4 y dy 0
elde edilir.
2 1 1 1 f
f (x, y) 3 2 4 3 dx g y f (x, y) g y N
x y x y x y 3 x 3y3
2 2
y
1 1
f (x, y) 2 2
3 3 ln y C
xy xy
M N
10.6 M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel denkleminde y x ifadesi
M N
y x N a x M b y şeklinde ifade edilebiliyor ise, integrasyon çarpanı
a x dx b y dy
e e şeklindedir.
Aşağıda verilen diferansiyel denklem bu türdendir.
10.6.1 Misal:
x x 2y 1 dy y 2x y 1 dx 0 şeklinde verilen diferansiyel denklemin genel çözümünü
bulunuz.
M N
Çözüm: x x 2y 1 dy y 2x y 1 dx 0 2x 2y 1, 2x 2y 1
y x
N M N M 4
x y 2x 2y 1 2x 2y 1 x y 4x 4y 4 x y a x ve
3x
a x dx b y dy 4 ln x 4 ln y
e e
4
4
b y e xy
3 e 3 3
3y
54
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
4 4
xy x x 2y 1 dy xy 3 y 2x y 1 dx 0 denklemi tam diferansiyeldir. Çözümü tam
3
10.6.2 Misal:
x
M x, y dx sec2 y dy 0 diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olması için M x, y
y
M N
ifadesini hesaplayınız. Çözüm: tam diferansiyel olması için olmalıdır. Denklemde
y x
N x, y bilindiğinden çözüme buradan başlamalıdır.
1 x N 1 x 1 M 1
N x, y
cos y y
2
x cos y y
2
y y y
1 x
f x, y N x, y dy g x f x, y dy g x
cos y y
2
sin y f (x, y)
f x, y x ln y g x olduğu görülür. Ayrıca N x, y olduğundan;
cos y y
1 x sin 2 y 1 x sin 2 y
M x, y dx
M x, y dx
y y
1 1
cos2 y y cos2 y cos2 y y cos2 y
sin y
M x, y dx cos y x ln y tan y M x, y ln y olur. Buradan f x, y
sin y
fonksiyonunun, f x, y x ln y c olduğu görülür. Sağlaması yapılabilir.
cos y
f f
df (x, y) dx dy 0 olmalıdır.
x y
f x, y sin y f x, y f x, y 1 x
x ln y ln y
x x cos y x y cos y y
2
1 x
Diferansiyel denklem; ln y dx dy 0 şeklindedir.
cos y y
2
============================
55
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1
xM y N 0 şartı sağlanıyorsa integrasyon çarpanı alınabilir. İspatı
xy
aşağıdadır.
1 M N 1 1 M N
N M xy 2 M 2 N
x y y x xy x y y x
0
1 1 M N xM yN M N M N
y M x N y x
y x
0
y x
xy
Bazen birden fazla birinci mertebeden denklem sistemleri birbiri içerisinde denklem
sistemi şeklinde verilebilir. x ve y, t nin fonksiyonu olmak üzere iki denklem verilsin
dx
a11 x a12 y 0
dt d dx D x a11 x a12 y 0
D alındığında
dy dt dt D y a 21 x a 22 y 0
a 21 x a 22 y 0
dt
D a11 x a12 y 0
Bu denklemler matris halinde yazıldığında;
a 21 x D a 22 y 0
D a11 a12 x 0
elde edilir. Bu denklemde x ve y değerleri her zaman
a 21 D a 22 y 0
sıfır olmayacağından dolayı, matrisin determinantı sıfıra eşit olmalıdır.
D a11 D a 22 a 21 a12 0 Buradan elde edilen kök değerleri ile çözüm elde edilir.
56
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
11.1 Misal:
dx
3 x 6 y 0 (1)
dt
olarak verilen diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü
dy
3 x 3 y 0 (2)
dt
d
elde ediniz. Çözüm: D operatörü kullanarak (1) ve (2) denklemi tekrar yazıldığında;
dt
D 3 6 x 0
(5) halini alır katsayılar matrisinin determinant sıfıra
3 D 3 y 0
eşitlendiğinde;
D 3 6
D 0 (6) D 3 D 3 18 0 D2 9 0 Buradan
3 D 3
Karakteristik denklemin köklerinin, r1,2 3 i olur. Buradan homojen kısmın çözümü önceki
bölümlerde verildiği gibi (tamamlayıcı çözüm) denklemin köklerinden dolayı;
r t r t r t r t
x h c1 e 1 c2 e 2 ve yh c3 e 1 c4 e 2 şeklinde yazılmalıdır. Böylece;
Buradan görüldüğü gibi 4 adet farklı keyfi sabit gelmektedir. Halbuki D determinantı
2x2 boyutunda olduğundan sadece 2 adet katsayı bulunmalıdır. Bundan dolayı c3 vec4
katsayıları c1 vec2 cinsinden ifade edilmelidir. Bu amaçla x h c1 cos 3 t c2 sin 3 t ve
yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t ile verilen çözümler ilk verilen (1) veya (2) denkleminde yerine
yazılıdığında çözüm elde edilir. Burada ilk olarak (1) denkleminde yerine yazıldı.
dx h
3 x h 6 yh 0
dt
3c1 sin 3 t 3c2 cos 3 t 3 c1 cos 3 t c2 sin 3 t 6 c3 cos 3 t c4 sin 3 t 0
c2 c1 c1 c2
c1 c2 2 c4 0 ve c2 c1 2 c3 0 olur. Buradan c 3 ve c 4 yerine; c3 c4
2 2
yazılmalıdır. Böylece yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t yerine;
57
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
yh
c2 c1 c c
cos 3 t 1 2 sin 3 t olur. Aynı çözüm (2) denkleminde yerine yazılmasıyla
2 2
dy h
da elde edilebilir. 3 x h 3 yh 0
dt
3 c3 sin 3 t 3 c4 cos 3 t 3 c1 cos 3 t c2 sin 3 t 3 c3 cos 3 t c 4 sin 3 t 0
c3 c 4 c 2 c2 c1
c3 c2 c4 0 ve c4 c1 c3 0 olur. 2 c3 c2 c1 c3
c3 c4 c1 2
c3 c 4 c 2 c1 c2
2 c4 c1 c2 c4
c3 c4 c1 2
yh
c2 c1 c c
cos 3 t 1 2 sin 3 t olur.
2 2
11.2 Misal:
dx
3 x 6 y 0 (1)
dt
Denklem 11.1 de verilen sistemin sağ tarafı sıfırdan
dy 3t
3 x 3 y 18 t e (2)
dt
farklı olduğunda çözümünü hesaplayınız. Bunun anlaşılması için “Cramer Kuralı” nı aşağıda
n adet cebirsel denklem verildiğinde
a n1x1 a n2 x 2 a nn x n bn
58
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
D 3 6 x 0
Bu özellik 3t
denklem takımında uygulandığında;
3 D 3 y 18 t e
D 3 6 0 6
x t x t 108 t e3t
3 D 3 18 t e
3t
D 3
t 108 t e 3t
x t x
x
D2 9
D 2
9 x 108 t e3t
D 2
9 x 0 yazılarak homojen kısım elde edilir. Bu kısım daha önce hesaplanmıştı.
x h c1 cos 3 t c2 sin 3 t
x p v1 cos 3 t v 2 sin 3 t
36 sin 3 t t e
v1
3 t
3 t
olur. Bu ifadelerin integralinin alınmasıyla;
36 cos 3 t t e
v2
1 1
v1 36 t e3t cos 3 t 6 sin 3 t te 3t
6 18
1 1
v 2 6 cos 3 t t e 3t 36 t e 3t sin 3 t olur. x p v1 cos 3 t v 2 sin 3 t den dolayı
6 18
1 1
x p 36 t e 3t cos 3 t 6 sin 3 t te 3t cos 3 t
6 18
olur
1 1
6 cos 3 t t e 3t 36 t e 3t sin 3 t sin 3 t
6 18
59
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
D 3
18 t e 3t 3 18 t e 3t
0 d
y t 3t
y t D 3 18 t e3t y t
3 18 t e dt
D 2
9 y 0 yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t
1
v3 cos 3 t sin 3 t 0
3t
v4 3 sin 3 t 3 cos 3 t 18 e 108 t e
3t
6 e 1 6 t sin 3 t
v3
3 t
olur. Bu ifadelerin integralinin alınmasıyla;
6 e 1 6 t cos 3 t
v4
3 t
1 1
v 3 6 t e3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t
6 6
1 1
v 4 6 t e3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t olur. yp v 3 cos 3 t v 4 sin 3 t den dolayı
6 6
1 1
y p 6 t e 3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t cos 3 t
6 6
olur
1 1
6 t e 3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t sin 3 t
6 6
y
c2 c1 c c
cos 3 t 1 2 sin 3 t e3t 1 6 t genel çözümdür.
2 2
60
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
11.3 Misal:
dx dy
2 x 3 y
dt dt
(1)
D x D y 2 x 3 y 0
dx dy
2 4 x 3 y (2) 2 D x D y 4 x 3 y 0
dt dt
dx
D x D y 2 x 3 y 0 1 1 dt 2 3 x
2 D x D y 4 x 3 y 0 2 1 dy 4 3 y
dt
1
dx 1
dx 1 1
1 1 1 1 dt 1 1 2 3 x dt 3 3 2 3 x
2 1 2 1 dy 2 1 4 3 y
1 4 3 y
dy 2
dt dt 3 3
1
1 1
2 0
d x 2 0 x 2 0 d x 2 0 2 0 x d x x
0 3 dt y 0 3 0 3 y
dt y 0 3 y 0 1 dt y y
3
1 dx dx
x 2x 0
2 dt dt r20 x c1e 2t
1 dy dy r 3 0 y c 2e3t
y 3y 0
3 dt dt
Bu neviden denklemlerin çözümü başlangıç veya sınır koşulları verildiği takdirde, sayısal
olarak da yapılabilmektedir. Sayısal çözümler her türden diferansiyel denkleme
uygulanabilir. Fakat her sayısal denklem, hepsini çözemez. Birçoğu sadece başlangıç
değer problemlerini çözebilmektedir (Euler metodu gibi). Sınır değer problemini çözenler
daha da önem kazanmaktadır.
11.4 Misal:
Diğer önemli bir misal de, aynı adada yaşayan kurt-tavşan hikâyesidir.
Tavşan ve kurtların, herhangi bir t anındaki sayısı sırasıyla, r ve f ile ifade edilsin.
Diferansiyel denklemi kurmak için aşağıdaki kabuller yapılacaktır.
61
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
Bu kabuller doğrultusunda;
df
b f d r f f b d r
dt
Buradaki katsayılara bağlı olarak r ve f nin zamana
dr
a r c r f r a c f
dt
bağlı grafiği de değişmektedir. Herhangi bir r ve f değerine karşılık, faz diyagramı
çizilebilir. Çünkü;
df
dt df dt df b f d r f Bunu sayısal değerlerle daha iyi görebiliriz.
dr dt dr dr a r cr f
dt
62
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
df
bağlı olarak oranı her noktada hesaplanabilir. Bu durum aşağıda belirtilmiştir.
dr
df b f d r f f b d r df f 1 0.9 r
elde edilir.
dr a r cr f r a c f dr r 1.0 1.0 f
Runga-kutta gibi sayısal metotlar kullanılarak Tavşan ve Kurtların zamana göre değişimi
de aşağıda verilmiştir.(Matlab ile yazılan “rabbit_fox.m” dosyası ile sonuçlar hesaplandı.)
The Lotka–Volterra predator–prey modeli ilk olarak Alfred J. Lotka tarafından 1910 yılında
ortaya atıldı.
a = 0.04, b = 0.0005, c = 0.2, d = 0.00005 değerleri ve r=1.1, f=0.98 için farklı grafikler
elde edildi.
Şekil 2 de r=3.44 ve f=0.88 başlangıç değerleri için t=20 ye kadar grafiği çizildi.
63
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy
yi1 yi h (9.1)
dx x i
denklemi ile hesaplanabilir. Buna Euler metodu denir. Burada önemli olan adım
büyüklüğünü (h=step size) küçük tutmak gerekir. x değeri arttıkça, hata miktarı da buna
bağlı olarak artar
11.5 Misal:
dy 1
3 e t y, y 0 1 birinci mertebeden diferansiyel denklemin sayısal çözümünü
dt 2
t=0.4 e kadar h=0.1 aralıklarla Euler metodunu kullanarak hesaplayınız ve sonuçları
analitik çözüm ile kıyaslayınız.
t
Çözüm: verilen denklemin analitik çözümü; y t 6 2e t 3 e 2
şeklindedir. Euler formülü
kullanıldığında; y 0 1 ve h 0.1 bilinmektedir. t0 için fonksiyonun türevi
hesaplandığında;
dy 1 dy 1 dy
3 e t y 3 e 0 1 3.5
dt 2 dt t 0 2 dt t 0
dy dy
yi1 yi h y 0.1 y 0 0.1 y 0.1 1 0.1 3.5
dx x i dt t 0
y 0.1 1.35 olarak elde edilir. ikinci adımda y 0.1 1.35 alınır ve türevi için
dy 1 dy 1 dy 1
3 e t y 3 e 0.1 y 0.1 3 e 0.1 1.35
dt 2 dt t 0.1 2 dt t 0.1 2
dy 1 dy
3 e 0.1 1.35 3.4048 y 0.2 y 0.1 0.1
dt t 0.1 2 dt t 0.1
olarak elde edilir. Bu işlemler bilgisayar programı yardımı ile kolayca hesaplananilir.
Yine bir sayısal çözüm tekniği olan, Diferansiyel Quadrature Metodu ile aynı problem
çözüldü. Sonuçların daha hassas olarak elde edildiği görüldü.
64
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
Matlab lisanında yazılan “euler.m” dosyası, Euler metodu ile yapılan çözüme bir misaldir.
Tablo 2: Euler metodu ile sayısal çözüm
Yine matlab lisanında yazılan “ode_dqm.m” dosyası, Diferansiyel Quadrature Metodu ile
yapılan çözüme bir misaldir.
Görüldüğü gibi t=0.5 için bile elde edilen sonuçlar oldukça yüksek uyumluluk
göstermektedir.
Tablo 3: Diferansiyel Quadrature metodu ile sayısal çözüm
d2y dy
a x 2 bx cy 0
2
(12.1)
dx dx
b x b2 x 2 4 a x 2 c b x x b2 4 a c
a x k b x k c 0
2 2
k1,2
2 a x2
k1,2
2 a x2
b b2 4 a c
k1,2 olarak elde edilir. Diğer bir dönüşüm için y x k alınır. Buradan;
2a x
2
dy k 1 d y
yx , k x , 2 k k 1 x k 2 olur. Ayrıca;
k
dx dx
dy dy 1 dy d2y 1
k x k 1 k xk x k x k Benzer şekilde; 2
k k 1 x k 2
dx dx x dx dx x
d2y
x2 2
k k 1 x k olur. Bu değerler asıl denklemde yerine yazıldığında;
dx
a k k 1 x k b k x k c x k 0
İki farklı gerçek kök olması durumunda y fonksiyonunun çözümü aşağıdaki gibidir.
y c1 x k1 c2 x k2 (12.2)
dy du
y u x x dönüşümü uygulanır. u x 1 x ve
dx dx
d2y du du d 2u
u
1 x 2
x 1
x 1
x olur. Bu değerler (12.1) denkleminde
dx 2 dx dx dx 2
yerine yazıldığında;
du du d 2u du
a x 2 u 1 x 2 x 1 x 1 2 x b x u x 1 x c y 0 (12.3)
dx dx dx dx
d 2 u 1 du du
a x 2 x 2 a x 1 b x 1 b u x a u 1 x c y 0
dx dx dx
d2u du du 1
a x dx 2 2 a dx b dx x b x a 1 x u c y 0
67
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
d2y dy
a x 2 1 2 k x k 2 y 0
2
(12.4)
dx dx
elde edilir.
Fakat basit incelenmesi bakımından lisans seviyesinde verilenler aşağıdaki gibi genel
olarak sabit katsayılardan oluşmaktadır.
d2y dy
a 2
b cy 0 a y b y c y 0 ile gösterilebilir.
dt dt
d2y dy
y y x ise a 2
b cy 0 a y b y c y 0
dx dx
olur. Denklemin çözümünü elde etmek için y ert bir çözüm olsun. Bu değer, denklem
(12.3) de yerine yazıldığında;
a r 2
b r c ert 0 (12.5)
a r2 b r c 0 (12.6)
olmalıdır ve buna denklem (12.3) ün, “karakteristik denklemi” denir. Denklem (12.6) nın
kökleri r1 ve r2 olsun. Bu durumda çözüm;
b b2 4 a c
1 Kökler gerçek ve birbirinden farklı olması hali: r1
2a
b b2 4 a c
r2
2a
b
2 Kökler gerçek ve birbirine eşit olması hali: r1 r2 r
2a
68
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y emt c1 cos n t i sin n t c2 cos n t i sin n t
y emt c1 c2 cos n t c1 c2 i sin n t
şeklindedir. Görüldüğü gibi diferansiyel denklem ikinci mertebeden olduğundan iki tane
sabit katsayı bulunmaktadır.
12.1 Misal:
d2y dy
2 x2 2
3 x y 0 diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dx dx
dy d2y
Çözüm: ilk olarak y x k , k x k 1, 2 k k 1 x k 2 çözümü denensin.
dx dx
a k k 1 b k c 0 2 k k 1 3 k 1 0 2 k2 2 k 3 k 1 0
1 12 4 2 1 1 3 1
2 k k 1 0 2 k k 1 0 k1,2
2 2
1,
22 4 2
1
Ve buradan genel çözümün; y c1 x k1 c2 x k2 y c1 x 1 c2 x 2
olduğu görülür.
12.2 Misal:
d2y dy
x 2 3 x y 0
2
diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dx dx
2
dy k 1 d y
Çözüm: ilk olarak y x , k x , 2 k k 1 x k 2 çözümü denensin.
k
dx dx
a k k 1 b k c 0 1 k k 1 3 k 1 0 k2 2 k 1 0
69
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y c1 x 1 c2 x 1 ln x olduğu görülür.
12.3 Misal:
d2y dy
2
5 6 y 0 ikinci mertebeden diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dx dx
b b2 4 a c
Çözüm: r2 5 r 6 0 r1
2a
5 25 4 1 6 5 49 5 7
r1 r1 1
2 2 2
b b2 4 a c
ve r2 olduğundan;
2a
5 25 4 1 6 5 49 5 7
r2 r2 6
2 2 2
r x r x
y c1 e 1 c2 e 2 y c1 ex c2 e6x
12.4 Misal:
d2y dy
2
6 9 y 0 ikinci mertebeden diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dt dt
b b2 4 a c
Çözüm: r 6 r 9 0
2
r1
2a
6 36 4 1 9 6 0
r1 r1 3
2 2
6 36 4 1 9 6 0
r1 r2 3 r r1 r2
2 2
12.5 Misal:
d2y dy
2
2 2 y 0 ikinci mertebeden diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dt dt
b b2 4 a c
Çözüm: r2 2 r 2 0 r1
2a
70
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
2 4 4 1 2 2 4 2 2 i
r1 r1 r1 1 i
2 2 2
2 4 4 1 2 2 4 2 2 i
r2 r2 r2 1 i
2 2 2
d2y
e t C1 cos t C2 sin t 2e t C1 sin t C2 cos t e t C1 cos t C2 sin t
dt 2
d2y dy
2
2 2 y 0
dt dt
2 e t C1 cos t C2 sin t 0
başlangıç veya sınır değerleri verildiği takdirde özel çözüm elde edilir. Yani genel çözümde
verilen c1 ve c2 katsayıların yerini sabit sayılar alır.
12.6 Misal:
d 2 y dy
2 y 0, y 0 1, y 0 1 şeklinde başlangıç şartları ile birlikte verilen ikinci
dt 2 dt
mertebeden diferansiyel denklemin özel çözümünü hesaplayınız.
b b2 4 a c
Çözüm: r2 r 2 0 r1
2a
1 1 4 1 2 1 3 2
r1 r1 r1 1
2 2 2
71
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 4 1 2 1 3 4
r2 r1 r2 2
2 2 2
şeklinde genel çözüm elde edilir. y 0 1 şartı genel çözümde yerine yazıldığında;
c1 e0 c2 e20 1
c1 c2 1 elde edilir. ikinci şartın uygulanması için genel
çözümün türevi alınmalıdır.
dy
c1 e t 2 c2 e2t c1 e0 2 c2 e20 1 c1 2 c2 1
dt
3 c2 0 c2 0 c1 1 y e t özel çözümdür.
d 2 y dy
2y 0 et et 2 et 0 00 sonuç doğrudur.
dt 2 dt
d2 y dy
a 2 b c y gt (13.1)
dt dt
şeklindeki denklemlerin genel çözümleri 2 tane çözümün toplamı şeklindedir. y y h y p
Şimdiye kadar yapılan çözümler y y h şeklinde idi. yani kısmî (veya tamamlayıcı)
çözümler y p yok idi.
13.1 Belirsiz Katsayılar Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin Çözümü
(Undetermined Coefficients Method)
Bu usulde y p t fonksiyonu, g t ye bağlı olarak aşağıda verilen tablodaki gibi kabul edilir.
(Not: Eğer fonksiyon x e bağlı ise y p t yerine y p x ve g t yerine g x yazılır.)
Diferansiyel denkleme bağlı olarak türevler alınır ve yerine yazılarak katsayılar hesaplanır.
Böylece y p t sayısal olarak elde edilir. y y h y p denkleminde yerine yazılarak genel
çözüm elde edilir.
Tablo 4: Belirsiz katsayılar metodunda, kısmî (tamamlayıcı) fonksiyonun
belirlenmesi
g t yp t
72
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
A ebt a ebt
A2 t 2 a 0 a1 t a 2 t 2
A0 A 2 t 2 a 0 a1 t a 2 t 2
A0 A1 t A2 t 2 a 0 a1 t a 2 t 2
A2 t 2 ebt a 0 a1 t a 2 t 2 ebt
y p t çözümü, y h t de aynen bulunduğu takdirde t ile çarpım yapılır. yani yeni kısmî
çözüm; yp t yp t şeklinde alınır. Burum devam ederse; yp t 2 yp t alınır.
Böylece işlem devam eder.
13.1.1 Misal
d2y dy 18 1
2
4 12 y 3 e5t , y 0 , y 0 başlangıç koşulları ile verilen diferansiyel
dt dt 7 7
denklemin özel çözümünü hesaplayınız.
Çözüm: İlk önce genel çözüm bilinmelidir. Daha sonra buradan özel çözüme geçilir.
Genel çözüm homojen ve kısmî çözümün toplamı olduğundan; y y h y p yh ve
d2y dy
yp hesaplanmalıdır. 2
4 12 y 0 denkleminden yh aşağıdaki gibi hesaplanır.
dt dt
b b2 4 a c 4 16 4 1 12 4 8
r 2 4 r 12 0 r1,2 r1
2a 2 2
4 16 4 1 12 4 8
r1 2 r2 r1 6
2 2
25a e5t 4 5a e5t 12 a e5t 3 e5t 25a 20a 12a e5t 3 e5t
73
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
3 3
7 a 3 a y p a e5t y p e5t
7 7
3
y yh yp y c1 e2t c2 e6t e5t şeklinde genel çözüm elde edilir. Bu
7
18 1
denklemde başlangıç şartları yerine yazılarak özel çözüm elde edilir. y 0 , y 0
7 7
3 3 18 18 3
y c1 e2t c2 e6t e5t c1 e0 c2 e0 e0 c1 c2
7 7 7 7 7
15 5t 15 0 1
c1 c2 3 y 2c1 e2t 6c2 e6t e 2c1 e0 6c2 e0 e
7 7 7
1 15
2c1 6c2 2c1 6c2 2 c1 3c2 1 c1 2, c2 1
7 7
3
y 2 e 2t e6t e5t istenilen cevaptır.
7
13.1.2 Misal
d2y dy
2
4 12 y sin 2 t diferansiyel denklemin genel çözümünü hesaplayınız.
dt dt
d2 yp dy p
yp a sin 2 t b cos 2 t olmalıdır. 2
4 12 y p sin 2 t
dt dt
dy p d2 yp
2a cos 2 t 2b sin 2 t 4a sin 2 t 4b cos 2 t
dt dt 2
4a sin 2 t 4b cos 2 t 4 2a cos 2 t 2b sin 2 t 12 a sin 2 t b cos 2 t sin 2 t
1 1
y c1 e2t c2 e6t sin 2 t cos 2 t genel çözümdür.
20 40
74
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
13.1.3 Misal
d2 d
2
y t 4 y t 4 y t 2 e2t ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel
dt dt
denklemin genel çözümünü bulunuz.
homojen çözümde böyle bir terim olup olmadığı kontrol edilir. yh c1 e2t c2 t e2t
dy p d2 yp
2 a t e2t 2 a t 2 e2t 2 a e2t 8 a t e2t 4 a t 2 e2t
dt dt 2
d2 yp dy p
2
4 4 y p 2 e2t
dt dt
13.1.4 Misal
d2 d
2
y t 4 y t 5 y t 2 e2t sin t ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel
dt dt
denklemin genel çözümünü bulunuz.
75
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
yp e2t a sin t b cos t şeklinde seçilir ve homojen kısımda benzer terimlerin
dy p
e2t a sin t b cos t 2 t a sin t 2 t b cos t t a sin t t b cos t
dt
d2 yp dy p
2
4 5 y p 2 e2t sin t Hesaplanan değerler yerine yazılıp gerekli
dt dt
sadeleştirmeler yapıldığında; 2 e2t a cos t b sin t 2 e2t sin t
yp t e2t cos t y e2t c1 cos t c2 sin t t e2t cos t Genel çözümdür.
13.1.5 Misal
dy
x 2 y x3 birinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx
çözümünü bulunuz.
y yh yp yh ve yp hesaplanmalıdır.
dy
Homojen çözüm; x 2y 0 diferansiyel denkleminden elde edilir.
dx
dy dy dy dx 1 dy dx
x
dx
2y 0 x
dx
2y
2y x
2 y
x
1
ln y 2
1
ln y ln x C e
e
ln x
eC y h x eC yh c x 2
2
dy p dy p
yp a 0 a1x a 2x 2 a 3x 3 a1 2a 2 x 3a 3x 2 x 2 yp x 3
dx dx
a 0 0, a1 0, a 2 0, a 3 1 yp x3 y c x 2 x 3 genel çözümdür.
76
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
p x dx
y x e e g x dx c
dy 2 dy p x dx
y x2 p x y g x
dx x dx
2
2 dx
y e x e x x 2 dx c
dx 2ln x 2ln x
ye e x 2 dx c
y x 2 x 2 x 2 dx c y x 2 x c y c x2 x3
13.1.6 Misal
d 3y dy
sin x x cos x üçüncü mertebeden homojen olmayan diferansiyel
dx 3 dx
denklemin genel çözümünü bulunuz.
y yh yp yh ve yp hesaplanmalıdır.
D 3
D y 0 D D2 1 0 r1 0 ve r2,3 i, i olduğundan dolayı homojen kısmın
çözümü;
yp a1 cos x a 2 sin x x a 3 x cos x a 4 x sin x x , tekrar düzenlendiğinde;
77
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1
y y h y p y c1 c2 cos x c3 sin x x 2 co s x x sin x
4 4
d2 d
2
y t p t y t q t y t g t diferansiyel denklemi göz önüne alınsın. Bunun
dt dt
ile ilgili misaller aşağıda verilmiştir.
13.2.1 Misal
d2y dy ex
2 y ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx 2 dx x
çözümünü parametrelerin değişimi metoduyla hesaplayınız.
d2y dy
Çözüm: Homojen çözüm 2
2 y 0 karakteristik denkleminden hesaplanacağından;
dx dx
ex
yp v1 ex v 2 x ex Burada; y1 ex , y2 x e x , x
x
1
olarak hesaplanır. Veya matris tersi yerine v1 ifadesi önce
Buradan; v1 1, v2
x
yok edilerek v 2 hesaplanır ve hesaplanan bu değer denklemlerden birinde
yerine yazılarak v1 hesaplanır. İşlem aşağıdadır.;
ex 1
v2 e x v2 v1 ex v2 x ex 0
x x
1 1
v1 ex x ex 0 v1 x 0 v1 1
x x
1
Böylece; v1 v1 dx 1 dx x ve v 2 v2 dx dx ln x olur. Bu değerler kısmî
x
çözümde yerine yazıldığında; yp x e ln x x e olur. Buradan genel çözümün;
x x
13.2.2 Misal
d 3y dy 1
3
ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx dx cos(x)
çözümünü bulunuz.
79
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
sin x
Benzer işlemler v 3 için de yapıldığında; v3 olarak bulunur. Aynı sonuçlar matris
cos x
işlemleri ile de elde edilebilir. Aşağıda verilmiştir.
1
1 cos x sin x v1 0 v1 1 cos x sin x 0
0 sin x cos x v
0 v2 0 sin x cos x 0
2
0 cos x sin x sec x v 0 cos x sin x sec x
3
v 3
1
cos x
v1 1 0 1
0
v1
v2 0 sin x cos x 0 v2 1
v 0 cos x sin x 1 v sin x
3 3
cos x cos x
1 sin x
Buradan; v1 , v2 1, v3 olarak hesaplanır.
cos x cos x
1
v1 v1 dx dx ln sec x tan x , v 2 v2 dx 1 dx x
cos x
sin x
v 3 v3 dx dx ln cos x bu değerler kısmî çözümde yerine yazıldığında;
cos x
yp ln sec x tan x x cos x ln cos x sin x Genel çözüm; y yh y p olduğundan
y c1 c2 cos x c3 sin x ln sec x tan x x cos x ln cos x sin x şeklinde genel
çözüm elde edilir. Parametrelerin değişimi metodunda matrisin tersi yerine aşağıdaki
şekilde de aynı sonuçları bulabilirsiniz. Aşağıdaki 2 misali dikkatlice inceleyiniz.
80
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
13.2.3 Misal
d 2 y dy
2
2 y e3x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx dx
çözümünü parametrelerin değişimi metoduyla hesaplayınız.
d 2 y dy
Çözüm: Homojen çözüm; 2
2y e3x karakteristik denkleminden
dx dx
hesaplanacağından;
ex ex
v2 v1 e x v2 e2x 0 v1 e x e2x 0
3 3
veya;
2 1 e 4x
v1 3e x 3e x 0 v1 3 e4x ex
x Buradan; v , v olarak
v2 1 v2 e
1 2
1 e3x 3 3
3e2x 3e2x 3
e4x e4x ex ex
hesaplanır. Böylece; v1 v1 dx dx ve v 2 2
v dx 3 dx olur. Bu
3 12 3
e4x x ex 2x
değerler kısmî çözümde yerine yazıldığında; yp v1 e x v 2 e2x yp e e
12 3
1 3x 1 3x 1 3x
yp e e yp e olur. Bu değerler yerine yazıldığında;
12 3 4
1
y c1 e x c2 e2x e3x genel çözümdür.
4
13.2.4 Misal
81
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
d2y dy
2
5 4 y 18 x e x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin
dx dx
genel çözümünü parametrelerin değişimi metoduyla hesaplayınız.
d2y dy
Çözüm: Homojen kısım; 2
5 4 y 0 D2 5 D 4 0 D1,2 1, 4 olarak
dx dx
karakteristik denklemin kökleri bulunur. Buradan homojen çözüm; yh c1 e x c2 e4x
şeklinde bulunur. Kısmî çözüm homojen çözüme benzetilerek yazıldığından dolayı;
0 v2 3 e 4x 18 x e x
18 x e x
v2 v2 6 x e3x v1 e x v2 e4x 0 v1 e x 6 x e3x e4x 0
3 e 4x
v1 6 x Buradan; dv 6 x dx
1 v1 3 x 2 olarak hesaplanır. Benzer şekilde;
dv 6 x e dx
2
2
3x
v2 1 3 x e3x ve olur. Bu değerler kısmî çözümde yerine
3
2
yazıldığında; yp v1 e x v 2 e4x y p 3 x 2 e x 1 3 x e3x e 4x
3
2 2
y p 3 x 2 e x 1 3 x e x y p 3 x 2 2 x e x olur. Bu değerler yerine
3 3
yazıldığında;
y c1 e x c2 e4x 3 x 2 2 x e x genel
2
y c1 e x c2 e 4x 3 x 2 2 x e x çözüm
3
bulunur.
13.2.5 Misal
d2y
4y sin 2 x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx 2
çözümünü parametrelerin değişimi metoduyla hesaplayınız.
d2y
Çözüm: Homojen çözüm 4y 0 karakteristik denkleminden hesaplanacağından;
dx 2
82
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1
ve v 2 v2 dx sin 2 2x cos 2x dx sin 3 2x olur. Bu değerler kısmî çözümde yerine
2 12
yazıldığında yp v1 cos 2x v 2 sin 2x veya
1 1 1
y p cos 2x cos3 2x cos 2x sin 3 2x sin 2x
4 12 12
1 1 1 1 1
y p cos2 2x cos4 2x sin 4 2x y p cos2 2x cos4 2x sin 4 2x
4 12 12 4 12
13.2.6 Misal
d2y dy
2
2 y 7 e t sin t ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin
dt dt
genel çözümünü parametrelerin değişimi metoduyla hesaplayınız.
d2y dy
Çözüm: Homojen kısım 2
2 y 0 karakteristik denkleminden hesaplanacağından;
dt dt
yp v1 e t v 2 t e t Burada; y1 e t , y2 t e t , t 7 et sin t
83
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dv 7 sin t dt
2 v 2 7 cos t v1 et v2 t e t 0
v1 7 sin t 7 t co s t
1
e t t e t v1 0 v1 e t t et 0
t t
e t t e t v2 7 e sin t v2 e e t t e t 7 e sin t
t t
e
v1 7 sin t
olarak hesaplanır. Buradan genel çözüm;
v2 7 t sin t
d d
D veya D gibi tanımlıdır. D nin tersi (inversi) D1 ile gösterilir ve;
dt dx
D D y y
1
özelliğine sahiptir. Ayrıca;
1
D1 dx yani D1 integral operatörüdür. Benzer şekilde diferansiyel denklemler
D
için;
D y F x şeklinde tanımlandığında;
1
1 D D y y veya D y y yazılabilir. D y F x formu
D
1
D y F x y F x olur. 1 D değeri aşağıdaki özelliklere sahiptir.
D
1 1 1 1 1
1 Fx F x F x
1 D 2 D 1 D 2 D 2 D 1 D
84
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1 1 1
2. F1 x F2 x F1 x F2 x
D D D
1 1
Teorem 1: a 0 olduğu sürece e a x eax yazılabilir. Yani D ile a değişebilir.
D a
1 1
Teorem 2: eax f x eax f x ( eax ifadesini 1 D nin dışına çıkarınız.)
D D a
Lm D
y t (1)
Ln D
Ve;
şeklinde tanımlı ise; tamamlayıcı çözümü bulmak için karakteristik denklem aşağıdaki gibi
yazılabilir.
Ln D D r1 D r2 D r3 D rn1 D rn (4)
Lm D K1 K2 Ki Kn
(5)
Ln D D r1 D r2 D ri D rn
Buradaki K i sabitlerinin hesaplanması için, (5) denkleminin her iki tarafı D ri ile çarpılır.
Yani;
Lm D D ri D ri K D ri K D ri K
D ri K1 (6)
Ln D D r1 D r2 2 D ri i D rn n
1
L D
K i lim D ri m (7)
Dri
Ln D
Lm D Kq K q 1 K2 K1
şeklinde olduğunda;
Ln D D rq D rq q 1
q
D r q
2
D rq
85
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
q L D
K q lim D rq m
Drq
Ln D
d
q L D
K q 1 lim D rq m
Ln D
Drq dD
1 dk
q L D
K q k lim k D rq m şeklinde yazılabilir. Köklerin sanal olması durumu:
Drq k! dD
Ln D
Lm D Kc Kc
Ln D D a i b D a i b
13.3.1 Misal
D 2
3 D 2 y 4 t denkleminin genel çözümünü operatör metodunu kullanarak çözünüz.
1 1 K1 K2
y 4 t 4 t 4 t
D 3 D 2
2
D 1 D 2 D 1 D 2
1
K1
K2
D 2 K1 D 1 K 2 K1 K 2 D 2 K1 K 2
D 1 D 2 D 1 D 2 D 1 D 2 D 1 D 2
K1 K2 0 ve 2 K1 K2 1 K2 K1 ve 2 K1 K1 1 K1 1 ve K 2 1
L D 1 1 1
K1 lim D r1 m lim D 1 K1 lim 1
Ln D D 1 D 2 D 2 1 2
Dr1
D 1 D 1
L D 1 1 1
K 2 lim D r2 m lim D 2 K 2 lim 1
Ln D D2 D2 D 1
Dr2
D 1 D 2
2 1
4t 4t
y1 ve y 2 olmak üzere; y y1 y2 denkleminden hesaplanır.
D 1 D 2
p t dt
y1 4 t y1 t e e q t dt c
dy1 p t dt
D 1 y1 4 t
dt
86
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
y1 t e e 4 t dt c y1 4 4 t c1 e t
1dt 1dt
p t dt
2 y2 4 t y2 t e e q t dt c
dy2 p t dt
D 2 y2 4 t
dt
y2 t e e 4 t dt c y2 1 2 t c2 e2t
2dt 2dt
y y1 y2 y 1 2 t c2 e2t 4 4 t c1 e t y c1 e t c2 e 2t 5 6 t
yh yp
13.3.2 Misal
D 3
3 D y 9 t denkleminin genel çözümünü operatör metodunu kullanarak çözünüz.
3t 3t
yh c1 c2 e c3 t e şeklindedir. Veya bu değer aşağıdaki şekilde de hesaplanabilir.
1 1 K K2 K 3
y 1
9 t
9 t 9 t
D D 2 3 D D 3 D 3 D 0 D 3 D 3
1 1 1
K1 lim D 0
D0
D 0 D 3 D 3 0 3 0 3 3
1
K 2 lim
D 3
1
K lim 1
D 3
D D 3 D 3
2
D 3
D D 3
6
K 3 lim D 3
1
K 3 lim 1 1
1
D 3
D D 3 D 3
D 3
D D 3
3 3 3 6
1 1 K K2 K 3
y 1
9 t
9 t 9 t
D D 2 3 D D 3 D 3 D 0 D 3 D 3
1 1 1
y 9 t
3 D 6 D 3 6 D 3
3 t 3 t 3 t
y1 , y2 , y3 , Genel Çözüm: y y1 y2 y3
D 2 D 3 2 D 3
87
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
3
y1 t 2 +c1
2
1 1
y2 c2 e 3 t
3t
2 2
3 t 1 1
y3 c3 e 3t
2 2
3 1 1 1 1
y c1 t 2 +c2 e 3 t
3 t c3 e 3 t
3t
2 2 2 2 2
1 1 1 1 3 1 1
y c1 +c2 e 3 t
c3 e 3 t
3 t 3 t t 2 burada C1 c1 alındığında;
2 2 2 2 2 2 2
3
y C1 +c2 e 3 t
c3 e 3 t
t 2 şeklinde genel çözüm elde edilir.
2
13.3.3 Misal
D 2
5 D 4 y e2x x 2 e2x denkleminin genel çözümünü operatör metodunu kullanarak
çözünüz.
1 1
yp e2x 2 x 2 e 2x şeklinde yazılabilir. Bu da 2 kısma ayrıldığında;
2
D 5 D 4 D 5 D 4
1 1 1
y p1 e2x 2 e2x
D 5 D 4
2
2 5 2 4 18
1 1
y p2 x 2 e 2x y p2 e 2x x2
D 2
5 D 4 D 2 5 D 2 4
2
1 e 2x 1
y p2 e2x x2 y p2 x 2 gerekli işlemlerin yapılmasıyla;
D D2
2
2 D D2
1
2 2
e2x 3
y p2 x 2 x yp yp1 yp2
2 2
1 2x e 2x 2 3
yp e x x elde edilir. y y h y p olduğundan;
18 2 2
1 2x e2x 3
y h c1 e4x c2 e x e x 2 x şeklinde genel çözüm bulunur.
18 2 2
88
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
13.3.4 Misal
D 2
6 D 9 y x 3 2 x e3x denkleminin kismî çözümünü operatör metodunu kullanarak
hesaplayınız.
x 3 2 x e 3x
1 1
yp y p e3x x 3 2 x
D 6 D 9
2
D 3
2
6 D 3 9
(Kaydırma teoremi kullanıldı a=-3)
1 x4 1 1
yp e 3x
2 x 3 2 x yp e 3x
x 2 x dx e
3 3x
x 2 dx e 3x x 5 x 3
D 4 20 3
1 1
yh c1 e3x c2 x e3x şeklindedir. Kısmî çözüm ise; y p e3x x 5 x 3 veya
20 3
1 1
y p c1 e3x c2 x e 3x e 3x x 5 x 3 şeklinde elde edilir.
20 3
13.3.5 Misal
D 2
2 D 1 y 4 t denkleminin genel çözümünü operatör metodunu kullanarak çözünüz.
1 1 K K1
y 4 t 4 t 2
4 t olur.
D2 2 D 1 D 1 D 1 D 1 D 1
2
1 dk
q Lm D
K q k lim k D rq
Drq k! dD
Ln D
1
K 2 lim D 1 1
2
D1
D 1 D 1
1 d 1
1 d
K1 lim D 1 lim 1 0
2
Drq 1! dD
D 1 D 1 Drq 1! dD
K K1 1 0 1
y 2
4 t 2
4 t 2
4 t
D 1 D 1 D 1 D 1 D 1
2 2
Görüldüğü gibi bu tür problemlere pek uygun görülmüyor. Çünkü aynı sonuç elde edildi
ve bir kolaylık sağlamadı.
89
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
1
y 4 t
D 1
2
K K1 1 0 1
y 2
4 t 2
4 t 2
4 t
D 1 D 1 D 1 D 1 D 1
2 2
14.1 Problems:
Aşağıda verilen 1-4 diferansiyel denklemlerinin genel çözümünü “belirsiz katsayılar” veya
“parametrelerin değişimi” yöntemini kullanarak hesaplayınız
Cevap: y x c e x
dy y
1 x ex (14.1)
dx x
dy y dy y dy dx
0 C ln y ln x c
dx x dx x y x
ln y ln x c
e e eln y eln x c eln y eln x ec c ec yh c x elde edilir. Tamamlayıcı
çözüm, homojen kısmın yazılışı ile elde edildiğinden dolayı,
yp v x v x x e x v e x v e x y p v x y p e x x y y h y p
b a b x ex b a b x x
b a b x e x
x ex b a b x
x x
b a b x b a x 1 b x b x b a x 1 a x 0 1 x1 0 x 0 0 x 1
b 1, a 0, b a 0 yp a b x ex yp x ex
90
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy 3 3 1 C
2 y 3 x 2 Cevap: y x 2 x 3
dx x 5 2 x
dy 3 dy 3 dy dx 1 1
y 0 y 3 y dy 3 x dx c ln y 3 ln x c
dx x dx x y x
ln y ln x 3 c eln y e
ln x 3 c ln y
ln x 3 c c
e e ec y 3
yh 3
x x
dy p dy p 3
g x 3 x 2 yp a x 2 b x c 2a x b yp 3 x 2
dx dx x
3
2 a x b a x 2 b x c 3 x 2 2 a x b 3 a x 3 b 3 c x 1 3 x 2
x
2 a 3 a x1 4 b x0 3 c x 1 3 x1 2 x0
3 1
5 a 3, 4 b 2, 3 c 0 a , b , c 0
5 2
3 1 c 3 1
yp a x 2 b x c y p x 2 x y yh yp y 3 x 2 x
5 2 x 5 2
şeklinde genel çözüm elde edilir. Aynı sonuç “Parametrelerin Değişimi Metodu” ile de
bulunabilir.
c 1 1
yh 3
y p v 3 v 3 3 x 2 v x 3 3 x 2 v 3 x 4 2 x 3
x x x
v x 5 x 2 y p v 3 y p x 5 x 2 3 y p x 2 x
3 2 1 3 1 1 3 1
5 4 x 5 2 x 5 2
c 3 2 1
y yh yp y x x olarak bulunur.
x3 5 2
dy sin x x cos x C
3 sin x y cos x x sin x Cevap: y
dx sin x
91
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
d2 y dy
4 2
6 10 y 3 x e3x 2 e3x cos x
dx dx
d2y
2 2 y x ex sin x
dy
5 2
dx dx
d 3y dy
6 sin x x cos x
dx 3 dx
1 1 1
Cevap: y c1 cos x c2 sin x cos x x sin x x 2 cos x c3
4 4 4
d4y d2y
7 7 x 3 cos x
dx 4 dx 2
7 9 3
Cevap: y c1 sin x c2 cos x x 3 cos x x sin x c3 x c 4
6 2 2
d 3y dy
8 3
3 9 x 2 denkleminin tamamlayıcı çözümünü hesaplayınız.
dx dx
Cevap: y p x 3 2 x
d2y
3 2 y sin ex Cevap: y C1 e x C2 e 2x e 2x sin e x
dy
9 2
dx dx
dy x
10 x y2 x y Bernoulli diferansiyel denkleminin çözümünü bulunuz.
dx y
C
Cevap: y 4 1 0
x4
dy
11 1 x y 2 y 0 Bernoulli diferansiyel denkleminin sıfırdan farklı çözümü nedir?
dx
1 1 x2
Cevap: x C
y 1 x 2
dy 1
12 y exy diferansiyel denkleminin genel çözümünü hesaplayınız.
dx x
92
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
2
Cevap: x 2 C
e x y
15.1 Misal
Kütlesi m=75kg olan bir paraşütçü, 4000m yükseklikten yere atlıyor ve paraşütünü 1
dakika sonra açıyor. yer çekimi ivmesi sabit ve g=9.81m/s2 alınıyor. Paraşüt kapalı iken
hava direnci b1=15N.s/m ve paraşüt açıldığında hava direnci b2=150N.s/m dir. Paraşütçü
yere atladığında ininceye kadar geçen süreyi hesaplayınız. Ayrıca yere ayağı dokunduğu
anda düşme hızını hesaplayınız.
Çözüm:
Newton prensibine göre sisteme etkiyen dış kuvvetler, iç kuvvetler eşit olacağından, Şekil
3 den faydalanarak kuvvetler dengesi aşağıdaki gibi yazılır.
dy d2y d2y dy d 2 y b1 dy
m g b1 m 2 m 2
b1 mg g (15.1)
dt dt dt dt dt 2 m dt
b1 b b1
r2 r 0 r r 1 0 r1 0, r2
m m m
b t
Buradan diferansiyel denklemin homojen kısmı bulunur. y h c1 c2 e m
dy p d2 yp d2yp b1 dy p
yp a t a 2
0 2
g
dt dt dt m dt
93
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
b1 mg mg
0 a g a yp t y yh yp
m b1 b1
b1 t mg b1 0 mg
y c1 c2 e m
t y 0 0 y c1 c2 e m
0
b1 b1
dy dy b b1 t mg
c1 c2 y0 ve v 0 şartı uygulandığında; 1 c2 e m
dt t 0 dt m b1
b1 b1 0 m g b1 mg m2 g m
c2 e m v0 c2 v0 c2 2
v0
m b1 m b1 b1 b1
m2 g m m2 g m
c1 y0 c2 c1 y0 2 v 0 c1 y0 2
v0
b1 b1 b1 b1
m2 g m m2 g m bm1 t m g
y y0 v 0 v 0 e t
b12 b1 b12 b1 b1
dy
49.05 e0.2t 49.05 ve paraşüt açıldığı andaki hızı v 60 49.04969863m / s dir.
dt
İkinci durum için (paraşüt açılı vaziyette yere inene kadar) konum denklemi;
m2 g m m2 g m bm2 t m g
y y0 2 v 0 2 v 0 e t
b2 b2 b2 b2 b2
15.2 Misal
d4y
EI q x Diferansiyel denklemiyle verilen kirişin düzgün yayılı yük altında ve iki tarafı
dx 4
ankastre bağlantılı iken çökmesi, eğilme momenti ve kesme kuvveti diyagramlarını elde
ediniz.(E: Elastisite modülü, I: kesit atalet momenti ve q(x) yayılı yüktür)
94
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy x2 x3 x2
EI c1 c2 x c3 E I y c1 c2 c3x c4 Homojen kısmın çözümüdür.
dx 2 6 2
x3 x2 x3 x2
y p v1 v2 v 3x v 4 Burada; y1 , y 2 , y3 x , y4 1 , ve x q x olur.
6 2 6 2
x3 x2
v1 v2 v3 x v4 1 0
6 2 v1 x v2 1 v3 0 v4 0 0
x2 v1 1 v2 0 v3 0 v4 0 q x
v1 v2 x v3 1 v4 0 0
2
x3 x2 0 0 0 1 q(x)
6 2
x 1
v 0 v1 0 0 1 x 0 v1 x q(x)
2 1 v v
x v2 0 2 x 2
0 2 1 2
2 x 1 0 0 1 x x q(x)
v
3
0 v3 2 0 v3 2
x 1 0 0 v4 q(x) v4 x2 x 3 q(x) v4 1 2
1 0 0 1 x x q(x)
0 2 6 6
x2
Böylece; v1 v1 dx 1 dx x , v 2 v2 dx x ( 1) dx
2
x2 x3 x3 x4
v 3 v3 dx dx ve v 3 v3 dx dx
olur. Bu değerler kısmî
2 6 6 24
x3 x2 x3 x2 x2 x3 x4
çözümde yerine yazıldığında; y p v1 v 2 v 3x v 4 yp x x
6 2 6 2 2 6 24
4 x 4 6x 4 4x 4 x 4 4 x 4 6x 4 4x 4 x 4 x4
yp yp yp
24 24 24 24 24 24 24 24 24
x3 x2 x4 1 x3 x2 x4
E I y c1 c 2 c 3x c 4 y 1
c c c x c genel
EI 6
2 3 4
6 2 24 2 24
çözümdür. Sınır şartlarının yerine yazılmasıyla özel çözüm elde edilir. İki tarafı ankastre
olunca uçlarda çökme ve eğim sıfır olur. Bu şartlar yerine yazıldığında çökme
denklemindeki bilinmeyen katsayılar yerine özel çözüm elde edilir. Çözüm aşağıdadır.
dy 1 x2 x3
1
c c x c
dx E I 2
2 3
6
1 0 0 0
1. y 0 0, 0 c1 c2 c3 0 c4 c4 0
EI 6 2 24
95
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dy 0 0
2. 0, 0 c1 c2 0 c3 c3 0
dx x 0 2 6
dy L2 L3 1 1 L 1 1 L
3. 0, 0 c1 c2 L 0 L2 c1 c2 , c1 c2
dx x L 2 6 2 L 6 2 L 6
L3 L2 L4 L 1 L2 L 1 L2
4. y L 0, 0 c1 c2 0 L c1 c2
2
c1 c2
6 2 24 6 2 24 6 2 24
1
1 1 L L L
12
1
c
2 L 6 1
c 6 6 1 2
c
2 L 2 2 Elde edilen
c 2 L 1 L c2 2L L c2 L
6 2 24 6
12
24
bu değerler genel çözümde yerine yazıldığında, kirişin çökme denklemi elde edilmiş olur.
1 x3 x2 x4 1 L 3 L2 2 x 4
y c c c x c y x x
EI 6 E I 12
1 2 3 4
2 24 24 24
dy 1 L 2 L2 x3
x x (Eğim denklemi)
dx E I 4 12 6
d2y 1 1 2 L L2
x x (Moment denklemi)
dx 2 E I 2 2 12
d 3y 1 L
x (Kesme kuvveti denklemi)
dx 3
EI 2
x=0 da ankastre ve x=L de basit mesnetli kirişin, q=-1 yükü altında çökme denklemi;
1 5 1 2 x2 x4
y L x 3
L
E I 48 16 2 24
x=0 ve x=L de basit mesnetli kirişin, q=-1 yükü altında çökme denklemi;
1 4 L 3 L3
y x x x
24 12 24
15.3 Misal:
Yay, sönümleme ve F0 sin t zorlama kuvveti altında salınım (titreşim) hareketi yapan
m kütlesinin hareket denklemini elde ediniz ve köklerin farklı durumuna karşılık hareketi
inceleyiniz.(m: kütle, c: sönümleme katsayısı, k: yay katsayısı)
d 2 x c dx k F
Çözüm: her taraf m kütlesine bölündüğünde; 2
x 0 sin t haline gelir.
dt m dt m m
Sistemde zorlayıcı kuvvet bulunmadığı takdirde dinamik kuvvet analizi aşağıdaki gibidir.
96
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
dx d2x d2x dx d 2 x c dx k
c kx m 2 m 2
c kx 0 x 0
dt dt dt dt dt 2 m dt m
c c2 k
4
c k 2 c c2 k
x x x 0 x1,2 m m m x1,2 2
m m 2 2m 4m m
c2 k c2 k c2 k
2
2
0 2
c2 4 k m
4m m 4m m 4m m
k c
Kısaltma amacıyla; n (doğal frekans), ve (sönümleme oranı = damping ratio)
m ccr
alındığında hareket denklemi; x 2n x 2n x 0 halini alır.
x h c1 e
n n
2 1 t
c2 e
n n
2 1 t
elde edilir. başlangıç şartları verildiği takdirde;
c1 e
n n
2 1 0
c2 e
n n 2 1 0 x0
c1 c2 x 0
c1 n n 2 1 e n n 2 1 0
c2 n n 2 1 e n n 2 1 0
v0
c1 n n 2 1 c2 n n 2 1 v 0
n x 0 n 2 1 x 0 v 0 n x 0 n 2 1 x 0 v 0
c1 ve c2 olur.
2 n 2 1 2 n 2 1
xh
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
e
2
n n
2 1 t
2 n 1 2
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
e
2
n n
2 1 t
2 n 2 1
Dış kuvvet olmadan sönümlü titreşim hareketinin özel çözümüdür. Kökler gerçek olduğu
için salınım olmaz. Bu durum grafik çizildiği takdirde açıkça görülür. Bu duruma sönüm
üstü (over damped) durum denir.
II. 2 1 0 ise iki tane gerçek kök vardır ve bu kökler birbirine eşittir. Bu durumda
da titreşim hareketi gerçekleşmez ve kökler;
x h c1 e
2 n t
c 2 t e
2 n t
elde edilir. başlangıç şartları verildiği takdirde;
III. 2 1 0 ise iki tane sanal kök vardır ve homojen kısmın çözümü;
98
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
x h en t c1 cos d t c2 sin d t elde edilir. Dış kuvvet olmadığı takdirde kısmî çözüm
sıfır olacağından x x h olur. Başlangıç şartları verildiği takdirde;
dx
n e n t c1 cos d t c2 sin d t
dt
e n t c1 d sin d t c2 d cos d t
n c1 0 0 c2 d v 0 n x 0 c2 d v 0
v 0 n x 0
c2 olduğu görülür. Bu değerler yerine yazıldığında;
d
v n x 0
x en t x 0 cos d t 0 sin d t olur ve sönümlü titreşim meydana gelir.
d
Sayısal değerler girilerek bu durum denenebilir.
Ayrıca değişik bir çözüm olarak x A en t sin d t denklemi de alınabilir. Çünkü
x A en t sin cos d t sin d t cos yazılabilir. Yukarıda verilen çözümle
karşılaştırıldığında;
x Ae n t
sin cos d t cos sin d t olur. Buradan;
C1 C2
c1 sin x0 x 0 d
tan olduğu görülür.
c2 cos v 0 n x 0 v 0 n x 0
d
2
n x 0 x 0 d
A x v0
2
ve tan 1 şeklindedir.
d v 0 n x 0
0
2
n x 0 n t
x x v0
2
e sin d t
d
0
99
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
16.1 Misal:
dx 1
x ile diferansiyel denklemin genel çözümünü elde ediniz.
dy e y
dx 1 dy dy
Çözüm: x e x y y e x p x 1,q x e x
dy e y dx dx
x dx x dx
1 1
1dx 1dx x
y x e e 1 dx c y x e e e dx c
1
y x ex e x e x dx c y x ex e2x dx c y x e x e 2x c
2
16.2 Misal:
Aşağıda verilen başlangıç değer problemini çözünüz.
4
dy 4 2x , x 1, 2
y x , y 1 1 (16.1)
dx x
x 2
, x
2, 4
Çözüm: Parçalı fonksiyon olduğundan 2 farklı bölge için, 2 farklı çözüm elde edilir.
dy 4 4 dy 4
y 2x ve y x2
dx x x dx x
16.3 Misal:
Bir kişi bir bankadan m=55000TL ev kredisi alıyor ve bunun ödemesi 10 sene ve her ay
ödenmesi gereken miktar v=750TL olduğuna göre bankanın kişiye uyguladığı aylık kâr
miktarı yüzde kaçtır, hesaplayınız.
Çözüm:
dy dy dy
ky k dt k dt C ln y k t C y ekt C y eC ekt
dt y y
vt
ln e kt ln
m
vt
ln
vt
k
m
k t ln e ln formülü ile hesaplanır. Bilinen değerler yerine
1
m t
yazıldığında;
16.4 Misal:
Bir bakteri kültürü sayısı artmasının, mevcut miktarıyla doğru orantılı olduğu
bilinmektedir. 1 saat sonra sayıldığında 1000 ve bundan 3 saat sonra sayıldığında 3000
bakteri kültürü olduğu görülmüştür. Buna göre;
Kaynaklar:
[1] Bernard V. Liengme, Guide to Microsoft Excel 2002 for Scientists and Engineers,
Third Edition, Elsevier, 2002
[2] Bill Goodwine, Engineering Differential Equations Theory and Applications, Springer,
2011
[3] Mehmet Sezer, Ayşegül Daşcıoğlu, Diferansiyel Denklemler I, Dora yayınları, 2010
[4] İbrahim Çelik, Şevket Civelek, Diferansiyel Denklemler I, Pamukkale Üniversitesi,
2008
[5] Morris Tenenbaum, H. Pollard, Ordinary Differential Equations, Dover Publications,
1985
[6] R. Kent Nagle, Edward B. Saff, Arthur David Snider, Fundamentals of Differential
Equations, 8thEdition, Paerson, 2012
[7] R. Bronson, G. Costa, Differential Equations, Schaum's Outlines 3rd edition,
McGraw-Hill, 2006
[8] Ravi P. Agarwal, Donal O’Regan, An Introduction to Ordinary Differential Equations,
Springer, 2008
[9] Tahsin Engin, Yunus A. Çengel, Mühendisler için Diferansiyel Denklemler, Sakarya
Üniversitesi, Makina Müh. Bölümü, 2008
[10] Wei Chau Xie, Differential Equations for Engineers, Cambridge University Press,
2010
101
PAÜ, Mühendislik Fakültesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notları, Z.Girgin
102