7ο ΓΕΛ Ιλίου

Το πείραμα επίδειξης στην καθημερινή διδασκαλία της Χημείας

Γυμνασίου και Λυκείου.
Ίλιον28/1/2014
Εισηγητής: Παπαγιαννακόπουλος Γιάννης, ΠΕ04.02 Χημικός, (M.Sc.)

Α/Α Περιγραφή Πειράματος Ύλη στην οποία μπορεί να ενταχθεί

Παρασκευή βιοντίζελ Εστεροποίηση, κατάλυση, περιβαλλοντική
1 χημεία, project με αντικείμενο ανανεώσιμα
καύσιμα.
Διαχωρισμός μίγματος Χημικά φαινόμενα, Φυσικά φαινόμενα,
σιδήρου και θείου, Σύνθεση Κατηγορίες αντιδράσεων, Ισοστάθμιση
2
θειούχου σιδήρου. εξισώσεων, Εξώθερμες αντιδράσεις.

3 Χημικό Ηφαίστειο Χημική αντίδραση, θερμοχημεία.

Διάσπαση Η2Ο2 με καταλύτη Ισοστάθμιση εξισώσεων, θερμοχημεία,
4 ΚΙ καταλύτες, χημική αντίδραση. Εξήγηση δράσης
του οξυζενέ.
Επιψευδαργύρωση- Ιδιότητες και χρήση μετάλλων , δημιουργία
5
Δημιουργία ορείχαλκου. κραμάτων.
Διάσπαση χλωρικού καλίου. Φυσικά-Χημικά φαινόμενα, ισοστάθμιση,
6
Καύση ζελέ καραμέλας. ανίχνευση οξυγόνου, καύσιμα, υδατάνθρακες.
Το «ψυχρό επίθεμα», Cold Φυσικά φαινόμενα, διάλυση, Θερμοχημεία.
7
pack.
Το «θερμό επίθεμα», Hot Φυσικά φαινόμενα, διάλυση, Θερμοχημεία.
8
pack.
Παρασκευή Slime. Πολυμερή, δεσμός υδρογόνου και ιδιότητες
9
ουσιών.
Βρασμός νερού σε χαμηλή Φυσικές σταθερές, βρασμός.
10
πίεση.
Η χημεία των αερόσακων. Γραφή χημικών τύπων, Ισοστάθμιση
11
(Θεωρητικό) εξισώσεων.
Πείραμα 1ο Παρασκευή Βιοντήζελ.
Εισαγωγή

Το βιοντήζελ είναι καύσιμο που υπάγεται στα βιοκαύσιμα και έχει παρόμοιες
φυσικές ιδιότητες με το ντήζελ . Μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε αυτούσιο σε κινητήρες
(Β100), είτε σαν μίγμα με το κανονικό ντήζελ σε ποσοστά έως 20% (Β20), χωρίς μετατροπή
των υπαρχόντων κινητήρων.

Το βιοντήζελ προέρχεται από φυτικά κυρίως έλαια ή απόβλητα ελαίων και

χαρακτηρίζεται ως βιοντήζελ πρώτης γενιάς, αλλά και από την βιομάζα, οπότε
χαρακτηρίζεται ως βιοντήζελ δεύτερης γενιάς. Σήμερα το βιοντήζελ πρώτης γενιάς
παράγεται κυρίως από ελαιούχους σπόρους καλλιεργειών όπως η ελαιοκράμβη, η σόγια και
ο ηλίανθος, από δένδρα όπως ο φοίνικας και η καρύδα, αλλά μπορεί να παραχθεί και από
θάμνους όπως η jatropha και η jojoba. Τα παραγόμενα φυτικά λάδια μετατρέπονται με
κατάλληλη επεξεργασία σε βιοντήζελ. Επίσης χρησιμοποιούνται και άλλα έλαια , όπως
βαμβακέλαιο, καπνέλαιο, έλαια από σπόρους ντομάτας , έλαια προερχόμενα από
αγριαγκινάρα ( κοινώς γαϊδουράγκαθο) και απόβλητα ελαίων. Οι ελαιούχοι αυτοί σπόροι
αποτελούνται από τριγλυκερίδια που είναι τριεστέρες της γλυκερόλης, δηλ. της 1,2,3-
προπανοτριόλης, με λιπαρά οξέα (μονοκαρβοξυλικά οξέα μεγάλης ανθρακικής αλυσίδας)
και αποτελούν το κύριο συστατικό (σε ποσοστό μέχρι και 98% κ.β.) των φυτικών ελαίων και
ζωικών λιπών.

Μέθοδος παραγωγής.

Η μέθοδος παραγωγής βιοντήζελ που εφαρμόζεται παγκόσμια σε βιομηχανικό

επίπεδο συνίσταται στην μετεστεροποίηση των τριγλυκεριδίων με κάποια αλκοόλη μικρού
μοριακού βάρους. Ως αλκοόλη χρησιμοποιείται συνήθως η μεθανόλη λόγω του χαμηλού
κόστους και των φυσικών και χημικών πλεονεκτημάτων που διαθέτει. Κατά τη διάρκεια
της αντίδρασης μετεστεροποίησης τα λιπαρά τμήματα του τριγλυκεριδίου αντικαθίστανται
από το υδροξύλιο της αλκοόλης οπότε παράγονται αλκυλεστέρες λιπαρών οξέων και ως
ενδιάμεσα διγλυκερίδια και μονογλυκερίδια, τα οποία με τη σειρά τους δίνουν νέους
αλκυλεστέρες. Στο τέλος της αντίδρασης έχουν παραχθεί οι αλκυλεστέρες των λιπαρών
οξέων (μεθυλεστέρες εφόσον ως αλκοόλη έχει χρησιμοποιηθεί η μεθανόλη), οι οποίοι
αποτελούν το βιοντήζελ, και γλυκερίνη ως παραπροϊόν. Ακολουθεί κατάλληλος διαχωρισμός
των προϊόντων και καθαρισμός του παραγόμενου βιοντήζελ.
Ως καταλύτες χρησιμοποιούνται κυρίως ισχυρές βάσεις ( NaOH ή KOH , CH 3ONa κ.ά.), οι
οποίες διαλύονται στη μεθανόλη, σπανίως δε ισχυρά οξέα (πυκνό H 2SO4).
Το γενικό σχήμα της αντίδρασης που πραγματοποιείται είναι:
Ο μηχανισμός της αλκαλικής μετεστεροποίησης φαίνεται παρακάτω:

Απαιτούμενα Υλικά- Όργανα.

NaOH(s) Δύο κωνικές φιάλες 250 mL με πώμα
Μεθανόλη εμπορίου. Ογκομετρικό κύλινδρο με πώμα
Ηλιέλαιο Εμπορίου Διαχωριστικό Χωνί (προαιρετικά)
Εκτέλεση
Σε κωνική φιάλη 250 mL ρίχνουμε 0,4 g ΝαΟΗ και στη συνέχεια 25 mL μεθανόλης.
Κλείνουμε την κωνική για αποφυγή αναθυμιάσεων.
Ανακινούμε μέχρι να διαλυθεί το ΝαΟΗ. Χρειάζεται λίγο χρόνο και λίγη θέρμανση.
Σε άλλη κωνική ρίχνουμε 100 mL ηλιελαίου το οποίο θερμαίνουμε στους 55ο C.
Στην κωνική με την μεθανόλη προσθέτουμε το ηλιέλαιο, κλείνουμε την κωνική και
ανακινούμε αρκετά ισχυρά για 2-3 min. Φροντίζουμε να εκτονώνουμε κάπου-κάπου.
Μεταφέρουμε το μίγμα σε κύλινδρο ή μεγάλο δοκιμαστικό σωλήνα και αφήνουμε να
ηρεμήσει το μίγμα. Η κάτω στιβάδα είναι γλυκερίνη και η πάνω το βιοντίζελ.

Πείραμα 2ο Σύνθεση θειούχου σιδήρου.

Υλικά- Όργανα
Σίδηρος σε σκόνη ή σε ρινίσματα.
Θείο σε σκόνη
Πυρίμαχος δοκιμαστικός σωλήνας.
Ξύλινη λαβίδα δοκιμαστικών σωλήνων.
Εκτέλεση
Στον δοκιμαστικό σωλήνα προσθέτουμε 5,6 g σιδήρου σε σκόνη και περίπου 4 g θείου σε
σκόνη. Ανακινούμε τον σωλήνα ώστε το μείγμα να ομογενοποιηθεί όσο το δυνατόν
καλύτερα. Μπορούμε να διαχωρίσουμε το μίγμα με μαγνήτη.
Φέρνουμε τον δοκιμαστικό σωλήνα με το μίγμα στην φλόγα του λύχνου. Μετά από λίγο
αρχίζει η αντίδραση. Επειδή η αντίδραση είναι ισχυρά εξώθερμη, απομακρύνουμε τον
σωλήνα από το λύχνο και η αντίδραση συνεχίζεται από μόνη της.
Κατά την αντίδραση παράγονται οξείδια του θείου και γιαυτό το πείραμα πρέπει να γίνεται
στον απαγωγό του εργαστηρίου.

Πείραμα 3ο «Χημικό» ηφαίστειο.

Υλικά – όργανα
Διχρωμικό αμμώνιο.
Βάζουμε μικρή ποσότητα διχρωμικού αμμωνίου σε κάψα πορσελάνης ή σε
πυρίμαχο πλέγμα, κάνοντας ένα μικρό κώνο. Ρίχνουμε στην κορυφή του κώνου
μερικές σταγόνες αιθανόλης ή ακετόνης και αναφλέγουμε. Παρατηρούμε το
σχηματισμό εντυπωσιακού ηφαιστείου.

Με θέρμανση του πορτοκαλόχρωμου διχρωμικού αμμωνίου παράγεται πρασινόμαυρο

τριοξείδιο του χρωμίου και άζωτο:
(NH4)2Cr2O7 → Cr2O3 + N2 + 4 H2O
Επειδή τα αέρια προϊόντα εγκλωβίζονται στο οξείδιο, ο όγκος τους φαίνεται εντυπωσιακά
μεγαλύτερος.
Πείραμα 4ο Καταλυτική διάσπαση H2O2. H «οδοντόκρεμα του ελέφαντα»
Υλικά- Όργανα
Διάλυμα υπεροξειδίου υδρογόνου (perhydrol) (30%V/V)
Ιωδιούχο κάλιο στερεό ή διάλυμα.
Απορρυπαντικό πιάτων.
Ογκομετρικό κύλινδρο.
Εκτέλεση
Στον ογκομετρικό κύλινδρο προσθέτουμε μικρή ποσότητα Η2Ο2(aq), περίπου 15-20 mL.
(Προσοχή στη χρήση) και μερικές σταγόνες απορρυπαντικού πιάτων . Εν συνεχεία
προσθέτουμε μικρή ποσότητα ΚΙ. Η αντίδραση αρχίζει αμέσως και είναι ισχυρά εξώθερμη.
Παρατηρήσεις:
Η αντίδραση διάσπασης: Η2Ο2 → Η2Ο + 1/2Ο2 πραγματοποιείται αυθόρμητα αλλά πολύ
αργά. Το ιωδιούχο κάλιο δρα καταλυτικά. Οι αντιδράσεις που συμβαίνουν είναι οι εξής:
H2O2(aq) + I-(aq) → OI-(aq) + H2O(l)
H2O2(aq) + OI-(aq) → I-(aq) + H2O(l) + O2(g)

Ταυτόχρονα γίνεται και αντίδραση οξείδωσης των ιόντων ιωδίου από το υπεροξείδιο, η
οποία παράγει ιώδιο μοριακό. 2Ι- + 2Η+ + Η2Ο2→ Ι2 + Η2Ο. Σ΄αυτό οφείλεται το
χαρακτηριστικό χρώμα μέσα στον αφρό του απορρυπαντικού. Για να μη λερώσει ο πάγκος
καλό είναι το πείραμα να γίνεται πάνω σε κάτι προστατευτικό. Ο πάγκος καθαρίζει, αν
χρειαστεί, με οινόπνευμα.
Μπορούμε να ανιχνεύσουμε την παρουσία οξυγόνου στον αφρό του απορρυπαντικού με
την εισαγωγή μέσα σ΄αυτόν μισοσβησμένης παρασχίδας ξύλου, (ξυλάκι από σουβλάκι).

Πείραμα 5ο Η αλχημεία είναι παρούσα. Μετατροπή χάλκινων νομισμάτων σε

«ασημένια» και στη συνέχεια σε «χρυσά».
Υλικά- Όργανα

Ψευδάργυρος σε σκόνη (1 g),

Διάλυμα NaOH 6 Μ.
Νομίσματα του ενός, των 2 και των 5 λεπτών,
Κάψα εξατμίσεως μικρού ή μεσαίου μεγέθους,
Εργαστηριακός λύχνος,
Πλέγμα αμιάντου,
Ποτήρι ζέσεως 100 mL,
Λαβίδα και σπάτουλα
Λεπτό σύρμα κουζίνας
 Εκτέλεση
Ασημένια νομίσματα
• Τοποθετούμε τη σκόνη ψευδαργύρου (~1 g) και 15 mL διαλύματος NaOH στην κάψα
εξατμίσεως.
• Τοποθετούμε την κάψα πάνω στο πλέγμα και θερμαίνουμε το μίγμα στον λύχνο.
• Στη διάρκεια της θέρμανσης τρίβουμε με το σύρμα κουζίνας τα νομίσματα για να
απομακρύνουμε κηλίδες και μικροσκουριές που ενδεχομένως υπάρχουν.
• Λίγο πριν αρχίσει το διάλυμα να βράζει, τοποθετούμε τα νομίσματα στο διάλυμα με
προσοχή και με τη βοήθεια λαβίδας.
• Όταν τα νομίσματα πάρουν το ασημί χρώμα, τα αφαιρούμε από το διάλυμα με τη
λαβίδα, τα ρίχνουμε στο ποτήρι με το νερό να κρυώσουν, κατόπιν τα ξεπλένουμε κάτω
από τη βρύση και τα στεγνώνουμε με μια πετσέτα.

Χρυσά νομίσματα
• Θερμαίνουμε τα ασημένια νομίσματα στη φλόγα του λύχνου, κρατώντας τα από τη
λαβίδα και σε απόσταση περίπου 5 cm από τη φλόγα. Το χρυσαφί χρώμα εμφανίζεται
μέσα σε 20-30 s. Προσέχουμε να αποφύγουμε υπερθέρμανση, η οποία οδηγεί σε
«τσουρουφλισμένα» νομίσματα.
• Όταν όλο το νόμισμα έχει πάρει χρυσαφί χρώμα, το απομακρύνουμε από την πηγή
θερμότητας και το αφήνουμε για λίγο στην άκρη να ψυχθεί.

Παρατηρήσεις
1. Τα νομίσματα του ενός, των 2 και των 5 λεπτών του Ευρώ είναι
κατασκευασμένα από χάλυβα καλυμμένο με χαλκό (Copper-covered steel). Ο
ψευδάργυρος αντιδρά με το NaOH και σχηματίζει Na2ZnO2, το οποίο ανάγεται από τον
χαλκό του νομίσματος σε μεταλλικό ψευδάργυρο. Αυτός προσδίδει το ασημί χρώμα
στο νόμισμα.
2. Το χρυσαφί χρώμα που παίρνουμε στη συνέχεια με τη θέρμανση του
«ασημένιου» νομίσματος, οφείλεται στη δημιουργία κράματος ορειχάλκου που έχει το
χρώμα του χρυσού.
3. Το χρώμα του ορείχαλκου αλλάζει ανάλογα με την περιεκτικότητά του σε
ψευδάργυρο. Όταν η περιεκτικότητα σε ψευδάργυρο είναι χαμηλή, ο ορείχαλκος έχει
ένα καστανέρυθρο χρώμα που πλησιάζει το κεραμιδί χρώμα του χαλκού. Για
περιεκτικότητα σε Zn περίπου 30% w/w, ο ορείχαλκος έχει το χρώμα του χρυσού, αλλά,
για ακόμα πιο υψηλή περιεκτικότητα σε Zn, το χρώμα του γίνεται και πάλι
καστανέρυθρο.
4. Αν τα νομίσματα είναι ολοκαίνουργια (ακυκλοφόρητα), δεν χρειάζονται τρίψιμο με
το σύρμα κουζίνας.

Πείραμα 6ο Διάσπαση χλωρικού καλίου. Καύση καραμέλας Haribo.

Υλικά – Όργανα
Χλωρικό κάλιο
Καραμέλες ζελεδάκια ( Haribo)
Μεγάλος πυρίμαχος δοκιμαστικός σωλήνας σε στήριγμα
Λύχνος.
 Εκτέλεση
Στο δοκιμαστικό σωλήνα προσθέτουμε μικρή ποσότητα χλωρικού καλίου.
Θερμαίνουμε το δοκιμαστικό σωλήνα ελαφρά ώστε το χλωρικό κάλιο να υγροποιηθεί.
Συνεχίζουμε για λίγο τη θέρμανση έτσι ώστε το χλωρικό κάλιο να αρχίσει να διασπάται.
Πολύ γρήγορα ρίχνουμε μέσα στο σωλήνα ένα ζελεδάκι, με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει
στο υγρό χλωρικό κάλιο. Γίνεται καύση του ζελέ με εντονότατο τρόπο.
Η καύση παράγει έντονα ατμούς και γιαυτό καλό είναι να γίνει στον απαγωγό του
εργαστηρίου.

Πείραμα 7ο Το «ψυχρό επίθεμα», Cold pack.

Το Coldpack είναι ένα προϊόν που κυκλοφορεί στην αγορά για παραγωγή
ψύχους, χωρίς τη χρήση ψυγείου. Χρησιμοποιείται σε τραυματισμούς αθλητών
αντί για ψυκτικό σπρέι.

Η λειτουργία του στηρίζεται σε μία ενδόθερμη αντίδραση. Τέτοια είναι η

διάλυση του νιτρικού αμμωνίου στο νερό. Το νιτρικό αμμώνιο είναι το γνωστό
μας λίπασμα, νιτρική αμμωνία.

Σε 25 mL νερό προσθέτουμε 25g νιτρικό αμμώνιο. Το μίγμα που θα προκύψει

αναμένεται να έχει θερμοκρασία γύρω στους 2οC, για 10-15 min.

Πείραμα 8ο Το «θερμό επίθεμα», Hot pack.

Το Hotpack είναι ένα προϊόν που κυκλοφορεί στην αγορά για παραγωγή
θερμότητας. Χρησιμοποιείται από αθλητές γενικά, κυρίως για θέρμανση χεριών.

Η λειτουργία του στηρίζεται σε μία εξώθερμη αντίδραση. Στην συγκεκριμένη

περίπτωση, η αντίδραση που βρίσκει εφαρμογή είναι η διάλυση χλωριούχου
ασβεστίου στο νερό.

Σε 12 mL νερό προσθέτουμε 12 g άνυδρο χλωριούχο ασβέστιο. Το μίγμα που

θα προκύψει αναμένεται να έχει θερμοκρασία γύρω στους 45-50 οC.

Πείραμα 9ο Παρασκευή slime

Υλικά –Όργανα.
Υγρή διάφανη κόλλα.
Βόρακας εμπορίου
Ποτήρια ζέσης.
Χρώμα ζαχαροπλαστικής (προαιρετικά).
 Εκτέλεση

Σε ένα ποτήρι ρίχνουμε 25 mL υγρή διάφανης κόλλας (π.χ. GluePen της UHU)
και 25 mLνερό. Ανακατεύουμε καλά μέχρι η κόλλα να διαλυθεί. Αν θέλουμε
προσθέτουμε χρώμα τροφίμων, ώστε να γίνει το slime έγχρωμο.
Σε άλλο ποτήρι προσθέτουμε 100 mL νερό και περίπου 1 με 1,5 gr βόρακα
εμπορίου. Ανακατεύουμε καλά ώστε ο βόρακας να διαλυθεί.
Σε ένα μπολ ανακατεύουμε τα δύο παραπάνω διαλύματα. Ο πολυμερισμός
αρχίζει αμέσως. Αν μείνει στο τέλος λίγο νερό είναι φυσιολογικό. Η παραμονή του
πολυμερούς στον αέρα το κάνει πιο σκληρό.
Παρατηρήσεις:
Η κόλλα είναι πολυβινυλική αλκοόλη. Η πολυβινυλική αλκοόλη είναι πολυμερές
προσθήκης. Το μονομερές θεωρείται ότι είναι η βινυλική αλκοόλη, CH 2=CH-OH. Ο
πολυμερισμός της οδηγεί στην πολυβινυλική αλκοόλη:

Ο βόρακας είναι τετραβορικό νάτριο (Na2B4O7).Κατά

τη διάλυσή του στο νερό, δίνει το ιόν [Β(ΟΗ)4]-, το οποίο
έχει τετραεδρική διάταξη, όπως φαίνεται στο σχήμα:
Η πολυβινυλική αλκοόλη σχηματίζει με το βορικό ιόν
δεσμούς υδρογόνου, όπως φαίνεται στο σχήμα:
Πείραμα 10ο Βρασμός νερού σε χαμηλή πίεση.

Υλικά- Όργανα.
Υδραντλία κενού ή ηλεκτρική αντλία κενού με κώδωνα.
Κωνική φιάλη από το χωνί Buchner με πώμα.

Εκτέλεση
Στην κωνική φιάλη βάζουμε μικρή ποσότητα νερού ( 100 mL περίπου) και
συνδέουμε την έξοδο του χωνιού με την υδραντλία, την οποία προηγουμένως
συνδέουμε στην βρύση. Χρειάζονται κατάλληλα ρακόρ, τα οποία
προμηθευόμαστε εύκολα από καταστήματα υδραυλικών.
Για πιο εύκολη επιτυχία του πειράματος μπορεί το νερό να θερμανθεί γύρω
στους 30ο C.
Ανοίγουμε την βρύση, αφού πωματίσουμε τη φιάλη, και σε λίγο, ανάλογα με την
θερμοκρασία του νερού, παρατηρούμε έντονο βρασμό.
Με τη διαδικασία αυτή μπορούμε να δείξουμε ότι η διαδικασία της
μεταπήδησης στην αέρια φάση είναι ενδόθερμη διαδικασία, μετρώντας τη
θερμοκρασία του νερού πριν και μετά το βρασμό.

Παρατηρήσεις
Βρασμός ενός υγρού
(ελεύθερη μετάβαση στην
αέρια φάση από όλη τη μάζα
του υγρού) επιτυγχάνεται
όταν η εξωτερική πίεση
εξισωθεί με την τάση ατμών
του υγρού. Επομένως
βρασμός μπορεί να επιτευχθεί
με δύο τρόπους: είτε με
αύξηση της θερμοκρασίας
μέχρι να εξισωθούν οι πιέσεις, είτε με μείωση της εξωτερικής πίεσης ώστε πάλι
να επιτευχθεί εξίσωση των πιέσεων, όπως φαίνεται στο σχήμα. .
Τα σημεία βρασμού των διαφόρων ουσιών υπολογίζονται ως φυσικές σταθερές
με σταθερή ατμοσφαιρική πίεση 1 atm.
Ποια χημεία κρύβουν οι αερόσακοι;

Η λειτουργία των σύγχρονων αερόσακων στηρίζεται σε τρεις αντιδράσεις:

α. Αρχικά γίνεται διάσπαση, στους 300ο C, του στερεού αζιδίου του νατρίου
(NaN3) σε νάτριο στερεό και αέριο άζωτο. Έτσι παράγεται μεγάλος όγκος αερίου
αζώτου (περίπου 75 λίτρα).
2NaN3  2Na + 3N2

β. Εξουδετέρωση του επικίνδυνου νατρίου από στερεό νιτρικό κάλιο, παραγωγή

στερεών οξειδίων του νατρίου και του καλίου και επιπλέον αζώτου.

10Na + 2KNO3  K2O + 5Na2O + N2

γ. Μετατροπή των επικινδύνων οξειδίων νατρίου και καλίου με την συμμετοχή

διοξειδίου του πυριτίου (SiO2) σε ακίνδυνα πυριτικά άλατα νατρίου και καλίου
(Na2SiO3 και Κ2SiO3)

K2O + SiO2  K2SiO3 και Na 2O + SiO2  Na2SiO3