građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

1 / 2009

UGROŽENOST I ZAŠTITA PLOVEĆIH OSTRVA VLASINSKOG JEZERA

Ana Momčilović1

Rezime. Ploveća ostrva predstavljaju ostatke treseta koji su isplivali na površinu vode nakon potapanja
nekadašnje vlasinske tresave. Ova ostrva su refugijumi biljnih i životinjskih vrsta karakterističnih za tresavska
staništa. Eksploatacijom treseta za različite potrebe čoveka u većoj meri su uništena ova specifična staništa,
čime je ugrožen opstanak mnogih retkih biljnih i životinjskih vrsta.

Ključne reči: ploveća ostrva, treset, ugrožene vrste, Vlasinsko jezero

Summary. Floating islands are remnants of peat which came afloat after flooding of the former Vlasina peat-
bog. These islands are refugiua of plant and animal species characteristic from peat-bog habitats. These specific
habitats have been destroyed to a great extent by cutting of peat for different human needs and survival of
many plant and animal species has been endangered.

Key words: floating islands, peat, endangered species, Vlasina lake

1 UVOD

Vlasinsko Blato je nekada bila najveća tresava na

Balkanskom poluostrvu [1]. Prema načinu postanka,
morfološkim i vegetacijskim karakteristikama pripada
prelaznim tresavama [2], a neki autori je čak svrstavaju u
visoke tresave [3], inače karakteristične za borealne
predele Evroazije. Vlasinsko Blato je pre potapanja bilo
površine oko 10.5 km2, od čega je 1/3 bila tresava, a
ostalo su činile močvarne i vlažne livade [4]. U proleće
1949. godine, na mestu gde se Vlasinsko Blato sužavalo,
izgrađena je zemljana brana i nakon 5 godina formirana Slika 1. Vlasinska visoravan - položaj u jugoistočnoj Srbiji (A)
i topografska karta (B)
je najviša (1213 m n.v.) i, u to vreme, najveća
akumulacija u Srbiji, dužine oko 10.5 km, prosečne
širine 1.77 km, zapremine 16.5*106 m3, maksimalne 2 PLOVEĆA TRESETNA OSTRVA
dubine 34 m nedaleko od brane i prosečne dubine 10,7
m. Zbog ispuštanja vode u hidroenergetski sistem „Vrla“ Nakon potapanja slojevi treseta su se odvajali od dna
dubina jezera nije stalna. jezera i, kao lakši, isplivavali na površinu formirajući
Stvaranjem akumulacije potopljen je veći deo tresetna ostrva. Pedesetih godina, u fazi punjenja jezera
tresave. Od nekadašnjih 500 ha, 2/3 se našlo pod vodom. ona su pokrivala 1/3 površine jezera.
Nepotopljeni delovi tresave danas zauzimaju oko 30 ha, Isplivala ostrva su se delom smestila na obale jezera
sa debljinom tresetnih naslaga 1 – 3.5 m [1] i nalaze se (4543 sa ukupnom površinom oko 37 ha i rezervama
oko izvora i vlasinskih potoka koji se ulivaju u jezero. treseta oko 440000 m3), delom nasela na plitko dno
Takođe, zaustavljeno je, ili je bar usporeno obrazovanje jezera (2663 sa ukupnom površinom oko 170 ha i
novog treseta i lokalizovano samo na dublje zone. rezervama treseta oko 243000 m3), ili plivaju na vodi (79

_________________________________
1
Ana Momčilović, d.i.a. – PhD student GAF Niš; pripravnik, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš
139
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
sa ukupnom površinom oko 78 ha i rezervama treseta
oko 91000 m3) [1]. Veličina ovih ostrva je bila različita,
od najsitnijih do onih sa površinom i preko 10 ha [5].
Danas, širina najvećeg tresetnog ostrva iznosi do 250
m, a dužina 400 m, dok ostala tresetna ostrva (njih
nekoliko) dostižu dužinu ne veću od 100 m, sa
debljinom tresetnih naslaga od 1 do 1.5 m. Po
skorašnjim procenama, ukupna površina tresetnih ostrva
na Vlasinskom jezeru sada iznosi 8 – 10 ha [5].
Ovi podaci ukazuju na to da je površina tresetnih
ostrva u relativno kratkom vremenskom periodu
desetkovana. Najgore u svemu je što se ovaj proces
nestajanja tresetnih ostrva ne zaustavlja. Obilaskom
jezera u aprilu 2009. godine zapaženo je da osim ostrva
”Mobi Dik”, poznatog po šumskom pokrivaču
izgrađenom od maljave breze (Betula pubescens) i
različitih vrsta vrba (Salix rosmarinifolia, S. aurita, S.
pentandra), koje je naselo na obalu jezera u blizini
Ribarskog kampa na Promaji, i jednog ostrva nasukanog
u Murinoj dolini, drugih ostrva nije bilo, bar ne onih koja
plutaju po jezeru. Veći broj manjih ostrva nalazi se na
obali jezera, ali su ona u većoj meri oštećena.
Slika 2. Tresetno (ploveće) ostrvo
2.1 TRESETNA ZEMLJIŠTA
Tresetna zemljišta nastaju nepotpunim razlaganjem
uginulih biljnih delova [1]. U odnosu na tip vegetacije,
odnosno biljne vrste koje dominiraju u biljnom
pokrivaču, čijim raspadanjem nastaju, na Vlasini postoje
četiri različita tipa treseta: Phragmitetum – treset, nastao
nepotpunim razlaganjem trske, Equisetetum-treset,
nastao nepotpunim raspadanjem rastavića i koji često
čini osnovu tresetnih ostrva izmešan sa mahovinskim
tresetom, Caricetum-treset, nastao nepotpunim
razlaganjem oštrica, i mahovinski treset, nastao
nepotpunim razlaganjem tresetnih mahovina iz roda
Sphagnum, koji dostiže dostiže debljinu veću od 1m i
najčešće se oslanja na druge tipove treseta. Najveća
količina ovog treseta čini tresetna ostrva Vlasinskog
jezera, a čest je i pored vodotokova i njihovih izvorišta.
140
nauka + praksa 12.1 / 2009
3. ŽIVI SVET NA OSTRVIMA I NJEGOVA
UGROŽENOST
Savremena životna istorija Vlasinske tresave može se
grubo podeliti na dva perioda: period pre potapanja i
period nakon potapanja. Pre potapanja tresave u njenoj
flori je zabeleženo 206 vrsta [6, 7], a odlikovala se i
bogatom faunom, pre svega ornitofaunom.
Formiranjem akumulacije u velikoj meri su
izmenjene karakteristike čitavog područja, a posebno
tresavskih staništa. Pod uticajem čoveka poslednjih
nekoliko godina ova jedinstvena kreacija prirode našla se
na samom rubu egzistencije. Eksploatacijom i drugim
oblicima ugrožavanja treseta uništene su velike površine
pod tresavskom vegetacijom, a jedna od najbolje
razvijenih populacija karnivorne biljke rosulje (Drosera
rotundifolia) na Balkanskom poluostrvu je na dobrom
putu da izgubi svoje optimalno stanište.
Stanovnici tresavskih ostrva na Vlasini privlače
najveće interesovanje prirodnjaka, a posebno botaničara,
koji već više od veka istražuju floru tresave, u kojoj su
utočište našle mnoge reliktne vrste – svojevrsni svedoci
geološke i klimatske prošlosti čitave okoline. Ova ostrva
osvaja karakteristična tresavska vegetacija u kojoj
dominiraju sfagnumske mahovine i različite vrste oštrica
(Carex echinata, C. curta, C. flava i druge). Na plovećim
ostrvima rastu i drugi karakteristični predstavnici
tresavske vegetacije: uskolisni i širokolisni vetrogon
(Eriophorum angustifolium i E. latifolium), rosulja
(Drosera rotundifolia), sedmoprsnik (Comarum
palustre), gorka detelina (Menyanthes trifoliata),
močvarni ušljivac (Pedicularis palustris), kaljužarka
(Ranunculus lingua) i druge (sl. 3).
Slika 3. Karakteristični predstavnici tresavske flore: 1.
Pedicularis palustris, 2. Menyanthes trifoliata, 3. Eriophorum
angustifolium, 4. Drosera rotundifolia, 5. Potentilla palustris
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.1 / 2009

Novonastali uslovi uzrok su iščezavanja i dvadesetak već i za čitavu našu zemlju, nestajanje kolonije ždralova
biljnih vrsta, od kojih je posebno značajno pomenuti one (Grus grus), koji su nekada naseljavali Vlasinsku
kojima su tresetna ostrva bila jedino stanište. Takve su tresavu. Zauvek su se odselile i neke druge vrste ptica,
plava jasenovka (Polemonium caeruleum), karnivorna kao što su bekasina (Gallinago gallinago) i livadska
biljka debeljača (Pinguicula vulgaris), tanki vetrogon trepteljka (Anthus pratensis). Da ne bi bilo sve crno
(Eriophorum gracile) i druge. Neke biljne vrste postarala se ćubasta patka (Aythya fuligula), koja se na
dovedene su na rub egzistencije u našoj zemlji, jer im je ovom području pojavila po formiranju jezera i formirala
ovo jedino poznato stanište. Takve su već pomenute jednu od najvećih populacija u našoj zemlji [8].
maljava breza, kaljužarka, sedmoprsnik i barski ušljivac, Neracionalna eksploatacija prirodnih resursa
kao i jezerska oštrica (Carex limosa) [7]. Jedini endemit neminovno dovodi do smanjivanja biološke
karakterističan za tresavsku vegetaciju je zvezdasti raznovrsnosti. Neke tresavske biljke i životinje su već u
pucavac (Silene asterias). Novonastali uslovi pogodovali potpunosti nestale sa vlasinskih plovećih ostrva, a neke,
su razvoju drugačijeg biljnog i životinjskog sveta. prema kategorizaciji IUCN-a [9], pripadaju krajnje
Tabela 1. Iščezle (EW), krajnje ugrožene (Cr), ugrožene (En),
ugroženim vrstama. Kao iščezli i krajnje ugroženi biljni
ranjive (Vu) i biljne vrste niskog stepena ugroženosti (LR) na taksoni u flori Srbije [10] sa prostora Vlasinske visoravni
tresetnim ostrvima Vlasinskog jezera (kategorija ugroženosti u se tretira 11 vrsta, od kojih 7 naseljava ili je naseljavalo
flori Srbije- KES i Vlasinske visoravni- KEV) tresetna ostrva. Osim toga, još 75 biljnih vrsta se može
podvesti pod neku nižu kategoriju ugroženosti, od kojih
Naziv vrste KES KEV 11 naseljava tresetna ostrva, a 2 su potpuno nestale sa
Polemonium coeruleum Ew Ew ovih prostora (tab. 1). Drugim rečima, gotovo svaka
Juncus capitatus Ew Ew deseta vrsta na Vlasinskoj visoravni je na neki način
Caldesia parnassifolia Ew Ew ugrožena, a od tog broja skoro četvrtina predstavlja
Betula pubescens Cr Cr stanovnike tresetnih ostrva (grafik 1).
Carex limosa Cr Cr
Ranunculus lingua Cr Cr
Utricularia minor Cr Ew To
Comarum palustre En En
Eriophorum gracile En Ew
Drosera rotundifolia Vu En
Menyanthes trifoliata Vu Vu
Ranunculus aquatilis Vu LR Uk
Stellaria palustris Vu En
Silene asterias Vu En
Dianthus superbus Vu Vu Grafik 1. Odnos broja ugroženih vrsta sa tresetnih ostrva (TO)
Salix rosmarinifolia Vu En i ukupnog broja ugroženih vrsta (UK) u flori visoravni
Salix pentandra Vu Vu
Ranunculus flammula LR LR 4 UGROŽAVANJE I UNIŠTAVANJE
Pedicularis palustris LR En TRESETNIH OSTRVA
Pinguicula vulgaris LR Ew
Veliki značaj tresetnog zemljišta i njegova upotreba u
Tresetna ostrva nisu samo riznica različitih tresavskih hortikulturi, organskoj proizvodnji hrane, pa i u
biljnih vrsta, već su i staništa različitih vrsta životinja, a kozmetičkoj industriji (pre svega sfagnumski treset kao
pre svega ptica. U tresavskoj vegetaciji se gnezde vivak dobar adsorbent) [11], a u novije vreme i u arhitekturi,
(Vanellus vanellus) i žuta pliska (Motacilla flava), a tačnije u permekulturnom načinu izgradnje naselja,
mogu se videti roda (Ciconia ciconia), siva čaplja doprinosi njegovoj sve većoj eksploataciji.
(Ardea cinerea), strnadica (Emberiza calandra), različite Uzroci uništavanja tresetnih ostrva se grubo mogu
vrste patki (Anas querquedula, A. crecca), žalar (Tringa podeliti na prirodne i antropogene. Isplivala tresetna
nebularia) i druge. Ipak, formiranje akumulacionog ostrva se, pod intenzivnim dejstvom talasa kidaju i
veštačkog jezera doprinelo je značajnoj degradaciji mehanički razaraju. I, umesto da se u cilju sprečavanja
ornitofaune čitavog područja. Mnoge vrste koje se nestanka plivajućih ostrva sudaranjem, ona pozicioniraju
gnezde na tresavama zauvek su nestale sa ovih prostora, u zaklonjenije delove jezera i time ublaži ovaj prirodni
a svakako je najveći gubitak, ne samo za ovo područje, uzrok, vezuju se sajlama, odvlače i ankerima vezuju za

141
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
obalu bez nekog posebnog smisla, po nekad i na onaj
deo obale koji je najizloženiji udarnom dejstvu talasa.
Ovakvu sudbinu su doživela sva ostrva koja su doplovila
do tzv. Ulazne građevine, gde su zbog mogućeg
zatvaranja otvora odvodnog tunela predstavljala smetnju
za funkcionisanje hidroenergetskog sistema „Vrla“.
U zimskom periodu 1991. godine u blizini brane je
vetrom nanešeno ostrvo dužine 350 - 400 m i širine do
250 m. Ostrvo je naredne zime namerno ili slučajno
uvučeno između ostrva Dugi Del i istoimenog
poluostrva, na mesto gde se uveliko vršila eksploatacija
treseta.
Za sada najveće ostrvo, „Mobi Dik“, nasukano je na
jugozapadnu obalu jezera u blizini Promaje, tako da je
pod intenzivnim procesom degradacije. Pojedini delovi
ovog ostrva su se u potpunosti odvojili od matičnog
ostrva i ostali trajno nasukani na obali.
Degradacija i uništavanje vegetacije su olakšani
naročito kod ostrva vezanih za obalu. Vezivanjem su
postala lako dostupna. Najčešće se koriste kao punktovi
za ribolov, u njima se buše ribarska okna, gazi se i, često,
pali tresavska vegetacija, krče se tresavski šibljaci, baca
se smeće. Na ostrvima koja su nasukana duži vremenski
period zbog izražene fluktuacije nivoa vode u jezeru (i
do 15m) tresavska vegetacija je suočena sa deficitom
vode, što dovodi do sušenja i obrastanja ostrva
kserofitnijom vegetacijom.
Ipak, najdrastičniji u pogledu posledica je slučaj
fizičkog uništavanja ostrva, tj. njegova eksploatacija u
komercijalne svrhe. Iako zakonom zabranjena, u
poslednjih dvadesetak (možda i više) godina prošlog
veka vršena je intenzivna eksploatacija treseta od strane
fabrike za preradu treseta koja radi u sklopu industrije
nameštaja „Simpo“ iz Vranja, kao i ilegalna
eksploatacija od strane privatnih biznismena. Prvi su
eksploatisali treset na dve lokacije, „Blato“ (kod uliva
Božičkog kanala) i „Taraija“ (kakva slučajnost – baš na
mestu gde je u zimu 1992. god. odvučeno i nasukano
najveće tresetno ostrvo, od koga su danas ostali samo
neznatni fragmenti), a drugi duž zapadne obale jezera.
Slika 4. Fabrika za preradu treseta „Simpo“ u mestu Đumruk
(levo) i postrojenje za preradu treseta (desno)
142
nauka + praksa 12.1 / 2009
5 ZAKLJUČAK
Vlasinska tresava, a posebno tresetna ostrva koja
plove po površini jezera, su pod snažnim uticajem
antropogenog faktora. Smanjivanjem i menjanjem
životnog prostora biljnih i životinjskih vrsta opstanak
njihovih životnih zajednica je otežan do te mere da
potpuno iščezavaju sa jezera. Pojedine vrste nestaju, kod
pojedinih se smanjuju populacije, a u sukcesiji vegetacije
se pojavljuju degradacione i regresivne tendencije.
Fizičko uništavanje tresetnih ostrva, prirodnih
fenomena retkih u svetu, može se blago kvalifikovati kao
ekološka katastrofa. S obzirom da predstavljaju
jedinstven fenomen i da još uvek sadrže značajne
elemente retkih i ugroženih vrsta, treba izvršiti fizičku
zaštitu preostalih fragmenata, revitalizaciju degradiranih
površina i kontrolu primene zakonskih normativa u
zaštiti ove prirodne dragocenosti.
6 LITERATURA
[1] Ranđelović, V. (1994) Geobotanička studija
vlasinske tresave, Beograd, magistarski rad
[2] Katić, D. (1910) Vlasinska tresava i njezina prošlost,
Spomenik Srpske Kraljevske Akademije, Beograd, prvi
razred, 50 (8): 14-56
[3] Adamović, L. (1909) Die Vegetationverhaltnisse der
Balkanlander (Mosische Lander), Die Vegetation der
Erde, Verlag von Wilhelm Engelmann, Leipzig, 567 str.
[4] Cvijić, J. (1896) Izvori, tresave i vodopadi u istočnoj
Srbiji. Glas SKA, Beograd.
[5] Zavod za zaštitu prirode Srbije (2006), Predeo
izuzetnih odlika, studija zaštite, Beograd.
[6] Košanin, N. (1910) Elementi vlasinske flore, Muzej
srpske zemlje, 10: 142, Beograd.
[7] Ranđelović, V. (2002) Flora i vegetacija Vlasinske
visoravni., Beograd, doktorska disertacija.
[8] Vasić, V., Šoti, J. (1979) Višegodišnje promene u
sastavu ornitofaune Vlasine. u: II Kongres ekologa
Jugoslavije, Zagreb, str.1691-1704
[9] IUCN Species Survival Commision, (1994) IUCN
Red List Categories, 40th Meeting of the IUCN Council,
Gland.
[10] Stevanović. V., (1999) ed., Crvena knjiga flore
Srbije, 1, Ministarstvo za životnu sredinu R Srbije,
Biološki fakultet Univ. u Beogradu, Zavod za zaštitu
prirode Srbije, Beograd, 566 str.
[11] Rydin, H., Jeglum, J. (2006) The Biology of
Peatlands, Oxford University Press,