HỎI ĐÁP

NON NƯỚC XỨ QUẢNG

Tập 1
 LÊ MINH QUỐC

hỏi ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG


NHÀ XUẤT BẢN TRẺ

 Lời nói đầu

Từ bao đời nay, khi nghe hai tiếng thân thương “xứ Quảng” lập tức người
ta liên tưởng đến mảnh đất Quảng Nam-Đà Nẵng; cho dù địa danh có từ
“Quảng” trên đất nước ta không phải là ít. Lý giải điều đó như thế nào, nếu
không muốn nói đó là tình cảm của đồng bào cả nước dành cho vùng đất
sâu nặng nghĩa tình:
Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm
Rượu hồng đào chưa nhấm đã say
Thương nhau chưa đặng mấy ngày
Đã mang câu ơn trọng, nghĩa dày bạn ơi!
Trong tâm thức của người xứ Quảng, một khi đã nói đến Quảng Nam thì
không thể tách rời Đà Nẵng. Vẫn biết, từ năm 1471 vua Lê Thánh Tôn đặt
ra Quảng Nam thừa tuyên là mảnh đất mở rộng về phương Nam gồm có 3
phủ, 9 huyện tức là “đất mẹ” của bốn tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình
Định, Phú Yên ngày nay-là một khu vực rộng lớn, tiếp giáp Ai Lao ở phía tây,
biển lớn ở phía đông, lấy núi Hải Vân làm giới hạn ở phía bắc và núi Đá Bia
(Thạch Bi) làm địa giới phía nam.
Nhưng từ năm 1803, vua Gia Long lập dinh Quảng Nam gồm 2 phủ Thăng
Hoa và Điện Bàn. Phủ Thăng Hoa gồm 3 huyện: Duy Xuyên, Lễ Dương và Hà
Đông, phủ Điện Bàn gồm 2 huyện: Diên Khánh và Hoà Vang. Đến thời điểm
này thì địa giới của Quảng Nam như ngày nay mới hình thành rõ rệt. Trong
Kiều có câu: “Một ngày nên nghĩa, chuyến đò nên quen” huống gì sự gắn bó
máu thịt giữa Quảng Nam và Đã Nẵng đã gần hai trăm năm. Cho dù sự tách,
nhập và phân vùng địa lý qua mỗi thời kỳ, gần đây nhất tại kỳ họp thứ X của
Quốc hội khoá IX (tháng 10.1996), tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng được tách ra
làm hai đơn vị hành chính: tỉnh Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng trực
thuộc Trung ương là phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế xã hội. Nhưng
tình cảm giữa Quảng Nam và Đà Nẵng vẫn gắn bó như anh em một nhà, có
cùng một mẹ mà từ bao đời nay gọi trìu mến là “Xứ Quảng”. Thật vậy, mối
quan hệ hữu cơ giữa hai vùng đất này ngày càng được thể hiện trong chiến
lược phát triển kinh tế xã hội trong thế kỷ XXI.
Vì thế, khi đặt tên “Non nước xứ Quảng” cho tập sách là chúng tôi muốn
nhấn mạnh đến sự gắn bó này. Rất mong được sự chia sẻ và đồng tình của
bạn đọc xa gần.
Vẫn biết khi viết về một vùng đất, cho dù một vùng đất đã chôn nhau
cắt rốn thì quả là việc không dễ dàng. Nhưng vì cái tình đối với quê nhà nên
chúng tôi mạo muội biên soạn “Non nước xứ Quảng” gồm nhiều tập. Mỗi
tập bao gồm các mặt: địa lý, truyền thống lịch sử, văn hóa, phát triển xã hội...
của Quảng Nam-Đà Nẵng qua nhiều năm tháng dưới dạng “hỏi-đáp” để bạn
đọc có thể tra cứu nhanh từng vấn đề cụ thể.
Để làm được điều này, ngoài việc đi điền dã ghi chép, chúng tôi còn sử
dụng nhiều tài liệu đáng tin cậy và nhiều hình ảnh mà trong phần Tài liệu
tham khảo có nêu rõ. Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Chúng tôi vẫn rất mong
muốn được độc giả-nhất là người xứ Quảng, vì tình cảm đối với quê nhà mà
giúp đỡ thêm cho người biên soạn về mặt tư liệu hoặc những ý kiến để bộ
sách thật sự hữu ích cho bạn đọc-nhất là các bạn thanh thiếu niên. Những
tài liệu và những ý kiến đóng góp này xin gửi về địa chỉ của NXB Trẻ có ghi
cuối sách. Nhân đây chúng tôi xin chân thành bày tỏ trước lòng biết ơn về
sự giúp đỡ quý báu này.
Và chúng tôi cũng rất mong được sự chỉ giáo, giúp đỡ chân tình của các
học giả uyên bác, của các nhà sử học và của các bạn đọc xa gần để bộ sách
nhiều tập này ngày một hoàn hảo hơn. Trước hết xin quý độc giả ghi nhận
nơi đây sự biết ơn sâu xa của chúng tôi.
NXB TRẺ
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
? Địa danh Quảng Nam có từ
bao giờ và do ai đặt?
Theo sách Đại Nam nhất thống
chí của Quốc sử quán triều Nguyễn,
Quảng Nam “nguyên xưa là đất
Việt-Thường thị, đời Tần thuộc về
Tượng Quận; đời Hán thuộc về quận
Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp;
đời Tống thuộc Chiêm Thành”. Năm
1306, để giữ mối hòa hảo với Chiêm
Thành, vua Trần Anh Tôn đã gả em
gái là công chúa Huyền Trân cho
Chế Mân (Jaya Simhavarman). Ông
vua Chiêm này đã dâng châu Ô và
châu Lý làm lễ nạp trưng. Được hai
vùng đất mới này, vua Trần đổi tên
thành Thuận châu (tức vùng Quảng
Trị) và Hóa châu (tức từ Thừa Thiên
đến huyện Điện Bàn thuộc Quảng
Nam ngày nay).
Trong Đại Việt sử ký toàn thư, có
cho biết: “Nhưng người các thôn La
Thủy, Tác Hồng, Đà Bồng không chịu
theo. Vua sai Nhữ Hài đến tuyên dụ
đức ý của nhà vua, chọn người trong
bọn họ trao quan tước, lại cấp ruộng
đất, miễn tô thuế ba năm để vỗ về”.
9
Đời nhà Hồ, sau nhiều lần giao
tranh và thương thảo, năm 1402,
vua Chiêm Thành là Ba Đích Lại
(Indravarman) đã nhường đất Chiêm
Động (tức phủ Thăng Bình thuộc
Quảng Nam) và Cổ Lũy (tức Quảng
Ngãi) cho nhà Hồ. Từ đó, nhà Hồ chia
đất ra làm bốn châu Thăng, Hoa, Tư,
Nghĩa và đặt An Phủ Sứ để điều hành
công việc hành chánh.
Đời vua Lê Thánh Tôn, năm
1470, Chiêm Thành quấy rối ở vùng
biên giới, đích thân nhà vua cầm
quân đi chinh phạt, vây thành Trà
Bàn bắt được Trà Toàn. Năm 1471,
nhà vua đã lấy đất ấy đặt làm Quảng
Nam thừa tuyên chia thành ba phủ
Thăng Hoa, Tư Nghĩa và Hoài Nhơn
(tức Quảng Nam, Quảng Ngãi và
Bình Định ngày nay). Ta có thể hiểu,
Quảng nghĩa là rộng, Nam là chỉ vùng
đất phương Nam. Nhà vua đã lấy núi
Mũi Nạy (người phương Tây gọi là mũi
Varella) làm mốc giới giữa hai nước
Việt-Chiêm Thành. Trên tảng núi cao
này, ngài đã cho khắc chữ phân định
rõ ràng nên núi này mới có tên là núi
10
Bản đồ thừa tuyên Thuận Quảng thời
vua Lê Thánh Tôn
Thạch Bi-dân gian quen gọi là núi Đá
Bia, nằm giữa hai tỉnh Phú Yên và
Khánh Hòa ngày nay. Như vậy, địa
danh Quảng Nam có từ năm 1471
và do vua Lê Thánh Tôn đặt.
Nhìn lại Quảng Nam thừa tuyên
từ thời vua Lê Thánh Tôn, ta thấy
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
gồm có 3 phủ, 9 huyện
tức là “đất mẹ” của bốn
tỉnh Quảng Nam, Quảng
Ngãi, Bình Định, Phú Yên
ngày nay-là một khu vực
rộng lớn, tiếp giáp Ai
Lao ở phía tây, biển lớn
ở phía đông, lấy núi Hải
Vân làm giới hạn ở phía
bắc và núi Đá Bia (Thạch
Bi) làm địa giới phía nam.
Về vùng đất này, trong
tác phẩm Hoàng Việt
địa dư chí (bản dịch của
Phan Đăng-NXB Thuận
Hóa-1994) nhà bác học
Phan Huy Chú có nhận
xét: “Đây là một vùng
non nước xanh tươi, đất
đai màu mỡ, ấy là một
xung yếu của phương nam vậy. Đất
đai ở đây phì nhiêu mà lại rộng rãi,
thuận về mùa thu, gạo rất nhiều, có
thể hỗ trợ cho các trấn được, hàng
hóa lại đẹp chẳng khác gì ngoài bắc,
thật là một nơi giàu có và là thắng
cảnh của đất nước...”
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Trải qua bao thăng trầm của
lịch sử, đất Quảng Nam xưa đã thay
đổi ranh giới địa lý và nhiều lần đổi
tên. Đời vua Lê Tương Dực (1510-
1516), Quảng Nam thừa tuyên đổi
thành trấn Quảng Nam. Năm 1602,
Nguyễn Hoàng lập dinh trấn tại xã
Cần Húc huyện Duy Xuyên (nay là
thôn Thanh Chiêm, huyện Điện Bàn),
năm 1604, tách huyện Điện Bàn ra
khỏi trấn Thuận Hóa, thăng làm phủ
Điện Bàn và nhập về Quảng Nam,
như vậy Quảng Nam dinh lúc bấy giờ
“Quảng Nam toàn đồ” thời vua Tự Đức (ảnh tư liệu)
11
gồm 4 phủ: Điện Bàn, Thăng Hoa, Tư
Nghĩa, Hoài Nhơn.
Năm 1803, vua Gia Long lập dinh
Quảng Nam gồm 2 phủ Thăng Hoa
và Điện Bàn. Phủ Thăng Hoa gồm 3
huyện: Duy Xuyên, Lễ Dương và Hà
Đông, phủ Điện Bàn gồm 2 huyện
Diên Khánh và Hoà Vang. Đến thời
điểm này thì địa giới của Quảng Nam
như ngày nay mới hình thành rõ rệt.
Nhà bác học Phan Huy Chú nhận xét
về phủ Thăng Hoa: “Phong tục, sản
vật ngày càng phồn thịnh, ruộng
12
đồng rộng rãi, lúa má tốt tươi, nhân
công tinh xảo, nghề dệt lụa là, nhuộm
màu ở đây chẳng khác gì hàng Quảng
Đông. Về sản vật thì núi có nhiều
vàng, nhiều voi rừng, dân thường
nuôi nhiều trâu và ngựa”; và phủ
Điện Bàn thì “Đất đai ở đây rất phì
nhiêu, lúa má sản vật tốt tươi, cho
nên người ta thường gọi là đệ nhất
nam châu vậy” (SĐD-tr.14).
Năm 1805, vua Gia Long đổi dinh
Quảng Nam thành Trực lệ Quảng
Nam lệ thuộc kinh sư. Năm 1827,
vua Minh Mạng đổi dinh Quảng
Nam thành trấn Quảng Nam, năm
1832 trấn Quảng Nam đổi thành
tỉnh Quảng Nam. Từ đó về sau, tỉnh
Quảng Nam đã có một vài lần thay
đổi về tên gọi một số phủ, huyện
như huyện Diên Phước đổi thành phủ
Điện Bàn, huyện Lễ Dương đổi thành
phủ Thăng Bình... và địa giới các phủ
huyện cũng thay đổi, cụ thể như sau:
Năm 1836, vua Minh Mạng cắt 4
tổng của huyện Duy Xuyên và một
tổng của huyện Lễ Dương để thành
lập huyện mới là Quế Sơn. Năm 1899,
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
vua Thành Thái trích đất phủ Điện
Bàn lập huyện Đại Lộc. Năm 1906
huyện Hà Đông nâng lên thành phủ,
đổi tên thành phủ Tam Kỳ... Những
thay đổi này, trong ca dao địa phương
đã phản ánh bằng những vần điệu trìu
mến, thân thương (Tương truyền đây
là bài vè của cụ Tú tài Trương Trọng
Hữu, người làng Châu Lâu, Duy Xuyên
soạn ra để dạy học trò trong phong
trào Duy tân ở tỉnh nhà):
Quảng Nam là đất quê mình
Núi, đồng, sông, biển rành rành từ lâu
Thương yêu đùm bọc trước sau
Cùng trong Đại Việt chung nhau cơ đồ
Tây Sơn Giáp Ngọ dựng cờ
Nhân dân đoàn kết cõi bờ đắp xây
Đặt làm dinh trấn những ngày
Sau đặt làm tỉnh đổi thay mấy lần
Bắc, Thừa Thiên giáp Hải Vân
Nam thì Quảng Ngãi giáp gần núi Phong
Tây thì giáp đến sông Bung
Rừng cao, rừng thấp mấy vùng núi xanh
Đông thì biển rộng thênh thênh
Đất hai trăm dặm rành rành nhớ ghi
Bảy phủ, huyện ấy tên chi?
Sát ngoài phía bắc vậy thì Hòa Vang
HỎI ĐÁP 13
NON NƯỚC XỨ QUẢNG

Bản đồ của giáo sĩ A.de Rhodes năm 1653- trong đó có tỉnh Quảng Nam
(viết là Ciam).
14
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG

Đình Ngũ Xã tại xã Duy Sơn, huyện Duy Xuyên (Quảng Nam).

Giữa thời có phủ Điện Bàn
Tỉnh thành thì cũng ở ngang một bề
Duy Xuyên huyện ở trong kề
Quế Sơn vô nữa thì về phủ Thăng một số xã của phủ Thăng Bình và tây
(Thăng Bình)
Hà Đông-Quảng Ngãi sát găng
Còn huyện Đại Lộc mới tăng lên cùng
Nhìn xem non nước trùng trùng
...
Qua bài vè này, ta thấy tỉnh
Quảng Nam có bảy phủ, huyện và căn
cứ vào câu “Hà Đông- Quảng Ngãi sát
găng”, ta biết bài vè này ra đời trước
năm 1906- vì đây là năm huyện Hà
Đông đã đổi thành phủ Tam Kỳ. Rồi
sau đó, năm 1922 tỉnh Quảng Nam
còn có thêm huyện Tiên Phước-gồm
Tam Kỳ. Do đó, ca dao địa phương
ra đời vào thời điểm này có cho biết
chính xác là “Bốn phủ, bốn huyện mọi
đàng”, chứ không còn là “Bảy phủ,
huyện ấy tên chi?” nữa và qua đó, ta
cũng thấy được phong cảnh, vật sản
của non nước xứ Quảng:
Quảng Nam là xứ tỉnh ta
Trong là Quảng Ngãi, ngoài là
Thừa Thiên
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Phía đông là biển sát miền
Phía tây có núi, gần miền Ai Lao
Đà Nẵng tàu lớn ra vào
Hội An là phố đông người bán buôn
Sông xanh một dải Thu Bồn
Sông từ chợ Cũi đến nguồn Ô Gia
Tỉnh thành đóng tại La Qua
Hội An tòa sứ vốn là việc quan
Bốn phủ, bốn huyện mọi đàng
Quan viên cai trị luận bàn việc dân
Đá than thì ở Nông Sơn
Bồng Miêu vàng bạc, Quế Sơn có chè
Thanh Châu buôn bán nghề ghe
Thanh Hà vôi ngói, mía che Đa Hòa
Phú Bông dệt lụa, dệt sa
Kim Bồng thợ mộc, Ô Gia thợ rừng
Ngà voi, tê giác, gỗ rừng
Trân châu hải vị chẳng từng thiếu chi
Tỉnh ta giàu nhất Trung kỳ
Nên ta phải học lấy nghề tự sinh...
Như vậy trước năm 1945, tỉnh
Quảng Nam có 4 phủ, 4 huyện. 4
huyện đó là Hòa Vang, Đại Lộc, Quế
Sơn, Tiên Phước và 4 phủ là Điện
Bàn, Duy Xuyên, Thăng Bình, Tam
Kỳ. Phủ và huyện là hai đơn vị hành
chánh độc lập.
15
Sau Cách mạng tháng Tám, các
phủ đều đổi ra huyện và thành lập
thêm 4 huyện miền núi là Trà Mi,
Phước Sơn, Hiên, Giằng, vậy tỉnh
Quảng Nam có tất cả 12 huyện.
? Cho biết mối quan hệ hành
chánh giữa thành phố Đà Nẵng và
tỉnh Quảng Nam?
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình
Đầu cho biết: “Năm 1814, tiến hành
công cuộc đạc điền lập địa bạ trấn
Quảng Nam. Theo đó, thành phố Đà
Nẵng nay (chủ yếu 3 quận Hải Châu,
Thanh Khê, Sơn Trà) nằm trên địa
phận tổng Bình Thái Hạ thuộc huyện
Hòa Vang, phủ Điện Bàn đương thời
gồm có các thôn xã (còn dấu tích
trên bản đồ 1924-1955): Bình Thái,
Bầu Sen, An Khê, Hải Châu Chính,
Hóa Khuê Tây, Hóa Khuê Trung, Nại
Hiên Đông Tây, Thạc Gián, Thạch
Than, Thanh Khê v.v... trong đó có
một số địa danh đã tồn từ thời “Ô
Châu cận lục” nghĩa là rất xa xưa
vậy”. Sau đó, “Năm 1884, thực dân
Pháp xâm chiếm và đô hộ toàn thể
16
nước ta. Pháp giữ nguyên địa bàn
hành chánh tỉnh Quảng Nam, nhưng
ép triều đình Huế phải để khu vực
Đà Nẵng là nhượng địa cho Pháp
trực trị (đồng thời với Hà Nội, Hải
Phòng), theo dụ của Thành Thái ký
ngày 3.10.1888. Theo Nghị định
ngày 3.1.1893, thành phố Đà Nẵng
(ville de Tourane) được thành lập,
biệt lập khỏi địa phận Quảng Nam”
(Xưa& Nay số 8.1998).
Bản đồ hành chánh tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng từ 1975-1993.
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Sau Cách mạng tháng Tám,
Quảng Nam và Đà Nẵng là hai đơn
vị hành chính độc lập. Năm 1952,
chính phủ Việt Nam Dân Chủ Cộng
hòa đã sáp nhập Quảng Nam và Đà
Nẵng thành tỉnh Quảng Nam - Đà
Nẵng. Sau hiệp định Genève (1954),
miền Nam bị đặt dưới sự cai trị của
chính quyền ngụy Sài Gòn, chính
quyền Việt Nam Cộng hòa ra quyết
định số 162/VN ngày 31.7.1962,
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Bản đồ Đà Nẵng trong thập niên 1960
chia tách vùng đất này làm hai đơn
vị hành chính: tỉnh Quảng Nam và
tỉnh Quảng Tín.
Tỉnh Quảng Nam gồm các quận
(giai đoạn này phủ, huyện đều gọi là
quận, còn các làng thì gọi chung là
xã): Đại Lộc, Điện Bàn, Duy Xuyên,
Đức Dục, Hiếu Đức, Hiếu Nhơn,
17
Thường Đức, Quế Sơn, Hoà
Vang và Thị xã Đà Nẵng.
Tỉnh Quảng Tín gồm
các quận Tiên Phước, Thăng
Bình, Hiệp Đức, Hậu Đức, Lý
Tín và Tam Kỳ.
Trong thời gian này, để
lãnh đạo cuộc kháng chiến
phù hợp với tình hình mới,
ủy ban kháng chiến Quảng
Nam-Đà Nẵng (Khu ủy V)
đã ra nghị quyết chia tỉnh
Quảng Nam-Đà Nẵng thành
2 đơn vị hành chính: tỉnh
Quảng Nam và tỉnh Quảng
Đà (sau gọi là Đặc khu).
Sau ngày miền Nam
được giải phóng, Ủy ban
nhân dân cách mạng Khu
Trung Trung Bộ đã ra quyết định số
119/QĐ ngày 4.10.1975, hợp nhất
tỉnh Quảng Nam và Đặc khu Quảng
Đà thành tỉnh Quảng Nam-Đà Nẵng.
Theo quyết định ngày
19.6.1993, tỉnh Quảng Nam - Đà
Nẵng gồm 1 thành phố (Đà Nẵng),
2 thị xã (Hội An, Tam Kỳ) và 14
18
Hình ảnh quen thuộc ở nông thôn QNĐN trước năm 1975.
huyện (Hoà Vang, Hiên, Đại Lộc,
Điện Bàn, Duy Xuyên, Giằng, Quế
Sơn, Thăng Bình, Phước Sơn, Hiệp
Đức, Tiên Phước, Núi Thành, Trà My,
Hoàng Sa).
Tại kỳ họp thứ X của Quốc hội
khoá IX (tháng 10.1996), tỉnh Quảng
Nam-Đà Nẵng được tách ra làm hai
đơn vị hành chính: tỉnh Quảng Nam
và thành phố Đà Nẵng trực thuộc
Trung ương.
? Trên bước đường mở mang bờ
cõi về phía Nam vì sao chúa Tiên
Nguyễn Hoàng lập dinh trấn tại
Quảng Nam?
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Năm 1527, Mạc Đăng Dung cướp
ngôi nhà Lê lập nên nhà Mạc. Một cựu
thần nhà Lê là Nguyễn Kim-con trai
của Nguyễn Hoằng Dụ- đã dấy binh
ở xứ Sầm Châu (Thanh Hóa) và năm
1532 đưa Lê Trang Tông lên ngôi
mở ra thời kỳ mà sử sách gọi là nhà
Hậu Lê hoặc Lê Trung Hưng. Dưới
quyền của Nguyễn Kim có vị tướng
giỏi là Trịnh Kiểm. Biết đó là người
có tài nên Nguyễn Kim đã gả con
gái Ngọc Bảo cho Trịnh Kiểm. Năm
1545, Nguyễn Kim mất, để lại hai
con trai là Nguyễn Uông và Nguyễn
Hoàng, nhưng mọi quyền bính đều do
HỎI ĐÁP
NON NƯỚC XỨ QUẢNG
Trịnh Kiểm nắm. Sợ anh vợ sẽ tranh
giành quyền lực nên Trịnh Kiểm giết
Nguyễn Uông. Nguyễn Hoàng lo sợ
cho số phận của mình nhưng chưa
biết xử sự ra sao, bèn sai người đi
hỏi ý kiến Trạng Trình Nguyễn Bỉnh
Khiêm. Trạng không trả lời, chống
gậy thong dong bước ra vườn, đến
trước hòn non bộ thì dừng lại. Thấy
trên đó có đàn kiến bò thành một
vệt dài, Trạng cầm gậy trỏ vào đó
rồi nói: “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại
dung thân”-nghĩa là dãy núi Hoành
Sơn kia (đèo Ngang, giáp giới tỉnh
Hà Tĩnh và Quảng Bình) có thể dung
thân muôn đời. Do đó, Nguyễn Hoàng
nhờ chị nói với anh rể Trịnh Kiểm cho
mình vào trấn phía Nam. Nghĩ đây
là vùng đất xa xôi, hiểm trở, thủy
thổ còn lam chướng, không phải là
nơi đất lành nên Trịnh Kiểm đồng ý.
Hơn nữa, Trịnh Kiểm muốn mượn nơi
ma thiêng nước độc để hại em vợ mà
không mang tiếng về sau.
Nhưng sự tính toán ấy đã nhầm.
Năm 1558, bất chấp thời tiết
đang mùa đông giá rét, Nguyễn
19
Hoàng cùng đoàn tùy tùng giong
buồm đi ngay. Ban đầu ông cho
lập dinh thự ở Ái Tử (sau gọi là Kho
Cây Khế, thuộc huyện Đăng Xương,
Quảng Trị) và dần dần tạo nên một
cơ nghiệp hùng mạnh. Tương truyền
khi ông mới đến Ái Tử, dân sở tại
đem dâng 7 vò nước trong, ông vui
mừng khôn xiết vì nghĩ đây là điềm
trời cho nước. Năm 1602, ông đi chơi
núi Hải Vân, thấy núi non hiểm trở,
nói rằng: “Chỗ này là đất yết hầu của
miền Thuận, Quảng”. Rồi vượt qua
núi, xem xét tình thế, sai lập dinh tại
xã Cần Húc, huyện Duy Xuyên, xây
kho tàng chứa lương thực, vũ khí rồi
sai con trai thứ 6 là Nguyễn Nguyên
(sau là Chúa Sãi) trấn giữ. Trong Phủ
biên tạp lục (bản dịch của Viện Sử
học, NXB Khoa học Xã hội-1964) nhà
bác học Lê Quý Đôn còn cho biết số
quan lại làm việc trong dinh trấn cụ
thể như sau: “Có ty Xá sai, câu kê 3
người, cai hợp 7 người, thủ hợp 10
người, lại viên 40 người, giữ việc từ
tụng văn án, do một viên ký lục đứng
đầu; lại có ty Tướng thần lại, số người