Roli i dherave nw ruajtjen dhe ciklimin e mwrkurit

Aria an Irbahman and Ivan J. Fernandez (1999)

ne Ameriken Perendimore dhe ne ujembledhesit e New Yorkut

Pwrmbajtja e Hg nw ujwmbledhwsit pyjorw tw ShBA wshtw gati dy herw mw e madhe se

shkarkimi vjetor antropogjenik i Hg nw kwtw vend.
Afwrsisht rreth 90% e Hg tw kwtyre ujwmbledhwsve ndodhet nw truallin e tyre se sa nw
bimwsinw pwrreth, ku pjesa mw e madhe e kwsaj pwrqindjeje ruhet konkretisht nw truallin
mineral. (Grigal, 2003).
Trualli, shtresat tokwsore mund tw jenw gjithashtu njw burim i drejtpwrdrejt i Hg pwr
sipwrfaqet ujore pranw tyre (Swain et al., 1992; Lorey and Driscoll, 1999).
Wshtw vlerwsuar se 5-25% e Hg sw pwrfituar nga atmosfera mbwrrin deri nw liqenet poshtw
rrjedhes sw lumenjve, madje nw disa segmente tw caktuara mund tw pwrbwjw mbi 85% tw Hg
sw pranishme nw kwto ekosisteme ( Mierle and Ingram, 1991; Swain et al., 1992; Krabbenhoft
er al., 1995; Grigal, 2002; Shanley and Bishop, ky liber, kapitulli 8).
Pwrsa i pwrket diskutimit mbi aftwsinw e tokws pwr depozitimin e Hg, mendohet se toka nw
vetvete krijon amortizatorw tw brendshwm (nwndheshwm) ujorw kundwr ndotjes sw madhe me
Hg (tw pwrqwndruar nw njw vend tw caktuar).
Trualli nw vetvete luan njw rol tw rwndwsishwm nw praninw dhe transportimin e Hg brenda njw
ujwmbledhwsi. Ciklimi dhe specifikimi i Hg nw ujwmbledhws varet kryesisht nga karakteristika
tw tilla si pwrqindja e lagwshtisw sw truallit, pjerrwsia, trashwsia e truallit, tipi i bimwsisw qw
ndodhet nw tw, pH, dhe pwrmbajtja e karbonit (Branfireun, et al. 1998).
Depozitimi i Hg mund tw variojw dhe nw ujwmbledhwsit qw kanw precipitim tw ngjashwm, dhe
ky ndryshim varet nga karakteristika tw ndryshme te tyre, ku rolin kryesor e luan pikerisht trualli
ne te cilin rezervuari ndodhet ( Mierle and Ingram, 1991).
Depozitimi i Hg ne shtresat e tokes varion sipas tipit te dheut. Por tashme eshte aksiomatike, (e
pranuar pa kundershtim) se Hg i pranishem ne shtresat e tokes eshte nje ceshtje organike (Grigal,
2003).
Mineralogjia e shtresave te tokes sidoqofte ka ndikim te madh ne fatin e Hg (Anderson,1979).
Shtresat e tokes qe perbehen kryesisht nga klime alumino silikate, reagojne ndryshe nga shtresat
qe dominohen nga hidrokside Al dhe Fe, sic jane ato qe hasen ne zonat tropikale.
Tokat me lageshtire te larte, ose ato te mbuluara nga uji sic jane ne zonat nen nivelin e detit,
gjithashtu reagojne ne menyra te ndryshme nga ato te kulluarat.

Roli i shtresave tokesore ne buxhetin e specieve te Hg

Cikli i Hg ne shtresat tokesore duket kritik sipas pikepamjes sone per akumulimin dhe
shperberjen e tij ne mjedis. Toka ka nje kapacitet te madh per te ruajtur Hg dhe ndryshime te
vogla ne dinamiken e Hg mund te ndikojne fuqishem ne funksionimin e ekosistemeve dhe
ekspozimeve biolgjike. Ne shume ujembledhes, perberesit e shtresave te tokes perthithin dhe
depozitojne ne vetvete ne menyre te konsiderueshme shume me teper Hg sesa ata prane ujerave
te rrjedhshme.
Kjo mund t,i dedikohet disa faktoreve;
a) zonws mw tw madhe (zakonisht) tw shtrirjes se ujembledhesit sesa ai i krahasuar me rrjedhen
ujore.
b) rolin e tendave vegjetative ne zgjerimin e hapesires se prekur
c) aftesise se larte te shtresave tokesore per te perthithur Hg.
Keto karakteristika bejne qe shtresat e tokes te sherbejne si burime afatgjata te Hg per sistemet
ujitese me uje te rrjedhshem,
si dhe mund ta ndajne lidhjen e perkohshme midis depozitimit atmosferik te Hg dhe sasise qe
ruhet ne siperfaqet e ujerave. Studimet e kryera vleresojne se aktualisht perthithja vjetore e Hg
atmosferike te depozituar shkon ne 74% (Engstrim et al., 1994) dhe 78% (Driscoll et al., 1998;
Lorey and Driscoll, 100.
Mjedisi ujor dhe tokesor, masa e Hg ne shtresat e pyllit (-1 mg m_2), shtresa minerale (~10mg
m_2), dhe plehu (~20 mg m_2) jane ne menyre te konsiderueshme shume me te medha se ne
bimesine e pyllit (~0.1mgm_2).
Ne nje studim te Flemish, shtresa toke te origjinave te ndryshme (bujqesore, pyjore dhe kullotash
n_494), Tack et al. (2005) vune re nje mesatare perqendrimi per Hg prej 100 ng g_1, me rreth
90% te vleres se 300 ng g_1. Permbajtja e Hg ne materialet e aferta me to eshte afersisht rreth
_50ng g_1 ne shkembinjte vullkanike, mineralet, guret ranore dhe guret gelqerore, te cilet nuk e
di se si, por kane nje perqendrim me te madh ne shistet argjilore te tyre, kjo per shkak te
materiale te tyre me te shkrifeta. (Anderson, 1979).
Pwrqwndrimi total i Hg nw siperfaqet e shtresave organike
(P.sh. shtresa O) janw nw mwnyrw tw dallueshme mw tw larta se ato tw shtresave minerale.
Nater and Grigal (1992) raportojnw se ka njw pwrqwndrim total Hg prej 140 ng g_1 nw
shtreswn organike dhe 20 ng g_1 ne truall mineral ne pyje pergjat Amerikes verior-qendrore
(n_133). Ne siperfaqet e shtresave e organike raportohet nje perqendrim total te Hg prej 190 ng
g_1 ne Norvegji, 259 ng g_1 ne Suedi dhe 300-900 ng g_1 ne Evropen Qendrore (Godbold,
1994; Schwesig et al., 1999; Grigal, 2003).
Keto variacione sipas zonave mund t,i atribuohen dhe historise se krjimit te shtresave te tyre (
Grigal, 2003). Hissler and Probat (2006) raportojne se kane hasur nje perqendrim total te Hg qe
shkon nga 16 ne 399 ng g_1 ne shtresat minerore te 11 rezervuareve uji ne nje zone malore te
Frances. Perqendrimi i tyre i Hg litogjenike prej 32_9 ng g_1 korrespondon me ate te studimeve
te tjera te kryera ne zona te ngjashme. (p.sh. Gracey and Stewart, 1974; McKeague and
Kloosterma , 1974; Dudas and Pawluk, 1976; Nater and Grigal, 1992; Grigal et al., 1994;
Amirbahman et al., 2004.
Ne toka te shkrifeta pranohet gjeresisht tashme se Hg inorganik dhe Mehg shoqerohen dhe nga
nje shtrese organike e vecante, e quajtur SOM. SOM ne nje shtrese O perbehet nga nje kombinim
i mbetjeve te fresketa te depozituara aty dhe materialeve te tjera gjysme te dekompozuara, qe
zakonisht zene nje mase me te madhe dhe forme me te dallueshme se SOM ne shtresat minerore.
Kjo vertetohet kur krahasohet O dhe shtresat minerore ose nese i kalojme ato ne shoshe.
Sa me e madhe te jete mesatarje e nje njesie SOM ne shtresen O, aq me e vogel eshte siperfaqja
qe ze dhe ka me teper mundesi te lidhet me Hg se SOM ne shtresat minerore (Andersson, 2979).
Hissler dhe Probst (2006)zbuluam nje lidhje pozitive te forte midis shtresave te perqendruara te
Hg dhe SOM (slope 13.3) ne shtresat e kafta acidike dhe podzolike. Shtresat e kafta acidike me
nje SOM (_4%) kishin nje perqendrim me te ulet te Hg (_100ng g_l), ndersa shtresat podzolike
me nje SOM me te larte (_6%) kishin nje perqendrim me te larte te Hg (_100 ng g_l).
Ata vertetuan se pasurimi me Hg i tokes dhe sedimenti i lumenjve varej nga normalizimi dhe
respektimi i skandiumit te tokes (SC), perberesve (Shotyk et al., 2000) dhe eshte ne proporcion
me SOM. Ata e interpretuan kete fakt per te vertetuar se SOM lidhet me Hg e depozituar nga
atmosfera. Ata arriten te matnin perqendrimin e Hg ne shtresat me te thella minerore (30-60cm),
ku vune re se ishte tri here me e larte se Hg litogjenike, duke u krahasuar me ato me ne siperfaqe.
Ne mjedise tokesore te caktuara, tokat e lageshta qe zhvillojne anoksi jane me pergjegjese per
metilimin e Hg ne formen e tij me toksike te mundshme, metilmerkuri (MeHg),i cili
biotransmetohet ne zhinxhirin ushqimor. Ne pergjithesi tokat e thata nuk prodhojne dhe
rrezatojne ndonje perqendrim te dukshem te MeHg ( Grugal, 2003).
Tokat ne vetvetet sherbejne si nje burim i Hg per te shoqeruar trupat e ujit te fresket:
a) duke transportuar Hg e tretshem ne uje (DOM - lende organike te tretshme)
b) si lende te vecanta, fale erozionit te brendshem te tokes ose ne formimin e lidhjes se
mineraleve (hidroksidit te aluminit Al dhe hekurit Fe).
Dendesia e Hg se nje ujembledhesi ne nje liqen varet nga natyra e liqenit: liqenet me siperfaqe te
gjera e te medha e marrin Hg e tyre kryesisht nga atmosfera ose nga ujerat nentokesore, kurse
liqenet e kullimit (drenazhimit) e marrin pjesen derrmuese te Hg se tyre nga ujembledhesi
perkates.
Ka pasur disa artikuj te posacem kushtuar rolit te tokes ne depozitimin dhe ciklimin e Hg
(Anderson, 1979; Schuster,1991: Schlüter, 2000; Grigal, 2003; Gabriel and Williamson, 2004),
ku secili studim vinte ne dukje aspekte te ndryshme te kesaj ceshtjeje.
Anderson, Schuster and Gabriel and Williamson shqyrtuan proceset gjeokimike qe perfshihen
gjate shoqerimit te Hg ne siperfaqen e tokes se brigjeve te liqeneve. Schlüter shqyrtoi avullimin e
Hg nga keto siperfaqe, ndersa Grigal studioi rolin e tokave ne sasine e depozitimit te Hg.
Ne kete kapitull po i meshohet depozitimit dhe ciklimit te Hg ne tokat pyjore, kryesisht ne
ekosistemet malore te hapura krejtesisht.
Kenetat, te cilat jane zonat kryesore te prodhimi te MeHg persa u perket mjediseve tokesore, jane
trajtuar nga Shanley dhe Bishop (ky liber, kapitulli 8). Ne po i rishohim proceset gjeokimike
gjate lidhjes, trasnportimit dhe avullimit te Hg. Procesi i transformimit te Hg shihet me shume
interes sidomos persa i perket reduktimit te tij nga forma jonike ne ate elementare, e cila eshte
me se shumti e hasur gjate avullimit. Ne po paraqesim te dhenat ekzistuese mbi ruajtjen e MeHg
ne keto toka, por duke qene se pyjet e drenazhuar nuk ndikojne shume ne prodhimin e MeHg,
procesi i metilimit dhe demetilimit nuk vihen shume ne pah. Ne gjithashtu kemi shqyrtuar dhe
rolin e bimesise dhe crregullimet e tokes ne procesin e ruajtjes dhe ciklimit te Hg ne keto zona.
Roli i Tokave në sasinë e llojeve të Mërkurit (Hg)
Hg total.
Duke pasur parasysh mbizotërimin e depozitave të tokës për Hg në pellgjet ujëmbledhës në
lartësi, është e rëndësishme të kuptohet dinamika e Hg në tokë për të përcaktuar marrëdhëniet e
balancit të masës së ujëmbledhësve për ciklimin dhe evoluimin e Hg. Ka një numër të madh
literaturash që raporton për depozitat e Hg në tokat e buta dhe rajonet ekuatoriale. Shqyrtimet e
kësaj literature janë botuar nga Roulet et al. (1998) dhe Grigal (2003). Grigal raportoi se
përqendrimet mesatare në total të Hg në 48 toka bujqësore dhe 50 toka pyjore (duke përfshirë
kullotat dhe plehun) ishin të ngjashme në 140 ng g_1.
Ai vlerësoi se ROLI I TOKAVE NË RUAJTJEN DHE CIKLIMIN E MËRKURIT 101 të pyjeve
gjetherënës rezulton në qarkullim të shpejtë të SOM (Johnson, 1995), me pak të dhëna për
ndryshime të rëndësishme të horizontit organik, i cili kufizon grumbullimin e Hg në dyshemenë
e pyllit. Shpërndarja në thellësi e Hg në tokat minerale (SOM _10%) e tokave tropikale ishin te
ngjashme me ato me Fe dhe Al të nxjerrë, duke lënë të kuptohet se akumulimi Hg kontrollohet
nga përqendrimi i Fe dhe Al në tokë (Roulet dhe Lucotte, 1995; Roulet et al., 1998).
Si rezultat, sasia e Hg në tokë në një sistem të dhënë me Hg të jashtëm të ngjashme mund të jetë
kryesisht një funksion i shkallës së origjinës së tokës (Roulet et al., 1998). Roulet et al. raportoi
se dallimet e tokës midis pllajës dhe luginës shfaqen në dekompozimin progresiv në tokat
jopjellore dhe korrespondon me kullimin e Fe dhe Al të tokës dhe, rrjedhimisht, dhe të Hg.
Duke theksuar rolin e tokave të pasura në minerale në mbajtjen Hg dhe degradimin e këtyre
tokave duke cliruar Hg në ujë të pastër, Roulet et al. (1999) kanë treguar që minierat e arit ose
shpyllëzimi nëpërmjet djegies në masë nuk shpjegon përqendrimin e lartë të Hg në këto ujëra.
Ata treguan se 97% e masës së Hg në sipërfaqen e tokave të Amazonianës qendrore është
natyrale dhe jo për shkak të aktivitetit antropogjen. Shpyllëzimi është i rëndësishme përsa i
përket rolit të saj në përshpejtimin e degradimit të tokave të pasura në minerale (Oliveira et al.,
2001). Operacionet e minierave të arit dhe nxjerrjet artizanale të arit kanë pasoja të rëndësishme
për Hg e tokës në nivel lokal. Tokat në afërsi të tyre tregojnë përqëndrime të Hg dukshëm më e
lartë se ato të vërejtura në pyjet tropikale (Lacerda et al., 1991, 2004; Rodrigues dhe Maddock,
1997).
Metil-mërkuri
Proceset që çojnë në prodhimin e MeHg në ujëra të ëmbla dhe në mjediset tokësore shqyrtohen
nga Chen et al. (ky libër, kapitulli 9). Në këto mjedise, metilimi biologjik i Hg është procesi më i
rëndësishëm në prodhimin e MeHg dhe katalizohet kryesisht nga bakteret që zvogëlojnë sulfatet.
Si rezultat, metilimi i Hg kërkon ekzistencën e kushteve anaerobike. Pellgjet ujëmbledhës pyjorë,
tokat hidrike dhe ligatinat janë identifikuar si pika kyçe të metilimit për shkak të mbizotërimit të
kushteve anaerobe (Branfi editing et al., 1996; Gilmour et al., 1998; Heyes et al, 1998; Marvin-
DiPasquale et al., 2003; McClain et al., 2003; Mitchell et al., 2008).

Përqendrimet e larta të MeHg të tretur janë vërejtur në ujërat që kullojnë ligatinat dhe tokat
djerrë me drenazh të pakët (Krabbenhoft et al., 1995; Rudd, 1995; Branfi reun et al., 1996).
Përqendrimet e ulëta të MeHg dhe flukset nga tokat e drenazhuara mirë tregojnë se shkalla e
metilimit në këto toka është e konsiderueshme, përveç pyjeve të bërë kohët e fundit (Porvari et
al., 1993; Driscoll et al., 2007). Në vitin 2008, Mitchell et al. Ka vërejtur se ka një heterogjenitet
të konsiderueshëm hapësinor në shpërndarjen e MeHg në ligatinat, me pika kyçe të metilimit të
përqendruar afër sipërfaqeve malore me pleh. Ata ia atribuan këtë pjesërisht qarkullimit të
sulfatit dhe DOM-it të ndryshueshëm nga afërsia e maleve me plehun, duke rritur metilimin tek
Grigal (2003) diskutuan ndryshimin e Hg: SOM reagimin kimik në thellësi. Bazuar në të dhënat
e raportuara në literaturë, Grigal vlerësoi një mesatare prej 0.7 mg Hg g_1 C në horizontin O dhe
1,5, 2,5 dhe 3,8 mg Hg g_1 C në horizontet A, B, dhe C, respektivisht. Edhe autorë të tjerë kanë
raportuar përqendrimet e Hg dhe C organike nga thellësia apo rritja morfologjike. Për shembull,
Amirbahman et al. (2004) raportoi 0.3, 1.4 dhe 2.3 mg Hg g_1 C në O, Bh, dhe horizontet e Bs,
respektivisht. Aastrup et al. (1991) raportoi 2.7, 4.6, 4.3 dhe 3.4 mg Hg g_1 C në O, B e sipërme,
B e ulët, dhe horizontet C, përkatësisht, dhe Nater dhe Grigal (1992) ka raportuar 0.29 dhe 0.44
mg Hg g_1 SOM (~ 0.58 dhe 0.88 mg Hg g_1 C) për dyshemenë e pyllit dhe 0-25 cm për
horizont mineral, respektivisht.
Fakti që raporti Hg: SOM rritet me thellësinë nga horizonti organik në horizontin minerar është
kryesisht një funksion i shkallës më të lartë të mineralizimit të SOM në horizontin organik.
Gjithashtu mund t'i atribuohet pjesërisht sipërfaqes së lartë reaktive të OM së dekompozuar në
horizontin mineral që do të rriste mbajtjen e Hg per gram C ne krahasim me OM në horizontin
organik. Rritjet në raportin Hg: SOM me thellësi gjithashtu i atribuohet rritjes së përmbajtjes së
hidroksidit të Fe dhe Al në thellësi (Schlüter, 1997). Ndërkohë që këto minerale treten, pH i
tokës rritet, duke lejuar konkurrencë më të ulët të Hg nga H_ për sipërfaqet e disponueshme të
vendeve të qëndrueshëm. Duhet të vihet në dukje, megjithatë, se për të dhënat e shtrirjes në
hapësirë të tokës, pak ose fare korrelacion ka midis përqendrimeve të Hg dhe cilësive të tokës të
tilla si SOM, përmbajtjes së baltës, ose pH mund të rezultojnë për shkak të faktorëve të
ngatërruar si materiale prejardhëse dhe historisë së depozitimit (Tack et al., 2005). Grigal (2003)
vëren se faktorë të tillë si ngarkimi historik i Hg dhe cilësia e SOM mund të sjellë ndryshime në
raportin Hg: SOM në toka të së njëjtës përbërje.