Optik Mikroskop (OM)

Yapısı ve Mercekler
 Optik Mikroskopi
• Malzemelerin mikro yapısını incelemek için kullanılan en yaygın araç

• Kullanıldığı yerler
– Ürün geliştirme, malzeme işleme süreçlerinde kalite kontrolü için
– Malzeme hasarlarının sebepleri belirlemek için
– Malzeme yapısı ile özellikleri arasında ilişki kurmak için

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Mikroskop Türleri
1. Basit optik mikroskop Tek mercek, 25x; 10 µm çözünürlük

2. Stereoskopik mikroskop Ard arda 2 mercek; 6-8x

3. Compound opt. mikroskop Objektif + Oküler + Yoğunlaştırıcı

mercekler; 1300x; 1 µm çözünürlük

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Kırınım (Işığın Kırılması, Refraction)
• Optik merceklerin işlevlerinin fiziksel temeli
kırılmaya dayanır.

• Işığın bir ortamdan yoğunluğu farklı başka bir

ortama geçerken sapmasına ışığın kırılması
denir.
• Ortamın yoğunluğu kırılma indisi ile tanımlanır.
Kırılma indisi, µ

şeklinde tanımlanır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Merceklerde ışığın kırılması
• Kırılma açısı αr gelme açısı αi ye bağlı olduğundan ince kenarlı bir
mercek ışığı belirli bir noktaya odaklayabilir (toplayabilir).

• Merceğin arka ve ön yüzünün simetrik olması şart değildir.

• Merceğin dışındaki ortamın kırılma indisi µ değiştirilerek odak uzaklığı
değiştirilebilir.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Dağınım (Dispersion)
• Işığın kırılma açısı dalgaboyuna bağlıdır.
Örneğin mor ışık (λ~400 nm) kırmızı ışığa (λ~700 nm) göre daha büyük
açılarda sapar.

• Gökkuşağı oluşumunun sebebi de budur.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Optik Prensipler (İnce Kenarlı Mercek)
Objektif
Merceği

Odak
Uzaklığı

Büyütülmüş
Cisim f ile 2f Görüntü
Işık
kaynağı arasında

Şekildeki gibi odak uzaklığı f olan bir merceğe göre - u da bulunan bir
cismin görüntüsü v de oluşur ve görüntü M kat büyütülür. Yani,

ve

Büyütme çoklu mercek kullanılarak daha da arttırılabilir.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Compound Mikroskopta Büyütme

Yoğunlaştırıcı Objektif
Açıklık Açıklığı Ekrana
Cisim
Projektör düşen son
(Örnek Malzeme) Mercekleri Görüntü
Objektif
Mercekleri İlk
Görüntü Son
Görüntü

Işık
Kaynağı

Yoğunlaştırıcı
Mercek

Toplam büyütme ayrı ayrı mercek

büyütmelerinin çarpımıdır.
1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm
Okülerli mikroskop

Objektif
• Işık projektör merceği yerine oküler
merceklerinden geçer ve göz
retinasında sanal görüntü oluşturur.

• Sanal görüntü genellikle 25 cm

Oküler
uzaklıkta oluşur.

• Modern mikroskoplarda projektör ya

da

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Gözün Anatomisi

http://ilgazyalvac.com/Default.Asp?CatID=261
Tam bir görüntileme sistemi olarak GÖZ

Mercek
Göz Bebeği
 Gözde görüntü oluşumu (Basitleştirilmiş)

• Kırılma indisi havaya göre büyük olan bölgeye geçerken ışık normale
doğru sapar.

Görüntü
Cisim

İris ayarlanabilir diyafram

(açıklık, aperture) dır ve
içeriye giren ışığın Mercek tarafından retina
şiddetini ayarlar üzerine odaklanan ışık optik
sinirler tarafından algılanır

• Göz merceği ışığı retina üzerine odaklar.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Metalografik Mikroskop

İnverted Metalurji Mikroskobu

(Metalograf)

Aslında bir çeşit compound

mikroskoptur. Geçen ışık yerine
yansıyan ışık ile görüntü
oluşturur.
Yansımalı ışık mikroskobunda görüntü oluşumu

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

Büyütmeyi nasıl arttırabiliriz?

• Cismin konumu yaklaşık sabittir

• Genellikle objektif merceklerini değiştirerek odak

uzaklığını değiştiririz

• Yüksek büyütmeli mercekler daha kısa odak

uzaklığına sahiptirler
 Çözünürlük

• Bir optik Mikroskopta

– Cisim üzerindeki bir noktadan
gelen ışık (nokta ışık kaynağı
gibi) mikroskoptaki orta görüntü
düzleminde Airy diskleri
oluşturacaktır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Çözünürlük
• Bir optik mikroskobun çözünürlük sınırı, bir girişim desenindeki yakın iki
Airy diskini ayırt edebilme kapasitesi ile tanımlanır.
 Abbe eşitliği

µ = cisim ile objektif merceği arasındaki ortamın kırılma indisi

µ sinα = nümerik açıklık (N.A.)

• Mikroskobun çözünürlüğünü mikroskop parametrelerinden hesaplamak

için kullanılır.

• Bir optik mikroskobun çözünürlük sınırı nedir?

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Mikroskobun çözünürlük sınırı (limiti)

• λ yı 400 nm ye kadar (mor ışık) azaltabilirsiniz.

• N.A ~1.6 ile sınırlıdır.

• Optik mikroskop için en yüksek çözünürlük yaklaşık 150 nm (0.15 µm)

dolayındadır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Çözünürlüğü nasıl arttırırsınız?

• Abbe denklemine göre çözünürlüğü artırmak demek r1 i ya da d yi

azaltmak demektir. Bunu için,

– N.A. ı artırmak gerek

– Kullanılan ışığın dalgaboyunu azaltmak gerek (~400 nm zaten görünür ışık

üçün alt sınırdır)

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Büyütme
• Compound mikroskopta büyütme her merceğin büyütmesinin çarpımı ile
hesaplanır.

• Etkin Büyütme (Meff)

• Bundan daha fazla büyütmeye “Boş büyütme” denir. Bu sınırın ötesinde

büyütme yapılsa bile daha fazla ayrıntı elde edilemez.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Parlaklık ve Karşıtlık (Kontrast)
• Parlaklık = Işık şiddetidir.
N.A. ve büyütmeyle ilişkilidir.

• Karşıtlık (Kontrast): Bir görüntüde, cisimle arka plan arasındaki ışık

şiddeti farkıdır.

• Bir cismin görünebilir olabilmesi için algılayıcının (gözün) kontrast

eşiğini geçmesi gerekir.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Kontrast
• Görüntüdeki nüanslar (ince farkların) miktarına denir. Kontrast bilgi verir!
• Kontrast arttıkça renk tonu azalır ve son olarak sadece siyah ve beyaz
kalır.

Soğurum kontrastı

Kırınım kontrastı

Girişim kontrastı

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Alan Derinliği
• Görüntünün optik eksen doğrultusunda (en yakın ve en uzak) net olarak
görülebilen ayrıntıları arasındaki uzaklık.
• Çözünürlüğü etkileyen faktörler alan derinliğini de zıt yönde etkiler.
Dolayısıyla ikisi arasında tercih yapmak gerekebilir.

• Df içindeki nesneler keskin (net)

görüntülenirler.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Optik Performans
Çözünürlük ve Alan Derinliği

• Çözünürlük

• Alan derinliği

• Büyük alan derinliği ve yüksek çözünürlük

aynı anda elde edemezsiniz

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Optik Performans
Çözünürlük ve Alan Derinliği

• Optik mikroskoplarda α yaklaşık 45˚ dir. Bu nedenle Df çözünürlükten

çokta farklı değildir.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Alan Derinliğini nasıl arttırabilirsiniz?

1. Aperture diyaframını kısarak (kapatarak) N.A. ı azaltabilir ya da düşük

N.A. lı objektif mercek kullanabilirsiniz

2. Sabit N.A. için büyütmeyi azaltabilirsiniz

3. Yüksek büyütmeli oküleri, düşük büyütmeli ve büyük N.A. lı objektif

mercekle kullanabilirsiniz

4. Mümkün olan en uzun dalgaboylu ışığı kullanabilirsiniz

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Odak Derinliği
• Sabit bir cismin üzerinde odak içinde kalan görüntü düzlemleri
arasındaki mesafedir.

• Genellikle alan derinliği ile karıştırılır.

• Alan derinliği kadar önemli değildir.

• Odak derinliği alan derinliğinin M2 katı (M2 ile çarpımı) dır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Optik sistemlerin kusurları
• Kabuller:

Mikroskobun tüm bileşenleri mükemmel olsun

Bu durumda cisim üzerindeki herhangi bir noktadan gelen

ışık görüntü üzerinde benzer tek bir noktaya
odaklanacaktır.

Ama mercek kusurları nedeniyle bu imkansızdır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Mercek Kusurları

• Kromatik kusur

• Küresel kusur

• Astigmatizm
 Kromatik Kusur
• Işık kırılma açısı (sapma miktarı) dalgaboyuna bağlıdır. Işık mercekten
geçerken dalgaboyuna göre farklı açılarda kırılır.
• Dalgaboyu kısaldıkça sapma artar.
• Beyaz ışığın içerdiği dalgaboyu aralığına göre odaklanmada dağılma
olacaktır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Küresel Kusur
• Merceğin optik eksene uzak noktalarından gelen ışınlar merkezden
gelen ışınlara göre merceğe daha yakın noktaya odaklanacaktır.

• Çünkü cisimden gelip mercek tarafından odaklanan tüm ışınların kat

ettiği yolların uzunluğu eşit olmak zorundadır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Astigmatizm
• Mercek içinde yatay ve düşey yönde geçen ışınlar farklı düzlemlerde
odaklanırlar.

• Astigmatism merceğin yatay ve düşey doğrultularda farklı optik özellik

göstermesinden kaynaklanır.

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Kusurları Azaltmak

• Farklı şekillerde ve kırılma indislerine sahip

mercekleri set halinde birleştirilerek küresel ve
kromatik kusurlar azaltılabilir.

• Tek dalgaboylu ışıkkaynağı kullanarak kromatik

kusur yok edilebilir.

• Sonuç olarak; ne kadar az kusur o kadar çok para!!

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Mikroskop Bileşenleri
• Başlıca Bileşenler:

1. Aydınlatma Sistemi

2. Objektif: Tek ya da çoklu mercek takımı, cisme yakın set

3. Oküler: Tek ya da çoklu mercek takımı, göze yakın set

4. Veri toplama sistemi: Kamera

5. Örnek tablası

6. Ayrıca; çeşitli diyaframlar, aynalar, prizmalar

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

Mikroskop Bileşenleri
 Aydınlatma Sistemi
• Lambalar
– Tungsten-flament
– Kuartz/tungsten-halogen ampüller
– Xenon lamba
– D.C. karbon arc lambası

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Objektif Merceği
• Örnekten saçılan ışığı toplayarak mikroskop içinde ilk/birincil görüntüyü
oluşturur.

• Örneğe en yakın mercektir ve büyütmeyi değiştirmek için objektif

merceği/seti değiştirilir.

• Objektifin değerini N.A. belirler. N.A. ışık toplama kapasitesinin

ölçüsüdür.

kırılma indisi

merceğe giren ışık konisinin

yarı açısı

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Projektör merceği ve Oküler
• Projektör Merceği
– Fotoğraf makinesi / Kamera üzerinde büyütülmüş
görüntü oluşturur. (Gerçek görüntü)
• Oküler
– Objektif tarafından oluşturulan birincil görüntüyü daha
büyüterek göz üzerinde görüntü oluşturur. (Sanal
görüntü)

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

 Kaynaklar

1- Ders notları (Mark L. Weaver, Alabama Uni.) http://bama.ua.edu/~mweaver/mte481.htm

2- Y. Leng, Materials Characterization, (2008), Wiley, Hoboken, NJ

3- D. Brandon and W. D. Kaplan, Microstructural Characterization of Materials, (2008), Wiley