WWW.VBO.

BE
FOCUS BEGROTING

VBO – Economisch departement

Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 23 september 2010

De klok tikt
We staan aan de vooravond van een historische sanering van de over-
heidsfinanciën. Tegen 2012 moet het begrotingstekort opnieuw onder
de Europese grens van 3% van het bbp duiken en tegen 2015 moet er
terug een evenwicht worden geboekt. En dit terwijl ons land al geken-
merkt wordt door een zeer zware belastingdruk en we door de vergrij-
zing begrotingsoverschotten zouden moeten boeken! Moedige
beslissingen zullen dus nodig zijn indien we willen vermijden dat onze
hoge schuld wordt afgewenteld op de volgende generaties en de sane-
ring van de overheidsfinanciën ten koste gaat van de economische
groei en de concurrentiepositie van ons land. Maar zoals andere
Europese landen nu al tonen, bestaan er wel degelijk oplossingen!
te worden gemaakt (bijvoorbeeld door de hogere werkloosheid). Door te
beslissen deze conjuncturele tegenvallers voor de begroting niet te com-
penseren door hogere belastingen of lagere uitgaven, geeft de overheid
extra zuurstof aan de economie op een moment dat ze deze het meest
nodig heeft. Het gevolg hiervan is dat de economische crisis minder
zwaar uitvalt dan anders.
Tekort zal echter niet vanzelf verdwijnen
De keerzijde van de medaille is natuurlijk wel dat wanneer de economie
opnieuw herstelt, ook het begrotingstekort terug zou moeten verdwijnen.
De jaarlijkse vooruitzichten van het Federaal Planbureau van mei leren
echter dat dit niet automatisch zal gebeuren: in 2015 zullen we bij
ongewijzigd beleid immers nog steeds een begrotingstekort boeken van >

1. Toestand van de overheidsfinanciën

Historisch hoog begrotingstekort Belgische overheidsfinanciën op lange termijn
België boekte in 2009 een begrotingstekort van 6% van het bbp. We moe- Grafiek 2 (Bron: NBB) 14
ten helemaal tot 1993 teruggaan om nog eens een slechter resultaat te
12 1990
vinden (-7,6% van het bbp). Internationaal lag België met zijn tekort van 1993
Rentelasten (in % van het bbp)

6% dicht bij het Europese gemiddelde (-6,8%). Landen zoals Zweden 10

(-0,5%), Finland (-2,2%), Denemarken (-2,7%) en Duitsland (-3,3%) 1981 8

scoorden duidelijk beter, terwijl Ierland (-14,3%), Griekenland (-13,6%), 6 2001

het VK (-11,5%) en Spanje (-11,2%) het dan weer slechter deden
1975 4
2006
(grafiek 1). Onze schuldgraad bereikte, na het dieptepunt van 84,2% van 2009
1970
2
het bbp in 2007, in 2009 een niveau van 96,3% en de verwachting is
dat deze dit jaar opnieuw boven de 100% zal uitstijgen. 0
-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8
Primair saldo (in % van het bbp)
0 Grafiek 1
Begrotingstekort
-2
in 2009 De bovenstaande grafiek toont hoe het primair saldo (i.e. het ver-
-4 (in % van het bbp; schil tussen de inkomsten en de uitgaven van de overheid exclu-
Bron: Eurostat)
-6 sief de rentelasten) en de rentelasten tussen 1970 en 2009 zijn
-8 geëvolueerd. We onderscheiden duidelijk vijf periodes: (1) de perio-
-10 de 1975-1981 met een forse verslechtering van het primair saldo
-12 en het optreden van een rentesneeuwbal; (2) de periode 1982-
-14 1990 met een sterke verbetering van het primair saldo en een nog
-16 lichte stijging van de rentelasten; (3) de periode 1993-2001 met
IE GR UK ES PT LV LT RO FR PL EU SK EA BE CY CZ SI NL IT HU BG MT AT DE DK FI EE SE LU
27 zowel een verbetering op het niveau van het primair saldo als op het
vlak van de rentelasten; (4) de periode 2002-2006 waarin de daling
Automatische stabilisatoren hebben terecht gespeeld van de rentelasten meer dan gecompenseerd werd via een ver-
Een begrotingstekort in tijden van zware economische crisis is niet alleen slechtering van het primair saldo; (5) de periode 2007-2009 waar-
normaal, het is ook wenselijk. Op dergelijke momenten vallen de belas- in het primair saldo verder verslechtert, maar de rentelasten niet
tinginkomsten van de overheid immers fors terug (bijvoorbeeld door de meer afnemen.
lagere consumptie, minder winst en jobs,…) en dienen er extra uitgaven

1 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2010

 FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 23 september 2010

> 5,3% (ofwel 22 miljard euro). Kortom, het tekort is vooral structureel van ofwel bijna 1% per jaar, is immens. Ter vergelijking, tijdens de eerste helft
aard en zal enkel verdwijnen wanneer de regering nieuwe maatregelen van de jaren ’80 kwam de sanering uit op 1,6% van het bbp per jaar en
neemt (zie verder). in de periode 1994-1998 op 0,6% per jaar. Met andere woorden, de
inspanning waar we vandaag voor staan, is bijna twee keer zo zwaar dan
diegene die ons land heeft binnengeloodst in de Europese Monetaire Unie!
2. Toekomstig begrotingstraject De maatregelen die we toen hebben genomen, zullen dan ook maar een
schim zijn van wat nu nodig is.
Naar een begroting in evenwicht tegen 2015
De Belgische regering heeft zich ten aanzien van Europa geëngageerd om
tegen 2015 opnieuw een begroting in evenwicht te boeken. Het traject dat 3. Maatregelen
ze hiervoor heeft uitgetekend, voorziet in een tekort van -4,8% in 2010,
-4,1% in 2011 en -3% in 2012. Deze snelheid waarmee er opnieuw naar Toekomstig begrotingsbeleid moet uit 3 ingrediënten bestaan
een evenwicht wordt gestreefd, is de juiste: niet alleen is de vooropgestelde Drie types van maatregelen dienen in elke begrotingsstrategie te worden
sanering voldoende geleidelijk waardoor het economisch herstel zich zou teruggevonden. Ten eerste zijn er de klassieke maatregelen op het niveau
moeten kunnen voortzetten, ze is potentieel ook voldoende krachtig om de van de inkomsten en de uitgaven om de jaarlijkse begrotingsdoelstellin-
financiële markten te overtuigen dat de solvabiliteit van de Belgische gen te realiseren. Ten tweede zijn er de hervormingen op het vlak van de
Staat gezond blijft (grafiek 3). Potentieel omdat de regering parallel hier- arbeidsmarkt en de sociale zekerheid om de toekomstige vergrijzingsfac-
tuur te drukken. Zoals hierboven al gezegd, zal het effect van dit tweede
1,6 Grafiek 3
Spread tussen
type van maatregelen op korte termijn eerder beperkt zijn, maar het neemt
1,4
de Belgische en wel sterk toe naarmate de tijd vordert. Ten derde zijn er de structurele
1,2 Duitse lange-
termijnrente maatregelen die onze economische groei moeten helpen opkrikken. Zoals
1,0
(in pct.; Bron: NBB)
0,8
de huidige voorzitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy, immers
0,6
terecht heeft verkondigd, zullen we enkel met een groei van zo’n 2% per
0,4
jaar in staat zijn om ons sociaal welvaartsmodel in stand te houden.
0,2

0,0 Vooral op de uitgaven werken

02-01-2007

02-03-2007

02-05-2007

02-07-2007

02-09-2007

02-11-2007

02-01-2008

02-03-2008

02-05-2008

02-07-2008

02-09-2008

02-11-2008

02-01-2009

02-03-2009

02-05-2009

02-07-2009

02-09-2009

02-11-2009

02-01-2010

02-03-2010

02-05-2010

02-07-2010

02-09-2010

Internationaal bestaat er een consensus dat de Europese landen het gros

van de budgettaire inspanning op het niveau van de uitgaven moeten
doen. Alle regeringen binnen de Europese Unie hebben zich bovendien al
mee ook de nodige hervormingen op het vlak van de arbeidsmarkt en de akkoord verklaard met dit principe toen ze tijdens de Europese Top van 17
sociale zekerheid zal moeten doorvoeren. Het effect van deze hervormin- juni overeenkwamen om “prioriteit te geven aan groeivriendelijke strate-
gen zal misschien niet zozeer gevoeld worden in de komende jaren, maar gieën voor begrotingsconsolidatie die vooral gericht zijn op uitgavenbe-
ze zullen wel de kosten van de vergrijzing gevoelig verminderen, waardoor heersing”. Dit geldt eens te meer voor België. Voor 2010 is de verwachting
de langetermijnvooruitzichten voor de openbare financiën gunstiger wor- van de Europese Commissie bijvoorbeeld dat de totale inkomsten van de
den (grafiek 4). overheid zullen uitkomen op 48,7% van het bbp. Dit is net iets lager dan
20 Grafiek 4
het gemiddelde over de afgelopen tien jaar van 49,1% van het bbp. De
Kost van de uitgaven (exclusief de rentelasten) worden daarentegen verwacht in 2010
15 vergrijzing
tussen 2007 uit te komen op 49,9% tegenover een gemiddelde over de afgelopen tien
en 2060 jaar van 45,8%. Vooral dus op het niveau van de uitgaven heeft de ont-
10 (in % van het bbp;
Bron: EC) sporing plaatsgevonden en daaraan moet dan ook prioritair aandacht wor-
5 den besteed.

0
België kent reeds een zeer hoge belastingdruk
-5
Dit wordt ook nog eens bevestigd wanneer we de belastingdruk in België
PL EE LV IT DK SE FR AT PT BG HU DE UK SK LT CZ FI BE IE ES NL RO MT CY SI GR LU
vergelijken met deze in andere landen. Niet alleen kennen we, na Zweden
en Denemarken, de hoogste totale belastingdruk in de wereld, ook op het
Vereiste inspanning is bijna 2 keer zo zwaar dan in de jaren ‘90 vlak van consumptie, arbeid en kapitaal ligt de Belgische impliciete belas-
Op basis van de laatste cijfers lijkt de regering er in 2010 in te zullen sla- tingvoet telkens hoger dan het gemiddelde van onze drie buurlanden en
gen om haar begrotingsdoelstelling van -4,8% van het bbp te realiseren. de eurozone (grafiek 5). Bovendien gaan hoge belastingen met een eco-
Dit betekent dus dat ze in de komende vijf jaar haar primair saldo met min- nomische kost gepaard. Belastingen verstoren immers beslissingen van
stens deze omvang zal moeten doen toenemen indien ze tegen 2015 ondernemingen en individuen om te investeren, te werken, te onderne-
opnieuw een begroting in evenwicht wenst te realiseren. De rentelasten men,… De conclusie uit dit alles luidt: we zijn vandaag aan de economi-
worden over deze periode immers niet meer verwacht te dalen, wel inte- sche grenzen gekomen van wat er op het vlak van nieuwe belastingen nog
gendeel. Een inspanning van minstens 4,8% van het bbp over vijf jaar, mogelijk is. Het is dan ook volstrekt uitgesloten dat de begrotingen van de

2 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2010

 FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 23 september 2010

45 Grafiek 5
40 Impliciete de economische groei over de afgelopen tien jaar (1,5%) of het cijfer waar-
35 belastingvoeten
in 2008
mee de Studiecommissie voor de Vergrijzing rekent in haar jaarlijkse pro-
30
(in % van de jecties van de vergrijzingskosten (2,4%). Indien de gezondheidsuitgaven
25 belastbare basis;
20
42,6
39,6
Bron: EC) in de komende vijf jaar enkel volgens de hypothese van de
38,6
15
32,7 30,1 Studiecommissie voor de Vergrijzing of met de economische groei zouden
28,5
21,2 20,3
10 19,1 evolueren, dan zou er een besparing kunnen gerealiseerd worden van
5
respectievelijk 1,5 à 2 miljard euro. Ook na 2015 zullen we deze inspan-
0
consumptie arbeid kapitaal ning moeten volhouden indien we willen vermijden dat de vergrijzings-
BE GEM3 eurozone
factuur ontspoort.
komende vijf jaar een afspiegeling zouden zijn van deze in 2010, waarin
maar liefst 70% van de budgettaire inspanning op het niveau van de Grondige pensioenhervorming is dringend nodig
inkomsten plaatsvond. De regering moet zich dan ook deze keer borg stel- Naast de kosten van het overheidspersoneel en de gezondheidsuitgaven

len dat minstens 80% van de inspanning daadwerkelijk op het niveau van vormen de pensioenen een derde belangrijke post binnen de totale over-

de uitgaven zal plaatsvinden. heidsuitgaven. Ook hier hebben de regeringsleiders zich op de Europese
Top van 17 juni geëngageerd om een hervorming van de pensioenstelsels
door te voeren. Voor ons land betekent dit verschillende zaken. Ten eerste
Meer efficiëntie binnen de overheid
moeten we de werkgelegenheidsgraad bij 55-plussers optrekken van
Zoals we hierboven al aanstipten, bestaat de marge - die er niet is op het
35,3% vandaag naar 62,4% op termijn. Volgens berekeningen van de
vlak van de inkomsten - wél op het niveau van de uitgaven. Een voorbeeld
Studiecommissie voor de Vergrijzing zouden we hiermee de vergrijzings-
betreft de kost van het overheidspersoneel, de zwaarste post in de totale
factuur met meer dan 20% kunnen verminderen. Ten tweede moeten we
uitgaven van de overheid (grafiek 6). In een VBO-publicatie over dit the-
ons pensioenstelsel aanpassen aan het feit dat we vandaag niet alleen lan-
3,6
3,4 Grafiek 6 ger studeren, maar ook langer leven. Niet alleen zal men een loopbaan met
2,8
2,4 beloning van werknemers Samenstelling van een welbepaalde hoeveelheid effectief gewerkte jaren moeten hebben,
25,3 uitkeringen ziekte en invaliditeit de uitgaven van
4,4
pensioenen de gezamenlijke deze hoeveelheid zal ook op één of andere manier moeten mee evolueren
subsidies aan bedrijven overheid in 2009
5,7 bruto-investeringen in vaste activa
(in %; Bron: NBB)
met de toekomstige evolutie in de levensverwachting. Ten derde bestaat
intermediair verbruik en
betaalde belastingen er geen reden waarom het ambtenarenpensioen zoveel genereuzer moet
3,3
werkloosheid
kinderbijslag
zijn in vergelijking met het werknemerspensioen. De vaak gehoorde bewe-
7,6 inkomensoverdrachten aan het buitenland ring dat dit een compensatie vormt voor de minder genereuze beloning tij-
overige kapitaaluitgaven
geneeskundige verzorging dens de loopbaan, komt gewoon niet meer overeen met de feiten: volgens
19,1 brugpensioenen en loopbaanonderbreking
overige sociale uitkeringen een recente studie van de Europese Centrale Bank zagen de Belgische
14,0 overige inkomensoverdrachten
ambtenaren hun wedde in de periode 1992-2008 toenemen met maar
1,3 4,1 2,9
liefst 3,8% per jaar tegenover 2,7% in de privésector!

ma in juni jl. toonden we al aan dat er in de Belgische administratie rela-

Onze concurrentiepositie moet worden versterkt
tief meer ambtenaren (i.e. exclusief onderwijs en gezondheidszorg)
De regering zal er ten slotte in de komende vijf jaar niet alleen voor moe-
tewerkgesteld zijn dan in onze drie buurlanden. De studie berekende dat
ten zorgen dat de begroting opnieuw in evenwicht raakt, maar ook dat dit
indien we van de komende pensioneringsgolf zouden gebruik maken om
niet ten koste gaat van de concurrentiepositie van de Belgische economie.
niet alle vertrekkende ambtenaren te vervangen om zo de efficiëntie van
Vooral wanneer ze zou overwegen om, niettegenstaande de hierboven aan-
het Belgische overheidsapparaat te verhogen naar het gemiddelde van onze
gehaalde cijfers, sommige belastingen toch te verhogen, dient ze bijzon-
drie buurlanden, we over de komende jaren een besparing zouden kunnen
der behoedzaam te zijn voor de directe én de indirecte effecten die dit zal
boeken van zo’n 5 miljard euro. De afgelopen maanden bleek bovendien
genereren. Zo hebben bijvoorbeeld een verhoging van de btw, het optrek-
dat onze drie buurlanden ook niet stilstaan (zie verder), waardoor deze bench-
ken van sommige accijnzen of de invoering van een groene taks allemaal
mark steeds maar weer wordt verlegd. In deze context lijkt dan ook zelfs
een opwaarts effect op de prijzen en, via de automatische indexering, op
een besparing van 6 à 7 miljard euro niet alleen haalbaar, maar ook wen-
de lonen in België. De verhoging van onze loonkostenhandicap met onze >
selijk. Het is evident dat dit een grondige reorganisatie van de werking van
de overheid zal vergen. 2,0 Grafiek 7
Macro-economi-
1,5
sche impact van
Groei van de gezondheidsuitgaven moet worden afgeremd een btw-verho-
1,0
Een tweede domein waarin moet worden ingegrepen, zijn alle uitgaven die ging met en zon-
0,5
der neutralisatie
een groei kennen onafhankelijk van wat onze economie daadwerkelijk kan van de prijsverho-
gende effecten
dragen. Samen met de welvaartsvastheid van de uitkeringen is het bekend- 0,0
in de gezond-
ste voorbeeld misschien wel de wettelijke groeinorm in de gezondheids- -0,5 heidsindex
(in % in vergelijking
uitgaven, waardoor deze uitgaven over de afgelopen tien jaar met maar -1,0 met het basisscenario;
bbp inflatie werkgelegenheid loonkosten Bron: NBB)
liefst 4% per jaar bovenop de inflatie konden stijgen. In 2009 namen ze
zonder met
zelfs met meer dan 7% toe! Dit is duidelijk fors hoger dan de gemiddel-

3 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2010

 Grafische productie: The Mailshop – tel. 03 771 12 30 – mail@themailshop.be
FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 23 september 2010

> drie buurlanden die hieruit zou volgen, zal onvermijdelijk wegen op de zo’n 15.000 eenheden. De conclusie die hieruit volgt, is dan ook duide-
creatie van groei en jobs in ons land (grafiek 7). Volgens een studie van lijk: het opnieuw gezond maken van onze overheidsfinanciën en het ver-
respectievelijk het Federaal Planbureau en de KU Leuven gaat er immers sterken van ons concurrentievermogen gaan hand in hand. I
bij elke loonkostenontsporing van 1% een verlies aan jobs gepaard van

4. Focus: welke inspanningen levert men in andere landen?

Om inspiratie op te doen betreffende de concrete maatregelen die in
België dienen te worden genomen, kunnen we over de grenzen heen
kijken. In deze tekst staan we stil bij de maatregelen die recent in
andere landen worden besproken of al zijn beslist. We kunnen hier
verschillende lessen uit trekken.
Ten eerste zien we dat nagenoeg alle landen zwaar besparen op hun
overheidsapparaat. Niet alleen vervangt men slechts een deel van de
op pensioen vertrekkende ambtenaren, ook op de lonen van de amb-
tenaren wordt er in sommige landen ingegrepen. In Duitsland gaat
het bijvoorbeeld om het mogelijk niet uitbetalen van de kerstmis-
bonus, terwijl het in andere landen dan weer om een echte loonstop
gedurende 2 à 3 jaar gaat. In Spanje en Italië wordt er bovenop deze
maatregelen ook nog ingegrepen in het ambtenarenpensioen.
Een tweede les die we kunnen trekken, is dat het activerend karak-
ter van de socialezekerheidsuitgaven in nagenoeg alle landen aan-
zienlijk wordt versterkt. Zo gaat men bijvoorbeeld in Spanje de
voorwaarden om toegang te hebben tot een werkloosheidsuitkering
verstrengen, in Duitsland de controle op werkzoekenden aanscherpen
en in Nederland en Denemarken de werkloosheidsuitkeringen nog
meer beperken in de tijd.
Ten derde neemt men overal maatregelen om de toekomstige ver-
grijzingsfactuur te drukken. Pensioenhervormingen staan hierbij
logischerwijze centraal, maar ook ingrepen in de gezondheidszorg
komen nagenoeg overal voor. Op het vlak van de pensioenen neemt
men verschillende types van maatregelen tegelijkertijd: het verhogen
van de werkgelegenheidsgraad bij 55-plussers, het koppelen van de
pensioenleeftijd aan het verloop van de levensverwachting, het
verhogen van de wettelijke pensioenleeftijd,…
Ten slotte stellen we vast dat sommige landen niet alleen besparen,
maar ook nieuwe initiatieven ontwikkelen om hun concurrentieposi-
tie en economische groei te versterken. Zo trekt bijvoorbeeld
Duitsland zijn budget voor onderwijs en innovatie op met maar liefst
12 miljard euro, verminderen het VK en Nederland hun vennoot-
schapsbelasting en versoepelt Spanje eindelijk zijn veel te rigide
arbeidsreglementering voor de insiders op de arbeidsmarkt.

PENSIOENEN ADMINISTRATIE SOCIALE ZEKERHEID

Spanje • bevriezing pensioenen in 2011 • vermindering ambtenarenlonen met 5% + daarna • besparingen in gezondheidszorg
• pensioenleeftijd van 65 naar 67 jaar bevriezing gedurende 1 jaar • verstrenging van voorwaarden voor toegang
• slechts 1 op 10 ambtenaren wordt vervangen tot werkloosheidsuitkering
• salaris ministers -15%

Verbond van Belgische Ondernemingen – Redactie: Geert Vancronenburg – T 02 515 09 77 – gva@vbo-feb.be

Duitsland • pensioenleeftijd van 65 naar 67 jaar
• verlaging vervangingsratio en verhoging
bijdragevoet + fiscaal stimuleren van
derde pijler
• -40.000 soldaten
• niet uitbetaling van kerstmisbonus aan ambtenaren
• -10.000 ambtenaren tegen 2014
• vermindering ouderschapsgeld
• vermindering toeslagen voor langetermijn-
werklozen
• strenger toezicht inzake wie recht heeft op
werkloosheidsuitkering

VK • toename van pensioenleeftijd tot • vermindering met 25% van budget departementen • bevriezing kindergeld gedurende 3 jaar om
66 jaar wordt versneld • loonstop ambtenaren gedurende 2 jaar belastingkrediet te financieren
• meer activerend maken van sociale-
zekerheidsuitgaven

Frankrijk • pensioenleeftijd van 60 naar 62 jaar • -100.000 ambtenaren tussen 2011 en 2013 • besparing ziekteverzekering
• bevriezing ambtenarenlonen gedurende 3 jaar

Italië • koppeling pensioenen publieke sector aan • topambtenaren leveren 10% loon in • vermindering gezondheidsuitgaven
levensverwachting • afschaffing van 11 provincies op 100
• pensioenleeftijd vrouwen publieke sector • bevriezing lonen en aanwerving ambtenaren
naar 65 jaar
• uitstel met enkele maanden voor diegenen
die op pensioen kunnen

Nederland • pensioenleeftijd van 65 naar 67 jaar • besparing op ambtenaren, provincies en gemeentes • minder geld voor kinderopvang
• bezuiniging op huisartsenzorg
• goedkopere medicijnen
• beperking in de tijd van werkloosheids-
uitkeringen

4 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2010