DJELO ALEKSE SANTICA Kulturno-knjigevni okvie Djelo Alekse Santiéa, i kao pjesnika i kao nacionalnog i kulturnog pregaoca, nastalo je, kao Sto se zna, na kraju XIX i u pocetku XX vijeka, u prisnoj vezanosti za mostar- sku sredinu, iz koje je on potekao u kojoj je prozivio svoj Ijudski vijek i dogekao smrt Znano je i to da Santiéev Mostar nije bio bez svojevrs- ne kulture tradicije, pa i izvjesnih knjizevnih pojava, ni prije nacionalno-kulturnog i knjizevnog poleta kojim ga je, na kraju XIX stoljeca, oZivjela Santigeva generacija. Tako, na primjer, veé od XVI vijeka, ulaze u istotnjaéku knjizev- nost i neka imena Mostaraca: Dervis-pasa Bajezidagi¢, pa pjesnik Zijai, istoriéar i filozof Alided, pa Sabuhi Ahmed- -beg. Hodza-Dervis i drugi; u XVIII vijeku znagajnu pojavu »knjigoljubaca« medu Srbima Mostaranima zapazio je i Dositej Obradovié u svome Pismu ljubeznom Haralampi- ju; u prvoj polovini XIX vijeka javljaju se Vukove pristali- ce u ovoj sredini (Serafim Solaja, Prokopije Cokorilo, Jo- anikije Pamudina), pisci medu hercegovaékim fratrima (Petar Bakula), kao i pisci iz muslimanskih redova (Omer Humo i drugi). U tom okviru najvacnije mjesto, ipak zauzima usmeno narodno stvaralastvo. Neki vrhunski izrazi nase junaéke narodne epike, na jednoj, i lirska pjesma, sa orijentalnim koloritom, ali i izrazitim obiljezjima nase osjecajnosti, na V. Corovie: Aleks Samtig, vot i rad, Celokupna dela, H. bez god. st XXXdrugoj strani, predstavijaju najznacajniju i najdublju knji- Zevnu bastinu hercegovacke sredine iz tih vremena Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine 1878, godine donosi bitne promjene u Zivot ovih krajeva, pa iu mostarsku sredinu, Veé 1882. godine dolazi do hercego- vackog ustanka protiv okupatora, u kojem uéestvuje i vedi broj Mostaraca, a nakon njegovog ugusenja mnogi odlaze u izgnanstvo ili dopadaju robije. Tada, izvjesno vrijeme, jod traje pometnja i depresija, ali se, domalo, javijaju i znaci novonastalog stanja u kojem se podrugje kulturnog djelovanja sve jasnije obiljezava kao najznatajniji vid na- cionalnog otpora tudinskim te%njama. Veé 1883. godine pokreée Don Frano Milievié prvi knjigevni list u Hercego- vini, Hercegovacki bosiljak, koji, na Zalost, od strane vlasti biva uskoro ugusen, ali kulturna aktivnost kao da se vise ne da zaustaviti, God. 1888. mostarski Srbi osnivaju pjevatko drustvo Gusle, koje ubrzo razvija i svoju diletantsku sekci- ju; godine 1891. zapoéinje rad Srpska Stamparija Vladimir Radoviéa, koja veé na poéetku izdaje prevode Tolstoja, Dostojevskog i drugih; godine 1896. potinje izlaziti éasopis Zora; godine 1899. pojavijuju se prve sveske Male bibliote- ke... A uz akcije srpskog nacionalnog elementa osjeéaju se i kulturna kretanja medu hrvatskim i muslimanskim dije- lom mostarskog stanovnistva: osnivaju se kulturna drustva organizuju priredbe, pokrecu listovi Iz danainje perspektive te promjene i rezulta starskih kulturnih teZnji izgledaju ogromni, i oni to odista | jesu, pogotovo s obzirom na uslove u kojima su stvoreni. Ipak, makako sjajni i vidni bili, oni ne bi smjeli da potisnu u svijesti danaénjeg pogleda i jednu prostu éinjenicu: da je medu petnaest do dvadeset hiljada stanovnika, koliko ih je Mostar tada mogao imati, bio isuvise velik broj neprosvije- éenih i da je taj grad, pored toga sto je mnogima »ligio na Vajmar«, morao imati itekako izrazito prisutno i ono Sto se mo- 6 zvalo mahala, kasaba, carsija. Izmedu onog Sto je zateceno u tom istorijskom trenutku i inerciji pokreta svedenog sa- mo na objektivnu nugnost i kulturtregerskih uticaja novog upravljaéa, u sredini vjerski i nacionalno nejedinstvenoj i socijalno dosta raznorodnoj, svaki kulturni i knjizevni pothvat, ma dolazio i od éitavog kruga Ijudi i mada na svoj nagin istisnut iz sredine takve kakva je bila, morao je u isto vrijeme biti izveden Zivotnim naporom onih rijetkih zatoé- nika kakvi su uvijek u manjini. A medu njima, jedan od trojice najodabranijih, pored Svetozara Coroviéa i Jovana Dutiéa, bio je Aleksa Santic. Santiéevo pregalastvo Neke velike skole koje bi ga pripremile za rad kojem ée se posvetiti Santié nije zavrsio. Roden u uglednoj trgo- vaékoj porodici, 1868, godine, on je, nakon osnovnog sko- lovanja, samo kratko vrijeme proveo u Trgovackoj Skoli u Ljubljani i kod privatnog ucitelja Ljudevita Vuli¢evica u Trstu, a zatim se, 1883. godine, vratio u Mostar i stupio u trgovacku radnju svoga Oca, ispoljivsi vrlo brzo i pravo po- Ije svog interesovanja i djelovanja: knjizevni rad i kulturnu misiju U drustvu Gusle njegovo sudjelovanje je mnogostrano i u njegovim redovima on je medu najvidenijim: recitator i glumac, pjevaé i solista na violini, horovoda i kompozitor, predsjednik. Plodnoj kulturno-umjetnickoj _ djelatnosti ovog drustva Santié je posvetio niz svojih i mladalatkih i zrelih godina i Sirok odjek i svijetla brazda koju su Gusle vertale u svom vremenu dobrim dijelom su i SantiGevo djeto. J vezi sa Santiéevim radom u Guslama posebno treba istaci njegov doprinos istoriji bosanskohercegovackog mu- zitkog Zivota. Prema nekim navodima, ako se izuzmu 7obredne skladbe franjevea Vice Viciéa (u XVUIL v.), Santi¢ je prvi bosanskohercegovacki kompozitor. On je »osjecao melodiju i njezinu emocionalnu snagu. Njegove su pjesme melodiozne i dopadljive: one su izrazito dursko-molskog karakteras? Jedan od najznaéajnijih kulturno-knjizevnih pothvata mostarske stedine bio je, svakako, pokretanje knjizevnog éasopisa Zora, a Santié je u tom pothvatu i kao pokretaé i kao urednik ugestvovao. Zajedno sa Svetozarem Corovi- Gem on je bio potpisnik zahtjeva kojim se od vlasti trazilo odobrenje za njeno izlazenje, potpisnik poziva na pretplatu Gitaocima, te njen urednik: 1896. i 1897. sa Coroviéem, a 1898. sa Duéiéem Pojava i izlazenje Zore bio je dogadaj od izvanrednog kulturnog i knjizevnog znacaja ne samo za mostarsku i bo- sanskohercegovacku sredinu nego i za srpsku knjizevnost u cjelini, Okupivsi medu svoje saradnike, pored mostarskih knjizevnika, veliki broj najznagajnijih srpskih pisaca onog vremena (S. Sremea, J. Veselinova, $. Matavulja, R. Do- manoviéa, I. Cipika, B. Nusi¢a, Lj. Nedica, P. Popoviéa, M. Cara, S. Jovanoviéa, J. Skerli¢a), od Hrvata A. G. Ma- toda, od Slovenaca I. Cankara, urednici Zore u potpunosti su prevazisli lokalne i regionalne okvire svoje sredine i afir- misali svoj pokret kao jednu od najznacajnijih pojava u na- So} knjiZevnosti tog vremena, Nastojeci da prevladaju fol- Klorizam i pogetnistvo koji su provijavali u jedinom tadas- njem srpskom knjizevnom éasopisu u Bosni i Hercegovini, sarajevskoj Bosanskoj vili, da suzbiju uticaj modernije uredivane, ali od austro-ugarske politike u Bosni podrZava- ne sarajevske Nade, mostarski knjizevnici dali su Zori obi- Ijezje moderne revije. s naglaskom na aktuelnim kulturnim problemima i sa izrazitijom knjizevnom vrijednoséu. Viacko Misevies Muricko jek Alekse Santica, Patei, 1969, br. 2. ste man 8 Zora je svojim sadrzajem i ulogom donijela punu atir- maciju mostarskom knjizevnom krugu uw ¢jelini, a time + produbila i progirila veze pojedinih njegovih predstavnika sa drugim nasim sredinama i knjiZevnim poslenicima iz njih Stekavsi glas na knjiZevnom i kulturnom polju, Santi¢ biva uvucen i u politicki Zivot. On je élan politicke grupaci- je oko lista Narod, pokrenutog u Mostaru 1907. godine, te u vrijeme aneksione krize, 1909. godine, pred opasnoséu hapSenja, mora da bjezi sa S. Coroviéem u Htaliju. Nakon smirivanja aneksione krize on je opet u matici politickog Zi- vota: poslanik u Bosanskom saboru i, za vrijeme balkan- skih ratova, vatreni zagovornik oslobodilackih ideja. U prvom syjetskom ratu zatvaran je kao talac i izvoden pred sud pod optuzbom za izdaju i buntarstvo. Kraj tog etvo- rogodisnjeg svjetskog klanja i litnog i narodnog stradanja dogekuje oronula zdravlja i u materijalnoj bijedi, ali knji- 2evni rad nastavija do smrti (1924. godine) Knjizevno stvaranje Santiéev pjesnicki opus vrlo je obiman i, u isti mah, veoma neujednagen. Prema svjedotanstvu Vladimira Co- roviga, on je pisao brzo i lako i kako se. sa izuzetkom neko- liko sasvim neuspjelih pripovjedatkih pokusaja u duhu za- kasnjele. i najplice romantike, izrazavao iskljucive u stihu, broj njegovih pjesama penje se na stotine. Zapoéeo je 1887. godine. u somborskom Golubu, i nastavio zatim u brojnim listovima i Easopisima svoga vremena: u Bosan- skoj vili. cetinjskoj Novoj Zeti, vojvodanskom Javoru, Le- topisu Matice srpske. Brankovu kolu; u Otadzbini i, zatim, Srpskom knjizevnom glasniku, kao iu éitavom nizu drugih. Prva zbirka, pod naslovom Pjesme, izisla mu je vee 1891, a zatim slijede redom zbirke pod istim naslovom: 1895, 1901, 91908, 1911, 1918. i 1924, kao i tri zbirke Na starim ognjisti- ma, 1913, 1914, i 1920. U stihu su mu i dramske slike (Pod maglom, 1907, Hasanaginica, 1911, Andelija, 1912. i Ne- manja, 1920), kao i brojni prevodi: Lirski intermeco Hajn- riha Hajnea, 1897, Iz njemacke lirike, 1910, Pesme roba Svatopluka Ceha, 1919, Viljem Tel Fridriha Silera, 1922. i drugo. Uputivsi se u knjizevnost veoma mlad, bez ozbiljnije naobrazbe, bez razvijenijeg kritickog cula i literarnog uku- sa, Santié se, kao i dvojica drugih mostarskih pisaca, Duéi i Corovie, sporo razvijao i njegovo pjevanje sve tamo do prvih godina naseg stoljeéa, osim u rijetkim izuzecima (npr. u pjesmi Ostajte ovdje i jo8 nekolikim), ostalo je bez znacajnijih poetskih dometa, u znaku lutanja i raznovrsnih uticaja. Presudan podsticaj usmjerenju mostarskog pjesnika u praveu znaéajnijeg i dubljeg stvaralaékog pothvata zbiva se 1901. godine, kada Bogdan Popovié, u Srpskom knjiz nom glasniku, daje kriti¢ku analizu i ocjenu Santiéeve treée zbirke Pjesama.’ Isti€uci »neprikladno, pogresno upo- trebljavanje revi (...), nelogiéne kombinacije pojmova i neistinitost slika; jurenje za lepim regima, za pesni¢kim iz- razima, bez obzira na to kakav Ce smisao ispasti; obilazno, neodredeno, nejasno kazivanje misli; zbunjeno gomilanje reéi (.); udruzivanje neskladnih predstava; skakanje s misli na misao; ispadanje iz harmonije; najzad, napregnu- lost, visokoparnost, preteranu upotrebu preteranih figura narogito metaford i personifikacija, najdaljih, najusiljeni jih, najmanje opravdanih« — Popovic je navodio brojne pri- inticevih ogresenja stilskog i logi¢kog karaktera koja su, po njemu, bila karakteristi¢na i za Santicevu pjesni¢ku B. Popovic: O -Pesmaman A. Suntica, SKG, 190. knj. 1M str, 387-397, nj. IV, str S606 140-151 zbirku, a, dobrim dijetom, i za srpsku poeziju tog doba uopste, Ispunjena pretezno nabrajanjem negativnih primjera, Popoviceva kritika nije, medutim, ostala duzna ni u nazna- ci prirode Santiéevog pjesniékog talenta i njegovog izraza »u obliku lepih ili zvuénih stihova kakve lepe slike«, u »neZno probranim Zivopisnim pojedinostima«, u_»tihoj emociji«, u »muzici stiha i slika« pojedinih pjesama, kao iu dvije najbolje pjesme zbirke u cjelini: Ostajte ovdje i Moja komsinica. Ostra u ocjeni Santisevog dotadasnjeg pjevanja, kriti- ka Bogdana Popoviéa, i pored izvjesnih krutosti pa i nekih promasenih uopStavanja, u mnogome je »otvorila o¢i« pjesniku i podstakla ga da joS predanije tradi svoj put, u skladu s prirodom i moguénostima svojih pjesnickih pred spozicija. Ona ga je, istina, bolno pogodila i zacudila, a nagndla da preispita samokritigkije ono sto je dotad pisao i da, ponosan,’ pokusa u poeziji dosegnuti dublje i vise. Velik broj pjesama Sto ih je i kasnije pisao nosice, isti- na, i dalje znake neprodubljenog stihovanja, odveé razlive nog i bez dovoljno stvaralacke sublimacije, ali ée, uglav- nom izmedu 1904, i 1912. godine, Santié u citavom nizu pjesama izraziti osobenost svoga talenta i njima dostiéi jed- no od najistaknutijih mjesta u srpskoj poeziji toga doba. Godine 1908. Jovan Skerlié proglasice ga za jednog od ob- novitelja rodoljubive lirike srpske.' a Bogdan Popovié u svoju Antologiju novije srpske lirike (1911) uvrstiGe 11, od- nosno, u drugo izdanje (1912), 12 Santicevih pjesama. Pos- lije toga vremena, medutim, linija Santicevog poetskog za- maha, osim u rijetkim proplamsajima, pokazuje veé vidne znakove opadanja. Opaka bolest uzima sve vise maha, a "7, Skerlié Obnova mise rodoljubive poedije, SKG, 1S. XXL, str. 826-K38, ustradanja u ratu njegovo opste stanje ubrzano pogorsava- iu. Ipak, ni preko prvog. a pogotovu preko zavrsnog pe- rioda u Santicevom poetskom stvaranju, ne moze se preci bez zaustavijanja: uz sve nepodobnosti i promasaje, u pjes- mama prvog periods, strpljivim odabiranjem i uporedba- ma, nagi Gemo zametke svih bitnih pjesnikovih poetskih motiva i usredsredenja, a u zavrSnom period brojne i za- nimljive njihove varijacije, i, u izvjesnim slucajevima, i znacajna dopunjenja S tim u vezi, i trenutak koji obiljezava Popoviceva kri- tika u razvojnom putu Santi¢a kao pjesnika ne treba shvati- ti kao raskid sa svim onim sto se u toku prvih éetrnaest go- dina njegovog bavljenja poezijom oznatilo, nego kao tre- nutak kada se bitno od nebitnog u tom poetskom trazenju veé moze jasnije vidjeti i odrediti Otkriéa i podsticaji drugih O tome da se Santié u potetnom periodu svoga pje- vanja jako mnogo ugledao na poeziju drugih, saglasni su svi oni koji su se na te pogetke osvrtali: i B. Popovié, i V. Corovig, i P. Slijepéevic, i J. Radulovié, i V. Durié, iS. Na- zeti¢. Saglasnost, medutim, ne postoji u odredenju dnijih utica hvatanju njihovog opsteg znacaja. Santicevi poetski izvori, bilo po motivu, bilo po obli- ku, dikeiji, osjeéanju ili ideji, najéesée se nalaze u narod- ‘ajpre- Kad me. poste tr godine so se nismo videl.w jesen 1917, posetio w zatvoru 1 Travaiku, izaenaglio sam se kiko ve bio tzmenio, Ona eka retko bio je sasvim arohre, mao Tice ne samo izborano nego prosto potamnclo... Kako se bio promenia! Goon je tesko. snebi iv, spore vee je brkao mena. 1 pone: Kad! se-zaplicuo w revenicama. Kid sam poste bies njim w Mostaru, video sam ki Ko se powliti od drustea. haku vol dt smo msi, kiko se psi dod I luda i ncka prividenja, Uveravan me kako st nigoj bast, ogradeng} # povugeno) ia kuee. tenje neki konji, Cudio se sto th jane LC. Conovies cit. pre govor. str XXXII) ~ Santie je holova vd tabess (bolesti 2iveanog sistema BoM) 12 noj poeziji, u poeziji srpskih pjesnika XIX vijeka: Branka Radigeviéa i Jaksia, ponegdje, Zmaja i Vojislava Mica, osobito: od stranih izvora, najesée u Hajneovoj poeziji; od njegovih savremenika, na mahove, u pjesmama Jovana Dusi Primjeri koji se kao potvrda tim uticajima, ugledanji ma, podsticajima — mogu lako prepoznati u pojedinim San- tiéevim pjesmama ranog perioda — veoma su brojni, ali i oni koje je kritika veé navela dovoljno jasni i reprezenta tivni. Tako V. Durié navodi ¢itav niz Santiéevih pjesama iz prvog perioda odredujuci njihov literarni uzor (B. Radige- via, Jaksi¢a, Zmaja, V. Iliéa), a brojne elemente koje je Santi¢ preuzeo iz narodne lirske poezije i detaljnije navodi opis Zenske Ijepote (drage »vite i lake«, njene »trepavice guste« i nrasute koses, »slatka usta«, njene pokrete: »kada Seée i plecima kreée«, njen nakit kad joj »pod grlom trepte odbljesci derdanac), zatim opis prirode kao pozornice Iju- bavnih dozivijaja, kao i njeno udese u tom dozivljaju (lep- tira, ptica, evijeéa, drveca), Zelja za pretvaranjem u nesto blisko voljenoj djevojci (npr. da bude rijeka i te¢e pored njene kuce), oblik razgovora izmedu zaljubljenih, ili majke i kéeri, Culnost, oblik kletve-blagoslova (»0, lijepa, plava mezimico majke, omakla se u moj prozor iz Ijuljajke...) i Ijubavnih doziva uopite (»Moj bulbule, sleti u jabuke mo- je...«)* itd, S. Nazeéi¢ je naveo misljenje da je u Santi¢evoj poezi- ji posebno bio znatajan uticaj sevdalinke, za koju je karak- teristi¢no izrazavanje nesreénog i tragi¢nog dodivljaja Iju- bavi sa naglasenim osjecanjem bezizlaza, sto se poduda- ralo s pjesnikovim lignim dugevnim stanjima i vrstom njego- va senzibiliteta, ali i narodne Ijubavne pjesme s izrazito cul- " V. Durie: Aleksa Santié, Sabrana djela, 1. Sarajevo, 1957, ste, LXXXVIi date, 13nim osjecanjima,” éije je tragove u izvjesnim Santicevim pjesmama naznacio i Durié. Sto se epske narodne pjesme tiée, ona je takode usta u Santigevo osjeéanje i poimanje Zivota i poezije veé od naj- ranijih dana i u njegovoj poeziji Zivi i nacionalno-oslobodi latka ideja nage narodne epike (kako primjecuje V. Durié) i brojni njeni motivi (U Pretpraznitkoj veéeri evocira se »li- jepa pjesma Strahini¢a bana, u zbirci Na starim ognjistima otivljuju junaci nase narodne epike, u brojnim pjesmama pominju se gusle kao simbol negdainje junacke proslosti itd.), ali i moralni princip Zrtve kao Zivotnog smisla i iskup- Ijenja, sto kritika nije dovoljno istakla. Od nasih pjesnika XIX vijeka, Branko Raditevié je, prema svjedotanstvima V. Coroviéa, bio prvi knjizevni obrazac mostarskim pjesnicima' i trago’ danja na njegovu poeziju vidni su iu preuzimanju karakteri- stiénih poetskih sintagmi (»milo sunagce«, »tiha noccac, »danak svanox, »rosica se blistac itd.), kao i u'strukturi po- jedinih pjesama najranijeg SantiGevog pjevanja u cjelini, 0 gemu pjesma Na grobu mile mi sestrice najrjetitije svje- dot Priroda se zaodjela bajom, Proljeée je obasjalo sjajom. Mi idasmo ~ bjese danak svan’o, Zrak sunaéca na cyjetice pan‘o, A po njima rosica se blista, Ljubljase im rumenoga lista. Ti s' ih brala... ao, Ijuta rano! A veselo ja te gledat stan’o. 7 $. Nazetit: Razvojni put A. Santiéa, Teraz, 1968, br. 12, str. 502-508, * V. Corovie: ct. Predgovor, ste. XXXVI 14 Zmajev uticaj je, medutim, jo8 izrazitiji u Santicevoj poeziji i zato je, sigurno, u pravu J. Radulovié kada, nabra- jajuci sve one Koji su vidno prisutni u Santiéevom »prvom ispitu poezije«, zakljucuje da su svi »sedeli za okruglim sto- lom s podjednako éasti«, ali da su, mozda, »samo narodni pevaé i Zmaj smeli da pomisle da su oni na svoga daka i najvise uticali«. I, to treba posebno istaci, Santiéeva ve- zanost za Zmaja nije ograniéena na jednu vrstu njihove poezije nego je u prirodi njihovog poetskog stvaranja uop- Ste: po shvatanju poezije, po toplom, intimnom tonu lju- bavnih pjesama, po osje¢anju prolaznosti Ijudske sreée, po goréini i nezadovoljstvima pojavama u drustvu, po ljubavi i vezanosti za narod. Po Ducicevim rijetima, Santié je »na sjajan i visok natin zavrsavao Zmajevu periodu i Zmajevu tradiciju u naSoj poeziji, i po svom duhu narodnog borca i po svojoj estetici intimnog pesnika bio najblizi velikom Zmaju, kojega je, uostalom, visoko cenio kroz ceo Zi- vote.” U Santi¢evoj poeziji prvog perioda susreéemo, dalje, i tragove JakSieve poezije, u pjesmama koje V. Durié na- vodi (Ranjenik, Hercegovac na stijenju. Gdje mnidijah da je mirisavi cvjet, tu j’ otrovna biljka), ali i u nekim drugim, kao Sto je npr. pjesma Rataru (vezana za JaksiGevog Rata- a) ili neki stihovi Spomenaka, u kojima nije tesko prepoz- nati istovetnost JakSiGevoj poetskoj ispovijedi Na Liparu: Moja tico mata, Sta te meni goni? Sto ti mila pjesma tihim bolom zvoni? Zar je i tvoj nad Rasulo vrijeme u duboke magle 1 jesenji hlad? J. Radulovie: Prvo formiranje A. Santiéa iS. Coroviea, Glasnik Jug. prof. drustya, 1937. kaj, XVI, str 988 Buti; Peedyovor Odabranim pesmama A. Santica, Beograd, 1932, str 1 15