1

2
 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ

3
4
 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣμΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣμΟΥ
22η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ

Πρακτικά Ημερίδας

Επιμέλεια: Ιωάννης Π. Χουλιαράς

ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ 2014

5
6
 MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS
22nd EPHORATE OF BYZANTINE ANTIQUITIES

THE ARCHAEOLOGICAL WORK

OF THE EPHORATE OF BYZANTINE ANTIQUITIES
IN AΙTOLOAKARNANIA AND LEFKAS

Conference Proceedings

Editor: Ioannis P. Chouliaras

NAFPAKTOS 2014

7
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ
Πρακτικά Ημερίδας
Επιμέλεια: Ιωάννης Χουλιαράς

© 2014 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΙSBN: 978-960-386-200-0

Εκδοτική επιμέλεια: Γ. Φουστέρης

Εκδοτική παραγωγή
Γραφικές Τέχνες - Εκδόσεις μυγδονία
Καμβουνίων 7, ΤΚ 546 21, Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 2310 231 556, Fax: 2310 231 899
e-mail: kagiasath@gmail.com • www.ekdoseismygdonia.gr

8
Περιεχόμενα

Πρόγραμμα Ημερίδας
13

Πρόλογος 17

Συντομογραφίες 19

Αθανάσιος Παλιούρας
Βαράσοβα: Ένας διαχρονικός ασκητικός χώρος 21

Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος
Ἡ παρουσία τῆς 5ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων Ἰωαννίνων
στὴν Αἰτωλία καὶ Ἀκαρνανία τὸ 1965-1973 23

Πασχάλης Ανδρούδης
Παρατηρήσεις σε βυζαντινά γλυπτά του 12ου και 13ου αιώνα από το Κάστρο της Ναυπάκτου 31
Paschalis Androudis
Remarks on the Byzantine Ssculptures of 12th-13th centuries from the Castle of Naupaktos

Ευγενία Δρακοπούλου
Θρησκευτική τέχνη στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα με αφετηρία το έργο
του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών «Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση» 45
Eugenia Drakopoulou
The religious painting of Aetolia-Acarnania and Lefkas based on the National Hellenic Foundation’s
program «Greek Painters after The Fall of Constantinople (1450-1850)»

Bασίλης Κατσαρός
Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία στη Δυτική Στερεά. Επισκόπηση ερευνών 57
Vassilis Katsaros
Les monuments paléochrétiens et byzantins dans la Grèce Occidentale (Aetolakarnania):
Revue des recherches

9
Ελένη Γ. Κατσούλη
Εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης σε εκκλησιαστικά μνημεία υπό την εποπτεία
της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Λευκάδα κατά τα έτη 2009-2011 79
Helen G. Katsouli
Restoration works at religious monuments under the supervision
of the 22nd Eforate of Byzantine Antiquities in the island of Lefkada during the years 2009-2011

Αναστασία Κουμούση
Μολύβδινο εγκαίνιο προερχόμενο από ναό μεσοβυζαντινών χρόνων
στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχωρίου Μεσολογγίου 87
Anastasia Koumoussi
Lead enkainion found in a middle-byzantine basilica at «Agios Georgios» of Evinohori, Mesolongi

Ιωάννα Θ. Κωστή
Βυζαντινό λουτρό. Όψεις της καθημερινής ζωής στη Βυζαντινή Ναύπακτο 91
Ioanna Th. Kosti
Byzantine bath. Aspects of the daily life at byzantine Nafpaktos

Κώστας Λάππας, μαρία Καζανάκη-Λάππα

«Τοπωνυμικά» του κάστρου της Ναυπάκτου. Η παρανόηση μιας ιστορικής μαρτυρίας 101
Costas Lappas, Maria Kazanaki-Lappa
Toponyms of the castle of Lepanto. A misconception of an historical evidence

Katerini Liampi
Numismatic indications of historical continuity: ancient Greek and Roman coins
from the Byzantine site of Aghios Georgios / Aitoloakarnania 107
Κατερίνη Λιάμπη
Νομισματικά τεκμήρια της ιστορικής συνέχειας: αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά νομίσματα
πό τη βυζαντινή θέση Άγιος Γεώργιος / Αιτωλοακαρνανία

Σταύρος μαμαλούκος, μιχαήλ Παπαβαρνάβας

Από τον βυζαντινό επισκοπικό ναό της Ναυπάκτου στο παρεκκλήσιο του Προφήτου Ηλιού.
Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτεκτονική των κτισμάτων
στη θέση Προφήτης Ηλίας του Κάστρου της Ναυπάκτου
με βάση τα ευρήματα της ανασκαφής του 2008 121
Stavros Mamaloukos, Michael Papavarnavas
From the Byzantine Cathedral of Nafpaktos to the Prophitis Elias chapel.
Observations on the construction history and the architecture of the buildings
in the Prophitis Elias area of the Castle of Nafpaktos, based on the 2008 excavation finds

10
Νικόλαος μίνως
Έργα συντήρησης στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας 145
Nikolaos Minos
Conservation works in Aetolia-Acarnania

Χρήστος Σταυράκος
Το χρυσό υπέρπυρο του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ´ Βατάτζη από τις ανασκαφές
στον Άγιο Γεώργιο Ευηνοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας 151
Christos Stavrakos
Ein goldenes Hyperpyron des Kaisers Johannes III Vatatzes aus den Ausgrabungen
des Hagios Georgios in Evinochorion von Aitoloakarnanien (Griechenland)

Αγγελική Σταυροπούλου
Η ζωγραφική εικόνων στην Λευκάδα τον 18ο και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Ανάμεσα στην Κρητική και Επτανησιακή τέχνη 159
Angeliki Stavropoulou
La peinture des icônes du 18ème et du début du 19ème siècle à Lefkada. Entre l’art crétois et ionien

Γεώργιος Φουστέρης
Άγιος Ιωάννης Γαλατάς Αιτωλοακαρνανίας: Ιδιαιτερότητες στην οργάνωση
του εικονογραφικού προγράμματος ενός βυζαντινού σταυρεπίστεγου ναού 175
George Fousteris
Agios loannis in Galatas, Aitolia: The unique arrangement of the iconographic program
in a Byzantine cross-vaulted church

Ιωάννης Χουλιαράς, Κατερίνα Χαμηλάκη, Κατερίνα Κάτσικα, Γεωργία Γεωργίου

Οι σωστικές ανασκαφές της 22ης ΕΒΑ το 2013 στο πλαίσιο των Μεγάλων Δημόσιων Έργων 181
Ioannis Chouliarás, Katerina Chamilaki, Katerina Katsika, Georgia Georgiou
The rescue excavations of the 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities in 2013
conducted during the Major Public Works Projects

Ιωάννης Π. Χουλιαράς
Αποκάλυψη ψηφιδωτού δαπέδου σε ανασκαφή παλαιοχριστιανικής βασιλικής
στον Δρυμό Βόνιτσας 197
Ioannis P. Chouliarás
Revealing of a mosaic floor in the excavation of an early byzantine basilica in Drymos of Vonitsa

11
12
13
14
15
16
Πρόλογος

Η ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2013 στη Ναύπακτο με τίτλο «Το
Αρχαιολογικό Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία και
την Λευκάδα» είχε ως στόχο την παρουσίαση του πολυσχιδούς έργου της 22ης Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων από την σύστασή της μέχρι και το 2013. Παράλληλα επιχειρήθη-
κε μια ιστορική αναδρομή των βυζαντινών ερευνών στην περιοχή, κυρίως μέσω έργων και
προγραμμάτων, στα οποία συνέβαλλαν οι κατά καιρούς αρμόδιες για την περιοχή Εφορείες
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Η συμμετοχή στην ημερίδα της Ναυπάκτου του ακαδημαϊκού Παναγιώτη Βοκοτόπουλου,
ο οποίος ταυτίζεται με την ιστορία αυτής της Εφορείας, και καταξιωμένων διεθνώς καθη-
γητών και επιστημόνων εξασφάλισε την επιτυχία της και ο ανά χείρας τόμος περιέχει τις
περισσότερες ανακοινώσεις της συνάντησης. Η ημερίδα της Ναυπάκτου ήταν η τελευταία
επιστημονική συνάντηση, στην οποία έλαβε μέρος ο αείμνηστος καθηγητής Αθανάσιος
Παλιούρας, ο οποίος δυστυχώς δεν πρόλαβε να στείλει το κείμενο της ανακοίνωσής του. Ο
τόμος αυτός αφιερώνεται στη μνήμη του αεικίνητου ερευνητή της Αιτωλοακαρνανίας και
τιμής ένεκεν προτάσσεται το χειρόγραφο κείμενο, το οποίο είχε στείλει ως περίληψη της
ανακοίνωσής του.
Η επιτυχής διεξαγωγή της ημερίδας οφείλεται στην άοκνη προσπάθεια όλης της οργανωτι-
κής επιτροπής. Θα ήθελα επιπλέον να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στο μόνιμο και
ωρομίσθιο προσωπικό της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και ιδιαίτερα στην διοι-
κητικό Όλγα Μαλλά, τη συντηρήτρια Αφροδίτη Τηλιγάδα, καθώς και τους συμβασιούχους
συντηρητές Νικολέττα Σπούρδου, Βασιλική Διονυσοπούλου, Μαρία Παξινού, Σπυρίδωνα
Παπαγεωργίου, τους σχεδιαστές Χαρά Αθανασοπούλου και Άγγελο Δημόπουλο και τους
εργάτες Μάρθα Πλαστήρα, και Ιωάννη Ανδρεόπουλο, Νικόλαο Μίχο και Βασίλειο Μπουρ-
ντένη, για την αμέριστη βοήθειά τους.
Οι προσπάθειες αυτές απαιτούν τις περισσότερες φορές ηθική και υλική συμπαράσταση. Ο
δήμος Ναυπάκτου, δια του τότε δημάρχου κ. Ιωάννη Μπουλέ και της αντιδημάρχου πολι-
τισμού κας Μαρίας Ζιαμπάρα και οι φίλοι Γεώργιος Κοτρώνης και Ιωάννης Καλπακιώρης
υπήρξαν αρωγοί και συμπαραστάτες του όλου εγχειρήματος. Τους ευχαριστώ θερμά όπως
και όλους όσους με κάθε τρόπο υποστήριξαν αυτή την προσπάθεια. Η έκδοση αυτή δεν θα
ήταν εφικτή χωρίς την επιχορήγηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Δρ. Ιωάννης Χουλιαράς

προϊστάμενος 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

17
18
Συντομογραφίες

AAA Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών

ΑΒΜΕ Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδας
ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον
ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς
BCH Bulletin de Correspondance Hellenique
BNJ Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher
BZ Byzantinische Zeitschrift
DOP Dumbarton Oaks Papers
ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
EEΛΜ Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών
ΕΕΠΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΕΕΦΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΗΧ Ηπειρωτικά Χρονικά
JHS The Journal of Hellenic Studies
JÖB Jahrbuch den Österreichischen Byzantinistik
JRA Journal of Roman Archaeology
NC The Numismatic Chronicle
ΠAΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας
RE Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft
RIC Roman Imperial Coins
Συμπόσιο ΧΑΕ Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία
Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης.
Πρόγραμμα και περιλήψεις ανακοινώσεων
ΤΙΒ Tabula Imperii Byzantini
Το Έργον Το Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας
(Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας)

19
 Από μία εκδρομή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στα μετέωρα (2003).

20
Βαράσοβα: Ένας διαχρονικός ασκητικός χώρος

Αθανάσιος Παλιούρας

21
22
 Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ 5ης ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ
Ἡ παρουσία τῆς 5ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων
Ἰωαννίνων στὴν Αἰτωλία καὶ Ἀκαρνανία τὸ 1965-1973
Η Αἰτωλία καὶ ἡ Ἀκαρνανία ἦταν οὐσιαστικὰ terra
incognita ἀπὸ πλευρᾶς καταλοίπων τῆς παλαιο-
χριστιανικῆς καὶ τῆς βυζαντινῆς περιόδου μέχρι τὰ ἑξη-
κοστὰ ἔτη τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Ἂν ἐξαιρέσωμε δύο μνημεῖα
(τὸν Ἅγιο Δημήτριο στὶς ἀνατολικὲς κλιτῦς τῆς Βαράσο-
βας καὶ τὴν Παναξιώτισσα στὴν γειτονικὴ Γαβρολίμνη)
ποὺ ἐδημοσίευσε τὸ 1935 στὸν πρῶτο τόμο τοῦ Ἀρχείου
τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος ὁ Ἀναστάσιος
Ὀρλάνδος, τὰ μεσαιωνικὰ μνημεῖα τῆς Δυτικῆς Στερεᾶς
Ἑλλάδος παρέμεναν ἄγνωστα μέχρι τὸ 1961-62, ὅταν ὁ
μὲν Ὀρλάνδος ἀφιέρωσε σὲ πέντε ἀπὸ αὐτὰ τὸ 1ο τεῦχος
τοῦ Θ΄ τόμου τοῦ ΑΒΜΕ, ὁ δὲ Ἔφορος Παῦλος Λαζαρί-
δης, στὸν ὁποῖο ὑπήγετο ἡ περιοχή, παρουσίασε μερικὰ
μνημεῖα τῶν ἐπαρχιῶν μεσολογγίου καὶ Τριχωνίδος στὰ
Χρονικὰ τοῦ 16ου τόμου τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Δελτίου,
ποὺ ἐπανεξεδόθη τότε μετὰ διακοπὴ δύο δεκαετιῶν καὶ
πλέον1. Ὁ μεσαιωνικὸς κλάδος τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ὑπη-
ρεσίας ἦταν οὐσιαστικῶς ἀπὼν ἀπὸ τὴν περιοχή. Ὅταν
ἐπὶ κατοχῆς οἱ Ἐφορεῖες μεσαιωνικῶν καὶ Βυζαντινῶν
Ἀρχαιοτήτων αὐξήθηκαν σὲ τέσσερις2, ὁ Νομὸς Αἰτωλίας
καὶ Ἀκαρνανίας ὑπήχθη στὴν 1η Περιφέρεια, ποὺ περιε-
λάμβανε ὁλόκληρη τὴν Στερεὰ Ἑλλάδα, καὶ τὸ ἐπιστημο-
νικό της προσωπικὸ περιορίζετο στὸν Ἔφορο (μανόλη
Χατζηδάκη), ὁ ὁποῖος μάλιστα ἀπὸ τὸ 1948 εἶχε καὶ τὴν
ἀνάθεση τῆς 4ης Ἐφορείας (Νήσων Αἰγαίου). Εὐνόητο
εἶναι ὅτι κατὰ τὸ διάστημα αὐτὸ ἡ Ὑπηρεσία ἦταν οὐσια-
στικὰ ἀποῦσα ἀπὸ τὴν Δυτικὴ Στερεά. Τὸ 1965 ὁ Νομὸς
1. Π. Λαζαρίδη, μεσαιωνικὰ Αἰτωλοακαρνανίας, ΑΔ, 16, 1960, σ.
196-199.
2. μὲ τὸ Ν. Δ. 1521/1942. Βλ. Β. Χ. Πετράκου, Πρόχειρον ἀρχαιολο-
γικόν, Ἀθῆναι 2013, ΙΙ, σ. 96-98. μὲ τὸν Α.Ν. 1947/1939 εἶχαν θεσπισθεῖ
δύο περιφέρειες Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων καὶ Χριστιανικῶν μνημείων
(Ἀθηνῶν καὶ Θεσσαλονίκης)· Β. Χ. Πετράκος, ἔ.ἀ., σ. 94.
Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος
Εἰς μνήμην Γερασίμου Παπατρέχα
Αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας ὑπήχθη στὴν νεοϊδρυθεῖσα 5η
Περιφέρεια Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, ποὺ ἥδρευε στὰ
Ἰωάννινα3. Παρ᾿ ὅλον ὅτι περιελάμβανε ἐννέα νομοὺς
καὶ ἕνδεκα μητροπόλεις, ἐξικνεῖτο ἀπὸ τὸν Γράμμο μέ-
χρι τὶς Στροφάδες καὶ ἦταν ἐπανδρωμένη μὲ δύο μόνο
ἀρχαιολόγους, ἔγιναν ἀρκετὰ πράγματα γιὰ τὴν προ-
στασία καὶ συντηρήση τῶν μεσαιωνικῶν μνημείων τοῦ
νομοῦ, γιὰ τὰ ὁποῖα θὰ γίνει λόγος στὴν παροῦσα ἀνα-
κοίνωση, ἡ ὁποία θὰ ἔχει ἔντονα προσωπικὸ χαρακτῆρα,
δεδομένου ὅτι οἱ περισσότερες ἐργασίες στὶς ὁποῖες θὰ
ἀναφερθῶ, ἔγιναν ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψη τοῦ γράφοντος.
Προσωπικὰ ἐλάχιστα ἐγνώριζα τὴν περιοχὴ μέχρι τὸ
καλοκαίρι τοῦ 1965, ὅταν, νεοδιορισμένος Ἐπιμελητὴς
Ἀρχαιοτήτων, ἐστάλην δύο φορὲς νὰ ἐπιβλέψω ἐργασίες
στὸν ναὸ τῆς Ἐπισκοπῆς, κοντὰ στὴν συμβολὴ τοῦ Ταυ-
ρωποῦ μὲ τὸν Ἀχελῶο, ποὺ ἐπρόκειτο νὰ κατακλυσθῆ
ἀπὸ τὸ ὑδροηλεκτρικὸ φράγμα τῶν Κρεμαστῶν4. Οἱ
συνθῆκες ἦταν ἀρκετὰ δύσκολες, ἰδίως κατὰ τὴν δεύτερη
μετάβασή μου, διότι τὸ χωριὸ εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ, κοιμώ-
μουν σὲ ἀντίσκηνο καὶ ἔτρωγα ξηρὰ τροφὴ (εἰκ. 2).
Στὰ Ἰωάννινα ἀνέλαβα ὑπηρεσία στὶς 8 Ὀκτωβρίου
1965, ὑπὸ τὴν Ἔφορο Ἄννα Χατζηνικολάου (1911-2005)
(εἰκ. 1). Σύμφωνα μὲ τὸν τότε Ἀρχαιολογικὸ Νόμο, ὁ
ἀρχαιολογικὸς ὑπάλληλος ποὺ ἐτοποθετεῖτο σὲ μία πε-
ριφέρεια ἔπρεπε ἐντὸς τριμήνου, νομίζω, νὰ περιοδεύσει
ὅλα τὰ μνημεῖα καὶ τοὺς ἀρχαιολογικοὺς χώρους τῆς
δικαιοδοσίας του. Ἐξυπακούεται ὅτι αὐτὸ ἦταν ἐκ τῶν
πραγμάτων ἀδύνατο γιὰ τὶς βυζαντινὲς τουλάχιστον
ἐφορεῖες, ποὺ εἶχαν ἡ καθε μία καμιὰ δεκαριὰ νομούς.
3. Ἡ ἵδρυση τῆς Ἐφορείας αὐτῆς ἐπὶ Ὑφυπουργοῦ Προεδρίας τῆς Κυ-
βερνήσεως Γεωργίου μυλωνᾶ δὲν μνημονεύεται ἀπὸ τὸν Πετράκο.
4. AΔ, 21, 1966, Χρονικά, σ. 28-29, 274.
23
Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Λ . Β Ο Κ Ο Τ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ
Εἰκ. 1. Ἐντολὴ ἀναλήψεως καθηκόντων στὴν 5η Περιφέ-
ρεια Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων (Ἰωαννίνων) τοῦ Ἐπιμελητοῦ
Ἀρχαιοτήτων Π. Βοκοτόπουλου.
24
Εἰκ. 2. Κατασκήνωση δίπλα στὴν Ἐπισκοπὴ Εὐρυτανίας
(18.8.1965).
Πάντως ἀρκετοὺς μῆνες μετὰ τὸν διορισμό μου, ὅταν
καλοκαίρεψε, ἔκανα μία μεγάλη περιοδεία στὴν Αἰτω-
λία καὶ Ἀκαρνανία ἀπὸ τὶς 25 Ἰουνίου μέχρι τὶς 5 Ἰουλίου
1966. μὲ πολλὴ συγκίνηση φυλλομέτρησα, μὲ τὴν εὐκαι-
ρία τῆς ἡμερίδος τῆς Ναυπάκτου, τὸ σημειωματάριό μου
τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Στὸ μεσολόγγι συνήντησα τὸν νέο
νομάρχη Θεόδωρο Τσαούση, ἔγκριτο δικηγόρο Πατρῶν,
ποὺ εἶχα γνωρίσει παλαιότερα ὡς πρόεδρο τοῦ τμήμα-
τος Πατρῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ Ὀρειβατικοῦ Συνδέσμου.
Ὁ Τσαούσης, προηγουμένως νομάρχης Εὐρυτανίας, με-
τετέθη ἀργότερα στὴν Λάρισα καὶ μετὰ στὴν Κέρκυρα,
πάλι στὴν περιφέρειά μου, καὶ πέθανε προώρως ἀπὸ
καρκίνο. Ὁ μητροπολίτης Αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας Θε-
όκλητος μοῦ φάνηκε μᾶλλον ἀδιάφορος γιὰ τὰ ἀρχαιο-
λογικά. Ἐξαιρετικὴ ἐντύπωση μοῦ ἔκανε ὁ πρωτοσύγκε-
λος π. Καλλίνικος Ποῦλος, μετὰ μητροπολίτης Ἐδέσσης,
ποὺ ἀπεβίωσε προώρως5. μεταξύ ἄλλων ἀξιολόγων
κληρικῶν ποὺ συνήντησα στὴν περιοχή, περιορίζομαι νὰ
ἀναφέρω τὸν ἐφημέριο τῆς μεγάλης Χώρας π. Εὐστρά-
τιο Παπαχρῆστο, ποὺ ἐγνώρισα κατὰ τὴν ἐπίσκεψή μου
5. Bλ. Mητροπολίτου Nαυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Κό-
σμημα τῆς Ἐκκλησίας. Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ... ἀειμνήστου Μητροπολίτου
Ἐδέσσης Καλλινίκου, μονὴ Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου Πελαγίας 1998.
 Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ 5ης ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ

Εἰκ. 3. Ἀναμνηστικὴ φωτογραφία ἀπὸ τὶς ἐργασίες στὴν Ἐπισκοπὴ Εὐρυτανίας (17. 6. 1965). Ἀπὸ ἀρ.: Ὁ δόκιμος Ἐπιμελητὴς
Ἀρχαιοτήτων Π. Βοκοτόπουλος, οἱ συντηρηταὶ Φώτης Ζαχαρίου, Γεώργιος Δήμου, Ἀριστείδης Στεφανάκης καὶ μαμάης, ὁ ἀρχιτε-
χνίτης ἀναστηλώσεων Στράτος Φεργαδιώτης καὶ ὁ λογιστὴς τῆς 1ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων Γιῶργος Πρωτοψάλτης.

στὴν ἐκεῖ παλαιοχριστιανικὴ βασιλική, καὶ τὸν γιό του,
π. Χρῆστο Παπαχρῆστο, ἐφημέριο στὸ Ἀγρίνιο. Στὸ σπίτι
τους βρισκόταν καὶ ἕνας μικρότερος γιός, φοιτητὴς τῆς
Παντείου, ὁ ὁποῖος ἐπέπρωτο νὰ ἱερωθῆ καὶ αὐτὸς καὶ
νὰ ἔχη λαμπρὴ σταδιοδρομία στὴν ἑλλαδικὴ ἐκκλησία.
Στὴν Ναύπακτο μὲ ἐδέχθη λίαν προφρόνως ὁ μητρο-
πολίτης Ναυπακτίας καὶ Εὐρυτανίας Δαμασκηνός. Φιλία
διατηρῶ μέχρι σήμερα μὲ τὸν ἐφημέριο Παλαίρου καὶ
ἀργότερα Βονίτσης π. Θεόφιλο Κοσσυβάκη.
Τὴν ἀπουσία μονίμων ἀρχαιολόγων ἀνεπλήρωνε κά-
πως τότε ὁ θεσμὸς τῶν ἐκτάκτων ἐπιμελητῶν ἀρχαιοτή-
των, καθηγητῶν γυμνασίου ἢ δασκάλων ποὺ ἐπόπτευ-
αν ἐν τῷ μέτρῳ τοῦ δυνατοῦ τὰ μνημεῖα τῆς περιοχῆς
τους. Ἡ Ἔκτ. Ἐπιμελήτρια Γυμνασιάρχις κ. Σπυριδούλα
Ἀλεξανδροπούλου, εἶχε παραιτηθεῖ λίγα χρόνια πρὶν
εἰς ἔνδειξιν διαμαρτυρίας γιὰ τὴν ἀθώωση τῶν ὑπευθύ-
νων μεγάλης καταστροφῆς στὴν βασιλικὴ τῶν Ὀχθίων,
κοντὰ στὴν Στράτο. Γνώρισα ὅμως τότε τοὺς Ἐκτ. Ἐπιμε-
λητὰς Ναυπάκτου Νικόλαο Σιδερίδη, Παραχελωΐτιδος
(μὲ ἕδρα στὸ Νεοχώρι) Γεώργιο Κόκκα, καὶ ἰδίως τὸν
ἀείμνηστο Γεράσιμο Παπατρέχα, δάσκαλο στὸ μπαμπί-
νι, πολὺ καλὸ γνώστη τῆς Ἀκαρνανίας, ποὺ μοῦ ὑπέδει-
ξε πολλὰ μνημεῖα. Στὴν Ναύπακτο ὑπηρετοῦσε ὁ μο-
ναδικὸς φύλαξ ἀρχαιοτήτων τῆς Βυζαντινῆς Ἐφορείας
στὴν Αἰτωλία, ὁ κ. Κραβαρίτης, καὶ ἐχρησιμοποιεῖτο ὡς
ἀποθήκη ἀρχαίων τὸ Φετιχὲ τζαμί.
Κατὰ τὴν περιοδεία τοῦ Ἰουνίου 1966 καὶ σὲ κατο-
πινὲς μετακινήσεις μου ἐπεσκέφθην τὰ γνωστὰ μνη-
μεῖα τοῦ Νομοῦ καὶ ἰδίως κτίσματα ἐλάχιστα γνωστὰ
σὲ τοπικὸ μόνο ἐπίπεδο, ποὺ εἶχαν συχνὰ χρονολογη-
θεῖ λανθασμένα. Ἀναφέρω ἐνδεικτικὰ τὴν Ἐπισκοπὴ
τῆς μάστρου, τὸ κάστρο τῆς Γράβας στὸν Ἀστακό, τὴν
παλαιοχριστιανικὴ βασιλικὴ τῆς Ἁγίας Σοφίας στὸν
μύτικα, ποὺ ἐθεωρεῖτο κτῖσμα τοῦ Δεσποτάτου, τὴν
Ἁγία Ἐλεοῦσα στὸν μύτικα, τὸ κάστρο τοῦ Καλάμου,
τὶς μονὲς Λυγκοβιστίου καὶ Πόρτας, τὸν Ἅγιο Νικόλαο
Κωνοπίνας, τὰ Λουτρὰ Τρύφου, τὸν Παντοκράτορα στὸ
μοναστηράκι Βονίτσης, τὸν Ἅγιο Στέφανο τοῦ Ριβίου,
τὴν Ἁγία Τριάδα τοῦ μαύρικα κοντὰ στὸ Ἀγρίνιο, τὸν
Ἅγιο Νικόλαο τὸν Κρεμαστό, τὸν Ἅγιο Ἰωάννη στὸν Γα-
λατᾶ, σπήλαια καὶ ναΰδρια στὴν Βαράσοβα, τὸν Ἅγιο Γε-
ώργιο στὴν ὁμώνυμη κοινότητα κοντὰ στὸ Εὐηνοχώρι.
Γιὰ ὅλα αὐτὰ καταχωρήθηκαν ἐκτενεῖς πληροφορίες στὰ
Χρονικὰ τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Δελτίου καὶ στὰ Ἀρχαιολο-
γικὰ Ἀνάλεκτα ἐξ Ἀθηνῶν6, γιὰ ὁρισμένα δημοσιεύθηκαν
6. ΑΔ, 22, 1967, Χρονικά, σ. 325-336. μεσαιωνικὰ μνημεῖα τοῦ μύτι-
κα Ἀκαρνανίας, ΑΑΑ, Ι, 1968, σ. 152-154.

25
Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Λ . Β Ο Κ Ο Τ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ
Εἰκ. 4. Ζάβιτσα (Ἀρχοντοχώρι). Σπύρος Καλλιμάνης (1.7.1966).
εἰδικὲς μελέτες, στὶς ὁποῖες θὰ ἀναφερθῶ ἐν συνεχείᾳ,
καὶ σὲ πολλὰ ἔγιναν μικρῆς ἢ μεγάλης ἐκτάσεως ἐργα-
σίες. Σημειωτέον ὅτι οἱ μετακινήσεις μας ἐγίνοντο τότε
μὲ τὸ λεωφορεῖο ἢ τὸν σιδηρόδρομο Κρυονερίου-Ἀγρι-
νίου καὶ μὲ τὰ πόδια. Τὸ σημερινὸ θέαμα ἀρχαιολόγων
ἐποχουμένων σὲ κοῦρσες μὲ σωφὲρ ἀνῆκε στὴν σφαῖρα
τῆς ἐπιστημονικῆς φαντασίας. Παρὰ τὶς μεγάλες ἀπο-
στάσεις καὶ τὶς δυσκολίες στὶς μετακινήσεις γινόταν
συνεχὴς ἐπίβλεψις τῶν συνεργείων. Φαινόμενα ὅπως τὸ
ἀξιοθρήνητο σχετικὰ πρόσφατο ἁρμολόγημα τοῦ Παν-
τοκράτορος στὸ μοναστηράκι Βονίτσης καὶ ἡ κάλυψις
μὲ τσιμέντο τῆς μαρμαρίνης ποδιᾶς τοῦ παραθύρου τῆς
κεντρικῆς ἁψίδας τῆς Παναξιώτισσας7, δείχνουν ὅτι
7. Ἡ μαρμάρινη ποδιὰ ποὺ δὲν ἐξέχει εἶναι χαρακτηριστικὴ ἑλλα-
δικῶν μνημείων τοῦ 10ου-11ου αἰ. Βλ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου, Ἡ ἐκκλησια-
στικὴ ἀρχιτεκτονικὴ εἰς τὴν Δυτικὴν Στερεὰν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ἤπειρον ἀπὸ
τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10ου αἰ., Θεσσαλονίκη 21992, σ.
167-168, πίν. 50α.
26
παρὰ τὸν πολλαπλασιασμὸ τοῦ προσωπικοῦ τῶν ἐφο-
ρειῶν τὰ τελευταῖα χρόνια, οἱ ἐντεταλμένοι εἴτε δὲν ἐπι-
βλέπουν σωστὰ τὶς ἐργασίες εἴτε δὲν ἔχουν τὴν ἀπαραί-
τητη κατάρτιση.
Κατὰ τὴν περιοδεία τοῦ 1966 συνήντησα στὴν Ζά-
βιτσα (Ἀρχοντοχώρι) ἕναν λεβέντη φουστανελλοφόρο.
Ἂν θυμᾶμαι καλὰ λεγόταν Σπύρος Καλλιμάνης (εἰκ. 4).
Κατὰ τὴν ἑπομένη ἐπίσκεψή μου ἔμαθα ὅτι εἶχε ἀποβι-
ώσει.
μεταξὺ τῶν σωστικῶν ἀνασκαφῶν ἀναφέρω τὴν
ἀποκάλυψη τῆς ἁψῖδος μεγάλης παλαιοχριστιανικῆς βα-
σιλικῆς στὴν Ναύπακτο8, καὶ τὶς ἔρευνες γύρω στὸν ναὸ
τῆς Παναγίας στὴν Πρεβέντζα τῆς Ἀκαρνανίας ποὺ θὰ
κατεκλύζετο ἀπὸ τὴν λίμνη τοῦ φράγματος Καστρακίου,
τὴν ὁποία ἐπέβλεψε ὁ νῦν ὁμότ. Καθηγητὴς τοῦ Πανεπι-
στημίου Θεσσαλονίκης Γιῶργος Βελένης, καὶ στὴν Ἁγία
Τριάδα τοῦ μαύρικα κοντὰ στὸ Ἀγρίνιο, ποὺ ἐπέβλεψε ὁ
συνάδελφος κ. Εὐθύμιος Τσιγαρίδας, ὁ ὁποῖος ὑπηρέτη-
σε γιὰ 1 1/2 χρόνο στὴν Βυζαντινὴ Ἐφορεία Ἰωαννίνων
τὸ 1968-699. Ἄρχισε τὸ 1972 ἡ ἀνασκαφὴ τῆς βασιλικῆς
τοῦ μύτικα Ἀκαρνανίας, ποὺ συνεχίσθηκε ἀπὸ τὸ 1979
καὶ μετὰ ὑπὸ τὴν αἰγίδα καὶ μὲ κονδύλια τῆς Ἀρχαιολο-
γικῆς Ἑταιρείας10.
Ἀπὸ πλευρᾶς συντηρήσεως τοιχογραφιῶν, ὁ ἀείμνη-
στος Πέτρος Καράγιαννης καὶ οἱ συνεργάτες του συ-
ντήρησαν τὶς τοιχογραφίες τῆς ἁψίδας τῆς Ἐπισκοπῆς
μάστρου (εἰκ. 5), ἐνῶ τὸ συνεργεῖο τοῦ Φώτη Ζαχαρί-
ου ἀπετείχισε κάτω ἀπὸ ἐξαιρετικὰ δύσκολες συνθῆκες
τὶς τοιχογραφίες τῆς Παναγίας στὴν Πρεβέντζα τοῦ
Βάλτου, ποὺ εἶχαν δυστυχῶς κακὴ τύχη11. Ἀρχικὰ ἀπε-
τέθησαν σὲ χῶρο τῆς ΔΕΗ στὸ Καστράκι. μετὰ ἀπὸ
λίγα χρόνια ἡ περιοχὴ ὑπήχθη στὴν Βυζαντινὴ Ἐφορεία
Πατρῶν, ποὺ δὲν ἔκανε τίποτε γιὰ τὴν συντήρησή τους,
καὶ ἀργότερα ἀποθηκεύθηκαν στὰ Ἰωάννινα, ὅπου σὲ
ἐποχὴ παχειῶν ἀγελάδων, καὶ ἐνῶ ὑπῆρχαν ἀρκετοὶ συ-
ντηρηταὶ στὴν ἐκεῖ Ἐφορεία, οἱ τοιχογραφίες παρέμει-
ναν ἀποθηκευμένες παρὰ τὶς ἐπανειλημμένες ἐνέργειές
μου. Σήμερα βρίσκονται στὸ Φρούριο τοῦ Ἀντιρρίου καὶ
ἐλπίζω ὁ δραστήριος Διευθυντὴς τῆς ἐδῶ Ἐφορείας καὶ
σημερινὸς ἀμφιτρύων μας κ. Γιάννης Χουλιαρᾶς νὰ κα-
τορθώση νὰ γίνη κάτι γιὰ τὴν συντήρηση καὶ ἀνάδειξή
τους.
8. AΔ, 28, 1973, Xρονικά, σ. 394-395.
9. AΔ, 23, 1968, Xρονικά, σ. 284-285.
10. ΠAE 1972, σ. 109-113· 1979, σ. 121-126· 1980, σ. 34-36· 1981, σ.
79-81· 1982, σ. 91-94· 1983, σ. 84-86· 1984A΄, σ. 129-130.
11. AΔ, 23, 1968, Χρονικά, σ. 284-285.
 Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ 5ης ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ

Εἰκ. 5. Συντήρηση τῶν τοιχο-

γραφιῶν τῆς ἁψίδας τῆς Ἐπι-
σκοπῆς μάστρου (21.10.1969).
Στὸ ἐπάνω μέρος τοῦ ἰκριώματος
ἀριστερὰ ὁ συντηρητὴς Τάκης
Ἀλιφραγκῆς καὶ δεξιὰ ὁ ζωγρά-
φος-συντηρητὴς Πέτρος Καρά-
γιαννης. Ἐμπρὸς ἀπὸ τὸ ἰκρίωμα
ὁ Ἐπιμελητὴς Π. Βοκοτόπουλος.

Ὡς πρὸς τὴν περισυλλογὴ ἀρχαίων θὰ σταθῶ στὴν
μεταφορὰ στὴν Ἄρτα ἀπὸ ἐμένα καὶ τὴν γυναίκα μου μὲ
ταξί (οὔτε ὑπηρεσιακὸ μέσο εἴχαμε τότε οὔτε ἐργάτες)
μεσοβυζαντινῶν γλυπτῶν ἀπὸ τὰ Λουτρὰ Τρύφου, τὸν
Ὀκτώβριο τοῦ 196612. Τὸ θυμᾶμαι διότι γεμίσαμε ψύλ-
λους ποὺ ἄντεχαν ἀκόμη καὶ στὸ καθαριστήριο.
Ἡ συνεργασία μὲ τὶς τοπικὲς ἀρχὲς δὲν ἦταν πάντα
ἡ ἀναμενομένη. Ἕνα μόνο δεῖγμα: Γύρω στὴν σημαντικὴ
12. ΑΔ, 22, 1967, Χρονικά, σ. 334-335. Τὰ Λουτρὰ Τρύφου συνδέονται
μὲ τὴν λατρεία τοῦ ἁγίου Βαρβάρου· βλ. Δ. Zακυθηνοῦ, Ἅγιος Βάρβαρος,
Τόμος εἰς μνήμην Κ. Ἀμάντου, Ἀθῆναι 1960, σ. 438-453.
βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου κοντὰ στὸ Εὐηνοχώρι13
ὑπῆρχε σύγχρονο νεκροταφεῖο. Ἔστειλα στὴν Ἐκκλησι-
αστικὴ Ἐπιτροπὴ ἔγγραφο νὰ μὴν γίνωνται ταφὲς κοντὰ
στὸ μνημεῖο, διότι ὑπῆρχε κίνδυνος νὰ καταστραφοῦν
μὴ ὁρατὰ λείψανα τῶν πλαγίων κλιτῶν ἢ προσκτισμά-
των τῆς ἀρχικῆς παλαιοχριστιανικῆς βασιλικῆς. μετὰ
ἀπὸ καιρὸ διεπίστωσα ὅτι εἰς πεῖσμα τοῦ ἐγγράφου μου
εἶχε κτισθεῖ μεγάλος τάφος κοντὰ στὴν ἁψίδα. Ἔστειλα
στὴν ἐπιτροπὴ ἐπιτιμητικὸ ἔγγραφο, μὲ κοινοποίηση
13. ΑΔ, 22, 1967, Χρονικά, σ. 325-327.

27
Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Λ . Β Ο Κ Ο Τ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ
στὴν μητρόπολη. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἐπιτροπὴ ἀπήντησε
ὅτι ἐπετράπη ἡ κατασκευὴ τοῦ τάφου ἐπειδὴ ὁ νεκρὸς
ἦτο χωροφύλαξ!
Δυστυχῶς τὰ πρῶτα χρόνια τῆς λειτουργίας τῆς
Ἐφορείας ὑπῆρχε ἔλειμμα συνεργασίας καὶ μὲ τὴν Κλασ-
σικὴ Ἐφορεία Πατρῶν, στὴν ὁποία ὑπήγετο ἡ Αἰτωλοα-
καρνανία. Ὁ τότε προϊστάμενος Ἔφορος Εὐθύμιος μα-
στροκώστας (1915-1999) ἦταν ἰδιότυπη περίπτωσις. Δὲν
μᾶς ἐνημέρωνε γιὰ θέματα στὰ ὁποῖα βάσει τοῦ νόμου
εἴμαστε ἐμεῖς ἁρμόδιοι. Κραυγαλέο παράδειγμα ἡ ἀνα-
σκαφὴ παλαιοχριστιανικῶν βασιλικῶν ποὺ διενήργησε
στὸν Δρυμὸ Βονίτσης χωρὶς νὰ ἔχει ἰδέα ἡ ἁρμοδία Βυ-
ζαντινὴ Ἐφορεία. Ἀντιστρόφως τὸν Αὔγουστο τοῦ 1968
ἔλαβα ἐντολὴ ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο νὰ κάνω αὐτοψία, κα-
τόπιν ἀναφορᾶς ἰδιώτου, σὲ ὑπόγειο παρεκκλήσιο κοντὰ
στὴν Ἀρτοτίνα. Ὅταν μετὰ ἀπὸ πολύωρο ταξίδι ἔφθασα
ἐκεῖ, διεπίστωσα ὅτι τὸ παρεκκλήσι ἦταν στὴν πραγμα-
τικότητα μακεδονικὸς τάφος14. Τὸν ἐφωτογράφησα καὶ
ὑπέβαλα ἀναφορὰ στὴν κεντρικὴ Ὑπηρεσία ὑποδεικνύ-
οντας ὅτι ἁρμοδία γιὰ τὴν ἔρευνα καὶ δημοσίευση τοῦ
μνημείου ἦταν ἡ κλασσικὴ Ἐφορεία Πατρῶν. Ἐπειδὴ εἶχε
προηγηθεῖ ἡ ἐπίσκεψίς μου, ὁ μαστροκώστας ἠρνήθη
νὰ πάη, χωρὶς βέβαια νὰ ὑποστῆ καμία κύρωση ἀπὸ τὸ
Ὑπουργεῖο. Ἀργότερα ὅταν τὸν διεδέχθησαν πρῶτα ὁ
ἔφορος Φώτιος Πέτσας καὶ μετὰ ὁ Γιάννης Παπαποστό-
λου μὲ ἐπιμελήτρια τὴν Ἰφιγένεια Δεκουλάκου, εἴχαμε
ἀγαστὴ συνεργασία.
Τὸ μόνο κρατικὸ μουσεῖο στὸν νομὸ ἦταν τοῦ Θυρ-
ρείου, κοντὰ στὴν Βόνιτσα. Στὸ Ἀγρίνιο τὰ ἀρχαῖα ἀπε-
τίθεντο στὸ Παπαστράτειο μουσεῖο, ποὺ δὲν ὑπήγετο
στὴν Ἀρχαιολογικὴ Ὑπηρεσία. Κατόπιν ἐνεργειῶν μου,
ὁ Δῆμος Ἀγρινίου παρεχώρησε ἐπὶ δημαρχίας τοῦ κ.
μάνθου Βεργώνη κεντρικὸ οἰκόπεδο γιὰ τὴν ἀνέγερ-
ση Βυζαντινοῦ μουσείου, ὅπου θὰ ἐξετίθεντο τὰ βυζα-
ντινὰ γλυπτὰ καὶ ἀποτειχισμένες τοιχογραφίες. Θὰ προ-
εβλέποντο γραφεῖα, τῶν ὁποίων ἐστερεῖτο στὸν νομὸ
ἡ Ἀρχαιολογικὴ Ὑπηρεσία, ἐργαστήριο καὶ ξενών. Τὰ
ἐπανειλημμένα ἔγγραφά μου πρὸς τὴν κεντρικὴ ὑπηρε-
σία ἔμειναν χωρὶς ἀπάντηση. Ὅταν κάποτε ὁ τότε διευ-
θυντὴς Ἀναστηλώσεως κ. Σολομωνίδης ρώτησε τὸν Γεν.
Ἐπιθεωρητὴ μαρινᾶτο τὶ θὰ γίνη μὲ τὶς ἀναφορές μου
σχετικὰ μὲ τὸ θέμα αὐτό, ὁ κύριος ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε
σύμφωνα μὲ τὸν Σολομωνίδη: «μουσεῖο στὸ Ἀγρίνιο;
Τὶ θὰ βάλουν; Κανένα τσαρούχι;» Κρίνω σκόπιμο νὰ
παραθέσω ὁλόκληρες τὴν πρώτη καὶ τὴν τρίτη ἀπὸ τὶς
ἀναφορὲς ποὺ εἶχα στείλει15. Πέρασαν 45 χρόνια καὶ τὸ
Ἀγρίνιο ἀκόμη δὲν ἔχει Βυζαντινὸ μουσεῖο, ἡ ΔΕΗ δὲν
14. ΑΔ, 24, 1969, Χρονικά, σ. 242-243.
15. Βλ. τὸ παράρτημα στὸ τέλος τῆς ἀνακοινώσεως.
28
ἐτήρησε τὴν ὑποχρέωση ποὺ εἶχε ἀναλάβει νὰ κτίσει να-
οὺς σὲ ἀντικατάσταση τῶν κατακλυσθέντων, μέρος τῶν
τοιχογραφιῶν τῆς Ἐπισκοπῆς ἐξετέθη τελευταίως μόλις
στὸ παμφάγον κλεινὸν ἄστυ, καὶ οἱ τοιχογραφίες τῆς
Πρεβέντζας μουχλιάζουν ἀκόμη σὲ διάφορες ἀποθῆκες.
Σχετικὰ τώρα μὲ τὴν μελέτη τῶν βυζαντινῶν μνη-
μείων τοῦ νομοῦ, ὡρισμένα (οἱ Ἐπισκοπὲς μάστρου
καὶ Εὐρυτανίας, ἡ Παναγία Τριμητοῦ, οἱ Δύο Ἐκκλησίες
Σταμνᾶς, ἡ Ἁγία Τριὰς τοῦ μαύρικα) δημοσιεύθηκαν γιὰ
πρώτη φορὰ στὸ βιβλίο μου Ἡ Ἐκκλησιαστικὴ ἀρχιτε-
κτονικὴ εἰς τὴν Δυτικὴν Στερεὰν Ἑλλάδα καὶ τὴν Ἤπειρον
ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10ου αἰ.
(Θεσσαλονίκη 1975, δευτέρα βελτιωμένη ἔκδοσις 1992).
Γιὰ τὴν Παναξιώτισσα Γαβρολίμνης δίνονται στὸ βιβλίο
μου περισσότερα στοιχεῖα ἀπὸ ὅ,τι στὴν δημοσίευση τοῦ
Ὀρλάνδου καὶ τεκμηριώνεται καλύτερα ἡ χρονολόγησή
της. Ἐδημοσίευσα ἐπίσης τὶς ἑξῆς μελέτες γιὰ μνημεῖα
τοῦ νομοῦ:
– Ὁ ναὸς τοῦ Παντοκράτορος στὸ μοναστηράκι Βο-
νίτσης, ΔΧΑΕ Ι΄, 1980-81 (μνήμη Ἀ. Ξυγγοπούλου), σ.
357-377.
– Τρεῖς σταυρόσχημοι ναοὶ στὴν περιοχὴ τῆς Βόνι-
τσας, ΑΑΑ, 17, 1984, σ. 100-114.
– Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας στὴν Πρεβέντζα τῆς Ἀκαρ-
νανίας, Βυζάντιον. Ἀφιέρωμα στὸν Ἀνδρέα Ν. Στράτο,
Ἀθῆναι 1986, Ι, σ. 251-275.
– Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὴν Σταμνά, ΔΧΑΕ,
ΚΑ΄, 2000, σ. 17-25.
Ἄρθρο γιὰ τὸν Ἅγιο Στέφανο Ριβίου ἐδημοσίευσε ὁ
Καθ. Χαραλάμπος μπούρας, στὸν ὁποῖο εἶχα παραχω-
ρήσει τὴν προτεραιότητα μελέτης16. Στὸν κ. μπούρα
εἶχα παραχωρήσει καὶ τὸ Κάστρο τοῦ Καλάμου, τελικῶς
ὅμως δὲν τὸ ἐδημοσίευσε.
Σημειωτέον ὅτι δὲν μοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία νὰ ἀσχο-
ληθῶ μὲ τὰ μνημεῖα τῆς Λευκάδος, διότι τὴν εἶχαν
ἀναλάβει ἀρχικὰ ἡ Κα Χατζηνικολάου καὶ ἀπὸ τὸ 1969
ἡ νέα προϊσταμένη τῆς Ἐφορείας Κα μυρτάλη Ἀχει-
μάστου, ποὺ ἦταν καὶ λευκαδίτισσα. Δημοσίευσα ὅμως
ἕνα ἄρθρο γιὰ μιὰ σημαντικὴ εἰκόνα τῆς Βαϊοφόρου τῆς
Χριστιανικῆς Συλλογῆς τοῦ Νησιοῦ17. Προσθέτω ὅτι
εἶχα ἰδιαίτερη ἀγάπη γιὰ τὸν ἀοίδιμο μητροπολίτη Λευ-
κάδος Δωρόθεο, καὶ ὅταν ἀναγκάσθηκε νὰ παραιτηθῆ
λόγω τῆς θεσπίσεως ὁρίου ἡλικίας, τὸν ἐπισκεπτόμουν
ὅποτε πήγαινα στὴν Λευκάδα στὸ ἀπέριττο δυάρι ὅπου
εἶχε ἀποτραβηχθεῖ.
Τὸ 1973, μὲ τὴν δημιουργία περιφερειῶν καὶ τὴν νέα
16. Χ. μπούρα, Ἅγιος Στέφανος Ριβίου Ἀκαρνανίας, ΕΕΠΣΠΘ, Γ΄,
1968, σ. 41-56.
17. Π. Λ. Βοκοτοπούλου, μιὰ πρώιμη κρητικὴ εἰκόνα τῆς Βαϊοφόρου
στὴν Λευκάδα, ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, Θ΄, 1977-79, σ. 309-321.
 Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ 5ης ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ
διοικητικὴ διάρθρωση τῆς χώρας, ὁ νομὸς Αἰτωλίας καὶ
Ἀκαρνανίας ἀπεσπάσθη ἀπὸ τὴν 5η Περιφέρεια Βυζα-
ντινῶν Ἀρχαιοτήτων καὶ ὑπήχθη στὴν Βυζαντινὴ Ἐφο-
ρεία Πατρῶν18. Ἀπὸ ὅ,τι ἄκουσα ἀργότερα, ἡ παρουσία
τῆς Ὑπηρεσίας ἦταν λιγώτερο αἰσθητή (μὲ ἐξαίρεση τὴν
κοντινὴ πόλη τῆς Ναυπάκτου) ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ δια-
φεντεύαμε τὶς μεσαιωνικὲς ἀρχαιότητες τῆς Δυτικῆς
18. Υ.Α. 9405/23.2.1973. Πετράκος, ἔ.ἀ., σ. 106.
ΠAPAPTHMA
1.
ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΩΣ ΕΠΕΙΓΟΝ
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΠΡΟΕΔΡΙΑΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
5η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
Ἐν Ἰωαννίνοις τῇ 28ῃ Μαρτίου 1968
Ἀριθ. Πρωτ. 307
Πρὸς
Τὸ Στὸν Ὑπουργεῖον Προεδρίας Κυβερνήσεως
Γεν. Διεύθυνσιν Ἀρχαιοτήτων καὶ Ἀναστηλώσεως
Διεύθυνσιν Ἀναστηλώσεως
Ἀθήνας
Θέμα: Ἐκτελεστέαι ἐργασίαι εἰς ναὸν Εἰσοδίων Θεοτόκου
Πρεβέντζας Βάλτου.
Λαμβάνω τὴν τιμὴν νὰ ἀναφέρω, ὅτι τὴν 22αν τρέ-
χοντος μετέβην μετὰ τοῦ συντηρητοῦ τῆς Ὑπηρεσίας κ.
Φ. Ζαχαρίου εἰς Πρεβέντζαν Βάλτου, πρὸς ἐξέτασιν τοῦ
βυζαντινοῦ ναοῦ τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου, ὅστις τὸν
Ἰανουάριον 1969 θὲ κατακλυσθῇ ὑπὸ τῶν ὑδάτων τῆς
λίμνης τοῦ φράγματος Καστρακίου τῆς Δ.Ε.Η. Μελέτην
καὶ προϋπολογισμὸν τῶν ἐργασιῶν ἀποτειχίσεως καὶ συ-
ντηρήσεως τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ ναοῦ θὰ ὑποβάλῃ ὑμῖν
ὁ κ. Ζαχαρίου, συμφώνως τῇ ὑπ᾿ἀριθ. 31566 π.ἔ./ 4137
π.ἔ./27-1-68 ὑμετέρᾳ. Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὰς λοιπὰς ἐργασί-
ας αἱ ὁποῖαι δέον νὰ ἐκτελεσθῶσι, δαπάναις τῆς Δ.Ε.Η.,
πρὸ τοῦ κατακλυσμοῦ, καὶ ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν τύχην τοῦ
μνημείου, παρακαλῶ ὅπως μοὶ ἐπιτραπῇ νὰ ἐκθέσω τὰς
κατωτέρω ἀπόψεις.
Ἡ Διεύθυνσις Ἀναστηλώσεως ἐζήτησεν ἀπὸ τὴν
Δ.Ε.Η. διὰ τοῦ ὑπ᾿ ἀριθ. πρωτ. 715/198/27-1-68 ἐγγρά-
φου της, ὅπως ὁ ναὸς «μεταφερθῇ καὶ ἀνακατασκευασθῇ
εἰς ἕτερον κατάλληλον, παραπλήσιον καὶ ἀσφαλὲς μέ-
Στερεᾶς ἀπὸ τὰ μακρινὰ Γιάννινα. μὲ τὴν ἵδρυση Βυ-
ζαντινῆς Ἐφορείας στὴν ἱστορικὴ Ναύπακτο, μετὰ τὶς
ἀναπόφευκτες δυσκολίες τῶν πρώτων χρόνων, εἶμαι βέ-
βαιος ὅτι ἀνατέλλει χρυσὴ ἐποχὴ γιὰ τὰ μεσαιωνικὰ καὶ
νεώτερα μνημεῖα καὶ τοὺς ἀρχαιολογικοὺς χώρους τοῦ
Νομοῦ ὑπὸ τὴν στιβαρὰν ἡγεσίαν τοῦ πεπνυμένου καὶ
δυναμικοῦ Κυρίου Ἰωάννου Χουλιαρᾶ.
ρος». Τοῦτο ἀπεδέχθη ἡ Δ.Ε.Η. διὰ τοῦ ὑπ᾿ ἀριθ. πρωτ.
37774/9-3-68 ἐγγράφου της. Νομίζω ὅτι ἡ λύσις αὕτη
πρέπει νὰ ἐγκαταλειφθῇ διὰ τοὺς ἑξῆς λόγους:
α΄) Ἡ διάλυσις καὶ ἀνασύνθεσις μνημείων ὡς οἱ ναοὶ
τοῦ Δεσποτάτου, ὅπου τὰ μέλη οὐδεμίαν αὐτοτέλειαν
ἔχουν, εἶναι πρακτικῶς ἀδύνατος. Καὶ ἂν ἀκόμη τὸ κτή-
ριον προσεφέρετο διὰ τοιαύτην ἐργασίαν, ἡ διάλυσις θὰ
ἦτο δυσχερεστάτη καὶ εἰς βάρος τῶν μελῶν ἀπὸ πλευρᾶς
στερεότητος, θ᾿ ἀπῃτεῖτο δὲ διὰ τὰς ἐργασίας διαλύσεως
καὶ ἐπανασυνθέσεως εἰδικὸν προσωπικόν, τὸ ὁποῖον εἶναι
ζήτημα ἂν διαθέτῃ ἡ Ὑπηρεσία.
β΄) Τὸ ὑδροηλεκτρικὸν ἔργον Καστρακίου, ὡς καὶ ὅλα
τὰ παραμφερῆ ἔργα, θ᾿ ἀχρηστευθῇ λόγω τῶν φερτῶν
ὑλῶν μετὰ παρέλευσιν τὸ πολὺ 70 ἢ 80 ἐτῶν· ἴσως μάλι-
στα ν᾿ ἀχρηστευθῇ πολὺ ἐνωρίτερον, ἂν εὑρεθοῦν ἐν τῷ
μεταξὺ εὐθηνότεραι πηγαὶ ἐνεργείας. Ἐὰν ληφθῇ πρόνοια
στερεώσεως τοῦ μνημείου πρὸ τῆς κατακλύσεως, τοῦτο
θὰ γίνῃ κάποτε καὶ πάλιν ὁρατὸν καὶ ἐπισκέψιμον.
Προτείνω ὅπως, ἀντὶ τῆς πρακτικῶς μὴ ἐφικτῆς με-
ταφορᾶς τοῦ μνημείου, κατασκευασθῇ εἰς Ἀγρίνιον ἢ
Καστράκι μουσεῖον πρὸς ἔκθεσιν τῶν τοιχογραφιῶν ὄχι
μόνον τῆς Πρεβέντζας (ἐπιφάνεια 120 τ.μ. περίπου),
ἀλλὰ καὶ τῶν τοῦ πρὸ διετίας κατακλυσθέντος ναοῦ τῆς
Ἐπισκοπῆς (260 τ.μ. περίπου), αἱ ὁποῖαι παρ᾿ὅλον ὅτι ἡ
συντήρησις καὶ παρουσίασίς των ἔχει κατὰ μέγα μέρος
συντελεσθῆ, παραμένουν ἀποθηκευμέναι εἰς Ἀθήνας
ἐλλείψει ἐπαρκοῦς καὶ καταλλήλου χώρου πρὸς ἔκθεσίν
των. Εἰς τὸ μουσεῖον τοῦτο τῶν δύο κατακλυσθέντων
ναῶν, τὸ ὁποὶον θὰ ἔδει νὰ κατακευασθῇ ἐξόδοις τῆς
Δ.Ε.Η. κατόπιν ἀρχιτεκτονικοῦ διαγωνισμοῦ, θὰ ἐκτε-
θοῦν, πλὴν τῶν τοιχογραφιῶν, σχέδια, μεγάλαι φωτογρα-
φίαι, ἴσως καὶ ὁμοιώματα (μακέτται) τῶν δύο μνημείων.
Αἱ τοιχογραφίαι τῆς Πρεβέντζας θὰ ἦτο δυνατόν νὰ το-
ποθετηθοῦν ἐντὸς αἰθούσης πανομοιοτύπου πρὸς τὸν
ναόν, εἰς τὰς θέσεις τὰς ὁποίας καὶ πρότερον κατεῖχον. Αἱ
29
Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Λ . Β Ο Κ Ο Τ Ο Π Ο ΥΛ Ο Σ
τοιχογραφίαι τῆς Ἐπισκοπῆς, διασωθεῖσαι εἰς ἀνεξάρτη-
τα ἀλλήλων τεμάχια καὶ εἰς πολλὰ στρώματα, θὰ ἔδει νὰ
ἐκτεθοῦν εἰς μουσειακὰς αἰθούσας.
Ἐκτὸς τῆς ἀποκολλήσεως καὶ συντηρήσεως τῶν τοιχο-
γραφιῶν, ἡ Δ.Ε.Η. θὰ ἔδει ν᾿ἀναλάβῃ τὴν δαπάνην τῶν
ἑξῆς ἐργασιῶν:
1) Πλήρους καὶ σχολαστικῆς ἀποτυπώσεως τοῦ μνη-
μείου. Ἡ ἐργασία αὕτη δέον νὰ μὴ ἀνατεθῇ εἰς οἱονδήπο-
τε, ἰδιώτην ἢ ὑπάλληλον τῆς Δ.Ε.Η., ἀλλ᾿ εἰς εἰδικευμέ-
νον ἀρχιτέκτονα. Ἰδεώδης θὰ ἦτο ἡ στερεοφωτογραφικὴ
ἀποτύπωσις, ἢ τουλάχιστον ἡ λῆψις εἰδικῶν στερεοφωτο-
γραφικῶν ζευγῶν, ὥστε νὰ ἐπιτευχθῇ ἀπόλυτος ἀκρίβεια.
2) Στερεώσεως τοῦ μνημείου. Ἡ σχετικὴ μελέτη δέον
νὰ συνταχθῇ τὸ ταχύτερον δυνατόν.
2.
EΠEIΓON
BAΣIΛEION THΣ EΛΛAΔOΣ
YΠOYPΓEION ΠPOEΔPIAΣ KYBEPNHΣEΩΣ
5η ΠEPIΦEPEIA BYZANTINΩN APXAIOTHTΩN
Ἐν Ἰωαννίνοις τῇ 26ῃ Ἰουλίου 1969
Ἀριθ. Πρωτ. 823
Πρὸς
Τὸ Στὸν Ὑπουργεῖον Προεδρίας Κυβερνήσεως
Γεν. Διεύθυνσιν Ἀρχαιοτήτων καὶ Ἀναστηλώσεως
Διεύθυνσιν Ἀναστηλώσεως
Ἀθήνας
Θέμα: Ἔκθεσις ἀποτειχισθεισῶν τοιχογραφιῶν Ἐπισκοπῆς
καὶ Πρεβέντζας.
Ἐν συνεχείᾳ τῶν ὑπ᾿ἀριθ. πρωτ. 307/28-3-68 καὶ
1181/7-11-68 ἀναφορῶν μου, λαμβάνω τὴν τιμὴν νὰ ἐπα-
νέλθω ἐπὶ τοῦ θέματος τῆς ἱδρύσεως Βυζαντινοῦ μουσεί-
ου ἐν Ἀγρινίῳ, πρὸς στέγασιν κυρίως τῶν ἀποτειχισθεισῶν
ἐκ τῶν ναῶν Ἐπισκοπῆς καὶ Πρεβέντζας τοιχογραφιῶν.
Αὕται, ἀρίστης τέχνης καὶ συνολικῆς ἐπιφανείας ἄνω
τῶν 350 τ.μ., παρέχουν ἐναργεστάτην εἰκόνα τῆς ἐξελί-
ξεως τῆς μνημειώδους ζωγραφικῆς ἀπὸ τῶν μέσων τοῦ θ΄
αἰ. μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ ιδ΄. Ἐκ τούτων, αἱ τοιχογραφί-
αι τῆς Ἐπισκοπῆς παραμένουν ἀπὸ ἐτῶν ἀποθηκευμέναι
ἐν Ἀθήναις, χωρὶς προοπτικὴν ἀξιοποιήσεώς των· αἱ τῆς
30
3) Πλήρους φωτογραφήσεως τοῦ μνημείου. Προβλε-
πομένη δαπάνη 5.000 δρχ.
4) Ἀνασκαφῆς τῶν πλαγίων κλιτῶν τοῦ ἀρχικοῦ ναοῦ
(ἀρχικῶς τρικλίτου καὶ νῦν μονοκλίτου βασιλικῆς) καὶ
τῶν κτηρίων τῆς μονῆς, τῆς ὁποίας ἦτο καθολικόν. Προ-
βλεπομένη δαπάνη 50.000 δρχ.
Τὴν ἐκτέλεσιν τῶν δύο τελευταίων ἐργασιῶν θ᾿ἀνα-
λάβῃ ἡ ἡμετέρα Ἐφορεία.
Εὐπειθέστατος,
Ὁ Ἔφορος κ.ἀ.α.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ἐπιμελητὴς τῶν Βυζ. Ἀρχαιοτήτων
Κοινοποίησις (ὑ. τ. ἀ.)
Διεύθυνσιν Ἀρχαιοτήτων.
Πρεβέντζας, ἐπιφανείας 120 τ.μ. περίπου, εὑρίσκονται ἐπὶ
τοῦ παρόντος ἐντὸς ἀποθήκης τῆς Δ.Ε.Η. εἰς Καστράκι
Αἰτωλίας.
Κεντρικὸν οἰκόπεδον, κατάλληλον διὰ τὴν ἀνέγερσιν
τοῦ προτεινομένου μουσείου, προσφέρει ὁ Δῆμος Ἀγρινίου
τὸ μεταξὺ τοῦ ὑφισταμένου μικροῦ ἀρχαιολογικοῦ μου-
σείου καὶ τοῦ γυμνασίου. Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὰς δαπάνας
ἀνεγέρσεως τοῦ κτηρίου, σημαντικώτατον μέρος αὐτῶν
προσφέρεται ν᾿ ἀναλάβῃ ὁ εὐεργέτης τῆς πόλεως βιο-
μήχανος κ. Παπαστρᾶτος, θὰ ἔδει δὲ νὰ συνεισφέρῃ καὶ
ἡ Δ.Ε.Η., ἥτις ἔχει ἀναλάβει τὴν ὑποχρέωσιν ν᾿ἀνεγείρῃ
δύο ναοὺς πανομοιοτύπους τῶν κατακλυσθέντων ὑπὸ
τῶν λιμνῶν Κρεμαστῶν καὶ Καστρακίου.
Ἐὰν τὸ Σεβ. Ὑπουργεῖον κρίνῃ ὅτι περιττεύει ἡ ἐν
κρατικῷ μουσείῳ ἀδαπάνως διὰ τὸ δημόσιον ἔκθεσις τῶν
ἀνωτέρω σημαντικῶν συνόλων τοιχογραφιῶν, παρακαλῶ
ὅπως προβῆτε τοὐλάχιστον εἰς τὰς δεούσας ἐνεργείας
παρὰ τῇ Δ.Ε.Η. πρὸς ἀνέγερσιν καταλλήλου αἰθούσης
ἐν Καστρακίῳ, ἔνθα νὰ τοποθετηθοῦν αἱ τοιχογραφίαι αἱ
ἀποτειχισθεῖσαι ἐκ τοῦ ναοῦ τῆς Πρεβέντζας, τῶν ὁποίων
ἡ συντήρησις ἐγγίζει πρὸς τὸ τέρμα.
Εὐπειθῶς,
Ὁ Ἔφορος κ.ἀ.α.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ἐπιμελητὴς τῶν Βυζ. Ἀρχαιοτήτων
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ
Παρατηρήσεις σε βυζαντινά γλυπτά του 12ου και 13ου αιώνα
από το Κάστρο της Ναυπάκτου*
Η Ναύπακτος υπήρξε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο
εξέχον διοικητικό κέντρο του Ελλαδικού χώρου
και μάλιστα από τα τέλη του 9ου-αρχές του 10ου αιώνα
έγινε η πρωτεύουσα του Θέματος Νικοπόλεως1. μετά
το 1204 η πόλη ανήκε στο νεοσύστατο «Δεσποτάτο» της
Ηπείρου. Αργότερα καταλήφθηκε από τον Φίλιππο του
Τάραντα το 1296, από τους Καταλανούς το 1361, τους
Βενετούς το 1407 και τέλος από τους Οθωμανούς το
1499.
Στην αρχαιολογική συλλογή της πόλης και στο επι-
βλητικό της κάστρο2 εντοπίστηκαν, ανάμεσα σε άλλα
βυζαντινά γλυπτά, μαρμάρινα ανάγλυφα του 12ου και
13ου αιώνα, τα οποία ξεχωρίζουν για το θεματολόγιο
και το διάκοσμό τους. Πρόκειται για γλυπτά από τέμπλα
(τμήματα κιονίσκων, κιονόκρανα, θραύσματα επιστυλί-
ων, θωρακίων), για κοσμήτες, αλλά και τμήματα περι-
θυρωμάτων. Επίσης για ενεπίγραφα επιστύλια και για
τμήμα μιας επιγραφής στην οικία Κοτίνη. Η μελέτη του
αποθέματος αυτού, σημαντικό μέρος του οποίου δημο-
σίευσαν αρχικά οι Π. Βοκοτόπουλος3 και Β. Παπαδοπού-
λου4 και αργότερα η C. Vanderheyde5, κατέδειξε ότι προ-
*Από τη θέση αυτή οφείλω θερμές ευχαριστίες στον προϊστάμενο της
22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δρα κ. Ιωάννη Χουλιαρά τόσο
για την πρόσκλησή του να συμμετάσχω στην Ημερίδα, αλλά και για την
παραχώρηση όλου του αδημοσίευτου γλυπτού υλικού, των δελτίων κατα-
γραφής και σχετικών φωτογραφιών του. Επίσης ευχαριστώ ιδιαίτερα την
συντηρήτρια της ίδιας Εφορείας κ. Αφροδίτη Τηλιγάδα για την προθυμία
της να φωτογραφήσει λεπτομερώς πολλά από τα εξεταζόμενα γλυπτά
και να μου αποστείλει το σχετικό υλικό. Τέλος ευχαριστώ τον αξιότιμο
κ. Απόστολο Ζορμπά για την παραχώρηση σειράς τόμων του περιοδικού
Ναυπακτιακά.
1. Για τη βυζαντινή Ναύπακτο βλ. Soustal - Koder 1981, 54, 210-211.
Soustal 1975, 25, 131, 155. Βοκοτόπουλος 1975, 5-8. Τριανταφυλλόπου-
λος 1981, 844-845. Σαββίδης 1991, 246-271. Καραγιάννη-Χαραλαμπο-
πούλου 1991, 77-118.
2. Για το κάστρο βλ. Κωνστάντιος 1981, 293. Κωνστάντιος 1982, 278.
Κωνστάντιος 1991, 604-605. Νεράντζης 2007. Παζαράς 1998.
3. Βοκοτόπουλος 1973, 398-399.
4. Παπαδοπούλου 1993, 180-199.
5. Vanderheyde 2005, 61-68, pl. XXXVI-XL (fig. 97).
Πασχάλης Ανδρούδης
έρχεται από πολλούς ναούς. Δυστυχώς οι περισσότεροι
βυζαντινοί ναοί της Ναυπάκτου δεν σώζονται πια6 και
μόνο τα ονόματά τους είναι γνωστά από τις πηγές. Το
υπάρχον υλικό εμπλουτίστηκε κατά καιρούς με κομμά-
τια γλυπτών που βρέθηκαν διάσπαρτα στο κάστρο από
το 2006 και εξής, είναι αδημοσίευτα και φυλάσσονται
στην αρχαιολογική συλλογή της 22ης ΕΒΑ. Πρόκειται
για θραύσματα κιονίσκου με διακόσμηση από βεργία
που συνδέονται μεταξύ τους με κόμβους (ηράκλειον
άμμα), όπως και πεσσίσκων, επιστυλίων και θωρακί-
ων. Στο απόθεμα αυτό μπορούμε να εντάξουμε και τα
ευρήματα στην ανασκαφή του 2008 στο προτελευταίο
ψηλότερο διάζωμα του κάστρου της Ναυπάκτου7, στο
ναό του Προφήτη Ηλία8, όπου ήρθαν στο φως τα θεμέ-
λια ενός μεγάλου βυζαντινού ναού9, μετά από υπόδειξη
και εντοπισμό του σε παλαιότερη έρευνά μας10. Βρέθηκε
λοιπόν κατά χώραν ο στυλοβάτης του μαρμάρινου τέ-
μπλου του και στο μεταβυζαντινό πλακόστρωτο διά-
δρομο εξωτερικά κομμάτια γλυπτών του 13ου αιώνα.
Επίσης κατεστραμμένα τμήματα μαρμαροθετημάτων
δαπέδου με γεωμετρικά θέματα, φυτικά και ζωόμορφα
μοτίβα, επίσης του 13ου αιώνα.
Τα δημοσιευμένα γλυπτά του 12ου-13ου αιώνα από
τη Ναύπακτο, τα οποία είναι σκαλισμένα σε χαμηλό
ανάγλυφο, έχουν ήδη καταταγεί πολύ εμπεριστατωμέ-
να σε επιμέρους κατηγορίες ανάλογα με τη χρήση, τα
θέματα και την εκτέλεση του διακόσμου τους. Τα δια-
κοσμητικά τους θέματα είναι σε γενικές γραμμές κοινά
6. Κατσαρός 1989, 642-646. Κωνστάντιος 1991, 604-605. Παπαδο-
πούλου 1993, 189-192. Κουτσογιάννης 2001, 195-208.
7. Για τη λανθασμένη ονομασία «Περιτόριο» του τμήματος αυτού, βλ.
Λάππας - Καζανάκη-Λάππα 2014.
8. Πετρονώτης 1993, 259, 337, εικ. 24α, 338, εικ. 24β.
9. Υπεύθυνη αρχαιολόγος-ανασκαφέας Φρ. Κεφαλωνίτου. Βλ. Κε-
φαλλωνίτου - Κουμούση 2012, 71-72.
10. Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004.
31
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

Εικ. 1. Ναύπακτος, αρχαιολογική συλλογή. Τμήμα μαρμάρινου ενεπίγραφου επιστυλίου (αρ. καταγρ. 8, φωτογρ. Α. Τηλιγάδα).

με αυτά γλυπτών από άλλα κέντρα του κεντρικού και

δυτικού ελλαδικού χώρου (Αθήνα, Κόρινθος, Άρτα),
παρά τις επιμέρους διαφορές στην εκτέλεσή τους11. Η
Β. Παπαδοπούλου χαρακτήρισε τα γλυπτά «επαρχιακά»,
δημιουργίες της «τοπικής Ελλαδικής σχολής» του β΄ μι-
σού του 12ου-αρχών του 13ου αιώνα, οι οποίες διαφέ-
ρουν από τις αντίστοιχες της Κωνσταντινούπολης12. Τα
ίδια χαρακτηριστικά παρατηρούνται και στα υπόλοιπα
αδημοσίευτα γλυπτά της Ναυπάκτου.
Παρακάτω θα παρουσιάσουμε τις σκέψεις μας για
ορισμένα από τα ήδη δημοσιευμένα γλυπτά του 12ου-
13ου αιώνα. Επίσης, έστω και συνοπτικά –λόγω του πε-
ριορισμένου χώρου που διαθέτουμε– και αδημοσίευτα
ανάγλυφα της ίδιας εποχής από την αρχαιολογική συλ- Εικ. 2. Κάτω επιφάνεια επιστυλίου. Διάκοσμος με πλέγμα
λογή της 22ης ΕΒΑ. (φωτογρ. Α. Τηλιγάδα).

1. Τμήμα ενεπίγραφου επιστυλίου (αρ. καταγραφής 8) Λέων ὁ Σεμνὸς Ναυπάκτου Θυηπόλος

Το πρώτο γλυπτό (εικ. 1, 2), ένα τμήμα μαρμάρινου επι-
στυλίου13, είχε αποτοιχιστεί από τη ΒΔ γωνία του ακρό-
πυργου του κάστρου, όπου χρησίμευε ως υπέρθυρο. Ένα
άλλο μέλος του ίδιου γλυπτού είχε παραδοθεί στο Δήμο
Ναυπάκτου, όμως δεν βρέθηκε ποτέ14. Στη λοξότμητη
όψη του σωζόμενου τμήματος του επιστυλίου είναι χα-
ραγμένη, σε ιαμβικούς τρίμετρους στίχους, η εξής κεφα-
λαιογράμματη επιγραφή:
11. Παπαδοπούλου 1993, 189.
12. Παπαδοπούλου 1993, 189. Για τα γλυπτά του 12ου αιώνα της
«Σχολής» αυτής βλ. Bouras 1977-1979, 63-75. μπούρας - μπούρα 2002,
κεφ. VII (Διακοσμητική γλυπτική του 12ου αιώνα), 522-593.
13. Σπασμένο στα δύο του άκρα και απολαξευμένο στο άνω του μέ-
ρος, σωζόμενο μήκος 88 εκ., ύψος 16 εκ. και πλάτος επάνω επιφάνειας
28 εκ. και κάτω επιφάνειας 22 εκ. Βλ. Βοκοτόπουλος 1973, 398-399, πίν.
351β-γ. Παπαδοπούλου 1993, 183-184. Vanderheyde 2005, 63, 66, pl.
XXXVIII, fig. 82a-b.
14. Βοκοτόπουλος 1973, 398.
τὸν τύμβον ηὐτρέπισεν, ὅν βλέπεις, ξέν[ε],
ὅς, εἰ μὲν τούτῳ πέσοι, Θεῷ χάρις
Ο Π. Βοκοτόπουλος ταύτισε τον Θυηπόλο (μητρο-
πολίτη) Λέοντα της επιγραφής με τον ομώνυμο μητρο-
πολίτη Ναυπάκτου, ο οποίος συνυπέγραψε το 1172 ένα
έγγραφο συνόδου προς τον αυτοκράτορα μανουήλ
Κομνηνό15. Οι Β. Παπαδοπούλου και C. Vanderheyde
υιοθέτησαν την άποψη του Π. Βοκοτόπουλου και χαρα-
κτήρισαν το γλυπτό απλά ως «τμήμα μαρμάρινου επι-
στυλίου»16.
15. Βοκοτόπουλος 1973, 398-399. Βλ. επίσης Grumel 1947, 155, no
1125. Ο όρος Θυηπόλος εμφανίζεται και στο ενεπίγραφο μαρμάρινο
υπέρθυρο (1070-1080) της δυτικής εισόδου του παλιού μητροπολιτικού
ναού της Βέροιας: καὶ τοῦτον ἒργον Νικήτα θυηπόλου, Παπαζώτος 1994,
90-91 (αρ. 1).
16. Παπαδοπούλου 1993, 183-184. Vanderheyde 2005, 66.

32
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ
Πιστεύουμε ότι η χρήση του επιστυλίου στην κατα-
σκευή τέμπλου ιερού θα πρέπει να αποκλειστεί παντε-
λώς. Η αναφορά της επιγραφής σε «ανακαίνιση» τάφου
είναι χαρακτηριστική και βέβαια δεσμευτική. Θα μπο-
ρούσε να παραπέμψει ίσως μόνο σε επιστύλιο από την
κατασκευή ενός σύνθετου ταφικού μνημείου, μορφής
ανάλογης με αυτό στο ταφικό μνημείο (με λειψανο-
θήκη και επιστύλιο που φέρεται επάνω σε κιονίσκους)
του οσίου Λουκά, στο καθολικό της ομώνυμης μονής
της Φωκίδας (11ος αι.)17 και στο μεταγενέστερο ταφικό
μνημείο «της Αγίας Θεοδώρας» στην Άρτα (13ος αι.)18.
Η ακριβής θέση του γλυπτού μας στην κατασκευή του
ταφικού μνημείου δεν μπορεί να προσδιοριστεί με βε-
βαιότητα, αλλά μάλλον θα πρέπει να βρισκόταν στη
μπροστινή πλευρά. Ο διάκοσμος με τα επτάφυλλα συ-
γκομβούμενα ανθέμια της αριστερής πλευράς θα πρέπει
να συνεχιζόταν τόσο στα αριστερά, όσο και στα δεξιά
της επιγραφής, ενώ στις άκρες του επιστυλίου θα δια-
μορφώνονταν οι αβαθείς υποδοχές για τα κιονόκρανα
που θα στήριζαν το επιστύλιο περιμετρικά. Η εύρεση
του δεύτερου τμήματος του επιστυλίου19 ίσως να έλυνε
κάποια επιμέρους ζητήματα ερμηνείας. Ξενίζει πάντως
και η έκκεντρη, ως προς την επιγραφή, θέση του ταινι-
ωτού πλέγματος στην κάτω επιφάνεια του επιστυλίου
(εικ. 1, 2), η οποία θα μπορούσε να εξηγηθεί μόνο αν το
επιστύλιο ήταν μακρύτερο. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με
τον D. Feissel, η δυσκολία της ερμηνείας του τελευταίου
στίχου, μας οδηγεί στο να υποστηρίξουμε ότι απουσιάζει
ένα τμήμα επιγραφής20 που ίσως να βρισκόταν στο χαμέ-
νο κομμάτι από το ίδιο επιστύλιο21.
Αν όντως ευσταθεί η υπόθεσή μας για τη χρήση του
γλυπτού ως επιστυλίου ενός σύνθετου ταφικού μνη-
μείου, τότε θα επρόκειτο για ένα πολύ σημαντικό έργο
του β΄ μισού του 12ου αιώνα, χορηγία του μητροπολί-
τη Λέοντος. Δεν γνωρίζουμε αν το μνημείο βρισκόταν
εντός του μητροπολιτικού ναού ή σε κάποιον άλλο ση-
μαντικό ναό της Ναυπάκτου. Τα διακοσμητικά θέματα
του επιστυλίου απαντούν και σε άλλα γλυπτά: το ται-
νιωτό πλέγμα σε επιστύλιο από τον Όσιο Λουκά Φω-
κίδας, τα συγκομβούμενα ανθέμια σε γείσα επίστεψης
θυρών στον Άγιο μελέτιο Κιθαιρώνος και σε επιστύλιο
τέμπλου στη Βλαχέρνα της Άρτας22.
17. Στίκας 1970, 248-257, πίν. 180-184 α. Grabar 1976, pl. XXIIIb.
18. Grabar 1976, 144-145, pl. CXXI-CXXIII.
19. Βοκοτόπουλος 1973, 398.
20. Vanderheyde 2005, 66, υποσημ. 278.
21. Βοκοτόπουλος 1973, 398.
22. Παπαδοπούλου 1993, 183-184.
2. Τμήμα πλαισίου θυρώματος (αριθμ. καταγραφής 12)
Το δεύτερο κομμάτι, σκαλισμένο σε λευκό μάρμαρο (εικ.
3-5), αρχικά εντοιχισμένο σε πύργο στη ΝΔ πλευρά του
β΄ περιβόλου του κάστρου, προέρχεται από κατάσχε-
ση23. Χαρακτηρίστηκε και αυτό από τους Π. Βοκοτόπου-
λο και Β. Παπαδοπούλου ως «επιστύλιο», χωρίς όμως να
προσδιορίζεται η ακριβής χρήση του24. Πρόσφατα η C.
Vanderheyde απέδωσε ορθά το μέλος σε πλαίσιο θυρώ-
ματος, καθώς δεν παρουσιάζει το σύνηθες προφίλ των
επιστυλίων τέμπλου25.
Σωζόμενο σε μήκος 1,10 μ., με ύψος 0,29 μ. και πλά-
τος 0,34 μ., το γλυπτό διαιρείται στην μετωπική του όψη
σε τρεις ζώνες. Στην κεντρική επιφάνεια (μεσαία ζώνη)
τον διάκοσμο συνθέτει μια σειρά ακανθοειδών ανθεμί-
ων εντός κύκλων. Επάνω από τη ζώνη αυτή προβάλλουν
σε διπλεπίπεδο ανάγλυφο26 δύο πτηνά με διαφορετικές
στάσεις σώματος και ένα έξεργο κομβίο με ισοσκελή
πλεκτό σταυρό. Η χαμηλότερη ζώνη της κύριας όψης
είναι λοξότμητη και διαχωρίζεται από την κεντρική με
ένα βεργίο που μιμείται σχοινί. Ο διάκοσμος αυτής της
ζώνης, σε χαμηλό ανάγλυφο περιλαμβάνει ένα φίδι (ή
δράκοντα με σώμα φιδιού και μυτερά αυτιά) που κα-
τασπαράσσει ένα άλλο φίδι (ή δράκοντα), καθώς και
τρία πτηνά (εικ. 5). Στην κάτω ζώνη δύο βεργία οριο-
θετούν μια ταινία σε ελαφρά εσοχή, που διακοσμείται
με ελισσόμενο τριταινιωτό βλαστό με οξύληκτα φύλλα
και σταφύλια. Το γλυπτό μέλος αυτό εντυπωσιάζει με
την ποιότητα της εργασίας του, το θεματολόγιο και την
διάρθρωση των επιπέδων του και μπορεί να αποδοθεί
στον 13ο αιώνα. Άλλωστε η τεχνοτροπία των διπλεπί-
πεδων αναγλύφων είναι πολύ χαρακτηριστική για πολλά
γλυπτά που χρονολογούνται από τα μέσα του 12ου ως
τον 13ο αιώνα27.
Όσον αφορά στην προτεινόμενη χρήση του ως επι-
στυλίου τέμπλου πιστεύουμε ότι θα πρέπει να τεθεί εν
23. Παπαδοπούλου 1993, 184-185.
24. Βοκοτόπουλος 1973, 398. Παπαδοπούλου 1993, 184-185.
25. Vanderheyde 2005, 67.
26. Ο όρος προτάθηκε από τον Δ. Πάλλα, οι τεχνοτροπικές αναλύ-
σεις όμως οφείλονται κύρια στον Α. Grabar. Στο διπλεπίπεδο ανάγλυφο
το βάθος του γλυπτού καλύπτεται από χαμηλό διάκοσμο, με ενδιάμεσα
έξεργα στοιχεία (όπως κομβία, φύλλα άκανθας, πτηνά, ζώα κ.ά.). Από όσο
γνωρίζουμε το είδος αυτό του αναγλύφου εμφανίζεται για πρώτη φορά
στο γλυπτό διάκοσμο του καθολικού της μονής Οσίου Λουκά Φωκίδος
(αρχές 11ου αι.) και κυριαρχεί μετέπειτα στον 12ο και 13ο αιώνα, ιδιαί-
τερα στην Αττική και την Πελοπόννησο· υπάρχει σε αρχιτεκτονικά γλυ-
πτά και ζωόμορφες παραστάσεις και δεν αποκλείεται οι τεχνίτες που το
εφάρμοζαν να προέρχονταν από εργαστήρια των Αθηνών. Βλ. Πάλλας
1953-1954, 278. Grabar 1976, 24-26. Bouras 1977-1979, 63 κ.ε. Μπούρας
- μπούρα 2002, 574-575.
27. Bouras 1977-1979, 68-72, 74.
33
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ
Εικ. 3. Τμήμα θυρώματος (αρ. καταγρ. 12, φωτογρ. Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 4. Λεπτομέρεια της κύριας λοξότμητης όψης του θυρώματος (φωτογρ. Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 5. Λεπτομέρεια της πλαστικής διαμόρφωσης του μέλους
με τις επιμέρους επιφάνειες και το διάκοσμό τους.
34
αμφιβόλω. Οι πολλές επάλληλες ζώνες παραπέμπουν
σε οριζόντιο μέλος από μαρμάρινο θύρωμα και μάλιστα
εντυπωσιακών συνολικών διαστάσεων. Επιπλέον δεν
γνωρίζουμε επιστύλιο με δύο βεργία στην κάτω όψη του.
Συμπληρωματικά έχουμε μπροστά μας ένα ανάγλυφο με
πέρας στην ανώτερη ζώνη στα δεξιά, αλλά με λοξό κό-
ψιμο στις αμέσως κατώτερες ζώνες, αντί για αβαθή τε-
τράγωνη υποδοχή για τον άβακα του κιονοκράνου, που
θα υπήρχε αν το μέλος αυτό ήταν επιστύλιο τέμπλου.
Υποθέτουμε λοιπόν ότι το σωζόμενο μέλος αποτελεί το
δεξί τμήμα οριζόντιου μέλους θυρώματος και η λοξή δι-
αμόρφωση το σημείο ένωσης του οριζόντιου μέλους με
τον δεξιό ορθοστάτη. Η ύπαρξη κομβίου στο αριστερό
άκρο παραπέμπει σε μεγαλύτερο αρχικό μήκος, καθώς
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ

Εικ. 6. Πύργος κάστρου Ναυπάκτου. Οριζόντιο τμήμα θυρώματος με διακόσμηση πτηνών (φωτ. Α. Τηλιγάδα).

τα κομβία, όταν δεν βρίσκονται σε επιστύλια τέμπλων,

τοποθετούνται στο κέντρο. Επιπλέον το συνολικό
άνοιγμα μαζί με το κομμάτι που λείπει (βλ. παρακάτω),
ως τη μεσολάβηση κιονοκράνων θα πρέπει να ήταν του-
λάχιστον 1,60 μ., διάσταση απαγορευτική, καθώς θα
έπρεπε να βρεθούν και θωράκια ανάλογου μήκους. με
βάση τα παραπάνω, το υποτιθέμενο αρχικό μήκος του
οριζοντίου μέλους θυρώματος θα πρέπει να ήταν κο-
ντά στα 2 μ. και το καθαρό άνοιγμα της θύρας περί τα
1,60 μ. Η διάσταση παραπέμπει σε μνημειώδες θύρωμα,
ανάλογο παράδειγμα του οποίου έχουμε συναντήσει
στο οριζόντιο μέλος του θυρώματος από το καθολικό
της μονής της Οξείας Επισκέψεως στη μακρινίτσα του
Πηλίου (αρχές 13ου αιώνα)28. Δεν αποκλείεται βέβαια,
λόγω της μνημειακότητάς του, αυτό το τμήμα θυρώμα-
τος να προέρχεται από τον λαμπρό επισκοπικό ναό της
Ναυπάκτου, πιθανόν από το κεντρικό θύρωμα στο με-
σαίο κλίτος (στα ερείπια του ναού που ανασκάφηκε στη
θέση «Προφήτης Ηλίας»).

3. Τμήμα πλαισίου θυρώματος με διακόσμηση πτηνών

Η Β. Παπαδοπούλου συσχέτισε το ανάγλυφο που εξε-
τάζουμε με ένα άλλο τεμάχιο λοξότμητου διπλεπίπεδου
αναγλύφου και τα απέδωσε στο ίδιο γλυπτό («επιστύ-
λιο»). Το γλυπτό είναι εντοιχισμένο (ανάποδα) ως υπέρ-
θυρο παραθύρου στην ανωδομή της ΝΑ πλευράς του
ίδιου πύργου29 και παρουσιάζει το θέμα των αντωπών
πτηνών που ραμφίζουν και ένα σπασμένο κομβίο, αυτή
τη φορά στα δεξιά (εικ. 6)30. Ο πύργος είναι υστεροβυζα-
ντινός, όμως η ανωδομή του μετασκευάστηκε στα χρό-
νια της Τουρκοκρατίας31. Η σύγκριση των δύο γλυπτών
ευσταθεί απόλυτα τόσο στο θεματολόγιο, όσο και στον
28. Ανδρούδης 2010, 309-310.
29. Βοκοτόπουλος 1973, 398, αρ. Ι, πίν. 351α. Βλ. επίσης Παζαράς
1998, εικ. 38 (πύργος Π4) και εικ. 39 (λεπτομέρεια με το γλυπτό).
30. Παπαδοπούλου 1993, 185, υποσημ. 36 και 195, πίν. 7.
31. Παζαράς 1998, 29, εικ. 38-39.
Εικ. 7. Tμήμα ορθοστάτη θυρώματος (αρ. καταγρ. 16, φωτ. Α.
Τηλιγάδα).
τρόπο χειρισμού των θεμάτων (π.χ. πτηνά). Επίσης το
σπασμένο τμήμα του κομβίου με τον πλεκτό ισοσκελή
σταυρό συμπληρώνει το αντίστοιχο του γλυπτού της
συλλογής. Το αλυσοειδές πλέγμα επάνω από το κομβίο
είναι πανομοιότυπο και στα δύο γλυπτά.
Η C. Vanderheyde αναγνώρισε τις ομοιότητες ανά-
μεσα στα δύο γλυπτά, με την τεχνική εκτέλεσης των
μοτίβων να είναι μάλιστα «καλύτερη» στο γλυπτό του
πύργου32 και παρατήρησε τις στενές σχέσεις με γλυπτά
32. Vanderheyde 2005, 63.

35
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ

από το ναό του Σωτήρος Χριστού στην Άμφισσα και με

γλυπτό από τη μεταμόρφωση του Σωτήρος στα Αλε-
πόσπιτα της Φθιώτιδας33. Η τεχνική εκτέλεσης των δύο
γλυπτών της Ναυπάκτου παρατηρείται στα ανάγλυφα
του 12ου-αρχών του 13ου αιώνα. Τη χρήση του γλυπτού
του πύργου της Ναυπάκτου ως επιστυλίου είχε προτείνει
Εικ. 8. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου με διακόσμηση πτηνών (αρ.
ο Π. Βοκοτόπουλος34, ενώ η C. Vanderheyde δεν διαφο- καταγρ. 126, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
ροποιήθηκε από την πρόταση των Βοκοτόπουλου και
Παπαδοπούλου. Η ίδια απέδωσε το γλυπτό στον 12ο αι-
ώνα, συσχετίζοντάς το με τμήμα ορθοστάτη θυρώματος
(εικ. 7)35 και το ενεπίγραφο «επιστύλιο» του μητροπο-
λίτη Ναυπάκτου Λέοντος, το οποίο παρουσιάσαμε πα-
ραπάνω36.
Το γλυπτό του πύργου είναι εντοιχισμένο ανάποδα
και ως εκ τούτου δεν διακρίνεται το σχήμα και ο υπόλοι- Εικ. 9. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 92, φωτ. Α.
πος διάκοσμός του. Δεν κατέστη δυνατή η μέτρησή του, Τηλιγάδα).
καθώς βρίσκεται σε πολύ μεγάλο ύψος. Αν παρατηρήσει
κανείς προσεκτικά την εικόνα αρ. 6, μπορεί να διακρίνει
στην κάτω επιφάνεια, ακριβώς μετά το λοξότμητο με-
τωπικό τμήμα, τον ίδιο διάκοσμο με φίδια ή δράκοντες.
Δεν χωρά λοιπόν αμφιβολία ότι τα δύο γλυπτά είναι
πανομοιότυπα και συνανήκαν στο οριζόντιο μέλος πε-
ριθυρώματος (και όχι πλευρικού ορθοστάτη κατά την C.
Vanderheyde) των αρχών του 13ου αιώνα, πιθανότατα
από τον γειτονικό του πύργου Π4, ευρισκόμενο στο ίδιο
διάζωμα επισκοπικό ναό της Ναυπάκτου, όπως υποστη-
ρίξαμε παραπάνω.
Εικ. 10. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 8596, φωτ.
4. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου με διακόσμηση πτηνών Α. Τηλιγάδα).
(αριθμ. καταγραφής 126)
Στη συλλογή της 22ης ΕΒΑ υπάρχει ένα ακόμη γλυπτό, 5. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 92)
με παρόμοια διακόσμηση πτηνού και συγκομβούμενα Ένα άλλο φθαρμένο αδημοσίευτο τμήμα διπλεπίπεδου
ανθέμια, το οποίο ανήκε σε επιστύλιο και είναι αδημο- επιστυλίου της συλλογής (εικ. 9)38 φέρει στη λοξότμητη
σίευτο (εικ. 8)37. Το πτηνό ραμφίζει το στήθος του και όψη του διάκοσμο από φύλλα άκανθας με αναδιπλωμέ-
η απόδοση των χαρακτηριστικών του είναι απλούστερη
νες έξεργες απολήξεις. Στο αριστερό τμήμα διακρίνεται,
σε σχέση με αυτή των πτηνών του περιθυρώματος. Στην
αν και σε κακή κατάσταση, φτερωτός γρύπας. Το γλυπτό
παράπλευρη επιφάνεια του γλυπτού υπάρχει οπή γομ-
θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο β΄ μισό του 12ου-
φώσεως. με βάση την ομοιότητά του με τα δύο γλυπτά
αρχές 13ου αιώνα.
που παρουσιάσαμε, το γλυπτό αποδίδεται στις αρχές του
13ου αιώνα. Δεν αποκλείεται το περιθύρωμα και το επι-
6. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 8596)
στύλιο να αποτελούσαν μέρος του γλυπτού διακόσμου
του ίδιου ναού. Σε επιστύλιο τέμπλου ανήκε ένα διπλεπίπεδο ανάγλυφο
του 12ου-13ου αιώνα που βρέθηκε το 2007 στο γ΄ διά-
33. Vanderheyde 2005, 63, υποσημ. 272 και 273. ζωμα του κάστρου (εικ. 10)39. Φέρει στη λοξότμητη όψη
34. Βοκοτόπουλος 1973, 398, αρ. Ι, πίν. 351α.
35. Vanderheyde 2005, 67 (αρ. 94) και pl. XΧΧΙΧ, fig. 84a-b.
36. Vanderheyde 2005, 67-68 (αρ. 95) και pl. XΧΧΙΧ, fig. 85. 38. Αρ. καταγραφής 92. Σωζόμενες διαστάσεις κατά το δελτίο
37. Το ακρωτηριασμένο στα δύο του άκρα μέλος βρέθηκε το 1998. καταγραφής της 22ης ΕΒΑ: 0,97 μ. (μήκος), 0,13 μ. (ύψος), 0,31 μ.
Σωζόμενες διαστάσεις σύμφωνα με την καταγραφή της 22ης ΕΒΑ: 0,58 μ. (πλάτος).
(μήκος), 0,155 μ. (ύψος), 0,36 μ. (πλάτος άνω επιφάνειας). 39. Αρ. καταγραφής 8596. Σωζόμενες διαστάσεις κατά το δελτίο

36
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ
Εικ. 11. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 9202, φωτ.
Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 12α. Κιονόκρανο τέμπλου. Ο διάκοσμος των τριών πλευ-
ρών (αρ. καταγρ. 9, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 12β. Κιονόκρανο τέμπλου. Η ημίεργη πλευρά (αρ. κα-
ταγρ. 9, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
του διάκοσμο με ημιανθέμια, ενώ το έξεργο ανάγλυφο
(πιθανόν ζώο) είναι απολαξευμένο.
7. Τμήμα επιστυλίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 9202)
Ένα ακόμη ανέκδοτο κομμάτι από επιστύλιο τέμπλου
του 12ου-13ου αι. βρέθηκε το 2008 στο β΄ διάζωμα του
κάστρου της Ναυπάκτου (εικ. 11)40. Το ανάγλυφο φέρει
στη λοξότμητη όψη του φυτικό διάκοσμο στα δεξιά και
αριστερά, εντός διαχώρου, αετό.
καταγραφής της 22ης ΕΒΑ: 0,34 μ. (μήκος), 0,16 μ. (ύψος), 0,22 μ.
(πλάτος).
40. Αρ. καταγραφής 9202. Σωζόμενες διαστάσεις: 0,43 μ. (μήκος),
0,16 μ. (ύψος), 0,33 μ. (πλάτος).
Εικ. 13α. Κιονίσκος τέμπλου με συμφυές κιονόκρανο. Ο διάκο-
σμος των τριών πλευρών (αρ. καταγρ. 11, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 13β. Κιονίσκος τέμπλου με συμφυές κιονόκρανο. Ο διάκο-
σμος της τέταρτης πλευράς (αρ. καταγρ. 11, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
8. Κιονόκρανο τέμπλου (αρ. καταγρ. 9)
Ένα κιονόκρανο τέμπλου που βρέθηκε πριν το 1966 (εικ.
12α-β)41 χαρακτηρίστηκε αρχικά λανθασμένα παλαι-
οχριστιανικό42. Ο διάκοσμός του είναι ίδιος στις τρεις
πλευρές, με δύο σειρές όρθιων τριταινιωτών ελίκων (εικ.
12α)43, ενώ η τέταρτη όψη είναι ημίεργη (εικ. 12β). Το
γλυπτό παρουσιάζει ομοιότητες με κιονόκρανα στους
πεσσίσκους του τέμπλου του καθολικού της μονής του
Οσίου μελετίου (12ος αι.)44.
9. Τμήμα οκταγωνικού κιονίσκου τέμπλου με συμφυ-
ές κιονόκρανο (αρ. κατ. 11)
Ένα τμήμα οκταγωνικού κιονίσκου τέμπλου με συμφυές
κιονόκρανο από την οικία Γαϊτάνη, κοντά στο ναό του
Αγίου Δημητρίου (εικ. 13α-β)45, έχει κύριο διάκοσμο
41. Βλ. Λαζαρίδης 1966, 267, πίν. 260β. Παπαδοπούλου 1993, 182-183
και 194, πίν. 3. Vanderheyde 2005, 65, pl. XXXVI, fig, 79a-b (η τελευταία
αναφέρει ότι το κιονόκρανο βρέθηκε «κοντά στην τουρκική κρήνη»).
42. Λαζαρίδης 1966, 267, πίν. 260β.
43. Παπαδοπούλου 1993, 182-183.
44. Παπαδοπούλου 1993, 182-183 και 194, πίν. 3.
45. μέγιστο σωζόμενο μήκος 0,38 μ., πλάτος 0,13 μ., διαστάσεις κά-
37
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ
Εικ. 14. Πεσσίσκος τέμπλου με συμφυή σταθμό (αρ. καταγρ.
8581, φωτ. Α. Τηλιγάδα).
Εικ. 16. Οθωμανική κρήνη στη θέση «Βεζύρ-Τζαμί», βυζαντινός κοσμήτης (φωτ. Π. Ανδρούδης).
σε κάθε πλευρά ένα λυρόσχημο στοιχείο που ορίζεται
από διπλή ανάγλυφη ταινία. Το στοιχείο περιβάλλει ένα
φύλλο με έντονες νευρώσεις (εικ. 13α). μόνο το φύλλο
της πίσω πλευράς είναι απλό και ακόσμητο (εικ. 13β).
Ομοιότητες με τον κιονίσκο παρουσιάζουν αντίστοιχοι
από την Καπνικαρέα Αθηνών (11ος αι.), από το καθο-
λικό της μονής Βλαχερνών Άρτας (13ος αι.), από το
καθολικό της μονής της Παναγίας-Ζωοδόχου Πηγής
Κιθαιρώνος και από τις ανασκαφές της αγοράς της Κο-
ρίνθου46. Το απλό ακόσμητο φύλλο είναι ίδιο με αντί-
στοιχο στο διάκοσμο επιθήματος αμφικιονίσκου του
12ου αιώνα στη συλλογή γλυπτών της μ. Δαφνίου47.
10. Τμήμα θωρακίου (αρ. καταγρ. 9208)
Το αδημοσίευτο γλυπτό αυτό μέλος από θωράκιο τέ-
μπλου (εικ. 15) βρέθηκε το 2008 στο κάστρο, κοντά στο
ναό του Προφήτη Ηλία48. Στο αριστερό τμήμα του υπάρ-
χει πλαίσιο, ενώ στα δεξιά, μετά την τριμερή ταινία και
τον κόμβο της διακρίνουμε δύο καρδιόσχημα αντιθετικά
πλαίσια: το επάνω περιέχει λογχοειδές κόσμημα, ενώ το
τοψης κιονοκράνου 0,13 x 0,13 μ., ύψος 0,15 μ. Βλ. σχετικά Παπαδοπού-
λου 1993, 181-182 (αρ. 2) και 194, πίν. 2 και Vanderheyde 2005, 65-66, pl.
XXXVII, fig, 81a-b. Για το ναό του Αγίου Δημητρίου βλ. Τριανταφυλλό-
πουλος 1991, 591-602.
46. Παπαδοπούλου 1993, 182.
47. μπούρας - μπούρα 2002, 577, εικ. 568.
48. Αρ. καταγραφής 9208. Σωζόμενες διαστάσεις κατά το δελτίο κα-
ταγραφής της 22ης ΕΒΑ: 0,36 μ. (μήκος), 0,21 μ. (ύψος), 0,08 μ. (πάχος).
38
Εικ. 15. Τμήμα θωρακίου τέμπλου (αρ. καταγρ. 9208, φωτ. Α.
Τηλιγάδα).
κάτω είναι πολύ κατεστραμμένο. Το γλυπτό θα μπορού-
σε να αποδοθεί στον 12ο-13ο αιώνα.
11. Πεσσίσκος τέμπλου με συμφυή σταθμό ή τμήμα
περιθύρου (αρ. καταγρ. 8581)
Το 2006, κοντά στο ναό του Προφήτη Ηλία βρέθηκε ένα
θραύσμα γλυπτού με συγκομβούμενα ορθογώνια ται-
νιωτά πλαίσια που περικλείουν ανθεμωτή άκανθα (εικ.
14)49. Στο δελτίο καταγραφής της 22ης ΕΒΑ χαρακτη-
ρίστηκε ως επιστύλιο, αλλά μάλλον πρόκειται είτε για
πεσσίσκο τέμπλου (το μήκος είναι ουσιαστικά το ύψος
του), είτε και το πιο πιθανό, για τμήμα περιθύρου (βλ.
ομοιότητες με τμήματα περιθύρων του 11ου και 12ου αι.
στη συλλογή γλυπτών του Θησείου Αθηνών)50.
12. Κοσμήτης
Ανάγλυφος κοσμήτης με το θέμα του συνεχούς ακανθο-
ειδούς ανθεμίου έχει εντοιχιστεί, σε β΄ χρήση, ως επίστε-
ψη, στο δεξιό τμήμα της πρόσοψης (νότιας πλευράς) της
οθωμανικής κρήνης στην περιοχή «Βεζύρ-Τζαμί» (εικ.
16)51.
49. Αρ. καταγραφής: 8581. Σωζόμενες διαστάσεις σύμφωνα με το
δελτίο καταγραφής της 22ης ΕΒΑ: μήκος 0,22 μ., πλάτος 0,13 μ., ύψος
0,11 μ.
50. Σκλάβου-μαυροειδή 1999, 150 (αρ. 204), 1501-151 (αρ. 205), 151
(αρ. 206, 207), 170-171 (αρ. 235), 171 (αρ. 236).
51. Διαστάσεις, σύμφωνα με την συντηρήτρια Α. Τηλιγάδα: 1,47 μ.
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ
13. Λοιπά γλυπτά
Από τα υπόλοιπα γλυπτά της αρχαιολογικής συλλογής
και του κάστρου ξεχωρίζει ένα τμήμα ορθοστάτη θυρώ-
ματος με διάκοσμο ελισσόμενου φυλλοφόρου βλαστού
από τριμερή ταινία, του 12ου αιώνα (εικ. 7)52, το οποίο
συγγενεύει με ένα ακόμη μικρότερο κομμάτι53. Υπάρχει
ακόμη ένα τμήμα κιονίσκου τέμπλου με τέσσερα βεργία
που συνδέονται μεταξύ τους με κόμβους (ηράκλειον
άμμα) του 12ου-13ου αιώνα, που βρέθηκε κοντά στο ναό
του Προφήτη Ηλία54. Το ανάγλυφο αυτό, που η τέταρτη
όψη του είναι αδρά δουλεμένη και ακόσμητη, συνδέεται
άμεσα με ένα μικρότερο κομμάτι με την ίδια διακόσμηση
(στο ανώτερο τμήμα του σώζεται τμήμα του κυκλικού
άβακα του συμφυούς κιονοκράνου) που βρέθηκε στην
ίδια τοποθεσία55. Δεν αποκλείεται τα δύο τμήματα κιο-
νίσκων να συνανήκαν στο τέμπλο του ναού που ανα-
σκάφηκε το 2008 στη θέση Προφήτης Ηλίας (το τμήμα
με την ακόσμητη πλευρά θα ήταν τοποθετημένο σε επα-
φή με τοίχο). Γνωρίζουμε επίσης ένα τμήμα επιγραφής
εντοιχισμένο στο τζάκι της οικογένειας Κοτίνη56.
Το ζήτημα της προέλευσης πολλών γλυπτών από τον
μητροπολιτικό ναό της Ναυπάκτου
Εκτός από τους βυζαντινούς ναούς της Ναυπάκτου,
από τους οποίους προέρχονται πολλά από τα ανάγλυ-
φα της συλλογής της 22ης ΕΒΑ, υπάρχουν γλυπτά του
12ου-13ου αιώνα που κατά τη γνώμη μας προέρχονται
από τον περίφημο μητροπολιτικό ναό της Ναυπάκτου.
Ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Πανύμνητη Θεοτόκο
(Παναγία Ναυπακτιώτισσα)57, ενώ γύρω του είχε οργα-
νωθεί αδελφότητα κληρικών και λαϊκών για την λατρεία
(σωζόμενο μήκος στη νότια πλευρά), 0,11 μ. (ορατό πλάτος) και 0,225 μ.
(σωζόμενο μήκος στη διπλανή ανατολική πλευρά). Για το γλυπτό βλ. Πα-
παδοπούλου 1993, 186 και 196, πίν. 10 (Η C. Vanderheyde δεν αναφέρει
τίποτε). Για την οθωμανική κρήνη βλ. Πετρονώτης 1993, 263, 266-267,
275 και 342, εικ. 27β.
52. Παπαδοπούλου 1993, 188-189, 198, πίν. 13, η οποία πιθανολό-
γησε ότι πρόκειται για επιστύλιο. Πρόσφατα το γλυπτό ταυτίστηκε ορθά
με τμήμα ορθοστάτη θυρώματος. Βλ. Vanderheyde 2005, 67, pl. 84a-b.
Ορθοστάτες θυρώματος με παρόμοιο διάκοσμο φυλάσσονται στο Βυζα-
ντινό και Χριστιανικό μουσείο Αθηνών. Βλ. μπούρας - μπούρα 2002,
414-415, εικ. 443.
53. Ανέκδοτο. Βλ. Vanderheyde 2005, 67.
54. μέγιστο σωζόμενο ύψος 91 εκ., πλάτος πλευράς 15 εκ. Βλ. Κων-
στάντιος 1982, 278. Παπαδοπούλου 1993, 180-181, 194, πίν. 1. Οι τετρα-
πλοί κιονίσκοι με κόμβο στον κορμό τους αποτελούν συνήθη μορφή που
απαντά σε τέμπλα από τον 12ο αιώνα και εξής.
55. Ανέκδοτο, αριθμ. καταγραφής 8582. Σωζόμενες διαστάσεις κατά
τη καταγραφή της 22ης ΕΒΑ: ύψος 50 εκ., πλάτος 15 εκ.
56. Βοκοτόπουλος 1973, 399. Η κρήνη αναστηλώθηκε πρόσφατα.
57. Athanasiadis-Novas 1953.
της ομώνυμης εικόνας58. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
ο ναός καταστράφηκε και πολιούχος Ναυπάκτου ανα-
δείχθηκε ο άγιος Δημήτριος. Στα χρόνια που ακολούθη-
σαν απωλέσθη από τη συλλογική μνήμη αυτός ο τόπος
λατρείας της Παναγίας και η θέση του επισκοπικού ναού
έγινε ένα από τα desiderata της μεσαιωνικής ναυπακτι-
ακής αρχαιολογίας.
Την άποψή μας για τη θέση του τελευταίου είχαμε
διατυπώσει το 2003, στη μελέτη του «λουτρού» του κά-
στρου Ναυπάκτου: «...τα στοιχεία που επισημάναμε για
το κτίριο θα μπορούσαν ενδεχομένως να επιτρέψουν
μια υπόθεση ότι το βυζαντινό μνημειακό σύνολο στο
Περιτόριο σχετίζεται με τον επισκοπικό ναό της Ναυ-
πάκτου, τον αφιερωμένο στην Θεοτόκο, και το πλησι-
όχωρο συγκρότημα του επισκοπείου, για τη θέση των
οποίων έχουν διατυπωθεί έως σήμερα αποκλίνουσες
απόψεις...»59.
Ο λόγιος Κωνσταντινουπολίτης μητροπολίτης
Ναυπάκτου Ιωάννης Απόκαυκος (1199 περίπου-1233)60
υπήρξε ένας από τους κυριότερους παράγοντες στη δια-
μόρφωση της πολιτικής και πνευματικής φυσιογνωμίας
του Κράτους («Δεσποτάτου») της Ηπείρου, διαδραμα-
τίζοντας πρωτεύοντα ρόλο στις υποθέσεις του κατά τις
πρώτες δεκαετίες του βίου του. Ο Απόκαυκος παραδίδει
πολύτιμες πληροφορίες για το επισκοπείο και τη μορφή
και τον τύπο του επισκοπικού ναού της Ναυπάκτου61,
ο οποίος βρισκόταν σε περίοπτη θέση: «...τετάρτην γὰρ
τοῦ Ἰουνίου μετροῦντος καὶ τοῦ ἐμοῦ τὸν ἀπό τῆς μητρο-
πόλεως βουνὸν καταβαίνοντος ἐπὶ τὰ δένδρα τὰ σκιά-
ζοντά μου τὴν κεφαλὴν καὶ τὴν ἡλιακὴν ἀποκρουόμενα
φλόγωσιν ...»62 , ήταν μεγαλοπρεπής με πτερύγια (κλίτη)
και νάρθηκες και κοσμούνταν με αστραφτερά ψηφιδωτά
και επιβλητικό ζωγραφικό διάκοσμο.
Οι πληροφορίες του φαίνεται ότι ταιριάζουν πολύ με
τα αρχαιολογικά και τοπογραφικά δεδομένα της περιο-
χής και το ναό που αποκαλύφθηκε μετά την ανασκαφή
του 2008 στη θέση Προφήτης Ηλίας63. Η άποψη αυτή έρ-
58. Παλιούρας 1988, 613-623.
59. Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004, 523.
60. Ο Ιωάννης Απόκαυκος υπήρξε ανεψιός του Κωνσταντίνου μα-
νασσή, επίσης λογίου μητροπολίτη Ναυπάκτου. Για τον Ιωάννη, το βίο
και το έργο του η βιβλιογραφία είναι αρκετά πλούσια. Βλ. κυρίως Πολά-
κης 1923. Λαμπρόπουλος 1988 και Κατσαρός 1989.
61. Bees 1976, 115, αρ. 58, στ. 9, 20 και 125, αρ. 68, στ. 5-7. Επίσης
153, αρ. 103, στ. 7-8 και 154, αρ. 104, στ. 7-10. Για τον καθεδρικό ναό
και τη σχέση του με το επισκοπείο βλ. Athanasiadis-Novas 1953, 73-78.
Κατσαρός 1985, 1522-1526. Kissas 1987, 37-49. Κατσαρός 1989, 643-647.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1991, 98-109.
62. Bees 1976, 125, αρ. 68, στ. 5-7.
63. Βλ. Κεφαλλωνίτου - Κουμούση 2012, 71-72. Για τον ναό αυτό, τον
39
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ
χεται σε αντίθεση με την παλιότερη άποψη του Γ. Αθα-
νασιάδη-Νόβα που υποστήριξε ότι ο ναός βρισκόταν
στη θέση όπου βρίσκεται το Α΄ Δημοτικό Σχολείο64 και
τη νεότερη άποψη του καθηγητή Β. Κατσαρού, ο οποίος
ταύτισε το ναό με τα ερείπια της πεντάκλιτης παλαιο-
χριστιανικής βασιλικής που αποκαλύφθηκαν στις ση-
μερινές οδούς Ν. Φαρμάκη και Καρποδέλη 465. με την
άποψη του Β. Κατσαρού διαφώνησαν οι Θ. Παζαράς66,
Δ. Αθανασούλης και Π. Ανδρούδης67 και εσχάτως ο Σ.
μαμαλούκος.
Σε επιστολή του προς τον Νικόλαο Βονδίτζης (Βό-
νιτσας) ο λόγιος ιεράρχης περιγράφει ακόμη τις ενέρ-
γειές του να διακοσμήσει και να ανακαινίσει το ναό, ο
οποίος είχε υποστεί ζημιές από την πολυκαιρία και τους
σεισμούς: «...δέοντα γὰρ ἱστορίας τὰ πτερύγια τοῦ ναοῦ
καὶ οἱ νάρθηκες...»68. Επίσης σε επιστολή του προς τον
Ευθύμιο Τορνίκη ο Απόκαυκος αναφέρει: «...εἶς μὲν δὴ
παρακλητικὸς οὗτος λόγος· δεύτερος δὲ ὁ περὶ ἑρμογλύ-
φου χρήζουσι γὰρ οἱ πρόναοι τοῦ ναοῦ καὶ ὅσα ἐκ καινῆς
ποιηθήσονται λίθων ξεστῶν εἰς παραστάδας, εἰς ἒδα-
φος...»69. Τέλος, σε επιστολή του προς τον μητροπολίτη
Δυρραχίου Δοκειανό (1220/1) ο Απόκαυκος αναφέρεται
στους κόπους του για την ανακαίνιση του ναού: «...ἐπὶ
πολλ’ ἔπαθον καὶ πολλ’ ἐμόγησα, χρυσῷ τὴν ἐκκλησίαν
καταστιλπνώσας καὶ ὡραΐσας ἐν εἰκονίσμασιν, ὧν πολλὰ
δὲ δάκρυα λείβω καὶ ἀποδύρομαι τὴν ἀχρείωσιν. ὢ μοι
θεῖε ναὲ, ὅτι γέγονας ὡς τὸ ἀπαρχῆς, ὅτε οὐδεὶς χειρίσο-
φος ἐπέβαλε χεῖρά σοι...»70.
Δίπλα από το ναό υπήρχε το Επισκοπείο, ως «συ-
νεπτυγμένον παλάτιον»71, που έβλεπε προς την «ὑπο-
κειμένη θάλασσα», με όμορφο προαύλιο, ευωδιαστό
κήπο, μαρμάρινα σκαλιά: «...καὶ τοὺς τῶν ἡμετέρων
καταλυμάτων μαρμαρίνους ἀναβαθμούς...», κιονίσκους:
«...ἐπὶ τὰς κεφαλὰς ἀνεχόντων ἑτέρας ἐγκαρσίας εὐθεί-
ας, ἐξ ὁμοίας τῆς ὓλης...». Επίσης είχε αυλόπορτες:
«...ἐκ ξύλων ἀσήπτων καὶ περιεζωσμένας σιδήρῳ...» και:
«...περιτετείχισται δὲ τοῦτο καὶ τῷ ἐκ τιτάνου καὶ λίθων
θριγγῷ περισφίγγεται...»72. Όπως παρατήρησε και ο Β.
οποίο μελετούμε και ετοιμάζουμε σχετική δημοσίευση, βλ. επίσης μαμα-
λούκος - Παπαβαρνάβας 2014, 124-137.
64. Athanasiadis-Novas 1953, 77.
65. Κατσαρός 1985, 1522-1526. Για την ανασκαφή βλ. Λαζαρίδης 1973,
267-268. Βοκοτόπουλος 1973, 394-395. Ζίας 1973-1974, 543. Τριανταφυλλό-
πουλος 1989, 142.
66. Παζαράς 1998, 20-21.
67. Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004, 522-523.
68. Bees 1976, 125, αρ. 68, στ. 6-18.
69. Bees 1976, 115, αρ. 58, στ. 20-28.
70. Bees 1976, 86, αρ. 27, στ. 12-17.
71. Bees 1976, 122, αρ. 67, στ. 10-18.
72. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς 1907, 241, αρ. 6, στ. 1-2.
40
Κατσαρός, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πληρο-
φορίες για το κοσμικό αρχιτεκτονικό πρόγραμμα του δι-
οικητή της Ναυπάκτου Κωνσταντίνου Δούκα, αδελφού
του ηγεμόνα του κράτους («Δεσποτάτου») της Ηπείρου.
Ο Κωνσταντίνος επεδίωξε, κατά την περίοδο της δια-
μάχης του με τον Απόκαυκο, να χτίσει στο χώρο του
επισκοπικού μεγάρου ένα ξένο για τον τόπο κτίριο, τον
«σουφάν»: «...Ἐν τούτοις ὢν οὐ τρίβω τὴν αὐθεντικὴν τοῦ
ἐπισκοπείου καθέδραν, ἣν καὶ ταύτην αὐτὸς κοινωσάμε-
νος ἀντὶ ἐπισκοπείου πορνεῖον καὶ ἀνθ’ ἱεροῦ ἰδιωτικὸν
αὐτὸ κατεστήσατο, καὶ σὺν τοῖς ἂλλοις ὠκοδομήσατο καὶ
σουφᾶν. Οἰκίας ὂνομα περσικῆς ὁ σουφᾶς...»73. Παρακά-
τω δίδει αρκετές λεπτομέρειες για το κτίσμα. Ποιά λοι-
πόν ήταν η ακριβής σχέση του Περσικού σουφά, ενός
κτιρίου ισλαμικής τεχνοτροπίας, όπως ο περίφημος
«μουχρουτάς» του 12ου αιώνα στο μέγα Παλάτιον της
Κωνσταντινούπολης74 με το επισκοπείο και τον γειτονι-
κό ναό; Ποιές άραγε καταστροφές προκλήθηκαν και στο
γλυπτό διάκοσμό του; Δυστυχώς δεν είμαστε σε θέση να
το γνωρίζουμε.
Κρίνοντας από την κάτοψη του μεγάλου ναού που
αποκαλύφθηκε στις ανασκαφές του 2008, συμπεραίνου-
με ότι ήταν κτισμένος στον τύπο της τρίκλιτης ξυλό-
στεγης βασιλικής75. Στο βόρειο και το νότιο κλίτος του
ναού αποκαλύφθηκαν, σε βάθος 1 περίπου μ., τα ίχνη
του στυλοβάτη του μαρμάρινου βυζαντινού τέμπλου.
Οι στυλοβάτες όμως αυτοί είναι από διαφορετικό υλι-
κό: από ντόπια πέτρα αυτός στο βόρειο κλίτος (εικ. 17)
και από λευκό μάρμαρο αυτός στο νότιο κλίτος (εικ. 18),
ενώ διαφέρουν επίσης και οι οπές για την πάκτωση των
κιονίσκων τους και των θωρακίων (στο νότιο κλίτος το
συνολικό μήκος του στυλοβάτη, με τριμερή διαμόρφω-
ση τέμπλου είναι 3,30 μ. και υπάρχουν βαθύνσεις 3,5 εκ.
για την υποδοχή των κιονίσκων και των θωρακίων).
Τις δύο τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις και τη λα-
μπρότητα του ναού, που πιθανότατα συνδέεται με τον
Ιωάννη Απόκαυκο, μαρτυρούν τα μαρμαροθετήματα
στο βόρειο και νότιο κλίτος76. Αποκαλύφθηκαν επίσης
και σπασμένα κομμάτια μαρμαροθετημάτων που στρώ-
θηκαν στο διάδρομο εισόδου στο τζαμί που κτίστηκε
αργότερα στη θέση εκείνη (εικ. 19, 20). Τα κομμάτια
μας δίνουν μόνο μια αμυδρή και αποσπασματική ιδέα
για τη μορφή και το διάκοσμο του δαπέδου του ναού:
73. Κατσαρός 1989, 646.
74. Για τον «μουχρουτά», περιγραφή του οποίου δίνει ο Νικόλαος
μεσαρίτης, βλ. Walker 2010, 79-102.
75. Κάτοψη του ναού στο Κεφαλλωνίτου - Κουμούση 2012, 71, εικ. 7.
Για περισσότερα στοιχεία βλ. μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 2014.
76. Αδημοσίευτα.
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ

Εικ. 17. Βυζαντινός ναός δίπλα

στον Προφήτη Ηλία. Στυλοβά-
της τέμπλου και μαρμαροθέτημα
στο διαμέρισμα της Πρόθεσης
(φωτ. Π. Ανδρούδης).

Εικ. 18. Βυζαντινός ναός δίπλα

στον Προφήτη Ηλία. Στυλοβά-
της τέμπλου και μαρμαροθέτημα
στο διαμέρισμα του Διακονικού
(φωτ. Π. Ανδρούδης).

Εικ. 19. Κάστρο Ναυπάκτου, ναός

Προφήτη Ηλία. Τμήμα μαρμαρο-
θετήματος δαπέδου (φωτ. Π. Αν-
δρούδης).

41
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ
Εικ. 20. Κάστρο Ναυπάκτου, ναός Προφήτη Ηλία. Τμήμα μαρ-
μαροθετήματος δαπέδου με παράσταση γρύπα (φωτ. Π. Αν-
δρούδης).
μέσα σε πλαίσια από λευκό μάρμαρο υπάρχουν αλληλο-
τεμνόμενοι κύκλοι, ρόδακες με στρογγυλά φύλλα, λοξά
πλαίσια με κρινάνθεμα στις γωνίες, μυθικά ζώα (γρύπας,
εικ. 20)77, ανθρώπινες μορφές κ.ά. Τέλος στον ίδιο διά-
δρομο είναι στρωμένο και ένα μικρό θωράκιο τέμπλου
με αποκρούσεις στις δύο γωνίες του, που παρουσιάζει
διάκοσμο από τρία συνεχόμενα μετάλλια που ορίζονται
από τριμερή ταινία και συνδέονται μεταξύ τους με το σύ-
στημα των σηρικών τροχών (εικ. 21)78. Οι πλευρικοί κύ-
κλοι περικλείουν διαφορετικούς οκτάφυλλους ρόδακες,
ενώ ο κεντρικός περιέχει πολύφυλλο άνθος. Το γλυπτό
θα μπορούσε να αποδοθεί στον 12ο αιώνα.
Συμπεράσματα
Στην εργασία μας παρουσιάσαμε μια πρώτη συνολική
εικόνα των βυζαντινών γλυπτών του 12ου-13ου αιώνα
που βρέθηκαν στο κάστρο της Ναυπάκτου. Αν και τα
ανάγλυφα σώζονται αποσπασματικά, εντούτοις μαρτυ-
ρούν, με την ποιότητα του διακόσμου τους, για την ακμή
της πόλης και τον πλούτο των ναών της. Όπως σωστά
επισημάνθηκε, η τεχνική και ο διάκοσμος των αναγλύ-
φων της Ναυπάκτου απηχούν επιδράσεις από την Κε-
ντρική Ελλάδα και την Πελοπόννησο79.
77. Αδημοσίευτο. μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,30 μ., μήκος 0,36 μ.
78. Αδημοσίευτο. Ύψος 0,87 μ., μήκος 0,37 μ.
79. Vanderheyde 2005, 63. Η ομοιότητα ανάμεσα στα βυζαντινά γλυ-
πτά του 12ου-13ου αιώνα από τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο
είναι μια πραγματικότητα, η οποία έχει επισημανθεί αρκετά παλιότερα,
βλ. Bouras 1977-1979, 63.
42
Εικ. 21. Κάστρο Ναυπάκτου, ναός Προφήτη Ηλία. μικρό θω-
ράκιο (φωτ. Π. Ανδρούδης).
Τα γλυπτά από τη Ναύπακτο που μπορούν να απο-
δοθούν στον 13ο αιώνα συνεχίζουν, σε γενικές γραμμές,
την κρατούσα παράδοση της μεσοβυζαντινής γλυπτικής
του 11ου-12ου αιώνα, όχι μόνο με τις ίδιες τεχνικές εκτέ-
λεσης και κατανομή του επιμέρους διακόσμου, αλλά και
με παρεμφερή διακοσμητικά μοτίβα. Πολλά βρέθηκαν
στην περιοχή του ναού του Προφήτη Ηλία και μπορούν
να αποδοθούν ιδιαίτερα στην κατασκευή του τέμπλου
του μεγάλου τρίκλιτου ναού που αποκαλύφθηκε το 2008
και τον οποίο μάλλον θα πρέπει να ταυτίσουμε με τον
μητροπολιτικό ναό του Ιωάννη Απόκαυκου. Στον ίδιο
ναό θα ανήκαν τα δύο εντυπωσιακά τμήματα οριζοντίου
θυρώματος των αρχών του 13ου αιώνα που περιγράψα-
με παραπάνω. Στα γλυπτά της Ναυπάκτου αξιοσημείω-
τη είναι και η παντελής απουσία ψευδοκουφικών δια-
κοσμήσεων (και άρα ισλαμικών επιδράσεων), οι οποίες
απαντούν σε γλυπτά της Αττικής, της ανατολικής Στερε-
άς Ελλάδος, της Εύβοιας και του Ν. μαγνησίας.
Η συνολική μελέτη των γλυπτών του 12ου-13ου αι-
ώνα από την Ναύπακτο, δεν εξαντλείται εδώ. Σε κάθε
περίπτωση, η μελέτη των ιστορικών συγκυριών, όσον
αφορά στα ζητήματα επαφών ή αλληλεπιδράσεων των
καλλιτεχνών στη Ναύπακτο και όσων κλήθηκαν εκεί
για εργασία την περίοδο αυτή (ιδιαίτερα στα χρόνια του
μητροπολίτη Ιωάννη Απόκαυκου) υπερβαίνει το πλαίσιο
της εργασίας μας.
 Π Α ΡΑΤ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Σ Ε Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Α ΓΛΥ Π ΤΑ Τ Ο Υ 1 2 ο υ Κ Α Ι 1 3 ο υ Α Ι Ω Ν Α Α Π Ο Τ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ
Abstract
Remarks on the Byzantine Sculptures of 12th-13th centuries from the Castle of Naupaktos
O ur article deals with the study of the byzantine
sculptures of twelfth-thirteenth centuries from
the Castle of Naupaktos, most of which are kept in the
archaeological collection of the 22nd Ephorate of Byz-
antine Antiquities. Preserved in fragments and with no
clear indication of their provenance, these reliefs were
retrieved from houses or they were found during exca-
vations in the upper parts of the Castle. Their repertoire
of themes is commonly found in byzantine decorative
sculpture of twelfth-thirteenth centuries and includes
geometrical motifs, scrolls with leaves, small quadrupeds
and birds. The techniques of carving are the typical ones
found in the sculptures of the period: low relief and two-
level relief.
Βιβλιογραφία
Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004: Δ. Αθανασούλης - Π. Αν-
δρούδης, «Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του
βυζαντινού λουτρού του Κάστρου Ναυπάκτου», Πρακτι-
κά Β΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού συνεδρίου Αιτωλοα-
καρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2003), τ. 2, Αγρίνιο
2004, 515-534.
Ανδρούδης 2010: Π. Ανδρούδης, «Παρατηρήσεις στον υστε-
ροβυζαντινό γλυπτό διάκοσμο των εκκλησιών του δυτι-
κού Πηλίου», Βυζαντινά 30 (2010), 299-319.
Βοκοτόπουλος 1973: Π. Βοκοτόπουλος, ΑΔ 28 (1973), Β´2
Χρονικά, 394-395.
Βοκοτόπουλος 1973: Π. Βοκοτόπουλος, «Βυζαντινά γλυπτά
εἰς Ναύπακτον», ΑΔ 28 (1973), Β΄ Χρονικά, 398-399.
Ζίας 1973-1974: Ν. Ζίας, ΑΔ 29 (1973-1974), Β´2 Χρονικά,
543.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1991: Ε. Καραγιάννη-Χα-
ραλαμποπούλου, «Η Ναύπακτος και η περιοχή της στα
χρόνια του Απόκαυκου», Ναυπακτιακά Ε΄ (1990-1991),
Αθήνα 1991, 77-118.
Κατσαρός 1985: Β. Κατσαρός, «Συμβολή στη μελέτη των προ-
βλημάτων βυζαντινής τοπογραφίας στη Δυτική Στερεά
(12ος-13ος αι.): Πηγές και δεδομένα», Βυζαντινά 13.2
(1985), 1503-1539.
Κατσαρός 1989: Β. Κατσαρός, «Από την καθημερινή ζωή στο
“Δεσποτάτο” της Ηπείρου. Η μαρτυρία του μητροπολί-
τη Ναυπάκτου Ιωάννη Αποκαύκου», Πρακτικά του Α΄
Διεθνούς Συμποσίου “Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο”,
Paschalis Androudis
The number of sculptures in the Naupaktos collec-
tion attests to the existence of numerous churches in
the castle. The most important one was the Metropolis
dedicated to Theotokos Naupaktiotissa and restored by
the Bishop of the city Ioannis Apokaukos (beginning
of the thirteenth century). To the sculptural decoration
of that great church - which could be identified to the
church which was excavated in 2008 - , we attribute the
most elaborate and composite sculptures of the collec-
tion. The art of the sculptures of Naupaktos reflects the
corresponding art of other sculptures of the same period
in Central Greece and the Northern Peloponnese and
confirms the hypothesis for the movement of teams of
craftsmen.
Τομές και συνέχειες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή πα-
ράδοση (Αθήνα 15-17 Σεπτεμβρίου 1988), Αθήνα 1989,
631-674.
Κεφαλλωνίτου - Κουμούση 2012: Φρ Κεφαλλωνίτου - Αν.
Κουμούση, «22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων»,
2000-2010. Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών
Αρχαιοτήτων, επιμ. μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητι-
σμού. Γενική Γραμματεία Πολιτισμού. Γενική Διεύθυνση
Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα
2012, 69-72.
Κουτσογιάννης 2001: Ε. Κουτσογιάννης (αρχιμανδρίτης),
«Χριστιανικοί ναοί στη Ναύπακτο μέχρι τα τέλη του
19ου αι.», Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου Ναυπά-
κτου (Ναύπακτος 17-19 Οκτωβρίου 1997) = Ναυπακτια-
κά Ι´2 (1998-1999), Αθήνα 2001, 195-208.
Κωνστάντιος 1981: Δ. Κωνστάντιος, «Ναύπακτος, Φρούριο»,
ΑΔ 36 (1981), Β´2 Χρονικά, 293.
Κωνστάντιος 1982: Δ. Κωνστάντιος, «Ναύπακτος, Φρούριο»,
ΑΔ 37 (1982), Β´2 Χρονικά, 278.
Κωνστάντιος 1991: Δ. Κωνστάντιος, «Προβλήματα προστα-
σίας και ανάδειξης των βυζαντινών μνημείων της Αι-
τωλοακαρνανίας», Πρακτικά του Α΄ Αρχαιολογικού και
Ιστορικού συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23
Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 603-609.
Λαζαρίδης 1966: Π. Λαζαρίδης, ΑΔ 21 (1966), Β´2 Χρονικά,
265-268.
43
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΝΔΡΟΥΔΗΣ
Λαζαρίδης 1973: Π. Λαζαρίδης, ΑΔ 28 (1973), Β΄ Χρονικά, 267-268.
Λαμπρόπουλος 1988: Κ. Λαμπρόπουλος, Ιωάννης Απόκαυκος.
Συμβολή στην έρευνα του βίου και του συγγραφικού του
έργου, διδ. διατριβή, Αθήνα 1988.
Λάππας - Καζανάκη-Λάππα 2014: Κ. Λάππας - μ. Καζανάκη -
Λάππα, «“Τοπωνυμικά” του κάστρου της Ναυπάκτου. Η
παρανόηση μιας ιστορικής μαρτυρίας», To Αρχαιολογικό
Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτω-
λοακαρνανία και την Λευκάδα (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου
2013), Ναύπακτος 2014, 101-106.
μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 2014: Σ. μαμαλούκος - μ. Παπα-
βαρνάβας, «Από τον βυζαντινό επισκοπικό ναό της Ναυπά-
κτου στο παρεκκλήσιο του Προφήτου Ηλιού. Παρατηρήσεις
στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτεκτονική των κτισμά-
των στη θέση Προφήτης Ηλίας του Κάστρου της Ναυπά-
κτου με βάση τα ευρήματα της ανασκαφής του 2008», Το
Aρχαιολογικό Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
στην Αιτωλοακαρνανία και την Λευκάδα (Ναύπακτος 2
Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος 2014, 121-144.
μπούρα 1980: Λ. μπούρα, Ὁ γλυπτός διάκοσμος τοῦ ναοῦ τῆς
Παναγίας στό μοναστήρι τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ, Ἀθήνα 1980.
Νεράντζης 2007: Ι. Νεράντζης, Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπάκτου.
Προϊστορική - Οζολαία Λοκρική - Ρωμαιοκρατούμενη - Βυ-
ζαντινή - Μεσαιωνική - Οθωμανοκρατούμενη, Αγρίνιο 2007.
Παζαράς 1998: Θ. Παζαράς, Μελέτη Συνολικής Ανάδειξης
Κάστρου Ναυπάκτου, Α΄ φάση: Τοπογραφική-φωτογραμ-
μετρική αποτύπωση, Ιστορική τεκμηρίωση, Φάσεις και
επεμβάσεις με βάση τις ιστορικές μαρτυρίες, τις σχετικές
απεικονίσεις και τα σωζόμενα λείψανα (ανέκδοτη εργα-
σία στο πλαίσιο προγράμματος του Ταμείου Αρχαιολογι-
κών Πόρων), Αθήνα 1998.
Πάλλας 1953-1954: Δ. Πάλλας, «Ἀνάγλυφος στήλη τοῦ Βυζα-
ντινοῦ μουσείου Ἀθηνῶν», ΑΕ 1953-1954, Γ΄, 267-299.
Παλιούρας 1988: Α. Παλιούρας, «Η αδελφότητα της “Θεοτό-
κου Ναυπακτιωτίσσης” και η σχέση της με την περιοχή
των Θηβών κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο», Πρακτι-
κά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Μελετών (Θήβα
10-14 Σεπτεμβρίου 1986), Αθήνα 1988, 613-623.
Παπαδόπουλος-Κεραμεύς 1907: Α. Παπαδόπουλος-Κερα-
μεύς, Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν τῆς ἀρχιεπισκοπῆς Ἀχρί-
δος, Ἁγία Πετρούπολη 1907.
Παπαδοπούλου 1993: Β. Παπαδοπούλου, «Βυζαντινά ανά-
γλυφα αρχιτεκτονικά μέλη στην Αρχαιολογική Συλλο-
γή Ναυπάκτου», Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συνεδρίου
Ναυπάκτου (Ναύπακτος 17-19 Οκτωβρίου1992) =Ναυ-
πακτιακά ΣΤ΄ (1992-93), Αθήνα 1993, 179-199.
Παπαζώτος 1994: Θ. Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της
(11ος-18ος αι.). Ιστορική και αρχαιολογική σπουδή των
μνημείων της πόλης, Αθήνα 1994.
Πετρονώτης 1993: Α. Πετρονώτης, «Οθωμανικά Αρχιτεκτονήματα
Ναυπάκτου [İnebahtı]», Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συνεδρίου
Ναυπάκτου (Ναύπακτος 17-19 Οκτωβρίου 1992) = Ναυπακτια-
κά ΣΤ΄ (1992-1993), Αθήνα 1993, 221-352.
Πολάκης 1923: Π. Πολάκης, «Ἰωάννης Ἀπόκαυκος μητροπολίτης
Ναυπάκτου. Σελίδες ἐκ τῆς Ἱστορίας τοῦ βυζαντινοῦ κράτους
κατά τόν ΙΓ΄ αἰώνα», Νέα Σιών ΙΗ´ (1923), 85-100.
Σαββίδης 1991: Α. Σαββίδης, «Η Ναύπακτος από τα Πρωτο-
44
βυζαντινά Χρόνια ως την οθωμανική κατάκτηση του
1499: Ιστορικό διάγραμμα», Πρακτικά του Α΄ Αρχαιολο-
γικού και Ιστορικού συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρί-
νιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 245-272.
Σκλάβου-μαυροειδή 1999: μ. Σκλάβου-μαυροειδή, Γλυπτά
του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1999.
Στίκας 1970: Ε. Στίκας, Τό Οἰκοδομικόν Χρονικόν τῆς Μονῆς
Ὁσίου Λουκᾶ Φωκίδος, ἐν Ἀθήναις 1970.
Τριανταφυλλόπουλος 1981: Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Η επι-
σκοπή και η μονή Κοζίλης στην Ήπειρο (συναγωγή
στοιχείων-προβλήματα)», Actes du XVe Congrès Inter-
national d’Études Byzantines (Athènes-septembre 1976),
vol. II. Art et archéologie. Communications B, Athènes
1981, 839-862.
Τριανταφυλλόπουλος 1989: Ν. Τριανταφυλλόπουλος, ΑΔ 44
(1989), Β´1 Χρονικά, 142.
Τριανταφυλλόπουλος 1991: Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Ο πα-
λαιός μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου Ναυ-
πάκτου», Πρακτικά του Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού
συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου
1988), Αγρίνιο 1991, 591-602.
Athanasiadis-Novas 1953: G. Athanasiadis-Novas, «Περί Πα-
ναγίας Ναυπακτιώτισσας», Atti dello VII Congresso Inter-
nazionale di Studi Bizantini (Palermo 3-10 Aprile 1951),
t. II, Studi Bizantini e Neoellenici 8, Roma 1953, 73-78.
Bees 1976: N. Bees, «Unedierte Schriftstücke aus der Kanzlei
des Johannes Apokaukos, des Metropoliten von Nau-
paktos (in Aetolien)», herausgegeben aus dem Nachlass
von N. A. Bees (Βέης) von E. Bees-Seferli =BNJ 21 (1974-
1976), 55-160.
Bouras 1977-1979: L. Bouras, «Architectural Sculptures of the
Twelfth and the Early Thirteenth Centuries in Greece»,
ΔΧΑΕ Θ΄ (1977-1979), 63-75.
Grabar 1976: A. Grabar 1976: Sculptures byzantines du Moyen
Âge, XIe-XIVe siècle, Paris 1976.
Grumel 1947: V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de
Constantinople, v. I, Paris 1947.
Kissas 1987: S. Kissas, «Umetnošt u Solunu pocetkom XIII
veka i Mileševko slikarstvo», Mileševa u istoriji Srpškog
Naroda, Beograd 1987, 37-49.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und
Kephallenia, TIB 3, Wien 1981.
Soustal 1975: P. Soustal, Die Griechischen Quellen zur
Mittelalterlichen Historischen Geographie von Epirus
(δακτυλογραφημένη διδ. διατριβή), Wien 1975.
Vanderheyde 1996: C. Vanderheyde, La sculpture architecturale
mésobyzantine en Épire du Xe au XIIIe siècle, Thèse de
Doctorat, Paris 1996.
Vanderheyde 2005: C. Vanderheyde, La sculpture architecturale
byzantine dans le thème de Nikopolis du Xe au début du
XIIIe siècle (Épire, Étolie-Acarnanie et Sud de l’Albanie),
Athènes 2005.
Walker 2010: A. Walker, «Middle Byzantine Aesthetics of
power and the incomparability of Islamic Art: The archi-
tectural ekphraseis of Nikolaos Mesarites», Muqarnas 27
(2010), 79-102.
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Θρησκευτική τέχνη στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα
με αφετηρία το έργο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
«Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση»*
Σ τα μέσα του 19ου αιώνα, η οικογένεια Βαλαωρίτη
στη Λευκάδα αντικαθιστά τις παλιότερες εικόνες,
που απηχούσαν τα πρότυπα της κρητικής ζωγραφικής
και βρίσκονταν στο τέμπλο του ναού του Παντοκράτο-
ρα στη Λευκάδα, με εικόνες ιταλίζουσας τεχνοτροπίας
και τεχνικής του ζακύνθιου Διονυσίου Καλυβωκά1, δω-
ρίζοντας τις παλιότερες και πιο συντηρητικές εικόνες
στο ναό του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου στο Δρυμώνα2.
Την ίδια περίπου εποχή, το 1877, οι μοναχοί της μο-
νής Δρυμοναρίου Φλωριάδας στην Ακαρνανία καλούν
ζωγράφους από τη Σαμαρίνα για να ανακαινίσουν τον
παλιότερο διάκοσμο του ναού3. Η Σαμαρίνα ήταν ένα
από τα μεγαλύτερα βλαχοχώρια της κτηνοτροφικής πε-
ριοχής μεταξύ Κόνιτσας και Γρεβενών, τόπος καταγω-
γής ενός μεγάλου αριθμού ζωγράφων4, που λόγω των
συχνών τους μετακινήσεων στην Βαλκανική χερσόνησο
είχαν έρθει σε επαφή με τις νέες τάσεις του διακοσμητι-
κού μπαρόκ και με τα δυτικά χαρακτικά και αυτό το νέο
ύφος μετέφεραν και στην ακαρνανική μονή.
Οι αλλαγές αυτές στις αισθητικές προτιμήσεις προ-
ϋποθέτουν διαφορετικές πολιτισμικές πρακτικές, που
συνδέονται με τις εξελίξεις στην ιστορική πραγματικό-
τητα των δύο συγκοινωνούντων τόπων, της Αιτωλοα-
καρνανίας και της Λευκάδας5. Από τα μέσα περίπου του
* Θερμές ευχαριστίες στον προϊστάμενο της 22ης ΕΒΑ, αγαπητό συ-
νάδελφο Γιάννη Χουλιαρά, για την πρόσκληση στο Συνέδριο και για την
τόσο πρόθυμη γνωστοποίηση του φωτογραφικού υλικού της Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
1. Σολδάτος 1999, 230.
2. Ροντογιάννης 1974, 181.
3. Παλιούρας 2004, 383-386.
4. Για τους ζωγράφους της Σαμαρίνας βλ. Παπαγεωργίου 2010.
5. Για την επικοινωνία Λευκάδας - Στερεάς Ελλάδας, βλ. Σκλαβενίτης
1996, 185-186.
Θερμές ευχαριστίες στον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, Διευθυντή
Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος
Ευγενία Δρακοπούλου
15ου αιώνα μοιράστηκαν την ίδια ιστορική μοίρα ανή-
κοντας στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η αποσύνδεσή
τους το 1684 με την προσάρτηση της Λευκάδας στη
Βενετία έως το 1787 και κατόπιν στους δημοκρατικούς
Γάλλους, στη ρωσική και αγγλική προστασία, αλλά και
οι μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις του ελ-
ληνικού στοιχείου της οθωμανικής αυτοκρατορίας το β΄
μισό του 18ου αιώνα, διαφοροποίησαν τις κοινωνικές
δομές, άλλαξαν τους τρόπους και τους χρόνους της επι-
κοινωνίας, τους γεωγραφικούς και τους πολιτισμικούς
προσανατολισμούς.
Η αναζήτηση των αισθητικών προτιμήσεων στη θρη-
σκευτική τέχνη στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκά-
δα μετά την Άλωση, προϋποθέτει μια θεματολογική και
ερευνητική κατάτμηση του ενιαίου συνόλου της αισθη-
τικής της μεταβυζαντινής τέχνης. Επίσης μια μαθητεία
στο δύσκολο σχολείο του «ατέρμονος ψηφιδωτού»,
όπου ο καθένας καλείται να εισφέρει τη δική του ψηφί-
δα για τη συγκρότηση μιας ιδεατής –πιθανώς και ανέφι-
κτης– πραγματικότητας, της αποτύπωσης μνημείων, ει-
κόνων, επιγραφών και αρχειακών μαρτυριών επιμέρους
γεωγραφικών ενοτήτων6.
Παράλληλα, η συγκρότηση μεγάλων συνόλων για
την βυζαντινή τέχνη του ελλαδικού χώρου ή την συνέ-
χειά της μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους, συνό-
λων συστηματικά και υπεύθυνα σχολιασμένων, καλείται
Ερευνών για την πολύτιμη βοήθειά του στην αναζήτηση της λευκαδίτικης
βιβλιογραφίας.
6. Παλαιά και νεώτερα μέλη της αρχαιολογικής Υπηρεσίας, όπως ο
ακαδημαϊκός Π. Λ. Βοκοτόπουλος, ο Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ο Δ. Κων-
στάντιος, η Πολ. Δημητρακοπούλου, πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, όπως οι
καθηγητές A. Παλιούρας και Αγγ. Σταυροπούλου, λόγιοι όπως ο Πάνος
Ροντογιάννης και ο Χρίστος Σολδάτος, καθώς και δεκάδες μελετητές
έχουν συνεισφέρει στη συγκρότηση του ατέρμονος ψηφιδωτού για την
Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα.
45
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 1. Γουριά Αιτωλίας, μονή Ταξιαρχών, καθολικό. Άγιος, τοιχογραφία, περ. 1500 (Αρχείο 22ης Ε.Β.Α.).
να λειτουργήσει θεραπευτικά στην αποσπασματικότητα,
προχωρώντας στην αντιμετώπιση της τέχνης ως αισθη-
τικής κατεύθυνσης και ως πολιτισμικής πρακτικής. Ο
μανόλης Χατζηδάκης συλλαμβάνοντας πολύ νωρίς την
αναγκαιότητα συνολικών έργων ξεκίνησε στην Ακαδη-
μία Αθηνών και στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών έργα, που
είχαν στόχο να ξεπεράσουν την αποσπασματικότητα και
να υπηρετήσουν την πολιτισμική πραγματικότητα στο
σύνολό της7. Τώρα πια, που το έργο του για τους Έλ-
ληνες Ζωγράφους έχει σχεδόν ολοκληρωθεί, μας δίνεται
η δυνατότητα να προχωρήσουμε σε γενικότερες θεωρή-
7. Το Πρόγραμμα Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση του Εθνικού
Ιδρύματος Ερευνών συγκροτεί συστηματικά εδώ και 25 χρόνια ένα σώμα,
με τη συλλογή όλων των βιογραφικών στοιχείων για τους επώνυμους ζω-
γράφους από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα, καθώς και όλα τα έργα τους,
εικόνες και τοιχογραφίες. Τα ήδη υπάρχοντα εργαλεία αυτού του προ-
γράμματος είναι τρία βασικά βιβλία –ετοιμάζεται το τέταρτο και τελευ-
ταίο– μια εκδεδομένη ψηφιακή βάση δεδομένων με αναλυτικούς πίνακες
τόπων καταγωγής και εργασίας των ζωγράφων και ένας δικτυακός τό-
πος διαθέσιμος στο κοινό. μέχρι τώρα το έργο αριθμεί 2.500 ζωγράφους,
1.000 τοιχογραφικά σύνολα και 6.500 φορητές εικόνες.
46
σεις και να εντάξουμε τις επιμέρους καλλιτεχνικές δρα-
στηριότητες στο σύνολο της καλλιτεχνικής παραγωγής
των μεταβυζαντινών χρόνων. Έτσι η έρευνα περνάει σε
ένα συνθετικό στάδιο μελέτης των επιμέρους στοιχείων
και αποτύπωσης της πολιτισμικής πραγματικότητας.
Για την περιοχή Αιτωλοακαρνανίας-Λευκάδας, ο
15ος αιώνας, σε γενικές γραμμές, εμπεριέχει δύο του-
λάχιστον δυναμικά ξεχωριστά πολιτισμικά περιβάλλο-
ντα, ένα στην Αιτωλία, καθόσον η Ναύπακτος υπάγεται
στους Βενετούς έως το 14998 και ένα στη Λευκάδα, την
οποία κυβερνά ο οίκος των Τόκκων (1362-1479)9.
Η παρουσία της υψηλής ποιότητας κρητικής τέχνης
στις μονές της Αιτωλίας στα τέλη του 15ου αιώνα με
την πρόσκληση του Ξένου Διγενή για να εκτελέσει τις
τοιχογραφίες με χορηγία των μοναχών της μονής μυρ-
τιάς10, προφανώς συνδέεται με την παρουσία των Βε-
8. Βλ. Νεραντζής 2007, 77-79.
9. Ροντογιάννης 1980, 313-356.
10. Παλιούρας 2004, 116-119, 209-219.
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Εικ. 2. Αετός Ξηρομέρου, μονή Αγίου Νικολάου. Άγιοι Κων-
σταντίνος και Ελένη, τοιχογραφία, 1692 (Αρχείο 22ης Ε.Β.Α.).
νετών στην περιοχή και την επικοινωνία με την Κρήτη.
Εξάλλου, την παρουσία ενός εξαίρετου ζωγράφου, κατό-
χου της κρητικής ζωγραφικής φορητών εικόνων συνα-
ντάμε και στη μονή Ταξιαρχών κοντά στο χωριό Γουριά
της Αιτωλίας (εικ. 1)11.
Στη Λευκάδα, η τέχνη του 15ου αιώνα αποτελεί μια
ξεχωριστή περίπτωση, καθόσον η εγκατεστημένη εκεί
αυλή των Τόκκων είχε δημιουργήσει ένα ιδιαίτερο πολι-
τισμικό περιβάλλον12, σχετιζόμενο με τη Βενετία και τη
Ραγούζα, από το οποίο, καθώς φαίνεται από τα λιγοστά
ίχνη, που άφησαν οι συχνοί και καταστροφικοί σεισμοί
στο νησί, δεν έλειψε η ζωγραφική δραστηριότητα. Σ’
αυτό το περιβάλλον εντάσσονται οι τοιχογραφίες της
Απόλπαινας στα 1449/5013, σε έναν ιδιάζοντα και γοη-
11. Παλιούρας 2004, 268-271.
12. Βλ. Ροντογιάννης 1982, 335 κ.ε.
13. Σταυροπούλου 2000.
Ευχαριστώ την καθηγήτρια Αγγελική Σταυροπούλου για τη γνωστο-
ποίηση φωτογραφικού υλικού από την καταγραφή του Πανεπιστημίου
Ιωαννίνων στη Λευκάδα το 2012.
Εικ. 3. Λιβάδι Καρυάς Λευκάδας, μονή Προδρόμου. Άγιος,
τοιχογραφία, 17ος αι. (Αρχείο 22ης Ε.Β.Α.).
τευτικό συνδυασμό της ορθόδοξης παράδοσης και της
διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας. Η ζωγραφική αυτή
δεν έμεινε χωρίς συνέχεια στο νησί, όπως δείχνουν οι
τοιχογραφίες του 15ου αιώνα στον Άγιο Γεώργιο στους
Σκάρους14.
Τον επόμενο αιώνα, οι μοναχοί της μονής μυρτιάς,
ξεχωριστού ιστορικού και καλλιτεχνικού κέντρου της
περιοχής, είναι ενήμεροι της υψηλής τέχνης που Φρά-
γκου Κατελάνου15. Το 1539, η κλήση του στο ίδιο μο-
ναστήρι, που είχε προηγουμένως προσκαλέσει τον Ξένο
Διγενή από την Κρήτη, καταδεικνύει και την οικονομική
δυνατότητα πρόσκλησης του καλύτερου ίσως ζωγράφου
της βορειοδυτικής Ελλάδας αλλά και την στροφή προς
την τέχνη αυτής της περιοχής. Στα τέλη του αιώνα, τη
σχέση των ζωγράφων της μακεδονίας με τις μονές της
Αιτωλίας επιβεβαιώνει και η κλήση των παραγωγικών
14. Δημητρακοπούλου-μούτσικα 2010, 106-107, εικ. 81, 82.
15. Για το ζωγράφο και την τέχνη του βλ. Αχειμάστου 1983. Semoglou
1999.
47
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ

Εικ. 4. Αρχοντοχώρι Ακαρ-

νανίας, ναός Ζωοδόχου Πη-
γής. Η Αγία Τριάδα, τοιχο-
γραφία, 1669 (Αρχείο 22ης
Ε.Β.Α.).

Εικ. 5. Αρχοντοχώρι Ακαρ-

νανίας, ναός Ζωοδόχου
Πηγής: Η Αποκαθήλωση,
τοιχογραφία, 1669 (Αρχείο
22ης Ε.Β.Α.).

48
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ

ζωγράφων από το Λινοτόπι κοντά στην Καστοριά στη

μονή Φωτμού16, σε μια πλαγιά της Τριχωνίδας, το 1589,
με χορηγία των μοναχών, παρότι η περιοχή είναι απομα-
κρυσμένη από την ακτίνα δράσης αυτών των ζωγράφων.
Η τέχνη των λινοτοπιτών, που συνεχίστηκε με βεβαι-
ότητα έως τα μέσα του 17ου αιώνα, εξαπλώθηκε στην
περιοχή της Ηπείρου17. Επηρεάζοντας και επηρεαζόμενη
από τα τοπικά ζωγραφικά εργαστήρια, η τέχνη αυτή δι-
ακρίθηκε για τον μη αστικό της χαρακτήρα, παρόλα τα
καλά πρότυπα του 16ου αιώνα, τα οποία διέθετε· αυτήν
τη ζωγραφική προτίμησε και ο ιερομόναχος Ευγένιος
Γιαννακόπουλος στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου
το 169218, στο κέντρο του τριγώνου που σχηματίζουν
τα τρία μεγάλα χωριά του Ξηρομέρου, η Κωνωπίνα, η
Κατούνα και ο ακμάζων Αετός, έδρα επισκοπής (εικ. 2).
Παρόμοια ζωγραφική, όχι υψηλών αξιώσεων, προτί-
μησαν και τα μοναστήρια στη Λευκάδα, ενώ το νησί μοι-
ραζόταν την ίδια ιστορική μοίρα με την διπλανή Στερεά
Ελλάδα μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα. Τη βλέπουμε
στη μονή Προδρόμου στο Λιβάδι Καρυάς (εικ. 3), στη
μονή Ασωμάτων στη Βαυκερή και στο ναό του Προδρό-
μου στο Άλατρο19, χωριό πού άκμαζε με δέκα εκκλησίες
την εποχή της τουρκοκρατίας, κρυμμένο στο βάθος μιας
χαράδρας ανάμεσα στο Νυδρί και τον Βλυχό, προστα- Εικ. 6. Νιοχώρι Λευκάδας, ναός Αγίου Δημητρίου μουζάκη.
τευμένο από τις πειρατικές επιδρομές. Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, τοιχογραφία, τ. 17ου αιώνα (Αρ-
χείο Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών).
Σ’ αυτήν την χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις τέχνη, η
εξαίρεση σημειώνεται στο χωριό των Αρχόντων, στο
Αρχοντοχώρι της Ακαρνανίας. Το 1669, με χορηγία των Ο ρόλος της Ζακύνθου ως κέντρου τέχνης θα είναι
ευγενεστάτων αρχόντων της οικογένειας Λογοθέτη στο καθοριστικός γενικά για την πολιτισμική εξέλιξη της
ναό της Ζωοδόχου Πηγής20, οι ζωγράφοι, με τις καλο- Λευκάδας. Βρισκόμαστε στα τέλη του 17ου αιώνα, όταν
σχεδιασμένες, ευφάνταστες και ενήμερες της πιο προ- το νησί περνάει στη διοίκηση της Γαληνοτάτης και η πα-
οδευτικής τέχνης της εποχής τοιχογραφίες, δείχνουν να ρουσία ενός τοιχογραφικού συνεργείου από τη Ζάκυνθο
έχουν σχέση με τα Ιόνια νησιά και πιθανώς με τη Ζάκυν- φαίνεται περισσότερο από πιθανή αυτήν την εποχή, αν
θο (εικ. 4, 5). λάβουμε υπόψη, ότι η μεγάλη αλλαγή στο ύφος της τέ-
Την ίδια ακριβώς την εποχή, σε ιδιωτικό ναό της χνης της Λευκάδας συντελείται με την στροφή από τον
Λευκάδας, στον Άγιο Δημήτριο της ζακυνθινής καταγω- ηπειρωτικό στο νησιωτικό χώρο, δηλαδή στο βενετσιά-
γής οικογένειας μουζάκη στο Νιοχώρι21, οι τοιχογραφί- νικο, και ακολουθεί τις ιστορικές συγκυρίες.
ες του τέλους του 17ου αιώνα καταδεικνύουν πρότυπα Πολυπληθέστεροι από τους ζωγράφους των άλλων
κρητικά μεταφερμένα στα Ιόνια και πιθανότατα στη Ζά- νησιών του Ιονίου, οι ζωγράφοι της Ζακύνθου –τον 17ο
κυνθο (εικ. 6). και 18ο αιώνα πλησιάζουν τους 5022– είναι αυτοί που
έχουν δεχθεί το μεγάλο όγκο των κρητικών ομοτέχνων
τους, πριν και μετά την πτώση του Χάνδακα (1669), και
τώρα αναζητούν με προθυμία νέες παραγγελίες στα γει-
16. Παλιούρας 2004, 243-246. τονικά νησιά. Η Λευκάδα είναι ο ιδανικός τόπος για να
17. Βλ. Τούρτα 1991.
18. Παλιούρας 2004, 322-328. εξασκήσουν την τέχνη τους. με αποφάσεις της βενετι-
19. Δημητρακοπούλου-μούτσικα 2010. κής διοίκησης τζαμιά μετατρέπονται σε χριστιανικούς
20. Παλιούρας 2004, 354-359.
21. Ροντογιάννης 1974, 72-75, πίν. 33-36. Σολδάτος 1999, 161-168,
εικ. 116-126. 22. Βλ. Δρακοπούλου 2004.

49
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 7. Πόλη Λευκάδας, ναός Αγίου Νικολάου. Χριστός ένθρο-
νος, εικόνα του Σπυρίδωνα Βεντούρα (Φωτογραφικό Αρχείο
Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Πανεπιστημίου Ιω-
αννίνων).
ναούς, όπως το τζαμί του κάστρου, και ιδρύεται πλήθος
νέων ναών ιδιωτικών ή συναδελφικών, συνολικά περί-
που 40 από το 1685 ώς το 175923.
μια έγγραφη μαρτυρία των αρχών του 18ου αιώ-
να, λίγα χρόνια μετά την αλλαγή κυριάρχων στη Λευ-
κάδα, επιβεβαιώνει όσα παρατηρούμε στην τέχνη του
νησιού. Οι ζακυνθινοί ζωγράφοι Δημήτρης Νομικός και
Αντώνιος Νοταράς συνεταιρίζονται για να πάνε να ζω-
γραφίσουν στη Λευκάδα24. Ακόμη το 1812, οι λευκαδί-
τες καλούν το ζωγράφο Ιωάννη μαυρομιχάλη από τη
Ζάκυνθο να ζωγραφίσει τις εικόνες και να χρυσώσει το
τέμπλο του ναού των Εισοδίων και του δίνεται χρόνος
να «πάγῃ εἰς τήν Ζάκυνθον νά φέρῃ τά ἀναγκαιοῦντα
δισένια (σχέδια), ἐργαλεῖα καί ἄλλα τῆς τέχνης γιά τήν
οἰκοδομή τήν ὁποίαν ὑπόσχεται νά τήν κάμῃ περιφανε-
23. Ροντογιάννης 1974, 234.
24. Ζώης 1923, 198-199.
50
στέραν ἀπό ὅλες ταῖς ζωγραφίαις καί οἰκοδομαῖς ὁπού
εὑρίσκονται εἰς ταύτην τήν Πολιτείαν»25.
Εκτός από τις μαρτυρίες των αρχείων, η παρουσία
των ζακυνθινών ζωγράφων ανιχνεύεται παντού στο
νησί. Ο ζακυνθινός Θεόδωρος Παπαντώνης ή Γεωργά-
νος ζωγραφίζει εικόνες για το νεοσύστατο ναό των Ει-
σοδίων της πόλης της Λευκάδας26. Στη Ζάκυνθο ήταν
εγκατεστημένος και ο πελοποννήσιος Παναγιώτης Δο-
ξαράς, λόγιος, κατά τα αναγεννησιακά πρότυπα ζωγρά-
φος, πριν έρθει να ζωγραφίσει στη Λευκάδα. Αυτός, όταν
έρχεται στη Λευκάδα μετά το 1738, μαζί με τον γιο του
Νικόλαο, ύστερα από μια δεκαετία στη Βενετία με την
αίγλη του έμπιστου και υπεύθυνου των καλλιτεχνικών
συλλογών του στρατάρχη Schulemberg, φαίνεται ότι με
το κύρος του θα δώσει την αποφασιστική ώθηση στο νέο
ύφος της ζωγραφικής του νησιού, που θα κατακτήσει το
γούστο των λευκαδιτών27. Στα 1777 ο παραγωγικότατος
ζακυνθινός Νικόλαος Κουτούζης θα εγκατασταθεί στη
Λευκάδα ως ιερέας και ζωγράφος28.
Αυτοί οι ζακυνθινοί κυρίως αλλά και κάποιοι κερ-
κυραίοι, όπως ο Κωνσταντίνος Κονταρίνης29 από ρε-
θυμνιώτικης καταγωγής οικογένεια, που θα ζωγραφί-
σει στον Άγιο μηνά30, και ο καλός ζωγράφος Γεώργιος
Χρυσολωράς31 θα διαμορφώσουν στη διάρκεια του 18ου
αιώνα στο νησί της Λευκάδας μια νέα αισθητική, προσα-
νατολισμένη στη νατουραλιστική ιταλική τέχνη. Είναι η
εποχή της προετοιμασίας για να ανθήσει ο λευκαδίτικος
πολιτισμός τον επόμενο αιώνα με τα ιδιαίτερα χαρακτη-
ριστικά του, και όχι μόνο στην τέχνη. Ο μελετητής και
βαθύς γνώστης του λευκαδίτικου πολιτισμού Τριαντά-
φυλλος Σκλαβενίτης εύστοχα επισημαίνει ότι «η ενσω-
μάτωση στο σύστημα των Ιονίων θα φανεί περισσότερο
τον 19ο αιώνα και τότε είναι που διαπιστώνουμε και
στην πολιτισμική πορεία κάποια φαινόμενα να μεστώ-
νουν και στη σφαίρα των συνειδητοποιήσεων να βιώνο-
νται κοινά στοιχεία επτανησιακού πολιτισμού»32.
Οι λευκαδίτες έχοντας πλέον δεχθεί τις ποικίλες
επιρροές, κυρίως ζακυνθινών και κερκυραίων, και με δε-
δομένη τη μεγάλη ζήτηση για εικόνες στο νησί θα δια-
25. Ροντογιάννης 1974, 435-437.
26. Ροντογιάννης 1974, 338-341. Ζαμπέλης 2007, 180. Χατζηδάκης -
Δρακοπούλου 1997, 279.
27. Βλ. Σολδάτος 2000. Χαραλαμπίδης 2000. Καρκαζής 2004. Αλεβί-
ζου 2005. Δρακοπούλου 2010, 270-274.
28. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997, 120-124.
29. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997, 104-106.
30. Ροντογιάννης 1974, 230, 235-239.
31. Ροντογιάννης 1974, 303-305. Ρηγόπουλος 1996, 168-170.
32. Σκλαβενίτης 1996, 186.
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Εικ. 8. Πόλη Λευκάδας, ναός Παντοκράτορα. μη μου Άπτου,
εικόνα του Σπυρίδωνα Βεντούρα (Φωτογραφικό Αρχείο Ιστο-
ρικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Πανεπιστημίου Ιωαννί-
νων).
μορφώσουν ένα δικό τους πλέον μεικτό ύφος τον 18ο ως
τις αρχές του 19ου αιώνα και θα συγκροτήσουν και την
πρώτη ομάδα ζωγράφων λευκαδίτικης καταγωγής στην
ιστορία της μεταβυζαντινής τέχνης.
Για να μιλήσουμε και με αριθμούς, αμέσως μετά την
υπαγωγή της Λευκάδας στη βενετική διοίκηση, ως τα
μέσα του 19ου αιώνα, έρχονται 16 επώνυμοι ζωγράφοι
να εργασθούν στο νησί33, ενώ οι ντόπιοι ζωγράφοι εμ-
φανίζονται από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά και
φθάνουν τους 1734.
33. Θεόδωρος Παπαντώνης (Γεωργάνος), Φόσκαλης (Φώσκαρης),
Κονταρίνης Κωνσταντίνος, Χρυσολωράς Γεώργιος, Δοξαράς Παναγιώ-
της, Δοξαράς Νικόλαος, Σταμουλόπουλος Νικόλαος, Κόκκινος Κων-
σταντίνος, Σταυράκης Δημήτριος, Κολυβάς Φώτης, Σκούταρης Ιωάννης,
Κουτούζης Νικόλαος, Ρί(ύ)στος Αναστάσιος, μακρής Ιάκωβος, μπέτζος
Ανδρέας, Καλυβωκάς Διονύσιος.
34. Τζέν μιχαήλ, Τζέν Τομάζο, μαράτζος Σπυρίδων, Ανεμογιάννης
Αναστάσιος, Καλός Θεόφιλος, Παπανολόπουλος Νικόλαος, Σταϊκόπου-
λος Ευστάθιος, μωραΐτης Ανδρέας, Λεύκας μακάριος, Τσιρίμπασης Δη-
Εικ. 9. Ιρά Λευκάδας, μονή Αγίου Νικολάου. Υπογραφή του
ζωγράφου Ανδρέα μπέτζου στο τέμπλο, 1799 (Αρχείο Ινστι-
τούτου Ιστορικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών).
Οι πιο παραγωγικοί απ’ τους τελευταίους είναι ο
Τομάζο Τζεν, ο ιερέας μακάριος Λεύκας και εφημέρι-
ος του Αγίου μηνά, ο Βασίλειος Αρκελές από φτωχική
οικογένεια που ακολουθεί τα καλά πρότυπα του Τζάνε,
ο Στυλιανός Δεβάρης, ο πολύς Σπυρίδωνας Βεντούρας,
ο Ιωάννης Ρούσος από καλή οικογένεια της Λευκάδας
και ο σύγχρονός του, επίσης παραγωγικός, Καμπίσος-
μπέλλος35. Οι ίδιοι διαμορφώνουν ένα ενδιαφέρον δί-
κτυο συγγενικών και επαγγελματικών σχέσεων με τις
λευκαδίτικες οικογένειες36.
Λευκαδίτες παραγγελιοδότες και ζωγράφοι προσεγ-
γίζοντας, αλλά όχι απολύτως κατακτώντας τα επτανησι-
ακά πρότυπα, στα ίχνη δυτικών αισθητικών αντιλήψεων
θα αναζητήσουν την έκφραση της ζωγραφικής κυρίως
στις φορητές εικόνες. Από τα τέλη του 17ου αιώνα έως
τις αρχές του 19ου εντοπίζονται περισσότερες από 300
φορητές εικόνες επώνυμων ζωγράφων, κυρίως στην
πόλη, αλλά και στα χωριά του νησιού37. Το αμφιταλα-
ντευόμενο ύφος τους, περισσότερο συντηρητικό στα
δεσποτικά (εικ. 7), περισσότερο ελεύθερο σε νέες αφη-
γηματικές σκηνές (εικ. 8) θα κατακτήσει τους ναούς της
πόλης, των χωριών και των μοναστηριών.
μοναχοί ή ενορίτες που επιθυμούν να διακοσμή-
σουν με τοιχογραφίες παλιούς –κατεστραμμένους από
τους συχνούς σεισμούς– και νέους ναούς του νησιού θα
στραφούν αναγκαστικά σε ζωγραφικά συνεργεία που
εργάζονται στον ηπειρωτικό χώρο, όπου εξακολουθεί
να έχει πέραση η τοιχογραφία, αντίθετα με τα νησιά του
Ιονίου. Το 1761, το ναό του Αγίου Γερασίμου του Νέου,
μήτριος, Ιωαννίτης Κωνσταντίνος, Αρκελές Βασίλειος, Δεβάρης Ιωάννης,
Βεντούρας Σπυρίδων, Ρούσσος Ιωάννης, Καμπίσος-μπέλλος Σπυρίδων,
Γαζής Σπυρίδων.
35. Γενικά στοιχεία για τους ζωγράφους αυτούς, καθώς και για όσους
αναφέρονται στις δύο παραπάνω υποσημειώσεις βλ. Χατζηδάκης 1987.
Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997 και Δρακοπούλου 2010, στα αντίστοιχα
λήμματα.
36. Βλ. Αλεβίζου 2013.
37. Βλ. Δρακοπούλου 2008, 337-347.
51
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 10. Βαρετάδα Ακαρνανίας, μονή Κοίμησης Παναγίας. Κτητορική επιγραφή, 1800 (Αρχείο 22ης Ε.Β.Α.).
ιδιωτικού ναού του Segnor Κατσαγίτη Σολδάτου, στο
χωριό Χαραδιάτικα, καλείται να τοιχογραφήσει ο από
οικογένεια κρητική κάτοικος της Πρέβεζας ζωγράφος
Φώτης Κολυβάς38. Ο ασυνήθιστος όρος του συμβολαίου
«τελειώνοντας νά δοῦν ἄνθρωποι πρακτικοί καί τεχνίτες
ἀπό τήν αὐτήν τέχνην ἄν εἶναι καλά δουλεμένη ἡ τέχνη
καί φίνα στά κολόρα εἰδάλλως νά μήν πληρωθῇ ὁ ζωγρά-
φος» δείχνει ίσως έλλειψη εμπιστοσύνης στη δουλειά
του ξένου ζωγράφου.
Ένας ηπειρωτικής καταγωγής ζωγράφος, όπως φαί-
νεται από το όνομα, εγκατεστημένος όμως στη Λευκά-
δα, ο Ανδρέας μπέτζος, που ζωγραφίζει φορητές εικό-
νες σχεδόν αποκλειστικά στα χωριά, όπως στη μονή του
Αγίου Νικολάου στα Ιρά39, προσπαθεί να μιμηθεί πρότυ-
πα επτανησιακά, ακόμα και εάν το επίπεδό του είναι πε-
ρισσότερο χειροτεχνικό. Στα Ιρά, δίπλα στην υπογραφή
του ζωγραφίζει μια ξεχωριστή λεπτομέρεια, ένα σκορπιό
έτοιμο να δαγκώσει το χέρι του αγιογράφου (εικ. 9).
Στη διπλανή Αιτωλοακαρνανία, που παραμένει υπό
οθωμανική διοίκηση, τα μοναστήρια και τα ευημερού-
ντα χωριά είναι οι βασικοί παραγγελιοδότες έργων ζω-
γραφικής, κυρίως τοιχογραφικών συνόλων, ενώ ελάχι-
στες φορητές εικόνες εντοπίζονται στην περιοχή40.
Η αυξημένη ζήτηση από μοναστήρια και κοινότητες
για τοιχογραφικά σύνολα, που συμβαδίζει με την αύξη-
ση του αριθμού των ζωγράφων σε όλο τον ορθόδοξο
38. Ροντογιάννης 1974, 87-89. Triantaphyllopoulos 1985, 360, 366.
39. Ροντογιάννης 1974, 406-407.
40. Δρακοπούλου 2008, 178.
52
κόσμο τον 18ο αιώνα, πολλαπλασιάζει και τα τοπικά
εργαστήρια ζωγραφικής. Έτσι στα μέσα του 18ου αιώ-
να, το τοπικό εργαστήρι του Γεωργίου μπαλαδήμα από
τη Σκουρτού Ξηρομέρου ζωγραφίζει τουλάχιστον έξι
εκκλησίες, μεταξύ αυτών στη μονή Παναγίας Ρόμβης,
στον Άγιο Δημήτριο στο Αρχοντοχώρι, στη μονή Πανα-
γίας Παπαδάτου41. Στην περιοχή της Βόνιτσας ένα άλλο
εργαστήρι από τον Αετό, του ζωγράφου Αλέξιου Σαμα-
ρά, σε συνεργασία με τον Στέλιο Αναγνώστου από τα
Άγραφα ζωγραφίζουν στην Κοίμηση της Θεοτόκου στο
Κάστρο (εικ. 11) και στην Παναγούλα Βόνιτσας42. Τα
μοναστήρια της Αιτωλοακαρνανίας τον 18ο αιώνα δεν
πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι συγχρόνως και πνευματικά
κέντρα, όπως η μονή Αγίου Γεωργίου Πόρτας στο Ξη-
ρόμερο ή ο Άγιος Δημήτριος Παλαίρου αλλά και κατα-
φύγια ή τόποι συγκέντρωσης κλεφτών και αρματωλών,
όπως ο Προφήτης Ηλίας Δραγαμέστου43.
Στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του επόμενου
υπήρχε έντονη η ανάγκη ενίσχυσης της ορθόδοξης πί-
στης, η οποία τώρα κινδύνευε και από τις αθεϊστικές ιδέ-
ες των Γάλλων, που είχαν καταλάβει τα Επτάνησα, ενώ
το ιστορικό τοπίο περιέπλεκε και η παρουσία του πάντα
απειθούς Αλή, πασά, ληστή και ηγεμόνα, στα χρόνια της
οθωμανικής αποδιοργάνωσης. Στο χωριό Βαρετάδα της
Ακαρνανίας ιδρύεται το 1783 και διακοσμείται με τοιχο-
γραφίες το 1800, το μοναστήρι της Κοίμησης της Πανα-
41. Παλιούρας 2004, 350-352, 360-362, 393.
42. Παλιούρας 2004, 365-369.
43. Παλιούρας 2004, 337-346, 370-371.
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Εικ. 11. Κάστρο Βόνιτσας, ναός Κοίμησης της Θεοτόκου. Άγι-
οι Αθανάσιος και Βασίλειος, τοιχογραφία, περ. 1750 (Αρχείο
22ης Ε.Β.Α.).
γίας, με έξοδα του ηγουμένου Αγαπίου, φίλου και συνερ-
γάτη του Ιγνατίου, μητροπολίτη Άρτης και Ναυπάκτου
(1794-1805), ο οποίος επίσης μνημονεύεται στη σχετική
επιγραφή44. Βρισκόμαστε στην περίοδο των ρωσοτουρ-
κικών και γαλλικών βλέψεων στην περιοχή και των δι-
εκδικήσεων του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Ο Ιγνάτιος,
κατόπιν μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, στην κρίσιμη για
τις εξελίξεις περιοχή Ηπείρου - Ακαρνανίας - Λευκάδας,
με τη συνεργασία ιερέων της Ακαρνανίας, προφανώς και
του ηγουμένου της Βαρετάδας Αγαπίου, δημιουργούσε
με την ενίσχυση των μονών κέντρα ορθοδοξίας, σε ένα
δίκτυο υπέρ των ορθόδοξων Ρώσων και κατά των άθε-
ων Γάλλων, οι οποίοι μετά την κατάληψη της Βενετίας
από το Ναπολέοντα, το 1797, είχαν εγκατασταθεί στα
Επτάνησα45. Το 1800, ο ηγούμενος Αγάπιος κινήθηκε για
την τοιχογράφηση της μονής της Βαρετάδας (εικ. 10),
στα γνωστά ύδατα των εργαστηρίων της περιοχής με το
απλοϊκό ύφος και τα έντονα χαρούμενα χρώματα.
Η μεταγενέστερη επιθετική συμπεριφορά του Αλή
εναντίον του ηγουμένου της μονής της Βαρετάδας46
προφανώς συνδέεται και με τη στάση του Ιγνατίου, ο
οποίος, έχοντας συγκρουστεί με τον Αλή και εγκαταλεί-
ψει την Άρτα, το 1805, έφθασε στη Λευκάδα το 1807,
για να οργανώσει την άμυνα του νησιού εναντίον του
Πασά των Ιωαννίνων, υποδεχόμενος τα σώματα ενό-
πλων ανδρών από τη Στερεά47. Η λύση της πολιορκίας
44. Παλιούρας 2004, 380-382.
45. Βλ. Παναγιωτόπουλος 2010, 49-51.
46. Παλιούρας 2004, 381.
47. Ροντογιάννης 1982,170. Βλ. και Παναγιωτόπουλος 2010, 61-62.
Εικ. 12. Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας, Συλλογή μεταβυζα-
ντινών Εικόνων. Άγιος Γεράσιμος της Κεφαλονιάς και άποψη
Λευκάδας, εικόνα, 1808 (Ζαμπέλης 2007, εικ. 173).
του νησιού από τον Αλή επιτεύχθηκε το καλοκαίρι του
1807, ύστερα από τη Συνθήκη του Τιλσίτ, σύμφωνα με
την οποία η Λευκάδα πέρασε από την Επτάνησο Πολι-
τεία στους αυτοκρατορικούς Γάλλους48. Η ορθόδοξη εκ-
κλησία απέδωσε τη σωτηρία του νησιού από τον Αλή σε
θαυματουργή επέμβαση της Παναγίας και του αγίου Γε-
ρασίμου της Κεφαλονιάς. Ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη
σύνδεση των ιστορικών γεγονότων στο νησί με τον άγιο
Γεράσιμο έχει φορητή εικόνα μεγάλου μεγέθους (0,87 x
0,64), που βρίσκεται σήμερα στη Συλλογή μεταβυζαντι-
νών Εικόνων, στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας (εικ.
12)49.
Στο κάτω μέρος της εικόνας του αγίου Γερασίμου,
μπροστά από τα ακαρνανικά βουνά εικονίζεται στα
αριστερά το φρούριο της Αγίας μαύρας, σε αναπαρά-
σταση που θυμίζει απεικονίσεις χαρακτικών50. Στα δεξιά
48. Ροντογιάννης 1982, 198.
49. Ροντογιάννης 1974, 204, αρ. 97. Ζαμπέλης 2005, 85-94, εικ. 4. Ζα-
μπέλης 2007, 249, εικ. 173.
50. Βλ. για παράδειγμα Λαμπρινού 2001, 141.
53
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
της εικόνας, σε πρώτο πλάνο φαίνονται οι αλυκές στου
Καρυώτη51 και το φρούριο Αλέξανδρος, που είχε κτισθεί
για την αντιμετώπιση του Αλή52. Το καράβι, που φαίνε-
ται στο βάθος της εικόνας, είναι η κανονιοφόρος της
Επτανήσου Πολιτείας, η οποία διατάχθηκε να αγκυρο-
βολήσει στο δίαυλο Λευκάδας-Ακαρνανίας, όταν στις
17 Οκτωβρίου 1806 η Διοίκηση της Λευκάδας πληρο-
φορήθηκε τις κινήσεις του Αλή εναντίον Ακαρνανίας
και Λευκάδας53. Η Συνθήκη του Τιλσίτ, με την οποία
τα Επτάνησα παραχωρήθηκαν στους Γάλλους, υπεγρά-
φη στις 8 Ιουλίου 1807 με το νέο ημερολόγιο54. Ο Αλής
αποσύρθηκε από τη Λευκάδα στα μέσα Αυγούστου του
ίδιου χρόνου55. Η χρονολογία της εικόνας του αγίου Γε-
ρασίμου, 12 μαρτίου 1808, δηλώνει την παραγγελία της
λίγους μόνο μήνες μετά τα ιστορικά γεγονότα και τον
άμεσο συσχετισμό της σωτηρίας του νησιού με την θαυ-
ματουργή επέμβαση του αγίου Γερασίμου. Ο ισχυρισμός
αυτός ενισχύεται από την μεταγενέστερη, πολύ ισχυ-
ρότερη σύνδεση του αγίου με τη σωτηρία του νησιού,
προερχόμενη από το κέντρο της Ορθοδοξίας, το Άγιον
Όρος. Ένας πανηγυρικός λόγος και μια Ακολουθία της
Φανερωμένης Λευκάδας, που φέρεται να συντάχθηκε
το 1816 στο Όρος, σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε ο
λευκαδίτης μοναχός Ανατόλιος Κουτλουμουσιανός56,
αναφέρεται με πάμπολλες ιστορικές ανακρίβειες στα
γεγονότα της αποχώρησης του Αλή πασά από το νησί,
τοποθετώντας τα, για παράδειγμα, στις 20 Οκτωβρίου
του 1800 και όχι τον Δεκαπενταύγουστο του 1807. Η
σύγχυση ως προς την ημέρα (20 Οκτωβρίου/15 Αυγού-
στου) προέκυψε από τη διπλή ημέρα εορτής του αγίου57.
Εξάλλου ο λευκαδίτης μοναχός βρισκόταν στο Όρος το
1886 και όχι το 1816 και η απόδοση των γεγονότων σε
θαύμα του αγίου Γερασίμου και της Παναγίας Φανερω-
μένης συμπίπτει με την αγιογράφηση της νέας εικόνας
της Φανερωμένης στη Λευκάδα το 188658. Σε κάθε περί-
πτωση, η λατρεία του αγίου Γερασίμου εδραιώθηκε στη
Λευκάδα, και στο μητροπολιτικό ναό της Ευαγγελίστρι-
ας, όπου και βρέθηκε η εικόνα του 1808, έγινε στις αρ-
χές του 20ού αιώνα ξύλινη λάρνακα με ελαιογραφία του
51. Λαμπρινού - μητσάκου 2001, 165-182.
52. Ροντογιάννης 1982, 168.
53. Ροντογιάννης 1982, 165.
54. Ροντογιάννης 1982, 198.
55. Ροντογιάννης 1982, 200.
56. Ζαμπέλης 2005, 89.
57. Σχετικά με τη λατρεία του αγίου Γερασίμου βλ. Ζαμπέλης 2005,
82 κ. ε.
58. Ζαμπέλης 2005, 92, σημ. 18.
54
αγίου Γερασίμου, η οποία έκτοτε λιτανεύεται και στις 16
Αυγούστου και στις 20 Οκτωβρίου59.
Έτσι, και στις δύο περιπτώσεις στις οποίες αναφερθή-
καμε, στις τοιχογραφίες της Βαρετάδας και στην εικόνα
της Λευκάδας, και στην πιο συντηρητική καλλιτεχνικά
Στερεά Ελλάδα και στην ιταλοπροσανατολισμένη Λευ-
κάδα, αναδεικνύεται τόσο ο εξέχων ρόλος της εκκλη-
σίας στην εδραίωση του ορθόδοξου φρονήματος μέσω
της τέχνης και συγχρόνως ο τρόπος, που η θρησκευτική
τέχνη καλείται να ανταποκριθεί με τα μέσα που διαθέτει
και σε κοσμικές ή άλλως ιστορικές απαιτήσεις.
Αυτός ο πρωτεύων ρόλος της εκκλησίας δίνει και
μια εξήγηση σχετικά με την επαγγελματική συγκρότη-
ση των ζωγράφων και εξηγεί την έλλειψη συντεχνιακής
οργάνωσης, σε αντίθεση με τα περισσότερα επαγγέλ-
ματα. Έχει σημασία να επισημάνουμε εδώ ότι τόσο οι
ζωγράφοι της Βαρετάδας, που περιφέρονται στα χωριά
και στα μοναστήρια του ηπειρωτικού χώρου, όσο και οι
ζωγράφοι στο σχεδόν αστικό περιβάλλον της πόλης της
Λευκάδας βρίσκονται στο ίδιο, όπως θα λέγαμε σήμε-
ρα, εργασιακό καθεστώς. Είτε ζωγραφίζουν μόνοι τους,
είτε με οικογενειακά συνεργεία, είτε συνεταιρίζονται με
ομοτέχνους τους, εργάζονται πάντα εκτός συντεχνίας60.
Προκαλεί πραγματική εντύπωση το γεγονός ότι σε κα-
μία περιοχή του ελληνικού χώρου δεν υπάρχει μνεία συ-
ντεχνίας ζωγράφων μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα,
όταν όλα τα υπόλοιπα επαγγέλματα είναι οργανωμένα
σε συντεχνίες. μόνη εξαίρεση αποτελεί η Κρήτη την
εποχή της Βενετοκρατίας. Η άμεση εξάρτηση από την
εκκλησία αποτελεί και το σημείο-κλειδί για την επαγ-
γελματική συγκρότηση των ζωγράφων, και εξηγεί την
έλλειψη συντεχνιακής τους οργάνωσης, σε αντίθεση
με τα άλλα επαγγέλματα61. Ο ρόλος της εκκλησίας, ως
ελεγκτή της ποιότητας και ρυθμιστή των αμοιβών, είναι
πιστεύω η αιτία για την απουσία της επαγγελματικής
οργάνωσης των ζωγράφων, τόσο στους αστικής ή ημια-
στικής συγκρότησης τόπους, όσο και στους αγροτικούς
οικισμούς. Εντυπωσιάζει πραγματικά το γεγονός ότι στη
Θεσσαλονίκη, με τη μεγάλη ζωγραφική δραστηριότητα
στα μέσα του 19ου αιώνα, ανάμεσα σε 400 επαγγελμα-
τίες, οργανωμένους και μη σε διάφορες συντεχνίες, δεν
αναφέρεται ούτε ένας ζωγράφος62.
59. Ζαμπέλης 2005, 94.
60. Παρά το γεγονός ότι μέχρι τώρα η ύπαρξη συντεχνιών εθεωρείτο
αναμφισβήτητη. Βλ. και Ευθυμίου 2003, 325-336 [όπου επαναλαμβάνεται
(σ. 333) η αστήρικτη άποψη του Κίτσου μακρή (Ζωγράφοι από το χωριό
Χιονιάδες της Ηπείρου, Αθήνα 1981) για ύπαρξη συντεχνίας ζωγράφων
στην περιοχή του Πηλίου]. Βλ. και Δρακοπούλου 2010, 118.
61. Βλ. Καλινδέρης 1973.
62. Βακαλόπουλος 1978. Χεκίμογλου 1993, 113-136.
 ΘΡΗΣΚΕΥ ΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Έτσι, τόσο οι τεχνίτες-χειροτέχνες των ορθόδοξων
μοναστηριών της Αιτωλοακαρνανίας, όσο και η πρωτο-
ποριακή καλλιτεχνικά γενιά των στραμμένων προς την
Ιταλία ζωγράφων της Λευκάδας, ασκούν σχεδόν απο-
κλειστικά τη θρησκευτική τέχνη, την οποία μεταδίδουν
εμπειρικά στους νέους μαθητευόμενους ζωγράφους. Η
Abstract
The religious painting of Aetolia-Acarnania and Lefkas based on the National Hellenic Founda-
tion’s program «Greek Painters after The Fall of Constantinople (1450-1850)»
B ased on the possibility of an all-inclusive approach
of post-byzantine art, as it results from the National
Research Foundation’s “Greek Painters after the Fall of
Constantinople” program, the present article attempts a
comparative study of the religious art of two closely re-
lated regions, Aetolia-Acarnania and Lefkas. Together,
the Ionian island and Central Greece facing it, form an
example both extremely interesting and challenging, as
they constitute a cohesive geographical space. This space
was also historically cohesive from the end of the 15th
until the end of the 17th century, as part of the Ottoman
Empire. The historical coexistence of Aetolia-Acarnania
and Lefkas ended when the latter was appended to the
Venetian territories in 1684. During the period in time
that followed and until the dawn of the 19th century, Ae-
tolia and Acarnania existed constantly under Ottoman
governance, while the neighbouring Lefkas was ruled by
a number of Venetian, French, Russian and English com-
manders, amongst others.
Taking into account the fact that during the three
centuries we chose to focus on, religious painting con-
stituted the most important form of artistic expression
in these two lands, a comparison of their art may bring
to light not only the different cultural environments but
also the way that orthodox painters adjusted to the re-
quirements of their respective social communities.
Thus, during the first period (end of the 15th - end
of the 17th century), which is marked by the coexistence
of the two lands in the united Ottoman empire, Cretan
painting, followed by the painting of the Macedonian
region, as practiced by the painters from Linotopi vil-
lage near Kastoria, appear to exert a significant degree
of influence on the art of mural painting of the two re-
gions. However, when - from the end of the 17th century
απουσία κοσμικού ελληνικού κράτους θα επιτρέψει ή και
θα επιβάλει τη συνέχιση των ίδιων όρων για την άσκη-
ση της ζωγραφικής στους ορθόδοξους πληθυσμούς του
ελλαδικού χώρου, οι οποίοι παραδίδονται τουλάχιστον
από τον 15ο αιώνα.
Eugenia Drakopoulou
onwards - the art of painters from the region of Epiros
prevails in the monasteries and the churches of Aetolia-
Acarnania, Lefkas turns to Zakynthos, the most dynamic
centre of the arts in the Ionian islands. Zakynthos was
empowered by the presence of renowned Cretan paint-
ers, which took refuge in the Ionian islands, after the
control of the island turned over to the Ottomans (in
1669).
The turn of the 18th century marks the final diver-
gence in the art of the two regions. In Aetolia-Acarnania,
the orthodox monasteries are the primary commission-
ers. They function as safeguards for the orthodox faith,
not only amidst the Ottoman surroundings but also in
the face of the new ideas imported by the “atheist French”.
Therefore, the art follows the art of the mural painting of
the mainland adopting a more conservative and hand-
crafted character, based on the traditional technique of
the Byzantine art and using the egg as the primary bind-
ing agent of the colours.
Meanwhile in Lefkas, the up-and-coming bourgeoi-
sie, with its eyes turned towards Italy and the Ionian
islands, favours the art of portable icons, the Italian-in-
spired physiocratic style and the oil painting technique.
The presence of painters from Zakynthos on the island
fosters a new generation of local painters, eager to fulfil
the numerous orders by private churches and monaster-
ies, both in urban and rural areas.
Despite the differences in the speed, the social stand-
ing of the commissioners and the styles of painting
that are present between the Aetolia-Akarnanias’s and
Lefkas’s artistic movements, it is important to point out
that the painters, well known or otherwise, share the
same work
55
Ε Υ Γ Ε Ν Ι Α Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Βιβλιογραφία
Αλεβίζου 2005: Ντ.-Χλ. Αλεβίζου, Ο Παναγιώτης Δοξαράς, το
Περί Ζωγραφίας κατά το αψκστ΄ και οι άλλες μεταφρά-
σεις. Τα Τεκμήρια, Θεσσαλονίκη 2005.
Αλεβίζου 2013: Ντ.-Χλ. Αλεβίζου, «Συγγενικές και κοινωνικές
σχέσεις ζωγράφων της Επτανησιακής Σχολής της ζωγρα-
φικής: Λευκάδα 18ος-19ος αι.», ΕΕΛΜ ΙΒ΄ (2009-2011),
Αθήνα 2013, 127-156.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1983: μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου,
Η Μονή των Φιλανθρωπηνών και η πρώτη φάση της με-
ταβυζαντινής ζωγραφικής, Αθήναι 1983.
Βακαλόπουλος 1978: Κ. Βακαλόπουλος, «Χριστιανικές συνοι-
κίες, συντεχνίες καί ἐπαγγέλµατα τῆς Θεσσαλονίκης στά
µέσα τοῦ 19ου αἰ.», Μακεδονικά 18 (1978), 103-141.
Δημητρακοπούλου-μούτσικα 2010: Π. Δημητρακοπούλου-
μούτσικα, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Ιωάννη
του Προδρόμου στο Άλατρο, Αθήνα 2010.
Δρακοπούλου 2004: Ε. Δρακοπούλου, «Στοιχεία για το ταξίδι
ζωγράφων και εικόνων από την Κρήτη στα νησιά του Ιο-
νίου (16ος-18ος αι. )», Πρακτικά ΣΤ´ Διεθνούς Πανιονίου
Συνεδρίου, τ. 4, Τέχνες - Φιλολογία, Αθήνα 2004, 413-427.
Δρακοπούλου 2008: Ε. Δρακοπούλου, Αναλυτικοί Πίνακες των
Ελλήνων Ζωγράφων και των Έργων τους (1450-1850),
Αθήνα 2008.
Δρακοπούλου 2010: Ε. Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι
μετά την Άλωση (1450-1850), τ. 3 Συμπληρώσεις-Διορ-
θώσεις, Αθήνα 2010.
Ευθυμίου 2003: μ. Ευθυμίου, «Οι συντεχνίες. Η κρατική ορ-
γάνωση τεχνών και επαγγελμάτων», Ιστορία του Νέου
Ελληνισμού, 1770-2000 (γεν. εποπτεία Β. Παναγιωτό-
πουλος), τ. 2, Αθήνα 2003, 325-336.
Ζαμπέλης 2005: Γ. Ζαμπέλης, Ψήγματα τοπικής ιστορίας της
Λευκάδας, Λευκάδα 2005.
Ζαμπέλης 2007: Γ. Ζαμπέλης πρωτοπρεσβύτερος, Οι ιεροί ναοί
Εισοδίων και Ευαγγελιστρίας Λευκάδος, Λευκάδα 2007.
Ζώης 1923: Λ. Ζώης, «Ἡ γραφικὴ ἐν Ἑπτανήσῳ», Παντογνώ-
στης Β΄, 1923.
Καλινδέρης 1973: μ. Καλινδέρης, Αἱ συντεχνίαι καὶ ἡ ἐκκλη-
σία ἐπὶ τουρκοκρατίας, ἐν Ἀθήναις 1973.
Καρκαζής 2004: μ. Καρκαζής, «Νικόλαος Δοξαράς. Ένας ση-
μαντικός εκπρόσωπος της “Επτανησιακής Σχολής” ζω-
γραφικής», ΕΕΛΜ Θ΄ (2003), Αθήνα 2004, 47-68.
Λαμπρινού 2001: μ. Λαμπρινού, «Η εντός Φρουρίου πόλη της
Αγίας μαύρας. Νέα στοιχεία και προοπτικές για τη δια-
χείριση του ιστορικού χώρου», Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου.
Οι Πρωτεύουσες της Λευκάδας, Αθήνα 2001, 47-68.
Λαμπρινού - μητσάκου 2001: μ. Λαμπρινού - Ελ. μητσάκου,
«Οι αλυκές στου Καρυώτη», Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου. Οι
Πρωτεύουσες της Λευκάδας, Αθήνα 2001, 165-182.
Νεραντζής 2007: Ι. Νεράντζης, Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπάκτου.
Προϊστορική - Οζολαία Λοκρική - Ρωμαιοκρατούμενη - Βυ-
ζαντινή - Μεσαιωνική - Οθωμανοκρατούμενη, Αγρίνιο 2007.
Παλιούρας 2004: Αθ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνα-
56
νία. Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή Μνημεια-
κή Τέχνη, Αγρίνιο 20042.
Παναγιωτόπουλος 2010: Β. Παναγιωτόπουλος, Ιγνάτιος Ουγ-
γροβλαχίας, Κληρικοί στον Αγώνα, Αθήνα 2010.
Παπαγεωργίου 2010: Ν. Παπαγεωργίου, Το καθολικό της Αγί-
ας Παρασκευής και ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σω-
τήρος Σαμαρίνας Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 2010.
Ρηγόπουλος 1996: Γ. Ρηγόπουλος, «Φλαμανδικές επιδράσεις
σε μεταβυζαντινά έργα της Λευκάδας», Πρακτικά Δ΄ Συ-
νεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού. Από την τοπική ιστο-
ρία στη συνολική: το παράδειγμα της Λευκάδας, 15ος-
19ος αι., Αθήνα 1996, 161-184.
Ροντογιάννης 1974: Π. Ροντογιάννης, Ἡ χριστιανική τέχνη
στή Λευκάδα, Ἀθῆναι 1974.
Ροντογιάννης 1980: Π. Ροντογιάννης, Ἱστορία τῆς Νήσου Λευ-
κάδος, τ. Α΄, Ἀθήνα 1980.
Ροντογιάννης 1982: Π. Ροντογιάννης, Ἱστορία τῆς Νήσου Λευ-
κάδος, τ. Β΄, Ἀθήνα 1982.
Σκλαβενίτης 1996: Τρ. Σκλαβενίτης, «Λευκαδίτικη Πολιτισμική
Ιστορία», Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτι-
σμού. Από την τοπική ιστορία στη συνολική: το παράδειγμα
της Λευκάδας, 15ος-19ος αι., Αθήνα 1996, 185-189.
Σολδάτος 1999: Χρ. Σολδάτος, Χριστιανική Ζωγραφική. Η με-
ταβυζαντινή και επτανησιακή τέχνη στις εκκλησίες και τα
μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ός αι.), Αθήνα 1999.
Σολδάτος 2000: Χρ. Σολδάτος, «Φορητές εικόνες και ουρανίες
στην Πόλη», Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου. Η χριστιανική τέ-
χνη στη Λευκάδα, Αθήνα 2000, 117-141.
Σταυροπούλου 2000: Α. Σταυροπούλου, «Ιάκωβος ο χορηγός
του Ναού της Οδηγήτριας στην Απόλπαινα Λευκάδας»,
Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου. Η χριστιανική τέχνη στη Λευκά-
δα, Αθήνα 2000, 21-36.
Τούρτα 1991: Αν. Τούρτα, Οι ναοί του Αγίου Νικολάου στη
Βίτσα και του Αγίου Μηνά στο Μονοδένδρι. Προσέγγιση
στο έργο των ζωγράφων από το Λινοτόπι, Αθήνα 1991.
Χαραλαμπίδης 2000: Α. Χαραλαμπίδης, «Επτάνησα: Στα δυτικά
της νεότερης ελληνικής τέχνης», Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου.
Η χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα, Αθήνα 2000, 111-116.
Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997: μ. Χατζηδάκης - Ε. Δρα-
κοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-
1850), τ. 2, Αθήνα 1997.
Χεκίμογλου 1993: Ε. Χεκίμογλου, «Χριστιανικές συντεχνίες της
Θεσσαλονίκης στα τέλη του 18ου αιώνα», Πρακτικά Ε΄ Επι-
στηµονικού Συµποσίου, Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Οθωµα-
νική περίοδος 1430-1912, Θεσσαλονίκη 1993, 113-136.
Semoglou 1999: A. Semoglou, Le décor mural de la chapelle
athonite de Saint-Nicolas (1560). Application d’un nou-
veau langage pictural par le peintre thébain Frangos Catel-
lanos, Villeneuve d’Ascq 1999.
Triantaphyllopoulos 1985: D. D. Triantaphyllopoulos, Die
nachbyzantinische Wandmalerei auf Kerkyra und den an-
deren Ionischen Inseln, München 1985.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία
στη Δυτική Στερεά. Επισκόπηση ερευνών
Η ιδέα για μια επισκόπηση της έρευνας που σχετί-
ζεται με τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνη-
μεία της Δυτικής Στερεάς είναι για μένα παλαιότερη.
Με το τέλος του 20ού αιώνα δεν θα ήταν άσκοπη μια
αναδρομή, έστω στην τελευταία εκατονταετία, για να
σταθμίσει κανείς τι έγινε σε μια περίοδο που εκτείνεται
από τη στροφή των ενδιαφερόντων στο Βυζάντιο και
τον πολιτισμό του ως σήμερα που οι βυζαντινές σπουδές
βρίσκονται –και θέλω να πιστεύω ότι θα συνεχίσουν να
βρίσκονται– σ’ ένα επίπεδο ποικιλοτρόπων ενδιαφερό-
ντων.
Μια επισκόπηση των ερευνών σε έναν αδιαμφισβή-
τητα στενότερο ιστορικογεωγραφικό χώρο, όπως είναι
η Αιτωλοακαρνανία1, φαίνεται να κρύβει στο βάθος και
μια αίσθηση ανάλογη μ’ εκείνη του H.-G. Beck στην
τελευταία του εξομολόγηση «Αποχαιρετισμός στο Βυ-
ζάντιο»2, τη μελαγχολική διαπίστωση δηλαδή πως ό,τι
είχε να δώσει η έρευνα το έδωσε και πως στο εξής δεν
θα πρέπει να περιμένουμε και πολλά πράγματα. Αυτό
όμως είναι πάντα μια υποκειμενική στάση απέναντι στα
πράγματα. Γιατί μια τέτοια πίστη θα διέλυε κάθε διάθεση
να συνεχίσουμε να μελετούμε τις ρίζες ενός πολιτισμού
και τον τρόπο που αυτός εκφράζεται σε συγκεκριμένους
ιστορικογεωγραφικούς χώρους. Άλλωστε, σ’ αυτό στο-
χεύει και η σημερινή μας Σύναξη χάρη στην πρωτοβου-
1. Ο ιστορικογεωγραφικός χώρος της Αιτωλοακαρνανίας για τη
μεσαιωνική περίοδο περιλαμβάνεται στο έργο των P. Soustal και J.
Koder, Nikopolis und Kephallēnia. Βλ. Soustal - Koder 1981, 42-43, 93-
94 και passim. Είχε προηγηθεί το μνημειώδες γεωγραφικό έργο του A.
Philippson, Die griechischen Landschaften I-IV, συμπληρωμένο για την
ιστορική τοπογραφία από τον E. Kirsten, Frankfurt / Main 1950-1959. Για
την Αιτωλοακαρνανία, βλ. Der Nordwestern der griechischen Habinsel, τ. 2.
Βλ. και Δρακούλης 2008, 199-224· 2009, 199-229. Βλ. ακόμα Veikou 2009,
43-54 και συμπληρωματική βιβλιογραφία στις σημ. 105-107.
2. Beck 1999.
Bασίλης Κατσαρός
Μνήμη Ελένης Γιαννακοπούλου-Τριανταφυλλίδη
λία της νεόδμητης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
και στους ανθρώπους της, στους οποίους οφείλεται η
οργάνωση αυτής της ημερίδας και προς τους οποίους
εκφράζω και από τη θέση αυτή τις ευχαριστίες για την
πρόσκληση και απευθύνω θερμά συγχαρητήρια.
Ανάμεσα σε συναδέλφους και ερευνητές που περπά-
τησαν και γνώρισαν από κοντά τους τόπους και τα μνη-
μεία του γεωγραφικού χώρου της Αιτωλοακαρνανίας
προτίμησα να μην προβάλω εικόνες, αφού ο περιορισμέ-
νος χρόνος υπαγορεύει να δοθεί μάλλον ένα διάγραμ-
μα του θέματος, θα ’λεγα καλύτερα ένα σχεδίασμα του
τρόπου σκέψεως και εργασίας πάνω στο ευρύτατο θέμα.
Για να δώσει κανείς μια πλήρη εικόνα της ιστορίας
των ερευνών, αφού επισκοπήσεις για τη βυζαντινή τέχνη
της περιοχής έχουμε ήδη αρκετές3, η μέθοδος ή καλύτε-
3. Επισκόπηση της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής αρχιτεκτο-
νικής στη Δυτική Ελλάδα και την Ήπειρο, περιλαμβανομένης και της
Βορείου Ηπείρου, δημοσίευσε ο ακαδημαϊκός Π. Λ. Βοκοτόπουλος στο
βιβλίο των Αντριάνο Αλπάγκο-Νοβέλλο και Γεωργίου Δημητροκάλλη, Η
Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα (81-91). Χαρακτήρα επισκοπήσεων έχουν
κατά κάποιον τρόπο οι συνοπτικές παρουσιάσεις των μνημείων της κοι-
λάδας του Αχελώου από τον Β. Κ. Κατσαρό (Κατσαρός 2009, 233-280)
και τον Ν. Χ. Καπώνη (Καπώνης 2009, 281-318), ενώ η αναφορά του
Κ. Σ. Κώνστα (Κώνστας 1970, 8/136-13/141) είναι επιγραμματική και η
περιδιάβαση στην περιοχή της Γαυρολίμνης και το όρος Βαράσοβα από
τον Ιωάννη Δελημάρη αναφέρεται στα γνωστά μνημεία της περιοχής του
ορεινού όγκου της Βαράσοβας. Ο πρόωρα αδικοχαμένος Ν. Χ. Καπώνης
(Καπώνης 2002-3) είχε προτείνει «τη δημιουργία ενός οικολογικού-πολι-
τιστικού πάρκου» στην κοιλάδα της Γαυρολίμνης, παραθέτοντας σχέδια
και φωτογραφικό υλικό από τα μνημεία της περιοχής στα οποία και ανα-
φέρεται. Για το ευρύ κοινό, η Ιστορική-Ᾱρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής
Στερεάς Ελλάδας εξέδωσε το βιβλίο Αιτωλοακαρνανία. Τόποι - Μνημεία
- Ιστορία, Αγρίνιο 1995, με ωραία έγχρωμη αποτύπωση εικόνων και κα-
τατοπιστικό συνοπτικό κείμενο, ενώ η Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινο-
τήτων Ν. Αιτωλοακαρνανίας, με την υποστήριξη της Ελληνικής Εταιρείας
Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας
Euroform της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξέδωσε το βιβλίο Αιτωλοακαρνανία.
Φυσικό περιβάλλον, ιστορία, μνημεία, οικολογικές και πολιτιστικές διαδρο-
μές, Αθήνα 19972, με κείμενα του Αθανασίου Παλιούρα για τη «Βυζαντινή
57
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
ρα οι μέθοδοι που πρέπει να επιλέξει για την ιστορική
έρευνα των παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών μνη-
μείων του χώρου είναι αντίστοιχες με τις μεθόδους που
εφαρμόζει η φιλολογική επιστήμη, αντιμετωπίζοντας τα
κείμενα, ύστερα βέβαια από την κριτική τους αποκατά-
σταση. Είναι οι γνωστές μέθοδοι, όπως μας τις ανέπτυξε
ευκρινέστατα ο Ιωάννης Συκουτρής: η ποιητοκεντρική
(προσωποκεντρική) και η εργοκεντρική μέθοδος4. Στην
περίπτωσή μας, η αντιστοιχία εμφανίζεται εξίσου ευ-
κρινής: προσωποκεντρική αφενός και μνημειοκεντρική
αφετέρου. Νομίζω ότι δεν χρειάζονται περαιτέρω διευ-
κρινίσεις. Στον ιστορικό χρόνο ορισμένα πρόσωπα ερευ-
νητών ασχολήθηκαν με τον χώρο και αναφέρθηκαν στον
μνημειακό πλούτο του με τρόπους είτε περιηγητικού ή
προεπιστημονικού ενδιαφέροντος είτε –με την πάροδο
του χρόνου– ειδικού, επαγγελματικού, επιστημονικού
ενδιαφέροντος. Σε κάθε περίπτωση, έχουμε να κάνουμε
με μνημεία, ανθρώπους και τρόπους προσέγγισης των
μνημείων και του χώρου μέσα στον χρόνο. Πρώτα όμως
απ’ όλα προέχει η βιβλιογραφική έρευνα και ενημέρωση.
Ο κάθε σύγχρονος ερευνητής φυσικά και διαθέτει
την προσωπική του βιβλιογραφική δελτιοθήκη και με
σύγχρονους όρους την ηλεκτρονική του βιβλιογραφία.
Αν δεν απατώμαι, ωστόσο, δεν υπάρχει ως τώρα μια δη-
μοσιευμένη Βιβλιογραφία ειδική για τον χώρο5 και εν-
νοώ ένα βοήθημα σαν αυτό που κατάρτισε η μακαρίτισ-
σα Στέλλα Παπαδάκη Oekland με τους συνεργάτες της
Χρ. Τσιγωνάκη και Γ. Μοσχόβη6. Ένα ανάλογο εργαλείο
έρευνας για τη βιβλιογραφία των παλαιοχριστιανικών
και βυζαντινών μνημείων της Δυτικής Στερεάς με βάση
όλες τις επιμέρους παλαιότερες βιβλιογραφικές έρευνες
και τα πρόσφατα Πρακτικά των Συνεδρίων ή την απο-
δελτίωση σχετικών συγγραμμάτων είναι στον νου μου
από καιρό· αλλά αυτή η εργασία είναι συνυφασμένη με
περίοδο» (50-53) και τα «Χριστιανικά Μνημεία» (66-80), χωρίς βιβλιο-
γραφική τεκμηρίωση. Στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία του
νομού, καθώς και στα κειμήλια, αναφέρονται και οι οδηγοί των Εκθέσε-
ων « Ἴδε τὸ ἔαρ» (2000) και «Πίστη και Τέχνη απὸ τον 10ο στον 20ό αι.»
(2008) που διοργανώθηκαν από την Ιερά Μητρόπολη Αιτωλίας και Ακαρ-
νανίας και το Κέντρο Λόγου και Τέχνης «Διέξοδος». Για τις διάφορες συμ-
βολές που ομαδοποιούν μνημεία ορισμένων περιοχών σε γενικότερα έργα
που αναφέρονται στη γεωγραφική περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας ή στις
«Εκθέσεις έργου» των αρμοδίων Εφορειών για τις βυζαντινές αρχαιότη-
τες (βλ. π.χ. Κεφαλλωνίτου 2002-3, 164-170. Βλ. ακόμη Κεφαλλωνίτου
2011, 74-96).
4. Συκουτρής 1982, 130-133.
5. Στη «Λαογραφική και γλωσσική βιβλιογραφία της Στερεάς Ελ-
λάδος» (βλ. Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 1, 1968, 303-
384), καθώς και στη «Συμβολή εις την βιβλιογραφίαν της Στερεάς Ελλά-
δος κατά την Τουρκοκρατίαν» του Ι. Γ. Γιαννόπουλου (1968, 385-436), η
αρχαιολογική βιβλιογραφία απουσιάζει.
6. Παπαδάκη-Oekland 1996.
58
την αποτίμηση και την κριτική θεώρηση, με την ευρύτε-
ρη έννοια της προσφοράς στην πρόοδο της επιστήμης,
έργο δύσκολο και χρονοβόρο.
Όπως το στάδιο εντοπισμού και συλλογής του υλι-
κού για τα κείμενα7, έτσι και η βιβλιογραφία για τα μνη-
μεία είναι η στέρεη βάση για τη στήριξη των ερευνών,
αλλά και η απαραίτητη προϋπόθεση για μια πληρέστερη
επισκόπησή τους.
Τα πρόσωπα ή τα μνημεία προέχουν σε ένα τέτοιο
εγχείρημα και με ποια διακριτή διαίρεση; Η καλύτερη
προσέγγιση θα ήταν να διακρίνουμε πρώτα μια συμ-
βατική περιοδολόγηση8 και ύστερα να προχωρήσουμε
στην επιλογή της προσωποκεντρικής ή μνημειοκεντρι-
κής προσέγγισης. Έχει ενδιαφέρον να πλησιάσει κανείς,
πέρα από τη στατικότητα των μνημείων στον χώρο και
στον χρόνο τους, με ποια ματιά είδαν τα μνημεία τα
πρόσωπα. Ωστόσο, ως αφετηρία δεν θα ήταν άστοχη μια
διάκριση γενικότερη που χαρακτηρίζει και τις αναζητή-
σεις σε κάθε εποχή. Διακρίνουμε λοιπόν:
α) Μια «προ-επιστημονική περίοδο», τα όρια της
οποίας μπορούν να προσδιοριστούν από την εποχή των
πρώτων περιηγητών στην περιοχή (17ος αι.) ως την
εδραίωση των Βυζαντινών Σπουδών στα τέλη του 19ου
αι., μια περίοδος βέβαια που ελάχιστα έχει να προσφέρει
στη σχετική έρευνα.
β) Μια «πρώιμη-επιστημονική» περίοδο ως τον Με-
σοπόλεμο, μέσα στην οποία προβάλλουν τα πρώτα ση-
μάδια ερευνητικών ενδιαφερόντων για την περιοχή με
τα μέτρα και τις αντιλήψεις που επικρατούσαν σ’ αυτήν
την εποχή.
γ) Μια «μέση-επιστημονική» περίοδο από τον Με-
σοπόλεμο ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960, εποχή
κατά την οποία προβάλλεται η έρευνα του Αν. Ορλάν-
δου με την επιβολή της τυπολογικής εξέτασης των μνη-
μείων. Παράλληλα, φαίνεται πως ξυπνά το ενδιαφέρον
των εντοπίων λογίων, αφού διαμορφώνεται το κλίμα της
εποχής που ευνοεί τη στροφή και προς τον πολιτισμό
του Βυζαντίου.
δ) Τέλος, διακρίνουμε μια ύστερη, επιστημονική πε-
ρίοδο από τη δεκαετία του ’60 ως τις μέρες μας, κατά την
οποία εμφανίζονται ειδικοί αρχαιολόγοι ερευνητές ή επι-
στήμονες που με το έργο τους κατάφεραν να εντάξουν
την περιοχή στον χάρτη της ευρύτερης πανελλήνιας και
διεθνούς έρευνας, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα ένα
7. Συκουτρής 1982, 174.
8. Αν και ο όρος είναι αδόκιμος, φαίνεται να επικρατεί ανάμεσα στους
νεότερους ιστορικούς.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
κλίμα ανανέωσης στην «ηλικιωμένη» πια αρχαιολογική
επιστήμη.
Οι νέες τάσεις στην επιστήμη της αρχαιολογίας9 που
ανανεώνει τις μεθοδολογικές προσεγγίσεις (στοιχειακή,
δηλαδή συστηματική μέθοδος, προβληματισμοί πάνω
στη θεωρία δομής, Νέα Αρχαιολογία κ.λπ.) συνέβαλαν,
ώστε να καταξιωθεί η αρχαιολογική έρευνα (πέρα από
τη μελέτη των τυπολογικών, μορφολογικών ή ρυθμο-
λογικών χαρακτηριστικών των μνημείων) ως «βασικός
πυλώνας της Ιστορίας»10, αφού στα νέα δεδομένα της
στηρίχτηκαν ευρύτερες ιστορικές έρευνες και συνθέ-
σεις, καθώς και οι νέοι προσανατολισμοί του Υπουρ-
γείου Πολιτισμού, που διεύρυνε το πλαίσιο με τον όρο
«πολιτιστική κληρονομιά» και επιχειρεί να μεταδώσει τα
μηνύματά της στο ευρύτερο κοινό. Μέσα σ’ αυτήν την
περίοδο, ακούγεται περισσότερο και ο όρος διαχείριση
της πολιτισμικής κληρονομιάς11, απαιτώντας μεγαλύτε-
ρη κατάρτιση και αυξημένες ευθύνες από τους αρχαιο-
λόγους.
Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να διευκρινιστεί
ότι μέσα στις γενικότερες αυτές περιόδους κινούνται οι
ερευνητές με την ειδικότερη κατάρτιση, αλλά και οι αυ-
τοδίδακτοι λόγιοι (ανήσυχα πνεύματα δηλαδή της επο-
χής τους), που εκτιμούν, από διαίσθηση της αξίας του,
τον μνημειακό πλούτο. Η επισκόπηση της ερευνητικής
προσφοράς των δύο κατηγοριών θα πρέπει να είναι φυ-
σικά διακριτή και νόμιμη.
Οι λόγιοι του τόπου που ήταν συναισθηματικά δε-
μένοι με τα απομεινάρια του πολιτισμού τους συνέβα-
λαν με έργο προδρομικό και ενεργή δραστηριότητα στο
να προκαλέσουν τη συστηματική επιστημονική έρευνα,
έχοντας επίγνωση ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα συνήθι-
ζε να τους τοποθετεί εκτός του αυστηρού πλαισίου της
επιστημονικής έρευνας και να τους εντάσσει στον χώρο
της ιστοριογραφίας, στους «ιστοριοδίφες» (πρβλ. τον
ιταλικό όρο antiquarii), όπως τους ονόμασαν με μια διά-
θεση μειωτική οι «επαγγελματίες». Και το φαινόμενο δεν
είναι μόνο ελληνικό. Ο «ιστορικός αρχαιοδιφισμός»12 εί-
ναι πολύ ανεπτυγμένος στην Αγγλία ήδη από τον 16ο
αιώνα και στην Ιταλία οι «antiquarii» αντιπροσωπεύουν
ερασιτέχνες ιστορικούς.
Η άλλη ομάδα είναι οι συστηματικοί επιστήμονες
ερευνητές που με κατάλληλη γνώση και μεθοδολογικά
εφόδια είδαν τα μνημεία του τόπου με τα μάτια της σύγ-
9. Λαμπρινουδάκης 2005, 13-19.
10. Λαμπρινουδάκης 2005, 15.
11. Λαμπρινουδάκης 2005, 17-18.
12. Λαμπρινουδάκης 2005, 13.
χρονης επιστημονικής έρευνας, τη χρήση νέας τεχνο-
λογίας αλλά και τη συνδρομή επιστημόνων άλλων ειδι-
κοτήτων που είναι πλέον απαραίτητοι σε επιστημονικές
ομάδες για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων.
Είναι αλήθεια ότι τα παλαιοχριστιανικά και βυζα-
ντινά μνημεία υπήρχαν και πριν να τα ανακαλύψουν οι
λόγιοι και οι επιστήμονες. Είναι όμως εξίσου αληθινή η
διαπίστωση ότι οι ανακαλύψεις αυτές ήταν επίτευγμα
λίγων αρχικώς ανθρώπων. Γι’ αυτό και η θέση τους στη
διαχρονική ιστορία είναι σημαντική, είτε είναι λόγιοι
είτε επιστήμονες.
Για τα παλαιοχριστιανικά μνημεία, ένα μεγάλο αί-
νιγμα, ιστορικό ως προς την πρώτη εμφάνισή τους, πα-
ραμένει το ερώτημα πότε εκχριστιανίζεται η περιοχή,
αφού τα παλαιοχριστιανικά μνημεία εμφανίζονται στον
ευρύτερο γεωγραφικό χώρο πολύ αργά, το νωρίτερο στα
τέλη του 5ου αιώνα και ως επί το πλείστον στην εποχή
του Ιουστινιανού ή περί τα τέλη της παλαιοχριστιανικής
περιόδου13.
Από τις 29 στο σύνολό τους παλαιοχριστιανικές βα-
σιλικές που έχουν ως τώρα επισημανθεί και καταγραφεί
στην περιοχή, για πολύ ελάχιστες υπάρχουν αναφορές
από τις πηγές14 ή τους περιηγητές και φυσικά ούτε λό-
γος για αρχαιολογικά στοιχεία ή περιγραφές της «προ-
επιστημονικής», όπως τη χαρακτηρίσαμε, περιόδου. Ο
κατάλογος δεν μπορεί να κατατεθεί με οριστική πληρό-
τητα, αλλά θα άξιζε τον κόπο να παρατεθούν τα μνημεία
και οι κατά χρονολογική σειρά ερευνητές που ενδιαφέρ-
θηκαν γι’ αυτά15.
ΠΙΝΑΚΑΣ Α.
ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Ι. ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ
1.1 Μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική (οικόπεδο οδού Κα-
πορδέλη 4, οικόπεδο Βέργου)
1) *Λαζαρίδης 1966, 267-269, πίν. 260γ, 261α-γ· 1973, 395-397, σχ. 1
2) *Βοκοτόπουλος 1973, 394-395 3) *Ζίας 1973-74, 543-545, σχ. 1-2
4) Pallas 1977, 25, αρ. 21 5) *Τριανταφυλλόπουλος 1978, 167-168 6)
Triantaphyllopoulos 1983, 147, αρ. 40 7) Παλιούρας 1985α, 48, σχ. 1
13. Κατσαρός 1981, 432 και σημ. 7. Πρβλ. Soustal - Koder 1981, 81-82.
14. Κατσαρός 1985, 1503-1539.
15. Με αστερίσκο (*) σημειώνονται όσα δημοσιεύματα αναφέρονται
σε ανασκαφικά δεδομένα, καθώς επίσης και σε επιστημονικές μελέτες για
τα μνημεία ή σε όσες εργασίες προσφέρουν νέα στοιχεία στην έρευνα.
Με πεζά στοιχεία δηλώνονται όλες οι άλλες δημοσιεύσεις που βασίζονται
κυρίως στα δεδομένα προηγουμένων μελετητών. Εντός παρενθέσεως δη-
λώνεται η προέλευση των σχεδίων και των φωτογραφιών, όταν αυτό το
υλικό αντλείται από προηγούμενα δημοσιεύματα.
59
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
(Ν. Ζία) 8) Κωνστάντιος 1984, 144 9) *Κατσαρός 1985, 518-51916 10)
Παπαδοπούλου 1990, 280 11) Νεραντζής 2001, 81-85· 2007, 234-240,
σχ. 17 (Ν. Ζία), 18 (Π. Λαζαρίδη), 19 (Ν. Ζία) 12) Κεφαλλωνίτου
2002-3, 167-169, εικ. 6-8 13) Βέικου 2007, 188-190
2.2 Βασιλική στη θέση «Οβρυόλακκα» (3η πάροδος
οδού Καρακουλάκη)
1) *Αλεξοπούλου 1989, 145, σχ. 17 2) Νεραντζής 2001, 81-85· 2007,
242-243 3) *Παπαγεωργίου 2004, 460
3.3 Κοιμητηριακή βασιλική (οικοπέδου Σαμαλέκα, οδού
Κοζώνη και Κοσμά Αιτωλού)
1) *Αλεξοπούλου 1989, 142, σχ. 15, πίν. 90α 2) *Κεφαλλωνίτου 2002-
3, 167-169, εικ. 6-8 3) *Παπαγεωργίου 2004, 460, σχ. 3, πίν. 2 4) Νε-
ραντζής 2007, 240-242, πίν. 55-56 (Φρ. Κεφαλλωνίτου)
4.4 Βασιλική της οδού Αποκαύκου (κοντά στο λιμάνι)
1) *Αλεξοπούλου 1989, 142, σχ. 16 2) *Σαράντη 1997, 304-305, πίν.
120α, β 3) *Κεφαλλωνίτου 2002-3, 169-170, εικ. 9-10 4) *Παπαγε-
ωργίου 2004, 460-462, πίν. 3-5 5) Νεραντζής 2007, 243-245, πίν. 57
(Φωτ. Σαράντη)
5.5 Κοιμητηριακή βασιλική extra muros
1) *Παπαδοπούλου 1991 2) Νεραντζής 2007, 243
ΙΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΗΣ ΓΑΥΡΟΛΙ-
ΜΝΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ ΤΟΥ ΕΥΗΝΟΥ
6.1 Βασιλική στον λόφο Αγίας Τριάδος Κάτω Βασιλικής
1) *Μαστροκώστας 1960, 196 2) *Κατσαρός 1981α, 433-436, σχ. 1
(προανασκαφικά δεδομένα) 3) *Παλιούρας 1985α, 50-51, εικ. 13-14·
1985β, 211-240, πίν. 15-46· 1986, 85-86· 1987, 72-82· 1988, 45-50·
1989, 40-43· 1994, 555-578, πίν. 1-28· 2010, passim· 2013α, 13-41, εικ.
1-39 4) Βέικου 2007, 138-142
7.2 Βασιλική Παναξιώτισσας Γαυρολίμνης
1) *Κωνστάντιος 1981, 266-269, εικ. 36αβ, 37αβ, 38αβ, 39αβ, 40α
2) Παλιούρας 1985α, 51-52
8.3 Βασιλική στο Κρυονέρι της Βαράσοβας
1) *Κεφαλλωνίτου 2004, 487-501, εικ. 1-16 2) Βέικου 2007, 151-152
ΙΙΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΟΧΘΗ ΤΟΥ ΕΥ-
ΗΝΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΧΘΗ ΤΟΥ ΑΧΕ-
ΛΩΟΥ
9.1 Βασιλική στην Παναγία Τριμυτού
1) *Βοκοτόπουλος 1975, 29-35, 189-190, σχ. 11, 12, πίν. 14-23
16. Τίθεται το πρόβλημα ταύτισης της βασιλικής με τον καθεδρικό
ναό της Ναυπάκτου που προκάλεσε και προκαλεί επιστημονικές συζη-
τήσεις (βλ. Παρεμβάσεις, Β΄ Επιστημονικό Συνέδριο Εταιρείας Ναυπα-
κτιακών Μελετών, Ναύπακτος 17-18-19 Οκτωβρίου 1997, 44-47). Βλ. και
Γ΄ Πολιτιστική Συνάντηση, Ναύπακτος, 20-21 Οκτωβρίου 2001, Αθήνα
2004, 200-203.
60
2) *Megaw 1977, 238 3) *Κατσαρός 1981α, 462-46317 4) Παλιούρας
1985α, 52, εικ. 1 (κιονόκρανο· πρβλ. Βοκοτόπουλος 1975, πίν. 20β)
10.2 Βασιλική Αγίου Γεωργίου Ευηνοχωρίου
1) Γκούβρας 1971, 99-100, εικ. σελίδας 99 2) *Βοκοτόπου-
λος 1967, 325-327, σχ. 1, πίν. 244α-δ· 1968, 241, πίν. 241γ
3) Pallas 1977, 25-26 4) Τριανταφυλλόπουλος 1978, 171 5) *Κατσα-
ρός 1981α, 436-441, σχ. 2, εικ. 4-5, 7 6) Παλιούρας 1985α, 50-51, εικ.
15
11.3 Βασιλική στον Άγιο Βασίλειο Μεσολογγίου
1) *Κωνστάντιος 1984, 133· 1988, 607, πίν. 134α, β 2) Παλιούρας
1985α, 50
12.4 Βασιλική στη θέση «Φοινικιά» Μεσολογγίου
1) *Ζαφειροπούλου 1973-74, 527-530, σχ. 4, πίν. 344, 349ε
2) Soustal – Koder 1981, 106 3) Παλιούρας 1985α, 50 4) Κωνστάντιος
1988, 607, πίν. 133αβ, 5) Βέικου 2007, 219-220
13.5 Βασιλική στον λόφο «Επισκοπή» της περιοχής του
χωριού «Μάστρου»
1) Πύρρος χφ.18 2) Kirsten 1941, στ. 100, σημ. 5· 1942, 2368, 17-30,
2374, 13 3) Κώνστας 1952, 1477 4) Λαζαρίδης 1960, 196 5) *Βο-
κοτόπουλος 1967, 328-330, σχ. 2, πίν. 238-239· 1968, 241· 1969,
300, πίν. 258β· 1975, 11-20 και 179-181, σχ. 1-6, πίν. 1-7· 1976,
αρ. 888 6) Sodini 1970, 723, σημ. 42 7) Κόκκας 1973, 866-869 και
σχέδιο σελίδας 868 8) Bull. AIEMA 6, 1976, αρ. 888 9) *Megaw
1977, 238 10) Pallas 1977, 26-28, εικ. 10 (σχ. Π. Βοκοτοπούλου)
11) *Κατσαρός 1980, 27-28, σημ. 4719· 1981α, 443-449, σχ. 4, 8, εικ.
8-10· 2009, 240-244, εικ. 8-10, 11-1320 12) Soustal – Koder 1981,
202 13) Κίσσας 1983, 174-175 (για την ταύτιση του μνημείου)
14) Παλιούρας 1985α, 52-55, εικ. 18-19, 29 και 197-200, εικ. 205-207
15) *Ασημακοπούλου-Ατζακά 1987, 114-115, αριθ. 57, πίν. 166α-γ
16) Μπούρας 2001, 50-51, 62 17) Κουμούση 2012, αρ. 32.1821
17. Βλ. και Κατσαρός 1985, 1530-1533, όπου προτείνεται η ορθή
γραφή Τριμυτού αντί της επικρατούσης Τρημιτού. Παρά τους αρχικούς
ενδοιασμούς μου, φαίνεται ότι στη θέση του μεσοβυζαντινού ναού υπήρ-
χε αρχικά παλαιοχριστιανικός ναός, όπως έχει ήδη υποστηρίξει ο Megaw.
Ευρείας κλίμακος ακόσμητο ψηφιδωτό δάπεδο αποκαλύφθηκε σε παλαιο-
χριστιανική βασιλική στο χωριό Κούκουρα Δωρίδος.
18. Πρώτη μνεία της επισκοπής και του ναού παραδίδεται από την
ανέκδοτη Γεωγραφία του Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού, Ελλάδος Πε-
ριήγησις. Αιτωλικά, χειρόγραφο της Συλλογής Γιάννη Βλαχογιάννη των
Γενικών Αρχείων του Κράτους, τ. 1, φ. 569-570: «πρός ἄρκτον τοῦ Νεοχω-
ρίου, 2 μίλια εἶναι τό Μάστρο χωρίον καί πλησίον αὐτοῦ εἶναι μία παλαιά
ἐκκλησία, Μητρόπολις τά νῦν λεγομένη, ὅπου ἦτον ἡ καθέδρα τοῦ Αχελώ-
ου καί Ἀετοῦ Ἀρχιερέως καθώς λέγουσιν» (Εισαγωγή, επιμέλεια, αντιγρα-
φή Κ. Δ. Μπίτα, Αθήναι 1975, 29).
19. Η εργασία μετατέθηκε εκτάκτως από τον τόμο 9 του περιοδικού
Βυζαντινά στον 10, 1980, 9 (Σημείωση Σύνταξης του περιοδικού). Ταυτί-
ζεται για πρώτη φορά ασφαλώς το μνημείο με την έδρα του επισκόπου
Αχελώου, καθώς μνημονεύεται από τον λόγιο Μητροπολίτη Ναυπάκτου
Ιωάννη Απόκαυκο στο β΄ τρίτο του 13ου αιώνα.
20. Στην εικόνα 11 αναδημοσιεύεται το σχέδιο του Γ. Δ. Κόκκα και
στην εικόνα 12 το σχέδιο του Π. Λ. Βοκοτοπούλου, με παρέμβαση· στην
εικόνα 12 αναπαράγονται φωτογραφίες από τον πίνακα 7 του βιβλίου του
Π. Λ. Βοκοτοπούλου, Αρχιτεκτονική (Bοκοτόπουλος 1975).
21. Νέα στοιχεία προέκυψαν κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης
του μνημείου (Κουμούση 2012). Για τις μεταγενέστερες φάσεις του μνη-
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
14.6 Βασιλική στον Άγιο Ιωάννη Γουριάς Μεσολογγίου22
1) *Κατσαρός 1981α, 449-450, σχ. 5, εικ. 11, 12 (W. J. Woodhouse)·
2009, 244-245, εικ. 14, 15 2) Παλιούρας 1985α, 52
15.7 Βασιλική στη Μεγάλη Χώρα (πρ. Ζαπάντι)
1) Λαζαρίδης 1960, 196 2) *Ορλάνδος 1961α, 43-53, σχ. 2, 5-7, εικ.
1, 3-4, 8-9 3) Pallas 1977, 28-29, εικ. 11 (σχ. Α. Ορλάνδου) 4) *Κα-
τσαρός 1981α, 450-453 5) Παλιούρας 1985α, 55, εικ. 21 6) Καπώνης
2009, 285, εικ. 4, 5 (Α. Ορλάνδου)
IV. ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΥΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΑΧΕΛΩΟΥ
16.1 Βασιλική Οχθίων - Αχελώου (Άγιος Γεώργιος ο Κισ-
σώτης)23
1) Βοκοτόπουλος 1972β, 109, σημ. 3 2) Pallas 1977, 29 3) Soustal –
Koder 1981, 217 4) Παλιούρας 1985α, 5924 5) *Κατσαρός 2009, 242-
243 6) Καπώνης 2009, 287, εικ. 16
V. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΑΓΡΙΝΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΡΜΟΥ
17.1 Βασιλική πάνω στο Κάστρο Παραβόλας
1) *Λαζαρίδης 1960, 197, πίν. 169β 2) *Κατσαρός 1981α, 453-461, σχ.
6, εικ. 13-17 3) *Παλιούρας 1985α, 53, 55, εικ. 20, 39 και 204-207,
εικ. 214-217
VΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΥΤΙΚΑ-ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ
18.1 Βασιλική Αγίας Σοφίας στον Μύτικα
1) *Βοκοτόπουλος 1968, 152-154, εικ. 1· 1972, 109-113· 1979, 121-
126· 1980, 34-36· 1981, 79-81· 1982, 91-94· 1983, Α΄, 84-86· 1984α,
Α΄, 129-130 2) Μοσόλας 1971α, 55-56 3) Pallas 1977, 29-30, εικ.
12 (σχ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου), 13-15 (φωτ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου)
4) *Κατσαρός 1981α, 463-464 5) Παλιούρας 1985α, 58, εικ. 26 (σχ. Π.
Λ. Βοκοτοπούλου)
VII. ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΟΝΙΤΣΗΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ
19.1 Βασιλική Α΄ Δρυμού Βονίτσης
1) *Μαστροκώστας 1971, 185-192, εικ. 1-6 2) Pallas 1977, 32 3)
Soustal - Koder 1981, 148 4) Παλιούρας 1985α, 56, εικ. 22 (Ευθ. Μα-
στροκώστα) 5) Κωνστάντιος 1988, 607 6) Βέικου 2007, 112-113.
μείου καθώς και για το ζήτημα της έδρας του επισκόπου Αχελώου κατά
τους βυζαντινούς χρόνους, βλ. σχετική βιβλιογραφία στον πίνακα των
Βυζαντινών Μνημείων, αρ. 32.18.
22. Οι αναφορές από τους W. J. Woodhouse (Woodhouse 1897, 160
και φωτ. έναντι σ. 160), Κώνστα [Κώνστας 1971α, 117-118 (= Άπαντα 9,
91-94)] και το σχέδιο του Γ. Δ. Κόκκα [(Κόκκας 1973, 867), όπου παρα-
τίθεται ασχέτως προς το λ. Επισκοπή] δεν αναφέρονται καθόλου στην
ύπαρξη παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
23. Τα δεδομένα της ανασκαφικής έρευνας των Π. Λαζαρίδη και Σπυ-
ριδούλας Αλεξανδροπούλου παρέμειναν αδημοσίευτα.
24. Στη θέση αυτή τοποθετεί ο ίδιος την έδρα της Επισκοπής Αχελώ-
ου, βλ. για το ζήτημα αυτό βιβλιογραφία στην οικεία θέση της Επισκοπής
Μάστρου κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους (πίν. Β΄, αρ. 32.18).
20.2 Βασιλική Β΄ Δρυμού
1) *Μαστροκώστας 1971, 192, εικ. 7 2) Pallas 1977, 30-31 3) Παλιού-
ρας 1985α, 57 4) Κωνστάντιος 1988, 607
21.3 Βασιλική Γ΄ Δρυμού
1) *Μαστροκώστας 1971, 192-193, σχ. 1, εικ. 8 2) Pallas 1977, 31
3) Παλιούρας 1985α, 57 4) Κωνστάντιος 1988, 607
VIII. ΝΗΣΟΣ ΚΕΦΑΛΟΣ ΤΟΥ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ
ΚΟΛΠΟΥ
22.1 Βασιλική Α΄ Κεφάλου Αμβρακικού
1) *Μπάρλα 1965α, 78-84· 1966α, 95-102· 1967α, 28-32· 1968α, 16-
2125 2) Daux 1966, 840-843, σχ.-εικ. 2, εικ. 1, 3-7· 1967, 679-681, σχ.
1, εικ. 2 3) Michaud 1971, 916, σχ. 278, εικ. 279 (Χ. Μπάρλα) 4) Pal-
las 1977, 34-39, εικ. 16 (σχ. Χ. Μπάρλα), 17-20 (φωτ. Χ. Μπάρλα)
5) Spiro 1978, 1. 417-421, 2. σχ. 452, εικ. 453α-454 6) Soustal - Koder
1981, 177 7) Παλιούρας 1985α, 57, εικ. 23 (σχ. Χ. Μπάρλα) 8) Κων-
στάντιος 1988, 607 9) Βέικου 2007, 145-146
23.2 Βασιλική Β΄ Κεφάλου Αμβρακικού
1) *Μπάρλα 1968α, 21-23· 1970α, 90-9726 2) Michaud 1970, 1017,
1019, σχ. 278, εικ. 279 (Χ. Μπάρλα)· 1971, 916, 919, σχ. 260, εικ. 261
3) Pallas 1977, 39, εικ. 21 (σχ. Μπάρλα) 4) Spiro 1978, 1. 421-424, 2.
σχ. 455, εικ. 456 5) Soustal – Koder 1981, 177 6) Παλιούρας 1985α,
58, εικ. 24 (Χ. Μπάρλα) 7) Κωνστάντιος 1988, 607 8) Βέικου 2007,
146-148
24. Βασιλικές ανερεύνητες ή κατεστραμμένες
α) Βασιλική Πλευρώνος (*Παλιούρας 1985α, 50)
β) Βασιλική Αγίας Παρασκευής Στρατικής (Στράτος, Χαρβάτι) (*Κα-
πώνης 2009, 287-288)
γ) Βασιλική Αγίας Σωτήρας Αστακού (*Βοκοτόπουλος 1972β, 109·
Soustal - Koder 1981, 144· Παλιούρας 1985α, 59)
δ) Βασιλική Γ΄ Κεφάλου27
ε) Βασιλική (;) Παναγίτσας Αχιλλείου28
στ) Βασιλική Αγ. Ιωάννου Μπερπάτης (*Ασημακοπούλου-Ατζακά
1987, 113, σημ. 109)
Αν παρατηρήσει κανείς τα ονόματα των ερευνητών,
θα διαπιστώσει ότι όλα εντάσσονται στην τελευταία πε-
ρίοδο, αυτήν που ονομάσαμε «επιστημονική», έστω και
αν σε ελάχιστες περιπτώσεις εμφανίζονται αναφορές
πριν από τη δεκαετία του ’60.
Το ίδιο συμβαίνει και με την έρευνα των βυζαντινών μνη-
25. Βλ., ακόμη, Μπάρλα 1965β, 47-53· 1966β, 87-92· 1967β, 24-27·
1968β, 21-26.
26. Βλ. ακόμη, Μπάρλα 1968β, 25-27· 1970β, 82-87.
27. Η βλάστηση και η ανύψωση της στάθμης της θάλασσας δεν επι-
τρέπει σήμερα την επιβεβαίωση της άποψης που είχε εκφραστεί από την
ανασκαφέα.
28. Θα πρέπει να ερευνηθεί αν η μεγάλη σε διαστάσεις αψίδα του
Ιερού Βήματος του ναού (Παλιούρας 1985α, 346-350 και ολοσέλιδη έγ-
χρωμη φωτογραφία της σελίδας 102) ανήκει στο πυργόμορφο μεταγε-
νέστερο κτήριο.
61
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
μείων της περιοχής. Από τα 54 μνημεία που χρονολο-
γούνται μέσα στα όρια της βυζαντινής περιόδου –με την
προσθήκη σ’ αυτόν τον αριθμό των 4 μνημείων που συ-
νέχισαν να υφίστανται και μετά την παλαιοχριστιανική
τους φάση–, τα περισσότερα συνδέονται με τους ίδιους
σε μεγάλο βαθμό μελετητές, οι οποίοι και πάλι είναι λι-
γοστοί. Ένας γεωγραφικός κύκλος αναφοράς μπορεί να
δείξει τις γενικότερες διαπιστώσεις για τα μνημεία και
τους πρώτους μελετητές, καθώς και τη χρονική έναρξη
της αφετηρίας ή της συστηματικής εξέτασής τους.
ΠΙΝΑΚΑΣ Β.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Ι. ΠΕΡΙΟΧΗ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ
1.1 Ναός του Σωτήρος στο Χρύσοβο
1) *Λαζαρίδης 1966, 269-272, εικ. 266-269 2) Soustal - Koder
1981, 138 3) Nicol 1984, 245 4) Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου
1986-87, 327-340, χάρτης σ. 329, εικ. σελίδων: 333, 334 (Π. Λα-
ζαρίδη), 336 (Π. Λαζαρίδη), 338 (Π. Λαζαρίδη), 339, 340 5) *Πα-
παϊωάννου 1991, 367-371 6) Kalopissi-Verti 1992, 105, εικ. 98
7) Veikou 1998, 111 8) Καπώνης 2005, 56-57, σχ. 1-2 (Π. Λαζαρίδη),
εικ. 1-7 9) Osswald 2011, 3. 762-763 10) *Χουλιαράς 2014 (ανακοί-
νωση)
2.2 Ναός του Σωτήρος Χριστού στη Σκάλα Ναυπάκτου29
1) *Κατσαρός 1992-93, 123-124 2) Πορτελάνος 1998, 590 3) Βέικου
2007, 201-202
3.3 Μεσοβυζαντινή βασιλική στο κάστρο της Ναυπά-
κτου30
1) *Αθανασούλης – Ανδρούδης 2004, 515-534, σχ. 1ΑΒ-4ΑΒ, εικ.
5-10 2) Osswald 2011, 3. 762 3) *Κεφαλλωνίτου 2012, 62-74, σχ. 11,
12, εικ. 7-10 4)*Μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 201431
4.4 Προφήτης Ηλίας στα Ελληνικά Βελβίνας32
1) Woodhouse 1897, 324 2) *Κατσαρός 1992-93, 121-122, σχ. 1, πίν. 3
29. Σώζονται τα κατώτερα μέρη του μνημείου.
30. Διατηρείται η κάτοψη του μνημείου.
31. Η βεβαιότητα που εκφράζεται από τους μελετητές Δ. Χ. Αθανα-
σούλη - Π. Ανδρούδη (2004, 523) και Στ. Μαμαλούκο - Μιχ. Παπαβαρ-
νάβα (2014) ότι η θέση αυτή ταυτίζεται με τον μητροπολιτικό ναό της
Ναυπάκτου (ενώ η Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου είναι περισσότερο επιφυ-
λακτική), αντιβαίνει τόσο στην κατανόηση του κειμένου του Αποκαύκου,
όσο και στην ιστορική πορεία της Ναυπάκτου, πόλη που με κανέναν
τρόπο δεν συρρικνώνεται στην κορυφή ενός κάστρου, αφού η ακμή της
βασίζεται στην οικιστική οργάνωση γύρω από το λιμάνι της σε όλη τη
μακραίωνη ιστορική διαδρομή της. Άλλωστε, ένας ναός που χτίζεται στον
11ο αιώνα δεν μπορεί να μοιάζει με κτήριο καταρρακωμένο εκ σεισμών
και χρόνου, «ὡς χήρα» με «κρήδεμνα καπνηρά», κατά τα λεγόμενα του
Αποκαύκου.
32. Σώζεται μέρος του μνημείου.
62
ΙΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΚΛΟΚΟΒΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟ-
ΛΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ ΤΟΥ ΕΥΗΝΟΥ
5.1 Το μοναστηριακό συγκρότημα της Κλόκοβας33
1) *Κατσαρός 2001, 135-160, εικ. 1-15· 2004, 109-130
6.2 Παναξιώτισσα Γαυρολίμνης
1) *Ορλάνδος 1935α, 121-124, σχ.-εικ. 2, εικ. 1 2) *Βοκοτόπουλος
1975, 80, 86, 192-193, εικ. 32-34, πίν. 48-52 3) Soustal - Koder 1981,
151-152 4) Βελένης 1984, Α΄, σχ. 47, 174(1), 177, 178· Β΄, σχ. 47
5) Παλιούρας 1985α, 183-185, εικ. 189, 190 6) Δελημάρης 2004, 550,
πίν. 3 7) Βέικου 2007, 109-111 8) Κατσαρός 2008, 71, εικ. σελίδας 45
9) Osswald 2011, 3. 756-757
7.3 Άγιος Δημήτριος στη Βαράσοβα
1) *Ορλάνδος 1935β, 105-120, σχ.-εικ. 3, 16-17, εικ. 1-2 2) Kirsten
1941, στ. 101 3) Μαστροκώστας 1960, 19634 4) Βοκοτόπουλος 1967,
325 5) Μουτσόπουλος 1971-72, 333-334 6) Soustal - Koder 1981,
121-122 7) Κατσαρός 1983, εικ. 9, 10· 2008, 71-72, εικ. Α.2 σελίδας 45
8) Παλιούρας 1985α, 178-180, εικ. 183 (σχ. Α. Ορλάνδου), 184, 185
(σχ. Α. Ορλάνδου) 9) Δελημάρης 2004, 550-551, πίν. 4 10) Βέικου
2007, 84-86 11) Osswald 2011, 3. 756
8.4 Άγιος Ιωάννης στη Βαράσοβα35
*Κατσαρός 1983, 119, σημ. 1
9.5 Σπήλαιο Αγίων Πατέρων Βαράσοβας
1) *Βοκοτόπουλος 1967, 325 2) *Παλιούρας 1985α, 176-177, εικ.
54, 181-182 3) *Βασιλακέρης – Φουντούλη 2004, 535-548, χάρ-
της σελίδας 542, σκαρίφημα κατόψεως σελίδας 543, πίν. 1-8
4) Δελημάρης 2004, 551-552, πίν. 6 5) Βέικου 2007, 87-88 6) Κατσα-
ρός 2008, 74, εικ. Β.1 σελίδας 48 7) Osswald 2011, 3. 755
10.6 Άγιος Νικόλαος στη Ν. Βαράσοβα
1) *Βοκοτόπουλος 1970, 301, πίν. 260γ, 261α-β 2) Κώνστας 1972α,
592 3) Κατσαρός 1979-80, 31 και σημ. 59 4) Soustal - Koder 1981,
122 5) *Παλιούρας - Κατσιμπίνης 1983, 67· 1985, 105-114, σχ. 1-3,
εικ. 2-12 6) *Παλιούρας 1985α, 180-182, εικ. 186-188· 1994, 555-
578, πίν. 1-28· 2001, 291-322, εικ. 1-22· 1999α, 97-106, πίν. 11-12,
13-14 (σχέδια), 15 (χάρτης - αναδημοσίευση), 16, 17 (αναπαραγω-
γή του χειρογράφου της Οξφόρδης), 18· 1999β, 8· 2006, 147-155,
εικ. 1-2636· 2008, passim· 2010, passim·2013β, 41-86, πίν. 40-101
7) Δελημάρης 2004, 551, πίν. 5 8) Βέικου 2007, 91-93 9) Osswald
2011, 3. 755-756
11.7 Άγιος Νικόλαος στη Δ. Βαράσοβα
1) *Βοκοτόπουλος 1970, 300-301, πίν. 260β 2) Παλιούρας 1985α, 180
33. Ο χώρος ανασκάπτεται από την 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαι-
οτήτων.
34. Πρβλ. BCH 86, 1962, 758.
35. Σώζεται μέρος του μνημείου.
36. Σε επίσκεψή μας στη Μονή με τον Σωτήρη Κίσσα (1976) σημεί-
ωσα στο ημερολόγιό μου την προσπάθεια του αείμνηστου φίλου να συ-
νταιριάσει τα κομμάτια της Αγίας Τράπεζας και των θωρακίων, τα οποία
ήταν σκόρπια μεταξύ των λίθων. Φωτογράφισα, επίσης, το αποτέλεσμα
αυτής της ολοήμερης εργασίας. Βλ. και Παλιούρας 1999β, 2006 και 2013δ.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
3) *Κατσαρός 2001, 149 και σημ. 23, εικ. 18-21 4) Δελημάρης 2004,
552 5) Βέικου 2007, 89-90
12.8 Άγιος Δημήτριος στη ΒΔ Βαράσοβα
*Δελημάρης 2004, 552, πίν. 7
13.9 Άγιος Πέτρος στη ΒΔ Βαράσοβα
1) *Βοκοτόπουλος 1970, 300, πίν. 260α 2) Soustal - Koder 1981, 122
3) Παλιούρας 1985α, 182-183 4) Δελημάρης 2004, 553, πίν. 8 5) *Κα-
πώνης 2005, 57-58, σχ. 3, εικ. 8-9 6) Osswald 2011, 3. 756
14.10 Άγιος Ιωάννης Γαλατά
1) *Βοκοτόπουλος 1972α, 440-441, πίν. 372αβ 2) Τριανταφυλλόπου-
λος 1978, 171, πίν. 58αγ 3) Soustal - Koder 1981, 15237 4) Παλιούρας
1985α, 238, εικ. 243 5) Küpper 1990, 1. passim και 2. 108-109 6) *Κα-
πώνης 2005, 175-177, σχ. 102-104 (σχ. H. M. Küpper), εικ. 300-303
7) Κατσαρός 2008, 75 8) Osswald 2011, 3. 759 9) *Φουστέρης 2014
ΙΙΙ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΔΥΤΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ ΤΟΥ
ΕΥΗΝΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΧΘΗΣ ΤΟΥ ΑΧΕ-
ΛΩΟΥ
15.1 Παναγία η Τριμυτού (της Τριμυτούς)38
1) *Βοκοτόπουλος 1972α, 441· 1975, 29-35, 189-191 2) Κατσαρός
1985, 1530-1533 3) Παλιούρας 1985α, 173-176, εικ. 179-180 (σχ. Π.
Λ. Βοκοτοπούλου - Πλ. Θεοχαρίδη) 4) Βέικου 2007, 67-69 5) Os-
swald 2011, 3. 755
16.2 Μεσοβυζαντινή, τρίκλιτη, κοιμητηριακή βασιλική
και χριστιανικό νεκροταφείο στη θέση «Χονδραίικα»
Αγίου Γεωργίου Ευηνοχωρίου
1) *Βικάτου 2011, 48 2)* Kουμούση 2014 3) *Χουλιαράς - Χαμηλάκη
- Κάτσικα - Γεωργίου 2014, 181-187
17.3 Άγιος Γεώργιος Ευηνοχωρίου (βυζαντινή φάση)
1) *Κατσαρός 1981α, 439-442, εικ. 4-6 και προσθήκη 464-465, εικ. 19
2) *Παλιούρας 1985α, 185-187, εικ. 191 3) *Καπώνης 2005, 200, εικ.
365-366 4) Βέικου 2007, 48-50 5) Osswald 2011, 3. 756
18.4 Άγιος Ιωάννης Καλυδώνος39
1) *Κατσαρός 1985, 1529-1530 2) *Βέικου 2007, 117-118
19.5 Αγία Παρασκευή Ευηνοχωρίου40
1) *Καλαμαρτζή-Κατσαρού 1983, 68-89, σχ. 1-2, εικ. 1-4 2) Καπώνης
2005, 162-163, σχ. 91-92, εικ. 263-264 (αναπαραγωγή σχεδίων και
φωτογραφιών του προηγουμένου άρθρου)
37. Οι συγγραφείς ταυτίζουν, εσφαλμένα κατά τη γνώμη μου, το με-
ταγενέστερο ναΰδριο του Γαλατά με τη μεσοβυζαντινή Μονή του Αγίου
Ιωάννου του Προδρόμου Καλυδώνος (βλ. και παρακάτω, αριθ. 18.4).
38. Το μνημείο κατεστράφη και στη θέση του υψώθηκε νεότερος
ναός.
39. Βλ. και παραπάνω, αριθ. 14.10, σημ. 33 για την ταύτιση της Αι-
τωλικής Μονής του Προδρόμου Καλυδώνος. Το μνημείο κατέλαβε τον
χώρο αρχαίου ιερού του Διονύσου και αντικαταστάθηκε από νεότερο ναό.
40. Το μνημείο σήμερα κατεστράφη ολοσχερώς και στη θέση του ανε-
γέρθη σύγχρονη μονόχωρη αίθουσα ναού.
20.6 Μονή Μυροδοτούσης (αρχική τοποθεσία)
1) *Κατσαρός 1985, 1504-150641· 2009, 253-254, εικ. 32 2) Osswald
2011, 3. 760
21.7 Άγιος Νικόλαος ο Κρεμαστός (το μεγάλο σπήλαιο)
1) Μπερσίμης 1958, 243 2) *Βοκοτόπουλος 1967, 327-328, πίν.
235αβ, 236αβγ, 237αβ 3) Κώνστας 1971γ, 136-137 (με μια κακή φω-
τογραφία) 4) *Κίσσας 1978, 1· 198342, 172-173, πίν. 4 5) *Κατσαρός
1979-80, 29-30, σημ. 52, πίν. ΙΙΙ· 1980α, 367-388, εικ. 1-5· 2008, 74,
εικ. Β.2 σελίδας 49 και ΣΤ.1 σελίδας 59· 2009, 251-252, εικ. 30-31
6) Soustal - Koder 1981, 212-213 7) *Παλιούρας 1985α, 187-194, εικ.
9 (αναπαραγωγή φωτογραφίας και στο πρόσφατο βιβλίο του Αιτω-
λία, 93, εικ. 106), 192-195, 196 (όπου δηλώνεται ως πρόσοψη του
μικρού σπηλαίου μεταγενέστερο κτήριο, άσχετο με τη μικρή είσοδο
του σπηλαίου), 197-200· *2011, (οδηγός για το μνημείο) 8) Καπώνης
2005, Α΄ 59-60, Β΄ σχ. 4 (Χρ. Κατσιμπίνη) 9) Βέικου 2007, 70-72 10)
Osswald 2011, 3. 757
22.8 Άγιος Νικόλαος ο Κρεμαστός (το μικρό σπήλαιο)
1) *Κατσαρός 1979-80, 30, σημ. 52· 2009, 253, εικ. 30 2) *Κίσσας
1983, 173, πίν. 1-3 (φωτ. Γ. Ρίζου)· βλ. και αρ. 21.7 3) *Παλιούρας
1985α, 194-196, εικ. 202-203· 2011 (οδηγός για το μνημείο)
23.9 Αγία Ελεούσα Κλεισούρας (α΄ φάση)
1) Λαμπάκης 1886α, 268 2) *Παπακυριακού 1925α, 52-5343 3) Κών-
στας 1958· 1972β, 43-46 4) Μοσόλας 1971α 5) Soustal - Koder 1981,
270 6) *Κατσαρός 1985, 1509-1513 7) Καβάγιας 2010 8) Osswald
2011, 3. 757
24.10 Άγιος Γεώργιος Αγγελοκάστρου
1) Woodhouse 1897, 211, εικ. μεταξύ σελίδων 210-211 2) *Παπακυ-
ριακού 1925β, 51 3) Μαστροκώστας 1964, 300· 1968, 299 4) *Ορ-
λάνδος 1961γ, 54-73, σχ. 1-2, εικ. 6-10 5) Soustal - Koder 1981, 108
6) Βελένης 1984, Α΄ 28 7) Παλιούρας 1985α, 202-204, εικ. 211, 213
(σχ. Α. Ορλάνδου) 8) Τσουρής 1988, 43, 200, 324 9) *Καπώνης 2005,
136-138 (σχ. Α. Ορλάνδου), εικ. 171, 172 (φωτ. Woodhouse), 173-
180· 2009, 285, εικ. 1, 2 (σχ. Α. Ορλάνδου) 10) Βέικου 2007, 43 11)
Κατσαρός 2009, 248-249, εικ. 26, 27αβ (σχ. Α. Ορλάνδου) 12) Os-
swald 2011, 3. 760
41. Ταύτιση της Μονής με σωζόμενα ερείπια στη θέση που βρίσκε-
ται σήμερα ο ναός της Παναγίας Φοινικιάς. Λανθασμένα οι P. Soustal - J.
Koder (1981, 165) ταυτίζουν την αναφερόμενη από τον Ιωάννη Απόκαυ-
κο Μονή με την Παναγία Ελεούσα της Κλεισούρας. Το μεταβυζαντινό
μοναστήρι της Φοινικιάς (Γιακουμής κ.ά. 1976, 16. Παλιούρας 1985α, 281.
Κατσαρός 2008, 77) είναι τοποθετημένο πάνω στα ερείπια του βυζαντινού
μοναστηριού.
42. Ο αείμνηστος φίλος Σ. Κ. Κίσσας προσέθεσε στο, αρχικά στη Σερ-
βοκροατική και αργότερα στη Νεοελληνική γλώσσα, φιλολογικοϊστορικό
του άρθρο, και ύστερα από υπόδειξή μου, τα νέα στοιχεία για τη μονή και
κυρίως για το αρχαιότερο μικρό σπήλαιο (Κίσσας 1983, 173-174 και πίν.
1-3). Βλ. και αρ. 22.8 του καταλόγου.
43. Παπακυριακού 1925α, 53: «Εἶναι ἀρχαιότατον. Ἀναφέρεται ὅμως
προϋπάρχον πρό τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Διακρίνεται μία τοιχογρα-
φία, ἐν ᾗ παρίσταται, ὅτι ἐν τῷ ναῷ ἡ Θεοτόκος προσεύχεται».
63
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
25.11 Υψηλή Παναγιά44
1) *Μαστροκώστας - Κατσιμπίνης 1989, 42-43 2) *Κατσιμπίνης 1991
(περίληψη ανακοίνωσης και 2 σχέδια) 3) Πορτελάνος 1998, 559
4) Βέικου 2007, 154-155 5) Κατσαρός 2009, 219-225 και εικ. 28-29
(σχ. Χρ. Κατσιμπίνη)
26.12 Ταξιάρχης στην ανατολική όχθη της λίμνης του
Ανατολικού45
*Κατσαρός 1985, 1508, σημ. 22
27.13 Ναός των Ασωμάτων Ταξιαρχών στη δυτική όχθη
της λίμνης του Ανατολικού46
1) Στεριόπουλος 1938, 42 2) Κώνστας 1971δ, 76-77 3) *Μαστροκώ-
στας 1963, 212· 1964, 299 4) Soustal - Koder 1981, 117 5) *Κατσαρός
1985, 1507-1508 6) Osswald 2011, 3. 762
28.14 Άγιος Γεώργιος Σταμνάς
1) Leake 1835/1967, τ. 1, 119 2) Woodhouse 1897, 138-139 3) Μα-
στροκώστας 1963, 216 4) Κατσαρός 1983, 110, σημ. 4· 1990α, 330·
2009, 247-248, εικ. 24 5) Τσουρής 1988, 43, 200, 325 6) Πορτελάνος
1998, 160 7) *Βοκοτόπουλος 2000, 17-26, σχ. 1-3, εικ. 1-8 8) Καπώ-
νης 2005, 60-62, σχ. 57 (Π. Λ. Βοκοτοπούλου), εικ. 10-13 9) Βέικου
2007, 155
29.15 Δυο ’κκλησιές Σταμνάς
1) Woodhouse 1897, 159 2) *Παπατρέχας 1958, 173-174 3) *Μα-
στροκώστας 1964, 300, πίν. 323-3404) *Βοκοτόπουλος 1975, 41-
44, 187-188, σχ. 15, πίν. 28-31 5) *Πάλλας 1976-77, 34-36, σχ. 1-2,
εικ. 20-21 6) Soustal - Koder 1981, 264 7) Βελένης 1984, 16, 284(1)
8) Παλιούρας 1985α, 200-202, εικ. 203 (σχ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου),
209, 210 (σχ. Δ. Ι. Πάλλα - Γ. Δημητροκάλλη) 9) Βέικου 2007, 203-204
10) Κατσαρός 2009, 246-247, εικ. 22, 23α (σχ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου),
23β (σχ. Δ. Ι. Πάλλα - Γ. Δημητροκάλλη) 11) Osswald 2011, 3. 760
30.16 Άγιος Θεόδωρος Σταμνάς
1) *Κατσαρός 1981β, 397-406, σχ. 1, 3, εικ. 2,4· 1983, 109-166, σχ.
1-3, εικ. 1-8· 2009, 245-246, εικ. 18-21β 2) Βέικου 2007, 205-207
31.17 Άγιοι Απόστολοι στα Ελληνικά (μεταξύ Σταμνάς
και Γουριάς)47
1) *Κατσαρός 1991, 327-328, πίν. 66 (σκαρίφημα κατόψεως),
67α-γ, 68αβ· 2009, 245, εικ. 17αβ 2) Καπώνης 2005, 62-63, σχ. 8
(Β. Κατσαρού)
32.18 Άγιος Ιωάννης ο Ριγανάς (Επισκοπή Μάστρου,
βυζαντινές φάσεις)48
1) *Κατσαρός 1981α, 447-449· 1990/1992, 531-533, εικ. 9-11· 2009,
242-244 2) *Παλιούρας 1985α, 197-199 3) Βέικου 2007, 156-158
4) Osswald 2011, 3. 760 5) Κουμούση 2012
44. Σώζεται η κατώτερη τοιχοποιία του ναού.
45. Σώζονται ελάχιστα υπολείμματα του ναού.
46. Στη θέση του βυζαντινού ναού υψώθηκε νεότερος ναός.
47. Σώζεται η κατώτερη τοιχοποιία του ναού.
48. Η παράδοση της βυζαντινής πόλης διεσώθη «ὡς χωρίον Ἀχελώου»
σε μεταβυζαντινή (17ος αιώνας) πηγή (Χαραλαμπόπουλος 1990-91, 160,
φ. 14, 161 και 178).
64
Για την ταύτιση του χώρου με τη βυζαντινή πόλη του
Αχελώου και την έδρα της ομώνυμης επισκοπής, βλ.:
1) Βοκοτόπουλος 1975, 11, σημ. 1 (όπου και η προηγούμενη βιβλιο-
γραφία) 2) Κατσαρός 1986, 43-52· 1988, 198-201 3) Παλιούρας 2004,
503-507
33.19 Άγιος Αιμιλιανός στη θέση «Σκαμνιά» Νεοχωρί-
ου49
1) *Βοκοτόπουλος 1969, 245, πίν. 246β 2) Κατσαρός 2009, 236
IV. ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΥΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΧΕΛΩΟΥ
34.1 Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοκα-
τούνας
1) *Ορλάνδος 1961δ, 21-42, εικ. 1, 2(σχ.), 3, 4 (σχ.), 5, 6 (σχ.), 7-9,
10 (σχ.), 12, 18 2) *Βελένης 1984, 118, 121, 124, 126, 187, 270-271,
πίν. 52β, 97α 3) Παλιούρας 1985α, 308-311, εικ. 309, 310 (σχ. Α. Ορ-
λάνδου) 4) *Τσουρής 1988, 43-45, 200, 325 5) Καπώνης 2005, 93-97,
σχ. 35-38 (Α. Ορλάνδου), εικ. 85-95 6) Κατσαρός 2008, 72, εικ. Α.3
σελίδας 46· 2009, 239-240, εικ. 6-7 7) Osswald 2011, 3. 763
35.2 Άγιος Παντελεήμων Κατοχής50
1) Leake 1835/1967, τ. 3, 556 2) Κατσαρός 1977-78, 310, σημ. 3·
1988/1991, 325 σημ. 62, 330 σημ. 2 3) *Μιτάκης 1986, 250-253 4)
*Καπώνης 2005, 70-71, σχ. 19, εικ. 31-32
V. ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΣΤΑΚΟΥ – ΔΡΑΓΑΜΕΣΤΟΥ
36.1 Βασιλική στη θέση Γράβες Αστακού
1) *Δημητρακόπουλος 1970, 18-19 2) *Βοκοτόπουλος 1972α, 441,
πίν. 373γδ 3) Χασάπης 1976 (δημοσίευση πέντε παρένθετων φωτο-
γραφιών της βασιλικής με την ενιαία λεζάντα: Φωτογραφίες από το
κάστρο, αρχαιότητες που έχουν εγκαταλειφθεί και καταστρέφονται)
4) Soustal – Koder 1981, 102-103 5) *Παλιούρας 1985α, 299-300, εικ.
36, 42, 301 6) Βέικου 2007, 75 4) Osswald 2011, 3. 763
VI. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΥΤΙΚΑ ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ
37.1 Αγία Σοφία του Μύτικα51
1) *Βοκοτόπουλος 1972β, 109-113, εικ. 1, πίν. 86-90 2) *Κατσαρός
1981α, 463-464
38.2 Αγία Ελεούσα του Μύτικα
1) *Βοκοτόπουλος 1968, 153, εικ. 2-3 2) Μοσόλας 1971β, 46 3) Κα-
τσαρός 1985, 1512 4) Παλιούρας 1985α, 300-301, εικ. 302 5) Βέικου
2007, 134-135 6) Osswald 2011, 3. 764, 766
49. Ερειπωμένο μνημείο.
50. Τροποποιημένο κτήριο του ναού.
51. Η ένταξη της πρώτης φάσης του μνημείου στην παλαιοχριστια-
νική περίοδο (βλ. παραπάνω, αριθ. 18.1, στον κατάλογο των παλαιο-
χριστιανικών μνημείων) είναι αδιαμφισβήτητη. Όμως η διατάραξη των
πλευρικών τοίχων του μνημείου (βόρεια πλευρά) στην ίδια στάθμη από
το δάπεδο, η αρχική βάση της αψίδας του Ιερού και η μορφή της τοιχο-
δομίας της αψίδας συνηγορούν στο ότι το μνημείο ξαναχτίστηκε σε β΄
οικοδομική φάση.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
VII. ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΟΝΙΤΣΗΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ
39.1 Παντοκράτορας στο Μοναστηράκι
1) *Βοκοτόπουλος 1980-81, 358-377, σχ.–εικ. 1-2, πίν. 99-100
2) Soustal - Koder 1981, 263 3) Κατσαρός 1985, 1520-1521 4) *Πα-
λιούρας 1985α, 292-298, εικ. 293-300 5) Τσουρής 1988, 39-40, 198,
323 6) Καπώνης 2005, 141-144, σχ. 73 (Π. Λ. Βοκοτοπούλου), εικ.
193-204 7) Βέικου 2007, 164-165 8) Osswald 2011, 3. 764
40.2 Παναγία η Αλιχνιώτισσα
1) Soustal - Koder 1981, 128 2) Βελένης 1984, 186, 260 3) *Παλιού-
ρας 1985α, 311-313 4) *Τσουρής 1988, 39, 197, 323, εικ. 44-45 5)
Καπώνης 2005, 71-73, σχ. 20, εικ. 33 (φωτ. Α. Παλιούρα), 34-38 6)
Βέικου 2007, 104 7) Osswald 2011, 3. 765
41.3 Άγιος Ιωάννης Βονίτσης52
Βέικου 2007, 101
42.4 Αγία Σοφία κάστρου Βονίτσης
1) *Βοκοτόπουλος 1975, 106, σημ. 7· 1984β, 113-114, σχ. 5-6, εικ. 10
2) Κατσαρός 1983, 120· 1985, 1518 3) Βέικου 2007, 97-98
VIII. ΠΕΡΙΟΧΗ ΛΙΜΝΗΣ ΑΜΒΡΑΚΙΑΣ
43.1 Άγιος Στέφανος Ριβίου53
1) *Μπούρας 1968, 41-57, σχ. 1, πίν. I-IV 2) *Κωνστάντιος 1981, 275
3) Soustal - Koder 1981, 108 4) Βελένης 1984, 27, 56, 258, πίν. 11αβ,
21γ 5) Παλιούρας 1985α, 304-308, εικ. 305, 306 (σχ. Χ. Μπούρα),
307, 308 (σχ. Χ. Μπούρα) 6) Τσουρής 1988, 40, 198, 323 7) Velenis
1988, 281-282 8) Μπούρας - Μπούρα 2002, 499 σημ. 649, 507, 601
9) Καπώνης 2005, 138-141, σχ. 67-72, εικ. 181-192 10) Βέικου 2007,
199-200 11) Κατσαρός 2008, 73, εικ. Α.5 σελίδας 47 (πριν και μετά
την αναστήλωση) 11) Osswald 2011, 3. 765
ΙΧ. ΜΝΗΜΕΙΑ ΔΥΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΑΧΕΛΩΟΥ
44.1 Αγία Παρασκευή Ασπροκκλησιάς Στράτου
1) *Schwander 1994, 459-465 2) Καπώνης 2009, 287-288, σημ. 19, εικ.
18-19 (χάρτες Lang)
45.2 Άγιος Δημήτριος στο Ματσούκι Βάλτου
1) *Κωνστάντιος 1991, 604, πίν. 120αβγ, 121 2) *Κωνστάντιος - Καρ-
δάση 1996-98, 67-76, εικ. 1-17 3) Βέικου 2007, 159 4) Καπώνης 2009,
288, εικ. 20 (φωτ. Δ. Κωνστάντιου - Μ. Καρδάση), 21 (σχ. Δ. Κων-
στάντιου - Μ. Καρδάση)
46.3 Παναγία η Κυριώτισσα Πρεβέντζας Βάλτου
1) *Βοκοτόπουλος - Τσιγαρίδας 1968, 284-285, πίν. 225-227 2) *Βο-
κοτόπουλος 1969, 242· 1970, 300· 1986, 251-275, σχ. 1-2, εικ. 1-16
3) *Βελένης 1984, Α΄, 187, 191, 240(1), 260, 261· Β΄, πίν. 111β· 1994,
269, 270, 277, εικ. 2 (σελίδας 748), σχ. 1 4) Παλιούρας 1985α, 302-
304, εικ. 35, 303-304 5) Τσουρής 1988, 40-42, 146, 199, 323-324 6)
52. Γνωστό μεν (http://www.diakopes.gr/destinations/
siteseeing/?cid=44333), αλλά αδημοσίευτο μεσοβυζαντινό μνημείο.
53. Μελέτη αναστήλωσης του μνημείου εκπόνησε ο Στ. Μαμαλού-
κος.
*Kalopissi-Verti 1992, 56-57, εικ. 16 7) Veikou 1998, 123-125 8)
*Αλεξανδροπούλου 2000, 127-146, πίν. 3-10 9) Μπούρας 2001, 182
10) Καπώνης 2005, 86-89, σχ. 29-31 (σχ. Γ. Βελένη), εικ. 67-69 (Αρ-
χείο Ι.Α.Ε.Δ.Σ.Ε. Αγρινίου), 70-72 (φωτ. Π. Λ. Βοκοτοπούλου), 73-74
(Αρχείο Ι.Α.Ε.Δ.Σ.Ε. Αγρινίου)· 2009, 288, σημ.. 21, εικ. 22 (Αρχείο
Ι.Α.Ε.Δ.Σ.Ε. Αγρινίου), 23-24 (σχ. Π.Λ. Βοκοτοπούλου), 25 (Αρχείο
Ι.Α.Ε.Δ.Σ.Ε. Αγρινίου) 11) Osswald 2011, 3. 764
47.4 Άγιος Νικόλαος Τρικλίνου Βάλτου
*Καπώνης 2009, 28, σημ. 22
48.5 Άγιος Ανδρέας Χαλκιοπούλων Βάλτου
1) *Βοκοτόπουλος 1975, 20 2) *Κατσαρός 1980, 387-388· 1991,
324, σημ. 57· 1992, 521, εικ. 3-5· 2008, 75, εικ. Β.4 σελίδας 51
3) Soustal – Koder 1981, 107 4) Παλιούρας 1985α, 31-316, εικ. 313-
316β 5) *Κίσσας 1992, 205-237, σχ. 1-6, πίν. 12-22 6) Καπώνης 2005,
69-72, σχ. 16-18 (σχ. Σ. Κίσσα – Ξανθής Σαββοπούλου), εικ. 29-30·
2009, 289, σημ. 23, εικ. 26-28 (φωτ. Σ. Κίσσα) 7) Rhoby 2009, 137-139
8) Osswald 2011, 3. 766
Χ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΓΡΙΝΙΟΥ - ΘΕΡΜΟΥ
49.1 Βασιλική της Μεγάλης Χώρας (βυζαντινές οικοδο-
μικές φάσεις)
*Βιβλιογραφία βλ. στον κατάλογο των παλαιοχριστιανικών βασιλι-
κών. Για τη βυζαντινή φάση του κτηρίου, βλ.:
1) Χαβέλλας 1883, 12 2) Λαμπάκης 1886, 310-311 3) Θωμόπουλος
1954, 23-24 4) Μποκώρος 1968, 78-80 5) *Ορλάνδος 1961, 50-51
6) *Κατσαρός 1981, 452-453 7) Soustal - Koder 1981, 280 8) *Πα-
λιούρας 1985α, 170-172, σχ. 175-176 (Αν. Ορλάνδου) 9) *Τσουρής
1988, 311, σημ. 678 10) Veikou 1998, 174 11) *Καπώνης 2005, 203
12) Βέικου 2007, 162-163 13) Osswald 2011, 3. 754
Για την ιστορία του χωριού Ζαπάντι και της μετεξέλιξης
του τοπωνυμίου ως Παλιόχωρας, βλ.:
*Πασαλούρος 2006, 263 κ.ε., 292-294. Βλ. και εικ. 27 (ΝΑ άποψη της
βασιλικής)
50.2 Αγία Τριάδα του Μαύρικα
1) Λαμπάκης 1886β, 282-283, σχ. κατόψεως (αναδημοσιεύτηκε στο
Mémoire sur les antiquités chrétiennes de la Grèce, Athènes 1902,
εικ. 12· Fr. Gerke, Der Peloponnes, Athen 1944, 276, εικ. 34) 2) *Βο-
κοτόπουλος 1975, 50-51, 107-109, πίν. 34β 3) Τριανταφυλλόπουλος
1978, 171-172 4) Βελένης 1984, 15(1), 175-178 5) *Παλιούρας 1985α,
172-173, εικ. 177-178 και ολοσέλιδη έγχρωμη φωτογραφία στη σελί-
δα 63· 2010· 2013γ, 120-156, εικ. 125-128 6) Βέικου 2007, 160-161 7)
Osswald 2011, 3. 755
51.3 Άγιος Γεώργιος στο Καινούργιο
1) *Κατσαρός 1981α, 463, σχ. 7, εικ. 18 2) Soustal - Koder 1981, 169
3) *Παλιούρας 1985α, 207-208, εικ. 218 4) *Πασαλούρος 2006, 300-
303, εικ. 32-34 5) Osswald 2011, 3. 761
52.4 Παναγία του κάστρου Παραβόλας
1) Λαζαρίδης 1960, 197 2) *Κατσαρός 1981α, 453-457, εικ. 13, 16-
17 3) Soustal – Koder 1981, 189 4) *Παλιούρας 1985α, 53-54, εικ.
20, 30, 39, 215, 216, 217, σχ. 214 5) *Τσουρής 1988, 42-43, 199, 324
65
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
6) Καπώνης 2005, 201-203, σχ. 130 (ημιτελές), εικ. 368-372α 7) Βέι-
κου 2007, 195-197 8) Osswald 2011, 3. 761
53.5 Καθολικό Μονής Μυρτιάς
1) Woodhouse 1897, 205 2) *Λουκόπουλος 1928, 301-313·
1940-1942/2002, 131-148 (με φωτογραφικό υλικό) 3) Παπακυ-
ριακού 1929, 53 4) *Λαζαρίδης 1960, 198 5) *Ορλάνδος 1961β,
74-103, εικ. 1-11 6) *Βοκοτόπουλος 1967, 330· 1972α, 441·
1973, 398 7) Βοκοτόπουλος - Τσιγαρίδας 1968, 284 8) Τριαντα-
φυλλόπουλος 1978, 172, πίν. 58β 9) Μαυραγιάννης 1979, 47-53
10) Soustal – Koder 1981, 161 11) Παλιούρας 1985α, 209-318, εικ.
219, σχ. 220 (Α. Ορλάνδου), εικ. 221 (αναπαραγωγή φωτ. 1925),
222, 223 (σχ. τοιχογραφιών), 224 (επιγραφή Ξένου Διγενή 1491)
12) Μητρ. Φθιώτιδος Νικόλαος - Παλιούρας 1997, 231-234 13)
Μπούρας - Μπούρα 2002, 248-249 (το πρώτο καθολικό) 14) Βέ-
ικου 2007, 166-167 15) Κατσαρός 2008, 75 16) Καρύτσας 2009,
13-45, εικ. σελίδων 17-18, 20-21, 23-24, 25-26 (σχ. Α. Ορλάνδου)
17) Αγρέβη 2010
54.6 Αγία Ελεούσα Άνω Μυρτιάς
1) *Λαζαρίδης 1960, 197-198 2) *Παλιούρας 1985α, 232-238, εικ. 238,
239 (σχ. Χρ. Κατσιμπίνη), 240-242
55.7 Αγία Σοφία Μόκιστας
1) *Λαζαρίδης 1960, 198· 1966, 273-274 2) Βοκοτόπουλος 1972α,
441, πίν. 373αβ 3) *Κωνστάντιος 1981, 270-275 4) Βελένης 1984, 56,
πίν. 24β 5) Παλιούρας 1985α, 230-232, εικ. 37, 235, 236 (σχ. Δημ.
Κωνστάντιου), 237 6) Βέικου 2007, 46-47 7) Καρύτσας 2009, 249-
250, εικ. σελίδας 239 8) Osswald 2011, 3. 759
56.8 Άγιος Νικόλαος και Ταξιάρχες Μόκιστας
1) Bazin 1864, 324-332 2) Woodhouse 1897, 206-208, εικ. μεταξύ σε-
λίδων 208-209 3) *Λαζαρίδης 1960, 198, σχ. 1, πίν. 167β 4) *Βοκοτό-
πουλος 1972α, 441 5) Nicol 1984, 242 6) *Παλιούρας 1985α, 223-229,
εικ. 230, 231, 232 (σχ. Δ. Κουτσούκη), 233, 234 (σχέδια) 7) Καπώνης
2005, 63-66, σχ. 9-13 (σχ. Δ. Παπακωνσταντίνου - Α. Ιωνά), εικ. 15-
28 8) Καρύτσας 2009, 244-251 9) Osswald 2011, 3. 758-759
Για τις επιγραφές από τα μνημεία της Μόκιστας βλ.:
1) Σωτηριάδης 1903, 208-215· 1914, 208-210 2) Λάμπρος 1904α,
37-42 3) Κατσαρός 1980, 380-382, εικ. 5· 1992, 520-521, εικ. 1-2 4)
Kalopissi-Verti 1992, 57-59, εικ. 17-21 5) Veikou 1998, 126-128
Για τον Μιχαήλ Ζωριανό και τη σχέση του με ναο-
δομικές και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες, βλ.:
1) Σωτηριάδης 1903, 211· 1914, 208-210 2) Λάμπρος 1903, 217-218·
1904β, 64· 1914, 209 3) Hutter 1977, 104-105, αρ. 64, πίν. 396-397
4) Κατσαρός 1980, 520-521· 1992, 520-521· 2008, 79, εικ. Ε4 σελίδας
57 5) Gamillscheg – Harfinger A. 151 και Β. 118, αρ. 280, πίν. 280 6)
Weyl-Carr 1992, 567-578 7) Βοκοτόπουλος 1988, 164-167· 2012, 92-
93 8) Καρύτσας 2009, 251-257
Για το έργο του χορηγού Θωμά Ανδρουτσόπουλου,
ως λογογράφου των επιγραμμάτων της Μόκιστας αλλά
και ως θεολόγου, βλ.:
1) Λάμπρος 1906, 474-476 2) Κατσαρός 1992, 520· 2008, 81, εικ. ΣΤ.3
σελίδας 59 3) Rigo 2002, 195-201 4) Καπώνης 2002-3, 129
66
57.9 Άγιοι Απόστολοι Νερομάνας
1) *Λαζαρίδης 1960, 197, πίν. 167α 2) *Βοκοτόπουλος 1969, 243-245,
σχ. 1, πίν. 243αγ· 1971/1977, 440-441 3) *Κίσσας 1973, 21-64, σχ. 1-8,
πίν. I-XVI 4) Παλιούρας 1985α, 219-223, εικ. 227 (σχ. Σ. Κίσσα), 228,
229 5) Τσουρής 1988, 42, 199, 324 6) Καρύτσας 2009, 218-234, εικ.
σελίδων 196, 225, 230 7) Osswald 2011, 3. 758
58.10 Παναγίτσα Μπροστοβάς (σημ. Καλλιθέας)
1) *Παλιούρας 1985α, 239-243, εικ. 244, 245 (σχ. κάτοψης και τομής
κατά μήκος), 246 2) Osswald 2011, 3. 759
Υπάρχουν ενδείξεις ή και ορισμένα στοιχεία για την
επισήμανση και άλλων βυζαντινών ναών στην Αιτωλο-
ακαρνανία, όπως ο ναός του Αγίου Δημητρίου (Osswald
2011, 3. 761) και του Αγίου Κηρύκου (Χριστόπουλος
1971 και Osswald 2011, 3. 762) στη Ναύπακτο, ή ο ναός
του Αγίου Γεωργίου Τρύφου στην Ακαρνανία (Βέικου
2007, 215-216) κ.ά. Η αρχαιολογική έρευνα επεσἠμανε
επίσης ορισμένες θέσεις που παρουσιάζουν ειδικό ενδι-
αφέρον, όπως π.χ. το βυζαντινό νεκροταφείο της Ερμί-
τσας στη θέση Ταξιάρχης που ανέσκαψε η Φραγκίσκη
Κεφαλλωνίτου (Βέικου 2007, 216) και το νεκροταφείο
που ανασκάπτεται από την 22η Εφορεία Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων στη θέση «Χονδραίικα», πριν από τη σή-
ραγγα Καλυδώνος της Ιονίας οδού. Την όλη φροντίδα
για τον μνημειακό πλούτο της Αιτωλοακαρνανίας πι-
στοποιεί και η πρόσφατη στροφή προς την έρευνα των
οχυρωματικών έργων (στη Ναύπακτο, στο Αντίρριο,
στη Βόνιτσα και σε άλλα εντοπισμένα κάστρα), με ερευ-
νητικές δραστηριότητες που αναδεικνύουν την οργά-
νωση του ευρύτερου χώρου της Αιτωλοακαρνανίας και
το ενδιαφέρον των υπηρεσιών του πολιτισμού για την
προστασία και ανάδειξη αυτού του πλούτου που απαιτεί,
ασφαλώς, τη διεπιστημονική συνεργασία.
Τα μνημεία από τη στιγμή που θα εντοπιστούν
χρειάζονται προστασία για να σωθούν, ανασκαφή, συ-
ντήρηση και ανάδειξη, δράσεις που ορίζονται με τον
πολυχρησιμοποιημένο όρο διαχείριση (πολιτιστική δια-
χείριση). Οι ερευνητές ασφαλώς πρέπει να διαθέτουν τις
γνώσεις εκείνες που τους καθιστούν απαραίτητους, για
να διαχειριστούν ένα σύνθετο σύστημα ποικίλων αξιών
που μεταφέρεται από το παρελθόν στο παρόν μέσω των
μνημείων54.
Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, η ιστορία των ερευ-
νών και η επισκόπηση της πορείας τους επιβάλλει και
την καταγραφή των προσώπων που ασχολήθηκαν με τα
μνημεία, δηλαδή των ερευνητών, κρίνοντας τη συνει-
σφορά τους μέσα στο καθορισμένο ιστορικό πλαίσιο.
54. Λαμπρινουδάκης 2005, 17-18.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
Στην κριτική αποτίμηση του έργου τους, που είναι βασι-
κός άξονας της επισκόπησης, συνεκτιμώνται τα ακόλου-
θα βασικά στοιχεία:
α) τα ανασκαφικά δεδομένα,
β) η παρουσίαση αγνώστων μνημείων και η πραγμα-
τικότητα ότι αυτά ήταν από επιστημονική άποψη ανε-
ρεύνητα,
γ) η αναθεώρηση της χρονολόγησής τους,
δ) η αναγνώριση των οικοδομικών φάσεων,
ε) η γνώση των τύπων, της δομής, των υλικών και
της μορφολογίας τους, καθώς και η σύγκριση με τα πρό-
τυπά τους και
στ) η διείσδυση στον χώρο της ερμηνείας τους και
η διασύνδεση με την εξελικτική διαδικασία, όπου η σύ-
γκριση οδηγεί στη διατύπωση νέων απόψεων.
Η ένταξη, ωστόσο των ερευνητών στις «σχολές» των
διαφόρων τάσεων της έρευνας έχει σημασία, αν οι τά-
σεις αυτές αποκλίνουν αισθητά από τη διαμορφωμένη
παράδοση.
Κάτω από το πρίσμα της ιστορίας των ερευνών για
τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία, μπορούμε
να επανέλθουμε στην αρχική μας περιοδολόγηση και να
τοποθετήσουμε τα πρόσωπα που συνδέονται με τα μνη-
μεία, μεταφέροντας τη συνεισφορά τους στην επόμενη
γενιά των ερευνητών. Έτσι:
α) Στην πρώτη περίοδο, την «προ-επιστημονική»,
ακολουθώντας τον David Constantine55, ο οποίος στο
έργο του παρουσιάζει τους ταξιδιώτες που μας άφη-
σαν, εν είδει απομνημονευμάτων-ημερολογίων, τόσο τα
οδοιπορικά (όλοι σχεδόν οι συγγραφείς τους Άγγλοι ή
Γάλλοι), όσο και οι γνωστοί Jac. Spon, G. Wheler και ο
Εβλιγιά Τσελεμπή56, που πέρασαν από την περιοχή, δεν
έχουν να προσφέρουν τίποτα σημαντικό, παρά ορισμένα
στοιχεία ανθρώπινης δραστηριότητας στον χώρο. Ο F.-
C.- H.-L. Pouqueville57 και ο W. M. Leake58 προσέχουν
περισσότερο για την επισήμανση των μνημείων και των
αρχαιολογικών καταλοίπων, αλλά τα ενδιαφέροντά
τους κλίνουν προς τις κλασικές αρχαιότητες. Ο τελευ-
ταίος φαίνεται περισσότερο καταρτισμένος και προσα-
νατολισμένος πλησιέστερα στην αρχαιολογική έρευνα.
Ελάχιστες όμως είναι οι πληροφορίες που υπάρχουν για
τα χριστιανικά μνημεία, ενώ οι κλασικοί Γάλλοι αρχαι-
ολόγοι M. Bazin59 και L. Hezey60, κοντά στα δικά τους
55. Constantine 1984.
56. Spon - Wheler 1678. Γιαννόπουλος 1969/1970, 146-147, 186-187.
57. Pouqueville 1826.
58. Leake 1835/1967, passim.
59. Bazin 1864, passim.
60. Hezey 1860. Βλ. και Καπώνης 2010, 99-122.
ενδιαφέροντα και τον θαυμασμό στο ελληνικό ιδεώδες,
παρείχαν σποραδικές (ενίοτε χρήσιμες) μαρτυρίες για
ορισμένα εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής. Εκεί-
νος όμως που πλούτιζε πιο συστηματικά το έργο του με
ανάλογες πληροφορίες ήταν ο αρχαιολόγος W. J. Wood-
house61.
β) Στη λεγόμενη «πρωτο-επιστημονική» περίοδο
κάνει την εμφάνισή της στη βυζαντινολογική έρευνα
της περιοχής ένας μικρός κύκλος σπουδαίων βυζαντι-
νολόγων, όπως ο Γεώργιος Λαμπάκης62, ο οποίος το
1886 περιοδεύει στην περιοχή και δημοσιεύει σχετικές
ειδήσεις στο περιοδικό Εβδομάς· επίσης, ο γνωστός
ιστορικός Σπύρος Λάμπρος63, ο οποίος ήδη στα 1903
και 1904 έστρεψε τα ενδιαφέροντά του προς την περι-
οχή, μελετώντας τις βυζαντινές επιγραφές, όπως και ο
Γεώργιος Σωτηριάδης (1903)64, εκδηλώνοντας και αυτός
τη συμπάθειά του προς το Βυζάντιο που την εξέφρασε
ποικιλοτρόπως65.
Στην ίδια περίοδο, στον κύκλο των ενδιαφερομένων
λογίων εμφανίζονται δύο αξιοπρόσεχτες μορφές στην
ιστορία των ερευνών για τα μνημεία της Δυτικής Στερε-
άς· από τη μεριά των κοσμικών, ο δάσκαλος Δημήτρης
Λουκόπουλος66 ήδη από τη β΄ δεκαετία του εικοστού
αιώνα στρέφει την προσοχή του προς τη μνημειακή
παράδοση του τόπου και, από την πλευρά των ιερω-
μένων, ο Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Παπακυριακού67
γράφει εκλαϊκευτικά άρθρα για τα χριστιανικά μνημεία
της Αιτωλοακαρνανίας στα περιοδικά Ποιμήν ο Καλός
ή στο μεγαλύτερης αναγνωστικής εμβέλειας περιοδικό
Θεολογία.
γ) Στην τρίτη, τη λεγόμενη «μεσο-επιστημονική»,
κυριαρχεί η μορφή του Αναστασίου Κ. Ορλάνδου68, ο
61. Woodhouse 1897 (και φωτ. ανατ. New York 1985)· μετάφραση
του κειμένου που αναφέρεται στη Ναυπακτία βλ. Τριψιάνος 1986-87·
1992-93.
62. Για την προσωπικότητα και το έργο του, βλ. Αρχείο Οικογένειας
Λαμπάκη 2014.
63. Για την προσωπικότητα και το έργο του, βλ. Αρχείο Ελλήνων Λο-
γοτεχνών ΕΚΕΒΙ 2014.
64. Για την προσωπικότητα και το έργο του, βλ. Εν Αθήναις Αρχαιο-
λογική Εταιρεία 2014β.
65. Μνημειώδης παραμένει η μετάφραση της Ιστορίας της Βυζαντι-
νής Λογοτεχνίας του Κ. Krumbacher σε τρεις τόμους που περιελήφθη στη
σειρά της «Βιβλιοθήκης Μαρασλή» και ανατυπώθηκε φωτομηχανικά, με
εισαγωγή του Ι. Μ. Χατζηφώτη, στην Αθήνα το 1964.
66. Σταμέλος 2004, 1260-1265, όπου και η προηγούμενη βιβλιογρα-
φία.
67. Αναφορά στον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο Παπακυριακού γίνεται
στο Ημερολόγιο 2014 της Ιεράς Μητροπόλεως Αιτωλίας και Ακαρνανίας.
68. Για την προσωπικότητα και το έργο του, βλ. Χαριστήριον εις Ανα-
στάσιον Κ. Ορλάνδον, τ. 1, Αθήνα 1965, σ. ια΄-μδ΄. Βλ. και Εν Αθήναις Αρ-
χαιολογική Εταιρεία 2014α.
67
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
οποίος ήδη από το 1935 εγκαινιάζει την έρευνά του στα
μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας (στη Δυτική Στερεά λίγο
νωρίτερα, το 1921)69, ανοίγοντας με τη δική του μέθοδο,
που παραμένει προσηλωμένη στην τυπολογία, τον κύ-
κλο της επιστημονικής προσέγγισης των πιο σημαντι-
κών μνημείων, κύκλο που θα κλείσει το 1961 με τον Θ΄
τόμο του γνωστού Αρχείου των Βυζαντινών Μνημείων
της Ελλάδος70.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη δεκαε-
τία ’50-’60 εμφανίζεται ένα ρεύμα ντόπιων λογίων που
εντάσσουν στα ποικιλότροπα ενδιαφέροντά τους και
την αγάπη τους για τα μνημεία του τόπου τους. Ανά-
μεσά τους ξεχωρίζουν ο φιλόλογος Κ. Σ. Κώνστας και
οι δάσκαλοι Γεώργιος Κόκκας71 και Γεράσιμος Παπατρέ-
χας72, ενώ το παράδειγμά τους ακολουθούν ο Κ. Α. Τσα-
ρούχης73, ο Σοφοκλής Δημητρακόπουλος74 και ο Θωμάς
Μποκώρος75. Όλοι τους αποτελούν μια ομάδα με ξεχωρι-
στές ιδιαιτερότητες ο καθένας αλλά και με διαφοροποι-
ημένη παιδεία και κατάρτιση. Ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα
στην ομάδα των προαναφερομένων και του κύκλου των
ειδικών επιστημόνων αποτελούν δύο μορφές φιλολό-
γων καθηγητών, του Κώστα Τριανταφυλλίδη76 και της
Σπυριδούλας Αλεξανδροπούλου77, που υπηρέτησαν τον
κλάδο της Αρχαιολογίας στη Δυτική Στερεά ως έκτακτοι
επιμελητές Αρχαιοτήτων, μια ιδιότητα που τους έφερε
πιο κοντά στη συστηματική επιστημονική έρευνα.
69. Ορλάνδος 1922. Τριανταφυλλόπουλος 1987-88, 16-26. Γκράτζιου
1998-99, 11-15.
70. Ορλάνδος 1961.
71. Ο Γ. Κόκκας υπηρέτησε ως έκτακτος επιμελητής αρχαιοτήτων
(βλ. Βοκοτόπουλος 1967, 325, σημ. 1).
72. Ο εμπνευσμένος δάσκαλος Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας υπήρξε
μία λαμπρή μορφή ανάμεσα στους διακεκριμένους Αιτωλοακαρνάνες λο-
γίους με αξιόλογο δημιουργικό έργο· υπηρέτησε και αυτός ως έκτακτος
επιμελητής αρχαιοτήτων και είναι συγγραφέας αρκετών άρθρων και βι-
βλίων σχετικών με τον χώρο, την ιστορία και την τέχνη της Ακαρνανίας
(βλ. Βοκοτόπουλος 1967, 325, σημ. 1).
73. Τσαρούχης 1966.
74. Δημητρακόπουλος 1970.
75. Μποκόρος 1969. Ανάμεσα στα κείμενα του Μποκόρου παρέχο-
νται και ορισμένες πληροφορίες για τα βυζαντινά μνημεία, ασφαλώς με
τη γλαφυρή γραφή του εραστή της τέχνης φιλαρχαιολόγου.
76. Ο Κ. Τριανταφυλλίδης, διακεκριμένος φιλόλογος και δοκιμιο-
γράφος, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τις αρχαιότητες της Δυτικής
Στερεάς (βλ. π.χ. Τριανταφυλλίδης 1991 και 2004, 861-877, εικ. 1-13) και
δημοσίευσε πολλά εκλαϊκευτικά άρθρα κάτω από το ψευδώνυμο «Ο Αρ-
χαιολόγος» στο περιοδικό της Μητροπόλεως Αιτωλίας και Ακαρνανίας
«Κοσμάς ο Αιτωλός».
77. Η Σπυριδούλα Αλεξανδροπούλου εργάστηκε ακούραστα στην
Αιτωλοακαρνανία για την προστασία και ανάδειξη των μνημείων και της
ιστορίας του χώρου, δημοσιεύοντας ένα πλήθος άρθρων στον επαρχιακό
τύπο καθώς και βιβλία. Βλ. Αλεξανδροπούλου 1993. Αλεξανδροπούλου
2000.
68
δ) Η τελευταία περίοδος, που ονομάσαμε «συστημα-
τική», απλώνεται από τη δεκαετία του ᾽60-᾽70 και φτά-
νει ως τις μέρες μας, αποτελώντας την ακμαιότερη και
μεστότερη περίοδο της ειδικής έρευνας στην περιοχή.
Η σκυτάλη των ερευνών παραδίδεται από έναν συμπα-
θή κλασικό αρχαιολόγο, τον Ευθύμιο Μαστροκώστα78,
στον βυζαντινολόγο Παύλο Λαζαρίδη79, ο οποίος εμφα-
νίζεται συχνότερα ως συντάκτης συνοπτικών αρχαιολο-
γικών ειδήσεων, των Χρονικών στο Αρχαιολογικόν Δελ-
τίον, στα οποία περιλαμβάνεται και η Αιτωλοακαρνανία.
Ανάμεσα στους δύο άνδρες, μια δυναμική γυναίκα, η
Χαρίκλεια Μπάρλα80, θα δημοσιεύσει τις πρώτες ανα-
σκαφές σε παλαιοχριστιανικά μνημεία της περιοχής στο
νησί Κέφαλος, η πρώτη, αν δεν απατώμαι, που επιχειρεί
να ανασκάψει παλαιοχριστιανικές βασιλικές στη Δυτική
Στερεά.
Ως ο σπουδαιότερος ερευνητής των μνημείων της
περιοχής αναδεικνύεται ο Ακαδημαϊκός σήμερα Π. Λ.
Βοκοτόπουλος81. Ήδη από τις πρώτες του επαφές με την
Αιτωλοακαρνανία, ως επιμελητή της Η΄ Εφορείας Βυ-
ζαντινών Αρχαιοτήτων, ο Παναγιώτης Βοκοτόπουλος
έδειξε τον αθεράπευτο ζήλο του για τα μνημεία του χώ-
ρου που υπηρέτησε, προσφέροντας στην επιστήμη διε-
θνώς όχι μόνο τη μνημειώδη διδακτορική διατριβή του
για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική82, που ανέδειξε τα
πιο σημαντικά μνημεία του χώρου, αλλά κι ένα πλήθος
μελετών που αποτελούν υποδείγματα μεθόδου, που βα-
σίζεται στον συνδυασμό τυπολογίας, μορφολογίας και
κατασκευαστικής τεχνικής και αποδίδει αποτελέσματα
επιστημονικής ακρίβειας και γερά θεμελιωμένων συμπε-
ρασμάτων. Στην έρευνα των βυζαντινών και μεσαιωνι-
κών μνημείων της Αιτωλοακαρνανίας, η συμβολή του
Π. Λ. Βοκοτοπούλου, όπως και εκείνη του Α. Ορλάνδου,
υπήρξε πολύ σημαντική. Από την πρώτη περιοδεία του
στον νομό επεσήμανε έναν μεγάλο αριθμό αγνώστων
στην επιστημονική έρευνα μνημείων, επέβλεψε τη στε-
ρέωση και τη συντήρησή τους, κατέγραψε αρχαιολογικό
78. ΙΑΚΑ 2014. Εργογραφία του Ευθ. Μαστροκώστα δημοσίευσε ο
Πέτρος Θέμελης στα Φωκικά Χρονικά 14, 2006, 27-29.
79. Για την προσφορά του στη Βυζαντινή Αρχαιολογία, βλ. Ντίνα
2004, 17-26.
80. Μπάρλα 1965α-1970β.
81. Βλ. Αφιέρωμα στον Ακαδημαϊκό Παναγιώτη Λ. Βοκοτόπουλο, τ.
1-2, Αθήνα 2014 (βρίσκεται στο τυπογραφείο).
82. Βοκοτόπουλος 1975. Το έργο αυτό έριξε νέο φως στην έρευνα
της μεσοβυζαντινής ναοδομίας στη Δυτική Ελλάδα και γνώρισε τα πιο
εγκωμιαστικά σχόλια της κριτικής σε αρκετές βιβλιοκρισίες Ελλήνων και
ξένων επιστημόνων (H. Bardikian, Ch. Delvoye, J. Gill, A. H. S. Megaw, A.
Meksi, Κ. Μπόνης, Χ. Μπούρας, U. Peschlow, P. Soustal, Nancy Patterson
Ševčenko, P. Yannopoulos κ.ά.).
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
υλικό και πραγματοποίησε συστηματικό ανασκαφικό
έργο. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στον κατάλογο
των μνημείων παρουσιάζεται ως πρώτος ή συστηματι-
κός μελετητής των περισσοτέρων μνημείων της Αιτω-
λοακαρνανίας.
Ο αείμνηστος καθηγητής Δημήτριος Πάλλας83, στον
κατάλογό του για τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές εν
Ελλάδι, περιέλαβε και τα μνημεία της Δυτικής Στερεάς,
ορισμένα από τα οποία παρακολουθεί και στη μετάβα-
σή τους από την αρχιτεκτονική της παλαιοχριστιανικής
περιόδου στην κλειστή μορφή της μεσοβυζαντινής επο-
χής, εισάγοντας στοιχεία μεθόδου «Νέας Αρχαιολογίας»
στην έρευνα με θεωρητική κατάρτιση που απορρέει από
τη γενικότερη παιδεία του.
Ένας ακόμη ειδικός στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική και
ναοδομία, ο καθηγητής Χαρ. Μπούρας84, δημοσίευσε
υποδειγματικά (το 1968) τον ναό στο Ρίβιο και αναφέ-
ρεται στα μνημεία της περιοχής στα συνθετικά έργα του
για τη Βυζαντινή αρχιτεκτονική και ναοδομία, ενώ μια
ομάδα αρχιτεκτόνων μαθητών του άσκησαν, επίσης, τις
ικανότητές τους στα μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας,
όπως οι Στ. Μαμαλούκος, Γ. Βελένης και Πλούταρχος
Θεοχαρίδης85.
Επιστήμονες-ερευνητές (αρχαιολόγοι και θεολόγοι),
καταγόμενοι από την Αιτωλοακαρνανία, όπως οι αεί-
μνηστοι Σωτ. Κ. Κίσσας86 και Αθανάσιος Παλιούρας87,
εξερεύνησαν εξαντλητικά τον χώρο της Αιτωλοακαρνα-
νίας και προσέφεραν στην επιστήμη εργασίες με πρω-
τότυπο υλικό ή και ανασκαφικό έργο, αλλά και δημο-
σιεύσεις εκλαϊκευτικού χαρακτήρα, προσεγγίζοντας το
ευρύτερο κοινό στην εσωτερική, συναισθηματική επαφή
με τα θρησκευτικά μνημεία. Ο Αθαν. Παλιούρας αφο-
σιώθηκε στην ανασκαφική έρευνα τριών αρχαιολογι-
83. Τριανταφυλλόπουλος 1987-88. Βλ. και Γκράτσιου 1998-99, 11-15
και 16-26. Στα εκλαϊκευτικά δημοσιεύματα στον τόμο Αποφόρητα. Πρώι-
μος χριστιανικός και μεσαιωνικός ελληνικός κόσμος, γίνεται λόγος για τον
Άγιο Δημήτριο της Βαράσοβας (βλ. Πάλλας 2007, 88, εικ. 45) και τη Μονή
Μυρτιάς (βλ. Πάλλας 2007, 265-266, 298).
84. Για τα βιβλία και άλλα αυτοτελή δημοσιεύματα, βλ. Μουσείο
Μπενάκη 2009, 77-90.
85. Βοκοτόπουλος1975, ΙΧ (σχ. 11-12, 16-26, 32-34).
86. Κατσαρός 1998. Καλαμαρτζή-Κατσαρού - Ταμπάκη (επιμ.) 2001,
XIII-XXXVI.
87. Το πιο γνωστό έργο του Αθαν. Παλιούρα, Η Βυζαντινή Αιτωλοα-
καρνανία, κυκλοφόρησε σε πολύ περιορισμένο αριθμό αντιτύπων σε δα-
κτυλόγραφη μορφή για πρώτη φορά στα Ιωάννινα το 1981. Το έργο αυτό
στη συνέχεια απεσύρθη. Η βελτιωμένη δεύτερη έκδοση (Αγρίνιο 1985)
θεωρείται ως «πρώτη» από τον ίδιο τον συγγραφέα, ο οποίος χαρακτη-
ρίζει ως «δεύτερη» (Παλιούρας 2010, 157) τη φωτομηχανική επανέκδο-
ση της έκδοσης του 1985. Οι παραπομπές στο έργο των P. Soustal και J.
Koder, Nikopolis und Kephallēnia, γίνονται στη δακτυλόγραφη μορφή του
βιβλίου του Αθ. Παλιούρα, στην έκδοση του 1981.
κών θέσεων της Αιτωλοακαρνανίας (Αγία Τριάδα Κάτω
Βασιλικής, Σπήλαιο Αγίου Νικολάου Βαράσοβας, Αγία
Τριάδα του Μαύρικα) και ανέδειξε μνημεία της μεταβυ-
ζαντινής κυρίως περιόδου, ενώ απέδωσε στην έρευνα
πλούσιο φωτογραφικό υλικό των μνημείων. Ανέδειξε
επίσης ένα πλήθος μαθητών, αφότου εδραιώθηκε στο
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και μετείχε στα αρχαιολογικά
διοικητικά δρώμενα του Δήμου Αγρινίου, της Ιστορικής
και Αρχαιολογικής Εταιρείας καθώς και του Υπουργείου
Πολιτισμού.
Το έργο των προαναφερθέντων πρωτοπόρων μελε-
τητών της σχετικής έρευνας στην περιοχή συνέχισε μια
σειρά παλαιοτέρων αλλά και νεοτέρων αρχαιολόγων.
Η Φωτεινή Ζαφειροπούλου88 ανέσκαψε την παλαιο-
χριστιανική βασιλική στη Φοινικιά (1973/74), ενώ στη
Ναύπακτο η αρχαιολογική έρευνα ανέδειξε έναν μεγά-
λης αξίας μνημειακό πλούτο.
Η Ναύπακτος είναι το κέντρο όπου ασκήθηκε το
ανασκαφικό και σωστικό έργο από νέους αρχαιολόγους
που εργάστηκαν στις αρμόδιες αρχαιολογικές υπηρεσί-
ες, κυρίως της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
των Ιωαννίνων. Στις ερευνητικές αναζητήσεις της νέας
γενιάς των ειδικών αρχαιολόγων υπεισέρχονται σιγά
σιγά και οι νέες τάσεις που προσεγγίζουν την ανθρω-
πιστική προσέγγιση των μνημείων και την ανάδειξη της
ταυτότητάς τους. Οι ερευνητές προσχωρούν στην οργά-
νωση διεπιστημονικών ομάδων με ξεχωριστούς ρόλους,
κυνηγούν τη χρηματοδότηση για τον προγραμματισμό
των ερευνών, στοχεύουν στη σημασία της Μουσειολογί-
ας που ενισχύει την προβολή των αξιών.
Η αείμνηστη Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου89 εργάστη-
κε με αυτό το πνεύμα, αφήνοντας εδώ την τελευταία της
πνοή. Προσέφερε αδιαλείπτως όσο ζούσε τις υπηρεσί-
ες της σε όλη τη γεωγραφική έκταση της αρμοδιότητάς
της, αλλά κυρίως στην Αιτωλοακαρνανία. Ο αείμνη-
στος, επίσης, Δημήτρης Κωνστάντιος90 και ο συνονό-
ματός του Δημ. Τριανταφυλλόπουλος91 υποστήριξαν με
σθένος την προστασία και τη σημασία του σεβασμού και
της ανάδειξης των μνημείων.
Στη Ναύπακτο, έμπειροι αλλά και νεότεροι αρχαιο-
λόγοι άσκησαν το ανασκαφικό έργο και το διεύρυναν σε
άλλες περιοχές του νομού ή των τόπων που υπηρέτη-
88. Ζαφειροπούλου 1973-74.
89. Βλ. «Χρήστος Παπουτσάκης, Γιώργος Μαύρος, Φραγκίσκα Κε-
φαλλωνίτου: τρεις απώλειες», στο http://metaxifilon.blogspot.gr/2009/03/
blog-post_10.html [ανάρτηση, 10 Μαρτίου 2009].
90. Κωνστάντιος 2012.
91. Τριανταφυλλόπουλος 1991.
69
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
σαν. Η Γεωργία Αλεξοπούλου92, η Φωτεινή Σαράντη93, η
Βαρβάρα Παπαδοπούλου94, η Βασιλική Παπαγεωργίου95
και η Αθηνά Ζωγάκη96 συνέχισαν την καλή παράδοση
των αρχαιολόγων.
Έναν άλλο κύκλο διαμορφώνουν οι ερευνητές της
διεπιστημονικής συνεργασίας, όπως οι αρχαιολόγοι Τζί-
να Παπαϊωάννου97, Δημήτρης Αθανασούλης και ο αρ-
χιτέκτονας και αρχαιολόγος Πασχάλης Ανδρούδης98, ο
Ανέστης Βασιλακέρης και η Ελένη Φουντούλη99, ο Σταύ-
ρος Μαμαλούκος και ο Μιχαήλ Παπαβαρνάβας100.
Διακριτό, επίσης, κύκλο στην επισκόπηση των ερευ-
νών αποτελούν ερευνητές που η κατάρτισή τους συ-
ντελέστηκε από την προσήλωσή τους στην έρευνα της
Αιτωλοακαρνανίας. Στον κύκλο αυτόν εντάσσεται ο
πρόσφατα χαμένος, ταλαντούχος θεολόγος και αρχαι-
ολόγος Νίκος Καπώνης101, ο οποίος, εκτός από τα εν-
διαφέροντά του στην έρευνα της Βυζαντινής Αιτωλοα-
καρνανίας, επιχείρησε να συνθέσει έργο με θέμα τη να-
οδομική δραστηριότητα στο Δεσποτάτο της Ηπείρου102.
Έντονη είναι και η παρουσία του προϊστορικού και κλα-
σικού αρχαιολόγου Γιάννη Νεραντζή103, ο οποίος στην
Ιστορική Τοπογραφία της Ναυπάκτου συμπεριλαμβάνει
τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία. Σημαντι-
κή προώθηση των ερευνών για την Αιτωλοακαρνανία
επιτέλεσαν και οι διατριβές του αείμνηστου Σπ. Ασωνί-
τη104, της Μυρτώς Βέικου105 και του Bredan Osswald106,
στις οποίες διατυπώνονται και απόψεις των συγγραφέ-
ων τους πάνω σε ορισμένα ζητήματα που απασχόλησαν
την έρευνα, διαπίστωση που σημαίνει ότι ο επιστημονι-
κός διάλογος παρουσιάζει συνεχές ενδιαφέρον και μπο-
ρεί να συνεχιστεί και στο μέλλον. Έρευνα των σπηλαίων
92. Αλεξοπούλου 1989.
93. Σαράντη 1997.
94. Παπαδοπούλου 1990.
95. Παπαγεωργίου 2004.
96. Ζωγάκη 2004.
97. Παπαϊωάννου 1991.
98. Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004.
99. Βασιλακέρης - Φουντούλη 2004.
100. Μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 2014.
101. Για το έργο του Νίκου Καπώνη, βλ. Academia.edu 2014. Στη
μνήμη του Νίκου Καπώνη, η Αρχαιολογική Ιστορική Εταιρεία Δυτικής
Στερεάς οργάνωσε στο Αγρίνιο ειδική επιστημονική ημερίδα (Αγρίνιο, 26
Ιανουαρίου 2013).
102. Καπώνης 2005.
103. Νεραντζής 2001· 2007.
104. Ασωνίτης 2005.
105. Βέικου 2007. Η δακτυλόγραφη διδακτορική διατριβή της Μ. Βέ-
ικου κυκλοφορεί τώρα και σε αγγλική έκδοση, Veikou 2012. Δεν μπόρεσα
εγκαίρως να συμβουλευτώ το προσφάτως εκδομένο βιβλίο, στο οποίο
φυσικά μεταφέρονται όλα τα δεδομένα της έκδοσης του 2007, στην οποία
και παραπέμπω, με την έλλειψη μάλιστα του εικονογραφικού υλικού.
106. Osswald 2011.
70
του Νομού Αιτωλοακαρνανίας, εντός των οποίων υπάρ-
χουν και μοναστικά συγκροτήματα, πραγματοποίησε ο
σπηλαιολόγος Ι. Ζαβιτσανάκης107.
Τέλος, ιδιαίτερος λόγος οφείλεται στους εντοπίους
Συλλόγους108, που με την οργάνωση ειδικών επιστημο-
νικών εκδηλώσεων και την έκδοση των περιοδικών και
Πρακτικών τους συνέβαλαν κατά ένα μεγάλο μέρος
στην πρόοδο των σχετικών ερευνών. Τα Συνέδρια και
τα Πρακτικά 2 Συνεδρίων του Συλλόγου «Σκουφάς»109
στην Άρτα, τα ταυτάριθμα στο Αγρίνιο110 από την Ιστο-
ρική και Αρχαιολογική Εταιρεία, τα Συνέδρια στο Με-
σολόγγι και το περιοδικό «Τα Αιτωλικά»111 κι εδώ στη
Ναύπακτο η Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών και το
περιοδικό «Ναυπακτιακά»112 φιλοξένησαν ερευνητικές
εργασίες και θέματα σχετικά με τον πυρήνα της επισκό-
πησής μας. Το έργο αυτό εναποτίθεται στην 22η ΕΒΑ
που χρεώνεται το ιστορικό βάρος των ερευνών για το
μέλλον113.
107. Ζαβιτσανάκης 2005.
108. Όπως: η Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής Στερεάς Ελλάδος (Με-
σολόγγι), η Ιστορική Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής Στερεάς Ελλάδας
(Αγρίνιο), ο Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης «Ο Σκουφάς» (Άρτα),
η Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών (Αθήνα, Ναύπακτος) και η Αρχαιο-
λογική, Ιστορική, Λαογραφική Εταιρεία Θεσπιέων (Καινούργιο - Δ. Αγρι-
νίου).
109. α) Α΄ Διεθνές Συμπόσιο για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα,
27-31 Μαΐου 1990). Τα Πρακτικά εκδόθηκαν με επιμέλεια του Ευαγγ.
Χρυσού, Άρτα 1992. β) Β΄ Διεθνές Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο
«Η Βυζαντινή Άρτα και η περιοχή της» (Άρτα, 12-14 Απριλίου 2002). Τα
Πρακτικά εκδόθηκαν με επιμέλεια της Ευστρατίας Συγκέλλου, Αθήνα
2007.
110. α) Α΄ Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας
«Μνημειακή Κληρονομιά και Ιστορία της Αιτωλοακαρνανίας» (Αγρίνιο,
21 - 22 - 23 Οκτωβρίου 1988). Τα Πρακτικά εκδόθηκαν με επιμέλεια της
Ιωάννας Μέννεγκα, Αγρίνιο 1991. β) Β΄ Διεθνές Ιστορικό και Αρχαιολο-
γικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο, 29, 30, 31 Μαρτίου 2002). Τα
Πρακτικά: τ. 1-2, Αγρίνιο 2004.
111. Α΄ Διεθνές Αρχαιολογικό Συμπόσιο για την Αιτωλοακαρνανία
(Μεσολόγγι, 13-15 Δεκεμβρίου 1991). Τα Πρακτικά του Συνεδρίου δεν
κυκλοφόρησαν. Δεν κυκλοφόρησαν, επίσης, τα Πρακτικά της Συνάντη-
σης Προυσσού, που πραγματοποίησε η Εταιρεία Στερεοελλαδικών Με-
λετών τον Οκτώβριο του 1981. Στους 6 τόμους του περιοδικού Επετηρίς
Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών περιελήφθησαν, ωστόσο, μελέτες
και για τα βυζαντινά μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας.
112. Η νεοϊδρυθείσα Αιτωλική Πολιτιστική Εταιρεία (Αθήνα 2002),
στα χρόνια που μεσολάβησαν από τη δραστηριοποίησή της έως σήμερα,
έχει να επιδείξει σπουδαίο έργο σε διάφορους τομείς της πολιτιστικής
ιστορίας του τόπου κι ανάμεσα σ’ αυτούς περιλαμβάνεται και η μνημειακή
κληρονομιά της περιοχής, ύλη που περιέχεται στα τεύχη του περιοδικού
«Τα Αιτωλικά». Κυκλοφόρησαν 22 τεύχη έως το έτος 2014.
113. Για το έργο της Εταιρείας (1982-2012), βλ. Ναυπακτιακά Ευρε-
τήρια 2012.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
Résumé
Les monuments paléochrétiens et byzantins dans la Grèce Occidentale (Aetolakarnania):
Revue des recherches
E n Grèce Occidentale (Aetoloakarnania) il y a un
grand nombre de monuments paléochrétiens et by-
zantins. Malheureucement les rechercheurs ont interessè
pour ces monuments assez tardivement. Ils ont com-
mencé à les étudier plus Systématiquement aux débuts
de la décenne 1960-1970.
Dans cette étude l’auteur remarque quatres phases
à l’histoire des recherches: a) pre-scientifique (17ème-
19ème siècles), b) précose (début du 20ème siècle jusque
1930), c) middle-scientifique (déceme 1930-1940 jusque
les débuts de la décenne 1960) et d) scientifique posté-
rieure (débuts de la décenne 1960 jusqu’ aujourd’hui).
L’auteur nous cite ici une catalogue pour les monu-
Βιβλιογραφία
Αγρέβη 2010: Μ. Αγρέβη, Οι τοιχογραφίες του Ξένου Διγενή
στη Μονή Μυρτιάς Αιτωλίας (1491), Leipzig 2010.
Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004: Δ. Χ. Αθανασούλης - Π. Αν-
δρούδης, «Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του
“βυζαντινού λουτρού” του Κάστρου Ναυπάκτου», Πρα-
κτικά Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρί-
ου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ.
2, Αγρίνιο 2004, 515-534.
Αλεξανδροπούλου 1993: Σ. Κ. Αλεξανδροπούλου, Νότια Αι-
τωλία. Το οδικό δίκτυο έως τα πρώτα μεταεπαναστατικά
χρόνια, Αθήνα 1993.
Αλεξανδροπούλου 2000: Σ. Αλεξανδροπούλου, Αιτωλοακαρ-
νανικά Μελετήματα, Αθήνα 2000.
Αλεξοπούλου 1989: Γ. Αλεξοπούλου, «Στ΄ Εφορεία Προϊστο-
ρικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Επαρχία Ναυπακτί-
ας», ΑΔ 44 (1989), Β΄1 Χρονικά, 142-145, σχ. 15-17, πίν.
90α, 92β.
Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών ΕΚΕΒΙ 2014: Αρχείο Ελλήνων Λο-
γοτεχνών ΕΚΕΒΙ, «Σπυρίδων Λάμπρος», στο http: //www.
ekebi.gr / frontoffice / portal.asp?cpage = NODE&cnode =
461&t = 500 [ΗΤΠ* 12 Οκτωβρίου 2014].
Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη 2014: Αρχείο Οικογένειας Λα-
μπάκη, «Γεώργιος Λαμπάκης. Ο Βυζαντινολόγος», στο
http://www.aol.org.gr/index.html [ΗΤΠ 12 Οκτωβρίου
2014].
Ασημακοπούλου-Ατζακά 1987: Π. Ασημακοπούλου-Ατζακά,
Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων
Vassilis Katsaros
ments paléochretiens et pour les monuments byzantins.
Il nous donne la bibliographie pour chaque monument
en jugeant l’offre du chaque rechercheur. Il remarque aus-
si les catégories des chercheurs (voyagers, recherecheurs
de l’histoire locale, byzntinologues spécials), en jugeans
l’offre du chacun. En cette méthode on peut comprendre
l’évolution culturelle pendant l’ époque paléochrétienne
et byzantine. L’auteur propose, à la fin, l’avancement de la
recherche pour l’époque post-byzantine, pour la civilisa-
tion aussi du Byzance après Byzance. C’est vrai, certaine-
ment, que «Byzance après Byzance» constitue une claire
unité culturelle dans la région de la Grèce Occidentale
pendant la domination turque.
της Ελλάδος, (Συνεργασία Έ. Πελεκανίδου), ΙΙ, Πελοπόν-
νησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987.
Ασωνίτης 2005: Σ. Ν. Ασωνίτης, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον Όψι-
μο Μεσαίωνα. Κομητεία Κεφαλληνίας, Δουκάτο Λευκά-
δας, Αιτωλοακαρνανία, Αθήνα 2005.
Βασιλακέρης - Φουντούλη 2004: Α. Βασιλακέρης - Μ. Φου-
ντούλη, «Το ασκηταριό των Αγίων Πατέρων στη Βαρά-
σοβα Αιτωλίας. Προκαταρκτική έκθεση», Πρακτικά Β΄
Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτω-
λοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρί-
νιο 2004, 535-548, πίν. 1-8.
Βέικου 2007: Μ. Βέικου, Οικιστικές θέσεις στη Βυζαντινή Ήπει-
ρο από τον 7ο έως τον 12ο αιώνα. Μια τοπογραφία του
μετασχηματισμού, αδημ. διδ. διατριβή, Αθήνα 2007.
Βελένης 1984: Γ. Βελένης, Ερμηνεία του εξωτερικού διακόσμου
στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Α΄ (κείμενο) - Β΄ (Πίνακες -
Σχέδια), Θεσσαλονίκη 1984.
Βελένης 1994: Γ. Βελένης, «Σχόλια και παρατηρήσεις σε πολύ-
στιχες πλίνθινες επιγραφές», Αντίφωνον. Αφιέρωμα στον
καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, 266-281,
σχ. 1, εικ. 1-8.
Βικάτου 2011: Ο. Βικάτου, «Το έργο της ΛΣΤ´ Εφορείας Προ-
ϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το έτος
2011», Τα Αιτωλικά 17 (2011), 44-73.
Βοκοτόπουλος 1967: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μεσαιωνικά Αἰ-
τωλίας καί Ἀκαρνανίας», ΑΔ 22 (1967), Β΄2 Χρονικά,
325-336, πίν. 234-245.
Βοκοτόπουλος 1968: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μεσαιωνικά μνη-
71
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
μεῖα τοῦ Μύτικα Ἀκαρνανίας», ΑΑΑ I (1968), 152-154,
σχ. 1, εικ. 1-3.
Βοκοτόπουλος 1969: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Βυζαντινά καί
Μεσαιωνικά μνημεῖα Αἰτωλίας-Ἀκαρνανίας», ΑΔ 24
(1969), Β΄2 Χρονικά, 241-245, πίν. 240-246.
Βοκοτόπουλος 1970: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μεσαιωνικά μνη-
μεῖα Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας», ΑΔ 25 (1970), Β΄2 Χρο-
νικά, 299-302, πίν. 257-262.
Βοκοτόπουλος 1972α: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μεσαιωνικά
Μνημεία Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας», ΑΔ 27 (1972), Β΄2
Χρονικά, 440-441, πίν. 372-373.
Βοκοτόπουλος 1972β: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βα-
σιλικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1972, 109-113,
σχ.-εικ. 1, πίν. 86-90 (πρβλ. Τό Ἔργον 1972, 49-53, σχ.-
εικ. 43, εικ. 44-47).
Βοκοτόπουλος 1973: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Μεσαιωνικά
Μνημεῖα Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, Ἀνασκαφαί», ΑΔ 28
(1973), Β΄2 Χρονικά, 394-399, σχ. 1, πίν. 350-352.
Βοκοτόπουλος 1975: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ἡ ἐκκλησιαστική
ἀρχιτεκτονική εἰς τήν δυτικήν Στερεάν Ἑλλάδα καί τήν
Ἤπειρον ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ
10ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 1975, 19922.
Βοκοτόπουλος 1979: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βα-
σιλικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1979, 121-126,
παρένθ. πίν. Ε΄, σχ. 1-3, πίν. 85-89.
Βοκοτόπουλος 1980: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βασι-
λικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1980, 34-36, πίν.
42-46.
Βοκοτόπουλος 1980-81: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ὁ ναός τοῦ
Παντοκράτορος στό Μοναστηράκι Βονίτσης», ΔΧΑΕ Γ´
(1980-1981), 357-378, σχ.-εικ. 1-2, πίν. 99-110.
Βοκοτόπουλος 1981: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βασι-
λικής Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1981, 79-81, εἰκ.
1, πίν. 77-79.
Βοκοτόπουλος 1982: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βασι-
λικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1982, 91-94, πίν.
64-69.
Βοκοτόπουλος 1983: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βασι-
λικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1983, 84-86, εικ.
1-4, πίν. 87-88.
Βοκοτόπουλος 1984α: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἀνασκαφή βα-
σιλικῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ Μύτικα», ΠΑΕ 1984, 129-130,
πίν. 106-108.
Βοκοτόπουλος 1984β: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Τρεῖς σταυ-
ρόσχημοι ναοί στήν περιοχή τῆς Βόνιτσας», ΑΑΑ 27
(1984), 100-114, σχ. 1-4, εἰκ. 1-10.
Βοκοτόπουλος 1986: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ὁ ναός τῆς Πα-
ναγίας στήν Πρεβέντζα τῆς Ἀκαρνανίας», Βυζάντιον.
Αφιέρωμα στόν Ἀνδρέα Στράτο, τ. 1, Ἀθῆναι 1986, 251-
275, σχ. 1-4, εικ. 1-14.
Βοκοτόπουλος 1988: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἡ πλίνθινη ἐπι-
γραφή τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στό Φανάρι τῆς
Ἠπείρου», Ελληνικά 39 (1988), 164-167, εικ. 1-2.
Βοκοτόπουλος 2000: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου
Γεωργίου στή Σταμνά», ΔΧΑΕ ΚΑ´ (2000), 17-26, σχ.-
εικ. 1-2, εικ. 3-11.
Βοκοτόπουλος 2012: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ἡ Μονή τοῦ Ἁγίου
72
Δημητρίου στό Φανάρι. Συμβολή στή μελέτη τῆς ἀρχιτε-
κτονικής τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου, Ἀθήνα 2012.
Βοκοτόπουλος - Τσιγαρίδας 1968: Π. Λ. Βοκοτόπουλος - Ε.
Τσιγαρίδας, «Μεσαιωνικά Μνημεῖα Αἰτωλίας καί Ἀκαρ-
νανίας», ΑΔ 23 (1968), Β΄2 Χρονικά, 284-285, πίν. 225-
227.
Γιακουμής κ.ά. 1976: Γ. Γιακουμής - Π. Γιακουμής - Ν. Κατσί-
κης, Μεσολόγγι, Ἀθῆναι 1976.
Γιαννόπουλος 1968: Ι. Γ. Γιαννόπουλος, «Συμβολή εἰς τήν βι-
βλιογραφίαν τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος κατά τήν Τουρκοκρα-
τίαν», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν 1
(1968), 385-436.
Γιαννόπουλος 1969-70: Ι. Γ. Γιαννόπουλος, «Ἡ περιήγηση
τοῦ Ἐβλιγιά Τσελεμπῆ ἀνά τή Στερεά Ἑλλάδα», Ἐπετη-
ρίς Ἑταιρείας Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν 2 (1969-1970),
139-198.
Γκούβρας 1971: Κ. Γκούβρας, «Ἅγιος Γεώργιος», Αἰτωλοακαρ-
νανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971, 99-100.
Γκράτσιου 1998-99: Ό. Γκράτσιου, «Δημήτριος Ι. Πάλλας»,
ΔΧΑΕ Κ´ (1998-1999), 11-15 και «Εργογραφία του Δ. Ι.
Πάλλα», 16-26.
Δελημάρης 2004: Ι. Σ. Δελημάρης, «Η Βαράσοβα και τα μνη-
μεία της. Αρχαιολογικά δεδομένα βυζαντινής και μετα-
βυζαντινής περιόδου», Πρακτικά Β΄ Ιστορικού και Αρχαι-
ολογικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31
Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004, 549-554, εικ. 1-8.
Δημητρακόπουλος 1970: Σ. Δημητρακόπουλος, Ἀρχαιότητες
καί μνημεῖα Ξηρομέρου Αἰτωλοακαρνανίας, τεῦχος 1,
Ἀθήνα 1970.
Δρακούλης 2008: Δ. Δρακούλης, «Ο Συνέκδημος του Ιερο-
κλέους και η Χαρτογραφική του Αναπαράσταση: το
παράδειγμα της επαρχίας Παλαιάς Ηπείρου», Πρακτικά
10ου Συνεδρίου Χαρτογραφίας “Χαρτογραφία της Ηπει-
ρωτικής Περιφέρειας. Όρια - φραγμοί - άξονες - πρότυπα
- ποιότητα” (Ιωάννινα 12-14 Νοεμβρίου 2008), Ιωάννινα
2008, 199-224, χάρτ. 1-4.
Δρακούλης 2009: Δ. Π. Δρακούλης, «Το δίκτυο οικισμών της
επαρχίας Παλαιάς Ηπείρου στην πρώιμη βυζαντινή περί-
οδο», Βυζαντινά 29 (2009), 199-229.
Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία 2014α: Εν Αθήναις Αρ-
χαιολογική Εταιρεία, «Ορλάνδος Αναστάσιος», http://
www.archetai.gr/site/content.php?artid=1402 [ΗΤΠ, 12
Οκτωβρίου 2014].
Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία 2014β: Εν Αθήναις Αρ-
χαιολογική Εταιρεία, «Σωτηριάδης Γεώργιος», http://
www.archetai.gr/site/content.php?artid=1370 [ΗΤΠ, 12
Οκτωβρίου 2014].
Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών 1977: Εταιρεία Ναυπακτι-
ακών Μελετών, «Παρεμβάσεις», Β΄ Επιστημονικό Συνέ-
δριο Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών (Ναύπακτος 17-
19 Οκτωβρίου 1977), Ναύπακτος 1977.
Ζαβιτσανάκης 2005: Ι. Ζαβιτσανάκης, Σπηλαιολογικός Οδη-
γός Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι 2005.
Ζαφειροπούλου 1973-74: Φ. Ζαφειροπούλου, «Αἰτωλοακαρ-
νανία. Ἀνασκαφικαί ἔρευναι. Περιοχή Μεσολογγίου»,
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
ΑΔ 29 (1973-74), Β΄2 Χρονικά, 527-530, σχ. 4, πίν.
344α-349ε.
Ζίας 1973-74: Ν. Ζίας, «Βυζαντινά καί Μεσαιωνικά Μνημεῖα
Αἰτωλοακαρνανίας», ΑΔ 29 (1973-74), Β΄1 Χρονικά,
543-545, σχ. 1-2, πίν. 368α-368δ.
Ζωγάκη 2004: Α. Ζωγάκη, «Ψηφιδωτό από τη Ναύπακτο. Συμ-
βολή στην παλαιοχριστιανική ιστορία της πόλης», Πρα-
κτικά Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρί-
ου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ.
2, Αγρίνιο 2004, 473-485, σχ. 1-4, πίν. 1-7.
Θωμόπουλος 1954: Θ. Θωμόπουλος, Τό Ἀγρίνιο ἀπό τήν
Ἀρχαιότητα μέχρι σήμερα, Ἀθήνα 1954.
ΙΑΚΑ 2014: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Τμήμα Ιστορί-
ας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας,
«Δωρεά Ευθυμίου Μαστροκώστα», http: //w w w.
ha.ut h.gr / index.php?page = arch-donations-
mastrokost as [ΗΤΠ 12 Οκτωβρίου 2014].
Καβάγιας 2010: Α. Καβάγιας, Η Αγία Ελεούσα. Το βυζαντινό
μοναστήρι της Κλεισούρας του Μεσολογγίου, Μεσολόγγι
2010.
Καλαμαρτζή-Κατσαρού 1983: Κ. Καλαμαρτζή-Κατσαρού,
«Άγνωστος βυζαντινός ναός από την Αιτωλία», Αφιέ-
ρωμα στη Μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη
1983, 68-89, σχ.-εικ. 1-2, εικ. 1-4.
Καλαμαρτζή-Κατσαρού - Ταμπάκη 2001: Κ. Καλαμαρτζή-
Κατσαρού - Σ. Ταμπάκη (επιμ.), Αφιέρωμα στη Μνήμη
Σωτήρη Κίσσα, Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών,
Θεσσαλονίκη 2001.
Καπώνης 2002-3: Ν. Χ. Καπώνης, «Κοιλάδα της Γαυρολίμνης.
Πρόταση για τη δημιουργία ενός οικολογικού-πολιτι-
στικού πάρκου», Ναυπακτιακά μνημεία του παρελθόντος
και η ένταξή τους στις λειτουργίες του παρόντος: Γ΄ Πολι-
τιστική Συνάντηση (Ναύπακτος 20-21 Οκτωβρίου 2001)
=Ναυπακτιακά ΙΓ´ (2002-2003), Αθήνα 2004, 219-233,
εικ. 1-18.
Καπώνης 2003: Ν. Χ. Καπώνης, «Η πρόρρησις του αγιωτά-
του Ανδριτζοπούλου προς τον Ζωριανόν κύριν Μιχαήλ.
Μία νέα προσέγγιση», Βυζαντινός Δόμος 13 (2002-2003),
129-141.
Καπώνης 2005: Ν. Χ. Καπώνης, Η ναοδομική αρχιτεκτονική
του Δεσποτάτου της Ηπείρου, την περίοδο της δυναστείας
των Κομνηνών Αγγέλων 1204-1318, τ. 1 (κείμενο), τ. 2
(σχέδια-εικόνες), αδημ. διδ. διατριβή, Αγρίνιο 2005.
Καπώνης 2006: Ν. Χ. Καπώνης, «Ιστορικές αναφορές και μαρ-
τυρίες για τη λατρεία της Παναγίας στη Ναύπακτο κατά
τη Βυζαντινή περίοδο», Βυζαντινός Δόμος 15 (2006),
233-249.
Καπώνης 2009: Ν. Χ. Καπώνης, «Τα βυζαντινά μνημεία του
Άνω Αχελώου», Αχελώος, Χθες, Σήμερα, Αύριο; Συμβολή
στην προστασία του περιβάλλοντος και τον πολιτισμό του
νομού Αιτωλοακαρνανίας, Πρακτικά Επιστημονικού Συ-
νεδρίου (Ι. Π. Μεσολογγίου 17 Μαΐου 2009), Αθήνα 2009,
281-317, χάρτης, εικ. 1-30.
Καπώνης 2010: Ν. Χ. Καπώνης, «León Heuzey: ένας Γάλλος
περιηγητής στην Ακαρνανία. Αφιέρωμα στα 150 χρόνια
από την έκδοση της περιήγησής του στο Ξηρόμερο και
τον Βάλτο (1860-2010)», Τα Αιτωλικά 15 (2010), 99-122.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1986: Ε. Καραγιάννη-Χαρα-
λαμποπούλου, «Η Σωτήρω του Χρυσόβου», εφημ. Ναυ-
πακτία 17, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1986.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1986-87: Ε. Καραγιάννη-
Χαραλαμποπούλου, «Η Σωτήρω, το μοναστήρι του Χρυ-
σόβου», Ναυπακτιακά Γ´ (1986-1987), 327-340, εικ. 1-6.
Καρύτσας 2009: Γ. Β. Καρύτσας, Βυζαντινά και μεταβυζαντι-
νά μνημεία και μοναστήρια στην Τριχωνίδα (Απόκουρο),
Αθήνα 2009.
Κατσαρός 1977-78: Β. Κατσαρός, «Συμβολή στήν ἱστορία καί
μνημειακή τοπογραφία τοῦ χωριοῦ Κατοχή Ἀκαρνανίας.
Νέα στοιχεῖα από τό “Χρονικό τῶν Τόκκων”», Ελληνικά
30 (1977-78), 307-320.
Κατσαρός 1980: Β. Κατσαρός, «Ζητήματα ἱστορίας ἑνός βυζα-
ντινοῦ ναοῦ κοντά στό Εὐπάλιο Δωρίδος», Βυζαντινά 10
(1980), 11-50, πίν. I-IV.
Κατσαρός 1980α: Β. Κατσαρός, «Μία ἀκόμη μαρτυρία γιά τή
Μονή τοῦ Κρεμαστοῦ», Κληρονομία 12 (1980), 367-388,
εικ. 1-5.
Κατσαρός 1981α: Β. Κατσαρός, «Παρατηρήσεις σέ ορισμέ-
νες παλαιοχριστιανικές βασιλικές μέ φάσεις βυζαντινῆς
περιόδου στή Δυτική Στερεά Ἑλλάδα», Κληρονομία 13
(1981), 431-465, χάρτης, σχ. 1-8, εικ. 1-19.
Κατσαρός 1981β: Β. Κατσαρός, «Μια ερειπωμένη εκκλησία με
ανεικονικό διάκοσμο στο χωριό Σταμνά της Αιτωλίας»,
Πρακτικά 19ου Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών
1981 =JÖB 32/5 (1982), 397-406, σχ.-εικ. 1, 3, εικ. 2, 4.
Κατσαρός 1983: Β. Κατσαρός, «Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων
της Αιτωλικής Σταμνάς και ο “ανεικονικός” του διά-
κοσμος», Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη,
Θεσσαλονίκη 1983, 109-166, σχ. 1-3, εικ. 1-10.
Κατσαρός 1985: Β. Κατσαρός, «Συμβολή στη μελέτη των προ-
βλημάτων βυζαντινής τοπογραφίας στη Δυτική Στερεά
(12ος-13ος αι.): πηγές και δεδομένα», Βυζαντινά 13.1
(1985), 1503-1538, χάρτης σελ. 1539.
Κατσαρός 1986: Β. Κατσαρός, «Αχελώος. Συμβολή στο πρό-
βλημα της βυζαντινής πόλης», Ιστορικογεωγραφικά 1
(1986), 43-52.
Κατσαρός 1988: Β. Κατσαρός, «Η θέση της επισκοπής Αχε-
λώου και η σχέση της με τη “βυζαντινή πόλη” γύρω από
τον λόφο “Επισκοπή” κοντά στο χωριό “Μάστρον” της
Αιτωλίας», Ιστορικογεωγραφικά 2 (1988), 198-201.
Κατσαρός 1991: Β. Κατσαρός, «Το πρόγραμμα έρευνας της
βυζαντινής τοπογραφίας στην κοιλάδα του Αχελώου.
Πρόταση για μια νέα θεώρηση του χώρου», Πρακτικά Α΄
Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνα-
νίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 315-
332, πίν. 62-63 (χάρτες), 61, 64-68.
Κατσαρός 1992: Β. Κατσαρός, «Λόγια στοιχεία στην επιγραφι-
κή του ‘Δεσποτάτου’. Λόγιοι και διανοούμενοι κατά τον
13ο αι. στην Ήπειρο με βάση τις έμμετρες επιγραφές του
χώρου», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δεσποτάτο
της Ηπείρου (Άρτα 27-31 Μαΐου 1990), Άρτα 1992, 517-
544, εικ. 1-11.
Κατσαρός 1992-93: Β. Κατσαρός, «Γύρω από τη μοναστική
ζωή της περιοχής Ναυπάκτου στα Βυζαντινά Χρόνια»,
Ναυπακτιακά ΣΤ´ (1992-93), Αθήνα 1994, 117-177, σχ.
1-7, χάρτ. 1-4, πίν. 1-18.
73
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
Κατσαρός 1998: Β. Κατσαρός, «Σωτήρης Κ. Κίσσας 1948-
1994», Βυζαντινά 19 (1998), 411-414 και Ιστορικογεω-
γραφικά 6 (1998), 347-357.
Κατσαρός 2001: Β. Κ. Κατσαρός, «Άγνωστο ερειπωμένο βυ-
ζαντινό μοναστήρι στην Κακή Σκάλα της Κλόκοβας»,
Αφιέρωμα στη Μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη
2001, 135-160, χάρτ.-εικ. 1-3, σχ.-εικ. 4, εικ. 5-21.
Κατσαρός 2004: Β. Κ. Κατσαρός, «Το Παλιομονάστηρο της
Κλόκοβας», Ναυπακτιακά μνημεία του παρελθόντος και
η ένταξή τους στις λειτουργίες του παρόντος: Γ΄ Πολιτι-
στική Συνάντηση (Ναύπακτος 20-21 Οκτωβρίου 2001)
=Ναυπακτιακά ΙΓ´ (2002-2003), Αθήνα 2004, 109-130,
χάρτ.-εικ. 1-3, σχ.-εικ. 4, εικ. 5-21.
Κατσαρός 2008: Β. Κ. Κατσαρός, Πίστη και Τέχνη. Από τον 10ο
στον 20ό αιώνα, Ι. Π. Μεσολογγίου 2008.
Κατσαρός 2009: Β. Κ. Κατσαρός, «Τα βυζαντινά μνημεία του
Κάτω Αχελώου», Αχελώος, Χθες, Σήμερα, Αύριο; Συμβο-
λή στην προστασία του περιβάλλοντος και τον πολιτισμό
του νομού Αιτωλοακαρνανίας, Πρακτικά Επιστημονικού
Συνεδρίου (Ι. Π. Μεσολογγίου 17 Μαΐου 2009), Αθήνα
2009, 233-280, εικ. 1-32.
Κατσιμπίνης 1991: Χ. Κατσιμπίνης, «Το καθολικό της Μονής
Υψηλής Παναγίας», Α΄ Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο
για την Αιτωλοακαρνανία (Ι. Π. Μεσολογγίου 13-15 Δε-
κεμβρίου 1991), περίληψη ανακοίνωσης και δύο σχέδια.
Κεφαλλωνίτου 2002-3: Φ. Κεφαλλωνίτου, «Το έργο της 8ης
Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Ναύπακτο και
οι προοπτικές ανάδειξης των μνημείων της», Ναυπα-
κτιακά μνημεία του παρελθόντος και η ένταξή τους στις
λειτουργίες του παρόντος: Γ΄ Πολιτιστική Συνάντηση
(Ναύπακτος 20-21 Οκτωβρίου 2001) =Ναυπακτιακά ΙΓ´
(2002-2003), Αθήνα 2004, 163-192, σχ. α-γ, εικ. 1-16.
Κεφαλλωνίτου 2004: Φ. Κεφαλλωνίτου, «Μια νέα παλαιο-
χριστιανική θέση στο Κρυονέρι Μεσολογγίου», Πρακτι-
κά Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου
Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2,
Αγρίνιο 2004, 487-501, σχ. 1, εικ. 1-16.
Κεφαλλωνίτου 2012: Φ. Κεφαλλωνίτου, «Βυζαντινή Ναύπα-
κτος: νέα στοιχεία», Τα Αιτωλικά 18 (2012), 55-74, εικ. 1-14.
Κίσσας 1973: Σ. Κίσσας, «Ἡ Μονή Ἁγίων Ἀποστόλων Νερο-
μάνας Αἰτωλίας», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Στερεοελλαδικῶν
Μελετῶν 3 (1973), 21-64, πίν. I-XVI.
Κίσσας 1978: Σ. Κίσσας, «Ἅγιος Νικόλαος ὁ Κρεμαστός. Ἐπι-
τυχής διάλεξις ὑπό τοῦ βυζαντινολόγου κ. Σωτηρίου Κ.
Κίσσα», ἐφημ. Αἰτωλική, αρ. φ. 351, 25-6-1978, 1, εικ. 1.
Κίσσας 1983: Σ. Κίσσας, «Σχόλια σ’ ένα σιγίλλιο του Ιωάννου
Αποκαύκου, μητροπολίτη Ναυπάκτου», Αφιέρωμα στη
Μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, 167-
196, πίν. 1-4.
Κίσσας 1992: Σ. Κίσσας, «Όσιος Ανδρέας ο Ερημίτης ο εκ Μο-
νοδένδρου. Ιστορία - Λατρεία - Τέχνη», Πρακτικά Διε-
θνούς Συνεδρίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα 27-
31 Μαΐου 1990), Άρτα 1992, 205-237, σχ. 1-6, πίν. 1-22.
Κόκκας 1973: Γ. Δ. Κόκκας, «Ἐπισκοπή», Αἰτωλοακαρνανική
και Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 3, 1973, 866-869, σχ. σε-
λίδας 868.
74
Κουμούση 2012: Α. Κουμούση (επιμ.), Επισκευή και ανάδειξη
βυζαντινού ναού Τιμίου Προδρόμου Επισκοπής Μάστρου
Αιτωλοακαρνανίας, Ναύπακτος 2012.
Κουμούση 2014: Α. Κουμούση, «Μολύβδινο εγκαίνιο προ-
ερχόμενο από ναό μεσοβυζαντινών χρόνων στη
θέση “Άγιος Γεώργιος” Ευηνοχωρίου Μεσολογγί-
ου», Το Αρχαιολογικό Έργο της Εφορείας Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία και την Λευκάδα
(Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος 2014, 87-90.
Κωνστάντιος 1981: Δ. Κωνστάντιος, «Νεώτερα στοιχεία σε
βυζαντινούς ναούς της Αιτωλοακαρνανίας», ΗΧ 23
(1981), 266-283, σχ. 1-8, πίν. 36-45.
Κωνστάντιος 1984: Δ. Κωνστάντιος, «Επιφανειακές και σκα-
φικές έρευνες στη ΒΔ Ελλάδα», ΗΧ 26 (1984), 117-145,
σχ. 1-10.
Κωνστάντιος 1991: Δ. Κωνστάντιος, «Προβλήματα προστα-
σίας, έρευνας και ανάδειξης των Βυζαντινών Μνημείων
της Αιτωλοακαρνανίας», Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και
Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23
Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 603-609, πίν. 120-140.
Κωνστάντιος - Καρδάση 1996-98: Δ. Κωνστάντιος - Μ. Καρ-
δάση, «Η ανασκαφή του βυζαντινού ναού του Αγίου Δη-
μητρίου στο Ματσούκι Αιτωλοακαρνανίας», AAA 29-31
(1996-1998), 67-76, εικ. 1-17.
Κωνστάντιος 2012: Ν. Δ. Κωνστάντιος, «Δημήτριος Κωνστά-
ντιος (1950-2010). Εργογραφικό Σημείωμα», ΔΧΑΕ ΛΓ´
(2012), xi-xxiv.
Κώνστας 1952: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἀπαρατήρητα μοναστή-
ρια Παραχελωίτιδος», Νέα Ἑστία 52 (1952), 1475-1480
(= Ἅπαντα 9, Ἀθήνα 1990, 11-21).
Κώνστας 1958: Κ. Σ. Κώνστας, Ἡ Ἁγία Ἐλεοῦσα, Αθήναι 1958.
Κώνστας 1970: Κ. Σ. Κώνστας, «Χριστιανικά μνημεῖα τῆς
Αἰτωλοακαρνανίας», Στερεά Ελλάς 1970, 8/136-13/141
(= Ἅπαντα 9, Ἀθήνα 1990, 113-121).
Κώνστας 1971α: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἅγιος Ἰωάννης», Αἰτωλοα-
καρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971, 117-
118 (= Ἅπαντα 9, Ἀθήνα 1990, 91-94 και 10, 55-56).
Κώνστας 1971β: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἅγιος Ἰωάννης», Αἰτωλοα-
καρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971, 118-
120 (= Ἅπαντα 9, Ἀθήνα 1990, 87-90 και 10, 57-58).
Κώνστας 1971γ: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἅγιος Νικόλαος ὁ Κρεμα-
στός», Αἰτωλοακαρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαι-
δεία 1, 1971, 136-137 (= Ἅπαντα 10, Ἀθήνα 1990, 61).
Κώνστας 1971δ: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἅγιοι Ἀσώματοι», Αἰτωλοα-
καρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971, 76-
77 (= Ἅπαντα 10, Ἀθήνα 1990, 36-38).
Κώνστας 1972α: Κ. Σ. Κώνστας, «Βαράσοβα», Αἰτωλοακαρ-
νανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 2, 1972, 591-594
(= Ἅπαντα 10, Ἀθήνα 1990, 206-210).
Κώνστας 1972β: Κ. Σ. Κώνστας, «Ἁγία Ἐλεοῦσα», Αἰτωλοα-
καρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 2, 1972, 43-
46 (= Ἅπαντα 10, Ἀθήνα 1990, 28-31).
Κώνστας 1990-94: Κ. Σ. Κώνστας, Ἅπαντα ὅσα βρέθηκαν,
ἐπιμ. Θ. Μ. Πολίτη, τ. 1-10, Ἀθήνα 1990-1994.
Κωστή 2004: Ι. Κωστή, «Νέα αρχαιολογικά στοιχεία για το κά-
στρο της Ναυπάκτου», Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Ιστορικού
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρί-
νιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004, 587-593, σχ.
1-3, πίν. 1-8.
Λαζαρίδης 1960: Π. Λαζαρίδης, «Μεσαιωνικά Αιτωλοακαρνα-
νίας», ΑΔ 16 (1960), Β´ Χρονικά, 196-200, πίν. 166γ-167β.
Λαζαρίδης 1966: Π. Λαζαρίδης, «Ἀρχαιότητες και μνημεῖα
Αἰτωλοακαρνανίας. Μεσαιωνικά Αἰτωλοακαρνανίας»,
ΑΔ 21 (1966), B´2 Χρονικά, 265-275, πίν. 260γ, 261γ,
266-269.
Λαζαρίδης 1973: Π. Λαζαρίδης, «Ἀρχαιότητες και μνημεῖα
Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας, Ἀνασκαφαί», ΑΔ 28 (1973),
Β΄2 Χρονικά, 395-397, σχ. 1.
Λαμπάκης 1886α: Γ. Λαμπάκης, «Ἐπιστημονικαί περιοδεῖαι.
Κλεισούρα», Ἑβδομάς 3 (1886), 268.
Λαμπάκης 1886β: Γ. Λαμπάκης, «Ἐπιστημονικαί περιοδεῖαι.
Ἀγρίνιον», Ἑβδομάς 3 (1886), 282-283, σχ. 1.
Λαμπρινουδάκης 2005: Β. Λαμπρινουδάκης, «Σύγχρονες τά-
σεις στην αρχαιολογία: θεωρία και πράξη», Τα Αιτωλικά
5 (2005), 13-19.
Λάμπρος 1903: Σ. Λάμπρος, «Πρόχειρον Σημείωμα περί Μιχα-
ήλ Ζωριανοῦ», Ἐπετηρίς Φιλολογικοῦ Συλλόγου Παρνασ-
σός 7 (1903), 217-218.
Λάμπρος 1904α: Σ. Λάμπρος, «Ἄννα ἡ Καντακουζηνή. Βυζα-
ντιακή ἐπιγραφή ἐξ Αἰτωλίας», Νέος Ἑλληνομνήμων 1
(1904), 37-42.
Λάμπρος 1904β: Σ. Λάμπρος, «Μιχαήλ Ζωριανός καί ὁ ὑπ’
ἀριθ. 29 Βαροκκικός κῶδιξ», Ἐπετηρίς Φιλολογικοῦ Συλ-
λόγου Παρνασσός 8 (1904), 63-64.
Λάμπρος 1906: Σ. Λάμπρος, «Ἡ πρόρρησις τοῦ Ἀνδριτζοπού-
λου», Νέος Ελληνομνήμων 3 (1906), 474-476.
Λουκόπουλος 1928: Δ. Λουκόπουλος, «Ἡ ἐν Αἰτωλίᾳ Μονή
τῆς Μυρτιᾶς», Ἡμερολόγιον τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος 1928,
301-313.
Λουκόπουλος 1940-42/2002: Δ. Λουκόπουλος, Θέρμος καί
Ἀπόκουρο. Ἱστορία - Ἀρχαιολογία - Λαογραφία, Ἀθήνα
2002.
Μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 2014: Σ. Μαμαλούκος - Μ.
Παπαβαρνάβας, «Από τον βυζαντινό επισκοπικό ναό
της Ναυπάκτου στο παρεκκλήσιο του Προφήτου Ηλιού.
Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτε-
κτονική των κτισμάτων στη θέση Προφήτης Ηλίας του
Κάστρου της Ναυπάκτου με βάση τα ευρήματα της ανα-
σκαφής του 2008», Το Αρχαιολογικό Έργο της Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία και την
Λευκάδα (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος
2014, 121-144.
Μαστροκώστας 1960: Εὐθ. Μαστροκώστας, «Ἀρχαιότητες καί
Μνημεῖα Αἰτωλίας», ΑΔ 16 (1960), Β´ Χρονικά, 195-196,
πίν. 166α-β.
Μαστροκώστας 1963: Εὐθ. Μαστροκώστας, «Ἀνασκαφή Ἁγί-
ου Ἠλία Μεσολογγίου Ἰθωρίας», ΠΑΕ 1963, 216.
Μαστροκώστας 1964: Εὐθ. Μαστροκώστας, «Ἀρχαιότητες καί
μνημεῖα Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας», ΑΔ 19 (1964), Β΄2
Χρονικά, 294-300, πίν. 323α-340γ.
Μαστροκώστας 1968: Εὐθ. Μαστροκώστας, «Ἀρχαιότητες καί
Μνημεῖα Αἰτωλίας», ΑΔ 23 (1968), Β΄2 Χρονικά, 277-
279, σχ. 1, πίν. 221α-222γ.
Μαστροκώστας 1971: Ευθ. Μαστροκώστας, «Παλαιοχριστια-
νικαί βασιλικαί Δρυμοῦ Βονίτσης», ΑΑΑ ΙV.2 (1971),
185-193, σχ. 1, εικ. 1-10.
Μαστροκώστας - Κατσιμπίνης 1989: Ευθ. Μαστροκώστας - Χ.
Κατσιμπίνης, «Το καθολικόν της Ι. Μ. Υψηλής Παναγίας
επί της <του> Αρακύνθου», 9o Συμπόσιο XAE (1989),
42-43.
Μαυραγιάννης 1979: Κ. Δ. Μαυραγιάννης, Τό Ἀπόκουρο,
Αθήνα 1979.
Μητρ. Φθιώτιδος Νικόλαος - Παλιούρας 1997: Μητρ. Φθιώτι-
δος Νικόλαος - Αθ. Δ. Παλιούρας (σύμβ. εκδ.), Τα μονα-
στήρια του Ελληνισμού. Ιστορία - Παράδοση - Τέχνη, τ. 1,
Πειραιάς 1997.
Μιτάκης 1986: Δ. Μιτάκης, Οινιάδες - Κατοχή, Πάτρα 1986.
Μοσόλας 1971α: Ν. Μοσόλας «Ἁγία Σοφία (Μύτικα)», Αἰτω-
λοακαρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971,
55-56.
Μοσόλας 1971β: Ν. Μοσόλας «Ἁγία Ἐλεοῦσα», Αἰτωλοακαρ-
νανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 1, 1971, 46.
Μουσείο Μπενάκη, Για τον Χαράλαμπο Μπούρα, Αθήνα 2009.
Μουτσόπουλος 1971-72: Ν. Μουτσόπουλος, «Ἀνασκαφή τῆς
βασιλικῆς τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλείου», ΕΕΠΣΑΠΘ 5 (1971-
1972), 149-407.
Μπάρλα 1965α: Χ. Ν. Μπάρλα, «Ἀνασκαφή Κεφάλου Ἀμβρα-
κικού», ΠΑΕ 1965, 78-84, εἰκ.-σχ. 1,2-3, 5, 6, εἰκ.-φωτ. 4
(εντός κειμένου), πίν. 96-99.
Μπάρλα 1965β: Χ. Ν. Μπάρλα, Τό Ἔργον 1965, 47-53, εἰκ. 55-
63.
Μπάρλα 1966α: Χ. Ν. Μπάρλα, ««Ἀνασκαφή Κεφάλου
Ἀμβρακικοῦ», ΠΑΕ 1966, 95-102, σχ.-εἰκ. 1-7, πίν. 88-89.
Μπάρλα 1966β: Χ. Ν. Μπάρλα, Τό Ἔργον 1966, 87-92, σχ.-εἰκ.
103, εἰκ. 104-108.
Μπάρλα 1967α: Χ. Ν. Μπάρλα, «Ἀνασκαφή Κεφάλου Ἀμβρα-
κικοῦ», ΠΑΕ (1967), 28-32, σχ.-εἰκ. 1-2, πίν. 19-24.
Μπάρλα 1967β: Χ. Ν. Μπάρλα, Τό Ἔργον 1967, 24-27, σχ.-εἰκ.
20, εἰκ. 21-23.
Μπάρλα 1968α: Χ. Ν. Μπάρλα, «Ἀνασκαφή Κεφάλου Ἀμβρα-
κικοῦ», ΠΑΕ (1968), 16-23, σχ.-εἰκ. 1-3, πίν. 14-21.
Μπάρλα 1968β: Χ. Ν. Μπάρλα, Τό Ἔργον 1968, 21-27, σχ.-εἰκ.
23, 29, εἰκ. 24-28, 30-31.
Μπάρλα-Πάλλα 1970α: Χ. Ν. Μπάρλα-Πάλλα, «Ἀνασκαφή
Κεφάλου Ἀμβρακικοῦ», ΠΑΕ 1970, 90-97, σχ.-εἰκ. 1, πίν.
129-143.
Μπάρλα-Πάλλα 1970β: Χ. Ν. Μπάρλα-Πάλλα, Τό Ἔργον
1970, 82-87, σχ.-εἰκ. 85, εἰκ. 86-89.
Μπερσίμης 1958: Θ. Ε. Μπερσίμης, «Τό πανηγύρι τοῦ Ἁγίου
Νικολάου τοῦ Κρεμαστοῦ», Ἀρχεῖα Ἑταιρείας Αἰτωλοα-
καρνανικῶν Σπουδῶν, τ. 1, Ἀθῆναι 1958, 243.
Μποκόρος 1969: Θ. Μποκόρος, Αἰτωλία - Ἀκαρνανία. Μνη-
μεία, ἥρωες, θρύλοι, τ. 1, Ἀγρίνιο 1969.
Μπούρας 1968: Χ. Θ. Μπούρας, «Ἅγιος Στέφανος Ριβίου
Ἀκαρνανίας», ΕΕΠΣΑΠΘ 3 (1968), 41-57, σχ. 1-6, πίν.
I-IV.
Μπούρας 2001: Χ. Μπούρας, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή
Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2001.
Μπούρας - Μπούρα 2002: Χ. Μπούρας - Λ. Μπούρα, Η ελλα-
δική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002.
75
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
Ναυπακτιακά Ευρετήρια 2012: Ναυπακτιακά Ευρετήρια,
Ναύπακτος 2012.
Νεραντζής 2001: Ι. Νεραντζής, «Μνημειακή τοπογραφία
Ναυπάκτου στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς
χρόνους: Οικιστικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά
τεκμήρια», Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνεδρίου «Η
Ναύπακτος και η περιοχή της κατά τη Βυζαντινή και Με-
ταβυζαντινή Εποχή (325-1821)(Ναύπακτος 17-19 Οκτω-
βρίου 1997) =Ναυπακτιακά Ι´.2 (2001), 47-118, χάρτ.
1-3, σχ.-πίν. 1-13, εικ. 2-3.
Νεραντζής 2007: Ι. Νεραντζής, Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπά-
κτου. Προϊστορική - Οζολαία Λοκρική - Ρωμαιοκρατού-
μενη - Βυζαντινή - Μεσαιωνική - Οθωμανοκρατούμενη,
Αγρίνιο 2007.
Ντίνα 2004: Α. Κ. Ντίνα, «Παύλος Λαζαρίδης 1917-1992»,
Θωράκιον. Αφιέρωμα στη Μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη,
Αθήνα 2004, 17-26.
Ορλάνδος 1935α: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Ἡ Παναξιώτισσα τῆς Γαυρο-
λίμνης», ΑΒΜΕ 1 (1935), 121-124, σχ.-εἰκ. 2, εἰκ. 1.
Ορλάνδος 1935β: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Ὁ Ἅγιος Δημήτριος τῆς Βα-
ράσοβας», ΑΒΜΕ 1 (1935), 105-120, σχ.-εἰκ. 3, 5-17, εἰκ. 1-2.
Ορλάνδος 1961α: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Ἡ παρά τό Ζαπάντι βασιλι-
κή τῆς μεγάλης χώρας», ΑΒΜΕ 9 (1961), 43-53, σχ.-εικ. 2,
5-7, εικ. 1, 3-4, 8-9.
Ορλάνδος 1961β: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Ἡ ἐν Αἰτωλίᾳ Μονή τῆς
Μυρτιᾶς», ΑΒΜΕ 9 (1961), 74-112, σχ.-εικ. 3, 7, 10, 12, εἰκ.
1-2, 4-6, 8-9, 11, 13-14 (φωτ. εντός κειμένου), πίν. 1-14.
Ορλάνδος 1961γ: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Τό φρούριον τοῦ Ἀγγελοκά-
στρου», ΑΒΜΕ 9 (1961), 54-73, σχ.-εικ. 2, 9, εἰκ. 1, 3-8, 10.
Ορλάνδος 1961δ: Ἀν. Κ. Ὀρλάνδος, «Ὁ ἐν Ἀκαρνανίᾳ βυζαντι-
νός ναός τῆς Παλαιοκατούνας», ΑΒΜΕ 9 (1961), 21-42,
σχ.-εικ. 2, 4, 6, 10-11, 13-19, εικ. 1, 3, 5, 7-9, 12.
Παλιούρας 1985α: Αθ. Δ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρ-
νανία. Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή μνημει-
ακή τέχνη, Αθήνα 1985, 20042.
Παλιούρας 1985β: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Έκθεση για την Ανα-
σκαφή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην Κάτω Βασι-
λική Αιτωλίας», Δωδώνη 14.1 (1985), 211-240, πίν. 15-46.
Παλιούρας 1986: Αθ. Δ. Παλιούρας, Τό Ἔργον 1986, 84-86.
Παλιούρας 1987: Αθ. Δ. Παλιούρας, Τό Ἔργον 1987, 79-83,
πίν. 84-85.
Παλιούρας 1988: Αθ. Δ. Παλιούρας, Τό Ἔργον 1988, 48-50,
εικ. 44.
Παλιούρας 1989: Αθ. Δ. Παλιούρας, Τό Ἔργον 1989, 40-44,
εικ. 40-43.
Παλιούρας 1994: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Εκτιμήσεις και προβλη-
ματισμοί για τον χώρο της Δυτικής Στερεάς με αφορμή
την Ανασκαφή της Κάτω Βασιλικής», Φηγός. Τιμητικός
τόμος για τον καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη, Ιωάννινα 1994,
555-578, πίν. 1-28.
Παλιούρας 1999α: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Η Εγκλείστρα του Αγί-
ου Νεοφύτου στην Κύπρο και η Εγκλείστρα του Αγίου
Νικολάου στη Βαράσοβα Αιτωλίας. Οι ιδιαιτερότητες
των αναζητήσεων του μοναχισμού στην Ανατολική Με-
σόγειο», Επετηρίς Κέντρου Μελετών Ιεράς Μονής Κύκ-
κου 4 (1999), 97-106, πίν. 1-18.
Παλιούρας 1999β: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Η αναστήλωση μιας
βυζαντινής Αγίας Τράπεζας», Επιστημονική Διημερίδα
76
«Μεσαιωνική Ήπειρος», Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φιλο-
σοφική Σχολή - Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα
Μεσαιωνικών Σπουδών (17-19 Σεπτεμβρίου 1999), Περι-
λήψεις ανακοινώσεων, Ιωάννινα 1999, 8.
Παλιούρας 2001: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Η Ανασκαφή της Εγ-
κλείστρας Αγίου Νικολάου Βαράσοβας. Συμβολή στην
Ιστορία και Αρχαιολογία της περιοχής Ναυπάκτου στη
Βυζαντινή περίοδο», Πρακτικά Β΄ Επιστημονικού Συνε-
δρίου (Ναύπακτος 17-19 Οκτωβρίου 1997) “Η Ναύπα-
κτος και η περιοχή της κατά τη Βυζαντινή και Μεταβυ-
ζαντινή εποχή” = Ναυπακτιακά Ι´.2 (2001), 291-322, σχ.
σελίδας 307, 22-23, εικ. 1-3.
Παλιούρας 2004: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Αχελώος: αναζητώντας
μια χαμένη πόλη και μια επισκοπή», Πρακτικά Β΄ Διε-
θνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτωλο-
ακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο
2004, 503-514, σχ. 1, εικ. 1-12.
Παλιούρας 2006: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Πώς αναστηλώθηκαν
μια βυζαντινή Αγία Τράπεζα κι ένα Τέμπλο», Δώρον. Τι-
μητικός τόμος στον καθηγητή Ν. Νικονάνο, Θεσσαλονίκη
2006, 147-155, σχ.-εικ. 7-8, 14, 18, 23, 26, εικ. 1-6, 9-13,
15-17, 19-24, 25.
Παλιούρας 2008: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Σπήλαιο Αγίου Νικολά-
ου Βαράσοβας Αιτωλίας. Εγκλείστρα. Ανασκαφή 1990-
2000», Ημερολόγιο 2008, Αγρίνιο 2008.
Παλιούρας 2010: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Αγία Τριάδα Μαύρικα
Αγρινίου. Ανασκαφή 2002-2009», Τριάντα (30) χρόνια
Ανασκαφές στη Βυζαντινή Αιτωλία, 1980-2010, Ημερολό-
γιο του 2010, Αγρίνιο 2010.
Παλιούρας 2011: Αθ. Δ. Παλιούρας, Ο Άγιος Νικόλαος ο Κρε-
μαστός, Μεσολόγγι 2011.
Παλιούρας 2013α: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Ανασκαφή Παλαιοχρι-
στιανικής Βασιλικής Αγίας Τριάδας Κάτω Βασιλικής»,
Αιτωλία. Αποκαλύπτοντας τον Βυζαντινό Πολιτισμό μέσα
από τις Ανασκαφές, Αγρίνιο 2013, 13-41, σχ. 3-4, 18, 28,
εικ. 1-2, 5-17, 19-27, 29-39.
Παλιούρας 2013β: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Σπήλαιο Αγίου Νικολά-
ου Βαράσοβας», Αιτωλία. Αποκαλύπτοντας τον Βυζαντινό
Πολιτισμό μέσα από τις Ανασκαφές, Αγρίνιο 2013, 41-86,
σχ. 65-68, χάρτ. 42, εικ. 40-41, 43-64, 69-83 και «Η εγκλεί-
στρα», 103-117, σχ. 110, 112, 114, εικ. 111-113, 115-124.
Παλιούρας 2013γ: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Ανασκαφή Αγίας Τριάδας
Μαύρικα Αγρινίου», Αιτωλία. Αποκαλύπτοντας τον Βυζα-
ντινό Πολιτισμό μέσα από τις Ανασκαφές, Αγρίνιο 2013,
120-156, σχ. 133, 153, εικ. 125-132, 134-152, 154-158.
Παλιούρας 2013δ: Αθ. Δ. Παλιούρας, «Η αναστήλωση Αγίας
Τράπεζας και Τέμπλου», Αιτωλία. Αποκαλύπτοντας τον
Βυζαντινό Πολιτισμό μέσα από τις Ανασκαφές, Αγρίνιο
2013, 171-186, σχ. 88, 97, 99-100, εικ. 84-87, 89-96, 98,
χάρτ. 101.
Παλιούρας - Κατσιμπίνης 1983: Αθ. Δ. Παλιούρας - Χρ. Κα-
τσιμπίνης, «Έρευνα για την ιστορία και αρχιτεκτονική
του Αγίου Νικολάου Βαράσοβας Αιτωλίας», 3o Συμπόσιο
XAE (1983), 67.
Παλιούρας - Κατσιμπίνης 1985: Θ. Παλιούρας - Χ. Κατσιμπί-
νης, «Έρευνα για την ιστορία και την αρχιτεκτονική του
Αγίου Νικολάου Βαράσοβας Αιτωλίας», ΗΧ 27 (1985),
105-114, εικ. 2-12.
 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
Πάλλας 1976-77: Δ. Ι. Πάλλας, «Ἡ Παναγία τῆς Σκριπούς ὡς
μετάπλαση τῆς παλαιοχριστιανικῆς ἀρχιτεκτονικῆς σέ
μεσαιωνική βυζαντινή», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Στερεοελλα-
δικῶν Μελετῶν 6 (1976-77), 1-80, σχ.-εικ. 1-42, πίν. Α΄-Δ΄.
Πάλλας 2007: Δ. Ι. Πάλλας, Αποφόρητα: Πρώιμος χριστιανι-
κός και μεσαιωνικός ελληνικός κόσμος, επιμ. Δ. Δ. Τρια-
νταφυλλόπουλος, Αθήνα 2007.
Παπαγεωργίου 2004: Β. Α. Παπαγεωργίου, «Όψεις της πόλης
μέσα από τις ανασκαφικές μαρτυρίες», Πρακτικά Β΄ Διε-
θνούς Ιστορικού-Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρ-
νανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004,
459-471, σχ. 1-2, πίν. 1-6.
Παπαδάκη-Oekland 1996: Στ. Παπαδάκη-Oekland, Η Τέχνη
στην Κρήτη 4ος - 18ος αιώνας: Βιβλιογραφία 1900-1996,
Ηράκλειο 1996.
Παπαδοπούλου 1990: Β. Παπαδοπούλου, «8η Εφορεία Βυζα-
ντινών Αρχαιοτήτων, Νομός Αιτωλοακαρνανίας», ΑΔ 45
(1990), Β΄1 Χρονικά, 280-281, σχ. 5.
Παπαδοπούλου 1991: Β. Παπαδοπούλου, «Νέα στοιχεία για
την Παλαιοχριστιανική Ναύπακτο», Α΄ Διεθνές Αρχαιο-
λογικό Συνέδριο για την Αιτωλοακαρνανία (Ι. Π. Μεσο-
λογγίου 13-15 Δεκεμβρίου 1991), περίληψη.
Παπαϊωάννου 1991: Τζ. Παπαϊωάννου, «Η Ιερά Μονή Με-
ταμορφώσεως Σωτήρος Χρυσόβου Ναυπακτίας», Πρα-
κτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτω-
λοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο
1991, 367-371.
Παπακυριακού 1925α: Σ. Παπακυριακοῦ, «Χριστιανικά μνη-
μεῖα ἐν Ἀκαρνανίᾳ. Ἁγίασμα Ἁγίας Ἐλεούσης», Θεολογία
3 (1925), 52-53.
Παπακυριακού 1925β: Σ. Παπακυριακοῦ, «Χριστιανικά μνη-
μεῖα ἐν Ἀκαρνανίᾳ. Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου», Θεολο-
γία 3 (1925), 51.
Παπακυριακού 1929: Σ. Παπακυριακοῦ, «Μονή Μυρτιᾶς»,
Ποιμήν ὁ Καλός 7 (1929), 53.
Παπατρέχας 1958: Γ. Η. Παπατρέχας, «Ἐπισκοπή Ἀχελώου καί
ἡ ὁμώνυμη βυζαντινή πόλη», Ἀρχεῖα Ἑταιρείας Αἰτωλοα-
καρνανικῶν Σπουδῶν 1 (1958), 173-177.
Πασαλούρος 2006: Φ. Α. Πασαλούρος, Βλοχός. Η ακρόπολη
των Θεσπιέων. Από τον μύθο στην Ιστορία, Δήμος Θεσπι-
έων - Καινούργιο 2006.
Πορτελάνος 1998: Α. Πορτελάνος, Οι αρχαίες αιτωλικές οχυ-
ρώσεις, διδ. διατριβή, τ. 1, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρή-
της 1998.
Σαράντη 1997: Φ. Σαράντη, «Ναύπακτος», ΑΔ 52 (1997), Β΄1
Χρονικά, 301-307, σχ. 15-17, πίν. 118γ-120α, β.
Σταμέλος 2004: Δ. Σταμέλος, «Λουκόπουλος Δημήτρης»,
Αἰτωλοακαρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυκλοπαιδεία 4,
2004, 1260-1265.
Στεριόπουλος 1938: Κ. Δ. Στεριόπουλος, Ἡ Ἀρχαία Αἰτωλία,
Ἀθῆναι 1939.
Συκουτρής 1982: Ἰ. Συκουτρῆς, Μελέται καί ἄρθρα, Ἀθήνα
1956, 19822.
Σωτηριάδης 1903: Γ. Σωτηριάδης, «Βυζαντηναί ἐπιγραφαί ἐξ
Αἰτωλίας», Ἐπετηρίς Φιλολογικοῦ Συλλόγου Παρνασσός
7 (1903), 208-215, εἰκ. - ἀριθ. 1-2.
Σωτηριάδης 1914: Γ. Σωτηριάδης, «Βυζαντηνή ἐπιγραφή ἐξ
Αἰτωλίας τοῦ ἔτους 1199», Ἐπετηρίς Φιλολογικοῦ Συλλό-
γου Παρνασσός 14 (1914), 208-210.
Τριανταφυλλίδης 1991: Κ. Ι. Τριανταφυλλίδης, «Το φρούριο
‘Βρωμιάριν’ στο Βενέτικο Ναυπακτίας. Συμβολή στη με-
λέτη των παραποτάμιων οχυρώσεων», Πρακτικά Α΄ Αρ-
χαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας
(Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 340-361,
σχ. 1-4, πίν. 69-72.
Τριανταφυλλίδης 2004: Κ. Ι. Τριανταφυλλίδης, «Η Βελάουστα
του Βραχωρίου (Ιστορία - Παράδοση - Τέχνη)», Πρακτι-
κά Β΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοα-
καρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο
2004, 861-869, εικ. 1-13.
Τριανταφυλλόπουλος 1978: Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Βυζα-
ντινά, Μεσαιωνικά καί Νεώτερα Μνημεία Αἰτωλοακαρ-
νανίας», ΑΔ 33 (1978), Β΄1 Χρονικά, 167-172, σχ. 1, πίν.
55-58.
Τριανταφυλλόπουλος 1987-88: Δ. Δ. Τριανταφυλλόπουλος,
«Εργογραφία Δ. Ι. Πάλλα», Δ. Ι. Πάλλα Συναγωγή Μελε-
τών Βυζαντινής Αρχαιολογίας (Λατρεία - Τέχνη - Κοινω-
νία), τ. 1, Αθήνα 1987-1988, *16-*30.
Τριανταφυλλόπουλος 1991: Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Ο πα-
λαιός ναός του Αγίου Δημητρίου Ναυπάκτου: μια τυπική
περίπτωση για τις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας στο
πρόβλημα της διατήρησης της παράδοσης», Πρακτικά Α΄
Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνα-
νίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 591-
602, σχ. 1, πίν. 116-119.
Τριψιάνος 1986-87: Ν. Τριψιάνος, Ναυπακτιακά Γ´ (1986-87),
121-182.
Tριψιάνος 1992-93: Ν. Τριψιάνος, «Αγγλόφωνοι περιηγητές
στη Ναυπακτία», Ναυπακτιακά ΣΤ´ (1992-93), 479-502.
Τσαρούχης 1966: Κ. Α. Τσαρούχης, Ὅ,τι ξέρω γιά τόν τόπο μου,
Αγρίνιο 1966.
Τσουρής 1988: Κ. Τσουρής, Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος
των υστεροβυζαντινών μνημείων της Βορειοδυτικής Ελ-
λάδος, Καβάλα 1988.
Φουστέρης 2014: Γ. Φουστέρης, «Άγιος Ιωάννης Γαλατά Αι-
τωλοακαρνανίας: Ιδιαιτερότητες στην οργάνωση του
εικονογραφικού προγράμματος ενός βυζαντινού σταυ-
ρεπίστεγου ναού», Το Aρχαιολογικό Έργο της Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία και την
Λευκάδα (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος
2014, 175-180.
Χαβέλλας 1883: Θ. Α. Χαβέλλας, Ἱστορία τῶν Αἰτωλῶν συ-
νέχεια ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τοῦ 1829, τ. 2,
Ἀθῆναι 1883.
Χαραλαμπόπουλος 1990-91: Χ. Δ. Χαραλαμπόπουλος, «Γεω-
γραφικές πληροφορίες για την Αιτωλοακαρνανία (17ος
αι.) από Κώδικα του Μοναστηρίου Καταφυγίου Τριχωνί-
δας», Ναυπακτιακά Ε´ (1990-91), 155-186, εικ. 1-11 και
χάρτ. σελ. 185.
Χασάπης 1976: Χ. Κ. Χασάπης, Λεύκωμα Ἀστακοῦ, Ἀθῆναι
1976.
Χουλιαράς 2014: Ι. Χουλιαράς, «Οι τοιχογραφίες της Μονής
Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο Χρύσοβο Ναυπακτί-
ας», Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Ναυπακτία. Ιστορία
και Τέχνη (Ναύπακτος, 22-23 Φεβρουαρίου 2014), Πρα-
κτικά Ημερίδας υπό έκδοση.
77
Β Α Σ ΙΛ Η Σ Κ ΑΤ Σ Α Ρ ΟΣ
Χουλιαράς - Xαμηλάκη - Κάτσικα - Γεωργίου 2014: I. Χου-
λιαράς - K. Xαμηλάκη - K. Κάτσικα - Γ. Γεωργίου, «Οι
σωστικές ανασκαφές της 22ης ΕΒΑ το 2013 στο πλαί-
σιο των Μεγάλων Δημοσίων Έργων», Το Αρχαιολογικό
Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην
Αιτωλοακαρνανία και την Λευκάδα (Ναύπακτος 2
Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος 2014, 181-196.
Χριστόπουλος 1971: Τ. Φ. Χριστόπουλος, «Ἅγιος Κηρύκος (ἢ
Ἅη Κηρύκος)», Αἰτωλοακαρνανική καί Εὐρυτανική Ἐγκυ-
κλοπαιδεία 1, 1971, 125-129.
Academia.edu 2014: Academia.edu, «Nikolaos Kaponis», στο
http://independent.academia.edu/DrNikolaosKaponis
[ΗΤΠ 12 Οκτωβρίου 2014].
Bazin 1864: M. Bazin, Memoire sul l’ Étolie, Archives des
Missions Scientifiques et Littéraire, τ. 1, Paris 1864.
Beck 1999: Η.-G. Beck, Αποχαιρετισμός στο Βυζάντιο, Αθήνα
1999.
Bull. AIEMA 1976: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ψηφιδωτό Μά-
στρου», Bulletin d’ Information de l’ Association Interna-
tionale pour l’ Étude de la Mosaïque Antique 6, 1976, αρ.
888.
Constantine 1984: D. Constantine, Early Greek Traveller and
the Hellenic Ideal, Cambridge 1984.
Daux 1966: G. Daux, «Chronique de fouilles et découvertes
Archéologiques en Grèce en 1965», BCH 90 (1966), 840-
843, σχ.-εικ. 2, εικ. 1, 3-7.
Daux 1967: G. Daux, «Chronique de fouilles et découvertes
Archéologiques en Grèce en 1966», BCH 91 (1967), 679-
681, σχ. 1, εικ. 2.
Gamillscheg - Harfinger 1981: E. Gamillscheg - D. Harfinger,
Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600, v. 1, Α.
Verzeichnis der Kopisten και Β. Paläographische Charak-
teristika, Wien 1981.
Heuzey 1860: L. Heuzey, Le Mont Olympe et l’ Acarnanie
(1860), Paris 1860.
Hutter 1977: I. Hutter, Corpus der byzantinischen Miniaturen
handschriften (ed. Otto Demus), v. 1, Stuttgart 1977.
Kalopissi-Verti 1992: S. Kalopissi-Verti, Dedicatory Inscrip-
tions and Donors Portraits in the Thirteenth-Century
Churches of Greece, Wien 1992.
Kirsten 1941: E. Kirsten, «Bericht über eine Reise in Aitolien
und Akarnanien», Archäologischer Anzeiger 1941, στ.
100, σημ. 5.
Kirsten 1942: E. Kirsten, «Paeanion», Pauly’s RΕ 18.2, 1942,
2368-2374.
Küpper 1990: H. M. Küpper, Der Bautypus der griechischen
Dachtranseptkirchen, τ. 1-2, Amsterdam 1990.
Leake 1835/1967: W. M. Leake, Travels in Northern Greece, τ.
3, London 1835, (φωτ. ανατ. Amsterdam 1967).
Megaw 1977: A. H. S. Megaw (βιβλιοκρισία του βιβλίου του Π.
Λ. Βοκοτοπούλου, Αρχιτεκτονική), JHS 97 (1977), 237- 238.
Michaud 1970: J.-P. Michaud, «Chronique de fouilles et décou-
vertes Archéologiques en Grèce en 1968 et 1969», BCH
94 (1970), 1017, σχ. 278 (σελ. 109), εικ. 279.
78
Michaud 1971: J.-P. Michaud, «Chronique de fouilles et dé-
couvertes Archéologiques en Grèce en 1970», BCH 95
(1971), 916, σχ. 260 (σελ. 919), εικ. 261.
Nicol 1984: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, 1267-1479. A
Contribution to the History of Greece in the Middle Ages,
Cambridge 1984.
Osswald 2011: B. Osswald, L’ Épire du treizième au quinzième
siècle: autonomie et hétérogéneité d’ une région balka-
nique, v. 1-3, Toulouse 2011.
Pouqueville 1826: F.-C.-H.-L. Pouqueville, Voyage de la Grèce,
v. II, Paris 1826.
Pallas 1977: D. I. Pallas, Les monuments paléochrétiennes de
Grèce découverts des 1959 à 1973, Città del Vaticano,
Roma 1977.
Rhoby 2009: A. Rhoby, Byzantinische Epigramme auf Fresken
und Mosaiken, Wien 2009.
Rigo 2002: A. Rigo, «La protezia di Cosma Andritzopoulos»,
Κανίσκιν. Studi in onore di Giuseppe Spadaro, ed. A. di Ben-
detto Zimbone - Fr. Rizzo Nervo, Rubbettino 2002, 195-201.
Schwander 1994: E. L. Schwander, «Stratos am Acheloos. Η
πόλις φάντασμα», Φηγός. Τιμητικός Τόμος για τον καθη-
γητή Σωτήρη Δάκαρη, Ιωάννινα 1994, 459-465.
Sodini 1970: J. P. Sodini, «Mosaïques paléochrétiennes de
Grèce», BCH 94 (1970), 699-753.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und
Kephallēnia, TIB 3, Wien 1981.
Spiro 1978: M. Spiro, Critical Corpus of the Mosaic Pavements
on the Greek Mainland. 4th-6th Centuries with Architec-
tural Surveys, v. 1-2, New York - London 1978.
Spon - Wheler 1678: J. Spon - G. Wheler, Voyage d’ Italie, de
Dalmatie, de Grèce et du Levant, 1, Lyon 1678.
Triantaphyllopoulos 1983: D. D. Triantaphyllopoulos, «Monu-
mente und Quellen», Balkan Studies 24 (1983), 135-161.
Veikou 1998: M. Veikou, Late Roman and Byzantine Inscrip-
tions from Epiros. An Inventory, Commentary and Com-
parative Study, Diss., Birmingham 1998.
Veikou 2009: M. Veikou, «‘Rural Towns’ and ‘In-Between’ or
΄Third’ Spaces. Settlement Patterns in Byzantine Epirus
(7th-11th c.) from an Interdisciplinary Approach», Ar-
chaeologia Medievale 36 (2009), 43-54.
Veikou 2012: M. Veikou, Byzantine Epirus. A Topography of
Transformation. Settlements of the Seventh-Twelfth Cen-
turies in Southern Epirus and Aetoloacarnania, Greece,
Leiden 2012.
Velenis 1988: G. Velenis, «Thirteenth Century Architecture
in the Despotate of Epirus: The Origins of the School»,
Studenitsa et l’ art byzantin autour l’ année 1200, Beograd
1988, 279-285, εικ. 1-23.
Weyl-Carr 1992: A. Weyl-Carr, «Oxford Barocci 29 and Ma-
nuscript Illumination in Epiros», Πρακτικά Διεθνούς
Συμποσίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου, Αθήνα 1992,
567-578.
Woodhouse 1897: W. J. Woodhouse, Aetolia. Its Geography,
Topography and Antiquities, Oxford 1897 (φωτ. ανατ.
New York 1985).
 Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Ε Σ Σ Τ Ε Ρ Ε Ω Σ Η Σ Κ Α Ι Α Π Ο Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Σ Ε Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Α Μ Ν Η Μ Ε Ι Α

Εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης σε εκκλησιαστικά

μνημεία υπό την εποπτεία της 22ης Εφορείας Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων στη Λευκάδα κατά τα έτη 2009-2011

Ελένη Γ. Κατσούλη

Θ έμα της παρούσης ανακοίνωσης είναι ο απολογι-

σμός των εργασιών, που πραγματοποιήθηκαν σε
εκκλησιαστικά μνημεία στη Λευκάδα, με δαπάνες των
αρμόδιων Εκκλησιαστικών συμβουλίων ή άλλων χορη-
γών, υπό την εποπτεία της 22ης Εφορείας Βυζαντινών
Αρχαιοτήτων κατά τα έτη 2009-2011.
Πρόκειται για τους ακόλουθους ναούς, οι θέσεις των
οποίων φαίνονται στον χάρτη Λευκάδας (εικ. 1):
1) Ι. Ν. Αγ. Ιωάννη Προδρόμου Αντζούση στη Γύρα,
2) Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής στην Μεγάλη Βρύση, 3) Ι. Μ.
Αγ. Γεωργίου στον Μπισά - Μαραντοχωρίου, 4) Ι. Ν. Αγ.
Νικολάου στον Νικολή, 5) Άγνωστος βυζαντινός ναός
στον Νικολή.

1. Ι. Ν. Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Αντζούση στη Γύρα

Ο Ι. Ν. Αγίου Ιωάννη Αντζούση βρίσκεται στο βορειοδυ-
τικό άκρο του νησιού, όπου και η ομώνυμη περιοχή. Εί-
ναι κηρυγμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο με την από-
φαση με αρ. πρ. ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ33/65044/2131π.ε.
και ΦΕΚ 138/Β/18-2-1998. Το έτος ιδρύσεώς του δεν εί-
ναι απολύτως εξακριβωμένο. Ωστόσο, σύμφωνα με τον
ιστορικό Κ. Μαχαιρά1 το υποτυπώδες σπήλαιο, όπου
κτίστηκε αργότερα ο ναός, αποτέλεσε τόπο συνάθροι-
σης των πιστών έως το 1311, οπότε ο Βάλτερος Β΄ Βρυ-
έννιος D’ Anzou κατέλαβε τη Λευκάδα και ίδρυσε εκεί
Εικ. 1. Χάρτης Λευκάδας με τις θέσεις των μνημείων.
ναό στο όνομα του Αγίου Ιωάννη (εικ. 2), από όπου και
το όνομα Αντζούσης.
Το μνημείο είναι κτισμένο στη βάση πλαγιάς με έντο- Υπάρχει ξυλόστεγος νάρθηκας, από όπου και η είσοδος
νο πρανές και στη σημερινή του μορφή αποτελείται από στο ναό. Η κόγχη του ιερού είναι ημικυκλικής κάτοψης.
ένα γραμμικό σύνολο μικρών κτιρίων. Αναφορικά με την Στο μνημείο δεν απαντούν ίχνη τοιχογραφιών, ενώ έχει
τυπολογία του μνημείου ο κυρίως ναός είναι μικρών νεώτερο τέμπλο και απλό κωδωνοστάσιο.
διαστάσεων μονόχωρη θολοσκεπής δρομική βασιλική. Συντάχθηκε μελέτη αποκατάστασης και στερέωσης
από τον αρχιτέκτονα Π. Αργυρό με δαπάνες του εκκλη-
1. Μαχαιράς 1957. σιαστικού συμβουλίου του Ι. Ν. Αγ. Νικολάου Λευκά-

79
Ε Λ Ε Ν Η Γ . Κ Α Τ Σ Ο ΥΛ Η
Εικ. 2. Ι. Ν. Αγ. Ιωάννη Αντζούση, αποτύπωση νότιας όψης.
Εικ. 3. Ι. Ν. Αγ. Ιωάννη Αντζούση, κακή κατάσταση στεγών.
Eικ. 5. Ι. Ν. Αγ. Ιωάννη Αντζούση, εφαρμογή ενεμάτων, νέα
ξύλινη στέγη.
80
Εικ. 4. Ι. Ν. Αγ. Ιωάννη Αντζούση, εσωτερικά επιχρίσματα και
ενέματα.
δας, η οποία εγκρίθηκε από τη Διεύθυνση Αναστύλω-
σης του Υπουργείου Πολιτισμού με την υπ᾽ αρ. ΥΠΠΟ/
ΔΑΒΜΜ/20566πε/4581πε/30-4-2008 απόφαση.
Όσον αφορά στην παθολογία του ναού παρατηρού-
νταν τα εξής: α) Σποραδικές διαγώνιες και κατακόρυφες
ρηγματώσεις από τις οποίες ορισμένες ήταν διαμπερείς.
β) Αποσάθρωση εξωτερικών και εσωτερικών κονιαμά-
των. γ) Ρωγμή στο θόλο σε όλο το μήκος του εσωραχίου
και μικρή καθίζηση στο μέσον του. δ) Στέγες σε κακή
κατάσταση με κατεστραμμένα κεραμίδια. ε) Ξύλινα κου-
φώματα αποσαθρωμένα. στ) Κατερχόμενες και ανερχό-
μενες υγρασίες. ζ) Νεότερες επεμβάσεις (όπως το δάπε-
δο του νάρθηκα από ακανόνιστες πλάκες, χρήση μπετόν
σε διάφορα σημεία, σιδηρά κιγκλιδώματα κ.ά.) (εικ. 3).
Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης, που
πραγματοποιήθηκαν κατά το έτος 2009 ήταν οι ακόλου-
 Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Ε Σ Σ Τ Ε Ρ Ε Ω Σ Η Σ Κ Α Ι Α Π Ο Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Σ Ε Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Α Μ Ν Η Μ Ε Ι Α

Εικ. 6. Ι. Ν. Ζωοδόχου
Πηγής, αποτύπωση
νότιας όψης.

Εικ. 7. Ι. Ν. Ζωοδόχου
Πηγής, βόρεια όψη.

θες: 1) Καθαίρεση επιχρισμάτων μετά από έρευνα για 2. Ιερός ναός Ζωοδόχου Πηγής στη Μεγάλη Βρύση.
τοιχογραφίες. 2) Πλήρωση ρωγμών και λιθοσυρραφές
Ο Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής βρίσκεται κτισμένος στα νό-
μετά από καθαρισμό. 3) Τοπικά ενέματα με συμβατό
τια περίχωρα της πόλης της Λευκάδας και συγκεκριμένα
κονίαμα (εικ. 5). 4) Καθαίρεση στέγης, βαθύς καθαρι-
στην είσοδό της από την ενδοχώρα επί του επαρχιακού
σμός του εξωραχίου και στερέωση του θόλου, πλήρωση
οδικού άξονα.
με πατητό κονίαμα και κομμάτια κεραμιδιών, εφαρμογή
Πρόκειται για μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με-
υγρομόνωσης και τοποθέτηση βυζαντινών κεραμιδιών.
σαίου μεγέθους με ημιεξαγωνικής κάτοψης κόγχη Ιερού
5) Νέες ξύλινες στέγες και ψευδοροφές. 6) Αρμολογή-
(εικ. 6, 7). Σύμφωνα με τον Π. Ροντογιάννη ο ναός οι-
ματα και νέα επιχρίσματα (εικ. 4). 7) Τοποθέτηση νέων
κοδομήθηκε το 17352. Το μνημείο εμφανίζει πληθώρα
ξύλινων κουφωμάτων. 8) Καθαρισμός δαπέδου καθο-
αξιόλογων μορφολογικών στοιχείων, πέραν της κόγχης,
λικού και αντικατάσταση των υπολοίπων με κεραμικές
όπως η διαμόρφωση των πλαισίων των ανοιγμάτων της
πλάκες. 9) Συντήρηση λίθινων γλυπτών. 10) Διαμόρφω-
βόρειας όψης του.
ση περιβάλλοντα χώρου με συμβατά υλικά (εικ. 3, 4, 5).

2. Ροντογιάννης 1974.

81
Ε Λ Ε Ν Η Γ . Κ Α Τ Σ Ο ΥΛ Η

Εικ. 8. Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής,

εφαρμογή ενεμάτων.

Ιδιαίτερης όμως καλλιτεχνικής αξίας είναι το δίλο-

βο κωδωνοστάσιο με τους τρεις πεσσούς με μπαρόκ και
αναγεννησιακά στοιχεία (εικ. 9). Εσωτερικά στην ακάλυ-
πτη τοιχοποιία του Ιερού δεν απαντούν ίχνη τοιχογρα-
φιών και το ξύλινο τέμπλο είναι περιορισμένης τεχνικής.
Οι τρόποι δομής του ναού είναι τυπικοί για την να-
οδομία του νησιού: δίρριχτη ξύλινη στέγη, τοιχοποιία
από αργούς και ημιλαξευτούς λίθους, επιχρισμένη στην
επιμελημένη βόρεια όψη και ανεπίχριστη στις άλλες,
στοιχειώδες ποντελάρισμα και γεφύρωση των ανοιγ-
μάτων εξωτερικά με ημικυκλικό τόξο και εσωτερικά με
χαμηλωμένο.
Συντάχθηκε μελέτη αποκατάστασης και στερέωσης
από τον αρχιτέκτονα Π. Αργυρό με δαπάνες του εκκλη-
σιαστικού συμβουλίου του Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής.
Παρατηρούνταν γενικά μικρές φθορές: 1) Σπορα-
δικές μικρές διαγώνιες και κατακόρυφες ρηγματώσεις.
2) Τμηματικές καταρρεύσεις των ασύμβατων εξωτερικά
επιχρισμάτων. 3) Αποσάθρωση στην ανωδομή του κω-
δωνοστασίου. 4) Νεώτερες ξύλινες εσωτερικές επενδύ-
σεις. 5) Ασύμβατες πλακοστρώσεις περιβάλλοντα χώ-
ρου.
Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης, που
πραγματοποιήθηκαν αφορούσαν: 1) Την καθαίρεση επι-
χρισμάτων. 2) Πλήρωση των ρωγμών και συρραφές μετά
από καθαρισμό. 3) Αρμολογήματα και τοπικά ενέματα
με συμβατό κονίαμα. 4) Εφαρμογή νέων επιχρισμάτων
(εικ. 8).

Eικ. 9. Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής, επισκευή κωδωνοστασίου.

82
 Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Ε Σ Σ Τ Ε Ρ Ε Ω Σ Η Σ Κ Α Ι Α Π Ο Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Σ Ε Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Α Μ Ν Η Μ Ε Ι Α

Εικ. 10. Ι. Μ. Αγ. Γεωργίου, αποτύπωση νότιας όψης.

3. Ιερά Μονή Αγ. Γεωργίου στον Μπισά - Μαραντο-

χωρίου
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου αποτελεί το καθολικό μικρού
μοναστηριού γνωστού με την ονομασία «Αγ. Γεώργιος
στον Μπισά», του οποίου η ίδρυση ανάγεται στην Τουρ-
κοκρατία, ενώ διαλύθηκε το 18273. Το μνημείο βρίσκεται
στην Νότια Λευκάδα σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά
του οικισμού Μαραντοχώρι. Είναι κτισμένο στις νότιες
υπόρροιες μικρής λοφοσειράς στο υψηλότερο σημείο.
Το μοναστήρι σήμερα αποτελείται από το δυσανάλογα
μεγάλο καθολικό και ένα πρόσκτισμα στην δυτική πλευρά
του. Γενικά, το μνημείο έχει έντονα την εικόνα εσωστρέ-
φειας και αμυντικής διάταξης με πολεμίστρες, τόσο στον
μαντρότοιχο όσο και στον βόρειο τοίχο, από τον οποίο Εικ. 11. Ι. Μ. Αγ. Γεωργίου, τελική βορειοανατολική όψη.
απουσιάζουν πλήρως τα ανοίγματα (εικ. 10, 11).
Το καθολικό ανήκει στις ξυλόστεγες δρομικές βασι- υγρασίες. 5) Νεώτερο δάπεδο και καμπαναριό από σκυ-
λικές με ημικυκλικής κάτοψης κόγχη Ιερού. Υπάρχουν ρόδεμα. 6) Ασβεστώματα εσωτερικά και εξωτερικά κα-
τμήματα τοιχογραφιών στον βόρειο και νότιο τοίχο, κα-
θώς και ακαλαίσθητος περιβάλλων χώρος.
θώς και νεώτερο τέμπλο.
Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη
Συντάχθηκε μελέτη αποκατάστασης και στερέωσης
2010-2011 ήταν οι ακόλουθες: 1) Διερευνητικές τομές
από τον αρχιτέκτονα Π. Αργυρό με δαπάνες του εκκλησι-
για την εξακρίβωση της κατάστασης της θεμελίωσης
αστικού συμβουλίου του Ι. Ν. Θείων Ταξιαρχών, η οποία
από τις οποίες δεν προέκυψε παθολογία. 2) Πλήρω-
εγκρίθηκε με την υπ᾽αρ. ΥΠΠΟ/22η ΕΒΑ/3128/14-12-
2009 απόφαση. ση ρωγμών και λιθοσυρραφές μετά από καθαρισμό.
Όσον αφορά στην παθολογία παρατηρούνταν τα 3) Στερέωση τοιχογραφιών. 4) Καθαίρεση εσωτερικών
ακόλουθα: 1) Αποσάθρωση κονιαμάτων δομής και επιχρισμάτων με έλεγχο για την ύπαρξη μη ορατών τοι-
ρηγματώσεις. 2) Νεώτερη στέγη σε μέτρια κατάσταση. χογραφιών. 5) Βαθύ αρμολόγημα και τοπικά ενέματα.
3) Νεώτερα μεταλλικά κουφώματα. 4) Κατερχόμενες 6) Τοποθέτηση νέας ξύλινης στέγης με βυζαντινά κερα-
μίδια. 7) Εφαρμογή νέων εσωτερικών και εξωτερικών
3. Μαχαιράς 1957. επιχρισμάτων (εικ. 11). 8) Τοποθέτηση νέων ξύλινων

83
Ε Λ Ε Ν Η Γ . Κ Α Τ Σ Ο ΥΛ Η
Εικ. 12. Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στον Νικολή, φωτογραφία αρχείου
(1982).
Eικ. 14. Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στον Νικολή, δυτική άποψη.
κουφωμάτων. 9) Συντήρηση υπαρχόντων δαπέδων και
απομάκρυνση ασύμβατων τμημάτων. 10) Διαμόρφωση
περιβάλλοντα χώρου από καλά πατημένο χώμα. 11) Κα-
θαίρεση καμπαναριού και ανέγερση νέου απλούστερου
λιθόκτιστου. Στην εικόνα 11 φαίνονται τα τελικά εξωτε-
ρικά επιχρίσματα.
4. Ιερός ναός Αγίου Νικολάου στον Νικολή
Ο Ι. Ν. Αγ. Νικολάου βρίσκεται στις νοτιοδυτικές υπόρ-
ροιες του κυρίαρχου ορεινού όγκου των Σταυρωτών, νό-
τια και εκτός των ορίων του οικισμού Νικολή του πρώην
Δήμου Απολλωνίων.
Για το μνημείο απουσιάζουν πλήρως τα ιστορικά
στοιχεία, καθώς εξαιτίας της ταπεινότητάς του και της
σημαντικής απόστασης τόσο από την πόλη της Λευκά-
δας, όσο και από άλλα μνημεία του νησιού, δεν προ-
84
Εικ. 13. Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στον Νικολή, αποτύπωση δυτικής
όψης.
Eικ. 15. Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στον Νικολή, ανατολική άποψη.
σέλκυε το ενδιαφέρον των λευκαδίων ιστορικών και
περιηγητών. Από τα μορφολογικά και κατασκευαστικά
στοιχεία του ναού, συγκρινόμενα με αντίστοιχους του
νησιού, μπορούμε να τοποθετήσουμε την κτίση του περί
τον 17ο-18ο αι.
Τυπολογικά ανήκει στην κατηγορία ξυλόστεγων
δρομικών βασιλικών. Η κόγχη είναι ημιεξαγωνική με μι-
κρό άνοιγμα και εκατέρωθεν αυτής απαντούν ημικυκλι-
κές υποτυπώδεις εσοχές πρόθεσης και διακονικού. Από
το ναό απουσιάζουν τα αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία
καθώς και οι τοιχογραφίες (εικ. 12-15).
Συντάχθηκε μελέτη αποκατάστασης και στερέωσης
από τον αρχιτέκτονα Π. Αργυρό με δαπάνες του εκ-
κλησιαστικού συμβουλίου του Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου Νι-
κολή, η οποία εγκρίθηκε με την υπ᾽αρ. ΥΠΠΟΤ/22η
ΕΒΑ/3275/22-11-2010 απόφαση.
Παρατηρούνταν τα ακόλουθα: 1) Ξύλινη στέγη υπό
 Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Ε Σ Σ Τ Ε Ρ Ε Ω Σ Η Σ Κ Α Ι Α Π Ο Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ Σ Η Σ Σ Ε Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Α Σ Τ Ι Κ Α Μ Ν Η Μ Ε Ι Α
Εικ. 16. Άγνωστος ναός στον Νικολή, κάτοψη.
κατάρρευση. 2) Αποσάθρωση των αρμολογημάτων.
3) Αποκόλληση των επιχρισμάτων. 4) Έντονες ρηγμα-
τώσεις στην τοιχοποιία. 5) Αρκετές διαγώνιες και κατα-
κόρυφες ρηγματώσεις, ορισμένες από αυτές διαμπερείς.
6) Λύση της συνοχής της τοιχοποιίας στο νοτιοδυτικό
άκρο. 7) Αποσάθρωση εξωτερικών και εσωτερικών κο-
νιαμάτων και αποκολλήσεις λίθων. 8) Κατερχόμενες και
ανερχόμενες υγρασίες. 9) Νεώτερες επεμβάσεις όπως:
δάπεδο από σκυρόδεμα και νεώτερο τέμπλο.
Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης που
πραγματοποιήθηκαν είναι οι ακόλουθες: 1) Καθαίρεση
εσωτερικών επιχρισμάτων με έλεγχο για την ύπαρξη
τοιχογραφιών. 2) Πλήρωση ρωγμών και λιθοσυρραφές
μετά από καθαρισμό. 3) Βαθύ αρμολόγημα και καθο-
λικά ενέματα με συμβατό κονίαμα. 4) Εφαρμογή φύλ-
λου μολύβδου για να είναι διακριτές οι επεμβάσεις.
5) Τοποθέτηση νέας ξυλόστεγης με βυζαντινά κεραμίδια.
6) Τοποθέτηση ξύλινης ψευδοροφής λευκαδίτικου τύ-
που. 7) Νέα εσωτερικά και εξωτερικά επιχρίσματα.
8) Τοποθέτηση νέων ξύλινων κουφωμάτων. 9) Αντικα-
τάσταση δαπέδου με πλάκες που προσομοιάζουν την
υφή του πατημένου χώματος.
Εικ. 17. Άγνωστος ναός στον Νικολή, η αψίδα.
5) Άγνωστος Βυζαντινός ναός στον Νικολή
Σε απόσταση περίπου 50 μ. ανατολικά - νοτιοανατολικά
του ναού του Αγ. Νικολάου στον Νικολή διασώζονται
εμφανή ερείπια ναού.
Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν ήταν οι ακό-
λουθες: Ανασκάφηκε ο περιβάλλων χώρος, προκειμένου
να αποκαλυφθούν οι τοιχοποιίες και να τεκμηριωθεί το
περίγραμμά τους. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών
εργασιών τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 2011 αποκα-
λύφθηκαν πλήρως οι εξωτερικές όψεις του μνημείου, η
είσοδός του από τη δυτική πλευρά και ορισμένες κερα-
μοσκεπείς ταφές. Ο περιβάλλων χώρος διερευνήθηκε
περιμετρικά σε απόσταση περίπου 2 μ. εξαιτίας της περι-
ορισμένης χρηματοδότησης.
Με το πέρας των εργασιών αποκαλύφθηκε το βασικό
σχήμα του, που είναι ελεύθερος σταυρός στην κάτοψη
διαστάσεων 7,00 x 7,00 μ. (εικ. 16). Η δομή της τοιχο-
ποιίας της ημικυκλικής αψίδας, αλλά και των τμημάτων
τοίχων της βόρειας πλευράς είναι το πλινθοπερίκλειστο
σύστημα. Τα κύρια υλικά δόμησης είναι αργοί ή αδροπε-
λεκημένοι λίθοι με άφθονο ασβεστοκονίαμα ως συνδε-
τικό υλικό. Στο κέντρο της ημικυκλικής αψίδας υπάρχει
δίλοβο άνοιγμα, το οποίο κοσμείται με πλίνθινη ταινία
85
Ε Λ Ε Ν Η Γ . Κ Α Τ Σ Ο ΥΛ Η
στην περιφέρεια του τόξου του, ενώ λείπει το κεντρικό
υποστύλωμα. Οι τοίχοι της βόρειας και νότιας κεραίας
σώζονται σε μικρό ύψος από 0,30 μ. έως 0,50 μ. ενώ η
ανατολική πλευρά στα 3,18 μ. περίπου. Το μέσο πάχος
των τοίχων είναι 0,60 μ. έως 0,70 μ., ενώ ανακαλύφθηκε
το κατώφλι της δυτικής θύρας.
Λαμβάνοντας υπόψη, λοιπόν, τα γενικά αρχιτεκτονι-
κά χαρακτηριστικά του ναού, όπως το σχήμα του ελεύ-
Abstract
Restoration works at religious monuments under the supervision of the 22nd Eforate of Byzantine
Antiquities in the island of Lefkada during the years 2009-2011
P urpose of this participation is the presentation of the
restoration works that took place at religious mon-
uments in the island of Lefkada during the years 2009
and 2011 under the supervision of the 22nd Eforate of
Byzantine Antiquities and more specific of: 1) Saint John
Anjousis at Gyra, 2) Zoodohos Pigis at Megali Brysi, 3)
Saint George at Mpisa - Marantohoriou, 4) Saint Nicolas
at Nikoli and 5) Unknown byzantine church at Nikoli.
The restoration works were different at each case but
Βιβλιογραφία
Μαχαιράς 1957: Κ. Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί Λευκάδος,
Ἀθήνα 1957.
86
θερου σταυρού με ημικυκλική αψίδα με δίλοβο παράθυ-
ρο, τον τρόπο δόμησης των τοίχων, που είναι το πλινθο-
περίκλειστο σύστημα κυρίως στην ανατολική πλευρά,
τα ευρήματα της κεραμικής ιδιαίτερα της χονδρής (δια-
κόσμηση και διαστάσεις πλίνθων) θα μπορούσαμε να
τον θεωρήσουμε μεσοβυζαντινό και να τοποθετήσουμε
την κατασκευή του στον 11ο αι. (εικ. 17).
Helen G. Katsouli
their aim was to transfer them into religious monuments
where people will be able to read and acknowledge the
cultural heritage of the island of Lefkada.
The studies were made by specialized scientists and
was materialized by each monument’s Committee. The
last monument was found at Nikoli where restoration
works took place at Saint Nicolas. A full scale excavation
took place and revealed a late byzantine church.
Ροντογιάννης 1974: Π. Γ. Ροντογιάννης, Ἡ Χριστιανική Τέχνη
στή Λευκάδα, Ἀθῆναι 1974.
 Μ Ο ΛΥ Β Δ Ι Ν Ο Ε Γ Κ Α Ι Ν Ι Ο Π Ρ Ο Ε Ρ Χ Ο Μ Ε Ν Ο Α Π Ο Ν Α Ο Μ Ε Σ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ω Ν Χ Ρ Ο Ν Ω Ν
Μολύβδινο εγκαίνιο
προερχόμενο από ναό μεσοβυζαντινών χρόνων
στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχωρίου Μεσολογγίου*
Σ το πλαίσιο της διάνοιξης της Ιονίας Οδού (Τμήμα
Ι, Αντίρριο – Κεφαλόβρυσο) η 22η Εφορεία Βυζα-
ντινών Αρχαιοτήτων διενήργησε εκτεταμένη ανασκα-
φική έρευνα στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχωρίου
Μεσολογγίου1. Στη διάρκεια της έρευνας ήρθε στο φως
ναός μεσοβυζαντινών χρόνων με εκτεταμένο κοιμητή-
ριο περιμετρικά του. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική2 με
τριμερές ιερό και νάρθηκα, από την οποία προέρχεται το
ιδιαίτερο εύρημα που παρουσιάζεται σε αυτό το άρθρο.
Η θέση «Άγιος Γεώργιος» βρίσκεται στην Αιτωλία,
στα νότια πρόβουνα του όρους Αράκυνθος, βορειοανα-
τολικά της ακρόπολης της αρχαίας Καλυδώνας, σε από-
σταση περίπου ενός χιλιομέτρου από την κοίτη του κάτω
ρου του ποταμού Εύηνου ή Φίδαρη, προς τον οποίο έχει
πανοραμική θέα. Στην ευρύτερη περιοχή είναι άφθονα
τα αρχαιολογικά κατάλοιπα από την προϊστορική έως
την μεταβυζαντινή περίοδο. Η περιοχή κατοικήθηκε
ήδη κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή, όπως υποδεικνύει
η αρχική φάση του βυζαντινού ναού του Αγίου Γεωργίου
(10ος/11ος αιώνας), που βρίσκεται σε απόσταση περί-
που 700μ. ανατολικά του χώρου της ανασκαφής, καθώς
και τα κατάλοιπα υστερορωμαϊκής-πρωτοβυζαντινής
λουτρικής εγκατάστασης μεταξύ των δύο θέσεων, σε
απόσταση 590 μ.3.
* Το άρθρο αφιερώνεται στη μνήμη του πρόωρα χαμένου συναδέλ-
φου Νίκου Καπώνη.
1. Η ανασκαφή στην χιλιομετρική θέση 23+670 από την 1η Οκτωβρί-
ου 2010 και έως τον Ιανουάριο 2013 διενεργείτο υπό την διεύθυνση της
υπογράφουσας. Την επίβλεψη αρχικά είχε αναλάβει ο Νίκος Καπώνης,
ενώ από τον Νοέμβριο του 2012 η Κατερίνα Χαμηλάκη. Επί τόπου υπεύ-
θυνες αρχαιολόγοι ήσαν οι Εμμανουέλα Αναγνωστοπούλου και Κατερίνα
Κάτσικα.
2. Για τις τρίκλιτες βασιλικές κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή στην πε-
ριοχή βλ. Βοκοτόπουλος 1975, 11-20, 29-35, 179-181, 189-191.
3. Για τις θέσεις αυτές βλ. Παλιούρας 2004, 50-51, 185-187, με την
παλαιότερη βιβλιογραφία.
Αναστασία Κουμούση
Η θέση εντοπίστηκε κατά την διάρκεια σωστικών
ανασκαφικών εργασιών από την ΛΣΤ΄ Εφορεία Προϊ-
στορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σε χώρο με προ-
γενέστερη κατοίκηση. Στη διάρκεια αυτής της ανασκα-
φικής διερεύνησης του χώρου, είχε αποκαλυφθεί μέχρι
την επιφάνεια του εδάφους το περίγραμμα του κεντρι-
κού τμήματος του βυζαντινού ναού, που παρουσίαζε
αρχικά την μορφή του μονόχωρου δρομικού ναΐσκου με
ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα4. Ο ναός σωζόταν κάτω
από το στρώμα καταστροφής και τις επιχώσεις σε δια-
φορετικές στάθμες από 1.50 μ. έως το επίπεδο των θε-
μελίων.
Όπως αποδείχτηκε κατά την συνέχιση της ανασκα-
φής από την 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ο
ναός ανήκε στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης βα-
σιλικής με τριμερές ιερό και νάρθηκα, εξωτερικών δια-
στάσεων, χωρίς τις αψίδες5, 13.00 μ. μήκους και 10.50 μ.
πλάτους (σχ. 1)6. Στην ανατολική πλευρά παρουσιάζεται
πλήρως ανεπτυγμένο το τριμερές Ιερό, με ημικυκλικές
αψίδες τόσο στο Ιερό Βήμα όσο και στη Πρόθεση και το
Διακονικό. Η επικοινωνία των παραβημάτων με το Ιερό
γινόταν μέσω στενών θυρωμάτων (πλάτους 0.70 μ.).
Στην δυτική πλευρά του ναού εκτεινόταν σχετικά
πλατύς νάρθηκας (μήκους 6.10 μ. και πλάτους 2.60 μ.),
ο οποίος δεν έφτανε έως τα εξωτερικά άκρα των πλα-
γίων κλιτών. Ο νάρθηκας επικοινωνούσε με το ναό με
θύρα πλάτους 1.10 μ. Με τα πλάγια κλίτη επικοινωνού-
σε μέσω θυρίδων (πλάτους 0,90 μ.), στη νότια εκ των
οποίων διατηρείται το κατώφλι. Η σημερινή μορφή του
4. Η ανασκαφή της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ, πραγματοποιήθηκε με υπεύθυνη
αρχαιολόγο την Γ. Παυλίδη, υπό την διεύθυνση της Προϊσταμένης Μαρί-
ας Σταυροπούλου-Γάτση.
5. Αξιοσημείωτο ότι ο ναός έχει ακριβώς τις ίδιες διαστάσεις με την
πλησιόχωρη τρίκλιτη βασιλική της Παναγίας Τρημιτού, που χρονολογεί-
ται στον 10ο αιώνα. Βοκοτόπουλος 1975, 29-35 και Παλιούρας 2004, 174.
6. Το σχέδιο ανήκει στον σχεδιαστή Μιχάλη Παπαδογιώργο.
87
Α Ν Α Σ ΤΑ Σ Ι Α Κ Ο Υ Μ Ο Υ Σ Η
Σχ. 1. Βυζαντινός ναός στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχωρίου Μεσολογγίου. Κάτοψη.
νάρθηκα, ο οποίος εισέχει των πλαγίων μακρών πλευ-
ρών του τρίκλιτου ναού οφείλεται σε μεταγενέστερη
φάση κατασκευής.
Ο ναός είναι κτισμένος με συλλεκτούς αργούς λίθους
από τον επιχώριο φαιό αμμόλιθο, ασβεστοκονίαμα και
πλίνθους. Σημαντική είναι επίσης η χρήση πωρόλιθων,
που βρέθηκαν κυρίως στην επίχωση και προέρχονται πι-
θανότατα από τα περιθυρώματα του ναού. Οι πλίνθοι
τοποθετούνται κυρίως στους οριζόντιους αρμούς ενώ
στους κάθετους παρεμβάλλονται συχνά επάλληλα πλιν-
θία. Ο νάρθηκας, ο ναός και το ιερό, είχαν δάπεδο από
ορθογώνιες πήλινες πλάκες (διαστάσεων 0,30 x 0,27 x
0,04 μ. στο ιερό και 0,29 x 0,16 x 0,03 μ. στους υπόλοι-
πους χώρους). Μοναδικό στοιχείο γλυπτού διακόσμου
αποτελεί πώρινο επίθημα αμφικιονίσκου (διαστάσεων
0,53 x 0,33 x 0,23μ.), που κοσμείται στις στενές πλευρές
με ισοσκελείς σταυρούς με πεπλατυσμένα άκρα κεραι-
ών, που μπορεί να χρονολογηθεί στους μεσοβυζαντι-
νούς χρόνους7 και το οποίο βρέθηκε στο νάρθηκα και
7. Βλ. όμοιο επίθημα από την βασιλική της Παναγίας Τρημιτού, που
χρονολογείται στον 10ο αιώνα. Βοκοτόπουλος 1975, 34-35, πίν. 19.
88
προέρχεται πιθανότατα από το δίλοβο παράθυρο του
δυτικού αετώματος του ναού.
Ο ναός στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχωρίου,
σύμφωνα με τα πρώτα στοιχεία8, τοποθετείται χρονικά
στους μέσους βυζαντινούς χρόνους (10ος/11ος αιώνας)
και εντάσσεται στην ομάδα των ήδη γνωστών μεσο-
βυζαντινών ναών του ίδιου αρχιτεκτονικού τύπου της
Αιτωλοακαρνανίας9. Ο χώρος συνέχισε να είναι σε λει-
τουργική χρήση κατά τον 12ο και 13ο αιώνα, σύμφωνα
με τα ανασκαφικά δεδομένα10, ως πυρήνας του περι-
βάλλοντος κοιμητηρίου, μέχρι την εγκατάλειψη και την
ερείπωσή του.
Περιμετρικά του ναού ανασκάφηκε εκτεταμένο νε-
κροταφείο βυζαντινών χρόνων με εκατοντάδες τάφους
διαφόρων τύπων. Η κεραμική11 που προήλθε από την
8. Η δημοσίευση του ναού θα αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης με-
λέτης από την υπογράφουσα.
9. Βλ. Βοκοτόπουλος 1975, σημ. 2 και Παλιούρας 2004, 66, 173-176,
185, 197-200, 204-207.
10. Σημαντικό εύρημα συνιστά υπέρπυρο του αυτοκράτορα Ιωάννη
ΙΙ Κομνηνού (1118-1143) που βρέθηκε στο δάπεδο του βορείου κλίτους
(Grierson 1982, 230, πίν. 62.1065).
11. Κυρίως άβαφη χρηστική αλλά και εφυαλωμένη. Αξιοσημείωτη εί-
 Μ Ο ΛΥ Β Δ Ι Ν Ο Ε Γ Κ Α Ι Ν Ι Ο Π Ρ Ο Ε Ρ Χ Ο Μ Ε Ν Ο Α Π Ο Ν Α Ο Μ Ε Σ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ω Ν Χ Ρ Ο Ν Ω Ν

Εικ. 2. Βυζαντινός ναός στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχω-

ρίου Μεσολογγίου. Άποψη της πρόθεσης με το όρυγμα του
εγκαινίου.

Εικ. 1. Βυζαντινός ναός στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνο-

χωρίου Μεσολογγίου. Το όρυγμα με το μολύβδινο εγκαίνιο.

ανασκαφή του ανάγεται στην μεσοβυζαντινή και υστε-

ροβυζαντινή περίοδο, ενώ και τα νομισματικά δεδομέ-
να12 επιβεβαιώνουν την κοιμητηριακή χρήση του χώρου
τουλάχιστον έως τα τέλη του 14ου αιώνα.
Η ανασκαφή του βυζαντινού ναού στο Ευηνοχώρι Εικ. 3. Βυζαντινός ναός στη θέση «Άγιος Γεώργιος» Ευηνοχω-
ρίου Μεσολογγίου. Το μολύβδινο εγκαίνιο.
προσέφερε ένα ιδιαίτερο εύρημα. Στο δάπεδο της πρό-
θεσης αποκαλύφθηκε τετράπλευρο όρυγμα (διαστάσε-
του Ρίου για να ακτινογραφηθεί και να διαγνωστεί πιθα-
ων 0,15 x 0,13 x 0,05 μ.) επενδεδυμένο με μαρμάρινα
νή ύπαρξη περιεχομένου (οστά, ξύλο). Την διαδικασία
πλακίδια, μέσα στο οποίο βρέθηκε εγκαίνιο13 (εικ. 1, 2):
ανέλαβε ο καθηγητής της Ακτινολογίας κ. Θεόδωρος
ένα φύλλο μολύβδου (διαστάσεων 4,50 x 4,00 εκ. και πά-
Πέτσας. Σε πρώτη φάση το μολύβδινο αντικείμενο υπο-
χους 0,5-1,5 χιλ.) διπλωμένο με τρόπο ώστε να σχηματί-
βλήθηκε σε ακτινογραφία, η οποία όμως, λόγω μεγάλης
ζει τετράπλευρο (εικ. 3). Το εγκαίνιο συντηρήθηκε στο
πυκνότητας του μολύβδου, δεν έδειξε την ύπαρξη ή μη
εργαστήριο συντήρησης της 6ης Εφορείας Βυζαντινών
περιεχομένου. Στη συνέχεια το εγκαίνιο υποβλήθηκε σε
Αρχαιοτήτων στην Πάτρα, αλλά δεν επιχειρήθηκε το
αξονική τομογραφία, η οποία απέκλεισε μεν την ύπαρξη
άνοιγμά του καθώς υπήρχε μεγάλη πιθανότητα να σπά-
οστού στο εσωτερικό του, έδειξε όμως σε ορισμένο ση-
σει. Μεταφέρθηκε στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο
μείο συγκέντρωση αέρος, γεγονός που υποδεικνύει ότι
πιθανόν στο σημείο αυτό να είχε τοποθετηθεί κάποιο
ναι η εύρεση πλίνθου με εγχάρακτο σταυρό και ανάμεσα στις κεραίες την
επιγραφή ΙC XC NI KA.
φθαρτό υλικό που δεν υπάρχει πλέον. Η αξονική τομο-
12. Η ανασκαφή απέδωσε ικανό αριθμό νομισμάτων της βυζαντινής γραφία αποκάλυψε επιπλέον τον τρόπο με τον οποίο
περιόδου καθώς και δυτικά νομίσματα 13ου/14ου αιώνα (soldini, deniers, ήταν διπλωμένο το εγκαίνιο. Το φύλλο μολύβδου του
tournois, torneselli).
13. Για την ύπαρξη εγκαινίων σε παλαιοχριστιανικούς ναούς βλ. Ορ-
εγκαινίου, πριν διπλωθεί και «κλείσει», είχε σταυρικό
λάνδος 1952, 466-468. σχήμα.

89
Α Ν Α Σ ΤΑ Σ Ι Α Κ Ο Υ Μ Ο Υ Σ Η
Το εύρημα, σύμφωνα με την έως τώρα έρευνά μας,
είναι μοναδικό. Διαφοροποιείται από τα εγκαίνια που
έχουν αποκαλυφθεί στους ναούς των πρωτοβυζαντινών
χρόνων ως προς τη μορφή, το υλικό και τη θέση εντοπι-
σμού του. Ούτε όμως έχει βρεθεί εγκαίνιο τέτοιας μορ-
φής και υλικού σε μεσοβυζαντινό ναό και μάλιστα στην
Πρόθεση, το σημαντικότερο από λειτουργικής άποψης,
μετά το Ιερό βήμα, μέρος ενός χριστιανικού ναού. Από
εκεί γίνεται η Μεγάλη Είσοδος (η μεταφορά των τιμίων
δώρων προς το Ιερό), η οποία αποκτά ιδιαίτερη μεγα-
λοπρέπεια με την προσθήκη στο λειτουργικό κείμενο το
573-574 του Χερουβικού Ύμνου14. Η αποκάλυψη του
εγκαινίου με το συμβολικό σχήμα στο ναό του Ευηνοχω-
ρίου φανερώνει τη διατήρηση μιας λατρευτικής πρακτι-
κής για την οποία δεν υπάρχουν έως σήμερα αρχαιολο-
γικά παράλληλα. Η μελέτη του συνόλου του μνημείου
ίσως προσφέρει απάντηση στο θέμα.
Ο εντοπισμός και η ανασκαφή της θέσης «Άγιος Γε-
14. Brightman 1986, 379.
Abstract
Lead enkainion found in a middle-byzantine basilica at «Agios Georgios» of Evinohori, Mesolongi
T he first results from the field work of 22nd Ephorate
of Byzantine Antiquities during the construction of
the Ionian Highway in the region of Mesolongi, Aetolo-
acarnania Prefecture, are presented at this paper.
During the excavations at «Agios Georgios» of Evino-
hori, a middle Byzantine church, dated back to 10th-
11th c., and the surrounding cemetery were revealed.
The church belongs to the architectural type of three-
aisle basilica.
At the Prothesis of the church a unique finding was
Βιβλιογραφία
Βοκοτόπουλος 1975: Π. Βοκοτόπουλος, Ἡ Ἐκκλησιαστικὴ
ἀρχιτεκτονικὴ εἰς τὴν Δυτικὴν Στερεὰν Ἑλλάδα καὶ τὴν
Ἤπειρον ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ
10ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 1975.
Ορλάνδος 1952: Ἀ. Ὀρλάνδος, Ἡ ξυλόστεγος παλαιοχριστια-
νικὴ βασιλικὴ τῆς Μεσογειακῆς λεκάνης, τ. Β´, Ἀθῆναι
1952.
Παλιούρας 2004: Α. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία.
90
ώργιος» Ευηνοχωρίου αποτελούν σημαντική συμβολή
στην μελέτη της μνημειακής τοπογραφίας και της αρ-
χαιολογίας της ευρύτερης περιοχής της νότιας Αιτωλίας
κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Ο ναός και το εκτετα-
μένο νεκροταφείο που τον περιβάλλει προϋποθέτουν
την ύπαρξη ενός σημαντικού οικισμού, ο οποίος δεν έχει
ακόμη εντοπιστεί αλλά θεωρούμε ότι θα εκτεινόταν ανα-
τολικότερα και ίσως περιελάμβανε και τον πλησιόχωρο
βυζαντινό ναό του Αγίου Γεωργίου. Η περιοχή, μεταξύ
της θάλασσας και των υπωρειών του όρους Αράκυνθος,
πλούσια σε παραγωγικούς πόρους, είναι ιδανική για την
ανθρώπινη κατοίκηση, ενώ την διέσχιζε η πανάρχαια
οδός από την ΒΔ Ελλάδα προς την περιοχή του Αντιρ-
ρίου, την πορεία της οποίας ακολουθεί και η νέα χάραξη
της Ιονίας Οδού. Με την επισταμένη μελέτη του αρχαιο-
λογικού υλικού θα διαφωτιστούν περαιτέρω οι συνθήκες
της ζωής ενός βυζαντινού οικισμού στην Δυτική Στερεά
Ελλάδα κατά την μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο.
Anastasia Koumoussi
also revealed: a quadrilateral lead enkainion. According
to the computed tomography in which the finding was
subjected, the enkainion, prior to his folding, was cross-
shaped.
The excavation of the above mentioned site is an
important contribution to the study of monumental to-
pography and archeology of the wider area of Southern
Aetolia, during the Μiddle Byzantine and Late Byzantine
times.
Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή μνημειακή τέ-
χνη, Αγρίνιο 20042.
Brightman 1986: F. E. Brightman, Liturgies Eastern and
Western, Oxford 1986.
Grierson 1982: Ph. Grierson, Byzantine Coins, Berkeley-Los
Angeles 1982.
 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Λ Ο Υ Τ Ρ Ο . Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Η Σ Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Σ Ζ Ω Η Σ Σ Τ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο
Βυζαντινό λουτρό. Όψεις της καθημερινής ζωής
στη Βυζαντινή Ναύπακτο1
1. Τα βυζαντινά λουτρά στην ευρύτερη περιοχή της
Ναυπάκτου 1
Ο
ι περισσότερες πληροφορίες που μας σώζονται για
τα βυζαντινά λουτρά –αν εξαιρέσει κανείς τον πε-
ριορισμένο αριθμό σωζόμενων συγκροτημάτων– προέρ-
χονται από «γραπτές πηγές», δηλαδή κείμενα από βίους
αγίων και επιστολές, συλλογές νόμων, αγοραπωλητή-
ρια, ιστοριογραφικά και θεολογικά έργα, κοσμική και
εκκλησιαστική ποίηση, ιατρικά εγχειρίδια2. Διακρίνο-
νται σε ιδιωτικά, δημόσια και εκκλησιαστικά.
Η λειτουργία θερμών, βαλανείων καί λουτρών μέσα
στις πρωτοβυζαντινές πόλεις είναι συνηθισμένο φαι-
νόμενο, που συνδέεται άρρηκτα με την οργάνωση των
αρχαίων και ρωμαϊκών αστικών κέντρων3. Στα πλαίσια
μιας κοινωνίας, που αποθέωνε το σώμα και εξυπηρετού-
σε τις ανάγκες του, οι θέρμες και τα λουτρά ήταν χώ-
ροι συγκέντρωσης νέων, αθλητών, ασθενών και άλλων
ανθρώπων, με σκοπό τον καθαρισμό και την περιποίηση
του σώματος, καθώς και τη σύναψη κοινωνικών επαφών
και συναναστροφών.
Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και κατά την παλαι-
οχριστιανική περίοδο, αν και η επικράτηση του χριστια-
νισμού αλλάζει την αντίληψη για το σώμα4 και κατά συ-
1. Μία πρώτη παρουσίαση των ανασκαφικών δεδομένων πραγματο-
ποιήθηκε στο «Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Τοπικής Ιστορίας και Αρ-
χαιολογίας Τριχωνίας και Ναυπακτίας» (Ακρόπολη Θεστιέων, Ναύπακτος
και Αρχαίος Θερμός Αιτωλίας 9-11 Ιουνίου 2012), Πρακτικά (υπό έκδο-
ση). Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την προϊσταμένη της 6ης Ε.Β.Α κα
Αν. Κουμούση για την παραχώρηση της άδειας δημοσίευσης της ανασκα-
φής, τις συντηρήτριες κες Τηλιγάδα Αφροδίτη, Σπούρδου Νικολέτα και
Πολονύφη Βούλα για τη συντήρηση κεραμικής και νομισμάτων και τον
σχεδιαστή της ανασκαφής κο Θεοχαρόπουλο Ηλία.
2. Αγαπητού 2001, 26 κ.ε.
3. Για τις αντιλήψεις περί λουτρών στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, βλ.
Berger 1982, 21-55. Mango 1981, 337-341. Για τα λουτρά στην ύστερη
αρχαιότητα, βλ. κυρίως Yegül 1992, όπου συγκεντρώνεται και η εξαιρε-
τικά εκτεταμένη παλιότερη βιβλιογραφία για τα βαλανεία και τις θέρμες.
Farrington 1999, 57-65. Για τη βαλανευτική γενικά, βλ. Ginouvès 1962.
4. Η απαγόρευση της τέλεσης των Ολυμπιακών αγώνων, περί τα
τέλη του 4ου αι. πιθανόν ήταν αποτέλεσμα της αλλαγής των αντιλήψε-
ων πού είχαν ήδη συντελεσθεί γύρω από το σώμα και την αλουσία ως
Ιωάννα Θ. Κωστή
νέπεια και για τις λουτρικές εγκαταστάσεις. Στα αστικά
κέντρα όπως και στη Ναύπακτο επιβιώνει σε πολλές
περιπτώσεις η χρήση ρωμαϊκών λουτρικών εγκαταστά-
σεων, η οποία σταδιακά περιορίζεται ή εγκαταλείπεται.
Αποσπασματικά αρχιτεκτονικά λείψανα από 11 λουτρι-
κές εγκαταστάσεις παλαιοχριστιανικών χρόνων έχουν
εντοπιστεί σε ανασκαφικές έρευνες στην πόλη της
Ναυπάκτου5. Στη μεσοβυζαντινή περίοδο η ίδρυση και
ανέγερση μοναστηριών ή εκκλησιαστικών ιδρυμάτων
συνοδεύονται συχνά από λουτρικές εγκαταστάσεις. Το
λουτρό θεωρείται πλέον απαραίτητο στοιχείο της υγι-
εινής ή θαυματουργού δράσης. Χαρακτηριστική είναι
η μαρτυρία ενός αγιολογικού κειμένου του 9ου αι., στο
οποίο αναφέρεται η χρήση Λουτρού από τον τοπικό επί-
σκοπο Πατρών. Συγκεκριμένα, στο Βίο του αγίου Ηλία
του Σπηλαιώτη αναφέρεται ότι ο μητροπολίτης Πατρών
καλεί τον υπέργηρο και άρρωστο ασκητή Αρσένιο να
συλλουσθούν, για να ανακουφισθεί από τα προβλήμα-
τα που τον ταλαιπωρούσαν. Ο ασκητής αποδέχεται την
πρόσκληση και λαμβάνει χώρα το συγκεκριμένο θαύμα
του οσίου Αρσενίου, που συνίσταται στην ευωδίαση του
χώρου του λουτρού και τη θαυματουργική απόφραξή
του, ώστε η ευωδίαση αυτή να μείνει εγκλωβισμένη και
να διατηρηθεί για χρόνια6.
Οι αντιλήψεις αυτές επιβιώνουν και στην υστεροβυ-
ζαντινή περίοδο. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του
μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιωάννη Απόκαυκου για το επι-
σκοπικό λουτρό της Ναυπάκτου: «...τὸ δὲ λουτρὸν ἡμῶν
οὐ μετάρσιον; οὐ τὴν ὄψιν ἔλκειν τοῦ βλέποντος; οὐ γρα-
φικοῖς ὑέλοις καταπεφώτισται; Οὐχ ἡδονὴν τῷ λουωμένῳ
προϋπόθεση άσκησης, ενώ είχε επιπτώσεις στον περιορισμό της χρήσης
των λουτρών, καθώς και στη σταδιακή αύξηση της χρήσης των ατομικών
λουτήρων, βλ. σχετικά Λαμπροπούλου - Μουτζάλη 2003-2004, 315-336,
όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία.
5. Βλ. Παπαγεωργίου 2004, 460-462, σχ. 1Α, όπου και αναφορές για
ρωμαϊκά λουτρά που χρησιμοποιούνται και κατά την παλαιοχριστιανική
περίοδο.
6. «Βίος Ηλία του Σπηλαιώτου», AASS, Sept. IΙΙ, 858-859, § 26. Λα-
μπροπούλου - Μουτζάλη 2003-2004, 340-341.
91
ΙΩΑΝΝΑ Θ. ΚΩΣΤΗ
Εικ. 1. Κάτοψη Βυζαντινού Λουτρού, oικόπ. Π. Πέτρου, Ναύπακτος.
ἐντίθησιν; οὐ καταμάρμαρον ὅλον; οὐ δεξαμεναί διάλευ-
κοι παρ’ αὐτῷ;»7.
Τα Λουτρά της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιό-
δου8 αποτελούν συνέχεια των πρωτοβυζαντινών βαλα-
νείων (όπως αναφέρονται τα λουτρά στις βυζαντινές
πηγές)9 και των ρωμαϊκών θερμών10. Πρόκειται ουσι-
αστικά για κτίρια με απλούστερη αρχιτεκτονική και
μικρότερες διαστάσεις, αποτελούμενα από δύο ή τρεις
θερμαινόμενους χώρους (ο μέσος οίκος των βυζαντινών
ή το caldarium των Ρωμαίων) που επικοινωνούσαν με τη
δεξαμενή, δηλαδή έναν κτιστό λουτήρα για μπάνιο. To
frigidarium (ο ψυχρός χώρος των Ρωμαίων) δεν υπάρχει
7. Κατσαρός 1989, 645-646.
8. Από το πλήθος των βαλανείων της μέσης ή της ύστερης βυζαντι-
νής περιόδου στον ελλαδικό χώρο, πρβλ. ενδεικτικά τα γνωστότερα και
καλύτερα διατηρημένα: της Μονής Καισαριανής, της Μονής στο Δερβε-
νοσάλεσι (Ορλάνδος 1958, 100-108), της Σπάρτης (Μπούρας 1982, 99-
112), της Άνω Πόλης στην Θεσσαλονίκη (Ξυγγόπουλος 1940, 83-97). Για
τα βυζαντινά λουτρά βλ. Berger 1982. Επίσης Γκράτσιου 1983, 245-249.
9. Για την διαμόρφωση και την εξέλιξη των ελλαδικών βαλανείων
της πρωτοβυζαντινής περιόδου, βλ. Αθανασούλης 1998, 209 κ.ε. Eπίσης
Γούναρης 1990 και Γεωργοπούλου-Βέρρα 2004, 75 κ.ε.
10. Nielsen 1990 και Yegül 1992.
92
ως ξεχωριστός χώρος, καθώς οι Βυζαντινοί του Μεσαί-
ωνα, όντας πρακτικοί έκτιζαν βαλανεία για την άνεση
ενός θερμού λουτρού, που δεν ήταν εφικτό στα πλαίσια
της οίκοθεν υγιεινής, αντίθετα με το κρύο μπάνιο. Μία
ακόμη αίθουσα, το χλιαρόν, αυτή την εποχή λειτουργεί
κυρίως ως προθάλαμος ή αποδυτήριο και λιγότερο ως
χώρος εφίδρωσης. Οι χώροι θερμαίνονται με την εφαρ-
μογή ενός απλοποιημένου υπόκαυστου συστήματος.
Συνήθως η εστία έκαιγε έξω από τη δεξαμενή, θέρμαινε
το νερό και παράλληλα παρήγε θερμότητα που κυκλο-
φορούσε στο υπόκαυστο σύστημα ζεσταίνοντας τους
χώρους μέσω των δαπέδων, πριν καταλήξει στον αέρα
μέσω εφελκυστικών αγωγών που διέρχονταν από τους
τοίχους. Η παροχή νερού ήταν εφικτή είτε με στέρνες,
είτε από παρακείμενη πηγή, πηγάδι ή ρέμα.
Οι πληροφορίες μας για τα λουτρά της μέσης και
ύστερης βυζαντινής περιόδου που λειτουργούν στη
Ναύπακτο είναι σαφώς περιορισμένες 11. Στο κάστρο της
11. Για τη βυζαντινή Ναύπακτο η βιβλιογραφία επικεντρώνεται κυρί-
ως στο Κάστρο. Βλ. σχ. Κωστή 2004, 587, υποσημ. 1, όπου και παλαιότερη
βιβλιογραφία.
 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Λ Ο Υ Τ Ρ Ο . Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Η Σ Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Σ Ζ Ω Η Σ Σ Τ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο
Εικ. 2. Γενική άποψη ανασκαφής Βυζαντινού Λουτρού, Ναύπακτος.
Ναυπάκτου και συγκεκριμένα στην ακρόπολη, βορειο-
δυτικά του ναού του Προφήτη Ηλία υπάρχει κτίριο με
δύο θολοσκεπείς αίθουσες, το οποίο έχει ταυτιστεί από
τους περισσότερους ερευνητές με υστεροβυζαντινό βα-
λανείο12. Νεώτερα ωστόσο στοιχεία αποκλείουν τη συ-
γκεκριμένη χρήση13.
2. Το Βυζαντινό λουτρό στο οικόπεδο ιδ. Π. Πέτρου
Η ανασκαφική έρευνα στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Π. Πέ-
τρου, Ο.Τ. 61, οδός Ευθ. Πλαστήρα 5, στο λιμάνι της
Ναυπάκτου, άρχισε και ολοκληρώθηκε το έτος 2005. Το
προαναφερθέν οικόπεδο συνορεύει βόρεια και δυτικά με
οικόπεδα ιδιοκτησίας κληρονόμων Ιω. Περάτη, νότια με
12. Για τη μετατροπή του κτιρίου σε λουτρό κατά την υστεροβυζα-
ντινή περίοδο συμφωνούν οι: Κωνστάντιος 1981, 293. Ο ίδιος 1982, 278.
Ο ίδιος 1991, 603-609. Παπαδοπούλου 1992-93, 179 κ.ε. Ραπτόπουλος
1998-99, 195-208.
13. Σοβαρές διαφωνίες διατυπώνονται για τη χρήση του κτιρίου ως
λουτρού από τους Δ. Αθανασούλη και Π. Ανδρούδη στο άρθρο τους:
Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004, 515-534, τις οποίες υιοθετούν και οι Στ.
Μαμαλούκος και Μ. Παπαβαρνάβας, βλ. Μαμαλούκος- Παπαβαρνάβας
2014.
οικόπεδο ιδ. Ιωάννη, Διονυσίου, Παναγιώτη και Αθανα-
σίου Κοργιαλά και ανατολικά με την οδό Ευθ. Πλαστή-
ρα.
Όταν ξεκίνησε συστηματική ανασκαφή, ήταν ήδη
ορατό στο βορειοδυτικό τμήμα του οικοπέδου κτίριο
με ευδιάκριτους τρεις χώρους, που συμβατικά ονομά-
στηκαν X1, Χ2, Χ3, σε βάθος -1,40 μ., + 0 ορίστηκε το
βορειοανατολικό άκρο του οικοπέδου, στο ύψος της
πλακοστρωμένης οδού Ευθ. Πλαστήρα, σύμφωνα με το
τοπογραφικό διάγραμμα. Η έρευνα στο οικόπεδο απο-
κάλυψε την ύπαρξη τμήματος βυζαντινού λουτρού. Το
βυζαντινό λουτρό στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Πέτρου
(εικ. 1) είναι σωζόμενων διαστάσεων 11 x 4,15 μ. Η πλή-
ρης διερεύνηση του λουτρού δεν ήταν δυνατή, καθώς
το κτίριο εκτείνεται βορειοδυτικά προς το οικόπεδο ιδ.
κληρονόμων I. Περάτη και δυτικά προς την οδό Ε. Πλα-
στήρα. Εντοπίστηκε η δεξαμενή, το caldarium (θερμός
χώρος), ο χώρος του υποκαύστου και προσαρτημένη μι-
κρή εξωτερική δεξαμενή ύδατος (στέρνα) (εικ. 2).
Η δεξαμενή (X1) (σωζόμενων εσωτ. διαστ. 3,55 x 2
μ.), καταλαμβάνει το δυτικότερο τμήμα του λουτρού.
Ορίζεται από τους τοίχους Τ1 (πλάτους 0,62 μ.), Τ2
93
ΙΩΑΝΝΑ Θ. ΚΩΣΤΗ
Εικ. 3. Χώρος Χ3α του Βυζαντινού Λουτρού.
(πλάτους 0,65 μ.), Τ3 (πλάτους 0,65 μ.) και σώζεται σε
ύψος 1,21 μ. από το δάπεδό της. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι
με σειρές αργών λίθων και οπτοπλίνθων συνδεδεμένων
με ισχυρό κονίαμα. Η δεξαμενή έχει υποστεί εν μέρει κα-
ταστροφή από την κατασκευή νεώτερου πηγαδιού. Το
δάπεδο της δεξαμενής εντοπίστηκε στο νοτιοανατολικό
τμήμα της, σε βάθος -2,35 μ. και καλύπτεται από ισχυρό
υδραυλικό κονίαμα. Ανατολικά της δεξαμενής βρίσκεται
το caldarium (θερμός χώρος) ή γνωστός και ως μέσος
οίκος των βυζαντινών βαλανείων, εσωτ. διαστ. 6,90 x
3,05 μ. (Χ3). Στη δυτική πλευρά του (Χ2), χωρίζεται από
τοίχο που αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη (Τ4), πλά-
τους 0,65 μ. και δημιουργεί τον χώρο Χ2, ο οποίος όμως
λειτουργικά αποτελεί τμήμα του Χ3. Καταστροφή του
Τ2 στο σημείο αυτό και διερευνητική τομή αποκάλυψε
δύο τοξωτά πλίνθινα ανοίγματα κατά μήκος του ανα-
τολικού τοίχου της δεξαμενής, που τη συνδέουν με τον
υπόκαυστο χώρο.
Το υπόκαυστο αποτελείται από πυκνές σειρές κτι-
94
στών πλίνθινων πεσσίσκων, ορθογώνιας διατομής. Η
suspensura14, το υπερυψωμένο δηλαδή δάπεδο που στη-
ρίζεται σε πεσσίσκους, διατηρήθηκε σε πολύ καλή κατά-
σταση στους χώρους που φέρουν υπόκαυση. Σώθηκαν
δηλαδή τα διπλά δάπεδα των θερμών χώρων του λου-
τρού οι suspensurae caldariorum προκειμένου να διαδί-
δεται η θερμότητα που παραγόταν από το praefurnium.
Ο θερμός χώρος του Λουτρού (Χ3) περιλαμβάνει δύο
δωμάτια (Χ3α και Χ3β). Η επικοινωνία μεταξύ των δύο
δωματίων είναι δυνατή με είσοδο μήκους 0,67 μ. που
διαμορφώνεται κατά μήκος του Τ6. Το δάπεδο του Χ3
εντοπίστηκε σε βάθος -2,50/- 2,55 μ. και αποτελείται
από μεγάλες λίθινες πλάκες (διαστ. 0,90 x 0,40 μ.). Ο
χώρος Χ3α (εικ. 3), (εσωτ. διαστ. 3,80 x 3,05 μ.) σώζεται
σε ύψος 1,05 μ., ορίζεται από τον Τ3, Τ2 και Τ6 (πλάτους
0,70 μ.), ενώ όψη τοίχου αποκαλύφθηκε κατά μήκος της
βορειοδυτικής πλευράς αλλά δεν ανασκάφηκε καθώς
βρίσκεται στο όμορρο οικόπεδο ιδ. κληρονόμων I. Πε-
14. Για τη suspensura, βλ. Nielsen 1990, τ. 1, 4, 14, 161.
 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Λ Ο Υ Τ Ρ Ο . Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Η Σ Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Σ Ζ Ω Η Σ Σ Τ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο
Εικ. 4. Λεπτομέρεια από τον χώρο Χ3β του Βυζαντινού Λουτρού.
ράτη· σώζεται εσωτερικά ως ύψος 0,50 μ. Κατά μήκος
της ΝΑ πλευράς του Χ3α αποκαλύφθηκε κτιστή κατα-
σκευή (διαστ. 1,45 x 0,50 μ.), «θρανίο», πιθανόν για να
κάθονται οι λουόμενοι. Ανάλογες κατασκευές αποκαλύ-
φθηκαν κατά μήκος της ανατολικής πλευράς (διαστάσε-
ων ένθεν και ένθεν της εισόδου 0,80 x 0,45 μ. και 0,55 x
0,45 μ.), της ΒΑ πλευράς (σωζ. διαστ. 1,45 x 0,40 μ.) και
κατά μήκος του Τ3 στον Χ2 (διαστ. 2 μ. x 0,45 μ.). Τα
θρανία σώζονται ως ύψος 0,42 μ., έχουν κατασκευαστεί
από επάλληλες σειρές πλίνθων, συνδετικό κονίαμα και
ορθογώνιες πλάκες (οι οποίες δε σώζονταν) στην ανώ-
τερη σειρά. Λόγω των φθορών που έχουν υποστεί είναι
ορατοί οι κατακόρυφοι αγωγοί για την κυκλοφορία του
θερμού αέρα.
Το δωμάτιο Χ3β (εσωτ. διαστ. 3,10 x 2,65 μ.) ορίζε-
ται από τους τοίχους Τ6, Τ2 και Τ7 (πλάτους 0,65 μ.)
και σώζεται ως ύψος εσωτ. 1,78 μ. (εικ. 4). Θρανία περι-
τρέχουν όλες τις πλευρές (εκτός από τη ΒΔ), και έχουν
ύψος 0,45 μ. Η όψη των θρανίων είναι καλυμμένη με
υπόλευκο επίχρισμα και η επιφάνειά τους με λίθινες
πλάκες, ενώ λίθινες πλάκες χρησιμοποιούνταν και ως
ορθοστάτες, όπως μαρτυρούν δύο πλάκες που βρέθη-
καν in situ αλλά και τα ίχνη κονιάματος, που είναι ορατά
στην επιφάνεια των οριζόντιων πλακών για την τοπο-
θέτηση των ορθοστατών. Πίσω από τους ορθοστάτες
υπάρχουν κατακόρυφοι αγωγοί ορθογώνιας διατομής
για την κυκλοφορία του θερμού αέρα. Στο ΒΑ άκρο του
δωματίου υπήρχε είσοδος, πλάτους 0,72 μ., η οποία σε
δεύτερη φάση έκλεισε με τοίχο που ενσωματώθηκε στον
Τ7. Ο νεώτερος τοίχος είναι θεμελιωμένος σε χώμα και
σε ύψος 0,45 μ. πάνω από το δάπεδο. Η είσοδος αυτή πι-
θανόν οδηγούσε στο αποδυτήριο ή «χλιαρόν» των βυζα-
ντινών λουτρών, που ίσως βρίσκεται κάτω από την οδό
Ε. Πλαστήρα, καθώς ο Τ2 βρέθηκε ότι συνεχίζει προς
ανατολικά. Εξωτερικά του Χ3α και σε επαφή με τον Τ2
υπάρχει δεξαμενή - στέρνα (ύψ. 2,02 μ.) με δύο φάσεις
χρήσης. Στον ανατολικό τοίχο (Τ5) της δεξαμενής δι-
ακρίνονται επίσης δύο φάσεις κατασκευής. Η ανώτερη
95
ΙΩΑΝΝΑ Θ. ΚΩΣΤΗ
Εικ. 5. Πήλινη κούπα από το Βυζαντινό Λουτρό.
και νεώτερη φάση της τοιχοποιίας (ύψ. 72 εκ.) «πατά»
πάνω σε δύο αρχαίους δόμους που βρίσκονται εδώ σε
δεύτερη χρήση.
Οι τοίχοι του βυζαντινού λουτρού (κυρίως Τ2, Τ6,
Τ7) δείχνουν ιδιαίτερα επιμελημένο χτίσιμο με λαξευμέ-
νες πέτρες και πλίνθους σε οριζόντιες σειρές και ανθε-
κτικό υδραυλικό κονίαμα ως επίχρισμα. Ο Τ2 σώζεται
εξωτερικά σε ύψος 3,27 μ. και έχει πλάτος 0,65 μ. Η θε-
μελίωσή του βρέθηκε σε βάθος -4,30/-4,40 μ. Έχει ύψος
1 μ. ως το επίπεδο του υπόκαυστου και αποτελείται από
μεγαλύτερες πέτρες με ισχυρό κονίαμα. Τα εκτεταμένα
ίχνη καύσης που εντοπίστηκαν σε όλους τους χώρους
σε βάθος -2,35 μ. ως -2,50/-2,60 μ. μαρτυρούν την μερι-
κή καταστροφή του λουτρού από κάποια πυρκαγιά. Το
γεγονός αυτό πρέπει να συνέβη κατά τους μεταβυζα-
ντινούς χρόνους, όταν το λουτρό πιθανόν μετατράπη-
κε σε οικία, όπως δείχνουν οι νεώτερες τοιχοποιίες (Τ4,
εντοιχισμός εισόδου στον Τ7, νεώτερη φάση εξωτερικής
δεξαμενής, Τ8, ο οποίος αφαιρέθηκε και βρισκόταν ανα-
τολικά του Τ2) και το νεώτερο δάπεδο από ασβεστοκο-
νίαμα που εντοπίστηκε σε βάθος -1,90 /-1,97 μ. στον Χ3.
Η χρήση του ενδεχομένως σταμάτησε με την ανέγερση
του οθωμανικού λουτρού λίγα μέτρα ανατολικότερα,
στην οικία Ταραμπίκου.
Το νοτιοδυτικό και νοτιοανατολικό τμήμα του οικο-
πέδου καλύπτει τους εξωτερικούς χώρους του λουτρού.
Στη βυζαντινή φάση ανήκει ο κτιστός αγωγός που απο-
96
Εικ. 6. Πήλινη κούπα από το Βυζαντινό Λουτρό.
καλύφθηκε σε βάθος -2,96 μ., έχει μήκος 6 μ. και μέγ.
πλάτος 0,53 μ. Ακολουθεί τη φορά από Ανατολή προς
Δύση, παράλληλα προς τον Τ2 και στο ύψος της εξω-
τερικής δεξαμενής γωνιάζει και διέρχεται κάτω από τον
Τ10, ο οποίος πιθανόν είναι βυζαντινός και ορίζει κά-
ποιο βυζαντινό κτίσμα που δεν ήταν δυνατό να ερευνη-
θεί. Στο βορειοανατολικό τμήμα σε βάθος -3,10 μ. και δί-
πλα στον αγωγό βρέθηκαν ορθογώνιες, γκρίζες πλάκες
από πλακόστρωτο δάπεδο. Ο Τ9, ο οποίος εντοπίστηκε
σε βάθος -1,40 μ., είναι ορατός σε μήκος 6,50 μ., έχει
πλάτος 0,80 μ., σώζεται σε ύψος 1,27 μ. και πιθανόν ορί-
ζει κάποια οικία οθωμανικών χρόνων. Η κατασκευή του
Τ9 διαφέρει, αφού χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή
του μικρότερου μεγέθους πέτρες, ελάχιστο κονίαμα και
ελάχιστα μικρά θραύσματα πλίνθων.
3. Κινητά ευρήματα και χρονολόγηση του βυζαντινού
λουτρού
Τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής ήταν κυρίως όστρα-
κα, στη μεγάλη τους πλειοψηφία της ύστερης βυζαντι-
νής εποχής. Τα εφυαλωμένα όστρακα προέρχονται κυρί-
ως από πινάκια, κούπες, γαβάθες με χαρακτηριστική εγ-
χάρακτη διακόσμηση από βλαστόσπειρες, πόδια ζώων,
γεωμετρικά μοτίβα από το τέλος του 12ου αι. ως τον 14ο
αι. κ.ά. αλλά και εφυαλωμένους κηροστάτες. Η άβαφη
κεραμική περιλαμβάνει όστρακα κυρίως από αγγεία
τύπου αμφορίσκων, λαγηνιών και τσουκαλιών. Από τα
 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Λ Ο Υ Τ Ρ Ο . Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Η Σ Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Σ Ζ Ω Η Σ Σ Τ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο
Εικ. 7. Χάλκινο νόμισμα από το Βυζαντινό Λουτρό.
ψηλότερα στρώματα τα όστρακα ήταν μεταβυζαντινής
εποχής 15ου-17ου αι.
Από το σύνολο της κεραμικής ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει η βάση και τμήμα πυθμένα κούπας (εικ.
5), με διάμετρο βάσης 8,5 εκ., σωζ. ύψος 3,2 εκ., που
συνδυάζει την εγχάρακτη διακόσμηση με τη γραπτή
(painted sgraffito). Στον πυθμένα υπάρχει μετάλλιο με
λεπτεγχάρακτη τριπλή σπείρα και ταινία με εκφυλισμένη
βλαστόσπειρα στα τοιχώματα που διανθίζονται με πρά-
σινες πινελιές15. Χρονολογείται περίπου στο τέλος του
12ου - αρχές 13ου αι.
Επίσης εντοπίστηκε κούπα (εικ. 6) με ύψος 7 εκ.,
διάμ. χείλους 13 εκ., διάμ. βάσης 8,5 εκ., με εγχάρακτη
διακόσμηση και καφεκίτρινες και πράσινες πινελιές. Στο
κέντρο του πυθμένα πολύφυλλος ρόδακας περιβάλλε-
ται από πράσινο κύκλο ενώ το χείλος ορίζεται με θλα-
στή γραμμή. Χρονολογικά μπορεί να τοποθετηθεί την
παλαιολόγεια περίοδο16.
Τις σημαντικότερες όμως πληροφορίες για τη χρο-
νολόγηση του λουτρού αντλούμε από τα νομίσματα που
βρέθηκαν στην ανασκαφή. Βυζαντινό χάλκινο νόμισμα
φόλλις (εικ. 7) της εποχής του αυτοκράτορα Λέοντος
ΣΤ (χρονολογία κοπής 886-912)17, που βρέθηκε στη θε-
15. Για κεραμική με ανάλογα χαρακτηριστικά βλ. ενδεικτικά Παπα-
νικόλα-Μπακιρτζή - Μαυρικίου - Μπακιρτζής 1999, 58-61, αρ. 157, 159.
16. Παπανικόλα-Μπακιρτζή - Μαυρικίου - Μπακιρτζής 1999, 149,
151, αρ. 325.
17. Γαλάνη-Κρίκου - Τσουράτσογλου - Τσούρτη 2000, 126, 127, 22.23.
μελίωση του λουτρού σε βάθος -4,13 μ. μας επιτρέπει να
τοποθετήσουμε με ασφάλεια την ανέγερση του οικοδο-
μήματος τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στο νόμισμα
διακρίνεται προτομή κατά μέτωπο του αυτοκράτορα με
σταυροφόρο στέμμα και χλαμύδα.
Εμπροσθότυπος + AEON Basilevsrom
Οπισθότυπος: +LEON/ ΕΝ Θ EOb A SILEVSR/
OMEON
Την εποχή αυτή έχει αυξηθεί σημαντικά και η σημα-
σία της Ναυπάκτου18 αλλά και της ευρύτερης περιοχής19.
Πιθανόν μετά το 880 η Ναύπακτος γίνεται πρωτεύουσα
του θέματος της Νικοπόλεως και η επισκοπή Ναυπά-
κτου αναβαθμίζεται σε «μητρόπολιν Παλαιᾶς Ἠπείρου»,
σε αντικατάσταση της μητρόπολης Νικοπόλεως, πιθα-
νόν μεταξύ 901 και 907. Επίσης η Ναύπακτος έχει κα-
θιερωθεί την περίοδο αυτή ως μία από τις σημαντικές
βάσεις ελλιμενισμού του βυζαντινού στόλου των δυτι-
κών επιχειρήσεων, όπως αποδεικνύει ανέκδοτη σωζόμε-
νη σφραγίδα στην αρχειοθήκη νομισμάτων της Βιέννης
(αρ. 613), που αναφέρει κάποιον εξαρτιστή της περιο-
χής20.
Ένα δεύτερο χάλκινο βυζαντινό νόμισμα βρέθηκε
πάνω στον Τοίχο 10 σε βάθος -2,32 μ. ως -2,22 μ. Πρό-
18. Σαββίδης 1991, 246-297.
19. Θησαυρός νομισμάτων με αντίστοιχους ανώνυμους φόλλεις βρέ-
θηκε στην ανασκαφή της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Αγίας Τριάδας
Κάτω Βασιλικής, Παλιούρας 2004, 419.
20. Σαββίδης 1991, 247-248.
97
ΙΩΑΝΝΑ Θ. ΚΩΣΤΗ
Εικ. 8. Χάλκινο νόμισμα από το Βυζαντινό Λουτρό.
κειται για ανώνυμο φόλλι (εικ. 8) με χρονολογία κοπής
που τοποθετείται μεταξύ 976 - 1029/1035 περίπου21.
Εμπροσθότυπος: ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Χριστός στον
τύπο του Παντοκράτορα. Οπισθότυπος:
IhSYS/ XRISTYS/bASILEY/bASILE
Την εποχή αυτή ως γνωστό έχει αυξηθεί η εμπορική
σημασία του λιμανιού της Ναυπάκτου και η πόλη αναφέ-
ρεται ως ενδιάμεσος σταθμός στα ταξίδια διπλωματών
προς και από την Κωνσταντινούπολη22. Ωστόσο οι βυζα-
ντινοί συγγραφείς Σκυλίτζης και Κεδρηνός αναφέρονται
στο μεγάλο στασιαστικό κίνημα των Ναυπακτίων το
1026 εναντίον του ντόπιου στρατηγού Γεώργιου (Μω-
ρογεώργιος σύμφωνα με ανώνυμο μητροπολίτη), που
στρεφόταν κυρίως ενάντια στη φορολογική πολιτική
του αδελφού τού αυτοκράτορα Βασιλείου Β´, του Κων-
σταντίνου Θ´ (1025-1028)23. Ο Μωρογεώργιος συλλαμ-
βάνεται και θανατώνεται από τους ντόπιους, οι οποίοι
στη συνέχεια αντιμετωπίζουν τη βίαιη και σφοδρή τι-
μωρία από τον αυτοκρατορικό στρατό. Η υποχρεωτική
εξορία πολλών εκ των πρωτοστατών στη Θήβα συνδέ-
21. Σαββίδης 1991, 140-141, 25.7. Grierson 1973, 634 κ.ε., πίν. XL-
VIII-LV.
22. Σαββίδης 1991, 249.
23. Σαββίδης 1991, 250.
98
εται από μελετητές με την ίδρυση της αδελφότητας της
Θεοτόκου της Ναυπακτιώτισσας24.
Με τα βίαια αυτά γεγονότα συνδέεται πιθανόν το
εκτεταμένο στρώμα καταστροφής που εντοπίστηκε στο
κτίριο σε βάθος -2,40 ως -2,60 μ. Το βυζαντινό βαλανείο
αλλάζει χρήση πιθανόν την υστεροβυζαντινή εποχή και
μετατρέπεται σε οικία, όπως υποδεικνύει και ο σημα-
ντικός αριθμός χρηστικής κεραμικής αυτής της εποχής,
χρήση που συνεχίζεται την οθωμανική περίοδο, όταν
πλέον χτίζονται και λειτουργούν τα γειτονικά λουτρά
που διατηρούνται σήμερα στο υπόγειο της οικίας Ταρα-
μπίκου. Η κατάσταση διατήρησης των οικοδομικών λει-
ψάνων του βυζαντινού λουτρού στο οικόπεδο Πέτρου
είναι καλή, αλλά η έλλειψη συσχετισμού τους με αυτά
που βρίσκονται στα όμορα οικόπεδα, που δεν έχουν
ανασκαφεί, δεν μας επιτρέπει υποθέσεις για το εάν πρό-
κειται για λουτρική εγκατάσταση που εξυπηρετούσε δη-
μόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα κτίριο.
Το βυζαντινό λουτρό διατηρείται σήμερα σε κατάχω-
ση και στη θέση του έχει ανεγερθεί πετρόκτιστη οικία.
24. Παλιούρας 2004, 39.
 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Λ Ο Υ Τ Ρ Ο . Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Η Σ Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Σ Ζ Ω Η Σ Σ Τ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο
Abstract
Byzantine bath. Aspects of the daily life at byzantine Nafpaktos
T he archaeological research at the property of P. Pe-
trou in the area of the port of Nafpaktos, revealed
the existence of a part of the Byzantine bath. The dimen-
sions of the Byzantine bath which was found are 11x4,15
m. The full investigation of the monument was not pos-
sible because the building extends NW to the property
of Perati family and to the west to Plastira street. During
the excavation was found the cistern, the caldarium, the
room of the hypocaust and the attached small external
cistern of the water. The coins which found during the
excavation give us important information for the chro-
nology of the bath. A Byzantine bronze coin (follis)
of the emperor Leo VI (cutting chronology 886-912),
which was found at the foundation of the bath, allowed
us to place with security the erection of the building in
this period.
During this era the strategic and commercial im-
Βιβλιογραφία
Αγαπητού 2001: Γ. Α. Αγαπητού, «Τα λουτρά στη βυζαντινή
λογοτεχνία», Τα λουτρά στην αρχαιότητα και στο Βυζά-
ντιο, εφ. Καθημερινή, Επτά Ημέρες (Κυριακή 13 Μαΐου
2001), 26-28.
Αθανασούλης 1998: Δ. Αθανασούλης, «Λουτρική εγκατάστα-
ση στην Κοκκινοράχη Σπάρτης», Πρακτικά Ε´ Διεθνούς
Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Β΄, Αθήναι
1998, 209 κ. ε.
Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004: Δ. Χ. Αθανασούλης - Π. Αν-
δρούδης, «Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του
“βυζαντινού λουτρού” του Κάστρου Ναυπάκτου», Πρα-
κτικά Β´ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλο-
ακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο
2004, 515-534.
Γαλάνη-Κρίκου - Τσουράτσογλου - Τσούρτη 2000: Μ. Γαλά-
νη-Κρίκου - Ι. Τσουράτσογλου - Η. Τσούρτη, Συλλογή
Ηλία Καντά. Βυζαντινά Νομίσματα, Αθήνα 2000.
Γεωργοπούλου-Βέρρα 2004: Μ. Γεωργοπούλου-Βέρρα, «Άγνω-
στο μέχρι σήμερα παλαιοχριστανικό συγκρότημα στα
Αραχωβίτικα Αχαΐας», Θωράκιον. Aφιέρωμα στον Π. Λα-
ζαρίδη, Αθήνα 2004, 75-86.
Γκράτσιου 1983: Ο. Γκράτσιου, «Ιωάννινα-Βυζαντινό Λου-
τρό», ΑΔ 38 (1983), Β´2 Χρονικά, 245-249.
Γούναρης 1990: Γ. Γούναρης, Το βαλανείο και τα βόρεια προ-
σκτίσματα του Οκταγώνου των Φιλίππων, Αθήναι 1990.
Ioanna Th. Kosti
portance of Nafpaktos and the surrounding area has in-
creased probably because after 880 Nafpaktos becomes
the capital of the theme of Nikopolis and the bishopric of
Nafpaktos upgraded to the “Metropolis of Epirus vetus”
in replacement of the metropolis of Nikopolis probably
between 901 and 907. Also Nafpaktos has been in this
period one of the most important places for mooring
ships of the Byzantine navy. A second Byzantine bronze
coin was found on the top of Wall 10. It is an anonymous
follis with chronology of cutting between 976-1029/1035
approximately.
The Byzantine bath probably changes use during the
post-Byzantine era and becomes a house, as the num-
ber of utilitarian pottery of this period suggests. This
use continues during the ottoman period, when baths
nearby are been build and been used and reserved at the
basement of Tarabikou house.
Κατσαρός 1989: Β. Κατσαρός, «Από την Καθημερινή ζωή στο
“Δεσποτάτο” της Ηπείρου. Η μαρτυρία του μητροπολίτη
Ναυπάκτου Ιωάννη Απόκαυκου», Πρακτικά Α´ Διεθνούς
Συμποσίου “Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο” (Αθήνα 15-
17 Σεπτεμβρίου 1988), ΚΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1989, 632-674.
Κωνστάντιος 1981: Δ. Κωνστάντιος, «Ναύπακτος. Φρούριο»,
ΑΔ 36 (1981), Β´2 Χρονικά, 293.
Κωνστάντιος 1982: Δ. Κωνστάντιος, ΑΔ 37 (1982), Β´2 Χρο-
νικά, 278.
Κωνστάντιος 1991: Δ. Κωνστάντιος, «Προβλήματα προστασί-
ας και ανάδειξης των βυζαντινών μνημείων της Αιτωλο-
ακαρνανίας», Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού
Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου
1988), Αθήνα 1991, 603-609.
Κωστή 2004: Ι. Κωστή, «Νέα αρχαιολογικά στοιχεία για το
Κάστρο της Ναυπάκτου», Πρακτικά Β´ Αρχαιολογικού
και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-
31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004, 587-599.
Λαμπροπούλου - Μουτζάλη 2003-2004: Α. Ι. Λαμπροπούλου
- Α. Μουτζάλη, «Πρωτοβυζαντινό λουτρό στην Πάτρα.
Τεκμήρια για την επιβίωση της πόλης κατά τους σκοτει-
νούς χρόνους», Σύμμεικτα 16 (2003-2004), 315-336.
Μαμαλούκος - Παπαβαρνάβας 2014: Σ. Μαμαλούκος - Μ.
Παπαβαρνάβας, «Από τον βυζαντινό επισκοπικό ναό
της Ναυπάκτου στο παρεκκλήσιο του Προφήτου Ηλιού.
Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτε-
99
ΙΩΑΝΝΑ Θ. ΚΩΣΤΗ
κτονική των κτισμάτων στη θέση Προφήτης Ηλίας του
Κάστρου της Ναυπάκτου με βάση τα ευρήματα της ανα-
σκαφής του 2008», Το Aχαιολογικό Έργο της Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία και την
Λευκάδα (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος
2014, 121-140.
Μπούρας 1982: Χ. Μπούρας, «Ένα βυζαντινό λουτρό στη Λα-
κεδαιμονία», ΑΕ 1982, 99-112.
Ξυγγόπουλος 1940: Ἀ. Ξυγγόπουλος, «Βυζαντινός λουτρών
ἐν Θεσσαλονίκῃ», ΕΕΦΣΑΠΘ 5 (1940), 83-97.
Ορλάνδος 1958: Ἀ. Ὀρλάνδος, Μοναστηριακὴ Ἀρχιτεκτονική,
Ἀθῆναι 1958.
Παλιούρας 2004: Α. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία.
Συμβολή στη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή μνημειακή
τέχνη, Αγρίνιο 20042.
Παπαγεωργίου 2004: Β. Παπαγεωργίου, «Παλαιοχριστιανική
Ναύπακτος», Πρακτικά Β´ Αρχαιολογικού και Ιστορικού
Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου
2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004, 460-462.
Παπαδοπούλου 1992-93: Β. Παπαδοπούλου, «Βυζαντινά ανά-
γλυφα αρχιτεκτονικά μέλη στην Αρχαιολογική Συλλογή
Ναυπάκτου», Ναυπακτιακά ΣΤ´ (1992-1993), 179-199.
Παπανικόλα-Μπακιρτζή - Μαυρικίου - Μπακιρτζής 1999: Δ.
Παπανικόλα-Μπακιρτζή - Φ. Ν. Μαυρικίου - Χ. Μπακιρ-
τζής, Βυζαντινή Κεραμική στο Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα
1999.
Ραπτόπουλος 1998-99: Σ. Ραπτόπουλος, «Το βυζαντινό λου-
τρό του Κάστρου της Ναυπάκτου - Τα λουτρά στη Ρω-
μαϊκή και Βυζαντινή Ελλάδα», Ναυπακτιακά Ι´ 2 (1998-
1999), 195-208.
100
Σαββίδης 1991: Α. Γ. Σαββίδης, «Η Ναύπακτος από τα πρωτο-
βυζαντινά χρόνια ως την οθωμανική κατάκτηση», Πρα-
κτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτω-
λοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23 Oκτωβρίου 1988), Αγρίνιο
1991, 246-297.
Berger 1982: Α. Berger, Das Bad in der byzantinischen Zeit,
(Miscellanea Byzantina Monacensia 27), Μunich 1982.
Farrington 1999: A. Farrington, «The Introduction and Spread
of Roman Bathing in Greece», in J. De Laine - D. E. John-
ston (eds.), Roman Baths and Bathing, Proceedings of the
First International Conference on Roman Baths, Part 1:
Bathing and Society = JRA 37 (1999), 57-66.
Ginouvès 1962: R. Ginouvès, Balaneutikè. Recherches sur le
bain dans l’antiquité grecque [Bibliothèque des Écoles
Françaises d’Athènes et de Rome 200], Paris 1962.
Grierson 1973: P. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in
the Dumbarton Oaks Collection III, Basil I to Nikephorus
III (867-1081), Washington D.C. 1973.
Mango 1981: C. Mango, «Daily Life in Byzantium», XVI In-
ternationaler Byzantinistenkongress, Akten 1/1, JÖB 31/1
(1981), 327-353.
Nielsen 1990: I. Nielsen, Thermae et Balnea, The Architecture
and Cultural History of Roman Baths, v. I-II, Aarhus Uni-
versity, Aarhus 1990.
Yegül 1992: F. Yegül, «Baths and Bathing in the Late Antique
and Early Byzantine World», Baths and Bathing in Classi-
cal Antiquity, Νew York 1992.
 « Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ. Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ

«Τοπωνυμικά» του κάστρου της Ναυπάκτου.

Η παρανόηση μιας ιστορικής μαρτυρίας

Κώστας Λάππας, Μαρία Καζανάκη-Λάππα

Ας μου επιτραπεί αρχίζοντας ένας προσωπικός τόνος: να εκφράσω τη χαρά μου που ξαναβρίσκομαι στο γνώριμο
περιβάλλον της Ναυπάκτου, με τους ανθρώπους που δουλέψαμε μαζί την τελευταία χρονιά της θητείας μου στην
Αρχαιολογική Υπηρεσία, οι οποίοι συνεχίζουν δημιουργικά το έργο της 22ης Εφορείας και να τους ευχαριστήσω για
την πρόσκληση στην ημερίδα. Να πω ακόμη ότι η ανακοίνωση αυτή αφιερώνεται στη μνήμη του Νίκου Καπώνη,
γιατί μαζί του ξεκίνησαν οι συζητήσεις για τις ονομασίες του κάστρου της Ναυπάκτου και σχεδιάστηκε μια
συνεργασία με τον Κώστα Λάππα στην οποία ο Νίκος θα έκανε την αρχαιολογική τεκμηρίωση. Όπως ξέρουμε όλοι
όσοι τον γνωρίσαμε, ο Νίκος διακρινόταν για το πάθος του για την έρευνα και τη βαθιά γνώση των αρχαίων, των
βυζαντινών και των μεταγενέστερων μνημείων. Έτσι θα τον θυμόμαστε.
M. Κ.

Σ τις περιγραφές του κάστρου της Ναυπάκτου υπάρ-

χει από τον 19ο αιώνα μια παρανόηση, που αφορά
την ονομασία των επάλληλων διαζωμάτων του. Το κα-
θένα από τα διαζώματα, δηλαδή, εμφανίζεται να έχει κά-
ποιο δικό του όνομα, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται
στην πραγματικότητα. Στην ανακοίνωσή μας θα προ-
σπαθήσουμε να εξηγήσουμε πώς προέκυψε η παρανό-
ηση αυτή.
Τον Δεκέμβριο του 1498, όταν η τουρκική απειλή για
την περιοχή της Ναυπάκτου ήταν πια φανερή, ο Piero
Sanudo, σύνδικος, προνοητής και avogador της Βενετίας
στην Ανατολή, συντάσσει μια αναφορά προς τις βενε-
τικές αρχές. Η αναφορά μάς είναι γνωστή γιατί κατα-
χωρήθηκε από τον μεγάλο χρονικογράφο της Βενετίας
Marin Sanudo (1466-1536) στα Diarii1, τα ημερολόγια,
όπου ο βενετός πατρίκιος κατέγραφε καθημερινά κάθε
είδους γεγονότα, απεικονίζοντας τη ζωή σε όλες της τις
όψεις και παρέχοντας μια ανεκτίμητη εικόνα της εποχής
του. Στην αναφορά του, που φέρει ημερομηνία 1 Δεκεμ-
βρίου, ο βενετός προνοητής επαινεί τον προηγούμενο
προνοητή Viaro, που είχε πεθάνει το καλοκαίρι, και το
έργο του στη Ναύπακτο. Ο Viaro, λέει ο Piero Sanudo,
1. Sanuto 1879, στήλη 292 κ.ε.
επισκεύασε τα τείχη, φρόντισε για την εκβάθυνση της
τάφρου και για την οικοδόμηση ενός χώρου για την
αποθήκευση των πολεμοφοδίων και των προμηθειών
που στέλνονταν από τη Βενετία. Μερίμνησε επίσης
για την αποκατάσταση αδικιών στους αδύνατους, τη
μισθοδοσία των στρατιωτών και τον διορισμό ικανών
ανθρώπων. Στα Diarii έχει επίσης καταχωρισθεί το γνω-
στό σκαρίφημα του 14992, που παρουσίασε σε μελέτη
του ο Αργύρης Πετρονώτης (εικ. 1): ένα σχεδιάγραμμα
του κάστρου της Ναυπάκτου που έγινε επί τόπου από
κάποιο βενετό μηχανικό, ο οποίος σημειώνει με κόκκινο
μελάνι παρατηρήσεις για την αμυντική ικανότητα του
κάστρου, τις διαστάσεις της τάφρου και ενός πύργου,
στοιχεία που εντάσσονται στο πλαίσιο της προετοιμασί-
ας για την αντιμετώπιση των Τούρκων3.
Ο ίδιος o Piero Sanudo, έχοντας προφανώς συνει-
δητοποιήσει την αμεσότητα του κινδύνου, σημειώνει
ότι γνωρίζοντας πως «στην περιοχή αυτή [της Ναυπά-
κτου] υπάρχουν τέσσερα πολύ σημαντικά φρούρια, ο Γα-
λατάς (Galata), το Περιθώριο (Peritorio), το Βρωμιάρι
(Uromiari) και το Νεόκαστρο (Neokastro), που είναι τα
2. Sanuto 1879, μετά τη στ. 534. Για άλλα σχέδια της Ναυπάκτου βλ.
Μαρίνου 1985. Πετρονώτης 1992-93. Λιάτα - Τσικνάκης 1998, 106-107.
3. Πετρονώτης 1992-93, 224-226, 308-309.

101
Κ Ω Σ ΤΑ Σ Λ Α Π Π Α Σ , Μ Α Ρ Ι Α Κ Α Ζ Α Ν Α Κ Η - Λ Α Π Π Α
Εικ. 1. Σχεδιάγραμμα του κάστρου της Ναυπάκτου (1499) από τα Diarii του Marin Sanudo.
κλειδιά της Ναυπάκτου»4, έστειλε τον ικανότατο Zuan
Moscho cavalier να ελέγξει τις φρουρές, να δει τον εξο-
πλισμό των φρουρίων, να διαπιστώσει αν η συλλογή των
φόρων ήταν σωστή και να κάνει γνωστό στους φτωχούς
χωρικούς, ότι μπορούν να διαμαρτυρηθούν στον μεγάλο
βενετό αξιωματούχο για κάθε αδικία που έχουν υποστεί.
Ο Moscho πράγματι εξετέλεσε την αποστολή και επι-
στρέφοντας έδωσε προφορικά την αναφορά του στις 18
Νοεμβρίου 1498, η οποία καταγράφηκε από τον νοτάριο
του προνοητή, επειδή ο ίδιος δεν ήξερε να γράφει με λα-
τινικούς χαρακτήρες. Η μαρτυρία αυτή καταχωρίσθηκε
στη συνέχεια του εγγράφου που στάλθηκε στη Βενετία5.
Μεταφέροντας προφανώς το οδοιπορικό που ακο-
λούθησε, o Moscho αρχίζει τη διήγησή του από το
κάστρο του Περιθωρίου περιγράφοντας την κακή κα-
τάσταση των τειχών του, «που σε ορισμένα σημεία δεν
έχουν ασβεστοκονίαμα και είναι μόνο οι πέτρες», τη σπα-
σμένη δεξαμενή, την έλλειψη πολεμοφοδίων και τη μι-
κρή κακοπληρωμένη φρουρά. Σε χειρότερη κατάσταση
λέει ότι είναι το κάστρο Βρωμιάρι (Uromario) όπου δεν
υπήρχε καθόλου φρουρά, μόνο μια γριά γυναίκα, και οι
4. Σε άλλο σημείο της αναφοράς του ο Piero Sanudo μιλάει για τρία
φρούρια (Perytori, Uromiari και Neokastro) και δύο χωριά (casali), Galata
και Milisca.
5. Sanuto 1879, στ. 293-294.
102
πόρτες ήταν ανοιχτές. Το τρίτο φρούριο, το Νεόκαστρο,
όχι μόνο ήταν ερειπωμένο αλλά και οι επάλξεις του δεν
ήταν επαρκείς.
Ο Moscho υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των τριών
φρουρίων, που είναι «οι πόρτες» για την περιοχή γιατί
ελέγχουν τους τρεις δρόμους από τους οποίους φτάνει
κανείς στη Ναύπακτο και παρατηρεί, ότι θα αρκούσαν
τα φορολογικά έσοδα της περιοχής των φρουρίων δύο
χρόνων μόνο, για να ενισχυθούν τα τείχη, να επισκευα-
σθούν οι δεξαμενές και οι χώροι διαβίωσης των στρατι-
ωτών, και ότι μικρός εξοπλισμός και λίγα πολεμοφόδια
θα αρκούσαν για να γίνουν τα φρούρια απόρθητα.
Τα φρούρια που περιγράφονται παραπάνω είναι γνω-
στά από μελέτες σχετικές με την ιστορία και την αρχαιο-
λογία της Ναυπάκτου6 (εικ. 2). Το Περιθώριο βρίσκεται
σε ένα ύψωμα του βουνού Βαράσοβα, ανατολικά του
ομώνυμου χωριού, και σώζεται σήμερα μέρος των τει-
χών του. Το κάστρο Uromiari (Βρωμιάρι και πολύ αργό-
τερα Βρώμιαρη) βρίσκεται 15 χιλιόμετρα βορειοδυτικά
της Ναυπάκτου, στην περιοχή του Βενέτικου, στην κο-
ρυφή κωνικού λόφου, πάνω από τον οικισμό Καστράκι.
Το κάστρο αναφέρεται στη γνωστή επιστολή του 1481
που απευθύνει ο Μωάμεθ ο Β΄ ο Πορθητής στον δόγη
6. Schmitt 1997, 78 κ.ε. Σιαμαντάς 2006, 115 κ.ε.
 « Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ. Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ
Εικ. 2. Χάρτης της περιοχής της Ναυπάκτου όπου σημειώνεται η θέση των φρουρίων.
της Βενετίας Giovanni Mocenigo, στην οποία ορίζονται
τα σύνορα της βενετικής επικράτειας με την τουρκική
και καθορίζεται η περιοχή της Ναυπάκτου ως εκτεινόμε-
νη από τον Εύηνο ως τον Μόρνο: «ἔτι περὶ τοῦ συνόρου
τοῦ Ναυπάκτου, ὅπερ ἄρχεται ἀπὸ τῆς εἰσβολῆς τῆς πρὸς
τὴν θάλασσαν τοῦ ποταμοῦ τοῦ λεγομένου Ὀφιδάρου
καὶ ἀνερχόμενον διέρχεται ἀπὸ τὸ κάστρον τὸ λεγόμενον
Βρομιάριν...»7. Με το κάστρο αυτό έχει ασχοληθεί σε άρ-
θρο του ο Κ. Τριανταφυλλίδης8. Τέλος το φρούριο του
Νεοκάστρου βρίσκεται στα βόρεια της Ναυπάκτου, ανά-
μεσα στα χωριά Μαμουλάδα και Νεόκαστρο, και έχουν
διασωθεί απ᾽ αυτό μόνο ερείπια.
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα Diarii του Marin
Sanudo. Το σπουδαίο αυτό έργο, το οποίο ο συντάκτης
του κληροδότησε στο βενετικό κράτος προς φύλαξη
και χρήση, έμεινε ανέκδοτο ως τα τέλη του 19ου αιώνα.
Εκδόθηκε στα 1879-1903 στη Βενετία από ομάδα ιστο-
ρικών σε 58 τόμους. Αρκετά πριν όμως είχε αρχίσει να
αξιοποιείται ως ιστορική πηγή από το χειρόγραφο που
βρίσκεται σήμερα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενε-
τίας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις αρχές του 19ου
αιώνα, στα χρόνια της αυστριακής κατοχής της Βενετί-
ας, το χειρόγραφο μεταφέρθηκε στη Βιέννη, όπου παρέ-
7. Miklosich - Müller 1865, 307.
8. Τριανταφυλλίδης 1991.
μεινε ως το 1866 οπότε επιστράφηκε στη Βενετία. Στη
Βιέννη το είδε και το χρησιμοποίησε εκτενώς ο γνωστός
αυστριακός ιστορικός Joseph von Hammer στο μνημει-
ώδες έργο του Geschichte des osmanischen Reiches (1827-
1835).
Στον δεύτερο τόμο του έργου αυτού (1828) ο Ham-
mer, αναφερόμενος στην κατάκτηση της Ναυπάκτου
απο τους Οθωμανούς το 1499, κάνει μια σύντομη περι-
γραφή του κάστρου της9, χρησιμοποιώντας ως πηγές τα
Diarii του Sanudo (Chronik τα ονομάζει) και ένα σχέ-
διο του κάστρου, του V. Coronelli10 (εικ. 3). Μιλώντας ο
Hammer για το κάστρο της Ναυπάκτου, γράφει τα εξής:
«Το κάστρο (Festung) του Lepanto υψώνεται στην πλα-
γιά ενός βουνού με κωνικό σχήμα και έχει τρία φρούρια
(Castellen), τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο» (στο
σημείο αυτό παραπέμπει στο «κακό» σχέδιο, όπως το
χαρακτηρίζει, του Coronelli). Και συνεχίζει: «το πρώτο
[φρούριο] ονομάζεται Peritorio, το δεύτερο Uromasio
(αντί Uromario, όπως καταγράφεται στη μαρτυρία του
Zuan Moscho) και το τρίτο Neo Castron. Τα φρούρια
αυτά παρότι είναι οχυρωμένα καλά τόσο από τη φύση
όσο και από την τέχνη, είχαν παραμεληθεί τον τελευταίο
καιρό, και τα τείχη, χωρίς ασβεστοκονίαμα, ήταν εν μέρει
9. Hammer 1828, 318-319.
10. Coronelli 1686, μετά τη σ. 230.
103
Κ Ω Σ ΤΑ Σ Λ Α Π Π Α Σ , Μ Α Ρ Ι Α Κ Α Ζ Α Ν Α Κ Η - Λ Α Π Π Α
Εικ. 3. Σχέδιο του κάστρου της Ναυπάκτου του V. Coronelli (1686).
ερειπωμένα. Γι᾽ αυτό ο ρέκτορας Zuane Mori θεώρησε ότι
εδικαιούτο να παραδώσει το κάστρο όταν εμφανίστηκε
μπροστά στο λιμάνι ο τουρκικός στόλος».
Είναι φανερό ότι ο Hammer παρανοεί εδώ, κατά πε-
ρίεργο τρόπο, τα Diarii του Sanudo. Πριν όμως σχολι-
άσουμε την παρανόηση αυτή, θα πρέπει να πούμε δυο
λόγια για το σχέδιο της Ναυπάκτου του Coronelli, το
οποίο έχει υπόψη του ο Hammer. Στο σχέδιο αυτό ο
Coronelli αντιγράφει, ή πιο σωστά χρησιμοποιεί, ένα
ανάλογο σχέδιο του J. Spon11 (εικ. 4). Και στα δύο σχέδια
(του Spon και του Coronelli) το κάστρο της Ναυπάκτου
εμφανίζεται με τρία εγκάρσια τείχη, που σχηματίζουν
τέσσερα διαζώματα, και με την ακρόπολη στην κορυφή.
Στο κείμενό του όμως ο Spon κάνει λόγο για τέσσερα ή
πέντε τείχη (murailles), ενώ ο Coronelli που τον αντι-
γράφει για τέσσερα. Δεν θα σχολιάσουμε τις διαφορές
αυτές. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η παρανόηση
του Hammer.
Στηριζόμενος στα Diarii του Sanudo και στο σχέδιο
του Coronelli, ο Hammer ταυτίζει τα τρία διαζώματα
του σχεδίου του Coronelli (τα οποία ονομάζει, όπως εί-
δαμε, Castellen) με τα τρία φρούρια, για τα οποία γίνεται
λόγος στην αναφορά του 1498 και δίνει τα ονόματα των
11. Spon et Wheler 1679, πριν από τη σ. 25.
104
φρουρίων αυτών στα Castellen του κάστρου της Ναυπά-
κτου. Πρόκειται για μια ακατανόητη πραγματικά σύγχυ-
ση, δεδομένου ότι στην αναφορά του 1498 είναι σαφέ-
στατο ότι τα τρία φρούρια βρίσκονταν στην περιφέρεια
της Ναυπάκτου. Παρασύρθηκε άραγε από το σχέδιο του
Coronelli; Όπως και να έχουν τα πράγματα, η παρανόη-
ση του Hammer «χάρισε» σε τρία από τα διαζώματα του
κάστρου από ένα όνομα.
Το λάθος του Hammer θα αναπαραγάγει μερικές δε-
καετίες αργότερα ο γνωστός αρχειοδίφης και ιστορικός
Κων. Σάθας. Το 1865, στην εισαγωγή του βιβλίου του
Χρονικόν ἀνέκδοτον Γαλαξειδίου ο Σάθας αναφέρεται
εκτενώς στην ιστορία της Ναυπάκτου και κάνει μια πε-
ριγραφή του κάστρου της: «Ἡ Ναύπακτος, κεῖται ἐπὶ τῆς
μεσημβρινῆς κρημνώδους κλιτύος τοῦ ὄρους Πίνδου (῾Ρι-
γάνι), τοῦ ὁποίου αἱ γυμναὶ κορυφαὶ ἁμιλλῶνται κατὰ τὸ
ὕψος πρὸς τὰς τοῦ Ταφίου (Κλοκόβου). Παριστᾷ σχῆμα
πυραμίδος, καὶ βαθμηδὸν ἀνερχομένη διαιρεῖται εἰς πέ-
ντε ἀνωμάλους περιβόλους, ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ τελευ-
ταίου τῶν ὁποίων ὑψοῦται τὸ φρούριον»12. Ο ίδιος σχο-
λιάζοντας τα σχετικά με τους περιβόλους του κάστρου,
υποσημειώνει: «Οἱ Coronelli καὶ Μάρκος Σανοῦδος
τρεῖς ἀναφέρουσι [περιβόλους] καλουμένους, Peritorio,
12. Σάθας 1865, 38-39.
 « Τ Ο Π Ω Ν Υ Μ Ι Κ Α » Τ Ο Υ Κ Α Σ Τ Ρ Ο Υ Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ. Η Π Α Ρ Α Ν Ο Η Σ Η Μ Ι Α Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Σ Μ Α Ρ Τ Υ Ρ Ι Α Σ
Εικ. 4. Σχέδιο του κάστρου της Ναυπάκτου
του J. Spon (1679).
Uramasio καὶ Neo-Castron». Στην πραγματικότητα όμως
ο Σάθας δεν φαίνεται να είδε ούτε τον Coronelli ούτε
τα Diarii του Sanudo (τον οποίο μάλιστα αναφέρει ως
Μάρκο αντί Μαρίνο). Πηγή του είναι, χωρίς να το λέει,
ο Hammer, και ειδικότερα μια γαλλική μετάφραση της
Ιστορίας του για την Οθωμανική Αυτοκρατορία13. Τις
παραπομπές στον Coronelli και τον Sanudo ο Σάθας
τις παίρνει από τον Hammer και τις παρανοεί, καθώς
εμφανίζει ανακριβώς και τους δύο (τον Coronelli και
τον Sanudo) να δίνουν ονόματα στους περιβόλους του
κάστρου της Ναυπάκτου. Ανεξάρτητα απ᾽ αυτό όμως,
τα σχετικά με την ονοματοδοσία ο Σάθας τα βάζει σε
υποσημείωση χωρίς να τα σχολιάζει, πράγμα που δείχνει
ίσως μια αμηχανία.
Ας σημειωθεί ακόμη ότι ο Σάθας αναπαράγει, άθε-
λά του, και ένα λάθος της γαλλικής μετάφρασης του
Hammer την οποία χρησιμοποιεί. Στη μετάφραση το
Uromasio του Hammer (που και αυτό δεν είναι σωστό)
είχε γίνει Uramasio και αυτό τον τύπο κρατάει και ο
Σάθας. Έτσι από το αρχικό Uromiari ή Uromario, που
δίνουν τα Diarii του Sanudo, φτάνουμε στα ακατανόη-
τα Uromasio και Uramasio, που οφείλονται πιθανώς σε
αντιγραφικά ή τυπογραφικά λάθη. Αλλά όπως και να
13. Hammer 1836, 57-58.
έχουν τα πράγματα, ήταν σχεδόν αδύνατο να αναγνω-
ριστεί πίσω από τα ονόματα αυτά το βυζαντινό κάστρο
Βρωμιάρι. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι σε μια ελ-
ληνική μετάφραση της Ιστορίας του Hammer, από τα
γαλλικά, ο μεταφραστής Κων. Κροκιδάς θα μεταγράψει
με ελληνικούς χαρακτήρες το Uromasio ως Οὐρομάζι-
ον14.
Την ονοματολογία του κάστρου της Ναυπάκτου δεν
την πρόσεξε ή την αγνόησε ως ατεκμηρίωτη η ιστορική
και αρχαιολογική έρευνα. Από τις αρχές της δεκαετίας
του 1980 όμως, αν δεν κάνουμε λάθος, η παρανόηση του
Hammer ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα μέσω κυρίως
του Σάθα. Τουριστικοί οδηγοί, βιβλία για τα ελληνικά
κάστρα, καθώς και ένα μέρος της τοπικής ιστοριογραφί-
ας, θα «επισημοποιήσουν» τη λανθασμένη ονοματοθε-
σία, δίνοντας σε τρία διαζώματα του κάστρου της Ναυ-
πάκτου τα ονόματα τριών βυζαντινών φρουρίων της πε-
ριοχής15. Κι αυτό εξαιτίας ενός ακατανόητου λάθους του
Hammer και μιας αμήχανης υποσημείωσης του Σάθα.
14. Χάμμερ 1872, 52. Ο μεταφραστής έλαβε υπόψη του, εκτός από τη
γαλλική μετάφραση του J. J. Hellert (Hammer 1836), και τη μετάφραση
του [Louis] Dochez (Hammer 1844, 378), όπου Uromasio, ενώ παράλλη-
λα έκανε και αντιβολή με τη γερμανική έκδοση.
15. Βλ. για παράδειγμα, Οικονόμου 1980, 67 κ.ε. και Σφηκόπουλος
1981, 150 κ.ε.
105
Κ Ω Σ ΤΑ Σ Λ Α Π Π Α Σ , Μ Α Ρ Ι Α Κ Α Ζ Α Ν Α Κ Η - Λ Α Π Π Α
Abstract
Toponyms of the castle of Lepanto. A misconception of an historical evidence
A misconception is frequently found in some de-
scriptions of the castle of Lepanto (Nafpaktos): the
three successive landings of the castle are given distinc-
tive names, which, however, do not correspond to reality.
The misunderstanding may be traced back to the
work of the Austrian historian Joseph von Hammer,
Geschichte des osmanischen Reiches (1827-1835). In the
second volume of his work (1828) Hammer says that
the castle of Nafpaktos has three Kastellia (Castellen),
to which he gives specific names: the first, he writes, is
called Peritorio, the second Uromasio and the third Neo
Castron. The sources used by Hammer are mainly the
Diarii of Marin Sanudo and especially a report (Decem-
ber 1498) by Piero Sanudo, Sindico Proveditor and Avo-
gador of Venice in the East, and an accompanying report
(November 1498) of cavalier Zuan Mosco, a Greek ex-
Βιβλιογραφία
Λιάτα - Τσικνάκης 1998: Με την Αρμάδα στο Μοριά 1684-
1687. Ανέκδοτο ημερολόγιο με σχέδια, Εισαγωγή-επιμέ-
λεια: Ευτυχία Δ. Λιάτα, Μεταγραφή κειμένου: Κ. Γ. Τσι-
κνάκης, ΚΝΕ/ΕΙΕ 66, Αθήνα 1998.
Μαρίνου 1985: Γ. Χ. Μαρίνου, «Η αρχιτεκτονική της Ναυπά-
κτου κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία», ΗΧ
27 (1985) 127-138, πίν. 13-20.
Οικονόμου 1980: Κ. Οἰκονόμου, Ναύπακτος. Ἱστορικός καί
Τουριστικός Ὁδηγός, Ἀθήνα 1980.
Πετρονώτης 1992-93: Αρ. Πετρονώτης, «Οθωμανικά αρχιτε-
κτονήματα Ναυπάκτου [İnebahtı]», Ναυπακτιακά ΣΤ´
(1992-93), 221-352.
Σάθας 1865: Κ. Ν. Σάθας, Χρονικόν ἀνέκδοτον Γαλαξειδίου, ἤ
Ἱστορία Ἀμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειδίου, Λοιδορικίου
καὶ τῶν περιχώρων, Ἀθῆναι 1865.
Σιαμαντάς 2006: X. I. Σιαμαντάς, Στο Λεπάντο του Λεβάντε.
Iστορικά στοιχεία για τη Nαύπακτο από τον 6o αιώνα μ.X.
έως το 1829, Nαύπακτος 2006.
Σφηκόπουλος 1981: Ι. Θ. Σφηκόπουλος, Μεσαιωνικά κάστρα
και πύργοι στη Ρούμελη, Αθήνα 1981.
Τριανταφυλλίδης 1991: Κ. Ι. Τριανταφυλλίδης, «Το φρούριο
“Βρωμιάριν” στο Βενέτικο Ναυπακτίας. Συμβολή στη
μελέτη των παραποτάμιων οχυρώσεων», Πρακτικά Α΄
Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνα-
νίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988), Αγρίνιο 1991, 340-
361, σχέδ. 1-4, πίν. 69-72.
Χάμμερ 1872: Ἱστορία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ὑπὸ Ι.
Χάμερ, ἐξελληνισθεῖσα ὑπὸ Κωνσταντίνου Σ. Κροκιδᾶ, τ.
Γ΄, Ἀθῆναι 1872.
106
Costas Lappas, Maria Kazanaki-Lappa
pert in the service of Venice. In the above texts of the
Diarii, are described three known forts in the Nafpaktos
area which are named Peritorio, Uromiari or Uromario
–the Byzantine castle Vromiarin– and Neokastro. It is
apparent that Hammer misread the relevant documents
and gave the names of these three forts to the landings of
the fortress of Lepanto.
The mistake of Hammer was reproduced by Constan-
tine Sathas in his book Χρονικόν ανέκδοτον Γαλαξειδίου
(Unpublished Chronicle of Galaxidi) in 1865. Much
later, around the beginning of the 1980s, travel guides,
books on Greek castles and local history, drawing mainly
from Sathas, reproduced the wrong naming, offering to
the three landings of the fortress of Lepanto the names
of three Byzantine forts that are located elsewhere in the
district of Nafpaktos.
Coronelli 1686: Mémoires historiques et géographiques du
Royaume de la Morée, Negrepont, et des places maritimes,
par P. M. Coronelli, Amsterdam 1686.
Hammer 1828: Geschichte des osmanischen Reiches, Grossent-
heils aus bisher unbenützten Handschriften und Archiven
durch Joseph von Hammer, v. ΙΙ, Pest 1828.
Hammer 1836: Histoire de l’empire Ottoman depuis son origine
jusqu’ à nos jours par J. de Hammer. Traduit de l’Allemand,
par J. J. Hellert, v. IV, Paris 1836.
Hammer 1844: Histoire de l’empire Ottoman, depuis son
origine jusqu’ à nos jours, par M. de Hammer. Traduite
de l’Allemand sur la deuxième édition, par M. Dochez, v.
Ι, Paris 1844.
Miklosich - Müller 1865: Fr. Miklosich - Ios. Müller, Acta et
Diplomata Graeca, v. ΙΙΙ, Wien1865.
Sanuto 1879: I Diarii di Marino Sanuto, v. II, ed. G. Berchet,
Venezia 1879. Βλ. και την ηλεκτρονική έκδοση: http://
www.liberliber.it/mediateca/libri/s/sanudo/i_diarii_
tomo_ii/pdf/sanudo_i_diarii_tomo_ii.pdf
Schmitt 1997: O. J. Schmitt, «Geschichte Lepantos unter Ve-
nezianerherrschaft (1407-1499)», Südost-Forschungen 56
(1997), 43-103.
Spon et Wheler 1679: Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grèce, et
du Levant, fait és années 1675 et 1676, par Jacob Spon et
George Wheler, v. ΙΙ, Amsterdam 1679.
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y
Numismatic indications of historical continuity:
ancient Greek and Roman coins
from the Byzantine site of Aghios Georgios / Aitoloakarnania
F ound in a cemetery around a Middle Byzantine
church at the site of Aghios Georgios in the Munici-
pality of Messolonghi during the course of excavations
in 2010-2013 were Greek, Roman, Byzantine in great
numbers and Venetian coins1. The burials were super-
imposed: beneath the Byzantine, Roman burials were
found and, at a lower level, Hellenistic. Although few in
number so far, the coins are of interest. They are chara-
cteristic examples of the Greek and Roman issues and
the continuous presence of the coins in the area suggests
almost uninterrupted use of the cemetery. There appears
to have been no systematic re-use of all the older graves,
but some few were retained.
The Middle Byzantine cemetery church and the
cemetery occupy a hillside. On the other side of the hill
and beyond, on a neighbouring hill, Aitolian Kalydon2
developed and flourished. It is certain that the origi-
nal cemetery belongs to the ancient city3, the history of
1. The Director of the 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities, Dr.
Ioannis Houliaras has generously entrusted me with study and publica-
tion of the coins found in the rescue excavations at the site. I should like
to express my warmest thanks. I also thank the archaeologist, Katerina
Chamilaki, for the valuable information she has given me about the ex-
cavation evidence.
2. The location of Kalydon has been identified securely on the slopes
of the mountain Arakynthos, at a central point in the Southeast coastal
zone of Aitoloakarnania, near the river Euenos. It had its own harbour
(now Kryoneri) near the spring Kalliroe (Paus. 7.21.5). For its location,
see Freitag - Funke - Moustakis 2004, 384 (with relevant bibliography);
Saranti 2008, 392; Kalydon I, 37-46.
3. Kalydon is characterized as a polis with the urban (Ps.-Skylax
35) and political dimension of the term (IG IX2 1 140.1). The ethnic
Καλυδώνιος is known from the literary sources (Xen., Hell. 4.6.1; Lys.
13.71) and inscriptions (IG IX2 1 140.1; SEG 32, 550; IG Ι3 102 and add.
946). References to its institutions are few; we know that eponymic offi-
cials were two δαμιουργοί (IG IX2 1 138) and that probably in 355 BC, the
city was visited by theorodokoi from Epidauros (IG IV2 195.7). See Freitag
- Funke - Moustakis 2004, 384.
Katerini Liampi
which is confluent with that of Aitolia4. The flourish-
ing5 Hellenistic city was destroyed by the Macedonian
king Philip V and the Epirotes when they joined forces
against Thermos (218 BC) in order to take revenge on
the Aitolians for their fierce ravaging, the year before,
of the sanctuaries of Dodona and Dion. After 146 BC
Aitolia became part of the provincia Achaia and under
Augustus, in 14 BC her coastal areas were placed under
the colonia Patrensis; prior to this, in 31 BC, many of Ai-
tolia’s inhabitants had already moved to Nikopolis (see
below, n. 63).
Like the other Aitolian cities, Kalydon was not nu-
mismatically active, since the Aitolian Koinon controlled
the exclusive production of silver and bronze and occa-
sionally gold coinage6.
In Kalydon itself, as excavations in three areas of the
city have shown7, a considerable number of coins were in
circulation (162). Their chronological horizon covers the
period from Late Classical times to the Roman occupa-
tion, including also five Venetian coins, but no Byzantine
at all. The presence of the bronze issues of the Aitolian
Koinon predominated, comprising practically all the
types.
4. Freitag - Funke - Moustakis 2004, 384; Saranti 2008, 392-394; Pa-
papostolou 2014, 30-73.
5. The city reached an acme during Hellenistic times, as is evident
from archeological remains and significant finds, see Saranti 2008, 392-
396; Kalydon I-ΙΙ, at many sites (fortifications, architecture, sculpture, pot-
tery). Her great cult centre was the Laphrion. This included the temples of
Artemis Laphria –with a chryselephantine statue, now lost (Paus. 7.18.10-
11), which was taken by the Romans to Patrae– and Apollo Laphrios, see
Antonetti 1990, 245-263; Freitag - Funke - Moustakis 2004, 384; Saranti
2008, 392-395. Reported too is the worship of a host of other divinities, see
Saranti 2008, 392-396.
6. Tsangari 2007, passim.
7. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 449-577.
107
K AT E R I N I L IA M P I

The Hellenistic coins from the site of Aghios Geor­ Rev. As above, but without grapes.
gios are issues of the Aitolian Koinon, with a few foreign 4. Ν 57, trench K3, 29.07.2011
specimens. Their finding places have been carefully re­ 2.60g 15mm 1:00 pl. 1, 3
corded by the excavators. Yet the disturbance of the area, 5. Ν 93, trench Δ7, 8.10.2012
through superimposed burials during antiquity, does 1.33g 14mm 6:00
not allow us to say with certainty from which grave each Liampi 1995­1996, 104, no. 4a; Tsangari 2007, nos. 277­
and every specimen came; nor whether they formed 331.
small ensembles together with other objects as offerings
of a single burial. We have at our disposal: a) a Helle­ Series 4, Gr. ΙI, 220-205 BC
nistic grave which has as an offering only one coin, b) a obv. Laureate head of Apollo r.
Hellenistic grave containing a coin and pottery (burial
group), c) a small hoard, which was not found in a grave, Rev. ΑΙΤΩ / ΛΩΝ. Star and between spearhead and
d) and finally, a Roman grave, containing a grave hoard jaw­bone of boar, grapes, l.
of bronze coins and other metal and ceramic objects 6. Ν 148, Trench 21, grave 365, burial Α, 16.12.2013
(burial group). 3.24g 17mm 9:00 pl. 1, 4
Included in the present study are the ancient Greek Liampi 1995­1996, 104, no. 4f; Tsangari 2007, nos. 1001­
and the Roman coins to the period of the Tetrarchy. 1021.
Although coins of the Tetrarchy and in general of Late
Antiquity were found in the excavated area, they will be Rev. As above, but ΚΛΕΙ between spearhead and jaw­
presented after their necessary conservation. Moreover, bone of boar, grapes, l.
with Diocletian and the administrative changes he in­ 7. Ν 89, trench 42, 0.49m from the Northern aisle of the
troduced, and the subsequent reform of the coinage, the church, 16.08.2012
prelude to another age begins. 3.80g 16mm 9:00 pl. 1, 5
Liampi 1995­1996, 104, no. 4n; Tsangari 2007, nos. 1022­
CATALoGuE 1065.
Ionian Street, location St. George, sector Β, Middle By­
zantine church. Peloponnese
Corinth
Aitolian League
Bronze, c. 303-287 BC
Series 2, Gr. 1, 323-300/290 BC obv. Pegasos flying l., below .
obv. Head of Atalante wearing kausia r. Rev. Trident upwards, to l. Nike or Tyche (?), to r. N in
Rev. ΑΙΤΩ / ΛΩΝ. Spearhead l., below r., bunch of wreath (?).
grapes. 8. N 133, trenches ΓΟ­Γ1, grave 115, 20.5.2013
1. Ν 111, trench E5­E6, purification of bones from se­ 1.87g 12mm 12:00 pl. 1, 6
condary burials 57, 22.11.2012 BCD Korinth 267 (Nike), 268­269 (Tyche).
4.57g 16mm 4:00 pl. 1, 1
2. Ν 46, 2.05.2011
Sikyon
4.92g 18mm 8:00
Tsangari 2007, nos. 72­119. Bronze, c. 196-c. 146 BC
obv. Dove flying l., above tail, ΦΙ.
Series 3, Gr. Ι, 300/290-220 BC Rev. ΣI within olive wreath with ties above.
obv. Laureate head of Apollo r. 9. N 105, trench E5, 14.1.2012
Rev. ΑΙΤΩ / ΛΩΝ. Spearhead and jaw­bone of boar r., 1.84g 14mm 10:00 pl. 1, 7
grapes, l. Warren 1984, 6, Gr. 8A.2a, pl. 1; Warren 1998, 355; BCD
3. Ν 87, trench Θ5, 27.06.2012 Peloponnesos 328.5.
5.38g 18mm 4:00 pl. 1, 2
Liampi 1995­1996, 104, no. 4c; Tsangari 2007, nos. 148­ obv. As above, but above tail, Α and below tail, mono­
276. gram .

108
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y

Rev. ΣI within olive wreath with ties below. Obv. L VERVS AVG ARM PARTH MAX. Head of Lucius
10. Ν 26, 30.11.2010 Verus, laureate r. Border of dots.
2.51g 14mm 3:00 pl. 1, 8 Rev. TR POT VII· IMP II II C O S III, S-C (l. – r. in field).
Warren 1984, 7, Gr. 8A.11, pl. 1; Warren 1998, 355, Gr. Victory9 draped, advancing l., holding wreath and palm
8Α.31, pl. 74, 20; BCD Peloponnesos 328.10. over l. shoulder. Border of dots.
14. N 131, trench Γ1, Western part, -2,92m, chance find,
Bronze, 90s-60s BC 9.04.2013
Obv. As above, but above wing, [ΟΛΥΜ] and above tail, 22.05g 30mm 6:00 pl. 1, 11
ΠΙΑ. RIC Hunt. II, 107, pl. 107.
Rev. ΣI within olive wreath with ties above.
11. Ν 70, trench H3, 21.02.2012 Aurelian (AD Sept. 270-Sept./ Oct. 275)
2.29g 14mm 2:00 Mint of Ticinum, post reform, antoninianus
Warren 1984, 14, Gr. 10.1b, pl. 3; Warren 1998, 357; BCD Obv. IMP C AVRELIANVS AVG. Bust of Aurelian radia-
Peloponnesos 338.2. te, cuirassed r. Border of dots.
Rev. PRO VIDEN D EOR, PXXT (in exergue). Provi-
Megaris dentia10, draped, standing r., holding standard upright in
each hand, facing Sol, radiate, standing l., raising r. hand,
Megara
l. holding globe. Border of dots.
Bronze, late 4th-early 3rd century BC 15. Ν 136, trench Z1, 27.05.2013
Obv. Prow l., on which stands a tripod (?), symbols dis- 4.37g 22mm 11:00 pl. 1, 12
cernable. RIC Hunt. IV, 64, pl. 32.
Rev. ΜΕΓ between two dolphins swimming r. in circle.
Border of dots. Hoard Ι
12. Ν 137, trench I1, 31.05.2013
1.72g 14mm 5:00 pl. 1, 9 Ionian Street, location St. George, Middle Byzantine
Kroll 1993, no. 643. church, Aitoloakarnania/ 12.04.2011, outside the South-
ern aisle β of the church, -2,12m.
Provincial
Aitolian League
Patrae
Series 2, Gr. 1, 323-300/290 BC
Caracalla (AD 211-217)8
Double Assarion, AD 214-215 Obv. Head of Atalante wearing kausia r.
Obv. M AVR ANTONINVS PIVS AVG GERM. Bust of Rev. ΑΙΤΩ / ΛΩΝ. Spearhead l., below r., bunch of
Caracalla, laureate, draped, cuirassed, r. Border of dots. grapes.
Rev. COL A A, PATR (in exergue). Hermes seated left Obv. 1/ Rev. 1
on rock, resting his r. hand on his knee and holding ca- 1. Ν 35 5.89g 19mm 8:00 pl. 1, 1
duceus in his left hand; to left, ram standing l., looking
Obv. 2/ Rev. 2-6
back. Border of dots.
2. Ν 43 4.47g 17mm 9:00 pl. 1, 2
13. Ν 140, chance find from dumped-earth area,
3. Ν 34 6.56g 19mm 8:00
18.06.2013
4. Ν 41 6.40g 18mm 5:00
8.80g 24mm 10:00 pl. 1, 10
5. Ν 37 4.70g 18mm 8:00
BCD Peloponnesos 571-572; Agallopoulou 2012, 88,
6. Ν 38 4.37g 16mm 11:00
nos. 1-9.
Obv. 3/ Rev. 7-8
Imperial 7. Ν 44 5.41g 16mm 5:00 pl. 1, 3
8. Ν 40 4.62g 18mm 4:00
Lucius Verus (AD 161-169)
Tsangari 2007, nos. 72-119.
Mint of Rome, Sestertius, AD Dec. 166-Dec. 167
9. Szaivert 1989, 111.
8. Chronology of the emperors henceforth according to Kienast 19962. 10. Göbl 1993, pl. 21-22, type 78 and 78A.

109
K AT E R I N I L IA M P I

Macedonia holds standard in l. hand. On l., standard set in ground.

Border of dots.
Cassander (316-297 BC)
2. Ν1 19.67g 28mm 1200
Bronzes, 306/305-297 BC, Macedonia RIC Hunt. III, 54, pl. 78.
Obv. Beardless head of Herakles in lion’s skin r.
Rev. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ. Rider on horse r. Herennia Cupressenia Etruscilla (Decius for Herennia
Etruscilla)
Outside the Southern aisle β of the church, -2,12m, Mint of Rome, Sestertius, AD 249-251
12.04.2011 Obv. HERENNIA ETRVSCILLA AVG. Bust of Etruscil-
Rev. [ΒΑΣΙ]ΛΕΩΣ [ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ]. As above, but star, la, wearing stephane, draped, r., hair slightly waved, plait
r., T, between forelegs, Λ, below. up back of head. Border of dots.
9. Ν 42 5.44g 20mm 12:00 pl. 1, 4 Rev. PVDICITIA AVG, SC (in exergue). Pudicitia, veiled,
SNG München 999. draped seated l. on throne, drawing out veil and holding
Rev. [ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑ]Σ[ΣΑΝΔΡΟΥ]. As above, but ΔΙ, transverse scepter. Border of dots.
r., Θ, below. 3. Ν3 13.47g 27mm 12:00
RIC Hunt. III, 16, pl. 79.
10. Ν 39 6.71g 21mm 11:00
SNG München 1007. Trebonianus Gallus (AD 251-253)
Rev. [ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑ]Σ[ΣΑΝΔΡΟΥ]. As above, but ΔΙ, Mint of Rome, Sestertius, AD 251-253
r., , below. Obv. IMP CAES C VIBIVS TREBONIANVS GALLVS
11. Ν 36 5.25g 18mm 2:00 pl. 1, 5 AVG. Bust of Trebonianus Gallus, laureate, draped, cui-
SNG München 1010-1012. rassed, r. Border of dots.
Rev. LIBERTAS AVGG, S-C (l. – r. in field). Libertas,
Hoard ΙΙ (pl. 2, 1-4) draped, standing l., holding pileus and rod. Border of
dots.
Ionian Street, location St. George, Middle Byzantine 4. Ν2 17.50g 29mm 12:00
church, Aitoloakarnania/ 9.5.2013, sector Β, trench Θ3, RIC Hunt. III, 31, pl. 84.
Θ4, Ι3, Ι4, undisturbed grave 71, directly beneath a By-
zantine grave. The Hellenistic, local or foreign issues found in the
cemetery and coming, indeed, from its earliest levels,
Gordian III (AD 238-244) to date are limited. Yet one may note that at times they
comprise a micrograph of the circulating currency in the
Mint of Rome, Sestertius, AD 240-244 city.
Obv. IMP GORDIANVS PIVS FEL AVG. Bust of Gord- The greater number of the Greek coins, as was ex-
ian III, laureate, draped, cuirassed, r. Border of dots. pected, comprise local issues of the Aitolian Koinon. The
Rev. FORTVNA REDVX, SC (in exergue). Fortuna, Koinon began to mint bronze coins and, simultaneously,
draped, seated l. on throne, holding rudder and cornu- small silver fractions from the 2nd half of the 4th centu-
copiae, wheel below seat. Border of dots. ry BC; its total production came to an end in the middle
1. Ν 4 19.81g 30mm 12:00 of the 2nd century BC11. Before the end of the 3rd cen-
RIC Hunt. III, 133, pl. 65. tury BC it had reached the peak of its production with
gold and silver issues, by means of which they projected
Trajan Decius (AD 249-251)
the very ancient myth of the Kalydonian boar and lauded
Mint of Rome, Sestertius, AD 249-251 the sweeping defeat inflicted by the Aitolians at Delphi in
Obv. IMP C M Q TRAIANVS DECIVS AVG. Bust of 279 BC on the invading Celts.
Trajan Decius, laureate, draped, cuirassed, r. Border of During the course of excavations at the Aghios Geor-
dots. gios site, two of the well known and very numerous Aito-
Rev. P ANNONIAE, S-C (l. - r. in field). The two Pan-
noniae, veiled, draped standing front, each turning r. and 11. For the dating of the coins of Aitolia, see Tsangari 2007, 249-254
l. from one another. Each raises r. hand and the one on r. and Table 21.

110
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y

1 2 3

4 5 6

7 8 9

10 11 12

Hoard I

1 2 3

4 5

Plate 1. Aitolian Koinon 1-5; Corinth 6; Sikyon 7-8; Megara 9; Patrae 10; Lucius Verus 11; Aurelian 12; Hoard I, 1-5.

111
K AT E R I N I L IA M P I
Hoard II
1 2
3 4
Plate 2. Hoard II, 1-4.
lian issues came to light. These are the coins showing the
heroine Atalante on the obverse, with her spearhead on
the reverse between the ethnic ΑΙΤΩ / ΛΩΝ. Another
widespread type shows the head of Apollo as obverse
type, the spearhead and jaw of the Kalydonian boar as
reverse type12. The theme of the reverse on this type was
adopted by all the members of the Aitolian Koinon as an
indication of the confederate character of their organiza-
tion13. Similar specimens were found in the excavations
conducted in three sections of the city14.
The Aitolian Koinon monopolized the interest of the
Hellenistic world for a long time, not only with their
lengthy attacks at the expense of neighbouring Akarna-
nia, but also because of their sharp disagreements with
the Macedonian kings, which led to the destruction of
Thermos, Kalydon and other Aitolian settlements. The
political structure of the Koinon was superlative. It de-
monstrated admirable function as a confederated state15.
Apart from their circulation in the region of Aitolia, its
12. Although Kalydon never minted coins, its intent was to connect
its name with the coinage of the Koinon. The engravers inspired their cre-
ations with the myth of the hunting of the Kalydonian boar which had
been inflicted on the city as a punishment by Artemis. Many heroes joined
in the effort to get rid of the boar, among them Meleagros, son of the king
of Kalydon, Oinoas and Atalante. A brief account of this Aitolian myth
and its various versions is to be found in Papapostolou 2008, 264-266.
13. Liampi 1995-1996, 94, 98-100, 104-105.
14. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 568, Table I.
15. For the historical development of the Aitolian Koinon, see
Grainger 1999; Scholten 2000; Tsangari 2007, 17-36.
112
bronze coins were channeled into Akarnania, Epirus,
Thessaly, Central Greece, the Peloponnese and Crete as
well16.
Only a single coin of the Aitolian Koinon, no. 6, was
found in the unlooted slab covered grave 365. This con-
tained two superimposed burials in their original posi-
tions, which, however, are only partially preserved be-
cause of the destruction of part of the grave outside the
slab. The coin was found beneath the chest of the dead
in the first burial, at the bottom of the grave. The grave
contained in addition an unguentarium and a lamp of
the Hellenistic period, thus a small grave deposit.
From the Peloponnesian mints, the excavation at
Aghios Georgios has yielded to date four coins: one of
Corinth and three of Sikyon. The Corinthian bronze17
was issued at the end of the 4th/beginning of the 3rd
century BC, its main representations being Pegasos and
the trident. It was found in the unlooted cist grave 115.
It is the only offering that was found when the grave was
opened. It lay among the disturbed bones and it dates the
grave after the beginning of the 3rd century BC. Two Co-
rinthian coins, with symbols that cannot be discerned,
were also found in the city18.
Sikyon is represented by three Hellenistic bronze
specimens of the familiar iconography: on the obverse
16. Tsangari 2007, 241-245.
17. For a reliable typological and chronological catalogue of the Hel-
lenistic bronze coins of Corinth, see BCD Korinth.
18. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 569, Table I.
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y
a dove and on the reverse the initials of the ethnic
ΣΙ[ΚΥΩΝΙΩΝ] within a wreath of olive leaves19. The
number is not to be dismissed if we take into conside-
ration that only eight specimens were found in the exca-
vation of the city20. The two earliest examples belong to
the first half of the 2nd century, and one is datable in the
first half of the 1st century BC. The coins of Sikyon, the
most important mint of the Northern Peloponnese after
Corinth, circulated in the Peloponnese and in the area
across from the gulfs of Corinth and Patrae.21 These spe-
cific types belong to a numerically extensive series that
were issued by the city mint for a long time, to be sure
with quite a few variations.
The only Megarian coin is in a bad state of preserva-
tion. This was a particularly numerous issue with vari-
ant symbols that surround the main representations: the
bow of a ship, and the two dolphins that swim around the
initials of the ethnic ΜΕΓ or ΜΕΓΑ. The chronology sug-
gested by researchers is based on the finding of a speci-
men of this type in Olynthus in an area of the second half
of the 4th century BC. That allows a date at least before
the last fifteen years of the 4th century BC22, while the
finds from the Athenian Agora appear to indicate that it
was in circulation until the 260s23.
During Imperial times, the needs of the citizens were
covered by local bronze issues. The entrance of issues
from the mint of Rome has been verified in the urban
centres, harbours, commercial hubs and wherever the
local coinage was in short supply. To date, one provincial
of the colony of Patrae and 2 Roman coins, comprising
1 bronze and 1 antoninianus, have come to light around
the cemetery church at the site of Aghios Georgios.
The first was issued around AD 214-215 for the em-
peror Caracalla by the Patrae mint. The obverse shows
the portrait of the emperor; chosen for the reverse was
the Hermes seated on a rock and to the left a standing
ram24. Patrae, the Roman colonia Augusta Achaica Pa-
trensis (COL A A PATR), was established in 14 BC25. The
production of its mint in Imperial times began under
19. Warren 1998, 347-361 (with references to her earlier works).
20. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 569-570, Table I.
21. Tsangari 2007, 238.
22. Olynthus IX, 245 and 371.
23. Kroll 1993, 216-217.
24. The type copies the bronze statue of the seated god with the ram to
left; as recorded by Pausanias (2.3.4) it was in the agora of ancient Corinth,
see Siebert 1990, 314-315, no. 304c. On the local iconography under Cara-
calla, see Papageorgiadou-Bani 2004, 68, 124.
25. Agallopoulou 2012, 65 (especially 11).
Augustus and came to an end under Caracalla26. Kalydon
was already incorporated in the colony of Patrae, so it is
hardly surprising that coins of Patrae would circulate in
its market, from which the deposit of one such specimen
as an offering in a grave. In any case, among the finds in
the city itself, coins of Patrae are known exclusively from
the period 40-31 BC27.
The sestertius of Lucius Verus was produced by the
mint of Rome. The obverse immortalises his laureate
portrait, surrounded by his name and titles; rendered
on the reverse is the winged Nike, a familiar motive in
the Imperial coinage. The antoninianus of Aurelian28,
renders his bust radiate and on the reverse the personi-
fied Providentia. Clearly visible in the exergue are the
inscribed characters of the officinae, which enable us to
recognize the series of emission and thus its chronology
and issuing by the mint of Ticinum.
The offering of the Roman coins into graves indicates
the circulation in the city of comparable pieces, in greater
or smaller numbers, from the time of their minting and
subsequently. In the case at hand they were withdrawn
by private individuals to satisfy the burial customs. Ro-
man Republican denarii made their way into Kalydon
itself; reported, from the Imperial time, are three bronz-
es of Augustus, 1 from Pergamon and 2 probably from
Ephesos; likewise Provincial issues, 2 of Corinth and one
of Patrae29. In all cases they belong chronologically to the
reign of Augustus (28-2/1 BC).
One may well ask whether the Hellenistic coins in the
area of the cemetery belonged to contemporary graves or
if they were given as an offering in burials during the Ro-
man period. Hellenistic coins are known to have made
their way even into hoards of Imperial times, from the
period of Trajan Decius to the time of Gallienus: it was
quite usual in those painful times to withdraw money,
irrespective of when it was minted, simply on the basis
of its value as metal. Even so, their condition is not so
bad as to suggest a long period of circulation prior to
Imperial times. It is most likely for this reason that they
constitute offerings in Hellenistic tombs.
26. For the numerical size of the coin production of Patrae as a colony,
see Agallopoulou 2012, 58, pl. Ι, 65. For the 6 hoards and the circulation of
isolated coins of other cities, including Rome, that were found in the city,
see Agallopoulou 2012, 43-52, 55-56,125-165 (hoards); 53-54, 57, 58-62,
92-124 (excavation coins).
27. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 570, Table I.
28. For the creation of antoninianus under Caracalla, see Liampi
2012, 601. For the monetary reform of Aurelian (274 AD), see Touratso-
glou 2006, 47-48 (with relevant bibliography).
29. Alexopoulou - Sidiropoulos 2011, 571, Table I.
113
K AT E R I N I L IA M P I
A total of 11 bronze coins were found together in
the excavation of 12.04.2011 in back-fill at a depth of
-2.12 m, outside the south wall of the south aisle of the
church. They consist of 8 issues of the Aitolians and 3
of the Macedonian king Cassander, comprising Helle-
nistic Hoard I. Whether there were other specimens in
addition to these is unknown. Apart from the finding of
these coins together, there are other reasons for believing
this to be a hoard, or part of a hoard. Not a single ex-
ample of the common type of the Aitolian Koinon and
its members (Apollo/ spearhead and jaw-bone of boar)
made its way into the hoard. The coins are all of the Ata-
lante/ spearhead type30. They come from 3 obverse and
8 reverse dies and are dated to around 323-300/290 BC.
The absence of the common type may, to be sure, be a
question of chance. In my opinion, however, it is more
likely that at the time Hoard I was created, these coins
had not yet begun to be struck, or they were not yet in
general circulation.
The 3 bronzes of Cassander, struck at a Macedo-
nian mint after 306/305 BC when he acquired the royal
title and continuing down to 297 BC, bear the familiar
types: head of Herakles as an obverse, and on the reverse
a horseman, around which is the legend ΒΑΣΙΛΕΩΣ
ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ31. They are all from different obverse
and reverse dies. According to the catalogue of Alexo-
poulos - Sidiropoulos (2011), the Macedonian royal
coins are totally absent from Kalydon.
During the reign of Cassander, coins of Philip II were
in circulation in Akarnania32. Cassander, beginning in
314 BC, supported the Akarnanians in their struggle
against the Aitolians; as did subsequently Lykiskos as
his general. Cassander was the one who furthered aban-
donment of the small settlements in favour of organi-
zing them into cities, in order to strengthen their defense
against the neighbouring enemy, on the other side of the
Acheloos. In contrast to Akarnania, in Aitolia the limited
circulation of the coins of Philip II and other Macedo-
nian kings is notable, while those of Cassander are not
in evidence at all33. This is likely to be accidental or the
30. Two similar coins were found also in the cemetery, see Catalogue
nos. 1-2, and relevant comments above.
31. For the coinage of Cassander, see Valassiadis 2005, 405-413.
32. See the interpretation in Kremidi-Sicilianou 2000, 61-77 (with
bibliography).
33. Isolated coins of Philip II, Alexander III, Demetrios Poliorcetes
and Antigonos Gonatas have been found, see Tsangari 2007, 237-239.
Coins of Cassander are not in evidence.
114
result of the agitated relations between the Macedonian
kingdom and Aitolia.
We cannot be certain as to whether Hoard I with
coins of the Aitolian Koinon (nos. 1-8) and of Cassander
(nos. 9-11) have served initially as an offering in a grave,
from which they were later removed and placed where
they were found or if they were an emergency hoard.
Τheir chronological association, at the end of the 4th/
beginning of the 3rd century BC would tend to support
a burial date at the first quarter of the 3rd century BC.
Hoard II is the most interesting find at the site of
Aghios Georgios. Found by the archaeologist’s spade,
unlooted beneath a Byzantine grave, was a Roman grave.
Hoard II was found in cist grave 71 which is very large. It
had been used in three different periods. Its highest level
was disturbed; in it were the 3 skulls (not in their original
positions) and the rest of the bones were scattered. The
second level of the grave, however, which held Hoard
II, was for the most part undisturbed. Preserved from
the adult burial are the lower legs, the pelvis, part of the
spine, parts of the chest, and all of the right arm except
for the fingers. The skull, part of the chest and the left
arm were not preserved in situ. The skull will probably
be one of those found in the upper level. Some offerings
accompanied the dead for eternity34: placed near the legs
of the dead, in their original position, were 2 plain oino-
choae and an iron spearhead, while between the soles
of the feet was a lamp, all Roman. The 4 coins of Hoard
II were likewise in their original position, placed as a
group on the pelvis of the dead, probably on top of his
garment. These are sestertii from the mint of Rome. All
bear the portaits of the Roman leaders and on the reverse
themes connected with their feats or valour: Fortuna on
the coins of Gordian; personifications of Pannonia Supe-
rior and Inferior on the sestertius of Trajan Decius and
Pudicitia in praise of the virtue of his queen, Herennia
Etruscilla35; the figure of Libertas on the sestertius of Tre-
bonianus Gallus. The coins, as we shall see, securely date
the burial after the middle of the 3rd century AD. This is
indeed a grave group. Below this burial, on a third level,
there was an earlier burial containing disturbed bones
and including as offerings a black-glazed lamp and a
bronze spatoula.
34. The offerings will be published by the archaeologists of the 22nd
Ephorate of Byzantine Antiquities.
35. For Herennia Etruscilla, see Bleckmann 2002, 307-309.
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y
To understand better the presence of the sestertii of
the three practically successive soldier emperors as an of-
fering in a single grave, in the site of Aghios Georgios, it
would be well to review briefly the events of the Empire
in their times36 and moreover, in its Eastern part. The
epoch of these emperors coincides with the dramatic in-
cursions of the barbarian tribes into Greece itself, shortly
before their expulsion by the forces of the emperor Gal-
lienus.
During the 3rd century AD the Roman state began
to be struck by political, economic and social problems.
Added to these problems, beginning in the fourth de-
cade of the 3rd century AD, were the movements of
Germanic and other tribes (Franks, Alamanni, Marco-
manni and Quadi, Sarmatians, Vandals –especially the
Carpi–, Goths, Herulians and Persians), which threat-
ened Rome37. With continuous troubles at the borders
and, despite campaigns carried out by Rome against the
invaders, the danger continued since the state had no or-
ganized border defensive system.
Around AD 241, Gordian III38 managed to defeat the
Alamanni and a year after that, his general Timesitheus
was successful in Dacia, utterly defeating the Carpi,
the Goths and the Sarmatians Roxolani, who despoiled
Moesia Inferior, Dacia and Thrace. It is presumed, more-
over, on the basis of archaeological finds, that the bar-
barians challenged also Central and Eastern Macedonia.
The same year (AD 242) Gordian, aiming to confront
the Persians, arrived in Macedonia where he repaired
the road network. At that time the international games,
Ἀλεξάνδρεια Ὀλύμπια, were taking place in Beroia. His
successor, Philip I Arabs (AD 244-249) devoted himself
to fierce struggles against the Carpi, whom he defeated
in the Lower Danube, but he did not manage to prevent
the incursion of the Goths into Moesia. In the summer of
AD 249, Trajan Decius39, claimant to the throne, moved
against Philip and neutralized him. Then, in AD 250, the
new leader had notable military successes against the
Goths in Moesia Inferior and in Dacia. In AD 251, the
emperor was ambushed by the Goth king Kniva in Moe-
sia Inferior, where he himself and his son were killed in
36. The volume Soldaten-Κaiser (2008) is an in-depth approach to the
period of the soldier emperors, especially for the events, see the studies in
Soldaten-Κaiser 2008, 161-423.
37. For the recounting of the events that unfolded in the Balkan Pe-
ninsula, see Touratsoglou 2006, 17-33 with extensive bibliographical sup-
port.
38. Rhoden 1894, 2623-2628; Herrmann 2013, 145-155.
39. Wittig 1931, 1265-1284.
the battle. The next emperor, Trebonianus Gallus40, was
not able to expel the Goths from the Northeastern Balkan
Peninsula, even though he bought peace paying them an
annual amount. In AD 253 the Goths sailed for the first
time to the Western coast of Asia Minor and a year later
they laid siege unsuccessfully to Thessalonike. The Greek
cities then began to fortify themselves or to repair their
existing fortification walls. From AD 255 to 256 the Bo-
ranians made inroads in the Asia Minor Black Sea and
Northwestern Asia Minor. In the reign of Valerian (AD
June/ Aug. 253-June[?] 260) and his son Gallienus Da-
cia and Pannonia suffered badly (AD 253/254), but the
situation began to improve in AD 255 when Gallienus
arrived in Illyricum. Incursions by the barbarians, how-
ever, began again in AD 259-260 both in the East and
in the West. Gallienus succeeded in bringing under con-
trol Italy, likewise Pannonia, both Moesias and Macedo-
nia. In AD 264-265 he visited Greece and Athens itself,
thence proceeding in AD 266 to Siscia to confront the
Goths. Events after that are known to have been tragic
when in AD 267-268 under Gallienus, Goths and Heru-
lians made fierce incursions on the coast of Asia Minor
and its hinterland, in the Aegean, in Athens and in the
provincia Achaia, pillaging and destroying the cities. He-
rennius Dexippus (assisted by the Imperial fleet) threw
the invaders out of Athens. The barbaric incursions con-
tinued in Northern Greece, but finally the Romans ma-
naged to ward off the enemy on land and sea. The course
of return followed by the fleeing barbarians took them
through Boiotia, Aitolia, Akarnania (from Kalydon to
Actium), provincia Epirus and to Dyrrhachion in pro-
vincia Macedonia41. Aurelian42, who was distinguished
under Gallienus in the war against the Goths, ascended
the throne in AD 270. He protected Italy from the Ala-
manni and other hostile attackers, but in AD 271, his
troops abandoned Dacia. As the result of a plot he was
murdered in AD 275, while still in Thrace campaigning
against the Persians.
From the last period of incursions by the Goths and
Herulians numerous concealments have been found of
valuables and money, chiefly in urban centres and on ei-
ther side of the major routes43. The same phenomenon
40. Hanslik 1958, 1984-1993.
41. Vlachogianni 2007-2008, 128-134.
42. Groag 1905, 1361-1392; Homo 19672, 59-116, 309-329; Gizek
1994, 94-97; Watson 1999, 155-157.
43. Discussion and interpretation of the hoards from the area of Pan-
nonia Inferior and Superior and as far as Crete, in Touratsoglou 2006, 37-
41 and pls. 63-103 (with bibliographical quotations). For a more recent
115
K AT E R I N I L IA M P I
is evident also along the course of the barbarians’ return
from the Greek region. In Akarnania and the province
Epirus evidence of the transit of the Herulians is provid-
ed by the concealments at the Plakanida site (between
Akarnania and Epirus)44, in Epirus (?)45 and Nikopolis46.
The closing issues, contained in these concealments, be-
long to the emperor Gallienus, products – exclusively –
of Nikopolis47.
Our hoard precedes the spoilage of the Herulians.
While it does not belong to the category of emergency
hoards, which are of definitive help in determining the
numismatic circulation, as it is a grave hoard, it is an in-
teresting find. It includes sestertii of three emperors who
fought against the barbarians in the Balkan Peninsula
and in Greece. The coins are exclusively from the mint
of Rome and not from the neighbouring, local mints (for
example Patrae, Corinth or Nikopolis).
Emergency hoards in Mainland Greece containing
coins of Gordian III together with local issues and coins
of earlier emperors have been found: four in Macedonia
(ca. AD 244)48, one each in Anthochori/Metsovo (ca. AD
238-244)49, Chalkis (ca. AD 238-244)50 and Sparta (ca.
AD 238-244)51 and three in Patrae52. Known to date are
hoards with coins of Trajan Decius from Kallion/Aito-
lia, the latest date being the years of his reign (ca. AD
249-251)53 and from Patrae54. Coins of his wife, Herennia
Etruscilla were found in two hoards from Patrae55. Issues
study of the hoards in Mainland Greece during the reign of Galllienus,
see Vlachogianni 2007-2008, 107-164. For the presence of jewellery in the
hoard of Larissa, see Touratsoglou 2006, 11-16.
44. Plakanida site/ 1967 (Phloriada, Valtos/ AD 260-268)=Caramessi-
ni-Oeconomides 1967, 93-107; Touratsoglou 2006, no. 447.
45. Epirus(?)/ 1934 (AD 260-268)=Caramessini-Oeconomides 1971,
42-51; Caramessini- Oeconomides 1975, 176-178 + Berytus/ 1929=Ca-
ramessini-Oeconomides 1975, 170-176; Touratsoglou 2006, no. 448.
46. Nikopolis/ (?)/ (AD 260-268)=Caramessini-Oeconomides 1967,
107-114; Touratsoglou 2006, no. 446.
47. In Epirus during Imperial times, the provincial issues of Nikopolis
predominate, for example, see Papageorgiadou-Bani 2004, 96; Abdy 2013,
463-471; Faklari - Niarou 2013, 483-493. For the association of the hoards
of the 3rd century AD from Epirus with the invasions of the Goths, see
Papageorgiadou-Bani 2013, 478 (with earlier bibliography).
48. Touratsoglou 2006, no. 90 (Lete 2000), no. 91 (Kavala 1981), no.
92 (‘Macedonia’ 1975), no. 93 (‘Strymon’ 1916-1918).
49. Touratsoglou 2006, no. 94 (Anthochori/ Metsovon 1939).
50. Touratsoglou 2006, no. 95 (Chalkis 1911).
51. Touratsoglou 2006, no. 96 (Sparta 1955).
52. Agallopoulou 2012, 49, 156, hoard 4, nos. 43-49 (no. 48 of the
same type as the sestertius in our hoard), 50, 157-158, hoard 5, nos. 1-8;
52, 162-163, hoard 6, nos. 6-10 (AD 267-268).
53. Touratsoglou 2006, no. 311 (Kallion 1976).
54. Agallopoulou 2012, 50, 159, hoard 5, nos. 19-22; 52.
55. Agallopoulou 2012, 159-160, hoard 5, nos. 23-24; 164, hoard 6,
no. 15 (AD 267-268).
116
of Trebonianus Gallus, dated to the period AD 251-253,
are included in two hoards, in Chalkidike56 and Knos-
sos57, respectively, with yet another from Patrae58.
The hoard ΙΙ from the site of Aghios Georgios is the
only one composed of sestertii59 of the three successive
emperors Gordian (with the exclusion of Philip I Arabs),
Trajan Decius and Trebonianus Gallus. All the speci-
mens are in a very good state of preservation. This shows
that they were in circulation only briefly and that they
were acquired by their owner by the time of Trebonianus
Gallus’ reign or immediately afterwards, when they were
offered to the dead. Moreover, the time that separates the
earlier from the later coins of the hoard is only ca. 10
years. The coins, moreover, agree in date with the other
offerings of the burial, since they were found on the same
level as both offerings and skeletal remains. Thus it can-
not be argued that the coins entered the burial at a later
time. The latest coin of the hoard determines the termi-
nus postquem for the dating of the hoard and extent of
the burial. The very good condition of the specimens
suggests that the burial and concealment may have oc-
cured in the reign of Trebonianus Gallus. Yet the short
duration of his reign (AD 251-253) permits a later date, if
we take into consideration the circulation (even if brief)
before the coins came into the hands of their owner.
The owner of these coins, some local individual
(probably the dead himself), will have acquired them
either as pieces circulating in the local market, or as pro-
ducts of commercial activity. It is always possible that he
was a mercenary who offered his services to the legions
of the Roman army, receiving the coins as recompense
for his military services60. From the period of Hadrian
on, indeed, it was prevailing principle to enlist local men
for service in the legiones61.
The Hellenistic and Roman coins at our disposal
from the excavations to date at the Aghios Georgios site,
do not, of course, give us a picture of the numismatic
circulation, since they constitute burial offerings. More-
56. Touratsoglou 2006, no. 352 (‘Chalkidike’ 1935).
57. Touratsoglou 2006, no. 353 (Knossos 1950).
58. Agallopoulou 2012, 52, 164, hoard 6, nos. 16-18 (AD 267-268).
59. Thus also the case of Patrae, see Agallopoulou 2012, 49-52, nos.
5-6. Likewise the role of the sestertii, dupondii and antoniniani during the
3rd century AD is discussed by Touratsoglou 2006, 38, 42-43; Touratso-
glou 2013, 794.
60. Probably the property of a mercenary likewise the grave hoard
Ellinika at Kopani, Ioannina/ 2008, which includes antoniniani of the later
emperors M. Aurelius Probus (AD 276-282) and M. Aurelius Carinus (AD
283-285), see Liampi 2012, 599-618.
61. Liampi 2012, 608.
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y
over, only a few historical periods are represented by the
existing sample:
a) The Hellenistic period62, from the late 4th to the 1st
century BC, which coincides with the acme of the city
and shows some parallels with the circulation in the city
itself (see above, n. 7). These are the bronze pieces of the
Aitolian League, Corinth, Sikyon and Megara.
b) The Imperial period, with a coin of the 2nd centu-
ry AD of Lucius Verus; two 3rd century AD specimens,
that is one provincial coin of Caracalla minted at Patrae
and one of Aurelian. Dated to the period immediately
preceding the time of Gallienus is our hoard with coins
of Gordian III, Trajan Decius, Herennia Etruscilla and
Trebonianus Gallus. These are followed by a consider-
able number of issues dating up to the beginning of the
4th century AD, continuing with a notable increase in
Byzantine coins.
It is not yet certain whether the total lack of coins
in the area from the second half of the 1st century BC
to and including the middle of the 2nd century AD is
by chance, since continuation of the excavations could
yield new information. Be that as it may, this period was
marked by two serious events: the obligatory or volun-
tary movement of citizens from Kalydon to Nikopolis in
30 BC, and the annexation of coastal Aitolia, including
also Kalydon, initially to the province Achaia, and sub-
sequently, in 14 BC to the colony of Patrae63. The conse-
quence of these events, apart from a dramatic decline in
the population, was the upheaval in life and institutions
suffered by those who remained in their homelands and
economic decline. Naupaktos was the only city of South-
ern Aitolia that was maintained as it was during the Ro-
man era64.
Archaeological research has, nevertheless, brought
to light rural establishments of the Roman and Early
Christian periods65. This demonstrates that the cities
62. Circulating in general in Aitolia were the Hellenistic coins of the
cities of Thessaly, Boiotia and Central Greece, Aigina, Athens (new style
tetradrachms), the Peloponnese, isolated issues of Akarnania and Ambra-
kia, of the Seleucids and the Ptolemies, of Miletus and Carthago and Ro-
man denarii, see Tsangari 2007, 237-239.
63. See in connection, Petropoulos 1991, 96-99; Houby-Nielsen 2001,
257-258. For the Roman presence in Aitolia, see Stavropoulou-Gatsi - Sa-
ranti 2013, 657-659; relevant comments also in Gerolymou (2013, 685)
and Staikou - Leontariti (2013, 705-706). Rich bibliography in all.
64. Nerantzis 2007, 125 ff., 212 ff., 226 ff.; Saranti - Staikou 2013, 718-
733.
65. The first significant research is due to Petropoulos 1991, 93-125,
especially 100-117 (catalogue of sites). For new significant evidence added
from the excavations, see the publication of Stavropoulou-Gatsi - Saranti
2013, 659-661, 673-681, in which the subject is discussed with detailed
mentions of the villas, farm houses and farm installations.
in Aitolia and Akarnania (including Kalydon) were not
completely deserted, as Strabo (8.8.1) exaggerates in his
reports about other areas as well, such as Epirus66. People
continued to live in a number of the old cities, which had
by then contracted considerably, but their main interest
was on agriculture, in the countryside along road and
coastal axes67.
Life in Kalydon itself, while subdued, continued, as
did also the cult at the Laphrion, according to the finds
to date of the end of the 1st century BC to the middle
of the 1st century AD68. All indications are that in the
interval from the end of the 1st century BC to the middle
of the 2nd century AD funding of the city was minimal,
hence the lack of coins from the excavations of both city
and cemetery. Poverty, moreover, did away with rich of-
ferings in the graves. Yet the 2nd and especially the 3rd
century AD the city began to recover economically, to
judge by the Roman and, later on, the Byzantine remains
that are found both there and in neighbouring areas69.
The Hellenistic graves that contained offerings, grave
115 (1 Corinthian coin) and grave 365 (1 coin of the Ai-
tolian Koinon, an unguentarium and a Hellenistic lamp),
and the Roman grave 71 (hoard of 4 coins, a lamp, 2 plain
oinochoae and an iron spearhead, all Roman) indicate
the continued use of the cemetery of Calydon during an-
tiquity. Indeed it appears that those who made use of it
later on –at least in the cases we can monitor with clar-
ity– showed respect to the earlier burials.
Continuation of archaeological research in the area
of Aghios Georgios will enable us, certainly through
the coins recovered as well, to gain a fuller and sharper
knowledge of the time of the political and cultural transi-
tion from Greek to Roman antiquity and to the Byzan-
tine period, so we can draw conclusions that are more
reliable.
66. For Epirus, see Karatzeni 2001, 163-179, in particular 170-172.
The significance of ἐρημία, according to Isager (2001, 17-27), is an indica-
tion of the non-urbanized landscape.
67. Interesting analysis of the Peloponnesian economy during the
Roman period in Rizakis 2013, 21-51 and on the economy, through the
coins in Touratsoglou 2006, 50-62. Papageorgiadou-Bani (2013, 473-482)
studied the Roman economic and political penetration of the regions of
Western Greece and the Ionian Islands, through the coins.
68. Petropoulos 1991, 110-111, 118; Kalydon I-II, in many places;
Stavropoulou-Gatsi - Saranti 2013, 661, 665-666. The city was deprived of
an important source of profit, utilisation of her lagoon, which came under
the control of Patrae (Strabo 10.2.21).
69. Petropoulos 1991, 110; Kalydon I, 250-264. Roman coins, similar
to those found at the site if Aghios Georgios, come also from the Naupak-
tos area: at Elaiostasi and at the location of the Carrefour-Marinopoulos,
see Saranti - Staikou 2013, 731-733.
117
K AT E R I N I L IA M P I
Περίληψη
Νομισματικά τεκμήρια της ιστορικής συνέχειας: αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά νομίσματα από τη
βυζαντινή θέση Άγιος Γεώργιος / Αιτωλοακαρνανία
Σ τη θέση Άγιος Γεώργιος του Δήμου Μεσολογγίου
αποκαλύφθηκαν, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών,
ελληνικά και ρωμαϊκά νομίσματα σε νεκροταφείο, που
βρίσκεται πέριξ ενός μεσοβυζαντινού ναού, κοντά στην
αρχαία Καλυδώνα.
Πρόκειται για ελληνιστικά νομίσματα του Αιτωλι-
κού Κοινού και όμορων πόλεων, καθώς και για εκδόσεις
της αυτοκρατορικής περιόδου. Όλα είχαν, ασφαλώς,
κυκλοφορήσει στην Καλυδώνα, πριν από την απόθε-
σή τους σε τάφους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εγείρουν δύο
θησαυροί: Ο αρχαιότερος, χρονολογούμενος στις αρ-
References
Abdy 2013: R. Abdy, «Butrint. The Coins from the Modern
Excavations in the Forum», in K. Liampi et alii (eds.),
Proceedings of the 1st International Conference, Numis-
matic History and Economy in Epirus during Antiquity,
University of Ioannina (October 3rd-7th 2007), Athens
2013, 463-471.
Agallopoulou 2012: P. Agallopoulou, Θέματα νομισματοκοπίας
και νομισματικής κυκλοφορίας των Πατρών 14 π.Χ.-268
μ.Χ., Tripolis 2012.
Alexopoulou - Sidiropoulos 2011: G. Alexopoulou - K. Sidi-
ropoulos, «The Coins», in S. Dietz - M. Stavropoulou-
Gatsi (eds.), Kalydon in Aitolia II. Catalogues. Danish/
Greek Field Work 2001-2005, Athens 2011, 449-577.
Antonetti 1990: Cl. Antonetti, Les Étoliens. Image et Religion,
Paris 1990.
BCD Korinth: Numismatik Lanz, München, Auktion 105, 26
November 2001, Münzen von Korinth (Sammlung BCD),
lots 267-269.
BCD Peloponnesos: LHS Numismatics LTD, Zürich, Auction
96, 8-9 May 2006, Coins of Peloponnesos (The BCD Col-
lection), lots 571-572.
Bleckmann 2002: B. Bleckmann, «Die severische Familie und
die Soldatenkaiser», in H. Temporini-Gräfin Vitzthum
(ed.), Die Kaiserinnen Roms. Von Livia bis Theodora,
München 2002.
Caramessini-Oeconomides 1967: M. Caramessini-Oecono-
mides, «Συμβολή εις την μελέτην της νομισματοκοπίας
της Νικοπόλεως. Περιγραφή δύο θησαυρών», ΑΕ 1967,
91-114.
118
Κατερίνη Λιάμπη
χές του 3ου αι. π.Χ., σύγκειται από νομίσματα των Αι-
τωλών και του Μακεδόνος βασιλέως Κασσάνδρου. Ο
δεύτερος, ο οποίος εντοπίσθηκε σε ασύλητο τάφο από
κοινού με άλλα κτερίσματα (κλειστό σύνολο), περιλαμ-
βάνει τέσσερις σηστερτίους, προϊόντα του εργαστηρίου
της Ρώμης. Ανήκουν στους αυτοκράτορες Γορδιανό Γ΄,
Τραϊανό Δέκιο, τη σύζυγό του Ερέννια Ετρούσκιλλα και
στον Τρεβωνιανό Γάλλο. Η απόκρυψή του συνδέεται
με τη δραματική περίοδο των επιδρομών των Ερούλων
στην ελληνική χερσόνησο, πριν από την εκδίωξή τους το
267/8 μ.Χ.
Caramessini-Oeconomides 1971: M. Caramessini-Oecono-
mides, «Εύρημα Νικοπόλεως “Noe 397”», ΑΕ 1971,
Chron., 42-51.
Caramessini-Oeconomides 1975: M. Caramessini-Oecono-
mides, Η νομισματοκοπία της Νικοπόλεως, Athens 1975.
Faklari - Niarou 2013: Yp. Faklari - M. Niarou, «Coins from
a Roman Farmhouse in the Prefecture of Arta», in K.
Liampi et alii (eds.), Proceedings of the 1st International
Conference, Numismatic History and Economy in Epirus
during Antiquity, University of Ioannina, October 3rd-7th
2007, Athens 2013, 483-493.
Freitag - Funke - Moustakis 2004: K. Freitag - P. Funke - N.
Moustakis, «Aitolia», in M. H. Hansen - Th. H. Nielsen
(eds.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Ox-
ford 2004, 379-390 (Kalydon, no. 148).
Gerolymou 2013: V. Gerolymou, «Farmhouse at Sitaralona
in the Prefecture of Aitoloakarnania: Agricultural and
Workshop Production», in A. D. Rizakis - I. P. Touratso-
glou (eds.), Villae Rusticae. Family and Market-Oriented
Farms in Greece under Roman Rule. Proceedings of an
International Congress held at Patrai (23-24 April 2010),
Athens 2013, 682-703.
Gizek 1994: E. Gizek, L’empereur Aurélien et son temps, Paris
1994.
Göbl 1993: R. Göbl, Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus
(270/275), Wien 1993.
Grainger 1999: J. D. Grainger, The League of the Aitolians,
Leiden - Boston - Köln 1999.
Groag 1905: E. Groag, in RE 5.1, Stuttgart 1905, 1347-1419,
no. 36 (Domitius).
 N U M I S M AT I C I N D I C AT I O N S O F H I S T O R I C A L C O N T I N U I T Y
Hanslik 1958: R. Hanslik, in RE 8.A2, Stuttgart 1958, 1984-
1994, no. 58 (Vibius).
Herrmann 2013: K. Herrmann, Gordian III. Kaiser einer Um-
bruchszeit, Speyer 2013.
Homo 19672: L. Homo, Essai sur le règne de l’empereur Aurélien
(270-275), Roma 19672.
Houby-Nielsen 2001: S. Houby-Nielsen, «Sacred Landscapes
of Aetolia and Achaea: Synoecism Processes and Non-
Urban Sanctuaries», in J. Isager (ed.), Foundation and
Destruction. Nikopolis and Northwestern Greece. The Ar-
chaeological Evidence for the City Destructions, the Foun-
dation of Nikopolis and the Synoecism, Athens 2001, 257-
275.
Isager 2001: J. Isager, «Eremia in Epirus and the Foundation of
Nikopolis. Models of Civilization in Strabo», in J. Isager
(ed.), Foundation and Destruction. Nikopolis and North-
western Greece. The Archaeological Evidence for the City
Destructions, the Foundation of Nikopolis and the Synoe-
cism, Athens 2001, 17-27.
Kalydon I-II: S. Dietz - M. Stavropoulou-Gatsi (eds.), Kalydon
in Aitolia I. The Fortification Walls, Towers and Gates, II.
Catalogues. Danish/Greek Field Work 2001-2005, Athens
2011.
Karatzeni 2001: V. Karatzeni, «Epirus in the Roman Era», in J.
Isager (ed.), Foundation and Destruction. Nikopolis and
Northwestern Greece. The Archaeological Evidence for the
City Destructions, the Foundation of Nikopolis and the
Synoecism, Athens 2001, 163-179.
Kienast 19962: D. Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge
einer römischen Kaiserchronologie, Darmstadt 19962.
Kremidi-Sisilianou 2000: S. Kremidi-Sisilianou, «Macedonia
and Acarnania: Acarnanian Coins struck on Macedonian
Bronzes», Οβολός 4. Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο.
Πρακτικά Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης (Θεσσαλονίκη,
15-17 Μαΐου 1998), Thessaloniki 2000, 61-77.
Kroll 1993: J.-H. Kroll, The Greek Coins. The Athenian Agora, v.
XXVI, Princeton 1993.
Liampi 1995-1996: K. Liampi, «On the Chronology of the
Bronze Coinages of the Aetolian League and its Μembers
(Spearhead and Jawbone Types)», Αρχαιογνωσία 9 (1995-
1996), 83-109.
Liampi 2012: K. Liampi, «Grave Hoard of Late Roman Peri-
od from the Site Ellinika at Kopani, Ioannina 2008», in
ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΘΑΣΙΩΝ. Studia in honorem
Iliae Prokopov sexagenario ab amicis et discipulis dedi-
cata, Tirnovi 2012, 599-618.
Nerantzis 2007: I. Nerantzis, Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπάκτου,
Agrinio 2007.
Olynthus IX: D. M. Robinson - P. A. Clement, The Chalcidic
Mint and the Excavation Coins found in 1928-1934. Ex-
cavations at Olynthus IX, Baltimore - London - Oxford
1938.
Papageorgiadou-Bani 2004: Ch. Papageorgiadou-Bani, The
Numismatic Iconography of the Roman Colonies in Greece.
Local Spirit and the Expression of Imperial Policy, Athens
2004.
Papageorgiadou-Bani 2013: Ch. Papageorgiadou-Bani, «The
Numismatic Evidence for Epirus during Roman Impe-
rial Times», in K. Liampi et alii (eds.), Proceedings of the
1st International Conference, Numismatic History and
Economy in Epirus during Antiquity, University of Ioan-
nina (October 3rd-7th 2007), Athens 2013, 473-482.
Papapostolou 2008: I. A. Papapostolou, Θέρμος. Το μέγαρο Β
και το πρώϊμο ιερό. Η ανασκαφή 1992-2003, Athens 2008.
Papapostolou 2014: I. A. Papapostolou, Το Ιερό του Θέρμου
στην Αιτωλία. Ιστορία - Μνημεία - Περιήγηση του χώρου,
Athens 2014.
Petropoulos 1991: M. Petropoulos, «Η Αιτωλοακαρνανία
κατά τη ρωμαϊκή περίοδο», Α΄ Αρχαιολογικό και Ιστορικό
Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου
1988), Agrinio 1991, 93-125.
Rizakis 2013: A. Rizakis, «Rural Structures and Agrarian
Strategies in Greece under the Roman Empire», in A. D.
Rizakis - I. P. Touratsoglou (eds.), Villae Rusticae. Family
and Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule.
Proceedings of an International Congress held at Patrai
(23-24 April 2010), Athens 2013, 20-51.
RIC Hunt.: A. S. Robertson, Roman Imperial Coins in the
Hunter Coin Cabinet, University of Glasgow, II. Trajan to
Commodus, London - Glasgow - New York 1971; III. Per-
tinax to Aemilian, London - Glasgow - New York 1977;
IV. Valerian I to Allectus, Oxford 1978.
Rhoden 1894: P. v. Rhoden, in RE 1.2, Stuttgart 1894, 2619-
2628, no. 60 (Antonius).
Saranti 2008: F. Saranti, «Αιτωλία. Από τον Εύηνο έως τον
Μόρνο», in Εύβοια και Στερεά Ελλάδα, Athens 2008,
390-397.
Saranti - Staikou 2013: Ph. Saranti - V. Staikou, «Roman Farm-
steads West of Naupaktos», in A. D. Rizakis - I. P. Tourat-
soglou (eds.), Villae Rusticae. Family and Market-Orient-
ed Farms in Greece under Roman Rule. Proceedings of an
International Congress held at Patrai (23-24 April 2010),
Athens 2013, 718-733.
Scholten 2000: J. B. Scholten, The Politics of Plunder. Aitolians
and their Koinon in the Early Hellenistic Era, 279-217
B.C., Berkeley - Los Angeles - London 2000.
Siebert 1990: G. Siebert, in LIMC V, Zurich - Munich 1990,
285-387, s.v. Hermes.
Soldaten-Κaiser: in K.-P. Johne - M. Hartman - Th. Gerhardt
(eds.), Die Zeit der Soldaten-Κaiser. Krise und Transfor-
mation des Römischen Reiches im 3. Jh. n. Chr. (235-284),
v. I, Berlin 2008.
Staikou - Leontariti 2013: V. Staikou - K. Leontariti, «Roman
Farmhouses in the wider Agrinion Area», in A. D. Riza-
kis - I. P. Touratsoglou (eds.), Villae Rusticae. Family and
Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule.
Proceedings of an International Congress held at Patrai
(23-24 April 2010), Athens 2013, 704-717.
Stavropoulou-Gatsi - Saranti 2013: M. Stavropoulou-Gatsi -
Ph. Saranti, «Installations at the Aetolian and Akarnanian
Countryside in the Roman Period», in A. D. Rizakis - I. P.
Touratsoglou (eds.), Villae Rusticae. Family and Market-
119
K AT E R I N I L IA M P I
Oriented Farms in Greece under Roman Rule. Proceedings
of an International Congress held at Patrai (23-24 April
2010), Athens 2013, 656-681.
SNG München: SNG Deutschland. Staatliche Münzsammlung
München 12. Heft. Thessalien - Illyrien - Epirus - Korkyra:
Nr. 1-701 (K. Liampi), München 2007.
Szaivert 1989: W. Szaivert, Die Münzprägung der Kaiser Mar-
cus Aurelius, Lucius Verus und Commodus (161-192),
Wien 1989.
Touratsoglou 2006: I. P. Touratsoglou, Greece and the Balkans
before the End of Antiquity, Athens 2006.
Touratsoglou 2013: I. Touratsoglou, «The Numismatic Affairs
in Villae Rusticae of Provincia Achaia», in A. D. Rizakis
- I. P. Touratsoglou (eds.), Villae Rusticae. Family and
Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule.
Proceedings of an International Congress held at Patrai
(23-24 April 2010), Athens 2013, 792-803.
Tsangari 2007: D. I. Tsangari, Corpus des monnaies d’or, d’argent
et de bronze de la Confédération Étolienne, Athènes 2007.
Valassiadis 2005: Chr. Valassiadis, «A Contribution to Cas-
120
sander’s Bronze Coinage», in C. Alfaro - C. Marcos - P.
Otero (eds.), Actas XIII Congreso Internacional de Nu-
mismática, Madrid 2003. In memoriam Carmen Alfaro
Asins, Madrid 2005, 405-413.
Vlachogianni 2007-2008: E. Vlachogianni, «Emergency
Hoards concealed in Mainland Greece during the Reign
of Gallienus (A.D. 253-268) and the Chaironeia/2001
‘Hoard’. Boeotia during the first Half of the Third Cent.
A.D. and the Herulians», Eulimene 8-9 (2007-2008), 107-
164.
Warren 1984: J. A. W. Warren, «The Autonomous Bronze
Coinage of Sikyon. Part 2», NC 1984, 1-24.
Warren 1998: J. A. W. Warren, «Updating and Downdating the
Autonomous Bronze Coinage of Sikyon», in R. Ashton -
S. Hurter (eds.), Studies in Greek Numismatics in Memory
of Martin Jessop Price, London 1998, 347-361.
Watson 1999: Α. Watson, Aurelian and the Third Century, Lon-
don 1999.
Wittig 1931: C. Wittig, in RE 15.1, Stuttgart 1931, 1244-1284,
no. 9 (Messius).
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Από τον βυζαντινό επισκοπικό ναό της Ναυπάκτου
στο παρεκκλήσιο του Προφήτου Ηλιού.
Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία και την αρχιτεκτονική
των κτισμάτων στη θέση Προφήτης Ηλίας του Κάστρου
της Ναυπάκτου με βάση τα ευρήματα της ανασκαφής του 2008*
Σταύρος Μαμαλούκος, Μιχαήλ Παπαβαρνάβας
Α. Από το 2008 το ανώτερο τμήμα των οχυρώσεων
της Ναυπάκτου, που αποτελούν το κυρίως Κά-
στρο, την ακρόπολη, δηλαδή, της πόλης, λειτουργεί ως
οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος. Διαβαίνοντας τη
δυτική, τριπλή πύλη του Κάστρου, που χρησιμεύει ως εί-
σοδος του χώρου, ο επισκέπτης αντικρίζει ένα καλοσχε-
διασμένο και καλά ενταγμένο στο περιβάλλον φυλάκιο
και ένα δίκτυο καλοφτιαγμένων λιθόστρωτων πεζόδρο-
μων που μπορεί να ακολουθήσει για να περιηγηθεί το
χώρο και να θαυμάσει τα μνημεία και το εξαίρετο φυ-
σικό περιβάλλον και να απολαύσει την καταπληκτική
θέα προς την πόλη, τον Πατραϊκό Κόλπο και τα γύρω
βουνά της Ρούμελης και του Μοριά. Ανηφορίζοντας στη
συνέχεια στον τέταρτο και προτελευταίο περίβολο (εικ.
1) ο επισκέπτης θα συναντήσει, ανάμεσα σε ψηλά αναλ-
λήματα και τοίχους που σώζονται σε μικρό ύψος, το ναΐ-
σκο του Προφήτου Ηλιού (εικ. 2, 3) και το γνωστό στην
παλαιότερη βιβλιογραφία ως βυζαντινό λουτρό ημιερει-
πωμένο κτίσμα που βρίσκεται σε μικρή απόσταση στα
βορειοδυτικά του ναού (εικ. 4, 5). Και τα δύο κτίσματα
έχουν δεχθεί σχετικά πρόσφατα εκτεταμένες αναστηλω-
τικές επεμβάσεις, οι οποίες παρά το γεγονός ότι έχουν
συντελέσει σε μια σοβαρή αναβάθμιση του χώρου και
παρά την καλή εικόνα που δίνουν με μια πρώτη ματιά
δεν μπορούν, δυστυχώς, κατ’ ουδένα τρόπο να θεωρη-
θούν επιτυχημένες, καθώς έχουν στερήσει από τα δύο
κτίσματα σε μεγάλο βαθμό την αυθεντικότητα, η οποία
Εἰς μνήμην Φραγκίσκης Κεφαλλωνίτου
αποτελεί ένα εκ των ων ουκ άνευ ζητούμενο της διαδι-
κασίας της αποκατάστασης μνημείων. Στο ημιερειπωμέ-
νο κτίσμα ο, δυστυχώς συνήθης ακόμη στις μέρες μας,
υπερβάλλων ζήλος των εργολάβων αλλά, κάποτε, και
των επιβλεπόντων μηχανικών και αρχαιολόγων έχει κα-
ταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος των αυθεντικών αρμο-
λογημάτων αντικαθιστώντας τα με νέα, τα οποία έχουν
αποκρύψει ή και εξαφανίσει τελείως τα περισσότερα από
τα πολύτιμα ίχνη (οικοδομικούς αρμούς, διαφοροποιή-
σεις στις τοιχοποιίες και τα παρόμοια), που επέτρεψαν
προ δεκαετίας στους Δημήτρη Αθανασούλη και Πασχά-
λη Ανδρούδη1 να κάνουν μια σειρά εξαιρετικά εύστοχων
παρατηρήσεων, που οδήγησαν στην άρση παλαιοτέρων
παρεξηγήσεων και σε μια προς τη σωστή κατεύθυνση
ερμηνεία του κτίσματος (εικ. 4, 5). Ο ναΐσκος, εξ άλλου,
του Προφήτου Ηλιού έχει κυριολεκτικά ανακαινισθεί
* Οι συγγραφείς θεωρούν υποχρέωσή τους να εκφράσουν και από τη
θέση αυτή τις ευχαριστίες τους προς τον διευθυντή της 22ης Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για την παραχώρηση άδειας επανεξέτασης του
μνημείου και δημοσίευσης του υλικού που παρουσιάζεται εδώ, καθώς και
για την παροχή υλικού από το Αρχείο της Εφορείας, αλλά και για την εν
γένει υποστήριξή του στην έρευνα που έγινε στα πλαίσια της εργασίας
αυτής. Ευχαριστίες επίσης εκφράζονται από τους υπογραφόμενους στον
καθηγητή κ. Βασίλη Κατσαρό για τις χρήσιμες συζητήσεις που έκαναν
μαζί του σχετικά με την ταύτιση του μνημείου και στους συναδέλφους
Δημήτρη Αθανασούλη, Μιχάλη Κάππα, Γιώργο Πάλλη και Χριστίνα Πι-
νάτση, για τη συνδρομή τους στη διαπραγμάτευση συγκεκριμένων ζη-
τημάτων που τέθηκαν από την εξέταση του μνημείου, αλλά και για τις
παρατηρήσεις τους στο κείμενο της μελέτης.
1. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 515-534.
121
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
ριζικά, όπως σωστά αναφέρουν οι δύο οικοδομικές επι-
γραφές με χρονολογία 2008 που μνημονεύουν το έργο2.
Ωστόσο ουδέν κακόν αμιγές καλού. Οι εργασίες στα δύο
αυτά κτίσματα έγιναν αιτία για μια μείζονος σημασίας
αρχαιολογική ανακάλυψη, η οποία έρχεται να διαφωτί-
σει σημαντικά ζητήματα της ιστορίας και της τέχνης της
μεσαιωνικής Ναυπάκτου. Ας πάρουμε όμως τα πράγμα-
τα από την αρχή.
Μεταξύ των ετών 2006 και 2008 στο Κάστρο της
Ναυπάκτου εκτελέσθηκαν στο πλαίσιο του προγράμ-
ματος Κάστρων Περίπλους3 μια σειρά από έργα αποκα-
2. Επιγραφή εγχάρακτη σε μαρμάρινη πλάκα στερεωμένη χαμηλά
στη δυτική όψη του ναού του Προφήτου Ηλιού αναφέρει: ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΙ-
ΝΙΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ / ΤΟΥΤΟΥ ΝΑΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ / ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΠΕΡΙΞ
ΑΥΤΟΥ / ΕΠΕΒΛΕΨΕ & ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ / Η ΑΕΙΜΝΗΣΤΗ ΠΡΟΪΣ-
ΤΑΜΕΝΗ / ΤΗΣ 22ας ΕΦΟΡΕΙΑΣ / ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ /
ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ / ΤΟ ΕΤΟΣ 2008 και γραπτή επιγραφή
επάνω από τη δυτική θύρα του ναού του Προφήτου Ηλιού εσωτερι-
κά αναφέρει: ΑΝΗΓΕΡΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ
ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ / ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ
ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΟΥΡΚΙΚΟΝ ΖΥΓΟΝ. / ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ
ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΤΕΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ / ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ ΛΑΜΠΡΟΥ ΒΥ-
ΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ / ΚΑΙ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ ΡΙΖΙΚΩΣ ΤΟ ΣΩΤΗΡΙΟΝ
ΕΤΟΣ 2008 / ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΤΗΣ
ΝΟΜΑΡΧΙΑΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ / ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΝΑΥΠΑ-
ΚΤΙΩΝ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ / ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟ-
ΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΚΑΙ /
ΑΓΙΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΤΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙ-
ΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ / ΤΟΥ Ι.Ν. ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ / ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΚΑΙ-
ΟΙ ΕΙΣΕΛΘΕΤΕ ΕΙΣ ΔΟΞΑΝ ΘΕΟΥ.
3. Για το Πρόγραμμα γενικά βλ. Γεωργοπούλου-Ντ’Αμίκο 2002 και
Γεωργοπούλου-Ντ’Αμίκο 2008, 9.
122
Εικ. 1. Ναύπακτος. Άποψη
από αέρος από τα νοτιοδυ-
τικά. Σημειώνεται η θέση του
ναού του Προφήτου Ηλιού
(Αρχείο Οργανισμού Κτημα-
τολογίου και Χαρτογραφή-
σεων Ελλάδος 1932).
τάστασης και ανάδειξης. Στο αντικείμενο των έργων
περιλαμβάνονταν και το παρακείμενο στο ναΐσκο του
Προφήτου Ηλιού ημιερειπωμένο κτίσμα4. Κατά τη διάρ-
κεια των εργασιών διαμόρφωσης του περιβάλλοντος
χώρου του κτίσματος αυτού εντοπίσθηκαν στις αρχές
του 2008 κτηριακά κατάλοιπα, των οποίων τη μεγάλη
σημασία αντελήφθη η τότε διευθύντρια της 22ης ΕΒΑ
και ήδη μακαριστή Φραγκίσκη Κεφαλλωνίτου και, παρά
το γεγονός ότι η Εφορεία ήταν νεοσύστατη και ελλιπώς
στελεχωμένη, αποφάσισε να διενεργήσει συστηματικό-
τερη ανασκαφική έρευνα στο χώρο. Σε αυτά τα πλαί-
σια η ίδια οργάνωσε και επόπτευσε την εκτέλεση μιας
σειράς εργασιών ανακαίνισης του ναού του Προφήτου
Ηλιού (εικ. 2, 3), σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη
Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου και την ενορία της Αγίας
Παρασκευής, της οποίας ο ναΐσκος αποτελεί παρεκκλή-
σι. Τον Μάιο του ίδιου έτους, όταν η ανασκαφή είχε αρ-
κετά προχωρήσει, η Κεφαλλωνίτου ζήτησε τη συνδρομή
των συντακτών της εργασίας αυτής στην αποτύπωση
και την ερμηνεία των ευρημάτων, πράγμα που έγινε. Με-
ταξύ Μαΐου και Ιουνίου 2008 οι γράφοντες αποτύπωσαν
και τεκμηρίωσαν, κατά το δυνατόν, τα κτηριακά κατά-
λοιπα που είχαν ως τότε αποκαλυφθεί και παρέμεναν
ορατά. Δυστυχώς, εξ αιτίας της μεγάλης πίεσης χρόνου
και της έλλειψης προγραμματισμού και δεδομένου ότι
4. Συνοπτική παρουσίαση του έργου βλ. στο Κεφαλλωνίτου 2011, 80,
εικ. 23, 24.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ

Εικ. 2. Ναύπακτος. Κάστρο.

Ναός Προφήτου Ηλιού.
Άποψη από τα νοτιοδυτικά
(Σ. Παράσχου, Ιούλιος 2006).

Εικ. 3. Ναύπακτος. Κάστρο.

Ναός Προφήτου Ηλιού.
Άποψη από τα νοτιοδυτικά
(Στ. Μαμαλούκος, Οκτώβρι-
ος 2013).

οι επεμβάσεις στο ναό του Προφήτου Ηλιού έγιναν χω-
ρίς συστηματική μελέτη και επίβλεψη, αρκετά στοιχεία
πολύτιμα για την κατανόηση και ερμηνεία του εξαιρε-
τικά σύνθετου οικοδομικού συνόλου, που αποκάλυψε η
ανασκαφή καλύφθηκαν ή και καταστράφηκαν χωρίς να
καταγραφούν και να ερμηνευθούν. Καρπός της εργασίας
πεδίου των υπογραφομένων ήταν τότε η σύνταξη μιας
σειράς σχεδίων αποτύπωσης και πρώτης αναγνώρισης
των οικοδομικών φάσεων. Από τα σχέδια αυτά που πα-
ραδόθηκαν στην 22η Εφορεία τον Ιούλιο του 2008, μια
κάτοψη δημοσιεύθηκε στον τόμο Από το ανασκαφικό
Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων, που εξέδωσε το 2012
το Υπουργείο Πολιτισμού5, συνοδεύοντας μια σύντομη
αλλά περιεκτική έκθεση, στην οποία παρουσιάζονται τα
κύρια πορίσματα που προέκυψαν από την τεκμηρίωση
του χώρου. Εν τω μεταξύ τον Ιούλιο του 2008 το έργο
5. Κεφαλλωνίτου - Κουμούση 2012, 71-72.

123
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
ανακαίνισης του ναού του Προφήτου Ηλιού και διαμόρ-
φωσης του περιβάλλοντος χώρου του ολοκληρώθηκε.
Από τα κτηριακά κατάλοιπα που βρέθηκαν στην ανα-
σκαφή άλλα καταχώθηκαν και άλλα παραμένουν ακόμη
ορατά.
Σκοπός της εργασίας που ακολουθεί είναι η παρου-
σίαση των παρατηρήσεων, που έγιναν από τους υπογρα-
φόμενους κατά τη διάρκεια της τεκμηρίωσης των κτη-
ριακών καταλοίπων, που αποκαλύφθηκαν γύρω από το
ναό του Προφήτου Ηλίου και μια προσπάθεια ερμηνείας
τους, ώστε να καταστεί κατά το δυνατόν δυνατή η με-
λέτη της οικοδομικής ιστορίας και της αρχιτεκτονικής
των διαδοχικών κτισμάτων, που κατά καιρούς υπήρξαν
στη θέση του σημερινού ναΐσκου, δεδομένου ότι η ανα-
σκαφεύς τους δεν ζει πλέον, ώστε να προβεί σε μια συ-
στηματικότερη δημοσίευση του σημαντικού μνημειακού
συνόλου. Οι παρατηρήσεις αφορούν στην οικοδομική
ιστορία και την αρχιτεκτονική των επάλληλων κτισμά-
των, που υπήρξαν κατά καιρούς στη σημαντική αυτή
θέση του Κάστρου της Ναυπάκτου. Οι παρατηρήσεις
124
Εικ. 4. Ναύπακτος. Κάστρο.
Βορειοδυτικό κτήριο. Άποψη
από τα νότια (Μ. Παπαβαρ-
νάβας, Ιούλιος 2006).
Εικ. 5. Ναύπακτος. Κάστρο.
Βορειοδυτικό κτήριο. Άποψη
από τα νότια (Μ. Παπαβαρ-
νάβας, Απρίλιος 2014).
έγιναν εν μέρει κατά τη διάρκεια της αποτύπωσης των
κτηριακών λειψάνων, που ήταν ορατά κατά το διάστημα
από τον Μάιο μέχρι και τον Ιούνιο του 2008 και εν μέρει
αργότερα, σε διάφορες φάσεις, στο γραφείο με τη βο-
ήθεια των σχεδίων της αποτύπωσης και φωτογραφιών
της 22ης Εφορείας και της πολιτικού μηχανικού κ. Βιβής
Λαγαρού, η οποία συνέδραμε στο συγκεκριμένο έργο
την Εφορεία. Οι φωτογραφίες αφορούσαν ορισμένες
κατασκευές, που καταστράφηκαν ή αλλοιώθηκαν σοβα-
ρά κατά τις επεμβάσεις που έγιναν τους πρώτους μήνες
του 2008 στο ναό του Προφήτου Ηλιού.
Β. Ο χώρος στον οποίο διενεργήθηκε η ανασκαφή
του 2008 καταλαμβάνει μια σημαντική έκταση στο κέ-
ντρο και προς τα βόρεια του μεσαίου τμήματος (ή δια-
ζώματος6) του επάνω οχυρού περιβόλου της Ναυπάκτου,
6. Με τον αδόκιμο όρο διαζώματα ονομάζονται στη βιβλιογραφία
τα μεταξύ των διατειχισμάτων τμήματα των δύο οχυρών περιβόλων της
πόλης.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ

Σχ. 1. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανασκαφή Προφήτου Ηλιού. Αποτύπωση. Κάτοψη.

Σχ. 2. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανασκαφή Προφήτου Ηλιού. Εγκάρσια τομή του χώρου και όψεις του ναού.

125
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Σχ. 3. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανασκαφή Προφήτη Ηλιού. Διάγραμμα οικοδομικών φάσεων.
που στη βιβλιογραφία αναφέρεται ως Περιτόριο7 (εικ. 1).
Πρόκειται για ένα επίμηκες, σχεδόν επίπεδο άνδηρο με
σχήμα σε κάτοψη ακανόνιστου πολυγώνου, ο διαμήκης
άξονας του οποίου ακολουθεί την κατεύθυνση ΒΔΔ -
ΝΑΑ. Οι μέγιστες διαστάσεις του ανδήρου είναι 27 x 50
μ. περίπου. Η πρόσβαση σε αυτό γίνεται από τα δυτικά
μέσω διαδρόμου, ο οποίος ξεκινά από τον ανηφορικό,
κύριο οδικό άξονα που διασχίζει το διάζωμα ξεκινώντας
από τη νότια πύλη του κατευθυνόμενος προς τα βόρεια,
προς την πύλη του τρίτου και τελευταίου οχυρού περι-
βόλου, της ακρόπολης του Κάστρου, του οθωμανικού
Ιτς-Καλέ, και από τα ανατολικά μέσω κτιστής κλίμακας.
Μια ζώνη μέσου πλάτους 10 μ. χωρίζει το άνδηρο από
το τείχος της βορειοδυτικής πλευράς του Κάστρου, στην
κατασκευή του οποίου έχουν ενσωματωθεί τα λείψανα
ενός οικοδομικού συγκροτήματος δύο κτισμάτων, το
οποίο οι Αθανασούλης και Ανδρούδης ονομάζουν Βό-
ρειο Συγκρότημα8.
7. Όπως πρόσφατα απέδειξαν οι Κώστας Λάππας και Μαρία Καζα-
νάκη-Λάππα (Λάππας - Καζανάκη-Λάππα 2014, 101-106), τα διαζώμα-
τα των δύο οχυρών περιβόλων της Ναυπάκτου φέρουν στη βιβλιογρα-
φία, εξ αιτίας μιας παρανόησης των πηγών του 15ου αιώνα, ονομασίες
που προέρχονται από παραφθορά των ονομάτων μικρών κάστρων της
ευρύτερης περιοχής της πόλης, του Territorio di Lepanto.
8. Σχετικά βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 515, πίν. 1Α.
126
Στο μέσον περίπου του ανδήρου υψώνεται ο ναός
του Προφήτου Ηλιού, μια μονόχωρη δρομική ξυλόστε-
γη εκκλησία διαστάσεων περίπου 7,40 x 10,50 μ. χωρίς
την πεντάπλευρη κόγχη του ιερού και το ελικοειδές κλι-
μακοστάσιο με μορφή ορθογωνικού σε κάτοψη πύργου
διαστάσεων 2,40 x 2,20 μ. που είναι προσκολλημένο στο
νότιο άκρο του δυτικού τοίχου. Η βορειοδυτική γωνία
του ναού παρουσιάζει έντονη απότμηση.
Στο χώρο μεταξύ του ναού και του τείχους και σε
απόσταση 3 περίπου μ. βορειοδυτικά του ναού βρίσκε-
ται ένα ημιερειπωμένο κτίσμα, γνωστό στην παλαιότε-
ρη βιβλιογραφία ως λουτρό, το οποίο στη συνέχεια θα
ονομάζεται Βορειοδυτικό Κτήριο. Το κτίσμα αυτό, το
οποίο είχε προ δεκαετίας αποτελέσει το αντικείμενο της
εξαιρετικής μελέτης των Δημήτρη Αθανασούλη και Πα-
σχάλη Aνδρούδη, που αναφέρθηκε παραπάνω9, έχει δια-
στάσεις περίπου 6 x 11 μ. και περιλαμβάνει δύο χώρους,
έναν παλαιότερο προς δυσμάς, ο οποίος καλύπτεται με
σταυροθόλιο, και έναν νεώτερο προς ανατολάς, ο οποί-
ος καλύπτεται με ημικυλινδρικό θόλο.
Κατά την ανασκαφή του 2008, η οποία διενεργήθη-
κε σε μιαν έκταση διαστάσεων περίπου 20 x 30 μ. γύρω
9. Για το κτίσμα αυτό βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 515-534,
όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
από το ναό του Προφήτου Ηλιού, αποκαλύφθηκαν ση-
μαντικά κτηριακά κατάλοιπα, τα οποία παρουσιάζονται
συνοπτικά παρακάτω (σχ. 1-3).
Στα ανατολικά του ναού αποκαλύφθηκαν τα κατώ-
τερα τμήματα του ανατολικού τοίχου και του ανατολι-
κού άκρου του βόρειου τοίχου ενός ισλαμικού τεμένους,
το οποίο θα ονομάζεται στο εξής Τέμενος Γ, το οποίο
προφανώς σχετίζεται με το κτήριο του υφιστάμενου να-
ΐσκου, του οποίου αποτελούσε κάποτε το ανατολικό πέ-
ρας. Η βορειοανατολική γωνία του κτηρίου παρουσιάζει
μικρή απότμηση. Στον ισχυρά αποκλίνοντα προς νότον
ανατολικό τοίχο του κτηρίου διακρίνεται εν μέρει μια μι-
κρή κόγχη. Στο εσωτερικό του κτηρίου βρέθηκε τμήμα
δαπέδου από πήλινα πλακίδια διαστάσεων 23 x 23 εκ.
Στα βόρεια και στα ανατολικά του ναού αποκαλύ-
φθηκαν τα κατώτερα τμήματα του ανατολικού, του
βορειοανατολικού, του βόρειου και του άκρου του βο-
ρειοδυτικού τοίχου ενός άλλου ισλαμικού τεμένους, το
οποίο θα ονομάζεται στο εξής Τέμενος Β, το οποίο επί-
σης σχετίζεται με το σημερινό ναό, καθώς ο δυτικός τοί-
χος του τελευταίου ταυτίζεται με τον αντίστοιχο τοίχο
του αποκαλυφθέντος κτηρίου. Στο μέσον του νοτιοανα-
τολικού τοίχου του κτηρίου είναι διαμορφωμένη στο πά-
χος του τοίχου μια μικρή πεντάπλευρη κόγχη μιχράμπ,
εμπρός από την οποία σωζόταν μικρό τμήμα δαπέδου
από πήλινα πλακίδια διαστάσεων 30 x 30 εκ.
Στα ανατολικά του ναΐσκου του Προφήτου Ηλιού,
κάτω από το ανατολικό τμήμα του Τεμένους Β και αμέ-
σως νότιά του, καθώς και στα βόρεια, στα νότια και στα
δυτικά του ναού αποκαλύφθηκαν εξ ολοκλήρου ή εν μέ-
ρει τα κατώτερα μέρη των τοίχων μιας τρίκλιτης βασιλι-
κής με αρχικό νάρθηκα και μια σειρά από μεταγενέστε-
ρα προσκτίσματα. Όπως πολύ σωστά είχαν προβλέψει οι
Αθανασούλης και Ανδρούδης ένα μεγάλο μέρος –περί-
που το δυτικό μισό– του βόρειου τοίχου του ναού απο-
τελεί ο νότιος τοίχος του κτίσματος που εδώ ονομάζεται
Βορειοδυτικό Κτήριο και το οποίο είχαν μελετήσει το
200410. Από το ανατολικό μισό του τοίχου αυτού αποκα-
λύφθηκαν μικρά τμήματα, καθώς αυτός είχε κατά μέγα
μέρος καταστραφεί όταν στη θέση του, αλλά με ελαφρά
διαφορετική κατεύθυνση, κτίσθηκε ο βόρειος τοίχος του
Τεμένους Β. Στην ανατολική πλευρά του ναού αποκαλύ-
φθηκαν τα λείψανα των τριών κογχών του ιερού. Από
αυτές η μεσαία είχε ακτίνα 2,80 μ., η βόρεια 1 και η νότια
1,40 μ. Οι δύο πλάγιες κόγχες ήταν εξωτερικά τρίπλευ-
10. Για το κτίσμα αυτό βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 517-518,
πίν. 2Α, 3Α.
ρες, ενώ η μεσαία, από την οποία ελάχιστα ίχνη διατη-
ρούνται, φαίνεται ότι ήταν μάλλον ημικυκλική. Ο νότιος
τοίχος του ναού, του οποίου η ανασκαφή απεκάλυψε εν
μέρει το άνω τελείωμα, είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος
του επενδεδυμένος με ένα παλαιό και καλοχτισμένο
ψηλό ανάλλημα με κεκλιμένη όψη. Το δυτικότερο τμή-
μα του νότιου τοίχου του ναού με τη νοτιοδυτική του
γωνία αποκαλύφθηκε πρόσφατα, τον Απρίλιο του 2014,
μετά από την κατάρρευση του νεώτερου αναλημματικού
τοίχου που τον κάλυπτε. Ο δυτικός τοίχος του ναού, ο
οποίος, σημειωτέον, προεκτεινόταν προς βορράν κατά
5 τουλάχιστον μ. πέραν της βορειοδυτικής γωνίας της
βασιλικής, αποκαλύφθηκε εν μέρει. Εξ ολοκλήρου απο-
καλύφθηκε ο μεταξύ του κυρίως ναού και του νάρθηκα
τοίχος και οι μεταξύ των κλιτών πεσσοστοιχίες με τα πε-
ρισσότερα από τα αρχικά τους ανοίγματα αποφραγμένα
σε μεταγενέστερη εποχή. Στο βορειοδυτικό άκρο του
βορείου κλίτους αποκαλύφθηκε ο τοίχος του οποίου την
ύπαρξη αντελήφθησαν οι Αθανασούλης και Ανδρούδης,
οι οποίοι τον ονόμασαν ΤχΙΙΑ και σωστά τον θεώρησαν
σύγχρονο με τον βόρειο τοίχο της βασιλικής11.
Ο τοίχος αυτός κατευθυνόταν προς νότον ορίζοντας
ένα χώρο διαστάσεων 3,50 x 4,20 μ., ο οποίος επικοι-
νωνούσε με τον νάρθηκα μέσω ανοίγματος που υπήρχε
στο βόρειο άκρο του δυτικού τοίχου. Το άνοιγμα αυτό
αποφράχθηκε μεταγενέστερα και ο χώρος κατατμήθηκε
σε τρία άνισα μέρη μετά την οικοδόμηση δύο τοίχων. Ο
πρώτος, με κατεύθυνση ανατολή-δύση, στο μέσον πε-
ρίπου του χώρου, ενώ ο δεύτερος, με κατεύθυνση βορ-
ρά-νότο, στο νοτιοδυτικό άκρο του χώρου. Στον βόρειο
χώρο που δημιουργήθηκε από την οικοδόμηση των δύο
παραπάνω τοίχων και συγκεκριμένα στην βορειοδυτική
γωνία, υπάρχει ένας μικρών διαστάσεων υπόγειος χώ-
ρος που καλυπτόταν με ιδιότυπο, όπως φαίνεται, ημικυ-
λινδρικό θόλο (εικ. 6). Στον ίδιο χώρο αποκαλύφθηκαν
και τα ίχνη άλλων κατασκευών, η ανασκαφή των οποίων
δεν ολοκληρώθηκε, λόγω της μεγάλης πίεσης χρόνου
και ως εκ τούτου παραμένουν δυσνόητα και δυσερμή-
νευτα.
Κατά την ανασκαφή αποκαλύφθηκαν επίσης δύο
νεώτεροι τοίχοι με κατεύθυνση βορρά-νότου, ένας στο
βόρειο κλίτος, στην ευθεία περίπου του δυτικού τοί-
χου του ναΐσκου, και ένας στο μεσαίο κλίτος, σε από-
σταση 3 περίπου μ. από το δυτικό του άκρο. Τόσο στο
βόρειο όσο και στο νότιο κλίτος βρέθηκε κατά χώραν
ο μαρμάρινος στυλοβάτης του φράγματος του πρεσβυ-
11. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 517, πίν. 2Α, 3Α.
127
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Εικ. 6. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανασκαφή Προφήτου Ηλιού. Άποψη δυτικού άκρου του βόρειου κλίτους της βασιλικής (Μ. Παπα-
βαρνάβας, Ιούλιος 2008).
τερίου σε απόσταση 4.25 μ. από τον ανατολικό τοίχο.
Στο βόρειο κλίτος του ναού αποκαλύφθηκαν τμήματα
πολυτελούς μαρμαροθετημένου δαπέδου (εικ. 7), ενώ
στο δυτικό τμήμα του μεσαίου κλίτους βρέθηκε σε καλή
κατάσταση δάπεδο από πήλινα πλακίδια διαστάσεων
29 x 29 εκ. Αμέσως δυτικά του δυτικού τοίχου του κυ-
ρίως ναού αποκαλύφθηκε, σχεδόν αξονικά διατεταγ-
μένος ως προς τη βασιλική, διάδρομος πλάτους από
2,10 ως 2,60 μ. και μήκους 8 περίπου μ., στρωμένος με
μαρμαρόπλακες, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται
αποτμήματα πλακών ενός μαρμάρινου πολυτελούς δα-
πέδου αλλά και γλυπτά, μεταξύ των οποίων ένα μικρού
πλάτους θωράκιο τέμπλου (εικ. 8). Ο διάδρομος αυτός,
που οδηγεί από τον κύριο οδικό άξονα του μεσαίου πε-
ριβόλου του Κάστρου σε μια μεταγενέστερη θύρα που
ανοίγεται στον άξονα του δυτικού τοίχου του κυρίως
ναού, διασχίζει, πατώντας επάνω στα λείψανά του, το
νάρθηκα της βασιλικής και ένα χώρο πλάτους 3,70 μ.,
που εκτείνεται μεταξύ του δυτικού τοίχου του νάρθηκα
128
και του δρόμου. Ο χώρος αυτός ορίζεται από τα δυτικά
και από τα νότια από αναλληματικό τοίχο με περισσότε-
ρες της μιας οικοδομικές φάσεις, ο οποίος παρουσιάζει
σήμερα μεγάλες ρηγματώσεις και ισχυρές αποκλίσεις
από την κατακόρυφο. Στην στέψη του τοίχου αυτού, στο
μέσον περίπου της δυτικής του πλευράς, υπάρχει μεγά-
λη υδρορροή διαμορφωμένη από λαξευμένο τμήμα αρ-
χαίου μαρμάρινου κίονα σε δεύτερη χρήση. Η υδρορροή
καλύπτεται ως επί τω πλείστον από ημίεργους λίθους
διαφόρων μεγεθών, μεταξύ των οποίων διακρίνεται και
τμήμα κιονίσκου από σκουρόχρωμο λίθο.
Τέλος, στα ανατολικά του ναού και σε επαφή με τις
πλάγιες κόγχες του ιερού και πάνω από το κατεστραμ-
μένο τμήμα της μεσαίας, αποκαλύφθηκε δάπεδο από
κουρασάνι, το οποίο φαίνεται ότι κάλυπτε εν μέρει
τουλάχιστον την επιφάνεια του μεγάλου ανδήρου που
εκτείνεται στα ανατολικά της βασιλικής. Η κάλυψη της
επιφάνειας με υδραυλικό κονίαμα εξυπηρετούσε πιθα-
νότατα τη συλλογή των ομβρίων στη δεξαμενή που ήταν
διαμορφωμένη ΒΑ του ανδήρου.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ

Εικ. 7. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανα-

σκαφή Προφήτου Ηλιού. Λεπτο-
μέρεια του δαπέδου του βορείου
κλίτους της βασιλικής (Μ. Παπα-
βαρνάβας, Μάιος 2008).

Εικ. 8. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανα-

σκαφή Προφήτου Ηλιού. Διάδρομος
στρωμένος με μαρμαρόπλακες (Μ.
Παπαβαρνάβας, Οκτώβριος 2013).

129
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Σχ. 4. Ναύπακτος. Κάστρο. Ανασκαφή Προφήτου Ηλιού. Τρίκλιτη βασιλική. Αναπαράσταση. Κάτοψη.
Γ. Από την εξέταση των κτηριακών καταλοίπων που
αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή του 2008, σε συν-
δυασμό με τα συμπεράσματα στα οποία είχε καταλήξει
η μελέτη των Αθανασούλη και Ανδρούδη, αλλά και την
παλαιότερη βιβλιογραφία προκύπτουν τα εξής:
Στο χώρο της ανασκαφής γύρω από το σημερινό ναό
του Προφήτου Ηλιού, υπήρχε στη βυζαντινή εποχή μια
προφανώς ξυλόστεγη, όπως προκύπτει από τις διαστά-
σεις της και τα πάχη των τοίχων της12, τρίκλιτη βασι-
λική (σχ. 4-6). Στην αρχική της μορφή η βασιλική είχε
συνολικές διαστάσεις 28 x 15,50 ως 16 μ. χωρίς τις τρεις
κόγχες του ιερού, από τις οποίες, όπως ήδη αναφέρθηκε,
οι δύο πλάγιες κόγχες ήταν εξωτερικά τρίπλευρες, ενώ
η μεσαία μάλλον ημικυκλική. Το δυτικό τμήμα του ναού
κατελάμβανε νάρθηκας με καθαρό πλάτος 4 περίπου μ.
Ο δυτικός τοίχος του νάρθηκα προεκτεινόταν προς βορ-
ράν, προς το Βόρειο Συγκρότημα, με το οποίο πιθανότα-
τα συνδεόταν.
12. Σχετικά βλ. και Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 521.
130
Τα κλίτη της βασιλικής διαχωρίζονταν με τοξοστοι-
χίες, τα τόξα των οποίων φέρονταν, όπως φαίνεται, από
επιμήκεις κτιστούς πεσσούς. Η ακριβής αναπαράσταση
των πεσσοστοιχιών παρουσιάζει προβλήματα, καθώς τα
διατηρούμενα λείψανά τους δεν είναι παντού σαφή και
αρκετά από τα στοιχεία που αποκαλύφθηκαν κατά τη
διάρκεια της ανασκαφής καλύφθηκαν ή καταστράφηκαν
κατά την (αδικαιολόγητη) σχεδόν πλήρη ανακατασκευή
των εξωτερικών παρειών των πλαγίων τοίχων του ναΐ-
σκου, που είναι κτισμένοι ο μεν βόρειος ακριβώς επάνω
στα κατάλοιπα της βόρειας πεσσοστοιχίας, ο δε νότιος
αμέσως βόρεια των υπολειμμάτων της νότιας, και τη με-
ρική ανακατασκευή του πεζουλιού, που βρίσκεται κατά
μήκος της νότιας πλευράς του νεώτερου ναού, χωρίς να
τεκμηριωθούν και να ερμηνευθούν. Έτσι η όποια μελλο-
ντική έρευνα στερήθηκε τη δυνατότητα επανεξέτασης
στοιχείων, τα οποία ενδεχομένως θα μπορούσαν να οδη-
γήσουν σε ασφαλέστερα συμπεράσματα για τη μελέτη
και την ερμηνεία του μνημείου. Στα σχέδια της αναπα-
ράστασης της βασιλικής, τα οποία συνοδεύουν την πα-
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Σχ. 5. Ναύπακτος. Κάστρο. Τρίκλιτη βασιλική. Αναπαράσταση. Τομές και όψεις.
ρούσα μελέτη, οι δύο πεσσοστοιχίες έχουν αναπαραστα-
θεί όμοιες, παρά τις κάποιες ενδείξεις που οδηγούσαν
στο αντίθετο συμπέρασμα. Έτσι δεν μπορεί να αποκλει-
σθεί εντελώς η πιθανότητα οι δύο πεσσοστοιχίες να μην
ήταν εντελώς όμοιες, αλλά ο ναός να παρουσίαζε στο
σημείο αυτό μιαν ασυμμετρία, ανάλογη με εκείνη που
παρουσιάζει η βασιλική των Σερβίων13.
Για την αναπαράσταση των τομών και των όψεων
του ναού τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία είναι αυτά που δί-
νει το, όπως φαίνεται, σωζόμενο σε όλο του το ύψος δυ-
τικό τμήμα του βόρειου τοίχου του. Με βάση τα στοιχεία
αυτά και συγκρίσεις με άλλες βυζαντινές βασιλικές, με
τις οποίες η βασιλική της Ναυπάκτου παρουσιάζει ομοι-
ότητες, όπως λ.χ. οι βασιλικές της Μάστρου14, της Καλα-
13. Ćurčić 2010, 310-311 και 396-397.
14. Για το μνημείο βλ. Βοκοτόπουλος 1975, 11-20, 179-181. Κατσαρός
1981, 443-449.
μπάκας15, του Δομενίκου16, των Σερβίων17 κ.ά., μπορούν
να αναπαρασταθούν κατά προσέγγιση η κατά πλάτος
και η κατά μήκος τομή του κτηρίου και, με αρκετές κατά
τόπους υποθέσεις, οι όψεις του.
Μια περιοχή του ναού, η αναπαράσταση της οποί-
ας φαίνεται ότι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά
και σοβαρές δυσκολίες είναι το βορειοδυτικό άκρο του
βορείου κλίτους που, όπως ήδη αναφέρθηκε υπήρχε εκεί
αλλά δυστυχώς, δεν διερευνήθηκε επαρκώς μετά την
αποκάλυψη και πριν την εκ νέου κατάχωσή του, ώστε να
καταστεί δυνατή η αναπαράσταση και η ερμηνεία του.
Αυτό που μπορεί κανείς να παρατηρήσει προς το παρόν
είναι ότι η ύπαρξη του χώρου, που ορίζει ο σχήματος σε
κάτοψη Γ τοίχος ΤχΙΙΑ των Αθανασούλη και Ανδρού-
15. Για το μνημείο βλ. Sythiakakis-Kritsimallis - Voyadjis 2011, όπου
και η προγενέστερη βιβλιογραφία.
16. Για το μνημείο βλ. κυρίως Βογιατζής - Συθιακάκη-Κριτσιμάλλη
2014. Βλ. επίσης Βέμη - Πετρονώτης 1994 και Πασαλή 1994.
17. Για το μνημείο βλ. Ξυγγόπουλος 1957, 27-75. Καραγιάννη 2006,
265-268, όπου και η νεώτερη βιβλιογραφία, και Ćurčić 2010, 310-311 και
396-397.
131
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Σχ. 6. Ναύπακτος. Κάστρο. Τρίκλιτη βασιλική. Αναπαράσταση. Αξονομετρική απεικόνιση.
δη καθιστά απίθανη την διαμόρφωση στο βόρειο τοίχο
του ναού ενός μεγάλου ανοίγματος πλάτους περίπου
3 μ., το οποίο οι παραπάνω μελετητές υπέθεταν ότι θα
εξασφάλιζε την επικοινωνία με το προσκολλημένο στη
βασιλική πρόσκτισμα18.
Με βάση τα σημερινά δεδομένα λογικότερο είναι να
υποθέσει κανείς ότι στο βόρειο τοίχο του ναού αντί για
ένα μεγάλο άνοιγμα πρέπει να υπήρχε μια θύρα μεταξύ
των τοίχων Τχ ΙΑ1 και Τχ ΙΑ2, μέσω της οποίας ο ναός
επικοινωνούσε με το βόρειο πρόσκτισμά του.
Η προσπέλαση στο ναό γινόταν από άγνωστο αριθ-
μό θυρών που ανοίγονταν στο δυτικό του τοίχο και
από μια θύρα διαμορφωμένη στο βόρειο τοίχο του, την
ύπαρξη της οποίας είχαν σωστά παρατηρήσει οι Αθανα-
σούλης και Ανδρούδης19. Ο κυρίως ναός επικοινωνούσε
με τον νάρθηκα μέσω τριών ανοιγμάτων: ενός τριβήλου
που αντιστοιχούσε στο μεσαίο κλίτος και δύο θυρών που
αντιστοιχούσαν στα πλάγια κλίτη. Για το φωτισμό του
18. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 517, πίν. 2Α, 3Α.
19. Σχετικά βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 517, πίν. 4Α.
132
ναού το μόνο που είναι γνωστό με σχετική ασφάλεια εί-
ναι η μορφή, ο αριθμός και η διάταξη των μονολόβων
παραθύρων του βόρειου τοίχου. Με βάση τα στοιχεία
αυτά και τις γνωστές από άλλα μνημεία διατάξεις μπορεί
να γίνει μια προσπάθεια συνολικής αναπαράστασης του
τρόπου φωτισμού του ναού.
Κατά μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής, στο
χώρο μεταξύ του δυτικού τοίχου του νάρθηκα και του
δρόμου, και που περιγράφηκε παραπάνω, ήταν διαμορ-
φωμένο ένα άνδηρο, επάνω στο οποίο δεν αποκλείεται
να υπήρχε ένας εξωνάρθηξ με μορφής ανοικτής στοάς,
με πλάτος 3,70 μ. και μήκος ίσο με του ναού ή και με-
γαλύτερο από αυτόν προς βορράν. Όπως φαίνεται από
τον οικοδομικό αρμό, που υπάρχει μεταξύ του δυτικού
άκρου του νότιου τοίχου της βασιλικής και της προς δυ-
σμάς συνέχειάς του, το άνδηρο αυτό ήταν κατασκευα-
στικά ανεξάρτητο και πιθανώς μεταγενέστερο του ναού.
Όσον αφορά τα ζητήματα κατασκευής και μορφολο-
γίας της βασιλικής, από την εξέταση των λειψάνων της
προκύπτει ότι οι πάχους περίπου 0,65 μ. (ή 2 βυζαντινών
ποδών) τοίχοι της ήταν κτισμένοι με αργούς, πλακοει-
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
δείς γενικά ασβεστόλιθους, μετρίου μάλλον μεγέθους
και διαφόρων διαστάσεων πλίνθους, τοποθετημένες
στους οριζόντιους αρμούς σε ακανόνιστες σειρές με
συνδετικό υλικό ισχυρό ασβεστοκονίαμα20. Στις γωνίες
των τοίχων, χαμηλά τουλάχιστον, είχαν χρησιμοποιηθεί
μεγάλων διαστάσεων ορθογωνισμένοι λιθόπλινθοι, πι-
θανότατα spolia. Η δομή των τοίχων του ναού ήταν ενι-
σχυμένη με κρυφές ξυλοδεσιές που αποτελούνταν από
δύο διαμήκη στοιχεία τοποθετημένα σε μικρή απόσταση
μέσα από τα πρόσωπα των τοίχων21. Τα ανοίγματα των
παραθύρων και, όπως φαίνεται από τα διατηρούμενα
λείψανά τους, και των θυρών του ναού ήταν του τύπου
των απλών ανοιγμάτων με παρειές κάθετες στα πρόσω-
πα του τοίχου. Τα παράθυρα πρέπει να είχαν σταθερά
διαφράγματα και οι θύρες ένθετα περιθυρώματα / πλαί-
σια22. Οι σταθμοί τους ήταν από απλή τοιχοποιία και τα
τοξωτά ανώφλια τους είχαν τη μορφή απλών πλίνθινων
τόξων, τα οποία εξωτερικά περιβάλλονταν από απλή
πλίνθινη ταινία23.
Η βασιλική είχε πολυτελές δάπεδο κατασκευασμέ-
νο από πλάκες μαρμάρου, μεταξύ των οποίων υπήρχαν
ταινίες και πίνακες από μαρμαροθέτημα κατασκευασμέ-
νο από κρούστες διαφόρων σχημάτων24. Όπως έχει ήδη
αναφερθεί, αρκετά τμήματα του δαπέδου αυτού σώζο-
νται κατά χώραν, κυρίως στο βόρειο κλίτος του ναού. Σε
κάποια σημεία όμως του ναού υπήρχαν, όπως φαίνεται,
ομφάλια με πλούσιο διάκοσμο, κατασκευασμένα με την
τεχνική της ένθεσης μαρμαροθετημάτων σε αύλακες λα-
ξευμένες σε ενιαίες μαρμαρόπλακες25. Σε αυτές ακριβώς
τις πλάκες ανήκουν τα αποτμήματα που, όπως αναφέρ-
θηκε, είναι στρωμένα μαζί με άλλες μαρμαρόπλακες,
αλλά και γλυπτά στο μεταγενέστερο διάδρομο που απο-
καλύφθηκε στα δυτικά του ναού.
Εξαιρετικά σημαντικός φαίνεται ότι ήταν ο μαρ-
μάρινος εξοπλισμός του ναού. Αν και από αυτόν κατά
χώραν διατηρείται μόνο ο στυλοβάτης του φράγματος
του πρεσβυτερίου, αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη, πολλά
από τα οποία φέρουν γλυπτό διάκοσμο, που έχουν κατά
καιρούς εντοπισθεί στην ευρύτερη περιοχή του ναού
20. Για την κατασκευή των τοίχων του ναού βλ. και Αθανασούλης -
Aνδρούδης 2004, 518.
21. Βλ. σχετικά και Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 517, πίν. 2Α, 7.
22. Για τα ανοίγματα των θυρών και παραθύρων στη βυζαντινή αρχι-
τεκτονική βλ. Mamaloukos 2012, 5-17 και 26-28.
23. Για τα παράθυρα του ναού βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004,
518, πίν. 8.
24. Για την τεχνική βλ. πρόχειρα Καμπούρη 1971, 143. Μπούρας -
Μπούρα 2002, 445-446.
25. Για την τεχνική βλ. πρόχειρα Καμπούρη 1971, 142-143. Μπούρας
- Μπούρα 2002, 445-446.
και έχουν από διάφορους μελετητές συνδεθεί με κάποιο
σημαντικό μεσοβυζαντινό ναό του Κάστρου, μπορούν
εύλογα να θεωρηθούν ως προερχόμενα από τα διάφορα
στοιχεία του. Πρόκειται για τεμάχια κοσμητών, για αρκε-
τά μέλη ενός ή περισσοτέρων φραγμάτων πρεσβυτερίου,
αποτμήματα πλαισίων θυρών, ένα τεμάχιο επιστυλίου το
οποίο, σύμφωνα με την επιγραφή που φέρει, προέρχεται
από τάφο, και άλλα μέλη προς το παρόν αταύτιστα26.
Δ. Όσον αφορά τη χρονολόγηση της βασιλικής του
Κάστρου της Ναυπάκτου, αυτή, δεδομένης της απο-
σπασματικής κατάστασης στην οποία διατηρείται το
μνημείο, δεν είναι εύκολη. Αναμφίβολα μεγάλη βοήθεια
στην προσπάθεια χρονολόγησης της αρχικής οικοδόμη-
σης του ναού θα προσφέρει, όταν αυτή γίνει, η μελέτη
του αρχικού δαπέδου του και, ενδεχομένως, και όσων
τυχόν τμημάτων του μαρμάρινου εξοπλισμού του μπο-
ρέσουν με ασφάλεια να αποδοθούν στην πρώτη του
οικοδομική φάση. Στην παρούσα μελέτη θα επιχειρηθεί
μια πρώτη προσέγγιση του ζητήματος με βάση τα περιο-
ρισμένα διαθέσιμα στοιχεία. Τα τυπολογικά, αλλά και τα
κατασκευαστικά και μορφολογικά της χαρακτηριστικά,
τα οποία συνδέουν τη βασιλική της Ναυπάκτου με εκεί-
νες της Μάστρου27, του Αγίου Γεωργίου Ευηνοχωρίου28,
εν μέρει των Σερβίων29 και άλλες, οδηγούν σε μια χρονο-
λόγηση στην πρώιμη μεσοβυζαντινή εποχή30. Στην ίδια
εποχή φαίνεται να οδηγεί μια πρώτη εξέταση του κατά
χώραν διατηρούμενου στο βόρειο κλίτος δαπέδου του
μνημείου, το οποίο παρουσιάζει στοιχεία πρωιμότητας31.
26. Για τα γλυπτά που προέρχονται από το Κάστρο βλ. Βοκοτόπουλος
1973. Κωνστάντιος 1981, 604-605. Κωνστάντιος 1982, 278. Παπαδοπού-
λου 1993. Αθανασούλης - Ανδρούδης 2004, 521-522. Vanderheyde 2005,
64-70 καθώς και Ανδρούδης 2014.
27. Σχετικά με την άποψη ότι ο σημερινός ναός έχει οικοδομηθεί στα
πρώιμα μεσοβυζαντινά χρόνια, επάνω στα λείψανα παλαιότερου βλ. Κα-
τσαρός 1981, 443-449.
28. Για το μνημείο βλ. Κατσαρός 1981, 437-443, όπου υποστηρίζεται
η άποψη ότι ο ναός ανοικοδομήθηκε στη θέση παλαιοχριστιανικής βασι-
λικής κατά την πρώιμη μεσοβυζαντινή περίοδο.
29. Το μνημείο θεωρείται κτίσμα των περί το έτος 1000 χρόνων (Ξυγ-
γόπουλος 1957, 46-50. Καραγιάννη 2006, 267 και Ćurčić 2010, 310), με
βάση όμως τα τυπολογικά και τα κατασκευαστικά του στοιχεία δεν θα
μπορούσε να αποκλεισθεί και μια κάπως πρωιμότερη χρονολόγηση.
30. Για τις βασιλικές της πρώιμης μεσοβυζαντινής εποχής (9ου-10ου
αιώνα) καθώς και για εκείνες των αμέσως επόμενων αιώνων (11ου-12ου
αιώνα) βλ. Ćurčić 2010, 308-315 και 395-398 αντίστοιχα, όπου και η κυρι-
ότερη προγενέστερη βιβλιογραφία.
31. Κάποιες γενικές παρατηρήσεις σε σχέση με το χαρακτήρα των
προ του 11ου αιώνα βυζαντινών δαπέδων με αφορμή το δάπεδο του ιερού
του ναού της Αγίας Σοφίας στη Νίκαια, που έχει χρονολογηθεί στη φάση
επισκευών του ναού που έγιναν μετά το σεισμό του 1065, βλ. στο Pinatsi
2006, σημ. 57. Η πρώτη προσπάθεια χρονολόγησης των υπολειμμάτων
των δαπέδων της βασιλικής της Ναυπάκτου που γίνεται εδώ βασίζεται εν
πολλοίς σε απόψεις της συναδέλφου Χριστίνας Πινάτση, η οποία εκπονεί
διδακτορική διατριβή για τα βυζαντινά δάπεδα.
133
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Το γεγονός ότι η βασιλική του Κάστρου της Ναυπά-
κτου είχε, πέρα από την αρχική, και άλλες οικοδομικές
φάσεις, όσο ακόμη λειτουργούσε ως χριστιανικός ναός,
έχει ήδη παρατηρηθεί από τους Αθανασούλη και Ανδρού-
δη, οι οποίοι σωστά σημειώνουν ότι στη βόρεια πλευρά
του μεσοβυζαντινού, αγνώστων διαστάσεων κτίσματος,
που εκτεινόταν στο πλάτωμα που βρίσκεται σήμερα ο
Προφήτης Ηλίας είχε κτισθεί ως πρόσκτισμα το βυζα-
ντινό κτήριο, που μελέτησαν και που με βάση ορισμένα
μορφολογικά και κατασκευαστικά του στοιχεία χρονο-
λόγησαν στην υστεροβυζαντινή εποχή32. Η αρχική χρή-
ση του βορείου προσκτίσματος δεν είναι με ασφάλεια
γνωστή. Η υπόθεση των Αθανασούλη και Ανδρούδη
ότι αυτό ήταν ένα είδος προπύλου, το οποίο συνέδεε το
ναό με το παρακείμενο βόρειο συγκρότημα33 είναι πολύ
πιθανή, έστω και αν, σύμφωνα με όσα υποστηρίχθηκαν
παραπάνω, το κτίσμα ήταν έκκεντρα διατεταγμένο σε
σχέση με τη θύρα στην οποία αυτό οδηγούσε. Η μορ-
φή της κάτοψης του προσκτίσματος, σε συνδυασμό με
την ισχυρή του κατασκευή, επιτρέπουν να διατυπωθεί με
επιφύλαξη η υπόθεση ότι αυτό δεν αποκλείεται να απο-
τελεί την κατώτερη στάθμη ενός πύργου κωδωνοστασί-
ου. Μεταγενέστερη προσθήκη στον αρχικό ναό φαίνεται
ότι είναι και το προς δυσμάς του νάρθηκα άνδηρο, επά-
νω στο οποίο, όπως έχει ήδη σημειωθεί, υπήρχε ενδεχο-
μένως ένας εξωνάρθηξ με μορφή στοάς. Το γεγονός ότι
στο ναό έγιναν πολλές ανακαινιστικές και εξωραϊστικές
επεμβάσεις σαφώς φαίνεται και από μια, έστω και πρό-
χειρη, εξέταση του μαρμάρινου εξοπλισμού του. Τα λεί-
ψανα του μαρμάρινου αυτού εξοπλισμού της βασιλικής,
που έχουν ως τώρα εντοπισθεί ανήκουν σε στοιχεία ή
σύνολα στοιχείων, τα οποία προφανώς χρονολογούνται
σε διάφορες περιόδους. Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για:
α. Το φράγμα του πρεσβυτερίου, του οποίου ο στυλοβά-
της διατηρείται κατά χώραν. β. Ένα φράγμα πρεσβυτερί-
ου του 11ου, όπως φαίνεται, αιώνα, στο οποίο ανήκε ένα
μικρού πλάτους θωράκιο, το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί
στην πλακόστρωση του μεταγενέστερου διαδρόμου στα
δυτικά του ναού34. Σε αυτό το φράγμα ανήκε πιθανότα-
τα και ο άγνωστης αρχικής χρήσης λοξότμητος κοσμή-
της, του οποίου είναι γνωστά τρία τεμάχια (αυτό που
από παλιά είχε δημοσιεύσει ο Βοκοτόπουλος35, αυτό που
είναι εντοιχισμένο στο προσαρτημένο στο ναό του Προ-
32. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 519.
33. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 522.
34. Η χρονολόγηση του γλυπτού έγινε από τον Γιώργο Πάλλη.
35. Βοκοτόπουλος 1973, 399 πίν. 352α (3). Παπαδοπούλου 1993, 186-
187, πίν. 11 (7). Vanderheyde 2005, 65, fig. 78a-b (89).
134
φήτου Ηλιού κλιμακοστάσιο36 και εκείνο της οθωμανι-
κής κρήνης που βρίσκεται κοντά στο Βεζίρ-Τζαμί37). γ.
Ένα τάφο πιθανότατα του τύπου με κιβώριο38 του 12ου
αιώνα, από τον οποίο πρέπει να προέρχεται το επιστύλιο
με την επιγραφή του θυηπόλου Λέοντος39. δ. Ένα ακόμη
φράγμα πρεσβυτερίου, του 12ου μάλλον αιώνα, από το
οποίο διατηρούνται τρία τουλάχιστον τεμάχια40. ε. Ένα
θύρωμα του 13ου αιώνα, του οποίου διατηρείται ένα
απότμημα41. Στην ίδια πιθανότατα εποχή πρέπει να χρο-
νολογηθεί με βάση τα τεχνοτροπικά του στοιχεία και το
ομφάλιο ή τα ομφάλια, των οποίων αποτμήματα έχουν
χρησιμοποιηθεί μαζί με άλλες μαρμαρόπλακες για την
κατασκευή του μεταγενέστερου διαδρόμου στα δυτικά
του ναού.
Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω θεωρούμε ότι απο-
δεικνύουν ότι ο ναός, του οποίου τα λείψανα αποκα-
λύφθηκαν κατά την ανασκαφή του 2008 στο Κάστρο
της Ναυπάκτου είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό μνη-
μείο. Πρόκειται για μια μεγάλη, για τα μεσοβυζαντινά
δεδομένα βασιλική, οι διαστάσεις της οποίας (16 x 28
περίπου μ.) είναι συγκρίσιμες με τις διαστάσεις πολλών
σχετικά μεγάλων μεσοβυζαντινών βασιλικών, όπως λ.χ.
εκείνες της Μάστρου (14 x 21 μ.), του Αγίου Γεωργίου
Ευηνοχωρίου (13,50 x 23 μ.), των Σερβίων (13 x 22,50 μ.
περίπου) κ.ά.
Παρά το μεγάλο μέγεθός του, το κτίσμα με τις βαριές
και χαμηλές σχετικά αναλογίες του, το χωρισμό των κλι-
τών με ογκώδεις πεσσούς, την εν γένει απλή κατασκευή
και τη μορφολογία του (τοίχοι από αργολιθοδομή χωρίς
διάκοσμο και απλής μορφής ανοίγματα) χαρακτηριζό-
ταν από σχετική απλότητα και φτώχεια. Αναμφίβολα τα
χαρακτηριστικά αυτά του μνημείου σχετίζονται με την
πρώιμη χρονολόγησή του. Από την άλλη πλευρά, στη
36. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 522, σημ. 41. Vanderheyde
2005, 68, fig. 86 (96).
37. Παπαδοπούλου 1993, 186, πίν. 10. Ανδρούδης 2014, 38, αρ. 12,
εικ. 16.
38. Για τάφους αυτού του τύπου βλ. Ševčenko 2010, 615, όπου η πα-
λαιότερη σχετική βιβλιογραφία.
39. Βοκοτόπουλος 1973, 398-399, πίν. 352γ (2). Παπαδοπούλου 1993,
183-184, πίν. 4 (4). Vanderheyde 2005, 66, fig. 82a-b (92). Ανδρούδης
2014, 32, αρ.1, εικ. 1.
40. Πρόκειται για ένα τεμάχιο επιστυλίου [Βοκοτόπουλος 1973, 398,
πίν. 351α (1). Παπαδοπούλου 1993, 185, πίν. 7. Vanderheyde, 67-68, fig. 85
(95). Ανδρούδης 2014, 35, αρ. 3, εικ. 6], ένα απότμημα τετραμερούς κιο-
νίσκου με κόμβο [Παπαδοπούλου 1993, 180-181, πίν. 1 (1). Vanderheyde
2005, 65, fig. 80a-b (90). Ανδρούδης 2014, 39, αρ. 13] και ένα κιονόκρανο
[Παπαδοπούλου 1993, 182-183, πίν. 3 (3). Vanderheyde 2005, 65, fig. 79a-
b (89). Ανδρούδης 2014, 37, αρ. 8, εικ. 12α-β].
41. Παπαδοπούλου 1993, 184-185, πίν. 5-6 (5) (όπου το μέλος λανθα-
σμένα θεωρήθηκε ως τμήμα επιστυλίου τέμπλου). Vanderheyde 2005, 67,
fig. 83a-c (93). Ανδρούδης 2014, 33-35, αρ. 2, εικ. 3-5.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
διακόσμηση του εσωτερικού χώρου και στο λειτουργικό
εξοπλισμό του ναού είναι εμφανείς οι υψηλές προθέσεις
των κτιτόρων και των κατά καιρούς ανακαινιστών του.
Είναι προφανές ότι το μεγάλο, αλλά σχετικά φτωχό αρ-
χικό κτίσμα, συν τω χρόνω συνεχώς πλουτιζόταν ώστε
στο τέλος να μπορεί να χαρακτηρισθεί πολυτελές.
Όσον αφορά την ταύτιση του ναού, τόσο η καίρια
θέση του στο κέντρο του Κάστρου της Ναυπάκτου και
ο συσχετισμός του με το αναμφισβήτητα χρονολογού-
μενο στη βυζαντινή εποχή Βόρειο Συγκρότημα, όσο και
το μέγεθος και η πολυτέλεια του κτηρίου οδηγούν στο
συμπέρασμα ότι η σπουδαία αυτή εκκλησία ήταν ο αφιε-
ρωμένος στην Πανύμνητο Θεοτόκο την Ναυπακτιώτισ-
σα, επισκοπικός ναός, η Καθολική δηλαδή εκκλησία της
Ναυπάκτου και το Βόρειο Συγκρότημα το επισκοπικό
μέγαρο, όπως εύστοχα είχαν υποθέσει προ ετών οι Αθα-
νασούλης και Ανδρούδης42.
Το ζήτημα του εντοπισμού και της ταύτισης του
επισκοπικού ναού της Ναυπάκτου έχει επί σειρά ετών
απασχολήσει τους μελετητές της σημαντικής αυτής με-
σαιωνικής πόλης. Έχουν έτσι κατά καιρούς διατυπωθεί
διάφορες υποθέσεις, από τις οποίες, όμως, πολλές δεν
έχουν σοβαρή ή και καμία βάση43. Οι σοβαρότερες από
τις απόψεις για τη θέση του επισκοπικού ναού είναι:
α. Η άποψη που υποστήριξε ο Γεώργιος Αθανασιάδης-
Νόβας44, ότι ο ναός βρισκόταν στην παραθαλάσσια πε-
ριοχή Γρίμποβο, στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται το 1ο
Δημοτικό Σχολείο, β. Η άποψη που υποστήριξε ο καθη-
γητής Βασίλης Κατσαρός45, ότι ο επισκοπικός ναός ήταν
η μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική, τμήματα της οποίας
ανασκάφηκαν κατά τις δεκαετίες 1960, 1970, 1980 και
1990 στην Οβριόλακα, στο κέντρο της νεώτερης πόλης,
στο Οικοδομικό Τετράγωνο 120, που ορίζεται από τις
οδούς Φαρμάκη, Καπορδέλη, Καρακουλάκη και Ανδρε-
οπούλου46 και γ. Η άποψη των Αθανασούλη και Ανδρού-
δη, που αναφέρθηκε παραπάνω47. Από τις δύο πρώτες
απόψεις καλύτερα τεκμηριωμένη είναι αναμφισβήτητα
εκείνη του Βασίλη Κατσαρού, η οποία ταυτίζει τον επι-
σκοπικό ναό με μια αναμφίβολα σημαντική εκκλησία, η
οποία μάλιστα μπορεί με βάση τα διατηρούμενα λείψα-
42. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 520-523.
43. Συνοπτική παρουσίαση όλων των απόψεων βλ. στο Καπώνης
2006, 244-245.
44. Athanasiadis-Novas 1953, 77-78.
45. Κατσαρός 1985, 1524-1525.
46. Για μια συνολική παρουσίαση του μνημείου βλ. Νεραντζής 2007,
234-240, όπου και όλη η προγενέστερη βιβλιογραφία.
47. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 520-523.
νά της εν μέρει να αναπαρασταθεί. Ωστόσο, η τεράστια
αυτή παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία παρουσιάζει
όλες τις γνωστές στα κτήρια του είδους της τεχνικές
αδυναμίες, που τα καθιστούσαν εξαιρετικά ευάλωτα
στους σεισμούς και στις πυρκαγιές, είναι αδύνατον να
είχε επιβιώσει ως τη μεσοβυζαντινή εποχή και μάλιστα
στην τόσο εκτεθειμένη σε επιδρομές αυτή θέση, στην
σχεδόν επίπεδη έκταση κοντά στη θάλασσα που αποτε-
λούσε το κέντρο της πόλης της Ύστερης Αρχαιότητας48.
Συνεκτιμώντας τα ανασκαφικά δεδομένα με τα ιστορικά
στοιχεία που είναι γνωστά για τη Ναύπακτο της Ύστε-
ρης Αρχαιότητας και της Πρώιμης Βυζαντινής Περιό-
δου49 μπορεί κανείς να υποθέσει ότι ο σημαντικός αυτός
ναός, ο οποίος είναι πολύ πιθανόν να αποτελούσε τον
επισκοπικό ναό της παλαιοχριστιανικής πόλης, να κατα-
στράφηκε από το μεγάλο σεισμό του 551/55250 και στη
συνέχεια και ως την υστεροβυζαντινή εποχή στη θέση
του να κτίσθηκαν άλλοι μικρότεροι ναοί, στους οποίους
ανήκουν οι μεταγενέστερες της βασιλικής κατασκευές
που εντοπίσθηκαν στην ανασκαφή καθώς και τα χρο-
νολογούμενα στη μεσοβυζαντινή περίοδο γλυπτά51. Ας
σημειωθεί ότι η πόλη κατά τους δύσκολους Σκοτεινούς
Χρόνους52, φαίνεται ότι είχε συρρικνωθεί στην ακρόπο-
λη της αρχαίας Ναυπάκτου, στην περιοχή δηλαδή που
αντιστοιχεί σήμερα στους τρεις ανώτερους περιβόλους
του οχυρωμένου μεσαιωνικού οικισμού. Ως εκ τούτου,
είναι δύσκολο να δεχθεί κανείς ότι κατά τη Μέση και
την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο, ο επισκοπικός ναός της
πόλης βρισκόταν στην εκτός του Κάστρου περιοχή, η
οποία, όπως σαφώς προκύπτει από τις μαρτυρίες του Ιω-
άννου Αποκαύκου53 ήταν ανοχύρωτη και όχι στο ασφα-
λές οχυρωμένο τμήμα της επάνω στο λόφο.
Η εύλογη υπόθεση ότι ο επισκοπικός ναός της βυζα-
48. Για την παλαιοχριστιανική Ναύπακτο βλ. Παπαδοπούλου 1997.
Νεραντζής 1992-1993 και Νεραντζής 2007, 71-72 και 231-265.
49. Για μια συνοπτική παρουσίαση της ιστορίας της Ναυπάκτου
στους Μέσους Χρόνους βλ. Σαββίδης 1991.
50. Σαββίδης 1991, 247.
51. Σχετικά βλ. Κεφαλλωνίτου 2002-2003, 163-167 και Νεραντζής
2007, 234-240.
52. Σχετικά βλ. Μαμαλούκος υπό δημοσίευσιν. Για τη διαδικασία της
συρρίκνωσης και της αγροτοποίησης των βυζαντινών πόλεων κατά τη με-
τάβαση από την Αρχαιότητα στο Μεσαίωνα, μεταξύ δηλαδή του τέλους
του 6ου και του 9ου αιώνα, βλ. πρόχειρα Mango 2006, 198-208. Για μια
τεκμηριωμένη βιβλιογραφικά επιχειρηματολογία υπέρ της άποψης αυτής
βλ. και Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 521.
53. Βλ. την επιστολή του Ιωάννου Αποκαύκου προς τον Βονδίτζης
Νικόλαο [Βέη-Σεφερλή 1976, 149-150 (99)] που χρονολογείται το 1217 /
1218 (Βέη-Σεφερλή 1976, 233) ή το καλοκαίρι του 1218 (Λαμπρόπουλος
1988, 189). Σχολιασμό των πληροφοριών της επιστολής βλ. στα: Κατσα-
ρός 1989, 647, σημ. 111-119. Λαμπρόπουλος 1988, 189-190 και Καραγιάν-
νη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991, 86-89, σημ. 37-39.
135
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Σχ. 7. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Β. Αναπαράσταση: Κάτοψη.
ντινής Ναυπάκτου βρισκόταν στο οχυρωμένο τμήμα της
πόλης, ενισχύει βέβαια την άποψη ότι αυτός πρέπει μάλ-
λον να ταυτισθεί με τη σημαντική εκκλησία που ανασκά-
φηκε στο Κάστρο. Πέρα όμως από αυτό, την παραπάνω
άποψη στηρίζουν και διάφορα στοιχεία που παρέχουν
οι πηγές, όταν αυτά συνδυασθούν με τα δεδομένα που
προκύπτουν από την εξέταση του κτίσματος. Καθώς οι
πληροφορίες για τον επισκοπικό ναό που παραδίδει ο
Απόκαυκος έχουν συστηματικά παρουσιασθεί και σχο-
λιασθεί πρώτα από τον Βασίλη Κατσαρό54 και κατόπιν
από την Ευγενία Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου55,
τους Δημήτρη Αθανασούλη και Πασχάλη Ανδρούδη56
και τον Νίκο Καπώνη57, στη συνέχεια θα γίνει σε αυτές
συνοπτική αναφορά σε σχέση με τη βασιλική του Κά-
στρου. Γνωρίζουμε έτσι: α. Ότι ο επισκοπικός ναός βρι-
54. Κατσαρός 1985, 1522-1526 και Κατσαρός 1989, 643-644, σημ. 89-
91.
55. Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991, 98-109.
56. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, σημ. 50.
57. Καπώνης 2006, 243-244.
136
σκόταν ψηλά σε κάποιο βουνό, από όπου κανείς έβλεπε
κάτω τη θάλασσα58, πράγμα που ταιριάζει απόλυτα με
τη θέση του στο Κάστρο, ενώ κάτι τέτοιο δεν θα μπο-
ρούσε να λεχθεί για την κτισμένη στην Οβριόλακα πα-
λαιοχριστιανική βασιλική. β. Ότι ο ναός βρισκόταν πολύ
κοντά στο επισκοπικό μέγαρο, με το οποίο μάλιστα κά-
πως συνδεόταν59, πράγμα που συμβαίνει στη βασιλική
του Κάστρου, δίπλα στην οποία υπάρχει το Βόρειο Συ-
γκρότημα, ένα σημαντικό κτηριακό σύνολο, το οποίο
σωστά έχουν χρονολογήσει στη βυζαντινή εποχή όλοι
οι ερευνητές που έχουν ως τώρα ασχοληθεί με αυτό60
και το οποίο θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελούσε την
κατοικία του επισκόπου της Ναυπάκτου. γ. Ότι ο ναός
58. Κατσαρός 1985, 1522-1526. Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου
1990-1991, 98-99. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, σημ. 50.
59. Κατσαρός 1985, 1522-1526. Κατσαρός 1989, 644-645. Καραγιάν-
νη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991, 98-99, 100-105, 106-107. Αθανασού-
λης - Aνδρούδης 2004, σημ. 50.
60. Σχετικά βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004, 521-522, όπου και η
προγενέστερη βιβλιογραφία.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Σχ. 8. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Β. Αναπαράσταση: Τομές
και όψεις.
είχε πτερύγια και νάρθηκες και προνάους61, που θα μπο-
ρούσαν εύλογα να ταυτισθούν αντίστοιχα με τα πλάγια
κλίτη, το νάρθηκα και τον υποτιθέμενο εξωνάρθηκα της
βασιλικής του Κάστρου. δ. Ότι όταν ο Ιωάννης Απόκαυ-
κος ανέλαβε τη Μητρόπολη Ναυπάκτου ο ναός ήταν
ήδη παλαιός και είχε ανάγκη επισκευών και εξωραϊσμού,
πράγμα που ο ίδιος έκανε κατά το δυνατόν καταβάλ-
λοντας μεγάλες προσπάθειες62. Οι πληροφορίες αυτές
ταιριάζουν απόλυτα με την εικόνα που αποκομίζει κα-
νείς από την εξέταση της βασιλικής του Κάστρου, στην
οποία αναγνωρίζονται προσθήκες και επεμβάσεις εξω-
ραϊσμού, από τις οποίες ορισμένες, όπως η οικοδόμηση
του βορείου προσκτίσματος, ένα μέρος του μαρμάρινου
εξοπλισμού και το δάπεδο με τα ομφάλια, χρονολογού-
61. Κατσαρός 1985, 1522-1523. Κατσαρός 1989, 106-107. Καραγιάν-
νη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991, 98-99 και Αθανασούλης - Aνδρούδης
2004, σημ. 50.
62. Κατσαρός 1985, 1522-1523, 1525. Κατσαρός 1989, 643-644.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991, 106-109. Αθανασούλης -
Aνδρούδης 2004, σημ. 50 και Καπώνης 2006, 243-244.
Σχ. 9. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Β. Αναπαράσταση: Αξο-
νομετρική απεικόνιση.
νται στο 13ο αιώνα και δεν είναι απίθανο να συνδέονται
με τα έργα του ίδιου του λόγιου μητροπολίτη.
Τέλος, ένα ακόμη δεδομένο που στηρίζει την ταύτιση
της βασιλικής του Κάστρου με τον επισκοπικό ναό της
Ναυπάκτου είναι η εύρεση στο Κάστρο του αποτμήμα-
τος του επιστυλίου, που προέρχεται από τον τάφο του
μητροπολίτου Λέοντος, ο οποίος, όπως εύλογα έχει υπο-
στηριχθεί63, είναι πολύ πιθανό να βρισκόταν στον καθε-
δρικό ναό της πόλης.
Αμέσως μετά την κατάληψη της Ναυπάκτου από
τους Οθωμανούς, το 1499, η βασιλική πρέπει να μετα-
τράπηκε σε τέμενος. Από στοιχεία που προέκυψαν κατά
την ανασκαφή του 2008 φαίνεται ότι στη φάση αυτή το
κτήριο περιορίσθηκε στο κεντρικό και το βόρειο κλίτος
του παλαιού ναού, ενώ το νότιο κλίτος και ενδεχομένως
και ο νάρθηκας του ναού καταστράφηκαν. Ο χρόνος και
τα αίτια αυτής της μερικής καταστροφής του ναού, που
θυμίζει κάτι ανάλογο που συνέβη και στην Παλαιά Μη-
63. Καπώνης 2006, 243.
137
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Σχ. 10. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Γ. Αναπαράσταση: Κάτοψη.
τρόπολη της Βέροιας64, δεν μας είναι γνωστά. Δεν απο-
κλείεται η καταστροφή να οφείλεται σε φυσικά αίτια ή,
τουλάχιστον όσον αφορά το νότιο κλίτος, να σχετίζεται
με τα εδαφοτεχνικά προβλήματα, που φαίνεται ότι ανέ-
καθεν και ως σήμερα ακόμη αντιμετωπίζει η βασιλική.
Μετά την καταστροφή του νότιου κλίτους η νότια τοξο-
στοιχία του κτηρίου τοιχίσθηκε και στο μέσον περίπου
του μήκους της διαμορφώθηκε το μιχράμπ του τεμένους,
λείψανα του οποίου εντοπίσθηκαν στα πρώτα στάδια
της ανασκαφής, αλλά δυστυχώς δεν ερμηνεύθηκαν τότε
σωστά ώστε να ληφθεί πρόνοια για την προστασία και
την ανάδειξή τους. Ως κύρια είσοδος του τεμένους είναι
πιθανόν να χρησιμοποιούνταν η παλαιά βόρεια θύρα
του ναού. Ενδεχομένως με τη λειτουργία του ναού ως
τεμένους να σχετίζεται και η οικοδόμηση της προσαρ-
τημένης στη γωνία που σχηματίζει ο βόρειος τοίχος της
64. Παπαζώτος 1994, 164-169.
138
βασιλικής με το βόρειο πρόσκτισμα καμαροσκέπαστης
δεξαμενής, η οποία θα μπορούσε να χρησιμεύει για την
τροφοδοσία της κρήνης καθαρμού (σεμπίλ) του τεμέ-
νους65. Όσον, τέλος, αφορά την ονομασία του τεμένους,
και την ταύτισή του με κάποιο από τα αναφερόμενα στις
πηγές τεμένη της οθωμανικής Ναυπάκτου66, θα μπορού-
σε να υποτεθεί ότι στο σημαντικότερο χριστιανικό ναό
του Κάστρου της Ναυπάκτου, ο οποίος βρισκόταν στο
κεντρικότερο σημείο του οχυρού περιβόλου, θα δόθηκε
κατά τη μετατροπή του σε τέμενος το όνομα του πορθη-
τή της πόλης. Άρα το πιθανότερο είναι το τέμενος, στο
οποίο μετατράπηκε η βασιλική του Κάστρου, να είναι
65. Για τη δεξαμενή (Χώρος 2) βλ. Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004,
519, πίν. 2Α, 2Β, 3Β, 3Γ.
66. Για τα οθωμανικά τεμένη της Ναυπάκτου βλ. Γιαννόπουλος 1970,
175-176. Μαρίνου 1985, 136-137, πίν. 13-15. Πετρονώτης 1992-1993,
254-269 και πίν. σ. 309-316. Κουτσογιάννης 2001, 199 και Καπώνης 2006,
245 και σημ. 53.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Σχ. 11. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Γ. Αναπαράσταση:
Τομή και όψη.
το αναφερόμενο από τον Εβλιά Τσελεμπή τζαμί του Βα-
γιαζίτ Βελή Χάν67 και όχι, όπως υπέθεσε ο Πετρονώτης,
το τζαμί του Μπαμπά Τσαούς68. Σε συσχετισμό με την
παραπάνω υπόθεση μπορεί να υποτεθεί ότι η μετασκευ-
ασμένη σε τζαμί βασιλική, δηλαδή το Τέμενος Α, κατα-
στράφηκε κατά την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας
και στη θέση της οικοδομήθηκε το Τέμενος Β από τον
Μπαμπά Τσαούς, από τον οποίο το νέο τζαμί πήρε το
όνομα με το οποίο το αναγνώρισε ο Πετρονώτης, ο
οποίος, επειδή πριν από την ανασκαφή δεν μπορούσε να
υποπτευθεί ότι στην ίδια θέση βρίσκονταν τρία διαφορε-
τικά τεμένη, και επηρεασμένος από την περιγραφή του
Εβλιά Τσελεμπή69, αναζητούσε μάταια να εντοπίσει το
τζαμί του Βαγιαζίτ Βελή Χάν σε κάποιο άλλο σημείο του
τέταρτου περιβόλου. Εάν ευσταθεί η παραπάνω υπόθε-
67. Γιαννόπουλος 1970, 176.
68. Πετρονώτης 1992-1993, 258-259.
69. Γιαννόπουλος 1970, 176.
Σχ. 12. Ναύπακτος. Κάστρο. Τέμενος Γ. Αναπαράσταση:
Αξονομετρική απεικόνιση.
ση, τότε το τέμενος του Μπαμπά Τσαούς είναι το Τέμε-
νος Β, το οποίο είχε σχήμα ακανόνιστου εξαγώνου με
μέγιστες διαστάσεις 12,30 x 20,30 μ. περίπου (σχ. 7-9). Ο
μιναρές του τζαμιού, το κατώτερο τμήμα του οποίου είχε
τη μορφή ορθογωνικού σε κάτοψη πύργου διαστάσεων
2,40 x 2,20 μ., στο εσωτερικό του οποίου ήταν διαμορ-
φωμένο ελικοειδές κλιμακοστάσιο, ήταν προσκολλημέ-
νο στο νότιο άκρο του δυτικού του τοίχου. Ας σημειωθεί
ότι κατά την οικοδόμηση του κτηρίου αυτού ο νότιος
τοίχος του παλαιότερου τεμένους, δηλαδή η αποφραγ-
μένη νότια τοξοστοιχία της βασιλικής, έστεκε ακόμη όρ-
θιος, οπότε ο νότιος τοίχος του νέου τεμένους κτίσθηκε
σε επαφή με τον ιστάμενο παλαιό τοίχο. Το μιχράμπ του
νέου τεμένους ήταν διαμορφωμένο στο μέσον του νοτι-
οανατολικού του τοίχου. Το δάπεδό του ήταν στρωμένο
με πήλινα πλακίδια. Στο χώρο δυτικά του τεμένους, με-
ταξύ του νέου κτίσματος και του δυτικού τμήματος του
βόρειου τοίχου της βασιλικής και των βορειοδυτικών της
139
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
προσκτισμάτων που διατηρήθηκαν φαίνεται ότι διαμορ-
φώθηκε το ρεβάκ του τζαμιού. Η κύρια πρόσβαση του
ρεβάκ φαίνεται ότι γινόταν από τον κύριο οδικό άξονα
του μεσαίου περιβόλου του Κάστρου μέσω του στρωμέ-
νου με μάρμαρα διαδρόμου, που πρέπει να διαμορφώθη-
κε τότε, και στον οποίο έχει γίνει ήδη αναφορά.
Το Τέμενος Β με τη σειρά του αντικαταστάθηκε σε
άγνωστη εποχή και υπό αδιάγνωστες συνθήκες, ενδε-
χομένως κατά τη διάρκεια της 2ης Ενετοκρατίας (1687-
1701), με ένα ακόμη μικρότερο τέμενος, το Τέμενος Γ
(σχ. 10-12). Το νέο κτίσμα, το οποίο ενσωμάτωσε το
δυτικό και το μεγαλύτερο τμήμα του νότιου τοίχου του
παλαιού τεμένους, καθώς και το μιναρέ του, είχε κάτοψη
σχήματος τραπεζίου με πλάτος 7,40 μ. και μήκος στη νό-
τια πλευρά του 10,50 μ. και στη βόρεια 13,70 μ. περίπου.
Η βορειοδυτική και η βορειοανατολική γωνία του κτη-
ρίου παρουσίαζαν απότμηση. Το μιχράμπ του τεμένους
ήταν διαμορφωμένο στο μέσον τού ισχυρά αποκλίνο-
ντος προς νότον ανατολικού του τοίχου. Το δάπεδο του
χώρου ήταν στρωμένο με πήλινα πλακίδια.
Το τελευταίο αυτό τέμενος μετατράπηκε μετά την
απελευθέρωση της Ναυπάκτου από τον Οθωμανικό
ζυγό στο σημερινό ναΐσκο του Προφήτου Ηλιού, αφού
υπέστη μια σειρά εκτεταμένων σχετικά επεμβάσεων. Η
κυριότερη από αυτές ήταν η κατεδάφιση του ανατολικού
του τμήματος, προκειμένου να οικοδομηθεί στη θέση
του ο ανατολικός τοίχος του ναού με την κόγχη του ιε-
ρού. Ο χρόνος της μετατροπής του εγκαταλελειμμένου
τεμένους σε ναό δεν είναι με ακρίβεια γνωστός, όμως
αυτή είχε ήδη συντελεσθεί το 1874, όταν επισκέφθηκε
το χώρο ο Λουδοβίκος Σαλβατόρ70. Πιθανώς αυτή να
έγινε περί τα μέσα του 19ου αιώνα και να σχετίζεται με
την οικογένεια Τζαβέλλα, ένα μέλος της οποίας, ο Νι-
κόλαος, το 1869 δαπάνησε χρήματα για την ιστόρηση
της εικόνας του Προφήτου που σώζεται ακόμη στο προ-
σκυνητάριο του ναού71. Στο πρώτο τέταρτο του 20ού
70. Πετρονώτης 1992-1993, 259.
71. Η εικόνα φέρει γραπτή επιγραφή, η οποία αναφέρει: Τη δαπάνη /
Νικολάου Τζα/βέλα 1869.
140
αιώνα φαίνεται ότι έγιναν νέες επεμβάσεις στο ναό. Σε
αυτές περιλαμβανόταν η κατασκευή νέου ξύλινου εικο-
νοστασίου με μορφολογία χαρακτηριστική της εποχής·
οι δεσποτικές εικόνες του ιστορήθηκαν το 1918 και το
192372. Τέλος επεμβάσεις επισκευής του ναού, στις οποί-
ες περιλαμβάνονταν η ανακατασκευή της στέγης και η
επίχριση των όψεων με πεταχτό επίχρισμα έγιναν στη
δεκαετία του 1960.
Ε. Ο άγνωστος μέχρι πρόσφατα βυζαντινός ναός,
που η ανασκαφή του 2008 αποκάλυψε στο Κάστρο της
Ναυπάκτου, αποτελεί αναμφισβήτητα ένα εξαιρετικά
σημαντικό μνημείο όχι μόνο της ιστορικής πόλης της
Δυτικής Στερεάς αλλά και της Νότιας Ελλάδας εν γένει.
Το μνημείο παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό και ιστο-
ρικό ενδιαφέρον καθώς, όπως φαίνεται, είναι ο γνωστός
από τις πηγές επισκοπικός ναός της Ναυπάκτου, με τον
οποίο συνδέονται σημαντικά γεγονότα και προσωπικό-
τητες, όπως λ.χ. ο πολύς Ιωάννης Απόκαυκος. Αλλά και
από αρχαιολογική άποψη το μνημείο, παρά την κακή
κατάσταση διατήρησής του, παρουσιάζει ενδιαφέρον,
καθώς αποτελεί ένα ακόμη σπάνιο παράδειγμα επισκο-
πικού ναού, και παρέχει στοιχεία για τη εξέταση της με-
σοβυζαντινής και υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής και
τέχνης. Τέλος οι ιστορικές του περιπέτειες στα μετά την
οθωμανική κατάκτηση χρόνια παρέχουν ένα εξαιρετικό
παράδειγμα μετασχηματισμού του αστικού τοπίου και
του κτηριακού αποθέματος στα Βαλκάνια των Νεωτέ-
ρων Χρόνων.
72. Οι εικόνες φέρουν τις εξής γραπτές επιγραφές: η εικόνα του Χρι-
στού: Δαπάνῃ / ἐξ εἰσφορᾶς διαφόρων κατοίκων / Ναυπάκτου / Γ. Χ. Δρά-
κος 1923, η εικόνα της Θεοτόκου: Δαπάνῃ Γ. Μ. Τσάρα. Ναύπακτος / Ἅγ.
Ὄρος Κατουνάκια ιζ´ Σεπτ. / 1918 Ἔργον Δανιήλ. Μ., η εικόνα του Αγίου
Ιωάννου του Προδρόμου: Δαπάνῃ / Ἐκ κληροδοτήματος / Ἀγγελικῆς Σ.
Γουλοπούλου / τό γένος Ντζαβέλα / Γ. Χ. Δράκος 1923 και η εικόνα του
Προφήτου Ηλιού: Δαπάνῃ Γ. Μ. Τσάρα. Ναύπακτος / Ἅγ. Ὄρος Κατουνά-
κια ιζ´ Σεπτ. / 1918 Ἔργον Δανιήλ. Μ.
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Abstract
From the Byzantine Cathedral of Nafpaktos to the Prophitis Elias chapel. Observations on the con-
struction history and the architecture of the buildings in the Prophitis Elias area of the Castle of
Nafpaktos, based on the 2008 excavation finds.
A. The aim of the following paper is to present a
number of observations made by the authors
during the survey of the building remains unearthed in
the Castle of Nafpaktos, during the 2008 excavation, as
part of a comprehensive restoration and enhancement of
the area surrounding the church of Profitis Elias, within
the greater “Kastron Periplous” project. Furthermore, an
attempt is made to interpret these findings in order to
facilitate the study of the construction history and the
architecture of the successive buildings erected in place
of the chapel that survives today. These observations re-
late to the building history and the architecture of the
consecutive buildings that, in the past, stood in this im-
portant position inside the Castle of Nafpaktos.
B. The 2008 excavation included a rather large area in
the center and to the north of the central area of the up-
per enceinte of the Castle of Nafpaktos (fig. 1). This area
is an oblong, almost flat plateau in the shape of an irregu-
lar polygon, in the middle of which stands the church
of Prophitis Elias, a small single-aisle, timber-roofed ba-
silica, as well as a half-demolished building mentioned
in previous bibliography as a “bath”, forthwith to be
named the Northwest Building. The 2008 excavation un-
earthed the lower part of the east, and the eastern end
of the north walls of an Islamic mosque, which will be
hereafter named Mosque C, which is obviously related
to the surviving church building, forming at some time
its eastern end. The excavation also unearthed the lower
part of the east, northeast, north, and the northern end
of the northwest wall of another Islamic mosque, which
will be hereafter named Mosque B. Finally, the lower
part of the wall of a three-aisle basilica, which initially,
at least included a narthex, as well as a number of sub-
sequent buildings were also discovered. As Athanasoulis
and Andoudis had correctly predicted, a large part of the
north wall of the church, i.e. its western half, consists of
the south wall of the building herein termed the North-
west Building.
C. The study of the building remains discovered dur-
ing the 2008 excavation, in conjunction with the conclu-
sions of the research by Athanasoulis and Androudis,
Stavros Mamaloukos, Michael Papavarnavas
and previous bibliographical references point to the
following conclusions: The excavated area around the
surviving Profitis Elias church housed, during Byzan-
tine times, a large (28 x 15.50-16.00) three-aisle, timber-
roofed basilica with three apses, the two corner apses
being trilateral on the exterior, and the central one prob-
ably circular, as well as a narthex. The aisles of the ba-
silica were divided by colonnades, with series of arches,
apparently resting on oblong pillars. A ledge, that was
most probably later than the basilica itself, was formed
along its western side, upon which could have stood an
exo-narthex in the form of an open arcade. The basilica
had an opulent floor, and noteworthy marble fixtures.
D. Given the fragmented nature of the of the basilica
findings, it is not easy to determine its exact date. Never-
theless, typological, as well as structural and morpholog-
ical elements link the Nafpaktos basilica to similar ones
in Mastros, Hagios Georgios in Evinochori, partly to the
basilica in Servia, and others as well. These similarities
point to a date in the early middle-Byzantine period. As
has already been mentioned, the monument had several
subsequent buildings phases all belonging to the time it
served as a Christian church. The fact that the church
was renovated and refurbished numerous times is also
evident even after a surreptitious look at its marble fix-
tures, which include elements, or whole groups, which
can clearly be dated to different time periods.
All the observations made above point out that the
church remains that were unearthed in the 2008 excava-
tion in the Castle of Nafpaktos must have been an ex-
tremely important monument. It is a large, particularly
by middle-Byzantine standards, basilica, whose over-
all dimensions (about 16 x 28 meters) are comparable
to many other rather large middle-Byzantine basilicas.
Despite its large size, the heavy and squat proportions,
the aisle divisions made of bulky pillars, and the over-
all simple constructions and morphology (undecorated,
rumble masonry walls, and simple openings) give an
impression of simplicity and poverty. These elements, of
course, must be attributable to its early date as well. On
the other hand, the interior decorations, and the fixtures
141
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
betray the lofty intentions of its patrons, builders and
subsequent renovators. It is evident that the large, but
initially rather poor building, was continually enriched,
in the end offering at least an impression of opulence.
As for its identification, the monument’s position in the
center of the Castle of Nafpaktos, and its relation to the
indisputably Byzantine dated North Complex, as well as
its size and opulence, lead us to believe that this church
must have been the Panimnitos Theotokos Nafpakti-
otissa, the Catholic cathedral of Nafpaktos, thus mak-
ing the North Complex the bishop’s residence and hall,
as was already, correctly proposed by Athanasoulis and
Androudis several years ago.
Immediately after the capture of Nafpaktos by the Ot-
tomans in 1499 the basilica must have been converted
into a mosque, most probably the one mentioned in
sources as the Mosque of Bayazid Veli Han, and not,
as was first assumed by Petronotis, the Mosque of Baba
Chaus. Evidence from the 2008 excavation shows that
during this phase the building must have been confined
to the central and north aisle of the old basilica, while
the south aisle, and presumably also the narthex, must
have been destroyed. The converted basilica, i.e. Mosque
A, was most probably destroyed during the first phase
of Ottoman rule, and in its place Mosque B was erected
by Baba Chaus. Mosque B was in turn replaced, at an
unspecified date and under unknown circumstances,
presumably during the second Venetian Period (1687-
1701), by an even smaller mosque, namely Mosque C.
Βιβλιογραφία
Αθανασούλης - Aνδρούδης 2004: Δ. Αθανασούλης - Π. Αν-
δρούδης, «Παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του
βυζαντινού λουτρού του Κάστρου Ναυπάκτου», Β΄ Διε-
θνές Ιστορικό και Αρχαιολογικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνα-
νίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), τ. 2, Αγρίνιο 2004,
515-534.
Ανδρούδης 2014: Π. Ανδρούδης, «Βυζαντινά γλυπτά του
12ου και 13ου αιώνα από το κάστρο της Ναυπάκτου»,
Το Aρχαιολογικό Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιο-
τήτων στην Αιτωλοακαρνανία και την Λευκάδα (Ναύπα-
κτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος 2014, 31-44.
Βέη-Σεφερλή 1976: Ε. Βέη-Σεφερλῆ, «Ἐκ τῶν καταλοίπων τοῦ
Ν. Α. Βέη / Aus dem Nachlass von N. A. Bees, Προλεγό-
μενα γ´-κ´ και 1-6, Περιγραφή του κώδικος Ισαάκ του
Μεσοποταμίτου (Petropolitanus Graecus CCL) Nikos
Bees, 7-54, Unedierte Schrifttücke aus der Kanzlei des
Johannes Apokaukos, des Metropoliten von Naupactos
142
This last mosque was converted after the liberation of
Nafpaktos from Ottoman rule to the surviving chapel of
Profitis Elias, after receiving a number of rather heavy
handed interventions. The date of conversion of the de-
serted mosque to a church is not precisely known, but
it must have occurred before 1874, when Ludwig Salva-
tor visited it. The conversion was most probably carried
out around the mid-19th century by the Tzavellas family.
Further interventions took place during the first half of
the 20th century, and later on during the 1960s.
The heretofore unknown Byzantine church discov-
ered in the 2008 excavation in the Castle of Nafpaktos,
unquestionably constitutes an extremely important
monument, not just for this historic city of Western
Mainland Greece, but of Southern Greece in general.
The monument is of great archaeological and histori-
cal importance, as it appears to be the, already known
from sources, cathedral of Nafpaktos that is linked to
several important events and personalities, such as the
renowned Ioannis Apokavkos. Despite its bad state of
preservation, the monument is also of great archaeo-
logical interest, as it is another rather rare specimen of
a cathedral church, providing valuable data for the study
of middle-Byzantine and late-Byzantine art and archi-
tecture. Lastly, its turbulent building history in the years
following the Ottoman occupation offers us a unique
glimpse into the transformation of the urban fabric and
the building inventory of the Balkans in the Later Era.
(in Aetolien), Herausgegeben aus dem Nachlass von N.
A. Bees (Βέης) von E. Bees-Seferli), 55-160, Προσθήκαι
και παρατηρήσεις, 161-243», Byzantinisch-Neugriechische
Jahrbücher 21 (1976), Παράρτημα.
Βέμη - Πετρονώτης 1994: Β. Βέμη - Α. Πετρονώτης, «Κιονό-
κρανα και άλλα παλαιοχριστιανικά στοιχεία στη μετα-
βυζαντινή βασιλική του Αγίου Γεωργίου στο Θεσσαλικό
Δομένικο», Αντίφωνον. Αφιέρωμα στον Καθηγητή Ν. Β.
Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, 444-450.
Βογιατζής - Συθιακάκη-Κριτσιμάλλη 2014: Σ. Βογιατζής - Β.
Συθιακάκη-Κριτσιμάλλη, «Ο ναός του Αγίου Γεωργίου
στο Δομένικο Ελασσώνας», ΔΧΑΕ ΛΕ´ (2014), 19-42.
Βοκοτόπουλος 1973: Π. Βοκοτόπουλος, «Βυζαντινά γλυπτά
εἰς Ναύπακτον», ΑΔ 28 (1973), Β´2 Χρονικά, 398-399,
πίν. 351 α-γ, 352 α-γ.
Βοκοτόπουλος 1975: Π. Βοκοτόπουλος, Ἡ Ἐκκλησιαστική
Ἀρχιτεκτονική εἰς τήν Δυτικήν Στερεάν Ἑλλάδα καί τήν
 Α Π Ο Τ Ο Ν Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ο Ε Π Ι Σ Κ Ο Π Ι Κ Ο Ν Α Ο Τ Η Σ Ν ΑΥ Π Α Κ Τ Ο Υ Σ Τ Ο Π Α Ρ Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Ο Τ Ο Υ Π Ρ Ο Φ Η Τ Ο Υ Η Λ Ι Ο Υ
Ἤπειρον ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ
10ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 1975, Επανέκδοση 1992.
Γεωργοπούλου-Ντ’Αμίκο 2002: I. Γεωργοπούλου-Ντ’Αμίκο,
«Θεωρητική προσέγγιση και πρακτική του προγράμ-
ματος Κάστρων περίπλους», Τα παράκτια οχυρά και η
άμυνα των λιμανιών, Πρακτικά Ημερίδας, Θεσσαλονίκη,
25-9-1998, επιμ. Ευ. Καμπούρη - Ο. Δεληγιάννη, ΥΠΠΟ,
Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, Διεύθυνση Αποτυπώσε-
ων, Αθήνα 2002, 59-66.
Γεωργοπούλου-Ντ’Αμίκο 2008: Ι. Γεωργοπούλου-Ντ’Αμί-
κο, Κάστρων περίπλους - Castrorum Circumnavigatio,
ΥΠΠΟ, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, Διεύθυνση Απο-
τυπώσεων, Αθήνα 2008.
Γιαννόπουλος 1970: Ἰ. Γιαννόπουλος, «Ἡ περιήγησις τοῦ Ἐβλιά
Τσελεμπῆ ἀνά τήν Στερεά Ἑλλάδα», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας
Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν 2 (1969-1970), 139-198.
Καμπούρη 1971: Μ. Καμπούρη, «Νέα στοιχεία ἀπό τήν με-
σοβυζαντινή φάση τοῦ καθολικοῦ τῆς Μονῆς Εἰκοσι-
φοινίσσης», ΕΕΠΣΑΠΘ (Τμήμα Αρχιτεκτόνων) 5 (1971),
125-148.
Καπώνης 2006: Ν. Καπώνης, «Ιστορικές αναφορές και μαρτυ-
ρίες για τη λατρεία της Παναγίας στη Ναύπακτο κατά τη
βυζαντινή περίοδο», Βυζαντινός Δόμος 15 (2006), 233-
249.
Καραγιάννη 2006: Φλ. Καραγιάννη, Επισκοπικοί ναοί της Μέ-
σης Βυζαντινής Περιόδου. Το παράδειγμα της Μακεδονί-
ας (αδημ. διδ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 2006.
Καραγιάννη-Χαραλαμποπούλου 1990-1991: Ε. Καραγιάννη-
Χαραλαμποπούλου, «Η Ναύπακτος και η περιοχή της
στα χρόνια του Απόκαυκου», Ναυπακτιακά Ε´ (1990-
1991), 77-118.
Κατσαρός 1981: Β. Κατσαρός, «Παρατηρήσεις σε ορισμένες
παλαιοχριστιανικές βασιλικές με φάσεις βυζαντινής
περιόδου στη Δυτική Στερεά Ελλάδα», Κληρονομία 13
(1981), 431-465.
Κατσαρός 1985: Β. Κατσαρός, «Συμβολή στη μελέτη των προ-
βλημάτων βυζαντινής τοπογραφίας στη Δυτική Στερεά
(12ος - 13ος αι.): πηγές και δεδομένα», Βυζαντινά 13.2
(1985), 1503-1539.
Κατσαρός 1989: Β. Κατσαρός, «Η μαρτυρία του μητροπολίτη
Ναυπάκτου Ιωάννη Αποκαύκου», Πρακτικά Α´ Διεθνούς
Συμποσίου “Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο” (Αθήνα 15-
17 Σεπτεμβρίου 1988), Αθήνα 1989, 631-674.
Κεφαλλωνίτου 2002-2003: Φρ. Κεφαλλωνίτου, «Το έργον της
8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Ναύπακτο»,
Ναυπακτιακά ΙΓ´ (2002-2003), 163-192.
Κεφαλλωνίτου 2011: Φρ. Κεφαλλωνίτου, «Η ανάδειξη των
βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων του νομού Αι-
τωλοακαρνανίας», Τα Αιτωλικά 17 (Ιούλιος - Δεκέμβριος
2011), 74-98.
Κεφαλλωνίτου - Κουμούση 2012: Φρ Κεφαλλωνίτου - Αν.
Κουμούση, «22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων»,
2000-2010. Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών
Αρχαιοτήτων, επιμ. Μ. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Υπουργείο
Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητι-
σμού. Γενική Γραμματεία Πολιτισμού. Γενική Διεύθυνση
Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα
2012, 69-72.
Κουτσογιάννης 2001: Ειρ. Κουτσογιάννης (αρχιμανδρίτης),
«Χριστιανικοί ναοί στη Ναύπακτο μέχρι τα τέλη του
19ου αι.», Ναυπακτιακά Γ´2 (1998-1999), Αθήνα 2001,
195-208.
Κωνστάντιος 1981: Δ. Κωνστάντιος, «Ναύπακτος, Φρούριο»,
ΑΔ 36 (1981), Β´2 Χρονικά, 293.
Κωνστάντιος 1982: Δ. Κωνστάντιος, «Ναύπακτος, Φρούριο»,
ΑΔ 37 (1982), Β´2 Χρονικά, 278.
Λαμπρόπουλος 1988: Κ. Λαμπρόπουλος, Ιωάννης Απόκαυκος.
Συμβολή στην έρευνα του βίου του και του συγγραφικού
έργου του, Αθήνα 1988.
Λάππας - Καζανάκη-Λάππα 2014: Κ. Λάππας - Μ. Καζανάκη-
Λάππα, «“Τοπωνυμικά” του κάστρου της Ναυπάκτου. Η
παρανόηση μιας ιστορικής μαρτυρίας», Το Αρχαιολογικό
Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτω-
λοακαρνανία και την Λευκάδα (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου
2013), Ναύπακτος 2014, 101-106.
Μαμαλούκος υπό δημοσίευσιν: Στ. Μαμαλούκος, «Παρατη-
ρήσεις στην αρχιτεκτονική και την οικοδομική ιστορία
των μεσαιωνικών οχυρώσεων της Ναυπάκτου», Πρακτι-
κά Διημερίδας Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Ναυπακτία:
Ιστορία και Τέχνη (Ναύπακτος 22 Φεβρουαρίου 2014),
υπό δημοσίευσιν
Μαρίνου 1985: Γ. Μαρίνου, «Η αρχιτεκτονική της Ναυπάκτου
κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία», ΗΧ 27
(1985), 127-138.
Μπούρας - Μπούρα 2002: Χ. Μπούρας - Λ. Μπούρα, Η Ελλα-
δική Ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002.
Νεραντζής 1992-1993: Ι. Νεραντζής, «Μνημειακή Τοπογρα-
φία Ναυπάκτου στους Ρωμαϊκούς και Παλαιοχριστιανι-
κούς χρόνους», Ναυπακτιακά Ι´2 (1992-1993), 47-118.
Νεραντζής 2007: Ι. Νεραντζής, Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπά-
κτου: Προϊστορική - Οζολαία Λοκρική - Ρωμαιοκρατού-
μενη, Βυζαντινή - Μεσαιωνική - Οθωμανοκρατούμενη,
Αγρίνιο 2007.
Ξυγγόπουλος 1957: Ἀ. Ξυγγόπουλος, Τά μνημεῖα τῶν Σερβί-
ων, Ἀθῆναι 1957.
Παπαδοπούλου 1993: Β. Παπαδοπούλου, «Βυζαντινά ανά-
γλυφα αρχιτεκτονικά μέλη στην Αρχαιολογική Συλλογή
Ναυπάκτου», Ναυπακτιακά ΣΤ´ (1992-1993), 179-199.
Παπαδοπούλου 1997: Β. Παπαδοπούλου, «Η Παλαιοχριστια-
νική Ναύπακτος», 17ο Συμπόσιο XAE (1997), 57.
Παπαζώτος 1994: Θ. Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της
(11ος-18ος αι.), Αθήνα 1994.
Πασαλή 1994: Α. Πασαλή, Ναοί της Επισκοπής Δομενίκου και
Ελασσόνος. Συμβολή στη Μεταβυζαντινή Αρχιτεκτονική,
Θεσσαλονίκη 2003.
Πετρονώτης 1992-1993: Α. Πετρονώτης, «Οθωμανικά αρ-
χιτεκτονήματα Ναυπάκτου (İnebahtı)», Ναυπακτιακά
ΣΤ´(1992-1993), 221-352.
Σαββίδης 1991: Α. Σαββίδης, «Η Ναύπακτος από τα πρωτοβυ-
ζαντινά χρόνια ως την οθωμανική κατάκτηση του 1499:
Ιστορικό διάγραμμα», Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και
Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 21-23
Οκτωβρίου1988), Αγρίνιο 1991, 245-272.
143
Σ ΤΑΥ Ρ Ο Σ Μ Α Μ Α Λ Ο Υ Κ Ο Σ , Μ Ι Χ Α Η Λ Π Α Π Α Β Α Ρ Ν Α Β Α Σ
Athanasiadis-Novas 1953: G. Athanasiadis-Novas, «Περί Πα-
ναγίας Ναυπακτιώτισσας», Atti dello VIII Congresso
internazionale di studi bizantini (Palermo 3-10 Aprile
1951), t. II, Studi Bizantini e Neoellenici 8, Roma 1953,
73-78.
Ćurčić 2010: S. Ćurčić, Architecture in the Balkans. From
Diocletian to Suleyman the Magnificent, Yale University
Press, New Haven - London 2010.
Mamaloukos 2012: St. Mamaloukos, «Observations on the
Doors and Windows in Byzantine Architecture», in
R. Ousterhout - R. Holod - L. Haselberger (eds) - J. A.
Thourson (associate editor), Masons at Work: Architec-
ture and Construction in the Pre-Modern World, Center
for Ancient Studies, University of Pennsylvania, PA, Oc-
tober 2012, http://www.sas.upenn.edu/ancient/masons/
mamaloukos.pdf
Mango 2006: C. Mango, Ιστορία του Βυζαντίου, (μτφρ. Ό. Κα-
ραγιώργου), Αθήνα 2006.
144
Pinatsi 2006: Chr. Pinatsi, «New Observations on the pave-
ment of the Church of Hagia Sophia in Nicaea», BZ 99
(2006), 119-126, taf. XIII-XVIII.
Ševčenko 2010: Ν. Ševčenko, «The tomb of Manuel I of Kome-
nos, again», in A. Ödekan - E. Akyürek - N. Necipoğlu
- Ç. İ. Türkoğlu (eds), 1. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans
Araştırmaları Sempozyumu / First International Sevgi
Gönül Byzantine Studies Symposium, On ikinci ve on
üçüncü yüzyıllarda Bizans dünyasında değişim / Change
in the Byzantine world in the twelfth and thirteenth centu-
ries, Bildiriler / Proceedings, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı,
2010, 609-616.
Sythiakakis-Kritsimallis - Voyadjis 2011: V. Sythiakakis-Kritsi-
mallis - S. Voyadjis, «Redating the Basilica of Dormition,
Kalampaka, Thessaly», JÖB 61 (2011), 195-227.
Vanderheyde 2005: C. Vanderheyde, «La sculpture architec-
turale byzantine dans le thème de Nikopolis du Xe au
début du XIIIe siècle (Epire, Etolie-Acarnanie et Sud de
l’Albanie)», BCH, Supplément 45, Athènes 2005.
 Ε Ρ ΓΑ Σ Υ Ν Τ Η Ρ Η Σ Η Σ Σ Τ Η Ν Π Ε Ρ Ι Ο Χ Η Τ Η Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ

Έργα συντήρησης στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας

Νικόλαος Μίνως

Η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων

Μνημείων (ΔΣΑΝΜ) σε συνεργασία με την 8η
και κατόπιν με την 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτή-
των συνέβαλλε σε πολλές περιπτώσεις με εξειδικευμένο
προσωπικό σε θέματα εκπόνησης μελετών συντήρησης,
καθώς και εκτέλεσης εργασιών σωστικού χαρακτήρα σε
Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία στην περιοχή της
Αιτωλοακαρνανίας, όπως των τοιχογραφιών της Μονής
Εισοδίων της Θεοτόκου, του ξυλόγλυπτου τέμπλου της
Μονής Τιμίου Προδρόμου στην Τριχωνίδα, ψηφιδωτών
και εικόνων στην περιοχή της Ναυπάκτου κ.ά.
Σε όλες τις περιπτώσεις το προσωπικό της ΔΣΑΝΜ
βοήθησε, όταν υπήρχε ανάγκη υποστήριξης του προ- Εικ. 1. Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Ταξιαρχών Γουριάς.
γράμματος συντήρησης της αρμόδιας για την περιοχή
Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας, και ύστερα από
την εκπόνηση και έγκριση των σχετικών μελετών, εντά-
χθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΠΕΠ Δυτικής Ελ-
λάδας, το έργο «Συντήρηση, αποκατάσταση της Ι. Μ.
Ταξιαρχών Γουριάς Μεσολογγίου» που περιλάμβανε το
υποέργο «Συντήρηση, αποκατάσταση των τοιχογραφι-
ών» του ναού. Οι εργασίες εκτελέστηκαν με αυτεπιστα-
σία από τη ΔΣΑΝΜ, με υπεύθυνο τον προϊστάμενο του
τμήματος συντήρησης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών
μνημείων κ. Χ. Λιωνή, από το 2007 μέχρι το 2009.

Καθολικό Ιεράς Μονής Ταξιαρχών Γουριάς

Ο Ι. Ν. Ταξιαρχών ήταν το Καθολικό της ομώνυμης μο-
νής στη Γουριά Αιτωλοακαρνανίας (εικ. 1). Από το μονα-
στικό συγκρότημα σώζονται, εκτός από το ναό, ερείπια
μόνο των κελιών και της τράπεζας. Το αρχικό κτίσμα του
ναού, το οποίο υπέστη πολλές αλλαγές με την πάροδο
των αιώνων, χρονολογείται στον 16ο αιώνα. Το κτίσμα
αρχικά ήταν μονόχωρο με δίριχτη στέγη και τοιχογραφι-
κό διάκοσμο στο εσωτερικό του. Ο νάρθηκας θεωρείται
μεταγενέστερος.
Εικ. 2. Τμήμα της δεύτερης ζωγραφικής φάσης πάνω από το
αρχικό στρώμα. Διακρίνονται οι εκδορές ως προετοιμασία για
την τοποθέτηση του δεύτερου ζωγραφικού στρώματος.
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος, ιδιαίτερης ιστορικής
σημασίας, σώζεται στο Καθολικό και διακρίνεται σε δύο
φάσεις (εικ. 2). Η πρώτη φάση περιορίζεται στο βόρειο
τοίχο και φανερώνει ζωγράφο με άριστη τεχνική κατάρ-
τιση, ενώ η μεταγενέστερη καλύπτει τοίχους και την κα-
μάρα του κυρίως ναού και τμήματα του νάρθηκα. Η ζω-

145
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΙΝΩΣ

Εικ. 3. Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης. Συγκρά- Εικ. 4. Μετά τις εργασίες συντήρησης. Πλήρωση της ρωγμής
τηση και στερέωση της τοιχογραφίας. και της απώλειας με νέο κονίαμα, καθαρισμός της ζωγραφικής
επιφάνειας.

γραφική αυτή χρονολογείται στα τέλη του 18ου αιώνα

και κατά τον Α. Παλιούρα1 συμπίπτει με την κατασκευή
του Νάρθηκα. Σε μικρό τμήμα του νοτίου τοίχου εντο-
πίστηκαν και σπαράγματα τοιχογραφιών μιας τρίτης νε-
ότερης φάσης.
Το μνημείο παρουσίαζε σοβαρό στατικό πρόβλημα
που οφειλόταν στην εξασθένηση της συνοχής της τοι-
χοποιίας, στη μεγάλη ρωγμή στο κέντρο της καμάρας
του Κυρίως Ναού, στην υποχώρηση του «κλειδιού» στην
κόγχη του Ιερού, στην αποκόλληση των αντηρίδων εξω-
τερικά στο βόρειο και νότιο τοίχο όπως περιγράφεται
στη μελέτη αποκατάστασης του αρχιτέκτονα Χ. Κατσι-
μπίνη2. Σημαντικό πρόβλημα ήταν και η κακή κατάστα-
ση της στέγης, η οποία σε συνδυασμό με τις ρωγμές της
τοιχοποιίας επέτρεπε την εισροή υδάτων στο ναό προ-
καλώντας την αύξηση των τιμών της σχετικής υγρασίας
στο εσωτερικό του μνημείου.
Πολλοί παράγοντες συνέβαλλαν στην επιδείνω-

Εικ. 5. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας μετά τις εργασίες συντήρη- 1. Παλιούρας 2004.

σης. 2. Κατσιμπίνης 1998.

146
 Ε Ρ ΓΑ Σ Υ Ν Τ Η Ρ Η Σ Η Σ Σ Τ Η Ν Π Ε Ρ Ι Ο Χ Η Τ Η Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ
Εικ. 6. Ο ναός των Ταξιαρχών εσωτερικά μετά τις εργασίες συντήρησης.
ση της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών του
ναού. Όπως περιγράφεται στη μελέτη συντήρησης, που
εκπονήθηκε από τη ΔΣΑΝΜ, οι παράγοντες αυτοί επέ-
δρασαν συνδυαστικά και συνοψίζονται ως εξής3:
1. Μηχανική καταπόνηση του κτιρίου - Φυσικοί πα-
ράγοντες και μεταγενέστερες επεμβάσεις. Σεισμικές
δονήσεις, καθώς και η αφαίρεση των ξύλινων στοιχείων
είχαν ως αποτέλεσμα την καταπόνηση της φέρουσας κα-
τασκευής (εικ. 3).
2. Παρουσία υγρασίας και εναλλαγές θερμοκρασίας.
Η κίνηση της υγρασίας, βασική αιτία μεταφοράς διαλυ-
τών αλάτων στην επιφάνεια των τοίχων και στη συνέ-
χεια η κρυστάλλωσή τους έχει ως αποτέλεσμα την εξα-
σθένηση των επιχρισμάτων.
Η χρήση τσιμέντου, κυρίως σε σημεία απωλειών, το
οποίο σχηματίζει διαλυτά άλατα, οδήγησε στην άσκηση
μηχανικών τάσεων σε παρακείμενα στρώματα τοιχογρα-
φιών. Νεότερα επιχρίσματα στη ζωγραφική επιφάνεια,
3. Λιωνής - Καβαλέκα - Κανακάρη 2001.
εκδορές και ίχνη από πυρκαγιά αλλοίωσαν αισθητικά τη
μορφή του ζωγραφικού διακόσμου.
Οι προτεινόμενες, από τη μελέτη, επεμβάσεις συ-
ντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών του Ι.
Ν. Ταξιαρχών είχαν χαρακτήρα διάσωσης και ανάδειξης
του τοιχογραφικού διακόσμου του μνημείου. Στηρίχθη-
καν στην εκτίμηση της ιστορικής αξίας και της κατά-
στασης διατήρησής τους, καθώς και στις βασικές αρχές
που διέπουν τη συντήρηση και αναφέρονται σε ήπιες και
αντιστρεπτές επεμβάσεις.
Οι εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν στο
πλαίσιο του υποέργου και παρουσιάστηκαν σε ημερίδα
που διοργάνωσε η ΔΣΑΝΜ με τίτλο «Έργα συντήρησης
συγχρηματοδοτούμενα από το Γ´ ΚΠΣ» ήταν οι εξής4:
1. Σωστικές επεμβάσεις πριν και κατά τη διάρκεια των
αναστηλωτικών εργασιών. Πραγματοποιήθηκαν οπλι-
σμοί και σφραγίσεις ρωγμών (εικ. 4), όπου οι τοιχογρα-
φίες, ιδιαίτερα της δεύτερης φάσης, παρουσίαζαν απο-
4. Σοφόπουλος 2011.
147
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΙΝΩΣ

Εικ. 7. Ο Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής στο Αρχοντοχώρι.

κολλήσεις και υπήρχε κίνδυνος κατάρρευσής τους.

2. Στερεώσεις του υποστρώματος των τοιχογραφιών με
τη διοχέτευση ενέσιμου υλικού (υδραυλικής ασβέστου)
από ρωγμές ή σημεία απωλειών.
3. Στερεώσεις ζωγραφικής επιφάνειας απολεπισμένων ή
κονιορτοποιημένων ζωγραφικών στρωμάτων με υδατική
Εικ. 8. Άποψη του ζωγραφικού διακόσμου.
διασπορά ακρυλικού πολυμερούς.
4. Αφαίρεση νεότερων επεμβάσεων, κονιαμάτων και
ασβεστοχρισμάτων, σε σύνολο 30 μ2.
5. Καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας με αφαίρεση
κρυσταλλωμένων αλάτων, αιθάλης, σκόνης, ρύπων, μικρο-
οργανισμών με τη χρήση επιθεμάτων σε σύνολο 223 μ2. Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Αρχοντοχωρίου
6. Αισθητική αποκατάσταση περιορισμένης έκτασης που Ένα μνημείο με ανάλογα προβλήματα, επίσης στην περι-
στόχευε στην επίλυση προβλημάτων που δημιουργούν οχή της Αιτωλοακαρνανίας, το οποίο ελπίζουμε να τύχει
οι απώλειες στην ανάγνωση των παραστάσεων, ώστε να της ίδιας φροντίδας με τους Ταξιάρχες Γουριάς, είναι ο
επιτευχθεί η επανάκτηση της ενότητας του ζωγραφικού ναός της Ζωοδόχου Πηγής στο Αρχοντοχώρι (εικ. 7).
διακόσμου (εικ. 4, 5, 6). Ύστερα από πρωτοβουλία του προέδρου του Δ.Σ. του
Για την τεκμηρίωση των εργασιών τηρήθηκε καθημε- Δήμου Ξηρομέρου, κ. Β. Μουρκούζη και του ομότιμου
ρινό ημερολόγιο, δεκαπενθήμερες, μηνιαίες και τριμηνι-
καθηγητή, κ. Αθ. Παλιούρα, επισκεφθήκαμε το μνημείο
αίες αναφορές και δημιουργήθηκε φωτογραφικό αρχείο
για την επίβλεψη της μελέτης συντήρησης που εκπονή-
από κάθε φάση εργασιών.
θηκε από τους συντηρητές Γ. Παυλόπουλο και Μ. Χα-
Στο σημείο αυτό οφείλουμε να αναφερθούμε στη
τζηνικολάου, ύστερα από σχετική ανάθεση από το Δήμο
συμβολή του καθηγητή Π. Κοντού, γραμματέα του Πα-
νεπιστημίου Αθηνών καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, Αρχοντοχωρίου (εικ. 9).
καθώς και στη φροντίδα του για τη δημοσίευση των Ο ναός ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης καμαρο-
αποτελεσμάτων των εργασιών5. σκέπαστης βασιλικής με νάρθηκα. Από τις δύο κτητορι-
κές επιγραφές προκύπτει ότι ο ναός αγιογραφήθηκε το
5. Λιωνής 2011. 1669 και το 1670 (εικ. 8).

148
 Ε Ρ ΓΑ Σ Υ Ν Τ Η Ρ Η Σ Η Σ Σ Τ Η Ν Π Ε Ρ Ι Ο Χ Η Τ Η Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ

Εικ. 9. Ο αείμνηστος καθηγητής Αθανάσιος Παλιούρας, κατά τη διερεύνηση και εξέταση της κατάστασης διατήρησης του τοι-
χογραφικού διακόσμου του Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής Αρχοντοχωρίου.

Το μνημείο παρουσιάζει πολλά προβλήματα στην μικροκλίματος, καθώς και των χαρακτηριστικών της
τοιχοποιία εξωτερικά, στη στέγη και εσωτερικά στα τόξα κατασκευής των τοιχογραφιών, τα αποτελέσματα των
με μετατόπιση των «κλειδιών». Λόγω της εισροής υγρα- οποίων θα συμβάλουν στην ερμηνεία της παθολογίας
σίας στο ναό, το κονίαμα του υποστρώματος των τοι- τους.
χογραφιών εμφανίζει κονιορτοποίηση ενώ η ζωγραφική Όπως έγινε και στην περίπτωση των Ταξιαρχών Γου-
επιφάνεια παρουσιάζει ειδικά προβλήματα κρυστάλλω- ριάς, η αντιμετώπιση των προβλημάτων του ζωγραφικού
σης αλάτων, που έχουν εντοπιστεί και σε άλλα μνημεία διακόσμου απαιτείται να πραγματοποιηθεί παράλληλα
και οφείλονται σε ειδικές συνθήκες μικροκλίματος, κα- με τις αναστηλωτικές επεμβάσεις, ώστε να επιτευχθεί με
θώς και στα τεχνικά χαρακτηριστικά της ζωγραφικής. τον καλύτερο τρόπο η διάσωση και ανάδειξη του σημα-
Στην προκαταρκτική εξέταση και κατά τη συλλογή ντικού αυτού μνημείου.
στοιχείων για την εκπόνηση της μελέτης διαπιστώθηκαν
επιζωγραφίσεις και παλαιότερο ζωγραφικό στρώμα στο
κτιστό τέμπλο και στο νότιο εξωτερικό τοίχο πάνω από
τη θύρα της εισόδου.
Τα ιδιαίτερα προβλήματα που παρουσιάζουν οι τοι-
χογραφίες αυτού του μνημείου απαιτούν την εφαρμογή
συγκεκριμένων μεθόδων εξέτασης των συνθηκών του

149
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΙΝΩΣ
Abstract
Conservation works in Aetolia-Acarnania
T he Directorate of Conservation of Ancient and
Modern Monuments, with its specialized person-
nel, collaborated with the 8th and the 22nd Ephorate of
Byzantine Antiquities in the Aetolia-Acarnania region,
implementing conservation studies and rescue works in
endangered monuments.
The project “Conservation of the wall paintings of Tax-
iarches Monastery in Gouria”, part of this collaboration,
was co-financed by Greece and the European Union,
through the 3rd Community Support Framework. The
monument was decorated in two phases. The wall paint-
ings of the earlier phase are dated to the 16th century,
while the later to the late 18th century. The wall paint-
Βιβλιογραφία
Κατσιμπίνης 1998: Χ. Κατσιμπίνης, Μελέτη αποκατάστασης Ι.
Μ. Ταξιαρχών Γουριάς Αιτωλοακαρνανίας, Αθήνα 1998.
Λιωνής - Καβαλέκα - Κανακάρη 2001: Χ. Λιωνής - Χ. Καβαλέ-
κα - Ο. Κανακάρη, Μελέτη συντήρησης και αποκατάστα-
σης τοιχογραφιών Ι. Ν. Ταξιαρχών Γουριάς Μεσολογγίου,
Αθήνα 2001.
Λιωνής 2011: Χ. Λιωνής, «Ιερά Μονή Ταξιαρχών στη Γουριά
Αιτωλοακαρνανίας. Η συντήρηση των τοιχογραφιών»,
Τα Αιτωλικά 16 (2011), 167-177.
150
Nikolaos Minos
ings suffered great damages, mainly because of the static
problems of the building and the water inflow, but also
due to problematic previous interventions with cement
mortars. The conservation intervention included remov-
al of old repair mortars, consolidation of the wall paint-
ings, cleaning and partial restoration.
The duration of the conservation project was from 2007
to 2009 and was implemented by the Directorate of Con-
servation of Ancient and Modern Monuments.
Another monument with similar problems that hope-
fully will be treated as well is the Zoodochos Pigi church
in Archontochori.
Παλιούρας 2004: Αθ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνα-
νία, Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή μνημεια-
κή τέχνη, Αγρίνιο 20042.
Σοφόπουλος 2011: Χ. Σοφόπουλος, «Συντήρηση και αποκα-
τάσταση τοιχογραφιών ναού Ταξιαρχών Γουριάς Μεσο-
λογγίου», στο Έργα συντήρησης συγχρηματοδοτούμενα
από το Γ´ ΚΠΣ, Αθήνα 2011.
 Τ Ο Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Π Ε Ρ Π Υ Ρ Ο Τ Ο Υ Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Α Ι Ω Α Ν Ν Η Γ´ Β Α Τ Α Τ Ζ Η
Το χρυσό υπέρπυρο του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ´ Βατάτζη
από τις ανασκαφές στον Άγιο Γεώργιο Ευηνοχωρίου
Αιτωλοακαρνανίας
Ο ι ανασκαφές της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρ-
χαιοτήτων στον Άγιο Γεώργιο Ευηνοχωρίου έχουν
φέρει στο φως πολυάριθμα νομισματικά ευρήματα. Πρό-
κειται κυρίως για χάλκινα βυζαντινά, αλλά και αρκετά
δυτικά μεσαιωνικά, τα οποία θα αποτελέσουν αντικεί-
μενο επόμενης εκτεταμένης μελέτης στο άμεσο μέλλον1.
Το πρώτο και εντυπωσιακότερο όλων εύρημα στον
Άγιο Γεώργιο Ευηνοχωρίου2 είναι ένα υπέρπυρο του
Ιωάννη Γ´ Δούκα Βατάτζη (αυτοκρατορία της Νίκαιας
1222-1254), το οποίο προέρχεται από το νομισματοκο-
πείο της Μαγνησίας. Το υπέρπυρο εντάσσεται στη δεύ-
τερη νομισματοκοπία του αυτοκράτορα και μάλιστα σε
αυτήν, την οποία ο Μ. Hendy ονόμασε «transitional B»3.
Το συγκεκριμένο εύρημα βρίσκεται σε αρκετά καλή
κατάσταση. Ελαφρώς εφθαρμένα είναι το αριστερό και
δεξί τμήμα του οπισθότυπου με αποτέλεσμα να μην εί-
ναι δυνατή η ανάγνωση της επιγραφής. Έχει διάμετρο 28
χιλιοστά και βάρος 4 γραμμάρια.
Στον εμπροσθότυπο φέρει απεικόνιση του Χριστού
σε πολυτελή θρόνο χωρίς ερεισίνωτο. Στο δεξί τμήμα
πάνω από τον θρόνο υπάρχει μια στιγμή. Ο Χριστός
απεικονίζεται γενειοφόρος με φωτοστέφανο, χωρίς
σταυρό όπισθεν της κεφαλής. Ο φωτοστέφανος ορίζεται
ως μια σειρά στιγμών. Ο Χριστός απεικονίζεται γενειο-
φόρος, ενδεδυμένος με τούνικα και κολόβιον. Στο αρι-
στερό χέρι φέρει Ευαγγέλιο, ενώ το δεξί το έχει υψωμένο
σε στάση ευλογίας. Εκατέρωθεν της κεφαλής διακρίνε-
ται η βραχυγραφία:
1. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω στον δρ Ιωάννη Χουλιαρά, προϊ-
στάμενο της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για την άδεια να
μελετήσω τα νομισματικά ευρήματα.
2. Soustal - Koder 1981, 155-156. Veikou 2012, 428-429.
3. Hendy 1999.
Χρήστος Σταυράκος
IC // XC Ἰ(ησοῦ)ς // Χ(ριστό)ς
Σε αντίθεση με τις πρώιμες κοπές υπέρπυρων του Ιω-
άννη Γ´ Βατάτζη από το νομισματοκοπείο της Μαγνησί-
ας, εδώ δεν εμφανίζεται η επιγραφή
KERO // HΘΕΙ Κ(ύρι)ε βο- // ήθει
Στον οπισθότυπο απεικονίζεται ο αυτοκράτορας
Ιωάννης Γ´ (αριστερά) να στέφεται από τη Θεοτόκο (δε-
ξιά). Ο αυτοκράτορας, ο οποίος στο δεξί του χέρι κρατά-
ει λάβαρο και στο αριστερό φέρει ανεξικακία, είναι ενδε-
δυμένος με αυτοκρατορική περιβολή. Το στέμμα φέρει
τα χαρακτηριστικά περπενδούλια του τύπου 6b (Hendy,
Catalogue IV 2). To κολάρο του είναι διακοσμημένο με
εννέα πολύτιμους λίθους, ενώ ο αυτοκρατορικός λώρος
στο ανώτερο τμήμα του με δεκαέξι και στο κατώτερο με
δέκα, αντίστοιχα πολύτιμους λίθους.
Από τις επιγραφές του οπισθότυπου έχει σωθεί μόνο
το ΜΡ (= Μήτηρ) στο άνω τμήμα της παράστασης μετα-
ξύ της Θεοτόκου και του αυτοκράτορα.
Αγιογραφικά κείμενα του 14ου αιώνα αναφέρουν ως
τόπο καταγωγής της οικογένειας Βατάτζη4 την περιοχή
της Ορεστειάδος, μέλη της οποίας την κυβερνούσαν. Αν
και η θέση της βυζαντινής Ορεστειάδας δεν έχει με ακρί-
βεια ταυτιστεί5, θεωρείται ότι ο Ιωάννης Βατάτζης γεν-
νήθηκε στο Διδυμότειχο6 μεταξύ 1192 και 11947. Ο D.
Polemis θεωρεί ότι ήταν γιος του Βασιλείου Βατάτζη8. Ο
Ιωάννης διαδέχθηκε στον θρόνο της αυτοκρατορίας της
Νίκαιας τον Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρη, αφού είχε λάβει ως
σύζυγο την κόρη του αυτοκράτορα, Ειρήνη. Ο Ιωάννης
4. Amantos 1931, 492. Αμάντος 1951. Polemis 1968, 106 κ.ε.
5. Langdon 1978, 21 κ.ε.
6. Soustal 1991, 240-244.
7. Langdon 1978, 39 κ.ε.
8. Polemis 1968, 107.
151
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Σ ΤΑΥ ΡΑ Κ Ο Σ
πέθανε το 1254 και ετάφη στη μονή των Σωσάνδρων
στη Μαγνησία της Μ. Ασίας9. Αργότερα αγιοποιήθηκε10.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ούτε ο ίδιος ο Ιωάννης ούτε
σύγχρονες προς αυτόν πηγές τον αναφέρουν με το οικο-
γενειακό όνομα Βατάτζης, παρά μόνον με το Δούκας11.
Ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία για την καταγωγή του
αυτοκράτορα από την οικογένεια Βατάτζη. Τόσο οι βυ-
ζαντινές και λατινικές γραπτές πηγές, λίγο μετά τον θά-
νατό του, τον αποκαλούν και με το οικογενειακό όνομα
Βατάτζης, όσο και τα 17 καρατίων υπέρπυρά του ονομά-
ζονται σε μαθηματικό δοκίμιο των αρχών του 14ου αιώ-
να perperi boctazati, γεγονός το οποίο αντικατοπτρίζει
τη διαδεδομένη γνώση και πεποίθηση για την οικογε-
νειακή προέλευση του Ιωάννη Γ´12.
Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους πο-
λιτικούς ηγεμόνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και
σίγουρα τον πλέον επιτυχημένο της περιόδου της Νίκαι-
ας. Στις επιτυχίες του, οι οποίες βέβαια δεν είναι άσχετες
9. Polemis 1968, 108.
10. Ciolfi 2014, 273-278.
11. Langdon 1978, 34 κ.ε.
12. Hendy 1985, 527, υποσ. 393: το χειρόγραφο φυλάσσεται στη βι-
βλιοθήκη του Columbia University (ref. no. X511 AI 3).
152
με την αδυναμία της λατινικής αυτοκρατορίας και τα
σφάλματα των άλλων Βυζαντινών και Βούλγαρων ηγε-
μόνων, συγκαταλέγονται τόσο η επέκταση της Νίκαιας
στη Μικρά Ασία και στις ευρωπαϊκές επαρχίες, όσο και
η πολιτική και η οικονομική σταθεροποίηση της αυτο-
κρατορίας13. Επιπλέον έλαβε πρωτοφανή, για τα σημερι-
νά δεδομένα, οικονομικά μέτρα οικονομικού “εθνικού”
προστατευτισμού με σκοπό την τόνωση της εγχώριας
παραγωγής και τη μείωση των εξόδων14.
Οι πηγές συμφωνούν, ότι κατά τη διάρκεια της δι-
ακυβέρνησής του παρατηρήθηκε αύξηση της αγροτικής
παραγωγής, γεγονός το οποίο ασφαλώς συνδέεται πι-
θανότατα επιπροσθέτως και με γεωγραφικούς και δημο-
γραφικούς παράγοντες στη Μ. Ασία του πρώτου μισού
του 13ου αιώνα. Ιδιαίτερης σημασίας και καινοφανές για
την οικονομία της εποχής παραμένει το μέτρο, σύμφωνα
με το οποίο οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας της Νίκαιας
επιτρέπονταν να χρησιμοποιούν μόνο τα προϊόντα των
ντόπιων εργαστηρίων μεταξιού. Ο ιστορικός Νικηφόρος
Γρηγοράς είναι σαφής:
13. Langdon 1978, 258-272. Ostrogorsky 1981, 112 κ.ε.
14. Βλ. Mitsiou 2010, 195-205.
 Τ Ο Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Π Ε Ρ Π Υ Ρ Ο Τ Ο Υ Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Α Ι Ω Α Ν Ν Η Γ´ Β Α Τ Α Τ Ζ Η
«Ἕτερον δὲ, ἐπειδὴ ἑώρα τὸν ῥωμαϊκὸν πλοῦτον μάτην
κινούμενον ἐς τὰ ἐξ ἀλλοδαπῶν ἐθνῶν ένδύματα, ὅσα τε
ἐκ Σηρῶν Βαβυλώνιαι καὶ Ἀσσύριαι ταλαισιουργίαι ποικί-
λως δημιουργοῦσιν καὶ ὅσα χεῖρες Ἰταλῶν εὐφυῶς ἐξυφαί-
νουσιν, ἐξήνεγκε δόγμα, μηδένα τῶν ὑπηκόων χρήσθαι
αὐτοῖς, εἰ μὴ βούλοιτο, ὅστις πότ᾽ ἄρ᾽ εἴη, αὐτὸς τε καὶ
γένος ἄτιμος εἶναι· ἀλλ᾽ ἢ μόνοις τοῖς ὅσα ἡ Ῥωμαίων γῆ
γεωργεῖ καὶ αἱ Ῥωμαίων ἀσκούσι χεῖρες15».
Η αυτάρκεια, την οποία προώθησε στον τομέα της
παραγωγής και κατανάλωσης προϊόντων, δεν οδήγη-
σε βέβαια στον περιορισμό του εμπορίου γενικότερα.
Στόχος του αυτοκράτορα ήταν τα προϊόντα πολυτε-
λείας (κυρίως το μετάξι) αλλά και οι Λατίνοι και Σελ-
τζούκοι έμποροι16. Ενδεικτικό παράδειγμα της στάσης
του Ιωάννη Γ΄ απέναντι στις δυνατότητες παραγωγής
και οικονομικής της εκμετάλλευσης είναι το περιστα-
τικό που περιγράφει ο Νικηφόρος Γρηγοράς. Σύμφωνα
με τον βυζαντινό ιστορικό ο αυτοκράτορας με τα έσο-
δα από την πώληση των αυγών παρήγγειλε στέμμα για
15. Νικηφόρος Γρηγορᾶς (εκδ. Β. Niebuhr, Corpus scriptorum histo-
riae byzantinae), Βόννη 1829, I 43, 24.
16. Mitsiou 2010, 199-200.
την αυτοκράτειρα, διακοσμημένο με πολύτιμους λίθους
και μαργαριτάρια, το οποίο για τον λόγο αυτόν ονόμασε
«ὠάτον»17.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στις καινοτομίες του συγκε-
κριμένου αυτοκράτορα ανήκει η εισαγωγή του χρυσού
υπέρπυρου και τoυ χαλκού τεταρτηρού. Αν και δεν είναι
δυνατόν να διατυπωθεί με σαφήνεια, εάν αυτές έγιναν
σταδιακά ή συντονισμένα, το έτος 1227 φαίνεται να εί-
ναι η πλέον πιθανή χρονολόγηση της κοπής των δύο αυ-
τών νομισμάτων στο νομισματοκοπείο της Μαγνησίας.
Το έτος αυτό αποτελεί τέλος ινδικτιώνος και απαρχή
νέας, με συνέπεια να επιτρέπει τέτοιου είδους θεσμικές
αλλαγές. Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται από το γεγο-
νός ότι ήδη από το 1224 ο Ιωάννης Γ΄ είχε εκδιώξει τους
Λατίνους από τη βορειοδυτική Μικρά Ασία18, με αποτέ-
λεσμα να του παρέχεται η δυνατότητα να προχωρήσει
σε πλήρη οικονομική αναδιοργάνωση της περιοχής του
17. Νικηφόρος Γρηγορᾶς (εκδ. Β. Niebuhr, Corpus scriptorum
historiae byzantinae), Βόννη 1829, I 43, 12-15: ὡς ὀλίγου χρόνου πρὸς τῶν
συναχθέντων, ἐντεῦθεν χρημάτων στέφανον κατασκευασθῆναι τῇ βασιλίδι,
λίθοις καὶ μαργάροις λίαν πολυτελέσι διηνθισμένον, ὃν καὶ ὠάτον ὁ βασι-
λεὺς ἐπωνόμασε, διὰ τὸ ἐκ τῆς τῶν ὠῶν πράσεως κατεσκευάσθαι αὐτόν.
18. Langdon 1978, 69-76.
153
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Σ ΤΑΥ ΡΑ Κ Ο Σ
Σκαμάνδρου19. Η ευθύνη της προσπάθειας αυτής ανατέ-
θηκε σε δυο υψηλόβαθμους αξιωματούχους, τον καίσα-
ρα Ρωμανό και τον μέγα δομέστικο Ανδρόνικο Παλαιο-
λόγο20.
Οι κοπές χρυσών νομισμάτων του Ιωάννη Γ΄ συγκρι-
νόμενες με αυτές προηγούμενων αυτοκρατόρων της δυ-
ναστείας των Κομνηνών ή των Αγγέλων είναι εμφανώς
υποτιμημένες και η περιεκτικότητά τους σε χρυσό πέ-
φτει από τα 201/2 - 191/2 των προκατόχων του στα 18 - 16
καράτια21. Έτσι δικαιολογείται και η ονομασία δίμοιρον,
για το υποτιμημένο σε χρυσό υπέρπυρο του Ιωάννη Γ´
από τον ιστορικό Γεώργιο Παχυμέρη22.
Τα υπέρπυρα ωστόσο του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη γνώ-
ρισαν μεγάλη κυκλοφορία, η οποία καταδεικνύει την
ευρεία επικράτηση και αποδοχή του νομίσματος στις οι-
κονομικές συναλλαγές σε περιοχές ακόμη και εκτός των
συνόρων της Νίκαιας. Αυτό βέβαια αντανακλά την επι-
τυχημένη οικονομική, γενικότερα εσωτερική αλλά και
εξωτερική πολιτική του.
Ενισχυτικά στην επιτυχημένη εσωτερική και οικονο-
μική πολιτική του Ιωάννη, εκτός των μέτρων που έλαβε,
λειτούργησε ένας μεγάλος λιμός που έπληξε τους Σελ-
τζούκους την περίοδο εκείνη. Το εμπόριο των Βυζαντι-
νών άντλησε πολλά κέρδη από τις συναλλαγές με τους
Τούρκους, οι οποίοι προσπαθούσαν να επιβιώσουν23.
H E. Λιάντα σε μελέτη της από το έτος 2006 παρου-
σιάζει έναν εκτενή κατάλογο των θησαυρών, οι οποίοι
περιέχουν υπέρπυρα των αυτοκρατόρων Ιωάννη Β´ Κο-
μνηνού και Ιωάννη Γ´ Βατάτζη. Οι θησαυροί με υπέρπυ-
ρα του τελευταίου προέρχονται από τη Βουλγαρία, από
την F.Y.R.O.M., από την Ελλάδα, την Τουρκία, δύο είναι
αγνώστου προέλευσης και ένας από την Ανατολική Ευ-
ρώπη. Από τους εβδομήντα έναν αυτούς θησαυρούς πε-
νήντα ένας φέρεται να περιέχουν υπέρπυρα του Ιωάννη
Γ´, δεκαεπτά του Ιωάννη Β´, ενώ τρεις θησαυροί περιεί-
χαν υπέρπυρα και των δυο αυτοκρατόρων. Η εμφανής
υπερίσχυση των υπερπύρων του Ιωάννη Γ´ έναντι αυ-
τών του Ιωάννη Β´ μεταξύ άλλων σχετίζεται, σύμφωνα
με τη συγγραφέα, και με την τάση των νομισματολόγων
τα τελευταία χρόνια να ταυτίζουν εκ νέου νομίσματα, τα
οποία παλαιότερα είχαν αποδοθεί στον Ιωάννη Β´ και να
τα συνδέουν με τον Ιωάννη Γ´ Βατάτζη24.
19. Angold 1975, 241.
20. Cheynet - Vannier 1986, 176-178.
21. Hendy 1999, 475.
22. Γεώργιος Παχυμέρης, Ῥωμαϊκὴ Ἱστορία (εκδ. E. Weber, Corpus
scriptorum historiae byzantinae). Βόννη 1835, II 493-494.
23. Αhrweiler 1965, 8.
24. Lianta 2006, 271, υποσ. 3. Επίσης: Metcalf 1960, 203-214.
154
Αξίζει στο σημείο αυτό να παρουσιάσω το περιεχό-
μενο των θησαυρών, σε αντιστοιχία με τη γεωγραφική
τους κατανομή. Οι θησαυροί, οι οποίοι περιείχαν υπέρ-
πυρα και των δυο αυτοκρατόρων προέρχονταν κυρίως
από τη Βουλγαρία. Οι νομισματικοί θησαυροί από τη
Ρουμανία και την Τουρκία αποτελούνταν αποκλειστικά
από νομίσματα του Ιωάννη Γ´. Οι θησαυροί του Αγρι-
νίου, της Tvŭrditsa (Βουλγαρία) και της Ανατολικής
Ευρώπης (2002) περιείχαν υπέρπυρα και των δυο ηγε-
μόνων. Στον θησαυρό του Αγρινίου υπερτερούσαν αριθ-
μητικά τα υπέρπυρα του Ιωάννη Γ´, ενώ στον θησαυρό
της Tvŭrditsa εκείνα του Ιωάννη Β´25.
Η ύπαρξη των θησαυρών αυτών δείχνει την ευρεία
διάδοση και χρήση των υπέρπυρων του Ιωάννη Γ´, τα
οποία καθιερώθηκαν, όπως φαίνεται, στις ενχρήματες
συναλλαγές κατά το πρώτο μισό του 13ου αιώνα.
Ειδικά για την Μικρά Ασία ο 13ος αιώνας, κυρίως
μετά τις μεταρρυθμίσεις του Ιωάνη Γ´ Βατάτζη ήταν μια
περίοδος οικονομικής ανάπτυξης. Μαρτυρούνται εντα-
τικές καλλιέργειες (Βιθυνία, περιοχή Σμύρνης, κοιλάδα
του Μαιάνδρου), που συνετέλεσαν στην ύπαρξη πλεο-
νασμάτων σε βασικά είδη διατροφής (σιτηρά, ελαιόλα-
δο), τα οποία μαζί με το κρασί εξάγονταν στους πληγέ-
ντες από λιμό Σελτζούκους Τούρκους της Μικράς Ασίας.
Η εικόνα αυτή άλλαξε άρδην με τα μέτρα και την βαριά
φορολογία που επιβλήθηκαν αργότερα από τον αυτο-
κράτορα Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγο26.
Οι θησαυροί που βρέθηκαν στη Ρουμανία προέρχο-
νται κυρίως από την περιοχή του Δούναβη και μάλιστα
την ευρύτερη περιοχή του δέλτα του ποταμού και πρό-
κειται για εμπορικά λιμάνια (Dunărea, Giurgiu, Isaccea
[III]) ή νησάκια με λιμάνια πάνω στον ποταμό Δούναβη
(Păcuiul lui Soare)27. Οι θησαυροί αυτοί θεωρώ ότι δεν
είναι άσχετοι με τη δραστηριοποίηση των Βενετών και
Γενουατών εμπόρων στην περιοχή του Δούναβη και του
Ευξείνου Πόντου τον 13ο αιώνα28.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούμε στον περί-
φημο θησαυρό του Αγρινίου. Πρόκειται για έναν νομι-
σματικό θησαυρό, ο οποίος πιθανότατα βρέθηκε κοντά
στο Αγρίνιο τον χειμώνα 1977/1978. Μαζί με τον θησαυ-
ρό του Uzun Baïr (στην περιοχή του δέλτα του ποτα-
μού Δούναβη στη σημερινή Ρουμανία)29 αποτελούν τους
μεγαλύτερους θησαυρούς υπερπύρων του αυτοκράτορα
25. Lianta 2006, 271-274.
26. Λαΐου 2006, 495-499.
27. Βλ. Lianta 2006, 22. Morrisson - Papadopoulou 2003-2005, 138-
139. Επίσης: Grierson 1982, 265-267.
28. Jacoby 2003, 103-104, 111-114. Bratianu 1929.
29. Οberländer-Târnoveanu 2000, 499-562.
 Τ Ο Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Π Ε Ρ Π Υ Ρ Ο Τ Ο Υ Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Α Ι Ω Α Ν Ν Η Γ´ Β Α Τ Α Τ Ζ Η
Ιωάννη Γ´. Ο θησαυρός του Uzun Baïr περιέχει αποκλει-
στικά και μόνο υπέρπυρα του Ιωάννη Γ´ Βατάτζη (συ-
νολικά εκατόν εξήντα τέσσερα υπέρπυρα). Ο θησαυρός
του Αγρινίου δημοσιεύθηκε από τον D. M. Metcalf30.
Πριν τα νομίσματα πουληθούν και διασκορπιστούν σε
άγνωστα χέρια, εξετάστηκαν και ταυτίστηκαν από τον
D. M. Metcalf. Δεκαπέντε (15), όμως, εξ αυτών παρέμει-
ναν αταύτιστα. Τα υπόλοιπα είναι υπέρπυρα των παρα-
κάτω αυτοκρατόρων:
– Ιωάννης Β´ Κομνηνός (1118-1143): τρία (3) νομί-
σματα,
– Μανουήλ Α´ Κομνηνός (1143-1180): επτά (7),
– Ανδρόνικος Α´ Κομνηνός (1183-1185): δύο (2),
– Ισαάκ Β´ Άγγελος (1185-1195): δεκαοκτώ (18),
– Αλέξιος Γ´ Άγγελος (1195-1203): είκοσι τρία (23)
και
– Ιωάννης Γ´ Βατάτζης (1222-1254): διακόσια σαρά-
ντα δύο (242)31.
Άλλο ένα χρυσό νόμισμα του Ιωάννη Γ´ Βατάτζη
βρέθηκε σε ανασκαφές της ΙΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών
και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο κυρίως κτήριο, στο
πλάτωμα της Μεσογέφυρας Κόνιτσας μαζί με ένα αργυ-
ρό βενετικό grosso, το οποίο δεν ταυτίζεται με βεβαιό-
τητα32.
Ένα άλλο θέμα, το οποίο σχετίζεται με τη νομισματο-
κοπία του Ιωάννη Γ´ είναι η αντιγραφή των υπερπύρων
του αυτοκράτορα Ιωάννη Β´ Κομνηνού (1118-1143) σε
τέτοιο βαθμό, ώστε για μεγάλο χρονικό διάστημα να
ταυτίζονται τα υπέρπυρα του πρώτου ως υπέρπυρα του
δεύτερου αυτοκράτορα. Κατά δε την αντιγραφή ο Ιωάν-
νης Γ´ Βατάτζης κράτησε παράτυπα ακόμη και τον τίτλο
πορφυρογέννητος του Ιωάννη Β´.
O Μ. Hendy υποστηρίζει ότι με τον τρόπο αυτό ο
Ιωάννης Γ´ Βατάτζης προπαγάνδιζε συγγενικό δεσμό
με την οικογένεια των Δουκών και συγκεκριμένα με την
Ευφροσύνη Δούκαινα, σύζυγο του αυτοκράτορα Αλεξί-
ου Γ´ Αγγέλου (1195-1203)33. Η Ευφροσύνη Δούκαινα
ήταν κόρη του Ανδρονίκου Δούκα Καματηρού, ο οποίος
διακρίθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτο-
κράτορα Μανουήλ Α´ Κομνηνού (1143-1180) με τους
τίτλους του σεβαστού και πανσεβάστου σεβαστού34. Η
30. Metcalf 1980, 113-131.
31. Metcalf 1980, 114-115.
32. Ζάχος - Οικονομίδου 2013, 360-361. Βλ. επίσης Stavrakos 2013,
112-113.
33. Hendy 1999, 467.
34. Polemis 1968, 126-127.
Ευφροσύνη συνελήφθη κατά την πτώση του συζύγου
της από τον θρόνο τον Αύγουστο του 1203. Μετά την
δραπέτευσή της πέρασε ένα διάστημα περιπλανώμενη
και τελικά εγκαταστάθηκε στην Άρτα, όπου και πέθανε
το 121135.
Το πρόβλημα όμως της διάκρισης των υπερπύρων
των δυο αυτοκρατόρων λύθηκε μέσω ανάλυσης ιδιαί-
τερων τεχνοτροπικών διαφορών, αλλά και με τη χρήση
της ανάλυσης της καθαρότητας του μετάλλου. Τα υπέρ-
πυρα του Ιωάννη Β´ Κομνηνού είναι είκοσι καρατίων,
ενώ αυτά του Ιωάννη Γ´ Βατάτζη δεκαέξι έως δεκαοκτώ.
Ωστόσο δεν έχει ακόμη πλήρως αποσαφηνιστεί,
παρά την ανάπτυξη και τα επιτεύγματα της νομισματι-
κής έρευνας, η διάκριση των υπερπύρων του Ιωάννη Γ´
από τις λατινικές απομιμήσεις τους, οι οποίες κόπηκαν
στο νομισματοκοπείο της Κωνσταντινούπολης36.
Στις σφραγίδες του, αντίστοιχα, ο Ιωάννης Γ΄ Βα-
τάζης έχει στην πρόσθια πλευρά τον Ιησού Χριστό κατ’
ενώπιον, ιστάμενο με Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και
υψωμένο σε στάση ευλογίας το δεξί. Η επιγραφή: Ἰ(η)
σ(οῦς) Χ(ριστὸ)ς ὁ Χαλκίτης37. Στην οπίσθια πλευρά των
αυτοκρατορικών σφραγίδων ο αυτοκράτορας απεικο-
νίζεται ολόσωμος με πολυτελή ενδυμασία κρατώντας
λάβαρο στο δεξί χέρι και ένσταυρη σφαίρα στο αριστε-
ρό. Η επιγραφή έχει ως ακολούθως: Ἰωάννης δεσπότης ὁ
Δούκας38.
Η σημασία του νομισματικού ευρήματος39
Η περιοχή που κάλυπτε το κράτος της Ηπείρου, όπως
σωστά επεσήμανε η Α. Λαΐου στη μελέτη της για τη νο-
μισματική κυκλοφορία στο δεσποτάτο40, ανήκει σε αυτές
για την οικονομία των οποίων λίγα είναι γνωστά. Ωστό-
σο φαίνεται να μην υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις
σε σύγκριση με τις άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας.
Επιπλέον για την Ήπειρο διαθέτουμε, τουλάχιστον για
τη συγκεκριμένη περίοδο, τόσο γραπτές πηγές όσο και
σημαντικά νομισματικά ευρήματα (μεμονωμένα νομί-
σματα ή θησαυρούς).
Οι δημοσιευμένοι νομισματικοί θησαυροί και τα
δημοσιευμένα μεμονωμένα νομίσματα, προϊόντα ανα-
35. Polemis 1968, 131.
36. Οberländer-Târnoveanu 2000, 499-562. Lianta 2006, 280 κ.ε.
37. Στον τύπο Zacos - Veglery 1972, 118 I-II δεν υπάρχει το επίθετο ὁ
Χαλκίτης ως συνοδευτικό του Χριστού.
38. Zacos - Veglery 1972, 117-118. Nesbitt 2009, VI 102, 102.1.
39. Γενικά για τη σημασία των βυζαντινών νομισμάτων ως ιστορικής
πηγής βλ. Karayannopoulos - Weiss 1982, 172-178.
40. Laiou 2001, 207-215.
155
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Σ ΤΑΥ ΡΑ Κ Ο Σ
σκαφικής έρευνας, προέρχονται κυρίως από την Άρτα
(ανασκαφικά ευρήματα σε οικόπεδα, ευρήματα στον πε-
ρίγυρο της Παρηγορίτισσας και στην ανασκαφή του θε-
άτρου), το Αγρίνιο, τα Ιωάννινα (κάστρο), από την Πλα-
κωτή, το Μέτσοβο και τον Άγιο Αχίλειο στις Πρέσπες41.
Πριν όμως παρουσιάσω τη σημασία του συγκεκρι-
μένου ευρήματος, θεωρώ απαραίτητο να δώσω σε γενι-
κές γραμμές την εικόνα της νομισματικής κυκλοφορίας
στην Ήπειρο την περίοδο του Δεσποτάτου.
Στη μελέτη των Μ. Οικονομίδου, Ι. Τουράτσογλου
και Η. Τσούρτη για τη νομισματική κυκλοφορία στην
Ήπειρο των ύστερων βυζαντινών χρόνων καταγράφεται
η έντονη παρουσία νομισμάτων από το νομισματοκο-
πείο της Θεσσαλονίκης, φαινόμενο το οποίο λογικά εξη-
γείται από τη γεωγραφική εγγύτητα της Ηπείρου. Τόσο
στα μεμονωμένα νομισματικά ευρήματα όσο και στους
θησαυρούς η εκπροσώπηση του νομισματοκοπείου της
Νίκαιας είναι εξαιρετικά ισχνή. Όσον αφορά στα νομί-
σματα από το νομισματοκοπείο της Κωνσταντινούπο-
λης έχουμε κυρίως κοπές του Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγου
(1261-1282).
Το νομισματοκοπείο της Άρτας προχώρησε, όσο του-
λάχιστον λειτούργησε, σε κοπές τοπικού χαρακτήρα42.
Για να εξαγάγουμε, όμως, ασφαλή συμπεράσματα για τη
λειτουργία του απαιτείται μεγάλος αριθμός αξιόπιστων
ευρημάτων43. Αν εξαιρέσουμε τον θησαυρό του Αγρινίου
παρατηρείται πλήρης έλλειψη νομισμάτων από χρυσό44.
Τα γνωστά νομίσματα από χρυσό, που έχουν βρεθεί
στην Ήπειρο, προέρχονται όλα αποκλειστικά από τον
θησαυρό του Αγρινίου και στην πλειοψηφία τους είναι
κοπές του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ´ Βατάτζη από το νο-
μισματοκοπείο της Μαγνησίας. Με το συμπέρασμα αυτό
συμφωνούν και οι πληροφορίες από τις γραπτές πηγές,
όπου οι αναφορές σε χρυσά νομίσματα ως ὑπέρπυρα,
ἐξάγια, νομίσματα, χρύσινοι είναι σπάνιες και σχετίζο-
νται με τη συλλογή των φόρων. Ο Ιωάννης Απόκαυκος,
μητροπολίτης Ναυπάκτου, παραπονείται συχνά στις
αρχές για την αδυναμία της μητρόπολης και των φορο-
λογούμενων να αποπληρώσουν τους φόρους σε χρυσά
νομίσματα και αντ᾽ αυτών προτείνει την καταβολή τους
σε τρικέφαλα45.
41. Οικονομίδου - Τουράτσογλου - Τσούρτη 1992, 101-123.
42. Caramessini-Oeconomides 1976, 187-190. Πρωτονοτάριος 1982,
130-150.
43. Οικονομίδου - Τουράτσογλου - Τσούρτη 1992, 103-104.
44. Βλέπε πίνακες κατανομής μεμονωμένων νομισμάτων και νομι-
σμάτων θησαυρών: Οικονομίδου - Τουράτσογλου - Τσούρτη 1992, 107-
120.
45. Laiou 2001, 210.
156
Η έλλειψη χρυσών νομισματικών ευρημάτων από
αυτή την περίοδο αλλά και η δυσκολία εξεύρεσής τους,
όπως μαρτυρείται στις γραπτές πηγές, δικαιολογεί την
προέλευση χρυσών νομισμάτων μόνο από θησαυρούς
και μάλιστα θησαυρούς ιδιαίτερα πλουσίων πολιτών46.
Μπορούμε λοιπόν δικαίως να υποθέσουμε ότι το
σπάνιο χρυσό αυτό νομισματικό εύρημα από τον Άγιο
Γεώργιο47 βρισκόταν στην κατοχή ενός ιδιαίτερα εύπο-
ρου κατοίκου της περιοχής και πιθανότατα όχι στα χέ-
ρια κάποιου απλού κατοίκου, ο οποίος αποσκοπούσε
με αυτό να πληρώσει φόρους. Συνεχίζοντας τη σκέψη
για τον κάτοχο του χρυσού νομίσματος θα μπορούσαμε
να ισχυριστούμε με σχετική βεβαιότητα, ότι ο ναός που
ανασκάφθηκε και αποτελεί τόπο εύρεσης του χρυσού
νομίσματος αποτελούσε για κάποιο λόγο πόλο έλξης και
μελών της ιδιαίτερα εύπορης τάξης της περιοχής.
Άλλη σημαντική υπόθεση, την οποία εύλογα θα μπο-
ρούσαμε να διατυπώσουμε, είναι η σχετική με τον χρό-
νο απώλειας του νομίσματος. Η κυκλοφορία, άρα και η
κατοχή χρυσών νομισμάτων σε μια αγροτική περιοχή,
όπως αυτή που ανακαλύφθηκε το υπέρπυρο, είναι κα-
θαρά εποχιακή και καθορίζεται από την αντίστοιχη επο-
χιακότητα της αγροτικής συγκομιδής και της συλλογής
των φόρων48. Στις περιοχές αυτές, που παρήγαν κυρίως
δημητριακά και κρασί, η εποχή της συγκομιδής είναι το
τέλος του καλοκαιριού και οι αρχές του φθινοπώρου.
Οπότε φαίνεται πολύ πιθανό να έλαβε χώρα η απώλεια
του νομίσματος τη συγκεκριμένη περίοδο.
Εν κατακλείδι η εύρεση του χρυσού νομίσματος είναι
ιδιαίτερα σημαντική για τον συγκεκριμένο ανασκαφικό
χώρο, όχι μόνο επειδή αποτελεί το μοναδικό ανασκαφι-
κό εύρημα εκτός θησαυρού, το οποίο είναι από πολύτιμο
μέταλλο. Η μοναδικότητά του επιβεβαιώνει τη γνωστή
από τις πηγές δυσκολία των μελών της αγροτικής κοινω-
νίας της ευρύτερης περιοχής της Ναυπάκτου να αποκτή-
σουν χρυσά νομίσματα για την αποπληρωμή των φόρων
αλλά και την ύπαρξη κάποιων λίγων πολύ εύπορων πο-
λιτών, οι οποίοι είχαν αυτή τη δυνατότητα και ευκολία.
46. Laiou 2001, 209-211.
47. Για τη χρονολόγηση βλ. Veikou 2012, 428 (με παλαιότερη βιβλι-
ογραφία).
48. Laiou 2001, 212-213.
 Τ Ο Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Π Ε Ρ Π Υ Ρ Ο Τ Ο Υ Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Α Ι Ω Α Ν Ν Η Γ´ Β Α Τ Α Τ Ζ Η
Abstract
Ein goldenes Hyperpyron des Kaisers Johannes III Vatatzes aus den Ausgrabungen des Hagios
Georgios in Evinochorion von Aitoloakarnanien (Griechenland)
D as wichtigste der numismatischen Funden in den
Ausgrabungen des Hagios Georgios in Evinocho-
rion von Aitoloakarnanien (Griechenland) ist ein golde-
nes Hyperpyron des Kaisers Johannes III Vatatzes, das
der sogennanten “transitional B” Gruppe gehört.
Anlässlich von diesem Fund werden alle Goldmün-
zen dieses Kaisers präsentiert, die auf dem Balkan aus-
Βιβλιογραφία
Αμάντος 1951: Μ. Αμάντος, «Ἡ οἰκογένεια Βατάτζη», ΕΕΒΣ
21 (1951), 174-178.
Ζάχος - Οικονομίδου 2013: Κ. Ζάχος - Β. Οικονομίδου, «Με-
σογέφυρα Κόνιτσας. Η νομισματική Μαρτυρία», Νομι-
σματική και οικονομική ιστορία στην Ήπειρο κατά την
Αρχαιότητα, Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Νομισμα-
τική και οικονομική ιστορία στην Ήπειρο κατά την Αρχαι-
ότητα (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 3-7 Οκτωβρίου 2007)
(επιμ. Κ. Λιάμπη, Κ. Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, Κ. Ζά-
χος, Α. Ντούζουγλη, Α. Ιακωβίδου)=ΚΕΡΜΑ ΙΙΙ, Αθήνα
2013, 359-372.
Λαΐου 2006: Α. Λαΐου, «Η αγροτική οικονομία (13ος-15ος αι-
ώνας)», Η οικονομική ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο
έως τον 15ο αιώνα, Α´, 495-499, Αθήνα 2006.
Οικονομίδου - Τουράτσογλου - Τσούρτη1992: Μ. Οικονομί-
δου - Γ. Τουράτσογλου - Η. Τσούρτη, «Συμβολή στην
έρευνα της κυκλοφορίας των βυζαντινών νομισμάτων
στην Ήπειρο (1204-1332)», Πρακτικά Διεθνούς Συμπο-
σίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα 27-31 Μαΐου
1990), επιμ. Ε. Χρυσός, Άρτα 1992, 101-123.
Πρωτονοτάριος 1982: Π. Πρωτονοτάριος, «Ἡ νομισματοκοπία
τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους τῆς Ἠπείρου (1204-1268)», ΗΧ
24 (1982), 130-150.
Αhrweiler 1965: Η. Αhrweiler, «L᾽histoire et la géographie de
la région de Smyrne entre les deux occupations turques
(1081-1317) particulièrement au XIIIe siècle», Travaux et
Memoires 1 (1965), 1-204.
Amantos 1931: M. Amantos, «Βατάτκης-Βατάσης», Ἑλληνικὰ
4 (1931), 492.
Angold 1975: M. Angold, A byzantine Government in Exile.
Government and Society under the Laskarids of Nicaea
(1204-1261), London 1975.
Bratianu 1929: G. Bratianu, Recherches sur le commerce génois
dans la Mer Noire au XIIIe siècle, Paris 1929.
Christos Stavrakos
gegraben wurden und besonders diese, die in Epirus (die
bereits bekannten aus dem Hort von Agrinion und auch
ein ganz neuer Fund in der Gegend von Konitsa, nörd-
lich von Ioannina) gefunden wurden. Zusätzlich wird
die historische Bedeutung von diesem numismatischen
Fund im Rahmen der Finanzpolitik des Kaisers disku-
tiert.
Caramessini-Oeconomides 1976: M. Caramessini-Oecono-
mides, «Contribution à l᾽étude du monnayage de Mi-
chele II d᾽Épire», Actes du XIVe Congrès International des
Études Byzantines (Bucarest 6-12 Septembre 1971), ed. M.
Berza - E. Stănescu, Bucarest 1976, 187-190.
Cheynet - Vannier 1986: J.-Cl. Cheynet - J.-F. Vannier, Études
prosopographiques. Trois familles du duché d᾽Antioche,
Paris 1986.
Ciolfi 2014: L. Ciolfi, «John III Vatatzes: History, Myth and
Propaganda», Landscapes of Power. Selected Papers from
the Oxford University Byzantine Society International
Graduate Conference, Byzantine and Neohellenic Studies
10, Bern 2014.
Grierson 1982: Ph. Grierson, Byzantine Coins, Berkeley - Los
Angeles 1982.
Hendy 1985: Μ. F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary
Economy c. 300-1450, Cambridge 1985.
Hendy 1999: M. Hendy, Catalogue of the Byzantine Coins in the
Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collec-
tion. IV 2 (The Emperors of Nicaea and Their Contempo-
raries [1204-1261]), Washington D.C. 1999.
Jacoby 2003: D. Jacoby, «Foreigners and the Urban Economy in
Thessalonike, ca. 1150-ca. 1450», DOP 57 (2003), 85-132.
Karayannopoulos - Weiss 1982: J. Karayannopoulos - G. Weiss,
Quellenkunde zur Geschichte von Byzanz (324-1453), Wi-
esbaden 1982.
Laiou 2001: A. Laiou, «Use and Circulation of Coins in the
Despotate of Epiros», DOP 55 (2001), 207-215.
Langdon 1978: J. Langdon, John Ducas Vatatzes’ Byzantine Im-
perium in Anatolian Exile, 1222-54: The Legacy of his Dip-
lomatic, Military and Internal Program for the “restitutio
orbis” (unpublished thesis), Los Angeles 1978.
Lianta 2006: E. Lianta, «John II Comnenus (1118-43) or John
III Vatatzes (1222-54)? (Distinguishing the Hyperpyra of
157
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Σ ΤΑΥ ΡΑ Κ Ο Σ
John II from those of John III)», NC 166 (2006), 269-299.
Metcalf 1960: D. M. Metcalf, «John Vatatzes and John Comne-
nus. Questions of Style and Detail in Byzantine Numis-
matics», Greek, Roman and Byzantine Studies 3 (1960),
203-214.
Metcalf 1980: D. M. Metcalf, «The Agrinion Hoard. Gold
Hyperpyra of John III Vatatzes», NC 20/140 (1980),
113-131.
Mitsiou 2010: E. Mitsiou, «Ideology and Economy in the Poli-
tics of John III Vatazes (1221-1254)», First International
Byzantine Studies Symposium. Change in the Byzantine
World in the Twelfth and Thirteenth Centuries (eds. A.
Ödekan - E. Akyürek - N. Necipoğlu), Istanbul 2010.
Morrisson - Papadopoulou 2003-2005: C. Morrisson - P. Papa-
dopoulou, «L’ éclatement du monnayage dans le monde
byzantin après 1204: apparence ou réalité?», 1204, la
quatrième croisade. De Blois à Constantinople et éclats
d’empires. Catalogue d’exposition, Musée Château de
Blois et Paris, Bibliothèque Nationale de France, Musée
du cabinet des Médailles, ed. Ι. Villela-Petit, Paris 2003-
2005, 135-143.
Nesbitt 2009: J. Nesbitt, Catalogue of the Byzantine Seals at
Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Wash-
ington D.C. 2009.
158
Οberländer-Târnoveanu 2000: E. Οberländer-Târnoveanu,
«Les hyperpères du type Jean III Vatatzès. Classification,
chronologie et évolution du titre (à la lumière du trésor
d’Uzunbair, dép. de Tulcea)», Istro-Pontica, Muzeul Tul-
cean la a 50-a Aniversare 1950-2000 (eds. M. Jacob - E.
Oberländer-Târnoveanu - F. Toppoleanu), Tulcea 2000,
499-562.
Ostrogorsky 1981: G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού
Κράτους, τ. ΙΙΙ. Αθήνα 1981.
Polemis 1968: D. Polemis, The Doukai, Lοndon 1968.
Soustal 1991: P. Soustal, Thrakien (Thrakē, Rodopē und
Haimimontos), TIB 6, Wien 1991.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und
Kephallēnia, TIB 3, Wien 1981.
Stavrakos 2013: Ch. Stavrakos, The Sixteenth Century Donor
Inscriptions in the Monastery of the Dormition of the Vir-
gin (Theotokos Molybdoskepastos). The Legend of the Em-
peror Constanitne IV as Founder of Monasteries in Epirus,
Wiesbaden 2013.
Veikou 2012: M. Veikou, Byzantine Epirus. A Topography of
Transformation. Settlements of the Seventh - Twelfth Cen-
turies in Southern Epirus and Aitoloakarnania, Greece,
Leiden - Boston 2012.
Zacos - Veglery 1972: G. Zacos - A. Veglery, Byzantine Lead
Seals, I, Basel 1972.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α
Η ζωγραφική εικόνων στην Λευκάδα
τον 18ο και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Ανάμεσα στην Κρητική και Επτανησιακή τέχνη1
Η ζωγραφική που αναπτύχθηκε στο χώρο του Ιονίου
τον 18ο και 19ο αιώνα, είναι αναμφισβήτητα ένα
αδιάσπαστο φαινόμενο, που όμως δεν εξελίχθηκε με τον
ίδιο ρυθμό σε όλα τα νησιά1. Η Ζάκυνθος και η Κέρκυρα
διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε καλλιτεχνικό επίπε-
δο, καταρχήν λόγω της μακραίωνης εξάρτησής τους από
τους Δυτικούς, Φράγκους και Βενετούς στη συνέχεια,
αλλά και ως γέφυρες-σταθμοί στο ταξίδι ανάμεσα στην
βενετοκρατούμενη Κρήτη και τη Βενετία, και ως αποθέ-
τες εικόνων και κειμηλίων, όταν το 1669 τα κάστρα της
Κρήτης πάρθηκαν από τους Τούρκους2. Σε αντίθεση η
Λευκάδα λόγω της μακρόχρονης οθωμανικής κατοχής,
σχεδόν δύο αιώνων3, αλλά και των κοινών κοινωνικών
1. Τον Οκτώβριο του 2010 και στη συνέχεια τον ίδιο μήνα του 2012
είχα την τύχη, στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος που χρημα-
τοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, να μεταβώ στη Λευκάδα
με μία ομάδα φοιτητών με σκοπό την καταγραφή των φορητών εικόνων
στους ναούς της πόλης και των περιχώρων. Θα σημειώσω ότι περιοριστή-
καμε στην πόλη της Λευκάδας και στην καταγραφή των εικόνων και όχι
των πινάκων της Επτανησιακής Σχολής, με την τεχνική της ελαιογραφίας.
Στο δημοσίευμα που ακολουθεί παρουσιάζω συνοπτικά ορισμένα έργα
που ιχνογραφούν την καλλιτεχνική παραγωγή του 18ου και των αρχών
του 19ου αιώνα στη Λευκάδα.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω καταρχήν την Μητρόπολη Λευκάδος για
την βοήθεια που μας παρείχε, την Ανίτα Κουμούση, πρώην προϊσταμένη
της 22ης ΕΒΑ, για την άδεια καταγραφής και μελέτης των εικόνων, καθώς
και τον Γιάννη Χουλιαρά, προϊστάμενο της 22ης ΕΒΑ, για την οργάνω-
ση του Συνεδρίου. Ευχαριστώ επίσης για την βοήθεια, τον ενθουσιασμό
και το μεράκι τους καταρχήν την δρ. Κατερίνα Κοντοπανάγου και τους
φοιτητές Ιζόλδη Κύργιου, Χάρις Πόλκα, Παναγιώτη Δασκαλάκη, Φανή
Τότη, Θεοφάνη Βέργο, Δημήτρη Γεωργογιάννη, Βασιλική Παππά, Μαρι-
λένα Βελτσίστα, Κατερίνα Κωνσταντίνου, Γεωργία Σουβατζή, Χάρις Πα-
παγεωργίου, επίσης τον Λευκαδίτη συντηρητή Γιάννη Τυπάλδο, που μας
πρόσφερε την αμέριστη βοήθειά του και τον καλλιτέχνη φωτογράφο Ξε-
νοφώντα Μικρώνη, που μας συνόδευε στις καθημερινές μας εξορμήσεις.
2. Για την κίνηση των κρητών ζωγράφων στα νησιά του Ιονίου βλ.
Δρακοπούλου 2004, 413-427.
3. Στα 1479 με την υποταγή των τελευταίων φράγκων ηγεμόνων
στα στρατεύματα του Γκεντούκ Αχμέτ, πασά της Αυλώνας, θα αρχίσει η
περίοδος της τουρκοκρατίας, η οποία θα διαρκέσει έως το 1684 (Ροντο-
γιάννης 1980, 381 κ.ε.).
Αγγελική Σταυροπούλου
και οικονομικών δομών με την γειτονική ηπειρωτική εν-
δοχώρα, έμεινε μακριά από τις γόνιμες αυτές εξελίξεις.
Εκτός των άλλων η επιχώρια καλλιτεχνική παράδοση
χαρακτηρίζεται από εμφανή συντηρητισμό στο ύφος,
καθώς στο περιβάλλον της υπαίθρου τα μοναστήρια,
που είχαν ιδρυθεί την περίοδο της τουρκοκρατίας, κο-
σμούνται με τοιχογραφίες, οι οποίες ακολουθούν πιστά
την παράδοση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής στην
ηπειρωτική ενδοχώρα4. Η ακμή της καλλιτεχνικής κίνη-
σης στη Λευκάδα σχετίζεται άμεσα με την κατάκτηση
του νησιού από τους Βενετούς. Στην περίοδο της Ενετο-
κρατίας οικοδομήθηκαν σχεδόν όλοι οι ναοί στην πόλη
(δέκα επτά) και αρκετοί στα περίχωρα και στα χωριά5.
Είναι μονόκλιτες βασιλικές, με οριζόντια ξύλινη οροφή
εσωτερικά, την Ουρανία και χρυσοποίκιλτα τέμπλα στο-
λισμένα με εικόνες. Τους τοίχους διακοσμούν ελαιογρα-
φίες. Και ενώ η Ζάκυνθος και η Κέρκυρα αναδεικνύο-
νται σε σπουδαία, ιδιαίτερα η Ζάκυνθος, και πρωτοπόρα
καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής, στη Λευκάδα ξενόφερ-
τοι είναι οι ζωγράφοι, που θα μεταφέρουν και θα διδά-
ξουν εκεί τη νέα αισθητική που αντιπαραβάλλει στην
βυζαντινή ιερατική τεχνοτροπία τον ιταλικό νατουρα-
λισμό· ο Παναγιώτης Δοξαράς6, από τη Μάνη, ιππότης
των Βενετών, θεωρείται εισηγητής της Επτανησιακής
Σχολής. Μαθητής του κρητικού Λέω Μόσχου, ο οποίος
του δίδαξε την «προφεσιόν τῆς ἁγιογραφοσύνης» και τον
εμύησε στο ιταλοκρητικό ύφος, μαθήτευσε στη Βενετία
4. Δημητρακοπούλου-Μούτσικα 2010.
5. Ένα μόλις χρόνο μετά την άφιξη των Βενετών αρχίζει η ανοικοδό-
μηση. Στα 1685 ιδρύεται ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνα (Μαχαιράς 1957.
Ροντογιάννης 1974, 1-3, 122 κ.ε. Σολδάτος 1990, 442-47. Ροντογιάννης
2006, 673).
6. Προκοπίου 1964, 299. Ροντογιάννης 1974, 241 κ.ε. Χαραλαμπίδης
1978, 25-32. Χαραλαμπίδης 1983, 433-443. Χατζηδάκης 1987, 280-281.
Δρακοπούλου 2010. Αλεβίζου 2013, 127-131.
159
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 1. Ναός Αγίου Δημητρίου, Παναγιώτη Δοξαρά (;), Ένθρο-
νη Θεοτόκος, 1721-1724.
και μετέφρασε ιταλικά θεωρητικά κείμενα για τη ζω-
γραφική καθώς και έναν κατάλογο «...τῶν νέων καί πα-
λαιῶν ζωγράφων καί διδασκάλων...». Το περίφημο «Περί
Ζωγραφίας» κείμενο, γνωστό έως τώρα ως πρωτότυπο
έργο του ιδίου, απεδείχθη πρόσφατα μετάφραση και
αυτό ιταλικών καλλιτεχνικών οδηγών7. Τα κείμενα αυτά
είναι ενδεικτικά για τον προσανατολισμό της Επτανη-
σιακής ζωγραφικής προς τα καλλιτεχνικά ιδεώδη της
Ιταλίας, καθώς υποδεικνύουν ότι «...ἡ ζωγραφία θέλει νά
φαίνεται τρυφερά, παστοφόρος καί ἁπαλή, χωρίς ὁροθε-
σίας (περιγράμματα), καθάπερ τό φυσικόν φανερώνει...».
Ο Παναγιώτης Δοξαράς έρχεται στη Λευκάδα στα 1721,
όπου του παραχωρούνται γαίες από την Γαληνοτάτη και
εγκαθίσταται εκεί προσωρινά. Πιθανόν είναι αυτός που
ζωγραφίζει τα δεσποτικά του τέμπλου στο μικρό ναό του
Αγίου Δημητρίου της πόλης8. Εκεί βρίσκεται «...τό ταφί-
ον τῆς συμβίου...» του, όπως δηλώνει στη διαθήκη του
ζητώντας να ταφεί και ο ίδιος εκεί μαζί της9. Οι εικόνες
7. Αλεβίζου 2004, 211-225. Αλεβίζου 2005.
8. Για το ναό βλ. Ροντογιάννης 1974, 133-135. Σολδάτος 1990, 211-
220.
9. Για την διαθήκη του Παναγιώτη Δοξαρά βλ. Ροντογιάννης 1974,
254-261.
160
του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέα, της ένθρονης Βρεφο-
κρατούσας (εικ. 1) και του Ιωάννη Προδρόμου (εικ. 2-3)
βρίσκονται στο ναό, ενώ η εικόνα του αγίου Δημητρίου
στο Μουσείο Μεταβυζαντινής Τέχνης της Λευκάδας και
στη θέση της υπάρχει πιστό αντίγραφο10. Στις λαμπρές
αυτές εικόνες ο «καβαλιέρης εικονογράφος» υιοθετεί,
σύμφωνα με τα διδάγματα του κρητικού του δασκάλου,
την υπάκουη στο ορθόδοξο θρησκευτικό συναίσθημα ει-
κονογραφία, την παλιά τεχνική της αυγοτέμπερας πάνω
σε ξύλο, το χρυσό βάθος και τις αδιόρατες ψιμμυθιές.
Στο εντυπωσιακά αρμονικό σύνολο των εικόνων του
Χριστού και της Θεοτόκου, τα παρακάτω στοιχεία αντι-
παρατίθενται στην συντηρητική του τάση: τα χρώματα,
γαλάζια και ρόδινα, από όπου πηγάζει φως, οι μανιερι-
στικές στάσεις, ιδιαίτερα της Παναγίας και του μικρού
Χριστού, οι θρόνοι με τους έλικες και τις γυμνόστηθες
σειρήνες στο ερεισίνωτο, στοιχείο γνώριμο στο μπαρόκ,
τα πλούσια παραπετάσματα, η ανήσυχη αναζήτηση της
προοπτικής, ιδιαίτερα εμφανής στη στάση των ποδιών
της Παναγίας και του Χριστού και τέλος η ψυχογραφία,
τα υγρά μάτια και το πλάσιμο στο «νατουράλε» στις
μορφές και τα ενδύματα11. Στην εικόνα του Προδρόμου
η ρωμαλέα μορφή, πλασμένη νατουραλιστικά, παρά το
χρυσό βάθος, στέκει εμπρός σε πλούσιο τοπίο. Εντυπω-
σιακή είναι και στις τρεις εικόνες η επίδραση του μπαρόκ
στο baldacchino των θρόνων, στη ρεαλιστική απόδοση
της υφής των μεταξωτών υφασμάτων, στο μυώδες σώμα
του Προδρόμου και στο τοπίο με τη λίμνη, τα δέντρα
και το μακρινό οικισμό (εικ. 3). Οι εικόνες αυτές, έργα
ικανού καλλιτέχνη, είναι ανυπόγραφες, ωστόσο οι αρ-
χειακές μαρτυρίες για τους δεσμούς του ζωγράφου με το
ναό έκαναν αποδεκτή την απόδοσή τους στην έως τώρα
έρευνα. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η μελέτη των
ελάχιστων σωζόμενων έργων του Παναγιώτη Δοξαρά,
που μπορούν να του αποδοθούν με ασφάλεια, δεν προ-
σφέρεται για να τεκμηριωθεί η ταυτότητα του ζωγράφου
των έργων αυτών12. Αν θεωρήσουμε δε ότι οι δεσποτικές
εικόνες στο ναό του Αγίου Δημητρίου φιλοτεχνήθηκαν
γύρω στο 1721-1722, κατά την πρώτη παραμονή του
10. Το σημερινό τέμπλο, έργο πιθανόν του Λευκαδίτη Πάνου Προ-
σαλέντη, έγινε λίγο μετά το 1869. Το αντίγραφο της εικόνας του αγίου
Δημητρίου είναι έργο πιθανόν του Δημητρίου Μπέλλου, ο οποίος φιλο-
τέχνησε και τα εικονίσματα προστά στα δεσποτικά (Ροντογιάννης 1974,
284, 290-291, 296, εικ. 73-77. Σολδάτος 1990, εικ. 179, 180).
11. Ο Π. Ροντογιάννης πιστεύει ότι οι εικόνες φιλοτεχνήθηκαν κατά
την πρώτη περίοδο της παραμονής του ζωγράφου στη Λευκάδα 1721-
1722, βλ. Ροντογιάννης 1974, 280-296, εικ. 74-77. Δρακοπούλου 2010,
εικ. 93, 94.
12. Βλ. κατάλογο των έργων Χαραλαμπίδης 1983, 437, σημ. 1. Χατζη-
δάκης 1987, 280-281. Δρακοπούλου 2010, 272-274.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α

Δοξαρά στη Λευκάδα13, και το περίφημο υπογεγραμένο

πορτραίτο του κόμη Jean Mathias Schulenburg, με έντο-
νες επιδράσεις της βενετσιάνικης προσωπογραφίας και
του δυτικού μπαρόκ, στα 1719, δύο η τρία μόλις χρόνια
πριν14, είναι φανερό ότι πρόκειται για έναν επινοητικό
καλλιτέχνη με μία δυναμική, που του επιτρέπει να υιο-
θετεί παραδοσιακά θρησκευτικά θέματα, να τα αναπλά-
θει με στοιχεία δυτικά και συγχρόνως να φιλοτεχνεί ένα
τυπικό δείγμα επίσημης προσωπογραφίας, προάγγελου
της κοσμικής νεοελληνικής ζωγραφικής. Ωστόσο στις
εικόνες της Λευκάδας ορισμένα στοιχεία προσφέρονται
για μία διεισδυτική παρατήρηση. Η παραβολή της γρα-
φής στο Ευαγγέλιο του Χριστού και στο ειλητάριο του
Προδρόμου με την γραφή της ιδιόχειρης διαθήκης του
ζωγράφου βεβαιώνει ότι πρόκειται για τον ίδιο γραφέα.
Με τον ίδιο ιδιαίτερο τρόπο γράφονται το δέλτα, το πι,
το βήτα, το ταυ κ.ά.15. Το δε μεγαλογράμματο δέλτα της
υπογραφής του στο έγγραφο το βρίσκουμε στο συμπί-
λημα του Προδρόμου στην εικόνα, καθώς και στην υπο-
γραφή του «...ΧΕΙΡ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ/ΔΟΞΑΡΑ...» στην πίσω
όψη της δεσποτικής εικόνας του Χριστού Μεγάλου
Αρχιερέα, από την Ζάκυνθο16. Οι παρατηρήσεις αυτές
συνηγορούν στην ταύτιση του ζωγράφου και ενισχύουν
Εικ. 2. Ναός Αγίου Δημητρίου, Παναγιώτη Δοξαρά (;), Πρό-
την υπόθεση ότι πράγματι πρόκειται για τον ιππότη «ει-
δρομος, 1721-1724.
κονογράφο».
Το πέρασμα του Παναγιώτη Δοξαρά από τη Λευκά-
δα επηρέασε τις μορφικές αναζητήσεις των ζωγράφων.
Στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα ένας από τους
παλαιότερους γνωστούς Λευκαδίτες ο Νικόλαος Πα-
πανολόπουλος (1708-1756)17 φαίνεται επηρεασμένος
ιδιαίτερα από το μπαρόκ. Εικάζεται ότι σπούδασε στη
Ρώμη και όταν επέστρεψε ασχολήθηκε με την αγιογρα-
φία. Συνδέεται με τους δυτικούς ιερείς, τους φράρηδες
και γνωρίζει λατινικά, έγραψε μάλιστα και μία δέηση
στα λατινικά, σε ένα μικρό εικόνισμα, στο οποίο υπο-
γράφει με λατινικούς χαρακτήρες. Στη βιογραφική εικό-
να της αγίας Παρασκευής, στον ομώνυμο ναό «ποίημα
ἐφευρετικόν Νικολάου Παπανολοπούλου 1735» όπως
υπογράφει18, υιοθετεί τα νέα μηνύματα της επτανησια-
κής τέχνης. Απεικονίζει το βυζαντινό σχήμα της βιογρα-
φικής εικόνας: στο μέσον την αγία, ολόσωμη, μετωπική

13. Βλ. παραπάνω σημ. 11.

14. Χαραλαμπίδης 1983, 433-443.
15. Ροντογιάννης 1974, εικ. 78,1-3.
16. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 46, 172. Για την υπογραφή
βλ. Χατζηδάκης 1987, εικ. 150.
17. Ροντογιάννης 1974, 327-336. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997,
278-279. Σολδάτος 1990, 265. Εικ. 3. Ναός Αγίου Δημητρίου, Παναγιώτη Δοξαρά (;), Πρό-
18. Ρηγόπουλος 1996, 176. δρομος (λεπτομέρεια).

161
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 4. Ναός Αγίων Αναργύρων, Νικολάου Παπανολόπουλου, Ευαγγελισμός, 1788.
και ολόγυρα σκηνές του βίου μέσα σε χρυσά, δίκην ανα-
γλύφου, μπαρόκ διάχωρα. Οι μικρές σκηνές, εξαιρετικής
τέχνης φανερώνουν έναν δεξιοτέχνη στην μικρογραφία,
με καλή γνώση δυτικών προτύπων στην απόδοση των
αρχιτεκτονημάτων, των μανιεριστικών στάσεων και των
πλούσιων ενδυμάτων. Η μικρή εικόνα του Ευαγγελισμού
(εικ. 4), από το ναό των Αγίων Αναργύρων, με παρόμοιες
ολόχρυσες μπαρόκ διακοσμήσεις, αναγεννησιακές ανα-
ζητήσεις στο χώρο και την προοπτική, υπογράφεται από
τον ίδιο καλλιτέχνη. Ωστόσο ο απόηχος των κρητικών
ζωγράφων της διασποράς, των οποίων τα έργα, αλλά
και οι ίδιοι, είχαν φιλοξενηθεί στα γειτονικά νησιά, επη-
ρέασε ορισμένους καλλιτέχνες, οι οποίοι διατήρησαν
δεσμούς με την παράδοση, ενώ παράλληλα υιοθετούσαν
τα νέα επιτεύγματα της επτανησιακής ζωγραφικής. Ένας
από αυτούς είναι ο Κερκυραίος Κωνσταντίνος Κονταρί-
νης, κρητικής καταγωγής, ο οποίος στα 1731 ζωγραφίζει
τις δεσποτικές εικόνες στο ναό του Αγίου Μηνά στην
πόλη19. Η υπογραφή του υπάρχει μόνον στην εικόνα
19. Για τον ζωγράφο βλ. Ροντογιάννης 1974, 229-239. Βοκοτόπουλος
1990, 163. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997, 104-106. Στα 1731 σημειώ-
νεται σε νοταριακό έγγραφο η παρουσία του ζωγράφου στο νησί (Ροντο-
162
των αγίων Βικεντίου, Μηνά και Βίκτωρος. Η σχηματική
πτυχολογία και το βαθύχρωμο πλάσιμο των μορφών με
τις λευκές ψιμμυθιές συνδέονται με τα αυστηρά κρητικά
έργα του 17ου αιώνα, που προσιδιάζουν στην τέχνη του
Τζάνε20. Το ύφος είναι διαφορετικό, επηρεασμένο από
δυτικά πρότυπα, στις τρεις μικρογραφημένες σκηνές του
βίου του αγίου Μηνά στο κάτω τμήμα της εικόνας21. Στις
άκαμπτες αυστηρές μορφές των δεσποτικών εικόνων
αναγνωρίζονται επίσης τα χαρακτηριστικά της κρητικής
του παιδείας. Ιδιαίτερα ο Χριστός Μέγας Αρχιερεύς (εικ.
5) μεταπλάθει το πρότυπο της ομόθεμης εικόνας του
Εμμανουήλ Λαμπάρδου από την Κέρκυρα22, ενώ στον
γιάννης 1974, 232). Για το ναό βλ. Ροντογιάννης 1974, 150-153. Σολδάτος
1990, 243-252.
20. Χατζηδάκη 1997, 338-340.
21. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Κονταρίνης, λίγα χρόνια πριν, στα 1699,
ζωγραφίζει στην Κέρκυρα στο ναό της Αντιβουνιώτισσας δύο μεγάλες
εικόνες-πίνακες με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη εμπνευσμένα από
φλαμανδικά χαρακτικά, χωρίς καμία παραπομπή στην παράδοση της
βυζαντινής τέχνης, Βοκοτόπουλος 1990, 163. Χονδρογιάννης 2010, 140-
146.
22. Ο τύπος αυτός υιοθετείται και σε άλλες εικόνες των αρχών του
17ου αιώνα στην Κέρκυρα (Βοκοτόπουλος 1990, 76, 97-98, εικ. 169, 177.
Βυζαντινή και μεταβυζαντινή Τέχνη στην Κέρκυρα 1994, εικ. 123. Χονδρο-
γιάννης 2010, 132, εικ. 133, 90, εικ. 91).
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α

Εικ. 5. Ναός Αγίου Μηνά, Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Χριστός Μέγας Αρχιερεύς, 1731.

163
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 6. Ναός Αγίου Μηνά, Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Εσταυ-
ρωμένος στην Αγία Τράπεζα, 1731.
Εσταυρωμένo (εικ. 6) της Αγίας Τράπεζας αντιγράφει πι-
στά το έργο που έχει αποδοθεί στον Τζάνε και βρίσκεται
στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα23. Ωστόσο
ο Κερκυραίος ζωγράφος υιοθετεί και νέα εικονογραφικά
θέματα για το διάκοσμο του τέμπλου, που έχουν ευρεία
διάδοση στα νησιά του Ιονίου24, όπως ο Χριστός «Ίδε ο
23. Βυζαντινή και μεταβυζαντινή Τέχνη στην Κέρκυρα 1994, εικ. 137.
O Τζάνε έχει φιλοτεχνήσει παρόμοια σύνθεση και στο ναό της Παναγίας
Κρεμαστής, στην Κέρκυρα, η οποία ενδεχομένως να αποτέλεσε πρότυπο
και για ανάλογα έργα του 17ου αιώνα στην Παναγία Αντιβουνιώτισα που
βρίσκεται πλάι στην Κρεμαστή (Χονδρογιάννης 2010, 200, εικ. 201, 257).
24. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 208.
164
Εικ. 7. Ναός Αγίου Μηνά, Κωνσταντίνου Κονταρίνη, Ο Νυμ-
φίος, 1731.
Άνθρωπος», στην Ωραία Πύλη (εικ. 7) και οι αρχάγγελοι
με τα σύμβολα του Πάθους, στις θύρες των παραβημά-
των. Επηρεασμένος δε από το ύφος της επτανησιακής
τέχνης επιδιώκει ρεαλιστική λεπτομέρεια στην ανατομία
του σώματος του Νυμφίου και νατουραλιστική απόδο-
ση στα ενδύματα των αγγέλων, χωρίς ωστόσο να επι-
τυγχάνει τη μορφολογική σύνδεση με τα επτανησιακά
πρότυπα25, καθώς δεν απαρνείται τους σκληρούς σκιο-
φωτισμούς.
25. Βλ. παρακάτω σ. 172-173.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α

Το έργο του είχε απήχηση στους Λευκαδίτες ζωγρά-

φους στο νησί. Την ίδια εποχή ο Νυμφίος του Τομάζο
Τζεν, στην Αγία Παρασκευή (1736)26, αλλά και αργότε-
ρα, την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, το ίδιο έργο του
Ιωάννη Ρούσσου27, καθώς και αυτό της Αγίας Τριάδας
στο Καλλιγόνι28, παραπέμπουν στον Κερκυραίο καλλι-
τέχνη. Τον δε Εσταυρωμένο του ιερού θα συναντήσουμε
και σε άλλους ναούς της πόλης σε πιστά αντίγραφα του
έργου του Κονταρίνη29.
Ο σύγχρονος ομότεχνός του, ο Λευκαδίτης Τομάζο
Τζεν (1736-1755), ίσως κρητικής καταγωγής30, όπως και
οι άλλοι ζωγράφοι με το ίδιο όνομα31, γνωρίζουν καλά
πρότυπα της κρητικής ζωγραφικής και τα εμπλουτίζουν
με πλούσια διακοσμητικά στοιχεία της επτανησιακής
τέχνης. Το αμάλγαμα αυτό απαντά σε πολλά έργα του
Τομάζο Τζεν. Στην ενυπόγραφη εικόνα του ζωγράφου με
τους Tρεις Iεράρχες, στο ναό της Παναγίας των Ξένων,
είναι εμφανής η εικονογραφική επίδραση αυστηρών
κρητικών έργων του 15ου αιώνα32 (εικ. 8). Η εικόνα πα-
ραπέμπει στην ομόθεμη από τη Συλλογή Λοβέρδου33 και
αυτήν από το ναό της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, στη
Ζάκυνθο που έφερε από το Χάνδακα ο ευκατάστατος
πρόσφυγας Γρηγόρης Σαβόγιας34. Ο Λευκαδίτης ζωγρά-
φος υιοθετεί την αυστηρότητα των επιβλητικών μορ-
φών ακόμη και τα φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά,
υπερβάλλοντας στο φωτισμό με αλλεπάλληλες λευκές
ψιμμυθιές πάνω στο βαθύχρωμο πλάσιμο και τις γενειά- Εικ. 8. Παναγία των Ξένων, Τομάζο Τζεν, Τρεις Ιεράρχες, 1736.
δες35. Ενήμερος όμως των μηνυμάτων της επτανησιακής
τέχνης διακόσμησε με περίτεχνους σταυρούς τα άμφια. αυτά προσγράφονται στις δημιουργίες του. Στο πλού-
Είναι ενδιαφέρον ότι στα αποστολικά και στο Δωδε- σιο έργο του αναγνωρίζουμε και την έντονη επίδραση
κάορτο του ναού της Αγίας Παρασκευής επισημάναμε της επτανησιακής τέχνης. Στον Χριστό Μεγάλο Αρχιε-
άγνωστες υπογραφές του ζωγράφου και έτσι τα έργα ρέα από το τέμπλο του Αγίου Σπυρίδωνα, έργο υπογε-
γραμμένο36, διατηρεί την παλαιολόγεια εικονογραφία
του θέματος, εμπλουτίζει όμως τα ενδύματα της μορφής
26. Φέρει την επιγραφή ΧΕΙΡ ΤΟΜΑΖΟΥ ΤΖΕΝ 1736 Ἀπριλίου 18
(Ροντογιάννης 1974, 311. Σολδάτος 1999, 247). με χρυσοποίκιλτες διακοσμήσεις. Στενή συνάφεια με
27. Σήμερα το βημόθυρο αυτό βρίσκεται στο Μουσείο της μονής Φα- κρητικό υπόδειγμα μαρτυρούν και άλλα έργα ανωνύ-
νερωμένης (Ροντογιάννης 1974, 419, εικ. 122,1).
28. Ροντογιάννης 1974, 158.
μων καλλιτεχνών στη Λευκάδα. Αναφέρουμε ενδεικτικά
29. Στο ναό του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου τον Επιτάφιο Θρήνο, στο ναό των Αγίων Αναργύρων37
και στον Παντοκράτορα. (εικ. 9). Ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος κρατούν το σώμα του
30. Ροντογιάννης 1974, 309-327. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997,
436-438. Σολδάτος 1999, 195. νεκρού Χριστού τυλιγμένο σε σινδόνη, η Παναγία στο
31. Όπως ο Ιάκωβος Τζεν και ο Ιωάννης (Βοκοτόπουλος 1990, 142- μέσον θρηνεί. Η σπάνια αυτή εικόνα όπου το ξύλο έχει
143. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997, 434-436).
32. Ο Ροντογιάννης αναφέρει ότι δεν φέρει υπογραφή (Ροντογιάννης
κοπεί ολόγυρα στο περίγραμμα των μορφών, μιμείται
1974, 147). πιστά ένα παρόμοιο έργο του κρητικού ζωγράφου της
33. Affreschi e Icone 1986, αριθ. 78.
34. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, εικ. 12. O απόηχος του εικονογρα-
φικού αυτού σχήματος απαντά και σε αναθηματική εικόνα της Κέρκυρας 36. Ροντογιάννης 1974, 314, εικ. 88, 1. Σολδάτος 1999, εικ. 195. Οι
(Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 102, εικ. 262). δύο δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου βρίσκονται σήμε-
35. Η γραμμική αποτύπωση της μορφής, ιδιαίτερα του αγίου Γρη- ρα στην 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μετά τον καθαρισμό τους.
γορίου του Θεολόγου, παραπέμπει σε εικόνα του ιδίου ιεράρχη, από τη 37. Για το ναό βλ. Ροντογιάννης 1974, 130-132. Σολδάτος 1999, 293-
Ζάκυνθο (α´ μισό 16ου αιώνα), Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 17. 300.

165
 Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
9
διασποράς Εμμανουήλ Τζάνε (1667)38.Τεχνοτροπικές
διαφορές στο πλάσιμο των μορφών και στην πτυχο-
λογία τοποθετούν το έργο στις αρχές του 18ου αιώνα.
Αξίζει να αναφέρουμε ακόμη τον Χριστό εν Δόξη, στο
ναό του Παντοκράτορα39, που μεταπλάθει τον τύπο
της εικόνας του Τζάνε του Μητροπολιτικού μεγάρου
της Κέρκυρας (1648)40. Ο γονατισμένος αφιερωτής σε
μικρογραφία απαντά και σε άλλες αναθηματικές εικό-
νες στα Επτάνησα41 (εικ. 10) «χείρ Δανιήλ ἱερομονάχου»,
όπως υπογράφει, «δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Δημητρί-
ου Πετσάλη 1842». Η μορφή του Χριστού παραπέμπει
στην αυστηρή εικονογραφία κρητικών προτύπων του
17ου αιώνα, ωστόσο η χαλαρή απόδοση της σχηματικής
πτυχολογίας συνηγορεί με την χρονολογία της εικόνας.
Αυστηρό κρητικό σχήμα φανερώνει και η εικόνα της
Αγίας Τριάδας στον ομώνυμο ναό στο Καλλιγόνι, έργο
αγνώστου42, η οποία ίσως αντλεί από πρότυπο επιγόνων
του Δαμασκηνού43 (εικ. 11). Το ίδιο συντηρητική είναι
38. Ο Τζάνε έχει φιλοτεχνήσει και άλλη μία εικόνα Επιταφίου. Σε να-
ούς της Κέρκυρας σώζονται αρκετά αντίγραφα του θέματος βλ. Δρανδά-
κης 1962, 69-74, εικ. 21β-24β. Chatzidakis 1962, αριθ. 112, εικ. 60. Επίσης
Χονδρογιάννης 2010, 216-217.
39. Ροντογιάννη 1974, 140. Σολδάτος 1999, εικ. 380.
40. Βυζαντινή και μεταβυζαντινή Τέχνη στην Κέρκυρα 1994, εικ. 133.
41. Για τις αναθηματικές επτανησιακές εικόνες βλ. Βοκοτόπουλος
1988, 31-52. Stavropoulou 2001, 147-163.
42. Ο Ροντογιάννης και ο Σολδάτος την αποδίδουν στον Σπυρίδω-
να Μπέλλο που έχει υπογράψει την δεσποτική εικόνα του Προδρόμου
(1771). Ροντογιάννης 1974, 372. Σολδάτος 1999, 336, εικ. 363.
43. Πρβλ. με κρητική εικόνα του β΄ μισού του 16ου αιώνα από την
Κέρκυρα (Χονδρογιάννης 2010, 74-75) και του 17ου αιώνα (Καζανάκη-
Λάππα 1996, αριθ. 29).
166
Εικ. 9. Ναός Αγίων Αναργύρων, Επιτάφιος Θρήνος (α΄ μισό
18ου αι.).
Εικ. 10. Ναός Παντοκράτορα, Ο Χριστός εν Δόξη, 1842.
Εικ. 11. Ναός Αγίας Τριάδος στο Καλλιγόνι, Αγία Τριάδα (α΄
μισό 18ου αι.).
Εικ. 12. Παναγία των Ξένων, Ιωάννη Ρούσσου, Ένθρονος Χρι-
στός, 1810.
Εικ. 13. Ναός Αγίας Τριάδος στο Καλλιγόνι, Σπυρίδωνος Βε-
ντούρα, Απόστολος Ιάκωβος, 1803.
και η εικονογραφία στις δύο υπογεγραμμένες δεσποτι-
κές εικόνες της ένθρονης Θεοτόκου και του Χριστού εν
Δόξη (εικ. 12) του Ιωάννη Ρούσσου44, στην Παναγία των
Ξένων (1810)45. Η μετωπική άκαμπτη στάση των μορ-
φών με την έντονη σχηματοποίηση και τις χρυσοκοντυ-
λιές στα ενδύματα, που παραπέμπουν σε πρότυπα του
15ου αιώνα, συνδυάζονται αρμονικά με την εκζήτηση
των μαρμάρινων μπαρόκ θρόνων. Το ίδιο παρατηρούμε
συχνά και στα αποστολικά όπου οι απόστολοι απεικο-
νίζονται σύμφωνα με αυστηρά πρότυπα της κρητικής
ζωγραφικής, καθισμένοι άλλοτε σε «ψευδοαναγεννησι-
ακούς» μαρμάρινους θρόνους, με έξεργο ανάγλυφο που
το αναδεικνύει νατουραλιστικός φωτισμός46 (εικ. 13),
44. Ροντογιάννης 1974, 410-429. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997,
335-336. Σολδάτος 1999, 275.
45. Ροντογιάννης 1974, 147, εικ. 120,2-121,1. Σολδάτος 1999, εικ. 269,
270.
46. Στο τέμπλο της Αγίας Τριάδας στο Καλλιγόνι (1803), έργο πιθα-
νόν του Βεντούρα.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α

10 11

12 13

167
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
και άλλοτε σε ολόχρυσους, με περίτεχνη μπαρόκ διακό-
σμηση από ελικόφυλλα και ερωτιδείς47.
Και το β΄ μισό του 18ου αιώνα θα συντηρηθεί η προ-
σκόλληση στα αυστηρά πρότυπα της κρητικής ζωγρα-
φικής, τουλάχιστον όσον αφορά τους καθιερωμένους
εικονογραφικούς τύπους, παράλληλα με τα πλούσια
διακοσμητικά μοτίβα του μπαρόκ και τις δυτικότρο-
πες μορφές. Ο Λευκαδίτης Στυλιανός Δεβάρης (1745-
1813)48 ζωγραφίζει το 1793, στο ναό των Αγίων Αποστό-
λων στο Φρύνι, τον Πέτρο και Παύλο αντιγράφοντας
το εικονογραφικό σχήμα του Νικολάου Ρίτζου του 15ου
αιώνα, το οποίο γνώρισε εξαιρετική διάδοση στην κρη-
47. Οι απόστολοι του Τομάζο Τζεν, στην Αγία Παρασκευή (Ροντο-
γιάννης 1974, 145) και οι απόστολοι στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής.
48. Για το ζωγράφο βλ. Ροντογιάννης 1974, 352-360. Χατζηδάκης
1987, 259-260. Δρακοπούλου 2010, 246-247.
168
Εικ. 14. Ναός Αγίου Νικολάου, Σπυρίδωνος
Βεντούρα, Ένθρονη Θεοτόκος.
τική ζωγραφική49. Ωστόσο στον αρχάγγελο Γαβριήλ της
Παναγίας των Ξένων (1813) διαπιστώνει κανείς ότι έχει
αφομοιώσει τυπολογικά και μορφολογικά την επτανη-
σιακή επίδραση50.
Αυτήν την εποχή στο νησί μια σειρά από καλλιτέχνες
προσπαθούν να βρουν το προσωπικό τους ιδίωμα στο
συγκερασμό του παλιού με το καινούριο. Τους δεσμούς
με την αυστηρή παράδοση θα διακόψει στο τέλος του
αιώνα ένας Λευκαδίτης ζωγράφος με προσωπικό ιδίω-
μα, ο Σπυρίδων Βεντούρας (1761-1835), ο οποίος μά-
λιστα δούλεψε στην Κέρκυρα και την Κεφαλονιά51. Στο
παλιότερο έργο του, στα 1795, τους Αρχάγγελους, στο
49. Χατζηδάκη 1993, αριθ. 16.
50. Ροντογιάννης 1974, 362, εικ. 108.
51. Ροντογιάννης 1974, 379-398. Χατζηδάκης 1987, 189-190. Δρακο-
πούλου 2010, 187-190. Σολδάτος 1999, 205.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α

ναό των Εισοδίων52 και λίγα χρόνια αργότερα το 1815

στις δεσποτικές εικόνες στον Άγιο Νικόλαο, στον έν-
θρονο Χριστό, τη Θεοτόκο (εικ. 14) και τον Πρόδρομο,
καθώς και στην εικόνα του τιμώμενου αγίου, την οποία
υπογράφει, αποτυπώνονται χωρίς παλινδρομήσεις τα
διδάγματα της επτανησιακής ζωγραφικής53. Σύμφωνα με
το νέο αισθητικό ιδεώδες επιχειρεί, στις σκηνές του βίου
του αγίου Νικολάου, τη ρεαλιστική σύλληψη του χώρου
και του τοπίου, την έντονη σωματικότητα στις μορφές,
την φυσιοκρατική απόδοση της πτυχολογίας και το ζω-
γραφικό πλάσιμο στα πρόσωπα ως «...εἰς τό φυσικόν καί
ἀληθινόν...» (εικ. 15). Έτσι ο καλλιτέχνης είχε μία ασφα-
λή πρόσβαση και στην κοσμική ζωγραφική φιλοτεχνώ-
ντας προσωπογραφίες, που αποτελούν την κυριότερη
έκφανσή της54. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Βεντούρας, έχο-
ντας σπουδάσει στην Βενετία, είναι ο πρώτος που χρη-
σιμοποίησε την καινούργια τεχνική της ελαιογραφίας
σε μουσαμά55. Στο ναό του Παντοκράτορα ζωγράφισε
στους τοίχους έξι μεγάλα «κουάδρα» με θρησκευτικά
θέματα που αποτελούν δημιουργίες της Επτανησιακής
Σχολής56. Ο πολυπράγμων καλλιτέχνης σχεδίασε έως
και κατόψεις και σχέδια σπιτιών.
Παρά το γεγονός ότι η ζωγραφική στην πόλη της
Λευκάδας, σε σύγκριση με τα άλλα Ιόνια νησιά, πα-
ραμένει πιστή, όσον αφορά στο στυλ, στην ορθόδοξη
παράδοση, προσκολλημένη σε δόκιμα πρότυπα των
κρητικών, είναι αξιοσημείωτο ότι στην εικονογραφία οι
ζωγράφοι υιοθετούν και τη νέα θεματική των ομότεχνών
τους στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα. Ως επιδέξιοι δε
καλλιτέχνες θα μεταβάλλουν και θα προσαρμόσουν τη
Εικ. 15. Ναός Αγίου Νικολάου, Σπυρίδωνος Βεντούρα, Άγιος
ζωγραφική φόρμα στις απαιτήσεις των νέων θεμάτων.
Νικόλαος, λεπτομέρεια.
Έτσι στο τέμπλο καθιερώνεται ως δεσποτική εικόνα ο
Χριστός Μέγας Αρχιερέας-Βασιλέας, σε προτομή57 ή έν-
θρονος58, φορεί τα άμφια του αρχιερέα, τον σάκο με τους χρυσούς σταυρούς, το ωμοφόριο και την μίτρα, σύμφω-
να με τα υποδείγματα της κρητικής ζωγραφικής59. Το
52. Ροντογιάννης 1974, 142. Σολδάτος 1999, εικ. 284.
πρότυπο της εικόνας του Εμμανουήλ Λαμπάρδου στην
53. Ροντογιάννης 1974, 394, εικ. 112,1, 113,1. Σολδάτος 1999, εικ. Κέρκυρα60, του Βίκτωρα στη Ζάκυνθο με τα σύμβολα
170-173. των τεσσάρων ευαγγελιστών να πλαισιώνουν τον έν-
54. Η προσωπογραφία του κόμη και της κόμησσας Orio, του Αλή
Πασά κ.ά. Χατζηδάκης 1987, 190. Δρακοπούλου 2010, 189, εικ. 44. θρονο Χριστό61, αλλά και αρκετές άλλες υπήρξαν ίσως
55. Οι τρεις ελαιογραφίες σε μουσαμά του Βεντούρα στον Άγιο Μηνά η αφετηρία. Οι Λευκαδίτες ζωγράφοι εμπλουτίζουν το
δεν σώζονται, βλ. Ροντογιάννης 1974, 386-389.
56. Ροντογιάννης 1974, 390-391. Δρακοπούλου 2010, εικ. 45-47. Ας
παραδοσιακό θέμα με περίτεχνες μπαρόκ διακοσμήσεις.
σημειωθεί ότι στους άλλους ναούς της πόλης οι ελαιογραφίες στους τοί-
χους είναι έργα μεταγενεστέρων ζωγράφων, όπως του Γαζή και αργότερα
της θυγατέρας του, του Στάμπογλη κ.ά. 59. Ο Χατζηδάκης πιστεύει ότι το πρότυπο ανήκει στον Ανδρέα Ρίτζο
57. Στον Άγιο Σπυρίδωνα, στον Άγιο Μηνά, στην Παναγία της Γύρας, (Χατζηδάκης 1995, αρ. 15). Επίσης Εικόνες της Κρητικής Τέχνης 1993, αρ.
στη Ζωοδόχο Πηγή, στους Αγίους Αποστόλους στο Φρύνι κ.α. Βλ. επίσης 162, 57.
παραπάνω σημ. 21. 60. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 50, εικ. 169, αριθ. 67, εικ. 177. Χονδρο-
58. Στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, του Αγίου Γεωργίου, της γιάννης 2010, 133.
Αγίας Παρασκευής, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, του Αγίου Χαρα- 61. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 42, 163-165. Μυλωνά 1998,
λάμπου στο Φρύνι κ.α. 68-69.

169
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Εικ. 16. Άγιος Σπυρίδων, Τομάζο Τζεν (;), Άγγελος με τον κί-
ονα, 1748.
Τα άμφια, τα οποία αναφέρονται στην αρχιερωσύνη του
Χριστού, τονισμένα με έντονα χρώματα, όπως το γα-
λάζιο ωμοφόριο στην εικόνα του Τζεν62, και πλουμιστά
κοσμήματα, μοιάζουν να αποδυναμώνουν την λειτουρ-
γική σημασία του θέματος. Η σύνθεση του Νυμφίου, Ίδε
ο άνθρωπος, συνοδεία των Αρχαγγέλων, εισάγεται στο
β΄ μισό του 17ου αιώνα και επικρατεί τον 18ο αιώνα στα
νησιά του Ιονίου, κυρίως στη Ζάκυνθο63, αλλά και τη
Λευκάδα, όπως για παράδειγμα στους ναούς του Αγίου
Μηνά, του Αγίου Σπυρίδωνα, του Αγίου Δημητρίου, του
Αγίου Νικολάου, της Παναγία των Ξένων. Στη Δυτική
τέχνη του 15ου-16ου αιώνα, ο Χριστός Ecce Homo ει-
κονίζεται με ανάλογο τρόπο64. Το θέμα που συνδέεται
με την Αντιμεταρρύθμιση και τον κηρυγματικό λόγο των
Ιησουϊτών, υιοθετείται στην ορθόδοξη παράδοση μέσω
φλαμανδικών προτύπων από τον Ηλία Μόσκο σε μια ει-
κόνα του 1684 που κάηκε στην πυρκαγιά της Ζακύνθου
62. Στον Άγιο Σπυρίδωνα, παραπάνω σημ. 36.
63. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 60, 208.
64. Η γυμνότητα του σώματος, το ακάνθινο στεφάνι, ο πορφυρός
μανδύας είναι στοιχεία του Ecce Homo στα έργα του Andrea Mantegna,
τουTiziano, του Caravaggio κ.ά. καθώς και σε Φλαμανδικά έργα. Βλ. πα-
ραπάνω σημ. 26.
170
Εικ. 17. Άγιος Σπυρίδων, Τομάζο Τζεν (;), Άγγελος με το Άγιο
Μανδήλιο, 1748.
το 195365. Εικονογραφικά το θέμα των αρχαγγέλων με
τα σύμβολα του Πάθους (Arma Cristi)66, στα παραβή-
ματα του τέμπλου, δεν είναι άγνωστο στην ευρωπαϊκή
ζωγραφική, από όπου διαδόθηκε και στα Ιόνια νησιά67.
Σε πολλούς ναούς της Λευκάδας υιοθετούνται τα επτα-
νησιακά πρότυπα, οι αρχάγγελοι, τα υπερβατικά αυτά
όντα, με τονισμένη τη σωματικότητα και συχνά με ψυ-
χογραφημένες τις μορφές είναι ταυτόχρονα και γήινα68.
Τυπικά παραδείγματα ο Μιχαήλ, με τον σταυρό, στον
Άγιο Νικόλαο και οι ωραίες μορφές του Γαβριήλ με τον
κίονα (εικ. 16) και του Μιχαήλ με το Άγιο Μανδήλιο,
στον Άγιο Σπυρίδωνα69 (εικ. 17). Η περιπάθεια στην έκ-
65. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 60. Δρανδάκη 2002, αριθ. 65.
Για το έργο του Martin de Vos (1561) και την αντίστοιχη χαλκογραφία
του R. Sadeler I, που χρησίμευσε ως πρότυπο για το έργο του Ηλία Μό-
σκου βλ. Ρηγόπουλος 1994, 284-285, ειδ. σημ. 23.
66. Σταυρό, κίονα, φραγγέλιο, λόγχη, καλάμι με το σπόγγο.
67. Η παλαιότερη απεικόνιση αγγέλων ίσως είναι του Ηλία Μόσκου,
1684, στη Ζάκυνθο, που δεν σώζεται (Κονόμος 1988, 73 κ.ε. Ρηγόπουλος,
2006, Γ΄, 396). Στη Ζάκυνθο βλ. επίσης Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997,
αριθ. 55. Μυλωνά 1998, 75, αριθ. 126, 153, 159. Ρηγόπουλος 2006, Β΄, εικ.
246-248.
68. Στον Άγιο Μηνά, στον Άγιο Σπυρίδωνα, στον Άγιο Νικόλαο, στον
Άγιο Δημήτριο, στην Παναγία των Ξένων.
69. Ροντογιάννης 1974, 316. Το θέμα απαντά και σε ναούς της Ζα-
κύνθου, Ρηγόπουλος 2002, Γ΄, εικ. 360, 361.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α
Εικ. 18. Άγιος Σπυρίδων, Τομάζο Τζεν (;), Πιετά με άγγελο, 1748.
φρασή τους υποδηλώνει την επίδραση του μπαρόκ.
Μοναδικό παράδειγμα στη Λευκάδα είναι ο Χριστός
αιρόμενος από άγγελο, που προβάλλεται σε ανάγλυ-
φο με σκαλιστά ανθέμια, στην Ωραία Πύλη του Αγίου
Σπυρίδωνα70 (εικ. 18). Ο νεκρός Χριστός υποβαστάζεται
από άγγελο με ανοιχτές φτερούγες, ο οποίος τον κρα-
τεί με το αριστερό χέρι από τη μασχάλη, ενώ με το δεξί
συγκρατεί τον βραχίονά του. Οι μορφές αποδίδονται
αδρές, το νεκρό σώμα είναι βαρύ, με αφημένα χαλαρά
τα χέρια και γερμένο το κεφάλι. Στο πρόσωπο του αγ-
γέλου, που έχει το βλέμμα στραμμένο προς τα πάνω,
αποτυπώνεται λύπη με τις έντονες ρυτίδες και το μισά-
νοιχτο στόμα. Το θέμα της εικόνας αυτής του Πάθους
–Πιετά με άγγελο– είναι ευρύτατα γνωστό στη δυτική
τέχνη ιδιαίτερα στη γερμανική και ιταλική ζωγραφική
από το 15ο αιώνα71. Στις κρητικές εικόνες δεν έχει απει-
κονιστεί ενώ αντίθετα εμφανίζεται συχνά στην τοπική
70. Ροντογιάννης 1974, 316, εικ. 90,1, 91,1. Σολδάτος 1999, εικ. 159.
Σήμερα τα εξαιρετικά αυτά έργα, το βημόθυρο, τα παραβήματα του τέ-
μπλου και άλλες εικόνες βρίσκονται σε χώρο φύλαξης, εκτός του ναού, σε
συνθήκες εντελώς ακατάλληλες.
71. Χατζηδάκη 1997, 203 κ.ε.
τέχνη της Ζακύνθου72, με εισηγητή τον Νικόλαο Καλ-
λέργη (1732)73. Η εικονογραφική διατύπωση της ζα-
κυνθινής εικόνας σχετίζεται άμεσα με την Πιετά με αγ-
γέλους του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, της Συλλογής
Βελιμέζη, η οποία πιστεύεται ότι είχε μεταφερθεί στη
Ζάκυνθο και συνέβαλε στην διάδοση του θέματος στο
νησί74. Στο πρότυπο των ζακυνθινών έργων υπακούει και
ο ζωγράφος της Λευκάδας. Η τέχνη του προσιδιάζει με
του Τομάζο Τζεν, που έχει φιλοτεχνήσει και τις δεσποτι-
κές εικόνες του ναού στα 1748. Οι μορφές σχεδιάζονται
με επιμέλεια και παρά την αναζήτηση της ψυχογραφίας,
ο ζωγράφος επιμένει να σχεδιάζει γραμμικά την κόμη.
Το εικονογραφικό θέμα Ίδε ο άνθρωπος διαγράφει με
ενάργεια τις σύνθετες αναζητήσεις της ζωγραφικής στα
Ιόνια νησιά, βεβαίως και στην Λευκάδα. Αυτήν την δια-
δρομή προς μια όλο και μεγαλύτερη έμφαση στα ρεαλι-
στικά στοιχεία και την απόλυτη αποδοχή των μηνυμάτων
της Δύσης την χαρτογραφεί μια σειρά χαρακτηριστικών
72. Βλ. παραδείγματα Χατζηδάκη 1997, 217. Ρηγόπουλος 2002, Γ´,
εικ. 314, 315, 350, 356, 357.
73. Χατζηδάκη 1997, 217. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 61.
Μυλωνά 1998, 124.
74. Χατζηδάκη 1997, 218.
171
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
έργων. Στο Νυμφίο, του Αγίου Μηνά (1731) ο Κονταρί-
νης με τις γραμμικές ανατομικές λεπτομέρειες εμμένει
στην αυστηρή κρητική παράδοση75 (εικ. 7). Πιο κοντά
στις αναζητήσεις της Επτανησιακής ζωγραφικής είναι το
έργο του Πατσαρά, στα 1855 στον Άγιο Δημήτριο76. Ο
Νυμφίος εδώ με την φυσιοκρατική αποτύπωση του γυ-
μνού σώματος, αποκτά γήινη υπόσταση. Και κλείνοντας
αυτή τη διαδρομή του θέματος, θα αναφέρω το έργο του
75. Το πλησιέστερο παράλληλο φαίνεται πως είναι ο Χριστός στην
Ωραία Πύλη του Μητροπολιτικού Μεγάρου στην Κέρκυρα (Βυζαντινή
και μεταβυζαντινή Τέχνη στην Κέρκυρα 1994, 160, εικ. 171).
76. Ροντογιάννης 1974, 441.
172
Εικ. 19. Παναγία των Ξένων, Βασι-
λείου Σίδερη, Νυμφίος.
Βασιλείου Σίδερη, στην Παναγία των Ξένων77 (εικ. 19).
Ο ζωγράφος στην μορφή του Νυμφίου μεταφέρει ατομι-
κά χαρακτηριστικά κοσμικού πορτραίτου, ενός γιατρού
της λευκαδίτικης κοινωνίας της εποχής, σύμφωνα με την
παράδοση. Οι ρεαλιστικές τάσεις της σύγχρονης προ-
σωπογραφίας έχουν ήδη κατακτήσει έδαφος, ιδιαίτερα
στη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι οι σύνθετες αναζη-
τήσεις της ζωγραφικής στα Επτάνησα δεν είχαν την ίδια
αποδοχή και στη Λευκάδα. Το νησί, αποκομμένο για
200 περίπου χρόνια και πολιτικά και πολιτιστικά, από τα
77. Ροντογιάννης 1974, 460-463.
 Η Ζ Ω Γ ΡΑ Φ Ι Κ Η Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν Σ Τ Η Ν Λ Ε Υ Κ Α Δ Α Τ Ο Ν 1 8 ο Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο Μ Ι Σ Ο Τ Ο Υ 1 9 ο υ Α Ι Ω Ν Α
άλλα Ιόνια δεν υπήρξε καταφύγιο προσφύγων καλλιτε-
χνών το 16ο και 17ο αιώνα. Η Κρητική ζωγραφική δεν
μεταλαμπαδεύτηκε εκεί με έργα φερμένα από την Κρή-
τη όπως συνέβη στα άλλα νησιά78. Ωστόσο οι πρωτο-
πόροι ξενόφερτοι καλλιτέχνες όπως οι Παναγιώτης και
Νικόλαος Δοξαράς, ο Νικόλαος Κουτούζης, που είχαν
προσωρινό πέρασμα από το νησί, καθώς και οι μαθητές
των μεγάλων κρητικών της διασποράς, όπως ο Κοντα-
ρίνης, που εργάστηκε στη Λευκάδα για λίγο79, αλλά και
άλλοι80, συνέβαλαν δημιουργικά στη διαμόρφωση της
καλλιτεχνικής άνθισης στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Οι
78. Για τις κρητικές εικόνες που βρίσκονται στην Κέρκυρα, Ζάκυνθο
και Κεφαλλονιά βλ. Δρακοπούλου 2004, 414 κ.ε. Στη Λευκάδα μόνο δύο
εικόνες κρητικές του 15ου αιώνα γνωρίζουμε, την Βαϊοφόρο και την Κοί-
μηση του αγίου Σάββα, σήμερα στο Μουσείο της πόλης (Affreschi e Icone
1986, αριθ. 83, 86).
79. Ίσως από το 1724-1731 (Ροντογιάννης 1974, 232).
80. Ο Ζακύνθιος Διονύσιος Καλιβωκάς, μαθητής του Νικολάου Κα-
ντούνη, ο Δημήτριος Σταυράκης, ίσως και αυτός από τη Ζάκυνθο (Ροντο-
γιάννης 1974, 343-344, 438-439. Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997, 59,
375-376. Δρακοπούλου 2004, σποραδικά).
Résumé
La peinture des icônes du 18ème et du début du 19ème siècle à Lefkada.
Entre l’art crétois et ionien
A u cours du XVIIIème et du XIXème siècle, la pein-
ture constitue sans aucun doute un fait social to-
tal dans l’Heptanèse; il n’évolue pas toutefois au même
rythme dans toutes les îles ioniennes. Zakynthos et Cor-
fou ont un rôle artistique important; par contre, Lefkada
reste longtemps en retraite de cette agitation fertile, en
raison de la longue occupation ottomane, et de l’assimi-
lation de ses structures sociales et économiques à celles
du continent attenant. Quand survient la conquête vé-
nitienne, Lefkada connaît une effervescence artistique
notoire, dont témoigne la construction et la décoration
de presque toutes les églises de la ville.
Grâce au financement de l’Université de Ioannina et
avec la participation d’une équipe d’étudiants, une mis-
sion entreprise en 2010 et 2012 se fixa le but de dresser
un inventaire des icônes dans ces églises. Cette com-
munication propose d’en présenter une esquisse de son
contenu, à travers un choix d’œuvres des peintres épo-
ζωγράφοι που δραστηριοποιούνται στην «Αμαξικήν»81,
την πόλη, από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου έως και το
α΄ μισό του 19ου αιώνα –δεκαπέντε ντόπιοι– αμφιταλα-
ντεύονται ανάμεσα στα διδάγματα της Κρητικής σχολής
και την ανανέωση της Επτανησιακής. Αναπλάθουν δη-
μιουργικά καλά πρότυπα των κρητικών ζωγράφων της
διασποράς, κυρίως σε εικόνες δεσποτικές ή σε Δωδε-
κάορτα και αποστολικά, ενώ παράλληλα τα εμπλουτί-
ζουν με στοιχεία δυτικά. Τολμούν να υιοθετούν και τα
νέα εικονογραφικά θέματα, εμπνευσμένα από τη δυτική
τέχνη, που επικρατούν στα άλλα Ιόνια, χωρίς όμως να
τα μετουσιώσουν σε νέες δημιουργίες. Οι Λευκαδίτες
ζωγράφοι είναι επιδέξιοι, παραγωγικοί, αλλά δεν ξεχω-
ρίζουν ανάμεσά τους προδρομικές μορφές, όπως στους
Ζακυνθινούς ομότεχνούς τους. Την επανάσταση στη
φόρμα και την αλλαγή στην τεχνική της Επτανησιακής
σχολής δεν θα την κατακτήσουν, με μόνη εξαίρεση τον
Σπυρίδωνα Βεντούρα.
81. Η Αμαξική ήταν συνοικισμός στη θέση της σημερινής πόλης, Ρο-
ντογιάννης 1974, 123, σημ. 4.
Angeliki Stavropoulou
nymes (Panagiotis Doxaras Constantinos Kontarinis,
Papanoulopoulos, Tommaso Zen, Stylianos Devaris
et Spyridon Venturas), ainsi que de thèmes iconogra-
phiques typiques (Ecce Homo, les anges avec les sym-
boles de la Passion) qui rendent compte de la fécondité
artistique à Lefkada durant le XVIIIème et la première
moitié du XIXème siècle.
Pendant cette période, les peintres qui s’activent sur
place, dont quinze sont d’origine locale, vacillent entre
les strictes normes de l’école crétoise et l’esprit novateur
de l’école ionienne. Lefkada offre un milieu remarquable-
ment créatif, aussi bien pour les artistes indigènes que
pour les étrangers: tous relèvent le défit de conjuguer
l’influence des artistes crétois, notamment ceux de la
diaspora, avec la nouvelle esthétique qui vient de l’Occi-
dent; ils produisent ainsi un art original, qui propose une
technique, une iconographie et un style authentiques.
173
Α Γ Γ Ε Λ Ι Κ Η Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο ΥΛ Ο Υ
Βιβλιογραφία
Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997: M. Αχειμάστου-Ποταμιάνου,
Εικόνες της Ζακύνθου, Αθήνα 1997.
Βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη στην Κέρκυρα 1994: Βυζα-
ντινή και μεταβυζαντινή τέχνη στην Κέρκυρα, Μνημεία,
Εικόνες, Κειμήλια, Πολιτισμός, Ιερά Μητρόπολις Κερκύ-
ρας, Παξών και Διαποντίων νήσων, Κέρκυρα 1994.
Βοκοτόπουλος 1988: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Κερκυραϊκές
ἀναθηματικές εἰκόνες», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας
Κερκύρας 22 (1988), 31-52.
Βοκοτόπουλος 1990: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Εἰκόνες τῆς Κέρ-
κυρας, Ἀθήνα 1990.
Δρακοπούλου 2004: Ε. Δρακοπούλου, «Στοιχεία για το ταξίδι
ζωγράφων και εικόνων από την Κρήτη στα νησιά του Ιο-
νίου (16ος-18ος αι.)», ΣΤ΄ Πανιόνιο Συνέδριο (Ζάκυνθος
23-27 Σεπτεμβρίου 1997), τ. 4, Αθήνα 2004, 413-426.
Δρακοπούλου 2010: Ε. Δρακοπούλου, Έλληνες ζωγράφοι μετά
την Άλωση (1450-1850), τ. 3, Αθήνα 2010.
Δρανδάκη 2002: Α. Δρανδάκη, Εικόνες 14ος-18ος αιώνας.
Συλλογή Ρ. Ανδρεάδη, Αθήνα 2002.
Δρανδάκης 1962: Ν. Β. Δρανδάκης, Ὁ Ἐμμανουήλ Τζάνε
Μπουνιαλής θεωρούμενος ἐξ εἰκόνων του σωζομένων κυ-
ρίως ἐν Βενετίᾳ, ἐν Ἀθήναις 1962.
Εικόνες της Κρητικής Τέχνης 1993: Εἰκόνες τῆς Κρητικῆς Τέ-
χνης, κατάλογος έκθεσης, ἐπιμ. Μ. Μπορμπουδάκης,
Ἡράκλειον 1993
Καζανάκη-Λάππα 1996: Μ. Καζανάκη-Λάππα, Μετά το Βυζά-
ντιο, Αθήνα 1996.
Κονόμος 1964: Ν. Κονόμος, Ναοί καί Μονές στή Ζάκυνθο,
Ἀθῆναι 1964.
Μυλωνά 1998: Ζ. Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, Αθήνα 1998.
Προκοπίου 1964: Ἀ. Προκοπίου, «Ὁ Νικόλαος Δοξαρᾶς στή
Λευκάδα», Ἐπετηρίς Φιλολογικοῦ Συλλόγου Παρνασσός
6 (1964), 298-312.
Ρηγόπουλος 1994: Γ. Ρηγόπουλος, «Αξιολόγηση του έργου
του Ν. Καλλέργη. Η έρευνα και η κριτική της», Θυμία-
μα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, 1, Αθήνα 1994,
283-288.
174
Ρηγόπουλος 1996: Γ. Ρηγόπουλος, «Φλαμανδικές επιδράσεις
σε μεταβυζαντινά έργα», Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου Επτα-
νησιακού Πολιτισμού “Από την τοπική Ιστορία στη συνο-
λική: το παράδειγμα της Λευκάδας, 15ος-19ος αι.” (Λευ-
κάδα 8-12 Σεπτεμβρίου 1993), Αθήνα 1996, 161-184.
Ρηγόπουλος 2006: Γ. Ρηγόπουλος, Εικόνες της Ζακύνθου και
τα πρότυπά τους, τ. Β΄, Γ΄, Αθήνα 2006.
Ροντογιάννης 1974: Π. Ροντογιάννης, Ἡ χριστιανική τέχνη
στη Λευκάδα, Ἀθῆναι 1974.
Ροντογιάννης 1980: Π. Ροντογιάννης, Ἱστορία τῆς νήσου Λευ-
κάδος, 1, Ἀθήνα 1980.
Χαραλαμπίδης 1978: Ἀ. Χαραλαμπίδης, Συμβολή στή μελέτη
τῆς ἑφτανησιώτικης ζωγραφικῆς τοῦ 17ου καί 19ου αἰώ-
να, Ἰωάννινα 1978.
Χαραλαμπίδης 1983: Α. Χαραλαμπίδης, «Έργο του Παναγιώ-
τη Δοξαρά σε ξένη ιδιωτική συλλογή», Αφιέρωμα στη
μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, 433-
443.
Χατζηδάκη 1993: Ν. Χατζηδάκη, Venetiae quasi alterum
Byzantium. Από το Χάνδακα στη Βενετία, Ελληνικές ει-
κόνες στην Ιταλία, 15ος-16ος αιώνας, κατάλογος έκθε-
σης, Αθήνα 1993.
Χατζηδάκη 1997: Ν. Χατζηδάκη, Εικόνες της Συλλογής Βελι-
μέζη, Αθήνα 1997.
Χατζηδάκης 1987: Μ. Χατζηδάκης, Έλληνες ζωγράφοι μετά
την Άλωση (1450-1830), τ. 1, Αθήνα 1987.
Χατζηδάκης - Δρακοπούλου 1997: Μ. Χατζηδάκης - Ε. Δρα-
κοπούλου, Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-
1830), τ. 2, Αθήνα 1997.
Affreschi e icone 1986: Affreschi e icone dalla Grecia (X-XVII
secolo), Atene e Firenze Palazzo Strozzi 16 Settembre-16
Novembre 1986, Atene 1986.
Stavropoulou 2001: A. Stavropoulou, «Storie devozionali nella
pittura post-bizantina», Il Contributo veneziano nella
formazione del gusto dei Greci (XV-XVII sec.), Atti del
Convegno (Venezia, 2-3 giugno 2000), Venezia 2001, 148-163.
 Α Γ Ι Ο Σ Ι Ω Α Ν Ν Η Σ ΓΑ Λ ΑΤΑ Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ
Άγιος Ιωάννης Γαλατάς Αιτωλοακαρνανίας: Ιδιαιτερότητες
στην οργάνωση του εικονογραφικού προγράμματος
ενός βυζαντινού σταυρεπίστεγου ναού
Τ ον ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στον
Γαλατά (εικ. 1), επεσήμανε και έκανε γνωστό στην
έρευνα το 1972, ο ακαδημαϊκός Π. Βοκοτόπουλος κατά
τις έρευνές του στην Αιτωλοακαρνανία1. Βρίσκεται σε
απόσταση ενός χιλιομέτρου έξω από τον οικισμό του
Γαλατά σε εύφορη πεδινή θέση και ανήκει στην παραλ-
λαγή 1 της κατηγορίας Α των σταυρεπίστεγων ναών,
σύμφωνα με την κατάταξη του Ορλάνδου (εικ. 2).
Ο Η.-Μ. Küpper, ο πιο σημαντικός μελετητής της
αρχιτεκτονικής των σταυρεπίστεγων ναών, συμπεριέλα-
βε το σημαντικό αυτό μνημείο στη διατριβή του για τους
σταυρεπίστεγους ναούς2 και ο γράφων στην αντίστοιχη
μελέτη των εικονογραφικών προγραμμάτων των βυζα-
ντινών σταυρεπίστεγων ναών3.
Οι τοιχογραφίες του ναού σώζονται αποσπασματικά
και σε κακή κατάσταση διατήρησης, ενώ κάποια τμή-
ματά τους είναι ακόμη καλυμμένα από ασβεστοεπιχρί-
* Ευχαριστώ τον Προϊστάμενο της 22ης ΕΒΑ Ιω. Χουλιαρά, για την
πρόσκληση να συμμετάσχω στο Συνέδριο για το Αρχαιολογικό Έργο
στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα. Εκτός από την εικ. 2, όλα τα σχέ-
δια και οι φωτογραφίες είναι του συγγραφέα.
1. Βοκοτόπουλος 1972. Αργότερα ο αείμνηστος καθηγητής Αθ. Πα-
λιούρας συμπεριέλαβε τον ναό στο βιβλίο του για τα βυζαντινά μνημεία
της Αιτωλοακαρνανίας, βλ. Παλιούρας 1985.
2. H.-M. Küpper, 1990. Ειδικότερα για τον ναό που εξετάζουμε βλ.
τ. II, αρ. 79, σ. 107. Τον ναό μελέτησε επίσης ο αείμνηστος αρχαιολόγος
Ν. Καπώνης στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής, βλ. Καπώνης
2005, σ. 185-188.
3. Φουστέρης 2006α, σποράδην και κυρίως σ. 45-47, σχ. 9. Την έρευνα
έχει επίσης απασχολήσει το ζήτημα της ταύτισης του ναού με το καθο-
λικό ομώνυμης μονής στον κόλπο της Καλυδώνος, την οποία αναφέρει
σε επιστολή του έτους 1217 ο μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης
(Soustal - Koder 1981, 185). Την ταύτιση αυτή αμφισβήτησε ο Κατσαρός
που προσδιορίζει τη θέση της μονής, στην οποία αναφέρεται ο Χωνιάτης,
στην περιοχή της αρχαίας Καλυδώνος (Κατσαρός 1985 και 2008). Εάν
θεωρήσουμε δεδομένη την ομόφωνη στην μέχρι σήμερα έρευνα χρονο-
λόγηση του ναού μετά τα μέσα του 13ου αιώνα, η ταύτιση των Soustal και
Koder θα μπορούσε να θεωρηθεί πιθανή μόνο εάν δεχθούμε ότι ο σωζό-
μενος ναός αντικατέστησε παλαιότερο μεσοβυζαντινό κτίσμα.
Γεώργιος Φουστέρης
σματα (εικ. 3). Ωστόσο, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι
πρόκειται για ένα ενδιαφέρον τοιχογραφικό σύνολο, όχι
ιδιαίτερα υψηλής ποιότητας, που έχει χρονολογηθεί βά-
σει τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών στα τέλη του 13ου
ή τις αρχές του 14ου αιώνα4.
Στην παρούσα ανακοίνωση εστιάζουμε στο εικονο-
γραφικό πρόγραμμα του ναού, η ανάγνωση του οποίου
γίνεται με αρκετή ασφάλεια, παρά το γεγονός ότι κά-
ποιες παραστάσεις είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτες (εικ. 4).
Σε κάθε περίπτωση, μέχρι να προχωρήσει η συντήρηση
των τοιχογραφιών, λίγα πράγματα μπορεί κανείς να πει
τόσο για την εικονογραφία, όσο και για τα τεχνοτροπι-
κά χαρακτηριστικά του διακόσμου5. Το ενδιαφέρον του
θέματος προκύπτει από το γεγονός, ότι σε σύγκριση με
τα εικονογραφικά προγράμματα των 49 σταυρεπίστε-
γων ναών της βυζαντινής περιόδου, που είναι γνωστά
στην έρευνα6, η διάταξη των κύκλων και των παραστά-
σεων στον ναό που εξετάζουμε, αποτελεί unicum. Η
διαπίστωση αυτή δεν αποτελεί έκπληξη, τουλάχιστον
όσον αφορά τους σταυρεπίστεγους ναούς, καθώς έχει
διαπιστωθεί ότι οι εικονογράφοι σε συνεργασία με τους
υπόλοιπους συντελεστές της τοιχογράφησης, στην προ-
σπάθεια τους να δώσουν λύση στο πρόβλημα της διά-
ταξης του εικονογραφικού προγράμματος που έθετε ο
τύπος, επινοούσαν διαφορετικές κάθε φορά λύσεις7.
4. Βοκοτόπουλος 1972.
5. Στο παρελθόν έχουν γίνει εργασίες στερέωσης και καθαρισμού οι
οποίες ωστόσο δεν ολοκληρώθηκαν. Κατά το τρέχον έτος (2013), με ενέρ-
γειες του εφόρου της 22ης ΕΒΑ Ι. Χουλιαρά έχει γίνει κατάλληλη προερ-
γασία, ώστε να έχουν ολοκληρωθεί εντός του 2014 τόσο η μελέτη στε-
ρέωσης του ναού όσο και η μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών του.
6. Στους 49 ναούς του τύπου, των οποίων το εικονογραφικό πρό-
γραμμα εξέτασα (Φουστέρης 2006α), θα μπορούσε να προστεθεί και ο
ναός του Αγίου Νικολάου στις Μάλλες Ιεράπετρας, βλ. Φουστέρης 2014.
7. Φουστέρης 2006α σποράδην και ιδίως 247 (συμπεράσματα). Σε
αντίθεση με τις καθιερωμένες θεωρίες περί ενός δεδομένου και σταθερού
175
ΓΕΩΡΓΙΟΣ Φ ΟΥΣΤΕΡΗΣ
Εικ. 1. Γαλατάς, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Άποψη από ΒΔ.
Εικ. 2. Γαλατάς, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος.
Κάτοψη και κατά μήκος τομή (Küpper 1990, τ. ΙΙ 108).
176
Ας δούμε λοιπόν ποιά είναι η λύση που εφαρμόστηκε
στον άγιο Ιωάννη Γαλατά ως προς την γενική διάταξη του
εικονογραφικού προγράμματος. Η όλη διάταξη βασίζεται
στην συνύπαρξη δύο κύριων κύκλων, του χριστολογικού
και του τιμώμενου αγίου. Βασική επιλογή, που θα μπο-
ρούσε να χαρακτηριστεί ρηξικέλευθη, είναι η τοποθέτη-
ση του κύκλου του Προδρόμου στην εγκάρσια καμάρα,
δηλ. ψηλότερα από τον χριστολογικό. Συγκεκριμένα, η
ημικυλινδρική επιφάνεια της εγκάρσιας καμάρας καλύ-
πτεται από έξι παραστάσεις του βίου του Προδρόμου,
ενώ ο χριστολογικός κύκλος εκτείνεται στις επιφάνειες
της χαμηλότερα εδραζόμενης κατά μήκος καμάρας.
Ο κύκλος του Προδρόμου, αν και καταλαμβάνει το
πλέον προβεβλημένο τμήμα του ναού, δεν είναι πλήρως
αυτονομημένος. Είναι σαφής η συνειδητή προσπάθεια
σύνδεσής του με τον χριστολογικό κύκλο που διατάσ-
σεται στις κατά μήκος καμάρες και στα τύμπανα της
εγκάρσιας. Οι δύο κύκλοι συμπλέκονται αφηγηματικά,
όπως άλλωστε συμβαίνει με την ιστορική αφήγηση των
εικονογραφικού προγράμματος, η τάση για διαφοροποίηση και πρωτο-
τυπία φαίνεται ότι ήταν ένα από τα ζητούμενα στην οργάνωση των πα-
ραστάσεων. Ας σημειωθεί ότι η συγκριτική έρευνα των εικονογραφικών
προγραμμάτων πέραν των σταυρεπίστεγων, δεν έχει ακόμη επεκταθεί
και σε άλλους τύπους ναών με μεγαλύτερη διάδοση και αντίστοιχα πολύ
μεγαλύτερο αριθμό παραδειγμάτων. Για κάποιες πρώτες διαπιστώσεις για
τους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς βλ. Φουστέρης 2002.
Α Γ Ι Ο Σ Ι Ω Α Ν Ν Η Σ ΓΑ Λ ΑΤΑ Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ

Εικ. 3. Γενική άποψη

της εγκάρσιας καμάρας.

1. Ευαγγελισμός Ζαχαρία (;) 2. Συνάντηση Θεοτόκου-Ελισά-

βετ. 3. Γενέσιο Προδρόμου (;) 4. Φυγή Ελισάβετ. 5. Έλεγχος
Ηρώδου (;) 6. Συμπόσιο Ηρώδου. 7. Ευαγγελισμός α. Γαβριήλ
β. Θεοτόκος. 8. Γέννηση Χριστού. 9. Υπαπαντή. 10. Μεταμόρ-
φωση. 11. Εισόδια της Θεοτόκου. 12. Σταύρωση. 13. Αποκα-
θήλωση. 14. Θρήνος. 15. Ανάληψη. 16. Πεντηκοστή. 17. Άγιο
Μανδήλιο. 18. Θεοτόκος Πλατυτέρα, ένθρονη βρεφοκρατού-
σα εν μέσω δύο Αγγέλων. 19. Αρχάγγελος Μιχαήλ, ολόσωμος.
20. Θεόδωρος Στρατηλάτης (;), ολόσωμος. 21. Αδιάγνωστος
στρατιωτικός άγιος, ολόσωμος. 22-25. Αδιάγνωστοι άγιοι σε
μετάλλια. 26. Ίχνη αδιάγνωστης παράστασης. 27. Ίχνη αδιά-
γνωστης παράστασης. 28-35. Αδιάγνωστοι άγιοι σε μετάλλια.
Εικ. 4. Γαλατάς, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Εικονογραφικό
πρόγραμμα και κατάλογος παραστάσεων.

ευαγγελίων: ο Ιωάννης είναι συγγενής του Ιησού και σχε-

τίζονται μεταξύ τους ήδη από την περίοδο της ταυτόχρο-
νης κυοφορίας τους (συνάντηση Μαριάμ-Ελισάβετ). Η
σύνδεση των δύο κύκλων γίνεται με κομβικό σημείο την
παράσταση της Φυγής της Ελισάβετ που τοποθετείται
ευφυώς στο νότιο άκρο του δυτικού μισού της εγκάρσιας
καμάρας. Η συγκεκριμένη σκηνή σπανίως αποτελεί αυ-
τοτελή παράσταση και αναφέρεται στην καταδίωξη και
την θαυματουργική διάσωση της Ελισάβετ και του Ιωάν-
νη κατά την σφαγή των νηπίων στη Βηθλεέμ8. Στη συ-
γκεκριμένη θέση, η παράσταση ακολουθεί αφηγηματικά
τόσο την Γέννηση του Χριστού (άνω τοξωτό διάχωρο του

8. Για την παράσταση, τις γραμματειακές πηγές, την καθιέρωση και τη

διάδοσή της βλ. Κατσιώτη 1998, 61-72.

177
ΓΕΩΡΓΙΟΣ Φ ΟΥΣΤΕΡΗΣ
Εικ. 5. Γαλατάς, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Η διάταξη των παραστάσεων στο νότιο άκρο της εγκάρσιας καμάρας.
νότιου τύμπανου) όσο και το Γενέσιο του Προδρόμου (νό-
τιο άκρο του ανατολικού μισού της εγκάρσιας καμάρας,
βλ. εικ. 4, 5).
Η διαπίστωση της συνειδητής διάταξης των κύκλων
με κοινή αφηγηματική συνέχεια εξηγεί την ρηξικέλευ-
θη επιλογή της τοποθέτησης του βίου του Προδρόμου
σε ανώτερη στάθμη από τον χριστολογικό κύκλο. Στην
πραγματικότητα έχουμε μία ενιαία αφήγηση με αφετη-
ρία στην εγκάρσια καμάρα, όπου «προηγούνται» τα γε-
γονότα του βίου του Προδρόμου, ο οποίος γεννήθηκε
νωρίτερα από τον Χριστό. Και ενώ ο βίος του Προδρό-
μου διατάσσεται δεξιόστροφα, στο σημείο που απεικο-
νίζεται η διάσωσή του κατά την βρεφοκτονία (Φυγή της
Ελισάβετ) «εφάπτεται» άμεσα με την χριστολογική αφή-
γηση, δηλαδή με την Γέννηση του Χριστού, συνέπεια της
οποίας ήταν η σφαγή των νηπίων. Έτσι στο ανατολικό
μισό της εγκάρσιας καμάρας υπάρχουν τα γεγονότα του
βίου του Προδρόμου μέχρι και τη Γέννηση του Χριστού
(Ευαγγελισμός Ζαχαρία, Ασπασμός Θεοτόκου Ελισάβετ,
Γενέσιο), ενώ στο δυτικό μισό εκείνα που χρονικά έπο-
νται. Τηρώντας λοιπόν με συνέπεια την χρονική διαδο-
χή των γεγονότων της ζωής του Προδρόμου, η αφήγηση
«συγχρονίζεται» και με τον χριστολογικό κύκλο που
αναπτύσσεται ενοποιημένος στην κατά μήκος καμάρα.
Αναζητώντας ανάλογα παραδείγματα σε άλλα εικο-
178
νογραφικά προγράμματα σταυρεπίστεγων ναών, διαπι-
στώνεται ότι η εξαιρετικά εμπνευσμένη και πρωτότυπη
αυτή διάταξη έχει κάποια παράλληλα κυρίως σε επίπε-
δο γενικότερης αντίληψης και νοοτροπίας. Η παρουσία
κύκλων Αγίων ή Αρχαγγέλων επισημάνθηκε σε 21 από
τα 49 εικονογραφικά προγράμματα βυζαντινών σταυ-
ρεπίστεγων ναών9 (επτά του αγίου Νικολάου, πέντε
του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, πέντε των Αρχαγ-
γέλων, δύο του αγίου Γεωργίου και από ένας του αγί-
ου Δημητρίου και της αγίας Παρασκευής). Ο βίος του
επωνύμου αγίου υπεισέρχεται στην εγκάρσια καμάρα
σε μόνον έξι περιπτώσεις. Αποκλειστική κυριαρχία του
κύκλου του φερώνυμου αγίου σε ολόκληρη την ημικυ-
λινδρική επιφάνεια της καμάρας, εκτός από τον ναό του
Γαλατά, εμφανίζεται σε μόλις δύο από τους παραπάνω
ναούς10. Όπως είναι φυσικό, ζήτημα ανάλογης διασύν-
δεσης δεν τίθεται στις περιπτώσεις αυτές, καθώς ο βίος
του Αγίου Νικολάου ιστορικά δεν έχει συνάφεια με την
ευαγγελική αφήγηση. Ωστόσο, η τάση για διασύνδεση
διαφορετικών κύκλων είναι γνωστή από άλλα παρα-
δείγματα, ως γενικότερη νοοτροπία στην οργάνωση
9. Φουστέρης 2006α, 218-221,
10. Πρόκειται για τους ναούς του Αγίου Νικολάου στην Κλένια Κο-
ρινθίας, βλ. Ασπρά-Βαρδαβάκη 1986 και στην Μ. Καστάνια Μεσσηνίας,
βλ. Φουστέρης 2006α, 127, αρ. 32.
 Α Γ Ι Ο Σ Ι Ω Α Ν Ν Η Σ ΓΑ Λ ΑΤΑ Σ Α Ι Τ Ω Λ Ο Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α Σ

Εικ. 6. Εύβοια, Μακρυχώρι. Άγιος Δημήτριος. Διάταξη χριστο-

Θεομητορικός κύκλος: 1. Ιωακείμ και Άννα στο Ναό.
λογικού και θεομητορικού κύκλου. 2. Απόρριψη των Δώρων. 3. Ευαγγελισμός Ιωακείμ. 4. Ευ-
αγγελισμός Άννας (;) 5. Ασπασμός. 6. Γενέσιο. 7. Κολα-
των εικονογραφικών προγραμμάτων. Ακόμη περισσότε- κεία. 8. Επταβηματίζουσα (;) 9. Ευλόγηση από τους ιερείς
(;) 10. Εισόδια της Θεοτόκου. 11. Ταξείδι στη Βηθλεέμ.
ρες δυνατότητες συνάφειας προσφέρει ο θεομητορικός
κύκλος, ο οποίος, αν και αναπτύσσεται συνήθως αυτό- Χριστολογικός κύκλος: 12. Γέννηση. 13. Υπαπαντή.
14. Βάπτιση. 15. Μεταμόρφωση. 16. Έγερση του Λαζάρου.
νομα σε ξεχωριστή ζώνη, μπορεί να συνδεθεί ποικιλό- 17. Βαϊοφόρος. 18. Προδοσία. 19. Σταύρωση. 20. Αποκα-
τροπα με τον χριστολογικό κύκλο. Άλλωστε ο βίος της θήλωση. 21. Επιτάφιος Θρήνος. 22. Εις Άδου κάθοδος. 23.
Θεοτόκου και του Χριστού συμπλέκονται εκ των πραγ- Το Χαίρε των Μυροφόρων. 24. Ψηλάφηση. 25. Τάση Παρα-
μάτων, αφού ορισμένες παραστάσεις μπορούν να εντα- λυτικού. 26. Ανάληψη. 27. Πεντηκοστή.
χθούν τόσο στον χριστολογικό όσο και στον θεομητο- Εικ. 7. Αρκαδία, Λεοντάρι. Άγιος Αθανάσιος. Διάταξη χριστο-
ρικό κύκλο11. Ιδιαίτερα ευφυείς επινοήσεις διασύνδεσης λογικού και θεομητορικού κύκλου.
θεομητορικού και χριστολογικού κύκλου σε σταυρεπί-
στεγους ναούς διαπιστώθηκαν στην Κοίμηση Οξυλίθου τα μέσα του 14ου αι., βλ. εικ. 7)13. Είναι σαφές ότι στην
(π. 1300), στον Άγιο Δημήτριο Μακρυχωρίου (1302/3, περίπτωση των δύο Ευβοϊκών μνημείων υπάρχει πολύ
βλ. εικ. 6)12 και στον Άγιο Αθανάσιο Λεονταρίου (μετά στενή αναλογία όσον αφορά τους χειρισμούς διασύνδε-
σης που αναλύσαμε στον ναό του Γαλατά. Πρέπει μάλι-
11. Εκτός από τον Ευαγγελισμό, χαρακτηριστική είναι και η περί-
στα να επισημάνουμε ότι και στο μνημείο που εξετάζου-
πτωση της Κοίμησης της Θεοτόκου που πολύ συχνά ολοκληρώνει τον
χριστολογικό κύκλο όχι μόνο στα εικονογραφικά προγράμματα αλλά και με, πέρα από την σαφέστατη και συνειδητή διασύνδεση
στις φορητές εικόνες όπου τηρείται μάλιστα η έννοια του δωδεκαόρτου. του χριστολογικού κύκλου με τον βίο του Προδρόμου,
Άλλωστε η κεντρική παρουσία του Χριστού στην παράσταση προσδίδει
χριστολογικό χαρακτήρα στην κυριότερη θεομητορική παράσταση.
12. Τους δύο ναούς μελέτησε εμπεριστατωμένα η Μ. Εμμανουήλ στη 13. Βλ. Albani 1989. Για τον τρόπο με τον οποίο συναρμόζονται ο
διδακτορική της διατριβή, βλ. Εμμανουήλ 1991. θεομητορικός και ο χριστολογικός κύκλος, βλ. Φουστέρης 2006β.

179
ΓΕΩΡΓΙΟΣ Φ ΟΥΣΤΕΡΗΣ
υπάρχει μία αντιστοίχηση της Υπαπαντής με τα Εισόδια,
την μοναδική θεομητορική παράσταση του εικονογρα-
φικού προγράμματος. Οι δύο παραστάσεις τοποθετού-
νται αντικριστά, στην ίδια στάθμη, απολύτως ισότιμες
στον νότιο και βόρειο τοίχο της εγκάρσιας καμάρας.
Εκτός από την προφανή θεματολογική και εικονογραφι-
κή συνάφεια με την Υπαπαντή, η συγκεκριμένη επιλογή
αντανακλά τη σημασία της εορτής των Εισοδίων και την
άμεση σχέση της με την ενανθρώπιση του Χριστού, όπως
ακριβώς αποτυπώνεται στην ερμηνευτική παράδοση και
Abstract
Agios loannis in Galatas, Aitolia: The unique arrangement of the iconographic program
in a Byzantine cross-vaulted church
T he iconographic program of the cross-vaulted
church of St. John the Baptist in the village of Galata
(end of 13th- beginning of 14th c., fig. 1-2) has a unique
arrangement of scenes and cycles (fig. 3). The cycle of the
Baptist covers the semi-cylindrical surface of the trans-
verse arch, while the christological scenes, in lower level,
are situated in the eastern and western arch (fig. 4). The
Βιβλιογραφία
Ασπρά‐Βαρδαβάκη 1986: Μ. Ασπρά‐Βαρδαβάκη, «Οι τοι-
χογραφίες του Αγίου Νικολάου στην Κλένια της Κο-
ρινθίας», Δίπτυχα 4 (1986), 94‐141, πίν. 1‐16.
Βοκοτόπουλος 1972: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, «Ἅγιος Ἰωάννης
Γαλατᾶ», ΑΔ 27 (1972), Β´ Χρονικά, 440-441, πίν. 372-
373.
Εμμανουήλ 1991: Μ. Εμμανουήλ, Οι τοιχογραφίες του Αγίου
Δημητρίου στο Μακρυχώρι και της Κοιμήσεως της Θε-
οτόκου στον Οξύλιθο της Εύβοιας, Αθήνα 1991.
Κατσαρός 1985: Β. Κατσαρός «Συμβολή στη μελέτη των προ-
βλημάτων βυζαντινής τοπογραφίας στη Δυτική Στερεά
(12ος-13ος αι.): πηγές και δεδομένα», Βυζαντινά 13.1
(1985), 1503-1538, χάρτης σελ. 1539.
Κατσαρός 2008: Β. Κ. Κατσαρός, Πίστη και Τέχνη. Από τον 10ο
στον 20ό αιώνα, Ι. Π. Μεσολογγίου 2008.
Καπώνης 2005: Ν. Χ. Καπώνης, Η ναοδομική αρχιτεκτονική
του Δεσποτάτου της Ηπείρου, την περίοδο της δυναστεί-
ας των Κομνηνών Αγγέλων 1204-1318, τ. 1 (κείμενο),
τ. 2 (σχέδια-εικόνες), αδημ. διδακτορική διατριβή, Αγρί-
νιο 2005.
Κατσιώτη 1998: Α. Κατσιώτη, Οι σκηνές και ο εικονογραφικός
κύκλος του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στη βυζαντινή τέ-
χνη, Αθήνα 1998.
180
την υμνολογία τής προ των Χριστουγέννων περιόδου.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η διάτα-
ξη των παραστάσεων στον ναό του αγίου Ιωάννου του
Προδρόμου στον Γαλατά χαρακτηρίζεται από μία ευρη-
ματική συνύπαρξη του χριστολογικού κύκλου με τον βίο
του Προδρόμου, λύση που αντικατοπτρίζει το υψηλό
θεολογικό και δημιουργικό επίπεδο των συντελεστών
των εικονογραφικών προγραμμάτων της ύστερης βυζα-
ντινής περιόδου.
George Fousteris
two cycles are connected with the Escape of Elizabeth, an
episode which follows both the Birth of John the Baptist
and the Birth of Christ (fig. 5). In this way, the two cycles
constitute a single narrative.
The connection of different cycles is quite common
in late byzantine iconographic programs, especially be-
tween the cycles of Christ and Virgin (fig. 6).
Φουστέρης 2002: Γ. Φουστέρης, «Παρατηρήσεις στη διάτα-
ξη του χριστολογικού κύκλου σε σταυροειδείς εγγε-
γραμμένους ναούς», 22ο Συμπόσιο ΧΑΕ (2002), 118‐119.
Φουστέρης 2006α: Γ. Φουστέρης, Εικονογραφικά Προγράμ-
ματα σε βυζαντινούς σταυρεπίστεγους ναούς (αδημ. διδ.
διατριβή), Θεσσαλονίκη 2006.
Φουστέρης 2006β: «Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρό-
γραμμα του Αγίου Αθανασίου Λεονταρίου», 26ο Συμπό-
σιο ΧΑΕ (2006), 98-99.
Φουστέρης 2014: «Προσθήκη στον κατάλογο των σταυρεπί-
στεγων ναών. Ο Άγιος Νικόλαος στις Μάλλες Ιεράπε-
τρας», 34ο Συμπόσιο ΧΑΕ (2014), 134-135.
Albani 1989: J. Albani, «Die Wandmalereien der Kirche Ha-
gios Athanasios zu Leondari», JÖB 39 (1989), 259‐294,
εικ. 1‐39, πίν. 1‐4.
Küpper 1990: H.‐M. Küpper , Der Bautypus der Griechischen
Dachtranseptkirche, Ι‐ΙΙ, Amsterdam 1990.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und Keph-
allenia, TIB 3, Wien 1981.
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν
Οι σωστικές ανασκαφές της 22ης ΕΒΑ το 2013
στο πλαίσιο των Μεγάλων Δημόσιων Έργων
Ιωάννης Χουλιαράς, Κατερίνα Χαμηλάκη, Κατερίνα Κάτσικα, Γεωργία Γεωργίου
Τ ο 2013 η 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
συνέχισε τις σωστικές ανασκαφές στο πλαίσιο των
Υποέργων σε δύο Μεγάλα Έργα του Επιχειρησιακού
Προγράμματος «Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας,
2007-2013». Πρόκειται για το έργο «Αποπεράτωση Υπο-
δομών Αυτοκινητοδρόμου ΙΟΝΙΑ ΟΔΟΣ» και συγκε-
κριμένα στο Τμήμα 1 από Αντίρριο μέχρι Κεφαλόβρυσο,
και το έργο «Κατασκευή Οδικής Σύνδεσης της Περιοχής
Ακτίου με τον Δυτικό Άξονα Β-Ν»1. Οι εκτεταμένες σω-
στικές ανασκαφές το 2013 συνέχισαν να φέρνουν στο
φως σημαντικά κατάλοιπα της βυζαντινής περιόδου
στην Αιτωλοακαρνανία. Το παρόν άρθρο θα παρουσιά-
σει νέα στοιχεία για την χρονολόγηση και την ερμηνεία
των θέσεων καθώς και ενδεικτικά ευρήματα.
Ανασκαφές στο πλαίσιο του έργου «ΙΟΝΙΑ ΟΔΟΣ»
Η ανασκαφική έρευνα της 22ης ΕΒΑ το 2013 επικεντρώ-
θηκε σε δύο θέσεις, την θέση «Άγιος Γεώργιος» κοντά
στον ομώνυμο οικισμό και το Ευηνοχώρι και πλησίον
της Αρχαίας Καλυδώνας, και την θέση «Μπόμπορας»
πλησίον του χωριού Άγιος Θωμάς και της αρχαίας Αλί-
κυρνας, στο Δήμο Ιεράς Πόλης Μεσολογγίου.
Βυζαντινό Νεκροταφείο στην θέση Άγιος Γεώργιος,
Ευηνοχώρι
Η θέση των ανασκαφών βρίσκεται σε πανοραμικό ση-
μείο σε λοφίσκο νότια του όρους Αράκυνθος, στην δυ-
τική πλευρά του ποταμού Ευήνου, σε απόσταση περίπου
ενός χιλιομέτρου από την σημερινή κοίτη του, ενάμιση
1. Οι συντάκτες του άρθρου συμμετείχαν στην ομάδα επίβλεψης των
έργων, η Κατερίνα Χαμηλάκη ως επιβλέπουσα επικεφαλής πεδίου, η Κα-
τερίνα Κάτσικα ως αρχαιολόγος πεδίου στην θέση Άγιος Γεώργιος και η
Γεωργία Γεωργία ως αρχαιολόγος πεδίου στην θέση Δρυμός. Οι σωστικές
ανασκαφές έγιναν υπό τη διεύθυνση του προϊσταμένου της 22η ΕΒΑ Ιω-
άννη Χουλιαρά.
χιλιόμετρο βορειοανατολικά της ακρόπολης της αρχαί-
ας Καλυδώνας2 και σε απόσταση περίπου ενάμιση χι-
λιόμετρο3 από τον παλαιοχριστιανικό ναό του Αγίου
Γεωργίου στον ομώνυμο οικισμό4. Το 2010 εντοπίσθηκε
βυζαντινός ναός με εκτεταμένο νεκροταφείο περιμετρι-
κά αυτού5. Με την ανασκαφική έρευνα του 2010-2011
διαπιστώθηκε η ύπαρξη τρίκλιτης βυζαντινής βασιλικής
(εικ. 1), αποτελούμενης από κυρίως ναό-κεντρικό κλί-
τος, νάρθηκα και πλευρικά κλίτη6. Ο ναός έχει εξωτερι-
κές διαστάσεις 13 μ. μήκος και 10,5 μ. πλάτος, με τριμε-
ρές ιερό και αψίδες στα τρία κλίτη. Τα πλευρικά κλίτη
επικοινωνούν με το κεντρικό μέσα από μικρά ανοίγματα
στην ανατολική πλευρά του ιερού. Το δάπεδο του ναού
καλύπτεται από πλίνθους. Ο νάρθηκας κατά την τελι-
κή φάση κατασκευής δεν φτάνει σε πλάτος τα πλευρι-
κά κλίτη7. Από την άνοιξη του 2011 έως και σήμερα η
ανασκαφική έρευνα επικεντρώνεται στην ανασκαφή του
πυκνού νεκροταφείου περιμετρικά της βασιλικής.
Η ανασκαφή της 22ης ΕΒΑ διεξάγεται σε έκταση 4
στρεμμάτων στην κορυφή του λοφίσκου. Στην έκταση
αυτή δεν εντοπίζονται κτηριακά κατάλοιπα, πλην της
κοιμητηριακής βασιλικής, αλλά μόνο πυκνό νεκροτα-
φείο βυζαντινής κυρίως περιόδου. Το 2013 η 22η ΕΒΑ
2. Σχετικά με την τοπογραφία της Καλυδώνας και της ευρύτερης πε-
ριοχής βλ. Dietz - Stavropoulou-Gatsi 2011, 37-46
3. Στη θέση (είσοδος σήραγγας Καλυδώνας Χ.Θ. 23+550-23+800)
διεξάγονται σωστικές ανασκαφές από το 2009 από την ΛΣΤ´ ΕΠΚΑ. Για
την ανασκαφή της Εφορείας βλ. Βικάτου 2012, 48. Βικάτου 2013.
4. Παλιούρας 2004, 185. Για την θέση της αρχαίας Καλυδώνας κατά
τη βυζαντινή περίοδο, βλ. Veikou 2012, λήμμα Evinochori, Calydon, 428.
5. Ο ναός και τμήμα του βυζαντινού νεκροταφείου εντοπίστηκε κατά
τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών στη θέση (είσοδος σήραγγας Κα-
λυδώνας Χ.Θ. 23+550-23+800) το 2009, βλ. Βικάτου 2011, 48 και συνέχισε
η 22η ΕΒΑ.
6. Την ανασκαφή της τρίκλιτης βασιλικής για τα έτη 2010-2012 πραγ-
ματεύεται το άρθρο των Κουμούση - Καπώνη - Αναγνωστοπούλου, 2012.
7. Η ανασκαφή της τρίκλιτης βασιλικής κυρίως στον χώρο του νάρ-
θηκα και περιμετρικά των κλιτών έως τη θεμελίωση θα συνεχιστεί το 2014.
181
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Εικ. 1. Η τρίκλιτη κοιμητηριακή βασιλική στη θέση Άγιος Γεώργιος Ευηνοχωρίου, αεροφωτογραφία από το αρχείο της 22ης ΕΒΑ.

Σχ. 1. Η κοιμητηριακή βασιλική και το νεκροταφείο στη θέση Άγιος Γεώργιος.

182
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν
συνέχισε την ανασκαφική έρευνα στο 40% της συνολι-
κής έκτασης8. Κατά το έτος αυτό ερευνήθηκαν 250 τά-
φοι, από τους συνολικά εμφανισθέντες 361. Από την
αρχή της ανασκαφής έως 31-12-2013 είχαν ερευνηθεί
ανασκαφικά 314 τάφοι από τους οποίους 216 είναι κιβω-
τιόσχημοι, 39 ψευδοκιβωτιόσχημοι, 23 λακκοειδείς, 19
κεραμοσκεπείς στον τύπο του καλυβίτη, 14 ελεύθερες
ταφές, 3 κτιστοί κιβωτιόσχημοι.
Όσον αφορά τις ταφές που ερευνήθηκαν το 2013,
διαπιστώνεται ότι 107 τάφοι περιείχαν από μία ταφή
ενήλικα, 73 από μία παιδική ταφή ή ταφή βρέφους, 20
από δύο ταφές (κυρίως ενηλίκων), 23 περιείχαν κύριες
ταφές και ανακομιδές, 7 περιείχαν δευτερογενείς ταφές
(όχι κύριες), ένας τάφος (Τ.152) περιείχε τρεις κύριες τα-
φές και έτερος (Τ.302) πέντε. Σε αρκετούς τάφους δεν
βρέθηκαν οστά. Στην πλειονότητά τους οι ταφές είναι
ακτέριστες. Από τους ερευνηθέντες το 2013 τάφους κτε-
ρίσματα βρέθηκαν στους 26.
Πρόκειται για χάλκινα ενώτια, νομίσματα, σιδερέ-
νια καρφιά, ακέραια ή θραυσμένα αγγεία. Στον παιδι-
κό τάφο Τ.187 βρέθηκε ένα χάλκινο κουδουνάκι, στον
Τ.63 ένα σιδερένιο μαχαίρι και στον Τ.234 ένα χάλκινο
δαχτυλίδι. Ο τάφος Τ.71, ο οποίος χρονολογείται στην
κύρια χρήση του στον 3ο αιώνα μ.Χ. (περιείχε τουλάχι-
στον 4 ταφές), αλλά χρησιμοποιήθηκε και σε επόμενη
περίοδο, περιελάμβανε τα περισσότερα κτερίσματα (4
νομίσματα, 3 λυχνάρια, μία σιδερένια λόγχη, χάλκινη
σπάτουλα, πήλινα αγγεία, 1 ληκύθιο, 1 φιάλη, 3 μόνωτα
κλειστά αγγεία, 1 θραυσμένο λεκανίδιο;)9.
Το νεκροταφείο που διατάσσεται γύρω από την
τρίκλιτη κοιμητηριακή βασιλική είναι ιδιαίτερα πυκνό
(σχ. 1). Η θέση χρησιμοποιείται ως νεκροταφείο από
την ελληνιστική περίοδο10, συνεχίζει στην ρωμαϊκή και
υστερορωμαϊκή-πρωτοβυζαντινή περίοδο και αποκτά
την εικόνα ενός πυκνού σε διάταξη νεκροταφείου στην
μεσοβυζαντινή εποχή11, παράλληλα με την ίδρυση της
τρίκλιτης βασιλικής. Η χρήση του χώρου ως κοιμητήριο
τεκμηριώνεται έως τη μεταβυζαντινή περίοδο (16ος αι-
ώνας). Ως προς τη διάταξη του βυζαντινού νεκροταφεί-
ου παρατηρείται μια μετατόπιση στη χρήση του χώρου
προς τα ανατολικά του προγενέστερου νεκροταφείου,
8. Το 2013 στην σωστική ανασκαφή συμμετείχαν επίσης οι αρχαιολό-
γοι πεδίου Παναγής Σκλαβουνάκης και Βικτωρία Γερολύμου.
9. Για τα νομίσματα που προέρχονται από τον τάφο 71 βλ. Liampi
2014.
10. Βικάτου 2011, 48.
11. Για παραδείγματα επαναχρησιμοποίησης νεκροταφείων εκτός
των τειχών κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο βλ. Poulou - Tzavella - Ott
2012, 407 κ.εξ.
για να πλαισιώσει την περιοχή της βασιλικής (σχ. 1). Οι
τάφοι βρίσκονται πλησίον των κτισμάτων που εντοπίζο-
νται χαμηλότερα στα ανατολικά και βόρεια του λόφου12,
γεγονός που μαρτυρεί την ενδεχόμενη εγκατάλειψη της
θέσης ως θέσης κατοίκησης κατά τη βυζαντινή περίοδο
και την λειτουργία της ως νεκροταφείου εκτός των τει-
χών (extra muros).
Στον διαχωρισμό των περιόδων χρήσης του κοιμη-
τηρίου συμβάλλουν τα κτερίσματα των τάφων, τα νο-
μίσματα, η κεραμική που βρέθηκε εντός και εκτός των
τάφων. Καθώς οι περισσότεροι τάφοι ήταν ακτέριστοι,
η κατά προσέγγιση χρονολόγησή τους βασίζεται και σε
στοιχεία όπως ο προσανατολισμός, ο τρόπος κατασκευ-
ής, η θέση τους στην στρωματογραφία, ο συσχετισμός
με τους λοιπούς τάφους13.
Οι ανασκαφικές έρευνες της 22ης ΕΒΑ για το έτος
2013 (σχ. 1 και εικ. 2) επικεντρώθηκαν στο εκτεταμένο
κοιμητήριο βόρεια, νότια και ανατολικά της κοιμητηρι-
ακής βασιλικής. Οι τάφοι διατάσσονται σε δύο τουλάχι-
στον ή και περισσότερα επίπεδα. Τα ανώτερα στρώματα
ανήκουν κυρίως στην μεσοβυζαντινή περίοδο, ενώ συνε-
χίζουν και στην ύστερη βυζαντινή περίοδο και την εποχή
της ενετοκρατίας βάσει της νομισματικής μαρτυρίας14.
Οι ταφές ανήκουν στην πλειονότητά τους στον τύπο
του κιβωτιόσχημου τάφου15. Οι τάφοι είναι κατασκευα-
σμένοι από επιμήκεις τοπικούς ψαμμιτικούς λίθους που
τοποθετούνται ανά δύο ή ένας στις μακριές πλευρές,
ενώ ένας μικρότερος λίθος ορίζει τις στενές πλευρές
(εικ. 3). Οι καλυπτήριοι λίθοι είναι επίσης πλακοειδείς
από ψαμμίτη, συνήθως τρεις ή τέσσερις στον αριθμό ή
λιγότεροι στις παιδικές ταφές. Τα έθιμα ταφής ακολου-
θούν αυτά της μεσοβυζαντινής περιόδου16. Ο νεκρός το-
ποθετείται σε ύπτια εκτάδην στάση με την κεφαλή στη
δύση και τα χέρια συνήθως σταυρωμένα στην θωρακική,
12. Κοντινότερο συγκρότημα αποτελεί υστερορωμαϊκό λουτρό που
ανακαλύφθηκε στις ανασκαφές της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ.
13. Μετά από την ολοκλήρωση της ανασκαφής το 2014 θα ακολου-
θήσει λεπτομερής μελέτη της κεραμικής, των μικροευρημάτων και του
σκελετικού υλικού, από το οποίο θα προκύψουν ασφαλέστερα στοιχεία
για την χρονολόγηση του κοιμητηρίου.
14. Πληροφορία βασιζόμενη στην μελέτη των υπό δημοσίευση νο-
μισμάτων από τον καθηγητή του πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Χρ. Σταυ-
ράκο.
15. Ο τύπος του κιβωτιόσχημου τάφου κυριαρχεί κατά τη μέση βυζα-
ντινή περίοδο. Για τον τύπο βλ. Laskaris 2000, 298-301.
16. Μαρκή 2002, 174, για την θέση των μεσοβυζαντινών και υστε-
ροβυζαντινών νεκροταφείων, Poulou - Tzavella - Ott, 2012, 407-408 και
πίν. 15-17, για μια παρουσίαση μεσοβυζαντινών νεκροταφείων και ιδίως
του νεκροταφείου στη θέση Παραπόταμος Θεσπρωτίας και των ευρημά-
των του (το νεκροταφείο δημοσίευσε η ανασκαφέας Κ. Πρέκα βλ. Πρέκα
1992-1993).
183
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Εικ. 2. Αεροφωτογραφία της ανασκαφής στο βυζαντινό νεκροταφείο στη θέση Άγιος Γεώργιος, από το αρχείο της 22ης ΕΒΑ.

Εικ. 3. Τάφος 209, Άγιος Γεώργιος Ευηνοχωρίου.

184
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν

κοιλιακή ή βουβωνική χώρα. Λόγω του περιορισμένου

χώρου και της συνεχούς χρήσης του νεκροταφείου, πα-
ρατηρείται επανάχρηση των τάφων, με τοποθέτηση της
προγενέστερης ταφής σε ανακομιδή έξω από τον τάφο
επί των καλυπτήριων λίθων ή στο ένα άκρο του τάφου
μαζί ή όχι με κύριες ταφές.
Τα λίγα κατά περίπτωση κτερίσματα συμπεριλαμ-
βάνουν χάλκινα κοσμήματα και ελάχιστες πόρπες. Από
αυτά αναφέρουμε ενδεικτικά χάλκινα ενώτια με σφαιρί-
δια (εικ. 4), τα οποία χρονολογούνται στον 10ο αιώνα17,
μικρό χάλκινο σταυρό με εγχαράξεις (εικ. 5), πόρπη με
εγχάρακτο λέοντα (εικ. 6)18. Η πλειονότητα των τάφων
χρονολογούνται στη μέση βυζαντινή περίοδο, είναι δη-
Εικ. 4. Χάλκινο ενώτιο από τον τάφο 437, Άγιος Γεώργιος Ευ-
λαδή σύγχρονοι με την τρίκλιτη κοιμητηριακή βασιλική. ηνοχωρίου.
Η χρήση του νεκροταφείου κατά τους σκοτεινούς
αιώνες (7ο-9ο αι. μ.Χ.) δεν είναι σε αυτό το στάδιο της
ανασκαφικής έρευνας εμφανής. Στην πρωτοβυζαντινή
περίοδο (5ος-6ος αιώνας) μπορούν να ενταχθούν λίγοι
τάφοι με κτερίσματα απλούς χάλκινους κρίκους, χάλκι-
νο κοχλιάριο και λίγες πρόχους.
Οι ελάχιστοι (5) προγενέστεροι τάφοι, ρωμαϊκοί και
υστερορωμαϊκοί κεραμοσκεπείς και κιβωτιόσχημοι, δια-
χωρίζονται βάσει και του διαφορετικού προσανατολι-
σμού τους (Β-Ν).
Στο βυζαντινό νεκροταφείο δεν εντοπίζονται μέχρι
ώρας κατασκευές που να σχετίζονται με την νεκρική
τελετουργία, πχ. τράπεζες προσφορών, χώροι για νε-
κρόδειπνα. Επίσης οι τάφοι είναι μεμονωμένοι χωρίς
να εντάσσονται σε ενιαίες κατασκευές (μαρτύρια, τα-
φικά μνημεία). Εξαίρεση αποτελεί ταφικός περίβολος Εικ. 5. Μικρός χάλκινος σταυρός με εγχαράξεις από τον τάφο
42, Άγιος Γεώργιος Ευηνοχωρίου.
ορθογώνιας κάτοψης κατασκευασμένος με τεμάχια λί-
θων, κεράμων και κονιάματος, εξωτερικών διαστάσεων
2,70 x 2,70 μ., ο οποίος περιέχει τρεις κιβωτιόσχημους
τάφους με προσανατολισμό Α-Δ και 3 ανακομιδές, των
οποίων τα οστά εντοπίσθηκαν εκτός των τάφων (εικ. 7).
Σημαντικά στοιχεία για την χρονολόγηση του ναού
και τις διαφορετικές περιόδους χρήσης του κοιμητηρίου
αποτελούν τμήμα ανάγλυφης μαρμάρινης πλάκας, πι-
θανόν θωράκιο, με δύο κεραίες σταυρού, που χρησιμο-
ποιήθηκε ως κάλυμμα κιβωτιόσχημου τάφου στα νότια
της βασιλικής και ενδεχομένως προέρχεται από προγε-

17. Szmoniewski 2010, 161-172. Poulou - Tzavella - Ott 2012, 407-

408, πίν. 16. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, 434, αρ. 563, όπου χάλκινα
σκουλαρίκια με ίδια τεχνική κατασκευής.
18. Tsivikis 2012, 71. Σχετικά με αυτόν τον τύπο βυζαντινής πόρπης
που χρονολογείται στον 9ο-10ο αιώνα, βλ. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο
2002, 393-395, αρ. 482, 483, 484, 485, όπου πόρπες του τύπου χρονολο- Εικ. 6. Χάλκινη πόρπη με ανάγλυφη παράσταση λέοντα από
γούνται στον 7ο-9ο αιώνα. τον Άγιο Γεώργιο Ευηνοχωρίου.

185
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Εικ. 7. Ταφικός περίβολος με κιβωτιόσχημους τάφους, Άγιος Γεώργιος.

Εικ. 8. Ανάγλυφο τμήμα θωρακίου (;) σε δεύτερη χρήση ως καλυπτήριος λίθος του τάφου 293, Άγιος Γεώργιος.

186
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν
Εικ. 9. Αεροφωτογραφία της ανασκαφής της 22ης ΕΒΑ στη θέση Ράχη Μπόμπορα, Άγιος Θωμάς, από το αρχείο της 22ης ΕΒΑ.
νέστερη φάση του ναού (εικ. 8), καθώς και η παρουσία
τεσσάρων ογκόλιθων στη θεμελίωση της κεντρικής και
της βόρειας αψίδας της βασιλικής. Πρόκειται για ορθο-
γώνιους ογκόλιθους πιθανόν σε δεύτερη χρήση.
Βυζαντινό νεκροταφείο στη Θέση «Ράχη Μπόμπορα»
Αγίου Θωμά Μεσολογγίου
Το 2013 η 22η ΕΒΑ ολοκλήρωσε την σωστική ανασκα-
φή στην θέση «Ράχη Μπόμπορα», στη χιλιομετρική θέση
30+450, του έργου της Ιονίας Οδού, η οποία διεξαγό-
ταν τμηματικά από το 201019. Το βυζαντινό νεκροταφείο
βρίσκεται σε περίοπτη θέση, σε υψόμετρο 55 μέτρων,
στη νότια πλευρά χαμηλού λόφου στις νότιες υπώρειες
του όρους Αράκυνθος, πάνω από τον κάμπο του Μεσο-
λογγίου. Βρίσκεται δυτικά και σε απόσταση λίγων χι-
λιομέτρων από την αρχαία πόλη Αλίκυρνα, τμήμα της
19. Το 2010 την ανασκαφή διενήργησε η ΛΣΤ´ ΕΠΚΑ με προσωπικό
που προσέλαβε η ανάδοχος εταιρία του έργου. Από τον Ιούνιο 2011 την
ανασκαφή διενήργησε η 22η ΕΒΑ υπό τη διεύθυνση των προϊσταμένων
της Μαρίας Καζανάκη-Λάππα, Αναστασίας Κουμούση, Ιωάννη Χουλιαρά,
την επίβλεψη της αρχαιολόγου Κατερίνας Χαμηλάκη ως επικεφαλής πεδί-
ου και αρχαιολόγους στη θέση την Άννα Αμυγδαλά, για όλη τη διάρκεια
του έργου, και την Βικτωρία Γερολύμου για μικρότερο διάστημα.
οποίας επίσης ανασκάπτεται στα πλαίσια του έργου Ιο-
νία Οδός20, και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου βορειοα-
νατολικά των θερμών του Αγίου Θωμά21.
Κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών ερευ-
νήθηκε όλη η έκταση του κοιμητηρίου, που διασώθηκε
από νεότερες επεμβάσεις και κατολισθήσεις στο λόφο.
Συνολικά ανασκάφηκαν 292 τάφοι σε ερευνηθείσα έκτα-
ση 2.600 μ2 περίπου (εικ. 9).
Το βυζαντινό νεκροταφείο περιλαμβάνει κυρίως κι-
βωτιόσχημους τάφους τοποθετημένους σε προσανατο-
λισμό Α-Δ (σχ. 2). Οι τάφοι είναι κατασκευασμένοι από
αργούς πλακοειδείς τοπικούς ψαμμιτικούς λίθους τοπο-
θετημένους από 1 έως 5 στις μακρές πλευρές, αναλόγως
του μήκους του τάφου, και από ένας συνήθως στις στε-
νές πλευρές. Το εσωτερικό των τάφων είναι ορθογώνιο
επίμηκες, ενώ σε ορισμένους το ανατολικό τμήμα, που
αντιστοιχεί στα πόδια του νεκρού, είναι στενότερο. Οι
τάφοι καλύπτονταν επίσης από αργούς ψαμμιτικούς
πλακοειδείς λίθους (εικ. 10). Υπάρχουν και οι περιπτώ-
σεις λακκοειδών τάφων χωρίς πλευρικούς λίθους που
20. Βικάτου 2012, 155-156.
21. Πετρόπουλος 2004, 413-432.
187
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ
Εικ. 10. Κιβωτιόσχημος τάφος, Ράχη Μπόμπορα, Άγιος Θωμάς.
καλύπτονται από αργούς λίθους. Ελάχιστοι και κυρίως
παιδικοί, 5 στον αριθμό, είναι οι κεραμοσκεπείς τάφοι.
Η πλειονότητα των τάφων (171) περιείχε μία ταφή.
Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος με την κεφαλή στη δύση
και τα χέρια σταυρωμένα στον θώρακα ή τη βουβωνική
χώρα. 52 τάφοι περιείχαν δύο ταφές, συνήθως μη σύγ-
χρονες, ενώ περί τους 30 τάφους περιείχαν πολλαπλές
ταφές με 3 έως 5 νεκρούς. Σε 38 τάφους δεν διατηρή-
θηκε το σκελετικό υλικό. Δεν εντοπίστηκαν ανακομιδές
εκτός τάφων. Το δάπεδο των τάφων δεν έχει επένδυση,
ενώ δεν παρατηρείται η συνήθεια τοποθέτησης πλίνθου
ή λίθου κάτω από το κεφάλι του νεκρού.
Ενδεικτικός της παιδικής θνησιμότητας και των δυ-
σχερών συνθηκών διαβίωσης κατά την διάρκεια χρήσης
του νεκροταφείου είναι ο μεγάλος αριθμός παιδικών τά-
φων που ανασκάφηκε. Οι παιδικοί τάφοι είναι σχεδόν οι
μισοί του συνόλου (143 από 292), οι ταφές είναι κυρίως
μεμονωμένες, ενώ σε λίγες περιπτώσεις έχουμε παιδική
ταφή που συνοδεύει ταφή ενήλικα. Τα κτερίσματα των
τάφων είναι πολύ περιορισμένα και εντοπίζονται μόνο
188
σε 13 από αυτούς, εκ των οποίων σε 6 παιδικούς τάφους.
Πρόκειται για χάλκινα κοσμήματα, χάντρες, νομίσματα,
εγχειρίδια, ενώ δεν βρέθηκαν ακέραια αγγεία στο εσω-
τερικό των τάφων.
Οι τάφοι καταλαμβάνουν στρωματογραφικά ένα
επίπεδο, εκτός από ένα σημείο όπου μια ομάδα τάφων
τοποθετήθηκε σε επίπεδο πάνω από υποκείμενους. Εί-
ναι πυκνότεροι στο κέντρο και τη νότια πλευρά του
νεκροταφείου (σχ. 2). Σε μία περίπτωση επιμήκης τοί-
χος από αργούς λίθους λειτουργεί πιθανόν ως ταφικός
περίβολος στο ανατολικό άκρο του νεκροταφείου. Στο
επίπεδο όπου εκτείνεται το νεκροταφείο δεν εντοπίζο-
νται κτήρια ή κατασκευές με εξαίρεση τα θεμέλια ενός
ορθογώνιου χώρου με είσοδο, έναν τετράγωνο χώρο και
πιθανό δεύτερο κατά μήκος αυτού στο νότιο όριο του
νεκροταφείου, η λειτουργία του οποίου δεν μπορεί να
προσδιοριστεί λόγω της κακής κατάστασης διατήρησής
του.
Η ανασκαφή απέδωσε ελάχιστη κεραμική, στην συ-
ντριπτική πλειοψηφία της άβαφη. Δύο χαρακτηριστικά
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν

Σχ. 2. Το βυζαντινό νεκροταφείο στη θέση Ράχη Μπόμπορα, Άγιος Θωμάς Μεσολογγίου.

Εικ. 11. Πρόχους, Ράχη Μπόμπορα, Άγιος Θωμάς. Εικ. 12. Χάλκινο ενώτιο από τον τάφο 233, Ράχη Μπόμπορα,
Άγιος Θωμάς.

δείγματα πρόχου και άλλου κλειστού αγγείου που βρέ- μ.Χ. (εικ. 11)22. Στην ανασκαφή βρέθηκαν λίγα νομίσμα-
θηκαν εκτός τάφων, χρονολογούνται στον 7ο αιώνα τα κυρίως εντός των τάφων και δύο εκτός. Δύο από τα

22. Yangaki 2005, αρ. 478, 138-139, όπου κοντινό παράλληλο.

189
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ
Εικ. 13. Σύνολο χαντρών και αργυρά ενώτια, Ράχη Μπόμπο-
ρα, Άγιος Θωμάς.
νομίσματα που βρέθηκαν εντός τάφων ανήκουν στον
Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό (886-912) και στον Νικηφόρο Β΄
Φωκά (963-969) πιστοποιώντας για την χρήση του νε-
κροταφείου τον 10ο αιώνα, ενώ τουλάχιστον δύο ακόμα
ανήκουν στην μεσοβυζαντινή περίοδο. Ένα νόμισμα από
υστερορωμαϊκό τάφο ανήκει στον Αντωνίνο Πίο. Συχνό
κτέρισμα είναι τα χάλκινα ενώτια (εικ. 12) και ενίοτε αρ-
γυρά. Απαντούν επίσης χάντρες (εικ. 13)23, περίαπτα και
εγχειρίδια24, τα οποία τοποθετούνται στην περίοδο από
τα τέλη του 7ου έως και τον 10 αιώνα.
Βάσει των λίγων ευρημάτων, του προσανατολισμού
και του τρόπου κατασκευής των τάφων, καθώς και της
κεραμικής που βρέθηκε στις επιχώσεις, κυρίως γύρω από
τους τάφους, η κύρια περίοδος χρήσης του κοιμητηρίου
εκτείνεται από τους σκοτεινούς αιώνες (7ο-8ο αιώνα)
έως και τον 10ο αιώνα μ.Χ.25. Μοναδικός προγενέστε-
ρος τάφος είναι ο υστερορωμαϊκός, κτιστός με πλίνθους
κιβωτιόσχημος τάφος με προσανατολισμό Β-Ν που βρί-
σκεται στο νότιο άκρο του νεκροταφείου κοντά στο τε-
τράπλευρο κτίσμα, ο οποίος τοποθετείται από το τέλος
του 3ου αι. μ.Χ. και μετά.
Ανασκαφές στη θέση Δρυμός
Στα πλαίσια της κατασκευής του οδικού άξονα που συν-
δέει την περιοχή Ακτίου με τον δυτικό άξονα Β-Ν, στη
23. Για παράλληλα χρονολογούμενα από την ανασκαφέα στον 7ο-8ο
αιώνα βλ. Βικάτου 2002, 254, εικ. 18δ, 22β.
24. Βλ. Vida - Volling 2000, passim σχετικά με την παρουσία σιδερέ-
νιων εγχειριδίων σε σλαβικές ταφές.
25. Γνωστό βυζαντινό νεκροταφείο στην ευρύτερη περιοχή με
κιβωτιόσχημους τάφους αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφή στην τρί-
κλιτη βασιλική Φοινικιάς Μεσολογγίου βλ. Ζαφειροπούλου 1973-1974.
Παλιούρας 2004, 49, εικ. 12, 50.
190
θέση Κελεφή Δρυμού Βόνιτσας, πραγματοποιούνται
από το Νοέμβριο του 2012 έως και σήμερα ανασκαφι-
κές εργασίες από την 22ης ΕΒΑ υπό τη διεύθυνση του
προϊσταμένου της 22ης ΕΒΑ Ιωάννη Χουλιαρά26. Η
θέση Δρυμός βρίσκεται στη νότια ακτή του Αμβρακικού
κόλπου27 σε κοντινή ακτίνα με τις σημαντικές αρχαίες
πόλεις Θύρρειο και Ανακτόριο και κοντά στις παράλιες
οχυρώσεις στη θέση Ρούγα, πιθανό αρχαίο Εχίνο ή αρ-
χαία Ηράκλεια, επίνεια του Θυρρείου. Ήταν γνωστή από
τις ανασκαφές του Ευθυμίου Μαστροκώστα το 1967-68,
όπου είχαν εντοπιστεί στην ευρύτερη περιοχή 3 βασιλι-
κές και τμήμα κτηρίου με αρκετά δωμάτια28. Ακολούθη-
σαν σωστικές ανασκαφές στον οικισμό όπου εντοπίστη-
καν αρχιτεκτονικά μέλη πρωτοβυζαντινής περιόδου29.
Οι έρευνες της 22ης ΕΒΑ έρχονται να επαληθεύσουν τις
διαπιστώσεις αυτές και να αποκαλύψουν με συστηματι-
κό τρόπο ένα σημαντικό παράκτιο κέντρο της Ύστερης
Αρχαιότητας30. Η ανασκαφή γίνεται σε δύο τμήματα βό-
ρεια και νότια της εθνικής οδού Αμφιλοχίας-Βόνιτσας,
στο χώρο μελλοντικής κατασκευής ημικόμβου του έρ-
γου. Στο «Νότιο Τομέα» η 22η ΕΒΑ ανασκάπτει σημα-
ντική παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική με ψηφιδω-
τά δάπεδα31.
Στον Βόρειο Τομέα και με την αφαίρεση επίχωσης
0,80μ. περίπου αποκαλύφθηκαν τα λείψανα ενός κτηρι-
ακού συγκροτήματος σε έκταση έως το τέλος του 2013,
1150 μ2 (σχ. 3), η ανασκαφή του οποίου συνεχίζεται χω-
ρίς τα όριά του να έχουν αποκαλυφθεί32. Το έτος 2013 η
ανασκαφή επικεντρώθηκε στην αποκάλυψη όσο το δυ-
νατόν μεγαλύτερης έκτασης του κτηρίου παραμένοντας
στο επίπεδο της άνω επιφάνειας των τοίχων.
Συγκεκριμένα, το κτηριακό συγκρότημα αναπτύσσε-
ται σε δύο κύρια τμήματα-πτέρυγες, ένα ορθογώνιο στα
26. Την καθημερινή επίβλεψη των ανασκαφών έχουν οι έκτακτοι
αρχαιολόγοι Γεωργία Γεωργίου, Ιωάννα Γκούμπλια, Παναγιώτης Δελαβί-
νιας, Ευαγγελία Σκεντέρη, ενώ την επίβλεψη για τον Βόρειο Τομέα ως
επικεφαλής αρχαιολόγος πεδίου έχει η Κατερίνα Χαμηλάκη αρχαιολόγος
της 22ης ΕΒΑ.
27. Για την άνθιση των οικισμών στις ακτές του Αμβρακικού κατά την
ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο βλ. Bowden 2003, 18-19. Σταυ-
ροπούλου-Γάτση - Σαράντη 2013, 672.
28. Μαστροκώστας 1971. Η θέση αναφέρεται από πολλούς ερευνη-
τές, ενδεικτικά: Soustal - Koder 1981, λήμμα Drymos, 148. Veikou 2012,
λήμμα Drymos, 420-421.
29. Κωνστάντιος - Χαλκιά 1983, 210-211, πίν. 77.
30. Χουλιαράς 2014, 210-211.
31. Παρουσίαση των ευρημάτων της σωστικής ανασκαφής στον το-
μέα αυτό βλ. Χουλιαράς 2014.
32. Παράλληλα μεγάλων κτηριακών συγκροτημάτων της περιόδου
μπορούν να αναζητηθούν στο επισκοπικό ανάκτορο και στην έπαυλη του
Αντωνίνου στη Νικόπολη, στο τρίκογχο ανάκτορο στον Βουθρωτό και
σε άλλες θέσεις της Ηπείρου βλ. Bowden 2003, 46-53. Bowden - Mitchell
2007, 455-474.
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν

Σχ. 3. Το κτηριακό συγκρότημα στον Βόρειο Τομέα της σωστικής ανασκαφής της 22ης ΕΒΑ στον Δρυμό Βόνιτσας.

ΒΔ με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ (χώρος 1) και ένα δεύτερο
ορθογώνιο τμήμα προς τα ΒΑ και σχεδόν κάθετα στο
πρώτο (χώρος 2) με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ (σχ. 3).
Το ένα τμήμα (χώρος 1) είναι επίμηκες ορθογώνιο
και χωρίζεται σε δύο τουλάχιστον συνεχόμενα ορθογώ-
νια μεγάλων διαστάσεων δωμάτια με εισόδους και στις
δύο μακρές πλευρές, τα οποία χωρίζονται εσωτερικά με
τοιχία. Στο νοτιοανατολικό άκρο του Δωματίου 1 έχει
εντοπιστεί εγκατάσταση εισόδου νερού και θέρμανσής
του με σύστημα υποκαύστων (εικ. 14). Το νερό μεταφέ-
ρεται από νότο με πήλινους αγωγούς τοποθετημένους
παράλληλα με αγωγό απορροής υδάτων, χτιστού από
πέτρες και κονίαμα και καλυμμένου με λίθινες πλάκες.
Το τμήμα 2 σχηματίζει σχεδόν ορθή γωνία με το τμή-
μα 1 και επεκτείνεται ΒΑ προς την θάλασσα. Πρόκειται
για έναν επιμήκη χώρο (χώρος 2) με 3 τουλάχιστον ορ-
θογώνια δωμάτια (δωμάτια 3, 4, 5), ενώ στα ΒΑ έχουν
αποκαλυφθεί αψιδωτοί χώροι που ανήκουν σε λουτρό
και στα ΒΔ τοίχοι λεπτού πάχους και πεσσοί κατασκευα-
σμένοι από τετράγωνες πλίνθους που ορίζουν επιμήκη
χώρο. Η πρόσβαση στον χώρο 2 γίνεται από τη ΒΔ μα-
κριά πλευρά, μέσα από τα ανοίγματα του τοίχου Τχ13,
ορατού μήκους 28,53 μ., που διαμορφώνεται με πεσσο-
στοιχία αποτελούμενη από έξι πεσσούς και πέντε του-
λάχιστον ανοίγματα, αλλά και από τη ΝΔ μακριά πλευ-
ρά από δυο ανοίγματα που εντοπίζονται στην Τχ14, η

191
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ
Εικ. 14. Δωμάτιο 1, σύστημα υποκαύστων, κτηριακό συγκρότημα, Δρυμός Βόνιτσας.
οποία έχει μήκος 19,07 μ. Μεταξύ των δωματίων 3, 4, 5
και των μακριών τοίχων 13 και 14 διαμορφώνονται επι-
μήκεις χώροι-στοές (σχ. 3).
Τα δωμάτια 3 και 4 στο κέντρο αυτού του τμήματος
διατάσσονται παράλληλα, αλλά το δωμάτιο 4 έχει μεγα-
λύτερες διαστάσεις και χωρίζεται εσωτερικά από τοίχο.
Το δωμάτιο 5 είναι ορθογώνιο με μικρότερες διαστάσεις
και σώζει άνοιγμα με μαρμάρινο κατώφλι, μπροστά από
το οποίο βρέθηκε μεγάλος αμφικίονας και ακόσμητο
επίκρανο.
Τα τέσσερα αψιδωτά δωμάτια στο ΒΑ άκρο του χώ-
ρου λόγω κάτοψης μπορούν να ταυτιστούν με τον πυ-
ρήνα λουτρικού συγκροτήματος, παρότι η ανασκαφή
βρίσκεται ακόμα σε ανώτερα στρώματα (εικ. 15). Τα δω-
μάτια 6, 7 και 8 έχουν κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και είναι πα-
ράλληλα μεταξύ τους, ενώ το δωμάτιο 9 έχει κατεύθυν-
ση ΒΔ-ΝΑ και λειτουργεί πιθανόν ως προθάλαμός τους.
Πρόκειται πιθανόν για χώρο λουτρού με αίθουσες
θερμού και ψυχρού λουτρού με μικρές πισίνες στις αψί-
δες τοποθετημένες γύρω από έναν χώρο εισόδου. Ανή-
κει στον τύπου λουτρού που διατάσσεται σε «γωνία»33.
Ο τύπος λουτρού έχει παράλληλα σε υστερορωμαϊκά
33. Angular row type στην κατάταξη της Nielsen 1993.
192
και παλαιοχριστιανικά λουτρά, ενδεικτικά στις Φθιώτι-
δες Θήβες34.
Στα ΝΔ των αψιδωτών δωματίων 7 και 8 αποκαλύ-
φθηκε άλλο ένα δωμάτιο (10), εμβαδού 13,10 μ2 καμπύ-
λου σχήματος.
Στα ΒΔ του χώρου 2 εντοπίστηκαν πλινθόκτιστοι
τοίχοι και πεσσοί που σχηματίζουν οχτώ κτιστές κόγχες
και αναπτύσσονται σε τρεις σειρές παράλληλες μεταξύ
τους. Ένας διάδρομος, που μεσολαβεί μεταξύ της δεύτε-
ρης και τρίτης σειράς από κόγχες, τις συνδέει αφενός με
τον χώρο 2 στα ΝΔ τους και αφετέρου με, το μη ερευ-
νημένο ακόμη, υπόλοιπο κτηριακό συγκρότημα στα ΒΑ
τους. Στη σειρά ένα, στην οποία αποκαλύφθηκαν δυο
κόγχες, εντοπίστηκαν σπαράγματα τοιχογραφίας. Οι
τοιχοποιίες είναι κατασκευασμένες με τρεις τρόπους δό-
μησης (εικ. 16)35:
α) Τοιχοποιία κατασκευασμένη με εναλλαγή σειράς
λίθων επεξεργασμένων και μη με μια τουλάχιστον σειρά
πλίνθων (opus mixtum).
β) Τοιχοποιία κατασκευασμένη εξολοκλήρου με
πλίνθους. Με τον τρόπο αυτό είναι κατασκευασμένοι οι
34. Βλ. Σωτηρίου 1955, 134.
35. Και οι τρεις τρόποι δόμησης παρουσιάζουν παράλληλα με τον
τρόπο κατασκευής της τρίκλιτης βασιλικής του Νοτίου Τομέα.
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν

Εικ. 15. Το λουτρό στα ΒΑ του συγκροτήματος, Δρυμός Βό-

νιτσας.

πεσσοί, οι σειρές με τα κτιστά θρανία και οι αψίδες στα

δωμάτια 6, 7, 8, 9.
γ) Τοιχοποιία κατασκευασμένη σύμφωνα με το πλιν-
θοπερίκλειστο σύστημα (Τχ22).
Στο σύνολο του συγκροτήματος έχουν εντοπιστεί β
εντός των τοιχοποιιών οριζόντια, διαμπερή ανοίγματα
τετράγωνης διατομής. Επίσης, σε ορισμένες τοιχοποιίες
παρατηρήθηκε ότι υπάρχοντα ανοίγματα, είσοδοι, κλεί-
στηκαν πιθανώς σε μεταγενέστερη χρήση του χώρου.
Εξωτερικά του κτηριακού συγκροτήματος έχουν
εντοπιστεί τρία τμήματα αγωγών. Πρόκειται για πήλι-
νους κυλινδρικούς αγωγούς, που οριοθετούνται είτε
από τοιχοποιίες, είτε από λίθινες πλάκες κάθετα τοπο-
θετημένες. Το τρίτο τμήμα αγωγού εντοπίστηκε στα ΝΑ
του χώρου 2 και συγκεκριμένα στα ΝΑ του δωματίου
5. Πρόκειται για κτιστό αγωγό, ο οποίος κατευθύνεται
προς το χώρο των αψιδωτών δωματίων. Έχουν επίσης
εντοπιστεί ακόσμητα επίκρανα παραστάδων και μεγά-
λου μεγέθους αμφικίονας. γ
Ερμηνεία κτηρίου: Πρόκειται για κτήριο που δια- Εικ. 16 (α, β, γ): Τρόποι δόμησης στο κτηριακό συγκρότημα
τάσσεται σε σχήμα Γ πιθανόν γύρω από αυλή ή ανοι- του Βορείου Τομέα, Δρυμός Βόνιτσας, α) opus mixtum, β)
χτό χώρο. Οι δύο πτέρυγές του επεκτείνονται προς τα δόμηση με πλίνθους, γ) ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα.

193
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

ΒΔ και ΒΑ αντίστοιχα. Διαθέτει λουτρικές εγκαταστά- Συμπεράσματα

σεις, πιθανό χώρο αποδυτηρίων μπροστά από αυτές και
πλήθος δωματίων μεγάλων διαστάσεων, ορισμένα με
επιμελημένες εισόδους36. Τα πολλά δωμάτια ίδιου κατά
τα φαινόμενα μεγέθους, καθώς και η διάταξη πίσω από
στοές-διαδρόμους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκει-
ται για πολυτελές αστικό συγκρότημα, η λειτουργία του
οποίου θα αποκαλυφθεί κατά την πορεία των ανασκα-
φικών ερευνών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το μέγε-
θος του οικοδομήματος37 ενισχύει την άποψή μας για
την σπουδαιότητα του Δρυμού ως οικισμού σημαντικού
μεγέθους, ο οποίος ήταν πόλος έλξης πολλών επισκε-
πτών, προσκυνητών πιθανότατα των τριών τουλάχιστον
παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Το συγκρότημα χρονο-
λογείται βάσει κεραμικής38 στην περίοδο της Ύστερης
Αρχαιότητας, ενώ βρισκόταν σε χρήση την περίοδο λει-
τουργίας της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Νοτίου
Τομέα.
Οι σωστικές ανασκαφές της 22ης ΕΒΑ το 2013 προσέ-
θεσαν νέα στοιχεία στην ιστορία, αρχαιολογία και το-
πογραφία της πρωτοβυζαντινής και βυζαντινής περι-
όδου στην Αιτωλοακαρνανία. Τα ιδιαίτερα εκτεταμένα
νεκροταφεία βυζαντινής περιόδου στην περιοχή του
Αγίου Γεωργίου Ευηνοχωρίου και στην Ράχη Μπόμπο-
ρα Αγίου Θωμά Μεσολογγίου δηλώνουν την παρουσία
ακμαζόντων οικισμών βυζαντινής περιόδου στην νότια
Αιτωλία, οι οποίοι δεν έχουν έως σήμερα ταυτιστεί, και
παρέχουν στοιχεία για τον υλικό τους βίο και πολιτισμό.
Οι σωστικές ανασκαφές στη θέση Δρυμός Βόνιτσας έρ-
χονται να επιβεβαιώσουν και να τεκμηριώσουν πληρέ-
στερα την αρχαιολογική έρευνα των παρελθόντων ετών
και να αποδώσουν στην έρευνα και το κοινό μια σημα-
ντική παράκτια θέση της πρωτοβυζαντινής περιόδου
στις νότιες ακτές του Αμβρακικού.

36. Για την ανάπτυξη κοσμικών συγκροτημάτων της Ύστερης Αρχαι-

ότητας στα αστικά κέντρα στον ελλαδικό χώρο, βλ. Πετρίδης 2008, 247-
258. Ellis 2007, 1-22.
37. Το οικοδόμημα μπορεί να συγκριθεί με άλλα μεγάλα συγκροτή-
ματα στην Ήπειρο και τη Δυτική Ελλάδα, όπως στη Νικόπολη και τον
Βουθρωτό (Τρίκογχο Ανάκτορο).
38. Αμφορείς τύπου Late Roman 5 από την περιοχή της Παλαιστίνης
που χρονολογούνται στον 6ο αιώνα μ.Χ. εντοπίστηκαν στο δωμάτιο 1 του
χώρου 1 καθώς και εμπορικοί αμφορείς του 5ου-6ου αιώνα.

Abstract
The rescue excavations of the 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities in 2013 conducted during the
Major Public Works Projects

Ioannis Chouliarás, Katerina Chamilaki, Katerina Katsika, Georgia Georgiou

I n 2013 the 22nd Ephorate of Byzantine Antiquities

in Aetoloakarnania and Lefkada conducted rescue
excavations as part of two Major Public Works Projects
funded by the EU Operational Programme “Reinforce-
ment of Accessibility 2007-2013”. During the construc-
tion work of Motorway 5 “Ionia Odos”, part of E55, the
Byzantine Ephorate spotted and excavated two large
byzantine cemeteries in Aetolia. The first one lies at the
site of Hagios Georgios, northeast of ancient Kalydon,
near the modern village of Evinochori. On the southeast
ridges of mountain Arakynthos overlooking the Evinos
river valley stands an extra muros three aisle middle byz-
antine cemetery basilica with nathex. The basilica was
erected on the site of an ancient cemetery dating from
the Hellenistic to the Late Antique period. In the middle
and late byzantine period the area around the basilica
was densely covered with cist graves. Until 2013, 314
graves had been excavated, 216 cist graves, 39 partly cist
graves, 23 graves in a ditch, 19 tile graves, 14 loose graves
and 3 built cist graves with tiles. 73 out of 314 were child
graves. Only 26 graves contained grave goods. The use of
the byzantine cemetery based on pottery, coins, stratig-
raphy, burial customs and the grave typology, reaches its
peak in the middle byzantine period (10th-11th century)

194
 Ο Ι Σ Ω Σ Τ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Σ Κ Α Φ Ε Σ Τ Η Σ 2 2 η ς Ε Β Α Τ Ο 2 0 1 3 Σ Τ Ο Π Λ Α Ι Σ Ι Ο Τ Ω Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ω Ν Δ Η Μ Ο Σ Ι Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν
but it continues to be in use in the late and post-byzan-
tine era until the 16th century.
The second cemetery site, near the modern village
of Hagios Thomas, lies on a low hill on the south slopes
of mount Arakynthos overlooking the plain of modern
Mesologgi. It is located a few thousand meters west of
ancient Alikyrna and northwest of the roman baths of
Hagios Thomas. In 2013 the 22nd Ephorate of Byzan-
tine Antiquities completed the excavation of a byzantine
cemetery with 292 graves. The majority were cist graves
constructed of local limestone slabs, while there were
very few tile and ditch graves. 143 out of 292 were child
graves, while 82 graves accommodated multiple burials.
Only 13 graves contained grave goods, mainly bronze
and iron jewelry, knives and fibulae. Based on coins,
grave goods and pottery the cemetery was mainly used
between the late 7th to the 10th century AD, while two
graves date in the late roman period.
The byzantine settlements related to both of the cem-
eteries excavated remain unidentified, however the exis-
tence of densely used burial areas testify to the continu-
Βιβλιογραφία
Αξιώτη 1980: Κ. Ἀξιώτη, «Ρωμαϊκοί δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρ-
νανίας», ΑΔ 35 (1980), Α´ Μελέται, 186-205.
Βικάτου 2002: Ο. Βικάτου, «Το χριστιανικό νεκροταφείο στην
Αγία Τριάδα Ηλείας. Συμβολή στη μελέτη της χειροποίη-
της κεραμικής», Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία.
Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο,
επιμ. Π. Θέμελης, Β. Κόντη, Αθήνα, 238-270.
Βικάτου 2011: Ο. Βικάτου, «Το Έργο της ΛΣΤ΄ Εφορείας Προ-
ϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το έτος
2011», Τα Αιτωλικά 17 (2011), 44-73.
Βικάτου 2012: Ο. Βικάτου, «Το Έργο της ΛΣΤ΄ Εφορείας Προ-
ϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το έτος
2011», Τα Αιτωλικά 19 (2012), 146-195.
Ζαφειροπούλου 1973-1974: Φ. Ζαφειροπούλου, ΑΔ 29 (1973-
1974), B´ Χρονικά, 527-530.
Κουμούση - Καπώνης - Αναγνωστοπούλου 2012: Α. Κουμού-
ση - Ν. Καπώνης - Ε. Αναγνωστοπούλου, «Νέα αρχαιο-
λογικά δεδομένα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής πε-
ριόδου από το ανασκαφικό έργο της 22ης ΕΒΑ στα πλαί-
σια της κατασκευής της Ιονίας Οδού στην περιοχή του
δήμου Μεσολογγίου Ν. Αιτωλοακαρνανίας», Πρακτικά
4ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλά-
δας 2009-2011 (Βόλος 15-18 Μαρτίου 2012), υπό έκδοση.
Κωνστάντιος - Χαλκιά 1983: Δ. Κωνστάντιος - E. Χαλκιά, ΑΔ
34 (1983), Β´1 Χρονικά, 210-211.
Μαρκή 2002: Ε. Μαρκή, «Τα χριστιανικά κοιμητήρια στην Ελ-
ous habitation of south Aetolia in the middle byzantine
period.
Another major excavation conducted by the 22nd
Ephorate of Byzantine Antiquities took place as part of
the “Construction of the Road Connection of Aktion to
the North-South West Branch”. The excavations, located
on the northeast entrance of the modern village Dry-
mos, revealed the center of a Late Antique town on the
south coast of Ambrakikos Golf. North of the three aisle
basilica with the elaborate mosaic floors, a large build-
ing complex with baths covering an area of at least 1150
sq.m. was partly excavated in 2013. The building com-
plex consists of two rows of large rectangular rooms ar-
ranged at right angle around a possible courtyard. There
are indications of at least two baths within the complex.
The most elaborate ones are located at the northeast cor-
ner of the building and belong to the angular row type
with apsidal rooms and semicircular piscinae. The build-
ing complex, which is still being excavated, dates in the
late antique period and was still in use during the early
byzantine period (6th century AD).
λάδα. Οργάνωση, τυπολογία, ταφική ζωγραφική, μαρτύ-
ρια, κοιμητηριακές βασιλικές», ΔΧΑΕ ΚΓ΄ (2002), 163-
176.
Μαστροκώστας 1971: Ε. Μαστροκώστας, «Παλαιοχριστιανι-
καί βασιλικαί Δρυμοῦ Βονίτσης», ΑΑΑ IV (1971), 185-
193.
Παλιούρας 2004: Αθ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνα-
νία, Αγρίνιο 20042.
Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002: Καθημερινή Ζωή στο Βυ-
ζάντιο, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη, Λευκός Πύρ-
γος Οκτώβριος 2001-Ιανουάριος 2002, επιμ. Δ. Παπανι-
κόλα-Μπακιρτζή, Αθήνα 2002.
Πετρίδης 2008: Π. Πετρίδης, «Παρατηρήσεις στις πόλεις και
τις αστικές οικίες της ύστερης αρχαιότητας στον ελλαδι-
κό χώρο», ΔΧΑΕ ΚΘ΄ (2008), 247-258.
Πετρόπουλος 2004: Μ. Πετρόπουλος, «Ρωμαϊκές Θέρμες κο-
ντά στο Μεσολόγγι. Μετά από την ανασκαφή», Πρακτι-
κά Β΄ Διεθνούς Ιστορικού και Αρχαιολογικού Συνεδρίου
Αιτωλοακαρνανίας (Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002), Αγρί-
νιο 2004, τ. 1, 413-432.
Πετρόπουλος 2007: Μ. Πετρόπουλος, «Νικόπολις-Πάτρα μέ-
σω Αιτωλοακαρνανίας», Νικόπολις Β΄. Πρακτικά 2ου Δι-
εθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη (11-15 Σεπτεμβρίου
2002), επιμ. Κ. Λ. Ζάχος, Πρέβεζα 2007, 97-211.
Πρέκα 1992-1993: Κ. Πρέκα, «Ο τύμβος του Παραποτάμου»,
ΑΔ 47-48 (1992-1993), Α´ Μελέτες, 165-212.
195
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Χ Α Μ Η Λ Α Κ Η , Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Κ Α Τ Σ Ι Κ Α , Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ
Σταυροπούλου-Γάτση - Σαράντη 2013: Μ. Σταυροπούλου-
Γάτση - Φ. Σαράντη, «Εγκαταστάσεις στην Ύπαιθρο της
Αιτωλοακαρνανίας κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο», Villae
Rusticae, Family and Market-Oriented Farms in Greece
under Roman Rule, A. D. Rizakis - I. P. Touratsoglou
(eds.), Αθήνα 2013, 656-681.
Σωτηρίου 1955: Γ. Α. Σωτηρίου, «Ἀνασκαφή Νέας Ἀγχιάλου»,
ΠΑΕ 1955, 134.
Χουλιαράς 2014: I. Π. Χουλιαράς, «Αποκάλυψη ψηφιδωτού
δαπέδου σε ανασκαφή παλαιοχριστιανικής βασιλικής
στον Δρυμό Βόνιτσας», Το Αρχαιολογικό Έργο της Εφο-
ρείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Αιτωλοακαρνανία
και τη Λευκάδα, Πρακτικά Ημερίδας (Ναύπακτος 2 Νο-
εμβρίου 2013), Ναύπακτος 2014, 197-216.
Bowden 2003: W. Bowden, Epirus Vetus,The Archaeology of a
Late Antique Province, London 2003.
Bowden - Mitchell 2007: W. Bowden- J. Mitchell, «The Tri-
conch Palace at Butrint: The Life and Death of a Late Ro-
man Domus», in L. Lavan, L. Özgene, A. Sarantis (eds.),
Housing in Late Antiquity = Late Antique Archaeology, v.
3.2, Boston-Leiden 2007, 455-474.
Dietz - Stavropoulou-Gatsi 2011: S. Dietz - M. Stavropoulou-
Gatsi (eds.), Kalydon in Aitolia I-II, Danish/Greek Field
Work 2001-2005, Monographs of the Danish Institute at
Athens, v. 1-2, Aarhus 2011.
Ellis 2007: S. Ellis, «Late Antique Housing and the Uses of
Residential Buildings: an Overview», in L. Lavan, L.
Özgene, A. Sarantis (eds.), Housing in Late Antiquity, =
Late Antique Archaeology, v. 3.2, Boston-Leiden 2007,
1-22.
Hodges - Bowden - Lako 2004: R. Hodges - W. Bowden - K.
Lako, Byzantine Butrint, Excavations and Surveys 1994-
99, Oxford 2004.
Laskaris 2000: N. G. Laskaris, Monuments funéraires paléo-
chrétiens (et byzantins) de Grèce, Athènes 2000.
196
Liampi 2014: Κ. Liampi, «Numismatic indications of historical
continuity: ancient Greek and Roman coins from the
Byzantine site of Agios Georgios / Aitoloakarnania», Το
Αρχαιολογικό Έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτή-
των στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα, Πρακτικά
Ημερίδας (Ναύπακτος 2 Νοεμβρίου 2013), Ναύπακτος
2014, 107-120.
Nielsen 1993: I. Nielsen, Thermae et Balnea, Copenhagen
1993.
Poulou - Tzavella - Ott 2012: N. Poulou-Papadimitriou - E.
Tzavella - J. Ott, «Burial Practices in Byzantine Greece,
Archaeological Evidence and Methodological Problems
for its Interpretation», in M. Salamon - M. Wołoszyn - A.
Musin - P. Špehar - M. Hardt - M. P. Kruk - A. Sulikowska-
Gąska (eds.), Rome, Constantinople and Newly-Converted
Europe. Archaeological and Historical Evidence, Kraków-
Leipzig-Rzeszów-Warszawa 2012, vol. I, 377-428.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und
Kephallenia, TIB 3, Wien 1981.
Szmoniewski 2010: B. S. Szmoniewski, «Byzantium and the
Slavs in the Light of Goldsmiths’ Production», in Ch.
Entwistle - N. Adams (eds.), Intelligible Beauty, Recent
Research on Byzantine Jewellery, British Museum Re-
search Publication 178, London 2010, 161-172.
Tsivikis 2012: N.Tsivikis, «Considerations on Some Bronze
Buckles from Byzantine Messene», in B. Böhlendorf-Ar-
slan - A. Ricci (eds.), Byzantine Small Finds in Archaeo-
logical Contexts = Byzas 15 (2012).
Veikou 2012: M. Veikou, Byzantine Epirus: A Topography of
Transformation, The Medieval Mediterranean v. 95,
Leiden-Boston 2012.
Vida - Volling 2000: T. Vida - T. Volling, Das slawische Brand-
graeberfeld von Olympia, Leidorf 2000.
Yangaki 2005: A. G. Yangaki, La céramique des IVe-VIIIe siècles
ap. J.-C. d’Éleutherna, Athens 2005.
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ
Αποκάλυψη ψηφιδωτού δαπέδου σε ανασκαφή
παλαιοχριστιανικής βασιλικής στον Δρυμό Βόνιτσας
Σ τον οικισμό του Δρυμού Βόνιτσας, στη θέση Κελε-
φή, οι ανασκαφικές εργασίες που λαμβάνουν χώρα
από τον Αύγουστο του 2013, ως υποέργο στα πλαίσια
της κατασκευής του συνδετήριου άξονα της Ιόνιας οδού
με το Άκτιο, αποκαλύπτουν τα ερείπια μεγάλης τρίκλι-
της παλαιοχριστιανικής βασιλικής (εικ. 1)1.
Στη δυτική πλευρά της βασιλικής προσαρτάται νάρ-
θηκας, ο οποίος συνδέεται με το κεντρικό κλίτος με
τρίβηλο. Ο νάρθηκας επικοινωνεί τόσο με τα πλάγια
κλίτη όσο και με άλλους βοηθητικούς χώρους, οι οποί-
οι δεν έχουν ανασκαφεί μέχρι τώρα στο σύνολό τους.
Στο μέσον περίπου του νότιου κλίτους ανοίγεται θύρα, η
οποία επικοινωνεί με μικρό δωμάτιο και αυτό με τη σει-
ρά του με χώρο, που αναπτύσσεται προς τα ανατολικά
και ταυτίζεται με βαπτιστήριο, εντός του οποίου υπάρ-
χει σταυρόσχημη κολυμβήθρα, που στεγαζόταν πιθανώς
με κιβώριο. Η αψίδα της βασιλικής πρέπει να είναι ημι-
κυκλική και να καλύπτει όλο το πλάτος του κεντρικού
κλίτους. Μία αντηρίδα στον άξονά της είναι ήδη ορατή,
γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ενδεχο-
μένως υπάρχουν και άλλες δύο (εικ. 2)2. Ακαθόριστος
αριθμός προσκτισμάτων αναπτύσσονται ολόγυρα της
* Θα ήθελα να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή την ομότιμη κα-
θηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κυρία Π.
Ασημακοπούλου-Ατζακά, η οποία μου παρείχε πολύτιμες συμβουλές και
βιβλιογραφία για τα θέματα του ψηφιδωτού δαπέδου.
1. Για το σύνολο της ανασκαφής θα ακολουθήσει εκτενής δημοσίευ-
ση. Θέλω να ευχαριστήσω όλο το μόνιμο και ωρομίσθιο προσωπικό της
22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, που εργάζονται καθημερινά
στον νότιο τομέα της ανασκαφής του Δρυμού.
2. Τα σχέδια (εικ. 2, 3, 6 και 10) έγιναν από τις κυρίες Κ. Πατουλιά
τοπογράφο μηχανικό, Α. Αλεξάκη αρχιτέκτονα, Στ. Κωστούλα και Θ. Μ.
Μπαλή σχεδιάστριες. Η αποτύπωση της αψίδας έγινε με διακεκομένες
γραμμές, καθώς μέχρι την ολοκλήρωση του τόμου δεν είχε αποκαλυφθεί.
Ωστόσο θεωρούμε ότι η ευθύγραμμη απόληξη του Ν κλίτους και η ύπαρ-
ξη τουλάχιστον μιας αντηρίδας, μας δίνει σαφή εικόνα για τον τύπο της
αψίδας, που πρέπει να είναι παρόμοιος με εκείνες των βασιλικών Β (Σω-
τηρίου 1938, 116. Ορλάνδος 1952, εικ. 133) και Δ (Χαλκιά 2007, σχ. 1)
της Νικόπολης.
Ιωάννης Π. Χουλιαράς
βασιλικής, στα οποία η ανασκαφική έρευνα δεν έχει
ολοκληρωθεί. Τα ερείπια μαρτυρούν πως πρόκειται για
ναό κτισμένο ως επί το πλείστον με απλή τοιχοδομία
με ακατέργαστους ή ελαφρά επεξεργασμένους λίθους
τοποθετημένους σε οριζόντιες στρώσεις, ενώ κατά δι-
αστήματα παρεμβάλλονται σειρές πλίνθων. Σε κάποια
τμήματα υπάρχει επιμελέστερη τοιχοδομία με πλίνθους
να τοποθετούνται σε οριζόντιες στρώσεις. Η τοιχοδο-
μία με εναλλαγή ζωνών ακανόνιστων λίθων και πλίνθων
είναι ενδεικτική της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής
της Δυτικής Ελλάδας, ενώ σαν υλικό δομής χρησιμοποι-
ήθηκε και η σταχτιά ασβεστόπετρα της περιοχής3. Στον
χώρο του ναού εντοπίστηκαν άφθονα μαρμάρινα αρ-
χιτεκτονικά μέλη, αρκετά από αυτά σε δεύτερη χρήση,
όπως θωράκια, τμήματα επιστυλίων, πεσσίσκοι, κίονες
ραβδωτοί και αρράβδωτοι, κιονίσκοι, κιονόκρανα και
επιθήματα. Επίσης βρέθηκαν κινητά ευρήματα όπως σι-
δερένιοι ήλοι, θραύσματα υάλινων αντικειμένων και υα-
λοπινάκων και πολλά νομίσματα. Σπαράγματα κονιάμα-
τος φέροντα ίχνη κυανού, λευκού και ως επί το πλείστον
ερυθρού χρώματος υποδηλώνουν ύπαρξη τοιχογραφιών.
Από το χώρο περισυλλέγησαν επίσης ελάχιστα δείγμα-
τα άνθρακα, κέραμοι, ορισμένες εκ των οποίων φέρουν
ανάγλυφες δαχτυλιές καθώς και όστρακα κτενωτής ή
και άγραφης χρηστικής κεραμικής. Μεταξύ των αξιόλο-
γων ευρημάτων επισημαίνουμε την ανεύρεση πήλινου
κιβωτίου, μέσα στον χώρο του βαπτιστηρίου, ανοιχτού
στη μια του πλευρά, που μπορεί να ταυτιστεί με παιδική
κολυμβήθρα (εικ. 14).
Εξαιρετικής σημασίας είναι το γεγονός ότι μέχρι
στιγμής έχει αποκαλυφθεί το ψηφιδωτό δάπεδο της βα-
σιλικής σε έκταση τουλάχιστον 300 μ2 (εικ. 2). Το ψηφι-
δωτό καλύπτει και τα τρία κλίτη του κυρίως ναού, τον
3. Ενδεικτικά, βλ. Gregory 1987, 257-258. Hellenkemper 1987, 245,
εικ. 9. Βοκοτόπουλος 1992, 142-146.
197
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ
Εικ. 1. Αεροφωτογραφία της βασιλικής (με αριθμούς σημειώνονται οι θέσεις των επιγραφών).
νάρθηκα, το βαπτιστήριο και τον προθάλαμό του και
επεκτείνεται, τόσο σε μια ακόμη αίθουσα στα δυτικά
του προθαλάμου του βαπτιστηρίου, η οποία επικοινωνεί
και με τον νάρθηκα, όσο και σε ορισμένα προσκτίσματα,
στα οποία δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη η ανασκαφική
έρευνα. Το πρεσβυτέριο καλύπτεται με μαρμαροθέτημα.
Το ψηφιδωτό δάπεδο του κεντρικού κλίτους καλύ-
πτει συνολική έκταση 100 περίπου μ2, με μέγιστο μήκος
17,95 μ. και πλάτος 5,65 μ. και χωρίζεται σε τρία μέρη. Το
δυτικό τμήμα (εικ. 3), το οποίο έχει επιφάνεια πάνω από
50 μ2, ορίζεται σε όλες τις πλευρές από ταινία με ελισ-
σόμενους φυλλοφόρους κλάδους κισσού, ενώ στα νότια
βρίσκεται ανάμεσα σε δυο ακόμη ταινίες, μια με πλοχμό,
και μια ακόμη εξωτερική με φολίδες. Το τμήμα αυτό πε-
ριλαμβάνει τριανταέξι (36) διακοσμητικά διάχωρα, που
διατάσσονται ανά τέσσερα (4) κατά πλάτος και εννέα
(9) κατά μήκος. Βασικό διακοσμητικό θέμα, που περι-
βάλλει τα υπόλοιπα και επαναλαμβάνεται δεκαοκτώ
(18) φορές είναι ο κλειδόμορφος μαίανδρος αγκυλωτών
σταυρών (εικ. 4), ο οποίος σχηματίζεται με διπλά ταυ
(Τ) και ανάμεσά του παρεμβάλλονται τα υπόλοιπα τε-
τράγωνα πληρούμενα με κοσμήματα (εικ. 3, 5). Τα υπό-
λοιπα διακοσμητικά θέματα είναι τεσσάρων τύπων και
198
επαναλαμβάνονται από δύο έως έξι φορές. Τα διακοσμη-
τικά θέματα που επιλέγονται στα ενδιάμεσα τετράγωνα
ανά έξι φορές είναι α) τροχοί και τετράγωνα εναλλάξ,
συνδεόμενα με κόμβους και πληρούμενα είτε με σταυ-
ρούς εντός κατά κορυφήν τετραγώνων, στους τροχούς,
είτε με ομόκεντρα τρίγωνα εντός των τετραγώνων και,
β) τέσσερις ομόκεντροι ρόμβοι, συνδεόμενοι στη μια
κορυφή, οι οποίοι ενώνονται με κόμβους με κύκλους,
εντός των οποίων δημιουργούνται σταυροί, ενώ από
τους κόμβους φύονται φύλλα κισσού (εικ. 4). Τέσσερις
φορές επαναλαμβάνονται ομόκεντρα τετράφυλλα συν-
δεόμενα με κόμβους με ομόκεντρα τρίγωνα, ενώ μόνο
δυο φορές εμφανίζονται σηρικοί τροχοί που φέρουν στο
εσωτερικό τους σταυρόσχημα μοτίβα και σχηματίζουν
ενδιάμεσα οκτάκτινα ακανόνιστα σχήματα, που πλη-
ρούνται με φύλλα.
Το κεντρικό τμήμα του ψηφιδωτού (εικ. 5-8), το
οποίο είναι μικρότερο σε εμβαδόν από το δυτικό, ορί-
ζεται στα δυτικά από την ταινία με τον φυλλοφόρο
κισσό, στα βόρεια, νότια και ανατολικά από μια στενή
ταινία με πλοχμό, ενώ στα βόρεια και νότια προστίθεται
στη συνέχεια μεγαλύτερη ταινία με σηρικούς τροχούς
συνδεόμενους με κόμβους και στα νότια συνεχίζεται η
Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ

Εικ. 2. Σχέδιο της

βασιλικής με το ψη-
φιδωτό.

199
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ

Εικ. 3. Σχέδιο του δυτικού τμήματος του κεντρικού κλίτους.

Εικ. 4. Δυτικό τμήμα κεντρικού κλίτους. Κλειδόμορφος μαίανδρος αγκυλωτών σταυρών.

200
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ

Εικ. 5. Γενική άποψη κεντρικού και ανατολικού τμήματος κεντρικού κλίτους με την επιγραφή.

ταινία με τις φολίδες. Το τμήμα αυτό περιλαμβάνει εί-
κοσι (20) διακοσμητικά διάχωρα, που διατάσσονται
ανά τέσσερα (4) κατά πλάτος και πέντε (5) κατά μήκος.
Το βασικό διακοσμητικό μοτίβο και αυτού του τμήμα-
τος παραμένει ο κλειδόμορφος μαίανδρος αγκυλωτών
σταυρών, ο οποίος εμφανίζεται δέκα (10) φορές, ενώ
στα παρεμβαλλόμενα τετράγωνα επαναλαμβάνονται τα
ίδια κοσμήματα ανά δύο ή τρεις φορές. Τα θέματα αυτά
είναι α) πυροστρόβιλοι εντός κύκλων με τέσσερεις κόμ-
βους, που εγγράφονται σε τετράγωνα διάχωρα (εικ. 7),
β) συμπλεκόμενοι κύκλοι, γ) σηρικοί τροχοί πληρού-
μενοι με κόμβο του Σολομώντος (εικ. 8) και δ) σηρικοί
τροχοί που σχηματίζουν ενδιάμεσα οκτάκτινα ακανόνι-
στα σχήματα, που πληρούνται με τετράφυλλα. Στη νο-
τιοανατολική πλευρά του τμήματος αυτού υπάρχει με-
ταγενέστερη κατασκευή από μαρμάρινα αρχιτεκτονικά
μέλη της βασιλικής σε δεύτερη ή τρίτη χρήση και από
λίθους χωρίς κονίαμα, η οποία καλύπτει το ψηφιδωτό σε
εκείνο το σημείο και μοιάζει με άμβωνα, ενώ πεσμένο
τόξο αφέθηκε in situ, για λόγους τεκμηρίωσης. Ανατο-

201
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ
Εικ. 6. Σχέδιο του κεντρικού τμήματος του κεντρικού κλίτους.
λικά το τμήμα αυτό οριοθετείται από επιγραφή επί του
ψηφιδωτού, εντός πλαισίου (tabula ansata), σε δυο σει-
ρές, που αναπτύσσεται καθ’ όλο σχεδόν το πλάτος της
ανατολικής πλευράς του κεντρικού κλίτους (εικ. 5). Η
επιγραφή, η οποία σώζεται σε άριστη κατάσταση, έχει ως
εξής4:
Θ• ΕΟΦΙΛ(ΕΣΤΑΤΟ)Σ ΔΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΟΛΥ-
ΜΠΙΟΣ ΥΠΕΡ ΕΥΧΗΣ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟ-
4. Σχετικά με τις επιγραφές της βασιλικής, καθώς και τα ιστορικά και
ανασκαφικά τεκμήρια, που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη επισκοπής στην
περιοχή του Δρυμού, βλ. Chouliarás 2015.
202
ΝΗΣ / [Τ]ΗΣ ΕΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΔΙΟΓΕΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕ-
ΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ ΕΚΕΝΤΗΣΕΝ
Μετά την επιγραφή της ανατολικής πλευράς διακρί-
νεται μια πλατιά ζώνη με συμπλεκόμενους κύκλους και
ακολουθεί στενή ταινία με σηρικούς τροχούς. Το ανατο-
λικό τμήμα είναι και το μικρότερο, καθώς διακόπτεται
από το φράγμα του πρεσβυτερίου, όπου και αλλάζει η
μορφή του δαπέδου, το οποίο είναι κατασκευασμένο με
μαρμαροθέτημα (εικ. 1, 2). Το μαρμαροθέτημα αποτε-
λείται από γεωμετρικά σχέδια και καλύπτει και τα τρία
κλίτη του ιερού αλλά σώζεται καλύτερα μόνο στο νότιο
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ
Εικ. 7. Κεντρικό τμήμα κεντρικού κλίτους. Πυροστρόβιλος.
κλίτος και σε μεγάλο τμήμα του στο κεντρικό, ενώ στο
βόρειο είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος κατεστραμμένο.
Τα διακοσμητικά σχέδια του βόρειου και νότιου κλίτους
είναι όμοια, ενώ πιο πολύπλοκα είναι του κεντρικού.
Το φράγμα του πρεσβυτερίου μάλλον δέχθηκε μεταγε-
νέστερη επέμβαση, αλλά το μαρμαροθέτημα του ιερού
φαίνεται να ανήκει στην αρχική φάση της βασιλικής.
Στο βόρειο κλίτος το ψηφιδωτό δάπεδο διαιρείται σε
δυο τμήματα συνολικής έκτασης περίπου 52 μ2, με μέγι-
στο μήκος 15,08 μ. και πλάτος 3,53 μ. Τα τμήματα αυτά
τα χωρίζει μια πλατιά ταινία με ζικζακωτό κόσμημα. Η
δυτική πλευρά (εικ. 9), που καταλαμβάνει τη μεγαλύ-
τερη έκταση, περιβάλλεται από στενή ταινία με απλούς
αλυσοειδείς πλοχμοειδείς κόμβους και στα δυτικά από
ταινία με φυλλοφόρο κισσό. Στο κέντρο αναπτύσσονται
σηρικοί τροχοί με ταινία, η οποία κοσμείται εναλλάξ με
τόξο της ίριδας και ζικζακωτό κόσμημα. Ανάμεσα στους
σηρικούς τροχούς δημιουργούνται ακανόνιστα οκτά-
κτινα, που κοσμούνται με τέσσερεις αντίνωτες ανά δύο
πέλτες και το κενό ανάμεσά τους πληρούται με κατά
κορυφήν τετράγωνα και ρόμβους (εικ. 9). Το κέντρο
των σηρικών τροχών κοσμείται με πλέγμα. Η ανατο-
λική πλευρά (εικ. 10), η οποία δεν σώζεται ολόκληρη
πλαισιώνεται από μια ταινία με κυματοειδή γραμμή, μια
δεύτερη με πλοχμό και δυο μικρότερα ακόσμητα πλαί-
σια, ενώ προς το εσωτερικό βλαστάνουν φύλλα κισσού.
Στο κέντρο αναπτύσσονται σηρικοί τροχοί, οι οποίοι
διακοσμούνται στο εσωτερικό τους α) με ομόκεντρα τε-
τράφυλλα, που διατάσσονται κυκλικά και ενώνονται με
κόμβους με μικρότερο κύκλο στο κέντρο και β) με τέσ-
Εικ. 8. Κεντρικό τμήμα κεντρικού κλίτους. Σηρικοί τροχοί,
πλοχμοί και φυλλοφόρος κλάδος κισσού.
σερις μικρότερους σηρικούς τροχούς, που πληρούνται
με σταυρόσχημα σχήματα και σχηματίζουν στο κέντρο
ακανόνιστα οκτάκτινα.
Στο νότιο κλίτος το φηφιδωτό δάπεδο χωρίζεται επί-
σης σε δυο τμήματα συνολικής έκτασης 50 περίπου μ2,
διαιρούμενα από πλατιά ταινία με ζικζακωτό κόσμημα
(εικ. 11). Τα διακοσμητικά θέματα του δυτικού τμήμα-
τος του βόρειου κλίτους επαναλαμβάνονται αυτούσια
και στο νότιο, με τη διαφορά ότι η στενή ταινία με τον
πλοχμό δεν επεκτείνεται στην ανατολική πλευρά και
δεν υπάρχει επίσης και η ταινία με τον φυλλοφόρο κισ-
σό στα δυτικά. Το ανατολικό τμήμα του ψηφιδωτού του
νότιου κλίτους είναι σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο,
αλλά από τα σπαράγματα που σώζονται μπορούμε να
πούμε, ότι επαναλαμβάνονται τα περισσότερα διακο-
σμητικά μοτίβα της ανατολικής πλευρά του βόρειου κλί-
τους, αλλά προστίθεται επίσης στο εσωτερικό των σηρι-
κών τροχών και ένα ακόμη θέμα· τέσσερα τετράγωνα, τα
οποία συνδέονται με κόμβους με κύκλο στο κέντρο και
το σύνολο σχηματίζει σταυρό, ανάμεσα στις κεραίες του
οποίου φύονται κισσόφυλλα.
Τα διακοσμητικά σχήματα των κλιτών του κυρίως
ναού, ενώ δίνουν την εντύπωση περίπλοκων διακοσμη-
τικών μοτίβων, εντούτοις, αν τα συγκεντρώσει κάποιος
διαπιστώνει ότι ουσιαστικά επαναλαμβάνονται βασικά
γεωμετρικά θέματα με μικρές διαφοροποιήσεις, όπως
είναι ενδεικτικά οι κλειδόμορφοι μαίανδροι αγκυλωτών
σταυρών, οι σηρικοί τροχοί διαφόρων τύπων, οι απλοί
αλυσοειδείς πλοχμοειδείς κόμβοι και οι συμπλεκόμε-
νοι κύκλοι. Δεν λείπουν βέβαια και κάποια θέματα που
203
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ

Εικ. 9. Δυτικό τμήμα βόρειου κλίτους. Σηρικοί τροχοί, πέλτες και ζικζακωτό κόσμημα.

Εικ. 10. Σχέδιο ανατολικής πλευράς βόρειου κλίτους.

204
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ
εμφανίζονται άπαξ στο ψηφιδωτό δάπεδο του κυρίως
ναού, όπως είναι οι φολίδες και οι πέλτες.
Όσον αφορά τα χρώματα των ψηφίδων, επικρατούν
κυρίως οι αποχρώσεις του γαλάζιου, του ρόδινου, του
ερυθρού, του λευκού, του κίτρινου και του μελανού. Οι
ψηφίδες έχουν μέγεθος περίπου 1x1 εκατοστό και το
υλικό τους είναι από ασβεστολιθικά φυσικά πετρώματα.
Το τμήμα του ψηφιδωτού που αποκαλύφθηκε σώζεται
σε πολύ καλή κατάσταση, αν εξαιρέσουμε μια καταστρο-
φή στη δυτική πλευρά του κεντρικού και βόρειου κλί-
τους, όπου ένας σύγχρονος αγωγός το έχει σπάσει και
μια δεύτερη στην ανατολική πλευρά του νότιου κλίτους.
Το ψηφιδωτό δάπεδο του νάρθηκα αναπτύσσεται σε
έκταση 48 περίπου μ2, με μέγιστο πλάτος 13,90 μ. και
μήκος 3,46 μ. Το ψηφιδωτό σώζεται σε πολύ καλή κατά-
σταση και χωρίζεται σε τρία τμήματα (εικ. 12). Τα τρία
τμήματα καταλαμβάνουν σχεδόν την ίδια επιφάνεια, με
το νότιο να είναι ελαφρώς μικρότερο σε έκταση από τα
άλλα δύο. Το κεντρικό τμήμα (εικ. 12), που αναπτύσ-
σεται ακριβώς μπροστά στο τρίβηλο είναι το πιο ενδια-
φέρον, γιατί περιλαμβάνει εκτός από γεωμετρικά, φυτι-
κά και ζωικά θέματα, καθώς και μια δεύτερη επιγραφή.
Στο κέντρο σχεδιάζεται «κουκουνάρα» με επάλληλα
τρίγωνα και ταινία εξωτερικά με ζικζακωτό κόσμημα.
Στο εσωτερικό της κουκουνάρας περικλείεται υδρόβιο
πτηνό επάνω από κλαδί και το σύνολο εγγράφεται σε
παραλληλόγραμμο (εικ. 12). Στις τέσσερις γωνίες, που
σχηματίζονται από την εφαρμογή του κύκλου στο πα-
ραλληλόγραμμο παριστάνονται τέσσερις πάπιες ανάμε-
σα σε φυτικό διάκοσμο με φυλλοφόρα κλαδιά και φύλλα
κληματίδας (εικ. 12). Στο στενό πλαίσιο που περιβάλλει
το παραλληλόγραμμο σχηματίζεται συνεχόμενη κυμα-
τοειδής γραμμή και το σύνολο περικλείεται από παχιά
ταινία με τετραπλό πλοχμό. Το μέγεθος των ψηφίδων
του νάρθηκα είναι ίδιο με αυτό του κυρίως ναού, ενώ
και τα χρώματα που επιλέγονται είναι παρόμοια με αυτά
των ψηφίδων του κυρίως ναού.
Το βόρειο τμήμα του νάρθηκα (εικ. 2, 13) οριοθετεί-
ται στην ανατολική πλευρά από ταινία με κυματοειδή
γραμμή και έπειτα ακολουθεί μια παχιά ταινία, εντός της
οποίας εναλλάσσονται κλειδόμορφοι μαίανδροι αγκυ-
λωτών σταυρών με τετράγωνα, όπου εγγράφονται κόμ-
βοι Σολομώντος. Στο κεντρικό τμήμα, το οποίο περιβάλ-
λεται από την παραπάνω ταινία εναλλάσσονται τετρά-
γωνα και τροχοί, που συνδέονται με κόμβους, οκτώ (8)
κατά μήκος και δώδεκα (12) κατά πλάτος. Μέσα στους
τροχούς εγγράφονται τετράπλευρα με σταυρό στο κέ-
ντρο, ενώ τα τετράγωνα διαιρούνται διαγωνίως σε τρί-
γωνα. Στο νότιο τμήμα του νάρθηκα απουσιάζει από την
ανατολική πλευρά η ταινία με την κυματοειδή γραμμή,
αλλά όλη η υπόλοιπη διακόσμηση επαναλαμβάνει τη δι-
άταξη του βόρειου τμήματος, αν εξαιρέσουμε ότι στην
ταινία που περιβάλλει το κεντρικό τμήμα προστίθενται
και δυο ανισομεγέθη ορθογώνια διάχωρα με ζικζακωτό
κόσμημα στις δυο γωνίες προς το κεντρικό τμήμα και τα
σχέδια του κεντρικού τμήματος είναι έντεκα (11) κατά
πλάτος, ενώ παραμένουν οκτώ (8) κατά μήκος.
Η επιγραφή του νάρθηκα αναπτύσσεται ακριβώς
πριν το τρίβηλο, μέσα σε στενό πλαίσιο, που διαμορφώ-
νεται από την κυματοειδή γραμμή (εικ. 12)5.
ΕΓΩ ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΕΚΕΝ/ΤΗΣΑ ΤΗΝ ΑΓΙΑΝ ΤΟΥ /
Θ(ΕΟ)Υ ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ
Στο βαπτιστήριο και στον προθάλαμό του (εικ. 14),
των οποίων η ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε την Άνοιξη
του 2014, εντοπίστηκε επίσης ψηφιδωτό δάπεδο και
σπαράγματα επιγραφής στην είσοδο του βαπτιστηρίου.
Το δάπεδο της αίθουσας που επικοινωνεί με το νότιο
κλίτος του κυρίως ναού και αποτελεί ουσιαστικά τον
προθάλαμο του βαπτιστηρίου καλύπτεται εξ ολοκλήρου
με ψηφιδωτό, το οποίο αποτελείται από μια εξωτερική
ταινία με φυλλοφόρο κλάδο κισσού, που περικλείει πέ-
ντε (5) κατά μήκος και τρεις (3) κατά πλάτος σηρικούς
τροχούς, οι οποίοι στο εσωτερικό τους φέρουν δια-
κοσμητικά γεωμετρικά σχέδια παρόμοια με αυτά των
ανατολικών πλευρών των δυο πλάγιων κλιτών του κυ-
ρίως ναού, ενώ ανάμεσά τους σχηματίζονται τετράκτι-
να σχήματα που πληρούνται με πλέγματα (εικ. 15). Τα
τρίγωνα διάκενα που σχηματίζονται από την εφαρμογή
των κύκλων στο παραλληλόγραμμο πλαίσιο γεμίζουν με
φύλλα κισσού. Το μέγιστο μήκος του ψηφιδωτού δαπέ-
δου είναι 5,36 μ. και το πλάτος 3,46 μ., ενώ το εμβαδόν
του είναι περίπου 18 μ2. Το βαπτιστήριο έχει τετράγω-
νη κάτοψη με πλευρές από 4,40 μ. και συνολική έκταση
ψηφιδωτού περίπου 14 μ2. Η ψηφιδωτή διακόσμηση του
δαπέδου αναπτύσσεται εκατέρωθεν της σταυρόσχημης
κολυμβήθρας, βόρεια και νότια, ενώ στην δυτική πλευ-
ρά υπάρχει, όπως αναφέραμε πιο πάνω, επιγραφή. Το
βασικό διακοσμητικό μοτίβο στο δάπεδο του βαπτιστη-
ρίου είναι φυλλοφόρος άμπελος με καρπούς, η οποία
εκφύεται από δυο κανθάρους εκατέρωθεν της εισόδου
5. Σχετικά με την επιγραφή, βλ. Chouliarás 2015.
205
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ

Εικ. 11. Γενική άποψη νότιου κλίτους.

Εικ. 12. Νάρθηκας. Το κεντρικό τμήμα του ψηφιδωτού δαπέδου.

206
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ
Εικ. 13. Βόρειο τμήμα νάρθηκα. Λεπτομέρεια διακόσμου.
(εικ. 16). Η κληματίδα απλώνεται βόρεια και νότια της
κολυμβήθρας και οι δυο κορυφές της καταλήγουν στα
ανατολικά.
Η επιγραφή στην είσοδο του βαπτιστηρίου σώζεται
αποσπασματικά. Το κείμενο της επιγραφής έχει ως εξής6:
ΚΥΡΙΕ [ΜΝ]Η/ΣΘΗ[ΤΙ] […]Υ / […]ΟΥ / […] TΟΟ
Ενδιαφέρον είναι το υπόστρωμα του ψηφιδωτού
δαπέδου όλων των χώρων. Αυτό αποτελείται από τρία
στρώματα (εικ. 17)· η υποδομή (statumen) με πάχος
15-20 εκ. περιέχει κροκάλες μέσα σε πατημένο χώμα,
με ασθενές κονίαμα για συνδετικό υλικό. Το δεύτερο
στρώμα (rudus) περίπου 5 εκ. συνθέτουν χοντρόκοκ-
κο κονίαμα και τριμμένο κεραμίδι και τέλος το στρώμα
τοποθέτησης των ψηφίδων (nucleus) με πάχος 10 χλστ.
κατασκευάζεται από λεπτόκοκκο κονίαμα με ασβέστη.
Το υπόστρωμα αυτό παρέμεινε σταθερό μέχρι σήμερα
και για το λόγο αυτό δεν παρουσιάζονται μεγάλες ανω-
6. Σχετικά με την επιγραφή, βλ. Chouliarás 2015.
μαλίες στην επιφάνεια του ψηφιδωτού. Είναι επίσης χα-
ρακτηριστικό ότι με ανάλογο τρόπο διαμορφώνεται το
υπόστρωμα στις βασιλικές της Νικόπολης, ιδιαίτερα στη
βασιλική Β ή Αλκίσωνος, όπου επίσης υπάρχει τριπλό
υπόστρωμα με χρήση ανάλογων υλικών7.
Η τεχνική κατασκευής του δαπέδου, το μέγεθος των
ψηφίδων, το κοινό υπόστρωμα του δαπέδου, το υλικό
και οι χρωματισμοί των ψηφίδων και τα κοινά γεωμε-
τρικά θέματα του ψηφιδωτού δαπέδου του κυρίως ναού
και του νάρθηκα φανερώνουν την σχεδόν ταυτόχρονη
κατασκευή τους. Οι δυο επιγραφές επί των ψηφιδωτών
δαπέδων του κυρίως ναού και του νάρθηκα, αντίστοι-
χα, έχουν κοινούς τύπους γραμμάτων, γεγονός που μας
κάνει να πιστεύουμε ότι το σύνολο του δαπέδου διακο-
σμήθηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, πιθανώς
από το ίδιο συνεργείο ψηφοθετών. Τα ψηφιδωτά δάπεδα
του βαπτιστηρίου και του προθαλάμου του κατασκευά-
στηκαν επίσης σχεδόν ταυτόχρονα, όπως δείχνει τόσο η
7. Κλειδάς 2008, 15.
207
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ
Εικ. 14. Γενική άποψη βαπτιστηρίου.
τεχνική κατασκευής τους, όσο και το μέγεθος των ψηφί-
δων και οι χρωματισμοί που επιλέγονται. Το σύνολο των
ανασκαφέντων χώρων της βασιλικής υποδηλώνει μια
ενιαία αρχική φάση, η οποία διαταράσσεται ουσιαστικά
μόνο στην ανατολική πλευρά και στα προσκτίσματα, με
τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδομένα. Όσον αφορά τα
ψηφιδωτά δάπεδα θα πρέπει να θεωρήσουμε, ότι αυτό
του κυρίως ναού και του νάρθηκα έγιναν σε μια πρώτη
φάση, ενώ τα δάπεδα του βαπτιστηρίου και του προθα-
λάμου του ακολούθησαν σε μια δεύτερη ενδεχομένως
φάση, όχι όμως πολύ μακρινή χρονικά από την πρώτη.
Επιπλέον, η τεχνική κατασκευής των ψηφιδωτών δαπέ-
δων του βαπτιστηρίου και του προθαλάμου του δείχνει,
ότι η διακόσμηση έγινε πιθανώς από διαφορετικό συ-
νεργείο ψηφοθετών από αυτό του κυρίως ναού και του
νάρθηκα.
Από τα επιμέρους διακοσμητικά θέματα αξίζει να
επισημανθεί η εκτεταμένη χρήση των κλειδόμορφων
μαιάνδρων αγκυλωτών σταυρών ή τετράδων αγκυλω-
τών σταυρών, που εναλλάσσονται με τετράγωνα διάχω-
ρα διακοσμημένα με γεωμετρικά σχήματα. Ο τρόπος αυ-
208
τός διακόσμησης είναι σπάνιος και με παρόμοιο τρόπο
απαντά σε λίγα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά δάπεδα8,
όπως βλέπουμε ενδεικτικά στη Βασιλική Β΄ της Νικόπο-
λης9, στο κτίριο της οδού Φιλίππου 86 στη Θεσσαλονί-
κη10 και στα Τρία Δόντια Σάμου11, όλα χρονολογούμενα
στο β΄ μισό του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα. Γενικά τα
ψηφιδωτά δάπεδα με καθαρά γεωμετρικά θέματα γνώρι-
σαν ιδιαίτερη διάδοση στην ανατολική Μεσόγειο από τα
τέλη του 5ου αιώνα12. Τα περισσότερα θέματα εμφανί-
ζουν απόλυτη συνάφεια με τα ψηφιδωτά της Νικόπολης
και ιδιαίτερα με χώρους του αιθρίου και του νάρθηκα
8. Δημητροκάλλης, 1982, 266-267, εικ. 374, όπου αναφέρονται, εκτός
από την βασιλική Β Νικοπόλεως, η βασιλική Α Χερσονήσου Κρήτης, η
βασιλική Μεσκλών Κρήτης και η βασιλική στην Tébessa της Αλγερίας,
ενώ αρκετά διαφοροποιημένο είναι το σχέδιο στην βασιλική του Αγίου
Προκοπίου στα Γέρασα της Παλαιστίνης. Όλα αυτά τα παραδείγματα
χρονολογούνται στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα.
9. Spiro 1978, πίν. 555-556. Είναι χαρακτηριστικό ότι αποδίδονται
πανομοιότυπα οι κλειδόμορφοι μαίανδροι αγκυλωτών σταυρών.
10. Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998, 322, πίν. 184 και ΧLΙΙΙ.
11. Γιαννούλη 1998, φωτ. 1, 2.
12. Assimakopoulou-Atzaka 1984, 18-19.
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ

Εικ. 15. Προθάλαμος βαπτιστηρίου. Σηρικοί τροχοί, πλέγμα και κλάδος κισσού.

της Βασιλικής Β ή Αλκίσωνος13, σε σημείο που να είμα-

στε βέβαιοι σχεδόν, ότι αποτελούν έργο εργαστηρίων,
που σχετίζονται άμεσα με τη Νικόπολη και εργάζονται
στην περιοχή στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 6ου
αιώνα14. Ο τύπος του αγγείου του βαπτιστηρίου, από το
οποίο εκφύονται κληματίδες είναι συχνός στην παλαι-
οχριστιανική τέχνη15. Η κουκουνάρα, κεντρικό διακο-
σμητικό θέμα του νάρθηκα, με το πτηνό στο εσωτερικό
της απαντά παρόμοια στη βασιλική του Αγίου Λεωνίδη

13. Η διακόσμηση στους χώρους αυτούς τοποθετείται στα τέλη του

5ου αιώνα (γύρω στο 500) και συνδέεται με τον επίσκοπο Αλκίσωνα, με-
ταξύ 491 και 516. Βλ. Kitzinger 1951, 89 κ.ε. Pallas 1979, 121-123. Πρέπει
να επισημάνουμε την πανομοιότυπη απόδοση όλων σχεδόν των διακο-
σμητικών θεμάτων σε αυτούς τους χώρους της βασιλικής Β με αυτά των
πλάγιων κλιτών του κυρίως ναού και του νάρθηκα της βασιλικής του
Δρυμού. Βλ. Spiro 1978, 474-483, πίν. 551-554, 559-562 (πρόκειται για
τους χώρους Ib και IIa και b).
14. Έχει υποστηριχθεί η ύπαρξη ενός κεντρικού εργαστηρίου ψη-
φοθετών στην Νικόπολη με παραγωγή συγκεκριμένων διακοσμητικών
θεμάτων, βλ. Kitzinger 1951, 88. Sodini 1970, 739, με την παλαιότερη βι-
βλιογραφία.
15. Βλ. ενδεικτικά Sodini 1970, εικ. 8, 9. Δημητροκάλλης 1982, 286,
εικ. 406. Ασημακοπούλου-Ατζακά - Πελεκανίδου 1987, πίν. 15, 16, 209β-γ,
226, 278. Κούρεντα-Ραπτάκη 2004, πίν. 39α. Εικ. 16. Βαπτιστήριο. Κάνθαρος με κληματίδα.

209
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ
Εικ. 17. Υπόστρωμα ψηφιδωτού (Α. Τηλιγάδα).
στο Κλαυσί Ευρυτανίας (β΄ τέταρτο 6ου αι.)16. Πρέπει να
προσεχθεί τέλος, ότι στον ζωικό διάκοσμο του νάρθηκα
περιλαμβάνονται υδρόβια πτηνά, από τα πολλά που φι-
λοξενούσε και φιλοξενεί ο Αμβρακικός κόλπος, όπως οι
πρασινοκέφαλες πάπιες (Anas platyrhynchos) και πιθα-
νώς η στικτοπουλάδα (Porzana porzana) ή η μικροπου-
λάδα (Porzana parva) στο εσωτερικό της κουκουνάρας
(εικ. 12)17. Παρόμοια πτηνά εικονίζονται και στις παρα-
στάσεις των ψηφιδωτών της Νικόπολης18.
Το ψηφιδωτό δάπεδο του κυρίως ναού και του νάρ-
θηκα ανάγεται στην πρώτη φάση της βασιλικής και με
βάση τις ανωτέρω παρατηρήσεις για το είδος των διακο-
σμητικών θεμάτων, το μέγεθος των ψηφίδων, τον τύπο
των γραμμάτων των επιγραφών και την άμεση συνάφεια
του διακόσμου με τις βασιλικές της Νικόπολης και ιδιαί-
τερα τη Β, μας οδηγεί, ώστε να το χρονολογήσουμε στο
τελευταίο τέταρτο του 5ου ή στο πρώτο τέταρτο του 6ου
αιώνα μ.Χ. Σε λίγο μεταγενέστερη φάση, αλλά εντός του
πρώτου μισού του 6ου αιώνα, πρέπει να τοποθετήσουμε
και την κατασκευή του ψηφιδωτού δαπέδου του βαπτι-
στηρίου και του προθαλάμου του. Στην παραπάνω χρο-
νολόγηση βοηθούν και άλλα ευρήματα της ανασκαφής
όπως η κεραμική, που ωστόσο δεν είναι πλούσια μέχρι
τώρα, αλλά κυρίως τα νομίσματα, που στην συντριπτική
τους πλειοψηφία τοποθετούνται από τα μέσα του 5ου
μέχρι και τα μέσα του 6ου αιώνα19.
16. Ασημακοπούλου-Ατζακά - Πελεκανίδου 1987, πίν. 279β.
17. Mullarney - Svensson - Zetterström - Grant 2007, 48-49, 114-115.
Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο οδηγό είναι πολύ δύσκολη η ταύτιση του
πτηνού με πέρδικα, καθώς δεν μοιάζει ιδιαίτερα με πέρδικα.
18. Spiro 1978, πίν. 460-464. Κεφαλλωνίτου - Γερολύμου 2008, 50,
εικ. σ. 47 και 51.
19. Έχουν βρεθεί τουλάχιστον 700 νομίσματα μέχρι τώρα, τα περισ-
σότερα στα προσκτίσματα βορειοδυτικά του νάρθηκα. Χαρακτηριστικά
είναι δυο νομίσματα που χρονολογούνται το πρώτο, ένα τριμήσιον με
210
Με τα μέχρι τώρα δεδομένα της ανασκαφικής έρευ-
νας, αλλά και αξιοποιώντας τα ευρήματα παλαιότερων
ανασκαφών στον Δρυμό20, όπως επίσης και τις πενι-
χρές ιστορικές μαρτυρίες για τη σημασία της ευρύτερης
περιοχής και τις σχέσεις της με το αρχαίο Θύρρειο, εί-
μαστε σε θέση να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα, ότι ο
ναός αυτός είναι επισκοπικός και να προσθέσουμε μια
νέα, άγνωστη μέχρι τώρα στην έρευνα, επισκοπή στην
βορειοδυτική Αιτωλοακαρνανία21. Τα μέχρι στιγμής τεκ-
μήρια, που μας οδηγούν να υποθέσουμε ότι πρόκειται
για έναν επισκοπικό ναό είναι πολλά και ορισμένα προ-
έρχονται και από τις παλαιότερες ανασκαφές. Αυτό που
έχει σημασία στην περίπτωση ύπαρξης επισκοπής στη
θέση αυτή είναι μια επιτύμβια επιγραφή που είχε βρεθεί
σε μια από τις βασιλικές (βασιλική Α), που είχε ανασκά-
ψει ο Ε. Μαστροκώστας στη θέση «Παλιοκκλήσι», όπου
αναγράφεται η λέξη «επίσκοπος» και η κατάληξη του
ονόματός του22. Πιθανώς ο τόπος ταφής του επισκόπου
να ήταν ο ίδιος, με αυτόν που ποίμανε κατά τη διάρκεια
της ζωής του. Στη θέση «Παλιοκκλήσι» εντοπίστηκαν
και άλλοι τάφοι, με ορισμένα σημαντικά ευρήματα όπως
και επιγραφές, που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι
η βασιλική σε εκείνη τη θέση είχε κοιμητηριακό χαρα-
σταυρό εντός στεφάνης στη μια πλευρά και προτομή στην άλλη, γύρω
στο 439, επί Θεοδοσίου Β΄ (408-450) (Carson - Kent - Burnett 1994, 261,
πίν. 11 αρ. 280, 281) και το δεύτερο, ένα νόμισμα (nummus) του Ιου-
στινιανού Α΄ (527-565), που μπορεί να χρονολογηθεί μεταξύ 534-539
(Bellinger - Grierson 1966, 170, αρ. 308).
20. Ο Ε. Μαστροκώστας είχε διενεργήσει ανασκαφές στον Δρυμό στα
τέλη της δεκαετίας του 1960 και είχε εντοπίσει τρεις βασιλικές (βασιλικές
Α, Β και Γ) όπως επίσης ένα κτιριακό συγκρότημα (Δ) και αρκετές ταφές.
Βλ. Μαστροκώστας 1971. Pallas 1977, 30-32.
21. Για την ύπαρξη επισκοπής στην περιοχή του Δρυμού, βλ. Αξιώτη
1980, 196. Soustal - Koder 1981, 148. Βοκοτόπουλος 1992, 8 (4). Δρακού-
λης 2009, 223.
22. Μαστροκώστας 1971, 189. Veikou 1998, 20-21.
 Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ
κτήρα και σίγουρα θα ενταφιάζονταν εκεί και οι ντόπιοι
επίσκοποι23. Στη θέση «Παλιοκκλήσι» υπάρχει επίσης
το τοπωνύμιο «Γοργοβλή» ή «Γουργουβλή». Σύμφωνα
με την παράδοση και ντόπιους ιστοριοδίφες στη θέση
«Γοργοβλή» δημιουργήθηκε τον 4ο αιώνα η επισκοπή
Γοργοβλής από τους χριστιανούς κατοίκους του αρχαί-
ου Θυρρείου24. Άρα η παράδοση και οι λίγες ιστορικές
πηγές μαρτυρούν την ύπαρξη παλαιάς επισκοπής στην
περιοχή του Δρυμού, που πιστεύουμε δεν θα είχε το όνο-
μα Γοργοβλή, αλλά κάποιο άλλο. Η επισκοπή πρέπει να
συνδεθεί με το χριστιανικό Θύρρειο και να αναζητηθεί η
23. Μαστροκώστας 1971, 186-190, εικ. 1-6. Pallas 1977, 32. Veikou
2012, 275, πίν. 17 αρ. 38.
24. Φερεντίνος 2000, 145-150. Ωστόσο το όνομα της επισκοπής Γορ-
γοβλής δεν επαληθεύεται από τις πηγές της εποχής.
Abstract
Revealing of a mosaic floor in the excavation of an early byzantine basilica in Drymos of Vonitsa
I n the south sector of the connective road of the Io-
nian driveway with Aktion, to the east of the village
of Drymos of the municipality of Vonitsa-Aktion, take
place excavations, which revealed the remains of a large
three-aisled basilica of the Early Christian period.
It is particularly important that this basilica preserves
its mosaic pavement, which was discovered during the
excavations, and seems that it expands over a surface of
300 m². The mosaic covers the three aisles of the main
church, the narthex, the baptistery and the two struc-
tures to its west, as well as some annexes in which the
excavational survey is not yet completed. The pavement
is preserved almost intact in great parts of the nave, the
narthex and the baptistery, while the sanctuary is paved
with opus sectile. The mosaic pavement is decorated
περαιτέρω σχέση της με την αρχιεπισκοπή Νικοπόλεως
και η τυχόν άμεση εξάρτησή της από την Νικόπολη, από
την οποία απέχει μόλις 40 χιλιόμετρα25. Η βασιλική αυτή
αποδεικνύεται μεγαλοπρεπέστερη και πολύ πιο πλούσια
διακοσμημένη από όλες τις προηγούμενες, που έχουν
ανασκαφεί μέχρι τώρα στον ευρύτερο χώρο της Ακαρ-
νανίας, και είναι σύγχρονη της Βασιλικής Β της Νικόπο-
λης και επίσης σύγχρονη ή ελάχιστα προγενέστερη των
βασιλικών της γειτονικής νήσου Κέφαλος26.
25. Η πιθανή άμεση εξάρτηση της επισκοπής από την Νικόπολη και η
παρουσία χωρεπισκόπου στην περιοχή ή και η ενδεχόμενη ίδρυσή της στο
πρώτο μισό του 6ου αιώνα, ίσως να εξηγεί το γεγονός ότι δεν αναφέρεται
από τον «Συνέκδημο» του Ιεροκλέους.
26. Μπάρλα 1968.
Ioannis P. Chouliarás
with geometric motifs. In the narthex is added floral mo-
tifs and animal decoration with birds. Until today were
found three dedicatory inscriptions on the mosaic pave-
ment.
The truly magnificent decoration of the basilica con-
stitutes one of the many significant indications to iden-
tify it as an episcopal church. Many historians are in ac-
cordance that Drymos was a bishopric during the Late
Antiquity, possibly of Christian Thyrreion and an impor-
tant centre of the roman road that linked Nikopolis with
Patras.
The first phase of the basilica can be dated from the
last quarter of the 5th century until the first half of the
6th century. This dating is based on the decoration and
its similarities with the basilicas of Nikopolis.
211
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ
Βιβλιογραφία
Αξιώτη 1980: Κ. Ἀξιώτη, «Ρωμαϊκοί δρόμοι τῆς Αἰτωλοακαρνα-
νίας», ΑΔ 35 (1980), Α΄Μελέται, 187-205.
Ασημακοπούλου-Ατζακά 1998: Π. Ασημακοπούλου-Ατζακά,
Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων
της Ελλάδος, ΙΙΙ Μακεδονία - Θράκη. 1. Τα ψηφιδωτά δά-
πεδα της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998.
Ασημακοπούλου-Ατζακά - Πελεκανίδου 1987: Π. Ασημακο-
πούλου-Ατζακά - Έ. Πελεκανίδου, Σύνταγμα των παλαι-
οχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελο-
πόννησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987.
Βοκοτόπουλος 1992: Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ἡ ἐκκλησιαστική
ἀρχιτεκτονική εἰς τήν Δυτικήν Στερεάν Ἑλλάδα καί τήν
Ἤπειρον ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10ου
αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 19922.
Γιαννούλη 1998: Β. Γιαννούλη, «Τα ψηφιδωτά δάπεδα των πα-
λαιοχριστιανικών βασιλικών στην αρχαία πόλη της Σά-
μου», Η Σάμος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα,
Πρακτικά Συνεδρίου, τ. Α´, Αθήνα 1998, 271-291.
Δημητροκάλλης 1982: Γ. Δημητροκάλλης, Παλαιοχριστιανικοί
καί βυζαντινοί μαίανδροι, Ἀθῆναι 1982.
Δρακούλης 2009: Δ. Δ. Δρακούλης, «Το δίκτυο των οικισμών
της επαρχίας Παλαιάς Ηπείρου στην πρώιμη βυζαντινή
περίοδο», Βυζαντινά 29 (2009), 199-229.
Κεφαλλωνίτου - Γερολύμου 2008: Φρ. Κεφαλλωνίτου - Κ. Γερο-
λύμου, Η βασιλική του επισκόπου Δουμετίου στην Παλαιο-
χριστιανική Νικόπολη, Αθήνα 2008.
Κλειδάς 2008: Ε. Κλειδάς, Μελέτη συντήρησης και αποκατά-
στασης του ψηφιδωτού δαπέδου στον χώρο Ε της βασιλικής
Β (Αλκίσωνος), Νικόπολη 2008 (αδημοσίευτη μελέτη).
Κούρεντα-Ραπτάκη 2004: Α. Κούρεντα-Ραπτάκη, «Παλαιοχρι-
στιανική Αντίκυρα. Μια πρώτη προσέγγιση», Θωράκιον,
Αφιέρωμα στη μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη, Αθήνα 2004,
109-122.
Μαστροκώστας 1971: Ε. Ἰ. Μαστροκώστας, «Παλαιοχριστια-
νικαί βασιλικαί Δρυμοῦ Βονίτσης», ΑΑΑ IV (1971), 185-
193.
Μπάρλα 1968: Χ. Ν. Μπάρλα, «Ἀνασκαφή Κεφάλου Ἀμβρακι-
κοῦ», ΠΑΕ 123 (1968), 16-21.
Ορλάνδος 1952: Ἀ. Κ. Ὀρλάνδος, Ἡ ξυλόστεγος παλαιοχρι-
στιανική βασιλική τῆς μεσογειακῆς λεκάνης, τ. Α´, Ἀθῆναι
1952.
Πελεκανίδης - Ατζακά 1988: Στ. Πελεκανίδης - Π. I. Ατζακά,
Σύνταγμα τῶν παλαιοχριστιανικῶν ψηφιδωτῶν δαπέδων
τῆς Ἑλλάδος, Ι Νησιωτική Ἑλλάς, Θεσσαλονίκη 19882.
Σωτηρίου 1938: Γ. Σωτηρίου, «Ἀνασκαφαί Νικοπόλεως», ΠΑΕ
93 (1938), 112-117.
Φερεντίνος 2000: Γ. Φερεντίνος, Το Θύρρειον Ακαρνανίας ανά
τους αιώνας, Αθήνα 2000.
Χαλκιά 2007: Ε. Χαλκιά, «Συμπληρωματική ανασκαφή στη
βασιλική Δ της Νικόπολης», Νικόπολις Β΄, Πρακτικά του
Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη Πρέβεζα
(11-15 Σεπτεμβρίου 2002), επιμ. Κ. Λ. Ζάχος, τ. 2, Πρέβε-
ζα 2007, 659-666.
212
Assimakopoulou-Atzaka 1984: P. Assimakopoulou-Atzaka,
«I mosaici pavimentali paleochristiani in Grecia», XXXI
Corso di cultura sull’ arte ravennate e bizantina, Ravenna
1984, 13-75.
Bellinger - Grierson 1966: A. R. Bellinger - Ph. Grierson, Cata-
logue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Col-
lection and in the Whittemore Collection, vol. I Anastasius
I to Maurice 492-602 (A. R. Bellinger), Washington D.C.
1966.
Carson - Kent - Burnett 1994: R. A. Carson - J. P. C. Kent - A. M.
Burnett, The Roman Imperial Coinage, vol. X The Divided
Empire and the Fall of the Western Parts AD 395-491 (J. P.
C. Kent), London 1994.
Chouliarás 2015: I. P. Chouliarás, «Excavation of an Early Byz-
antine Basilica in Drymos of Vonitsa. The Evidence of the
Dedicatory Inscriptions», The Institution of Sponsorship
from Ancient to Modern Times (Thessaloniki, 7-8 February
2014), Proceedings of the International Conference, ed. G.
Th. Kakavas et al., Athens 2015, υπό έκδοση.
Gregory 1987: T. Gregory, «The early Byzantine fortifications
of Nikopolis in comparative perspective», Νικόπολις
Α΄, Πρακτικά του πρώτου Διεθνούς Συμποσίου για τη
Νικόπολη (23-29 Σεπτεμβρίου 1984), επιμ. Ε. Χρυσός,
Πρέβεζα 1987, 253-261.
Hellenkemper 1987: H. Hellenkemper, «Die byzantinische
Stadtmauer von Nikopolis in Epeiros. Ein kaiserlicher
Bauauftrag des 5. oder 6. Jahrhunderts», Νικόπολις Α΄,
ό.π., Πρέβεζα 1987, 243-251.
Kitzinger 1951: E. Kitzinger, «Studies on Late Antique and Early
Byzantine Floor Mosaics: Ι. Mosaics at Nikopolis», DOP 6
(1951), 81-122.
Mullarney - Svensson - Zetterström - Grant 2007: K. Mul-
larney - L. Svensson - D. Zetterström - P. J. Grant, Τα
πουλιά της Ελλάδας της Κύπρου και της Ευρώπης, οδηγός
αναγνώρισης (μετάφρ. Χ. Αλιβιζάτος), Milano 2007.
Pallas 1977: D. Pallas, Les monuments paléochrétiens de Grèce
découverts de 1959 à 1973, Roma 1977.
Pallas 1979: D. Ι. Pallas, «Corinthe et Nikopolis pendant le bas
moyen-âge», Felix Ravenna 118 (1979), 93-142.
Sodini 1970: J.-P. Sodini, «Mosaïques paléochrétiennes de
Grèce», BCH 94 (1970), 699-753.
Soustal - Koder 1981: P. Soustal - J. Koder, Nikopolis und Keph-
allenia, TΙB 3, Wien 1981.
Spiro 1978: M. Spiro, Critical Corpus of the Mosaic Pavements on
the Greek Mainland, Fourth/Sixth Centuries with Architec-
tural Surveys, vol. I, II, New York - London 1978.
Veikou 1998: M. Veikou, Late Roman and Byzantine Inscriptions
from Epiros (an Inventory, Commentary and Comparative
Study), The University of Birmingham 1998.
Veikou 2012: M. Veikou, A Topography of Transformation.
Settlements of the Seventh-Twelfth Centuries in Southern
Epirus and Aetoloacarnania, Greece, Leiden-Boston 2012.
Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ

213
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ

Ανδρούδης Πασχάλης Λάππας Κώστας

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ακαδημία Αθηνών
archaio22@gmail.com mlappa@hotmail.com

Βοκοτόπουλος Παναγιώτης Λιάμπη Κατερίνη

Ακαδημαϊκός Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
kevmt@academyofathens.gr kaliampi@cc.uoi.gr

Γεωργίου Γεωργία Μαμαλούκος Σταύρος

Αρχαιολόγος Πανεπιστήμιο Πάτρας
ge_georgiou@yahoo.gr smamaloukos@geam-mnimeio.gr

Δρακοπούλου Ευγενία Μίνως Νίκος

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Υπουργείο Πολιτισμού
egidrak@eie.gr minosnick@gmail.com

Παπαβαρνάβας Μιχαήλ
Καζανάκη-Λάππα Μαρία
Αρχιτέκτονας
Υπουργείο Πολιτισμού
mpapav@gmail.com
mlappa@hotmail.com
Σταυράκος Χρήστος
Κατσαρός Βασίλης
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
chstavra@uoi.gr
vkatsaro@lit.auth.gr
Σταυροπούλου Αγγελική
Κάτσικα Κατερίνα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Αρχαιολόγος aggelistavrop@gmail.com
Κατσούλη Ελένη Φουστέρης Γεώργιος
Υπουργείο Πολιτισμού Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης
elena.katsouli@yahoo.gr gfousteris@gmail.com
Κουμούση Αναστασία Χαμηλάκη Κατερίνα
Υπουργείο Πολιτισμού Υπουργείο Πολιτισμού
akoumousi@culture.gr katercham@gmail.com
Κωστή Ιωάννα Χουλιαράς Ιωάννης
Αρχαιολόγος Υπουργείο Πολιτισμού
ikosti@nafpaktos.gr ihouliaras@gmail.com

214
Α Π Ο Κ Α ΛΥ Ψ Η Ψ Η Φ Ι Δ Ω Τ Ο Υ Δ Α Π Ε Δ Ο Υ Σ Ε Α Ν Α Σ Κ Α Φ Η Π Α Λ Α Ι Ο Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Σ Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Σ

ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ
ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡ-
ΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΟΑ-
ΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ
ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ
ΤΟΥ 2014 ΣΕ 500 ΑΝΤΙΤΥΠΑ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ - ΓΡΑΦΙΚΕΣ
ΤΕΧΝΕΣ ΜΥΓΔΟΝΙΑ ΓΙΑ ΛΟΓΑ-
ΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ 22ης ΕΦΟΡΕΙΑΣ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

215
Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Π . Χ Ο ΥΛ Ι Α Ρ Α Σ

216