poyy

2. Autocitatnost i metatekstualne veze u „Unutrašnjoj strani vetra“

Konstituišući literarna ostvarenja u duhu postmoderne poetike, Milorad Pavić

komunicira sa već postojećim, napisanim književnim djelima. Time jasno ukazuje na važnost
dijaloških relacija putem kojih tekstovi korespondiraju jedni sa drugima. Veliki je broj
književnih ostvarenja čiji smisao nije moguće odgonetnuti iz njih samih, pa je neophodno ista
čitati u kontekstu njima bliskih tekstualnih struktura. Takva povezanost teksta sa drugim
tekstovima u naučnoj literaturi se naziva intertekstualnošću. S obzirom na činjenicu da se
djela postmodernističke orijentacije ne mogu posmatrati kao individualni entitet, već središte
bezbrojnih odnosa, intertekstualnost dobija na značaju.

Polazeći od toga da su u svakom tekstu Milorada Pavića prisutni i drugi tekstovi,

zadržaćemo se na principu građenja jednog teksta preuzimanjem određenih citata, odlomaka i
motiva iz drugih tekstova.
Kao posebna vrsta intertekstualne povezanosti djela, izdvaja se citatnost. Citatnost se
zasniva na unošenju tuđeg teksta u vlastiti tekst, a karakteriše je „podudarnost između
tekstova koji stupaju u citatni odnos“. Imajući u vidu posebno značenje citata i interteksta u
odnosu na intertekstualnost, Milena Stojanović citat posmatra kao vrstu interteksta, .......
Stoga, citat ima dvije funkcije: da iznenadi čitaoca i da uspostavi komunikaciju
između autora i čitoca, pozivajući se na već poznati kôd. Intertekst je usmjeren direktno na
čitaoca, njegov doživljaj i asocijacije koje tim putem nastaju.

Za potrebe našeg rada, pomenućemo samo autocitate (prototekst je vlastiti tekst, tzv.
prepisivanje samog sebe), čije se značenje pojma usložnjava mogućnošću da se citira već
citirani intekst (tuđi tekst koji dobija status citata u vlastitom tekstu), ili se citira sopstveni
tekst, bez navođenja podataka o prototekstu.

Milorad Pavić je jedan od autora koji se, u toku svog stvaralačkog procesa, vraća istim
motivima uspostavaljajući tako intertekstualne veze sa svojim ranijim književnim
ostvarenjima. Imajući u vidu da je Unutrašnja strana vetra roman sačinjen od već postojećih
Pavićevih pripovijedaka (Zapis u znaku device, Borba petlova, Jaje, Obed na poljski način),
te da je autor iz svojih ranijih djela doslovno prenio pojedine narativne cjeline, možemo
govoriti o postupku autocitatnosti na jedan vrlo specifičan način. Jasmina Ahmetagić smatra
da je najuspjeliji vid autocitatnog postupka ostvaren u Hazarskom rečniku, te da se nijedan
kasniji Pavićev roman ne može uporediti sa ovim, pa čak i kada je autocitatnost u pitanju. Ona
smatra da je Pavićev roman „mnogo češće primer mehaničkog sklapanja nekoliko priča u
jednu celinu“, pa se u Unutrašnjoj strani vetra o pravoj autocitatnosti ne može govoriti već
samo „o narastanju nekih motiva u celinu“. Iako se sklapanjem fragmenata iz različitih priča
na pojedinim mjestima u romanu osjeća nedovoljna sraslost istih, Pavić je uspio proširiti
njihovo značenje i obezbijediti romanu novi kontekst.
Za razliku od prethodnog književnog postupka, intertekstualnost predstavlja jednu od
najznačajnijih karakteristika Pavićevog romana. Korišćenjem tradicijskih motiva i simbola,
autor uspostavlja komunikacione veze sa svojim ranijim djelima, tako da „motivi, likovi, pa i
sam tekst uporno prelaze iz jednog dela u drugo, dok na kraju čitanje jedne Pavićeve knjige ne
bude podrazumevalo poznavanje svih Pavićevih knjiga“. Iz tog razloga se za njegov opus
često kaže da djeluje kao jedna integralna cjelina. Pišući o intertekstualnosti Pavićevog
romana, Jasmina Lukić vjeruje da je Unutrašnja strana vetra već bila anticipirana u
Hazarskom rečniku, i topreko motiva klepsidre.Takvo mišljenje opravdava odlomak teksta iz
uvodne glave koji govori o istorijatu „Hazarskog rečnika“:
 „... Hazarski rečnik ostao je decenijama nekorišćen na polici. Noću se sa te police čuo neobičan šum
koji je dolazio iz Daubmanusovog rečnika, ........... Klepsidra koju je ugradio u korice knjige bila je nevidljiva, ali
se u potpunoj tišini moglo čuti za vreme čitanja kako pesak curi. Kad pesak prestane da curi trebalo je knjigu
okrenuti i nastaviti sa čitanjem obrnutim redom, odatle ka početku i tu se tajni smisao knjige otkrivao.“

Pričao Heri i Leandru koncipirana je poput Daubmanusovog leksikona, čime se

objašnjava tajni smisao Unutrašnje strane vetra.
Da je tekst intertekstualna igra, najbolje svjedoči roman, koji je predmet našeg
istraživanja, a koji je „progutao“ nekoliko priča. Svaka od navedenih pripovijedaka: „Zapis u
znaku device“, „Borba petlova“, „Jaje“, „Obed na poljski način“, predstavlja samostalni
literarni entitet onda kada se čitaju nezavisno jedna od druge. Međutim, združivanjem samo
pojedinih njihovih fragmenata u jednu homogenu cjelinu, priča gubi svoj prvobitni oblik,
njena značenja se mijenjaju i dobijaju potpuno novi kontekst.
Čitaoci, koji u romanu prepoznaju intertekstualne relacije sa ranijim tekstovima, shvataju da
se autor nije bavio reprodukcijom svojih djela, već je intencija istog usmjerena na težnju da se
djelo pročita na jedan drugačiji, neuobičajen način.
Unutrašnja strana vetra je roman zasnovan na postmodernoj rekonstrukciji drevnog
mita o Heri i Leandru i njihovoj tragičnoj ljubavi. U tom smislu, helenski ljubavnici odvojeni
talasima vremena a ne mora, dozivaju se na stranicama Pavićeve knjige, tražeći svoje
izgubljene polovine. Stoga, preoblikovani grčki mit ulazi na vrata romana, ukrštajući se sa
fantastičkim materijalom koji mu omogućava kretanje kroz dvije vremenski distancirane
pripovjedne strukture. Korišćenjem pomenutog mita, Pavić uspostavlja izgubljeno jedinstvo:
Hera i Leander postaju jedno, njihove smrti se stapaju tačno u dvanaest i pet, vrijeme kada
priča o njima nastavlja da živi u nekom drugačijem, za čitaoca nepoznatom univerzumu.
Eksplicitno navođenje stihova o Heri i Leandru (u odjeljku o Leandru), te prevoda na
francuski (u odjeljku o Heri) iz istoimene poeme Museja Gramatika, jasno ukazuje na
oživljavanje njihove ljubavi i direktnu komunikaciju između njenih protagonista.
Poigravajući se smislom mitskog sadržaja, Pavić uspostavlja intertekstualne veze pomoću
kojih proširuje značaj sopstvenog teksta.

Gradeći književni svijet romana na neočekivanim značenjima i višesmislenosti, Pavić

uspostavlja specifičnu relaciju sa biblijskim tekstom. Tako se, na primjer, u jednom dijelu
romana, uočava biblijska aluzija na priču o odrubljenoj glavi koja treći dan na stolu krikne,
što čitaoca direktno asocira na glavu Jovana Krstitelja. Zanimljiv je način na koji se motiv
(lajtmotiv) krika ponavlja u romanu. Kada sabljaš Isaija, ispričavšu priču o odrubljenoj glavi,
odsiječe uho Leandru, ovaj „ne mogade da krikne. Krik je u njemu ostao za neko drugo
vreme“ (USV, str. 37). To drugo vrijeme autor je namijenio Heri, čija će glava, po tvrđenju
poručnika Jan Kobala tek trećeg dana uveče kriknuti muškim glasom. Ovakva koncepcija
epiloške granice romana (odjeljak o Heri), pokazuje da su smrti protagonista Unutrašnje
strane vetra, zamijenjene ....... aludiranje na određeni biblijski sadržaj, poput ikone na kojoj se
uz Bogorodicu i Hrista, nalazi i Jovan Krstitelj, a na kojoj Leander prepoznaje slovo teta i
shvata da je „dodir moguć“...............