‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٦٦‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬

‫د خېبر د عظيمې خاورې يو مختصر تعارف‬

‫علي افريدے‬

‫‪Abstract‬‬
‫‪The Land of Khyber has a great and multidimensional importance in the pages of‬‬
‫‪history. It is highly valuable to briefly explain this subject here. This research article‬‬
‫‪will facilitate especially those people who are aware of the literary background and‬‬
‫‪farground of Khyber, but have not a proper knowledge about its historical, geographical‬‬
‫‪and other aspect. These details support the related angles through the authentic‬‬
‫‪references of national and international scholars‬‬

‫د خپل ګڼ اړخيز قامي او بېن الا قوامي اهميت تر مخه خېبر د تاريخ په پاڼو کښې همېشه يو‬
‫مشرق وسطٰى يا يورپ کوم‬
‫ِ‬ ‫شاندار مقام لرلے دے ـ د برصغير په لوري چې د وسطي ايشياء‬
‫جنګيالي طالع آزما راغلي دي ـ اکثريت پکښې د خېبر لاره بهتره ګڼلې ده ـ‬
‫د خېبر جغرافيه څۀ داسې ځانګړې وضع لري چې په هر دور کښې ئې ضرورت مسلم‬
‫پاتې دے ـ د خارجي فاتحانو په دې لاره د برصغير په لوري د آمد نه تر د هغوي د تاج او‬
‫تخت د حصول ‪ ،‬استحکام او د خپل اصل هېواد سره د خپل ربط او تړون پورې مرحلې د‬
‫خېبر محتاجه راغلي دي ـ‬
‫دې پراسراره ګړنګونو کښې د ډېرو غاوره قوتونو د سر نشه کوزه شوې ده ـ او ډېرې‬
‫کبرجنې ککرۍ راښکته شوې دي ـ‬
‫دې ته به ددې کهسار د خلوت فېض وئيل نامناسب نۀ وي چې ددې سيمې وګړي هم‬
‫د خود اګاهۍ په تعليم ښاغلي دي ـ‬
‫په بادشاهي لارې مسلسل استوګنې دا پښتانۀ قبائل هم په يو شاهانه ازاد فطرت ‪ ،‬ملي‬
‫حميت او خودۍ ځلولي او د خېبر د منفرد جغرافيائي مقام د شان نمائندګي ئې هر کله په‬
‫نيغو سترګو کړې ده ـ د عسکري افاديت نه قطع نظر په عوامي توګه هم خېبر هرکله مرکزي‬
‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٦٧‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬
‫ګزرګاه پاتې شوےدے ـ د برصغير ‪ ،‬افغانستان او وسطي ايشيا تر مينځه تجارتي کاروانونو او‬
‫نقل مکاني کوؤنکو قافلو تل په خېبرتګ راتګ کړے دے ـ‬
‫پښتانۀ يو متل کوي چې ‪ ٫٫‬لار دې په خېبر ده ‪ ،،‬اوس ددې متل شاته چې هر څۀ داستان‬
‫وي خو ددې امر بليغ وضاحت پکښې شوے دے چې په خېبر تګ راتګ د ډېرو خلقو دپاره‬
‫د يوې خورې ورې مجبورۍ حېثيت لري ـ‬
‫دې متل کښې د خېبر د قبائلو هغه جنګيالۍ رويه هم وجود لري چې له زمانو ئې ددې‬
‫لارې واکداري لرلې ده او هغه عزم هم چې د هر اعلٰى او ادنٰى نه ئې په څۀ نه څۀ صورت‬
‫قلنګ اخستے دے ـ‬
‫په دې حقله امريکنے ليکوال جيمز ډبيلو سپين رقمطراز دے چې ‪-:‬‬
‫ټولې آفريدي قبيلې تيراه کښې د خپلې خپلې عــلاقې ملکيت لري ـ چې اکثر پکښې‬
‫تر خېبره راخورې دي ـ چرته چې دوئي خپل د محصول حق همېشه استعمال‬
‫کړے دے ـ ـ ـ ـ ـ شپاړسمه صدۍ کښې به آفريديو د مغل سلطنت نه ¼‪ 1‬لکه‬
‫روپۍ سالانه اخستې ـ او د هر مسافر نه اخستے کېدونکے محصول به ددې نه‬
‫علاوه وو ـ د ‪ ١٨٦٥‬پورې د دوئي امدن د امير افغانستان نه صرف ‪ ٢٢٩٠٠‬روپۍ‬
‫پاتې شوے وو ـ خو ددې نه علاوه به دوئي د هر بار کړي اوښ ‪ ٥‬روپۍ ) که د‬
‫خوراک سامان به پرې بار وو نو بيا ‪ ٣‬روپۍ ( د هر اسپ سوار نه ‪ ٣‬روپۍ او هر‬
‫تش اوښ يا پياده نه ½‪ 1‬روپۍ وصول کولې ـ د برطانوي هند او پاکستان له طرفه‬
‫دوئي ته د ادا کېدونکو وظيفو مستند اعداد و شمار دستياب نۀدي ـ خو په دې‬
‫کښې څۀ د شک او شبهې ګنجائش نشته چې دا د مغلو د اعداد و شمار نه ډېرې‬
‫زياتې دي]‪ [1‬ـ‬
‫د آفريدو نه علاوه شنواري قبيله هم د خپل اختيار په دائره کښې محصول اخستونکې راغلې‬
‫ده ـ په دې حقله محمد شفيع صابر ليکي چې ‪-:‬‬
‫تر ډېرو مودو د دوئي د معاش انحصار په هغه محصول وو کوم به چې دوئي د خېبر‬
‫په لاره تېريدونکو تجارتي کاروانونو او مسافرو نه اخستو ـ که هر څومره شنواري‬
‫په تعداد کښې لږ وو خو د دوئي د جرات او شجاعت په سوب چا دوئي ته د‬
‫محصول ورکولو نه انکار نۀ شو کولے ]‪[2‬‬
‫د نړۍ ګڼ مؤرخين ‪ ،‬جغرافيه دان ‪ ،‬د اثار قديمه او بشرياتو ماهرين او نور دانشوران د خېبر‬
‫د غېر معمولي شناخت او حېثيت قائل دي ـ جيمز ډبيلو سپين وائي چې ‪-:‬‬
‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٦٨‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬
‫د دنيا تر ټولو تاريخي دره خېبر ده ـ د اسانې رسايۍ په وجه د خېبر دره هر کله‬
‫د هندوستان او وسطي ايشيا تر مينځه شاهراه پاتې ده ـ نن سبا هم د پاکستان او‬
‫افغانستان په مينځ کښې د هر قسمه تجارت او مواصلاتو دپاره بې حده اهم ده‬
‫]‪[3‬‬
‫وړاندې محمد شفيع صابر د خېبر د اجتماعي تصور په حقله وينا کوي چې ‪-:‬‬
‫د خېبر د ذکر نه بغېربه د برصغير پاک وهند تاريخ بيخي بدل وي ـ په نورو ټکو‬
‫کښې د خېبر تاريخ د برصغير پاک و هند تاريخ دے ـ د قامونو په تاريخ د نړۍ‬
‫يوې درې يا شاهراه هم دومره ژور اثرات نۀ دي مرتب کړي څومره چې دره خېبر‬
‫ـ خېبر په هر دور کښې د هر قسم نقل و حمل دپاره د کوچ مقام راغلے دے]‪[4‬‬
‫د خېبر په سيمه تاريخي واقعات ‪ ،‬اثار قديمه ‪ ،‬کافر کوټ ‪ ،‬د بدهـ مت د دور سټوپا ګانې‬
‫او نخښې ‪ ،‬دبرطانوي دور دفاعي اومواصلاتي تعميرات ‪ ،‬د سيکانو د وخت د جمرود قلا ‪،‬‬
‫د شاه ګۍ قلا ‪ ،‬خېبر ريلوے ‪ ،‬خېبر رائفلز ‪ِ ،‬‬
‫باب خېبر او نور ډېر يادګارونه هغه عناصر دي‬
‫چې د خېبر د عالمي شهرت او تاريخي يادګيرنې باعث دي ـ چې دروند سياحتي زړۀ راښکون‬
‫لري ـ‬
‫د پورتنو تاثراتو په اتباع کښې نور ډېر څيړنکار خپل تائيد اظهاروي ‪ ،‬تکراروي چې د خېبر‬
‫د خاص او ستائيلي مقام دلالت کوي ـ‬

‫د خېبر نوم‬ ‫‪١‬‬

‫دا امر څرګند دے چې رقم شوے تاريخ په خپل وجود کښې ځائے په ځائے ډېر تضادات‬
‫لري ـ دې کښې ځنې مقامات د حقيقت سره کافي نزدې او په مستندو حوالو اډاڼه وي او‬
‫ځينې زيات تر په خود ساخته مفروضو او قياسونو مشتمل وي ـ ددې نه علاوه ځنې خبرې‬
‫داسې هم اورېدو کښې راځي چې په ځائے د کتابي حالو ‪ ،‬سينه په سينه روايت شوي وي او‬
‫د عقلي استدلال نه ډېر دور و دراز هم وي ـ بهر حال د خېبر د نوم وضاحت هم په مختلفو‬
‫زاويو څېړنه غواړي ـ‬
‫د شفيع صابر مطابق ‪ ٫٫‬هېڅوک نۀ دي خبر چې خېبر خپل موجوده نوم کله بيا موندو ـ‬
‫خېبر د عبراني ژبې لفظ دے چې د ‪ ٫٫‬قلعه ‪ ،،‬معنٰى ورکوي ـ د مدينې منورې نه څلوېښت‬
‫ميله مغرب ته يوه قلعه ده چې په خېبر ياديږي ـ او چرته چې د اسلام نه اګاهو دور کښې د‬
‫يهودو مضبوطه قبضه وه ـ‬
‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٦٩‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬
‫دا قلعه حضرت عليرض د يو اسلامي لښکر په مرسته فتح کړه ـ تر اوسه دره خېبر د عربو‬
‫د خېبر د قلعه سره څۀ تعلق نۀ دے لرلے ـ يوه رائې دا ده چې خېبر خپل موجوده نوم ماضي‬
‫کښې ځکه بيا موند چې ورته د خپل عربي اهميت په لحاظ د قلعه په شان اهميت حاصل‬
‫پاتې دےـ‬
‫د پېښور او لنډي کوتل تر مينځه د خېبر په نوم يو وړوکے کلے دے ـ ددې کلي سيمې ته‬
‫خاص ‪ ٫٫‬خېبر‪ ،،‬وائي ـ ) زخه خېل آفريدي پکښې اوسيږي( کېدے شي چې دره خېبر خپل‬
‫نوم هم ددې خېبر کلي نه اخستے وي]‪ [5‬ـ‬
‫ښاغلے شفيع صابر په قطعيت سره وائي چې د عربستان د خېبر او د پښتونخوا د خېبر تر‬
‫مينځه څۀ تعلق تر اوسه نۀ دے ثابت شوے ـ‬
‫بله څۀ تاريخي حواله هم داسې دستيابه نۀ ده چې ددې دواړو زمکو تر مينځه څۀ ربط‬
‫راڅرګند کړي ـ‬
‫ذهن ته فقط دومره خيال راځي چې د مؤرخينو کومه ډله ددې نظريې حمايت کوي چې‬
‫پښتانۀ بني اسرائيل دي ـ يوې لمحې ته د هغوي د قياس سره اتفاق اوکړے شي نو بيا ممکنه‬
‫ده که چرته ماضي بعيد کښې دلته راغلو بني اسرائيلو )يعني پښتنو( هغه د عربستان د خېبر‬
‫په ياد کښې يا ددې علاقې په جغرافيائي توګه د قلعه په شان محل وقوع په لحاظ خېبر نوم‬
‫ورکړے وي ـ ددې نه علاوه نن سبا څۀ حلقې په هند کښې اباد شوؤ آفريديو او د بني اسرائيلو‬
‫د ‪ D.N.A‬د مماثلت دعوې کوي ـ خو دا هر څۀ تر اوسه محض يو خيال دے ـ چې بيخي‬
‫مستند ثبوت نۀ لري ـ او زيات اوسني محققين ګڼي چې پښتانۀ د اريا نسل سره تعلق لري ـ‬
‫د خېبر د نوم په حقله يو بل داستان هم په عوامي سطح بيانيږي ـ چې په کوم دليل اډاڼه‬
‫نۀ لري ـ هغه دا چې ‪-:‬‬
‫د خېبر په دې سيمه کښې يوه سرداره پهلوانه وه چې نوم ئې خېبرۍ بي بي وو‬
‫ـ کله چې حضرت عليرض دې مقام ته د فتوحاتو په سلسله کښې راؤرسېــدو‬
‫نو خېبرۍ بي بي چې ډېره تورزنه ‪ ،‬طاقتوره او بهادره وه د شمشيرزنۍ د مقابلې‬
‫دعوت ولرکړو ـ حضرت علي رض قبول کړو او اخر خېبرۍ بي بي ماتې اوخوړه ـ‬
‫بيا مسلمانه شوه او د حضرت علي سره ئې وادۀ اوکړو ـ وائي چې دې سيمې د‬
‫هغې د نوم په مناسبت سره خېبر نوم بيا موندو ـ او د مشهور علي مسجد په حقله‬
‫وئيلے شي چې دلته حضرت عليرض قيام کړے وو ]‪[6‬‬
‫خو دا روايت په هر لحاظ يو فرضي او بې بنياده حېثيت لري ـ د حضرت عليرض دلته راتلل‬
‫بالکل د تاريخ نه نۀ دي ثابت ـ دا حواله فقط ځکه پېش کړے شوه چې پښتنو کښې د فرضي‬
‫داستانونو د روايت پلؤ هم اشاره وکړے شي ـ‬
‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٧٠‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬

‫محل وقوع‬ ‫‪٢‬‬

‫د خېبر ايجنسۍ ټوله رقبه ‪ ٩٩٥‬مربع ميل ده ـ په ځينې مقاماتو ‪ ٢٥٧٦‬مربع کلو ميټر هم ياده‬
‫شوې ده ـ ‪١٨٧٩‬ء کښې ئې د خېبر پولټيکل ايجنسي حېثيت وموندو ـ او نن سبا په څلور‬
‫تحصيلونو لنډي کوتل‪ ،‬جمرود ‪ ،‬باړه او ملاګوري احاطه لري ـ‬
‫د امپيريل ګزيټئر آف انډيا نارتهـ ويسټ فرنټئير پراونس مطابق ‪ ٫٫‬د خېبرايجنسۍ شمال ته‬
‫دريائے کابل او سپين غر ‪ ،‬مشرق ته پېښور ‪ ،‬جنوب ته اورکزي او مغرب ته چمکنو او مسوزو‬
‫علاقه ده ـ ـ ـ ـ‬
‫‪ ٫٫‬د دره خېبر د سطح سمندر نه عمومي بلندي ‪ ٣٤٠٠‬فټ ښودلې شوې ده ـ خو د تاترې‬
‫سر په مقام ددې د بلندۍ اندازه ‪ ٦٨٠٠‬فټ ده]‪ ،، [7‬ـ‬
‫د محمد شفيع صابر مطابق ‪ ٫٫‬دا دره د جمرود نه لږ وړاندې د شادي بګياړ نه شروع‬
‫کيږي او د لنډي کوتل سره نزدې ختميږي ـ دا علاقه تقريباً ‪ ٢٥‬ميله طوالت لري ـ ولې د‬
‫جمرود نه تر لنډي خانې پورې طوالت ئې ‪ ٣٢‬ميله دے ]‪ ،،[8‬ـ‬
‫محمد ګلاب ننګرهاري وائي چې ‪-:‬‬
‫‪ ٫٫‬د خېبر دره په اوسط ډول اتۀ ميله پلن والے لري ـ او د جمرود څخه د افغاني تورخم‬
‫پورې راغزيدلې ده ـ چې د جم څخه تر علي مسجد‪ ،‬کوکي خېل قوم ‪ ،‬په کټ ويشته کښې‬
‫تقريباً د دوؤ ميلو پورې ملک دين خېل او ورپسې د زخـــه خېل توريالے قوم تر چروازګۍ پروت‬
‫دے ـ وروستو د ملاګورو ‪ ،‬شلمانو او شينوارو علاقې تر افغاني تورخم پورې پرتې دي ‪،،‬‬
‫دلته دا وضاحت ضروري دے چې د خېبر ايجنسۍ نور ټول آفريدي قبائل په لويه توګه تيراه‬
‫او باړه کښې استوګن دي ـ څۀ ادم خېل آفريدي په ايف آر کوهاټ او ايف آر پشاور کښې‬
‫اباد دي چې په انتظامي توګه د خېبر ايجنسۍ نه تقريباً جدا دي ـ‬
‫د خېبر يو تعارف دره خېبر دے او بل خېبر ايجنسي ـ خېبر ايجنسي ددې ټولې سيمې او‬
‫ابادۍ احاطه کوي ـ ددې سيمې د ټولو جغرافيائي ښاخونو وګړي هم د خېبر په نوم راغونډ‬
‫دي ـ او د خپل اجتماعيت او وحدت محور ئې ګڼي ـ‬
‫د خېبر اهميت د خپل نوم د هغې وسعت نه هم څرګنديږي چې په مختلفو حوالو ځائے په‬
‫ځائے اوريدو کښې راځي ـ کله چې د سابقه صوبه سرحد د نوم د بدلون خبره اخري مرحلو ته‬
‫راؤرسېده نو دا تجويز هم پېش کړے شو چې خېبر دې ددې ټولې سيمې نوم شي ـ او بال ۤاخر‬
‫اتفاق په ‪٢٠١٠‬ء کښې په خېبر پښتونخوا نوم اوشو ـ دا ډول خېبر په يو لحاظ د پاکستان د‬
‫ټولو پښتنو شناخت جوړ شو ـ‬
‫د خېبر پېژندګلو وسعت دا امر هم څرګندوي چې ګڼې سرکاري ‪ ،‬نجي ادارې‪ ،‬ځايونه‬
‫جنوري ـ جون ‪٢٠١٣‬ء‬ ‫‪٧١‬‬ ‫پښتو جلد ‪ ٤٢‬نمبر‪٦٤٤‬‬
‫او سماجي حلقې په دې نوم خپل تعارف کوي ـ د پېښور مشهوره خېبر ميډيکل يـونيورسټي‬
‫‪ ،‬تاريخي خېبر بازار‪ ،‬دي بينک آف خېبر ‪ ،‬خېبر پښتو ادبي جرګه او داسې نور بې شمېره‬
‫نومونه ـ‬
‫خېبر ايجنسۍ کښې په لويه توګه څلور پښتانه قبائل اوسيږي ـ دلته دا خبره د يادولو وړ ده‬
‫چې په دې سيمه کښې لفظ قام په وړه او لويه دواړه معنو کښې استعماليږي ـ لکه يو سړے‬
‫به اووائي چې زۀ په قام آفريدے يم ـ بيا به په زيلي سطح اووائي چې په قام ادم خېل يم ـ نور‬
‫هم تر ډېرو لاندينو نسلي ښاخونو لفظ قام استعماليږي ـ د خېبر لوئے څلور قبائل دا دي ـ‬
‫آفريدي شينواري شلماني ملاګوري‬
‫ددې قبائلو نه علاوه خېبر ايجنسۍ کښې د سکهانو ‪ ،‬هندوانو او عيسايانو اقليتي ابادي هم‬
‫شته ـ‬

‫حوالې‬
‫]‪ [١‬جيمز ډبيلو سپين "‪ "The Pathan Borderland‬اردو ترجمه پروفېسر ايم انور رومان‪،‬‬
‫‪ ٫٫‬سرزمين پختون‪ ،،‬بې نظير انټربرائزز زرغون روډ کوئټه‪ ،‬طبع اول ‪١٩٨٨‬ء‪ ،‬ص ‪٩٢‬‬
‫]‪Sabir Muhammad Shafi. The Story of Khyber. University Book [٢‬‬
‫‪Agency Khyber Bazar Peshawer 1966 , Page 80‬‬
‫]‪ [٣‬جيمز ډبيلو سپين "‪ "The Pathan Borderland‬اردو ترجمه پروفېسر ايم انور رومان‪٫٫ ،‬‬
‫سرزمين پختون‪ ،،‬بې نظير انټربرائزز زرغون روډ کوئټه‪ ،‬طبع اول ‪١٩٨٨‬ء‪ ،‬ص ‪ ٥٠‬ـ ‪٥١‬‬
‫]‪Sabir Muhammad Shafi. The Story of Khyber. University Book [٤‬‬
‫‪Agency Khyber Bazar Peshawer 1966‬‬
‫]‪ [٥‬همدغه‪ ،‬ص ‪ ٦‬ـ ‪١٣‬‬
‫]‪ [٦‬د مدت خان آفريدي زخه خېل سدوخېل ) خېبر ( سره انټرويو ـ مقام خېبر‪ ١٢ ،‬دسمبر‬
‫‪٢٠١٠‬ء‬
‫]‪H.A. Rose, I.C.S.Mr .E.B Howell, I.C.S, Imperial Gazetteer of India [٧‬‬
‫‪N.W.F.P Niaz Ahmed Sange Meel Publication Lahore 1991 , P 22-231‬‬
‫]‪Sabir Muhammad Shafi. The Story of Khyber. University Book [٨‬‬
‫‪Agency Khyber Bazar Peshawer 1966 , Page 6‬‬