UNIVEZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK : HISTORIJA

PREDMET : INSTITUCIJE OSMANSKOG CARSTVA

INSTITUCIJA DVORA I DIVANA-ZNAČAJ I ULOGA

Student: Eldina Softić Mentor: dr. sc. Izet Šabotić, vanr. prof.

Tuzla, mart 2016.

 SADRŽAJ

I U V O D ................................................................................................................................... 1
II DVOR KAO INSTITUCIJA .................................................................................................. 2
2.1 Opis dvora i njegovi članovi ............................................................................................ 2
2.2 Obaveze na dvoru ............................................................................................................ 3
III ODNOS SULTANA I DVORA ............................................................................................ 6
IV DVOR KAO GLAVNI IZVOR OSMANSKE KULTURE ................................................. 7
V DIVAN KAO INSTITUCIJA U OSMANSKOM CARSTVU .............................................. 8
4.1 Uloga i članovi Divana ..................................................................................................... 8
4.2 Odnos sultana prema Divanu ........................................................................................... 9
Z A K LJ U Č A K ................................................................................................................... 10
L I T E R A T U R A ................................................................................................................ 11
 IUVOD

U uvodnom dijelu govorimo o samom znajčenju pojmova dvor i divan. Dvor predstavlja
sultanovu rezidenciju i mjesto u kojem boravi tokom svog upravljanja Carstvom. U
Osmanskom carstvu dvor je predstavljao važnu instituciju koja je nastojala da upravlja svojim
članovima ali i ostalim sultanovim podanicima. Sultanov dvor je bio središte vlasti, a
namjesnici i vojne starješine i svi ostali članovi Carskog dvora bili su sultanovi podanici.

Pojam divan ima tri značenja, ali osnovno značenje je da je divan- carsko vijeće ili savjet pri
sultanu, velikom veziru ili namjesniku provincije. Divan se bavio razmatranjima i odlukama
najvažnijih državnih poslova. Zatim, divanom su se nazivale i kancelarije visokih
dostojanstvenika, ali i zbirka pjesma jednog pjesnika uređena na utvrđen način.

Institucije Dvora i Divana brinule su se o bitnim državnim poslovima, te su na taj način

pomagale i savjetovale sultana. Najvažnija uloga Dvora bila je da službenici koji borave na
njemu obavljaju svoje dužnosti koje su im određene te da budu od pomoći sultanu kako bi što
bolje mogli imati uređene unutrašnje ali i spoljašnje odnose između sultana i ostalih podanika.
Na taj način i Carsko vijeće, tj. Divan obrazovan je u svrhu rješavanja tužbi ili žalbi koje je
podnosilo stanovništvo Osmanskog Carstva.

1
 II DVOR KAO INSTITUCIJA

2.1 Opis dvora i njegovi članovi

Dvor se sastojao od dva dijela a to su, unutrašnji (enderun) i spoljašnji dvor (birun). Na
dvoru se nalazila dvorana Carskog vijeća iznad koje je podignuta kula zvana „ Kuća pravde “
simbolišući ideju da vladar treba da vidi sve nepravde koje se čine njegovim podanicima. Svoj
lični život sultan je provodio u Unutrašnjem dvoru, koji se satojao od prostranog dvorišta sa
svih strana okruženog zgradama, haremom i ostalim odjeljenjima. Sve službe i organizacije
koje su se brinule o sultanovom odnosu sa spoljnim svijetom nalazile su se u drugom dvoru.
Ova dva dvora bila su spojena zgradom koja je imala prostor nazvan „ Vrata sreće“. Tu je
sultan primao narod, djelio pravdu, rukovodio Divanom i posmatrao svečane priredbe sa svog
prijestolja. Desno od „ Vrata sreće “ nalazila se dovrana natkrivena kupolom u kojoj se
sastojalo Carsko vijeće, a iza nje prijestolna dvorana gdje je sultan primao državne
dostojanstvenike i strane državnike.1

Sultan uopće nije bio podložan nadzoru drugih ustanova, vezala su ga samo načela šerijata.
Središnja državna uprava bila je jasno odjeljena od sultanova domaćinstva. Oni koji su služili
u sultanovu domaćinstvu, tj. službenici Saraja, pripadali su unutrašnjoj, vanjskoj i haremskoj
službi. Osoblje tkz. unutrašnje službe u osnovi je služilo sultana. Unutrašnjoj službi je
pripadala i dvorska škola, u kojoj su se od vremena Mehmeda II obrazovali paževi (ičoglani).2

Paževi su bili djeca prikupljena putem devširme. Ičoglani su potom upućivani na dvor u
Carigradu, gdje su sticali posebno obrazovanje. Prema osmanskim izvorima, Mehmed
Osvajač je ovaj postupak zaveo da bi dječaci naučili jezik i osmanske običaje. Paževe su u
toku dvije do sedam godina poučavali dvorski učitelji, a zatim su podvrgavani Drugoj
selekciji tkz. čikmi. Najsposobniji među njima stupali su službu jednog od dva odjeljena u
sulatanovom Saraju – u Više ili Niže odaje – dok su se ostali priključivali odredima kapukulu-
konjice. U 16. vijeku, u Dvorskim odajama boravilo je sedam stotina paževa. Oni su tu
nastavljali obrazovanje i istovremeno se obučavali u rukovanju lukom i strijelom, u
mačevanju, bacanju koplja i slično.3

1
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str. 120.
2
Jozef Matuz, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1992. str. 59-60.
3
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str. 123-124.

2
Unutrašnji dvor činile su prostorije: harem, lične odaje (has oda), ratna odaja, riznica (hazine),
trpezarija ili ostava. Glavni dostojanstvenici ovog dijela dvora bili su: kapu-aga (ili ak-aga,
aga glavnih vrata, upravnik dvora sultana, ali su obavljali poslove i izvan dvora); aga harema
(kizlar-aga), starješina ličnih odaja (has oda-baša), zatim silandar, haznadar, čuhadar,
rikabdar. Dok su Spoljašnji dvor sastojao od: dvorske straže (kapikulu), carske kuhinje, carske
štale. A činili su ga: janjičarski aga, bajraktar (miralem), upravnik carskih štala (mirahur),
glavni čuvar carske kapije (kapdži-baša), glavni carski glasnik (čauš-baša), glavni baštovan
(bostandži-baša), glavni sokolar (čakirši-baša).

Po opisu Hammera, Carstvo je sretno, a dvor blažen. Pred portom carevine smještene su
njezine straže; Visokom portom upravlja i vlada vezir, zatim unutrašnji dio dvora vodi do
ženskih odaja. U unutrašnjosti kuće je riznica, u kojoj se čuva blago, a finansijska se uprava
brine o kućanstvu. U dvorani je sofa (divan), na njezinim počasnim mjestima sjede
dostojanstvenici zakona. Konačno, sobe u najdubljoj unutrašnjosti pripadaju dvorjanicima,
vanjskim i unutrašnjim.4

2.2 Obaveze na dvoru

Kapu-aga je sultanu davao preporuke za sva naimenovanja i unapređenja na Porti i bio

njegov povjerenik u svim državnim poslovima. Za vladavine Selima I, na Porti je služilo oko
četrdeset ak-aga, kojima je rukovodio kapu-aga, glavni bjeli evnuh. On je bio ne samo
nadzornik već i sultanov opunomoćeni zamjenik u cijelom Saraju. Ak-age (bijeli evnusi)
sprovodili su disciplinu i nadzor nad paževima. Kako je rastao uticaj žena u Saraju, aga
harema, sve više se osamostaljivao i ponekad imao veću moć od kapu-age.5

Has-oda-baša — starješina Lične odaje — bio je osoba najbliža sultanu i nikada se od njega
nije odvajao. Posle kapu-age, to je bio najugledniji dostojanstvenik u Saraju. Sulejman I je
1522. Godine svog has-oda-bašu, Ibrahima, postavio na najviši položaj, za velikog vezira.6

Poslije oda-baše, u Ličnoj odaji niži po rangu bili su: silahdar koji je pratio sultana noseći
njegov mač; rikabdar je pridržavao sultanu uzengiju, stremen, čohadar se starao o sultanovom
4
Joseph von Hammer, Historija turskog/osmanskog carstva, Zagreb, 1979., str. 235.
5
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str.125.
6
Isto, str. 125.

3
odjelu, dulbend-oglan se brinuo o sultanovom rublju i sir-ćatib bio je njegov povjerljivi
sekretar.

Osoblje Blagajne, gdje su bile pohranjene sultanove dragocjenosti, obično je brojilo šezdeset
paževa. U Ćileru ih je službovalo trideset, ali je 1679. ovaj broj porastao na trideset četvoricu;
dužnost im je bila da pripremaju hranu za sultana i služe ga pri objedu.7

Ratna odaja je osnovana na početku sedamnaestog vijeka i obuhvatala je razne službe:

perače rublja, sluge koji su pomagali sultanu pri kupanju, berbere, muzičare, pjevače i druge.
Pošto bi neko vreme služili u raznim odajama, najsposobniji paževi su prelazili u Ličnu odaju,
a ostali stupali u sultanovu konjicu. Oni paževi koji bi u Ličnoj odaji konačno bili unapređeni u
zvanje starijeg age imenovani su za provincijske namjesnike, za upravnike pojedinih službi u
Spoljnjem dvoru, ili su postajali komandanti bilo u janičarskom korpusu, bilo u sultanovoj konjici.8

Spoljašnja služba dvora uglavnom je imala obaveze rješavanja odnosa sa vanjskim svijetom
Carstva. A u njenu nadležnost su spadale i državne i protokolarne kancelarije, kao i sultanova
stajaća vojska. Starješine tih raznih odjeljenja bili su miralem, kapidži-baša, kapidžilar-ćehaja,
mirahor, čakirdži-baša, češnegir-baša i čauš-baša. Među njih su se ubrajali i vojni
komandanti: age janičara, age spahijskih buljuka, komandanti sultanovih konjičkih odreda,
džebedžibaša, glavni oružar, i topči-baša kao glavni tobdžija.

7
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str.125.
8
Isto, str. 125-126.

4
Miralem je bio čuvar sultanovih insignija; zastave, konjskih repova, čadora i vojne muzike.

Kapidži-baša - starješina čuvara Vrata, on je rukovodio čuvarima Vrata koji su stražarili na

spoljnim ulazima u dvor. Njegovom zamjeniku, kapidžilar-ćehaji, i čauš-baši bila je povjerena
dužnost da održavaju red i protokol na zasjedanjima Carskog divana. Kapidžilar-ćehaja je
pozivao tuženike i izvodio ih pred Carski divan, a isto tako bio nadležan za izvršenje kazne
batinanja po tabanima.

Mirahor i njegov pomoćnik, niži mirahor, snosili su odgovornost za životinje, štale, kočije i
nosiljke, i u Unutrašnjem i u Spoljnjem dvoru.
Čakirdži-baša, glavni sokolar, rukovodio je odeljenjem odgovornim za carsku lovnu perad.
Češnegir-baša, glavni kušač, i njegovo ljudstvo služili su objede članovima Carskog divana,
koji su doručkovali i ručavali u vjećnici. Oni su služili i na gozbama priređivanim stranim
izaslanicima u dvorani Carskog divana.

Čaušbaša je komandovao čaušima, kojih je u šesnaestom veku bilo tristotine, a 1670. godine
686. Starali su se o disciplini i protokolu na zasjedanjima Carskog divana i za vrijeme
dvorskih ceremonija, a u vojnim pohodima nadziravali su vojnu disciplinu. Služili su i kao
izaslanici i glasonoše.9

9
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., 127-128.

5
 III ODNOS SULTANA I DVORA

Sultanova palata je bila izvor sveukupne vlasti, naklonosti i sreće. Državni poslovi su se
vodili pred njegovim vratima, dok su dvorski činovnici bili njegovi robovi. Osmanski dvor u
Carigradu izražavao je takvu ideju. Kada je Mehmed el-Fatih osvojio Carigrad, odmah je
naredio da se počne sa izgradnjom dvora u središtu grada, na prostoru foruma Tauri. Od 1326.
do 1402. osmanska prestolnica je bila Brusa u Aziji, a do 1402. do 1453. Jedrene u Evropi.
Novi glavni grad je kao most spajao dva kontinenta. Dvor je završen 1455. godine, ali je
sultan Mehmed II taj dvor nije bio drag, jer se osjećao nesigurnim usred grada, te je 1459.
naredio da se podigne novi Saraj na rtu koji gleda na Bosfor i Mramorno more. Glavni dio
ove palate dovršen je 1464, a 1478. bili su podignuti okolni zidovi. Novi dvor gotovo da je
obrazovao poseban grad, sa svojim vrtovima, lovištima i paviljonima, i četiri stoljeća je služio
kao rezidencija osmanskih sultana. Po osnovnom svom planu, Saraj podseća na staru carsku
rezidenciju u Jedrenu. 10
Djeca koja su prikupljana devširomom imali su važnu vrijednost za sultana i dvor. Sultani
su sa velikim zanimanjem pratili njihovo obrazovanje, posebno Bajazit II, koji je čak ponekad
dolazio da ih lično propituje. Pripadnici raznih službi obično su poslije utvrđenog vremenskog
perioda, prilikom čikme, dobijali unapređenje ili premještaj. U šesnaestom vijeku,
unapređenja i premještaji vršeni su svake druge do pete godine, a u slijedećem stoljeću,
svakih sedam do osam godina. Kad god bi novi sultan stupio na prestol, vršena je čikma, kojoj
je podlegala glavnina osoblja na Porti.11
Godine starosti bile su opšte pravilo za dobijanje unapređenja, ali je osoba izuzetnih
sposobnosti imala mogućnosti za brz uspon. Svaki pojedinac je primao dnevnu platu u skladu
sa svojim rangom.12 Dvorsko osoblje je pratilo sultana za vrijeme ratnih pohoda i njegova
organizacija se ni tada ni u čemu nije mijenjala. Ičoglani su dobijali oružje i konje, dok je
svako odjeljenje u Spoljnoj službi i inače bilo ustrojeno kao vojni odred.

10
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str. 119-120.
11
Isto, str. 128.
12
Isto, str. 130.

6
 IV DVOR KAO GLAVNI IZVOR OSMANSKE KULTURE

Osmanski sistem robova duboko je uticao na kulturni, politički i privredni život. Iz dvorske
škole su izlazili ne samo umjetnici i učenjaci već i vojnici, činovnici i zanatlije koji su radili
za sultana i stvarali najljepša i najizvornija djela osmanske civilizacije. Saraj je bio glavni
stvaralački izvor osmanske kulture.
Takav primjer je veliki graditelj Sinan koji je porijeklom bio iz Kajsarije, odakle je
devširmom kao dečak doveden u Carigrad. Svoje profesionalno znanje stekao je
višegodišnjim iskustvom u vojsci i u arhitektonskom odjeljenju Saraja, da bi na koncu postao
sultanov glavni graditelj i tvorac mnogih zdanja širom Carstva, među koje se ubrajaju i takva
remek-dela kao što su džamije Sulejmanija u Carigradu i Selimija u Jedrenu.13

Na Porti se razvio osmanski umjetnički stil i aristokratski način života, koje su sultanovi
robovi prenosili u sve dijelove Carstva. Klasična osmanska književnost i arhitektura po svom
porijeklu su dvorske umjetnosti. Od XV vijeka, dvorski graditelji su u izrazito osmanskom
stilu podizali građevine s kraja na kraj Carstva. Većina osmanskih pjesnika i pisaca imala je
bar neke dodire sa Sarajem. Zahvaljujući sultanovoj darežljivosti, njegovu materijalnu pomoć
redovno je uživalo oko dvadeset pjesnika. Dvorski pjesnici i pisci u službi Mehmeda II
stvarali su djela na visoko razvijenom književnom persijskom jeziku. Ubrzo potom počele su
da se pojavljuju dvorske historije pisane na osmansko-turskom jeziku. Osmanska kultura je, u
suštini, ostala dvorska kultura, zbog čega je i izgubila stvaralački duh. Svoje klasično
dostignuće ostvarila je u XVI vijeku, ali je bila svedena na služenje Dvoru i zatvorena za
spoljne uticaje, te je tako sve više je gubila svoju značajnost.14

13
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str. 138.
14
Isto, str. 138.

7
 V DIVAN KAO INSTITUCIJA U OSMANSKOM CARSTVU

4.1 Uloga i članovi Divana

U Osmanskom carstvu od vremena Orhana postojalo je državno vijeće tkz. Carski divan. Ta
ustanova nije bila odlučujući nego samo savjetodavni organ u važnim državnim poslovima.
Divan se sastajao da sasluša žalbe naroda i ispravi nepravde, i predstavljao je vrhovni organ
vlade. Od 1475. godine Mehmed II el-Fatih je prestao da lično presjedava okupljanju Carskog
divana.15

Veliki vezir je iskoristio priliku da sultanu predloži da poslove Divana prepusti vezirima.
Sultan je prihvatio taj prijedlog, te od tada poslove Divana obavljali su veziri, a naročito veliki
veziri.

Divan je zasjedao u vanjskom dijelu Saraja, a u vrijeme dolaska na prijestoje Sulejmana el-
Kanunija ( 1520. ), činili su ga slijedeći članovi: veliki vezir koji je predsjedavao, zatim dva
do tri vezira koji su imali tri tuga, oba defterdara tj. i iz Rumelije i Anadolije, oba vojna suca i
nišandžije. Šejhulislam, vrhovni muftija Carstva, po rangu viši od obojice vojnih sudaca
(kazaskeri) i zapravo istog ranga kao i veliki vezir, nije bio član Divana zato što se bavio
isključivo šerijatsko-pravnim pitanjima, a zadaci državnog vijeća bili su političke prirode. U
vrijeme sultana Sulejmana u državno vijeće primljen je i beglerbeg Rumelije, te glavni
zapovjednik flote (kapudan paša). Na sjednicama dvora drugi su službenici prisustvovali kao
izvršni organi, ali oni nisu smjeli zauzimati mjesta i uključivati se u savjetovanje. Ovdje je
riječ o zapovjediku dvorskih furažera (muteferika) i čauša, zatim o čuvarima kapija,
sekretarima Divana, koji su morali obavljati svakodnevne pisarske poslove, te o janjičarskom
agi koji je odgovarao za sigurnost državnog vijeća. Sjednicama Divana prisustvovao je i
majstor ceremonija, jer je na sultanovom dvoru i u osmanskoj državnoj upravi protokolarno
područje bilo vrlo važno.16

15
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str.140.
16
Jozef Matuz, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1992. str. 61.

8
4.2 Odnos sultana prema Divanu

Termin kapu ili dergjah-i ali-Visoka porta-prvobitno je označavao mjesto sa kojeg je sultan
pratio sporove i obavljao državne poslove, da najzad dobije značenje osmanske vlade. Oko
1475. godine Mehmed Osvajač je prestao da lično predsjedava zasjedanjima Carskog divana.
Ali, kako nije mogao da napusti osnovnu sultansku dužnost da lično sasluša žalbe, naredio je
da se u „Kući pravde“ otvori prozor sa rešetkom koji bi gledao na odaju Carskog divana. Kroz
taj prozor mogao je da prati suđenje i raspravu. Carski divan je do kraja sačuvao svoje
prvobitno obilježje visokog suda. Jednom prilikom, kada je vidjeo da se narodni poslovi
zanemaruju, Murat III je napustio mjesto pored opasnog prozora i sjeo među vezire, jer je
tako bio siguran da će se pitanjima na dnevnom redu posvetiti puna pažnja. Ahmed I se
pobrinuo da se zasjedanja Carskog divana u izvjesnim okolnostima obavljaju u njegovom
prisustvu. U XVIII vijeku, Carski divan se više nije sastajao u Saraju, već su se svi državni
poslovi obavljali u rezidenciji velikog vezira. Nasuprot tome, Mustafa III je 1766. godine
naredio da ono zasjedava u Saraju bar jedanput nedeljno, jer je „Carski divan svojevremeno
osnovan sa ciljem da sultan sasluša žalbe onih kojima je učinjena kakva nepravda“. Svako
lice, bez obzira na društveni status, moglo je uputiti molbu neposredno Carskom divanu, a
kada su bile u pitanju važne stvari, raja je slala delegaciju u prijestonicu. Najvažnijim
dužnostima Carskog vijeća smatrani su istraga povodom neke žalbe i ispravljanje učinjene
krivnje. Tužbe su obično podnošene zbog teških nameta, zloupotreba pri prikupljanju poreza
ili kažnjavanja stanovništva koja su vršile lokalne vlasti. Sultan je ponekad nastojao da svoje
podanike zadovolji nekim krupnijim gestom, pa je prelazio preko zakonskih formalnosti i
zanemarivao interese državne blagajne.17

Vladajuća klasa se dijelila na kancelariju ili vladu u užem smislu, sastavljena od sekretara ili
„ljudi od pera“, koja se dijelila na dva savjeta: Carski savjet, koji je obuhvatao vezire i
velikog vezira, i Carski trezor (Hazine Amire). Svaka od ovih dviju grana vlade bila je
podijeljena na odjeljenja kojima je upravljao jedan hoca (hodža, gospodar).18

17
Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003., str. 140-142.
18
Dimitri Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Pariz, 1985., str. 61.

9
 Z A K LJ U Č A K

Dvor se sastojao od dva dijela a to su, unutrašnji (enderun) i spoljašnji dvor (birun). Sultan
uopće nije bio podložan nadzoru drugih ustanova, vezala su ga samo načela šerijata.
Središnja, odnosno unutrašnja državna uprava bila je jasno odjeljena od sultanova
domaćinstva. Oni koji su služili u sultanovu domaćinstvu, tj. službenici Saraja, pripadali su
unutrašnjoj, vanjskoj i haremskoj službi. Osoblje tkz. unutrašnje službe u osnovi je služilo
sultana. Spoljašnja služba dvora uglavnom je imala obaveze rješavanja odnosa sa vanjskim
svijetom Carstva, a u njenu nadležnost su spadale i državne i protokolarne kancelarije, kao i
sultanova stajaća vojska. Dvorsko osoblje je pratilo sultana za vrijeme ratnih pohoda i
njegova organizacija se ni tada ni u čemu nije mjenjala. Sultanovi podanici na Dvoru
izvršavali su svoje poslove svaki u skladu sa svojom titulom i dužnostima koje su ga pratile.
Službenici na Dvoru su riješavali i pomagali sultanu oko bitnih uređenja Saraja. Na taj način
su sultanu davali i podršku oko vođenja i uređenja Dvora ali i samog Carstva. Bez pratećih
sultanovih službenika Dvor ne bi mogao dobro da funkcioniše, jer sultan nije uvijek mogao da
se brine o svim poslovima i pitanjima koji su bili unutar ali i izavan Saraja. S druge strane, ne
trebamo zanemariti ni instituciju Divana, odnosno Carskog vijeća, koje je imao veoma važnu
ulogu pri sultanovim rješavanjima državnih i sudskih pitanja. Carsko vijeće je obrazovano da
bi pomogao sultanu oko rješavanja državnih poslova. Odnosno, Divan je predstavljao savjet
pri sultanu, a najvažniju ulogu u državnom vijeću imao je veliki vezir. On je vremenom
postao i glavni službenih u Vijeću, odnosno on je dobio ovlasti da predvodi Divanom umjesto
sultana. Najvažnijim dužnostima Carskog vijeća smatrani su istraga povodom neke žalbe i
ispravljanje učinjene krivnje. Tužbe su obično podnošene zbog teških nameta, zloupotreba pri
prikupljanju poreza ili kažnjavanja stanovništva koja su vršile lokalne vlasti. Zbog jakog
utjecaja ovih institucija, Dvor i Divan, imaju važan značaj za Osmansko carstvo. Prvenstveno,
zbog toga što su bile uključene u riješavanje državnih poslova, ali i zbog toga što bile od
velike pomoći sultanu da što bolje upravlja Carstvom pored svih svojih obaveza. Na taj način
službenici i članovi Dvora i Divana doprinjeli su tome da Carstvo ima uređene odnose i sa
unutrašnjim a i sa spoljnim svijetom.

10
 LITERATURA

1. Dimitri Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Pariz, 1985.

2. Halil Inaldžik, Osmansko Carstvo 1300.-1600., Beograd, 2003.
3. Jozef Matuz, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1992
4. Joseph von Hammer, Historija turskog/osmanskog carstva, Zagreb, 1979.

11