AGYU NOTES AND STUFF

Tatlong Bahagi ng Agyu:

1. Pamahra (Panawagan)
2. Kepu’unpu’un (Ugat o Simula)
3. Sengedurog (Bahaging binubuo ng isang pangyayari)

Agyu- Datu sa Nalandangan na may taglay na kapangyarihan

Iba’t ibang pangalan ni Agyu
 Begyasan * Mayumbang
 Lungba * Masalagyang
 Dagatun Mayungba * Mendayawi
 Yungbaen * Salagyaen
 Lumalu-lumalanday
Seyluwen/Nememandung- isa sa napakaraming anak na lalaki ni Agyu.
Nebeyew/Delemenen- Anak na lalaki nina Agyu at Tagyakuwa
Tagyakuwa/Lakumbinig- Anyong lobo na naging asawa ni Agyu. Pinakabatang asawa ni Agyu.

Lena- Lalaking kapatid ni Agyu

Iba’t ibang pangalan ni Lena
 Panganlawon * Lena’ neg Aninayen
 Matilom * Kelusisi Ayamen
 Dumiwatag Ayamen * Tiluyew Aninayen
 Pinalangga * Pinuklew

Yambungan- Babaeng kapatid ni Agyu

Iba’t ibang pangalan ni Yambungan
 Yambungan Pignauyan * Pinintu
 Paniguan * Pinaiyak
 Mayantaw
Nengemung/Nemenugang- Katipan ni Yambungan.

Banlak- Kapatid na lalaki ni Agyu. Asawa ni Mungan.

Iba’t ibang pangalan ni Banlak
 Gulugundu Piblibu * Seludey Penenglitan

Ikwangan- Isa pang kapatid na babae ni Agyu

Iba’t ibang pangalan ni Ikwangan
 Kabuyarawon

Pamulaw- Nakakatandang kapatid ni Agyu na lalaki. Isang dating datu at ginagalang na maalam na
matanda ng angkan.
Iba’t ibang pangalan ni Pamulaw
 Yugung
 Pemelew

Mungan- Asawa ni Banlak. May malubhang ketong kaya’t iniwan na lamang sa Bundok Kitubud.
Nalandagan- Lugar nina Agyu
Iba’t ibang pangalan ng Nalandangan
 Tigyangdang * Newilian
 Mudan-udan * Meganding
 Yandang * Udanan
 Menengneng * Libalan
 Nebegyuwan

Ilog na matatagpuan sa Nalagdanan:

Ayuman o Sinimbulan

Lawaan- Matigas na punongkahoy na nabibilang sa pamilyang dipterocarp

Likuen- ibig sabihin ay himig
Linawan- ilog sa ibaba ng kuta ng Yandang
Samyo – pabango
Buntung- Malaking kawayan
Magpupulala- Plauta
Yakunga- buong batong buhay
Kisol/Susong- Mala-luyang dahon na kulay dilaw
Wayang/Manika- Ginagamit ang dahon sa panghahanda ng nganga
Suguy/Diwata- Bathala
Lagukunan/Balitian- Tinatahan ng Engkanto

Gitara na gawa sa kawayan:

 Magkukutyapi * Magkukudlong
 Lantuy *Magpapanakumbu

Tawag sa ilog na pula

 Batyang tinaan ni Ikwang
 Labawa ni Pigsayu
Tawag sa ilog na itim
 Kay Ikwang na Panlilaha
 Kay Pigsayung taguma
Tawag sa bukal na langis
 Sasakuruhan ng Yandang
 Tugdunan ng Linawan

MGA BANTAY SA KUTA

1. Mga Matsing
2. Tan-ebang / Balanakan (Makamandag na Ahas)
3. Bakesan / Yinlantawen (Di gaanong makamandag na ahas. Pumulupot sa biktima, dinudurog
ang buto saka nilululon)
4. Dalawang Agta na may Kalis

Kalis- Sandatang pandirigma

Kumapey- Suklay
Nebeyew/Anglew- Araw
Lumendeb/Talabusaw- Ispiritung patnubay ng mandirigma
Abat/Tulugan- Malaking bahay ng tribo
inagnay/intumbangul- malaking ahas na ang lungaw ay nasa ilalim ng lupa
Sinika hu saya/Tabu-ay hu salili- Bihisan

Tumigil sa Paghuhukay ang mga tao ng maabot ang ulo ni Ina-agnay

Ina-agnay- Diwatang humahawak sa lupa

Ang bubong ng bahay ay gawa sa buhok ng sirena at pinatungan din ito ng dahong seleysey/kugung
mula sa langit na kahit sika tang araw ay hindi ito nalalanta
Aligmukat- Sirenang diwata ng tubig at karagatan

Palamuti ng bahay ay pakpak ng paru-paro, gintong larawan ng lawin, larawang ng dalawa.

Ang sahig ng paliguan ay gawa sa materyal na porcelana upang magiging mas madali para sa mga babae
ang paghahanap ng kanilang singsing sa tuwing ito ay nahuhulog sa tubig.

Ang sahig naman ng palaruan ay gawa sa materyal na salamin sapagkat ang mga kabataan ay mahilig
maglaro ng sipa at sila ay tumitingin na lamang sa sahig at hindi na sa sipa upang maglaro.

Salukan at Paliguan
 Yandang / Lindawan
 Tegbengan / Day-a

Saut- Sayaw pandirigma

Belanak/Pili- Bangus
Kuyasu/Sengeydumpil- tulis ng sibat, kapwa tumutukoy sa mapusok na pamangkin ni Agyu
Seha/Mengapeng- Isang kahoy na may mabulo’t makating dahon
Mengitkit/Tegas- Mulawin
Bansil- Gintong palamuti sa ngipin
Undi/Yayawag- Diwata ng tadhana
Bitu- Malalim na hukay
Biray/Dayangba’y- Mga sasakyang dagat
Kitanglad- Pinakamatayog na bundok sa Bukidnon
Apulang- Bundok sa paanan ng Kitanglad
Panagigi/Panutuk- Palamuting buhok ng kabayo sa gilid ng kalasag
Libhu-un/Bulisungun- Sinumpa

Tabagka Wad Pintua/Gila Wad Paiyaka- Hindi nakulong na kapatid na babae ni Agyu.
Napag-utusan ni Agyu na gumuwa ng nganga para sa libong mga mandirigma.
Nang lumusob ang mga kalaban at walang naiwang mandirigma, siya ang mag isang nakipaglaban sa
mga ito upang protektahan ang Nalandangan.

Imbala hu Langit/Imbagtad ku Malayun- Anak na lalaki nina Tagyakuwa ta Dalag at Banlak.

Lagungun Lagubaan- Sa Olagingon [Olaging], nuno[tiyuhin] nina Agyu na syang namamagitan sa

naglalabang di magkakakilalang kamag-anak. Sa Ulahingan, yumaong ama nina Agyu na dumalaw na
nagbabalatkayong mandirigma.
Nanapnay/Manapiraw- ang diwatang sumusubaybay sa mundo
Ang datung may anting-anting na si Gulubatnun Nan Labi/Lagunga Nanghinaug na nag balatkayo bilang
si Gumugunal ta Baya/Gumumba ta Alayan upang bumaba dahil sa matinding pangungulila.

Inkilas/Inyatabat- Anak na lalaki ni Agyu na pinanganak na kakambal ng Kidlat.

Inutusan ni Agyu na puntahan si Tagyakuwa upang sabihin dito na maghanda ng napakaraming
nganga sapagkat nagugutom na ang mga mandirigma at makikipaglaban pa sila kinabukasan.

Tubaw/Tungkulu- Palamuti sa ulo na kaloob ng mga espiritu upang ipagsanggalang ang may suot
Malam-an/Kalapudhan- Tansong lalagyan ng nganga

Sina Linawan Libay Bagyo ang taong sumapit sa bahay ng Yandang upang sumalakay.

Mayroon si Agyung nakasagupa na isang datu na mayroong hugis sa katawan na nagngangalang

Pinagtibolos Lona/Pinalintad Pamaloy na nanggaling sa iliyan ng Sagilan/Langlanapan. Ibig nyang
makipagkaibigan ngunit hindi sumang-ayon si Agyu dahil magkaaway ang kanilang lugar at naglaban sila
na kung saan tinanghal na panalo si Agyu.

Si Lagabaan ko Langit ay bumaba mula sa langit at ipinatigil ang digmaan ang naghatol sya na
magkasundo ang lahat sapagkat magkakamag-anak lamang ang lahat.

Sa lapad ng yakungan, may isang datung mabagsik na nagdasal na ang araw ay gawing gabi at mag
ibang anyo sya bilang isang napakalaking sawa. Ang tanging di nalulon nya ay si Agyu/Ligaya Tindeganen
dahil sa baklaw(Galang na gawa sa pangil ng baboy ramo na pinaglalagyan ng agimat).

Nang dumako sya sa ibabang ilog sa may napakalaking bato may nakita syang isang napakagandang
babae na isa pa lang diwata na nagngangalang si Inay Legeng sa Kilay/Inay Katubagaan/Sawalan.

Nanghingi ng nganga si agyu mula kay Tubagaan ngunit sya ay nalinlang at bingyan ng isang mamaen na
nakakahilo. Nanghingi pang muli si Agyu upang sya daw ay makatulog at inabutan siya nito ng mamaeng
nakakamatay.

Humagikhik si Salawan sapagkat naging matagumpay ang kanyang plano na pagpatay kay Agyu. At
mangingibabaw na daw ang kanyang ama na si Pagsilung ha Kabatlaw/Pandinggabaw ha langit at mas
lalo pa syang mapapamahal sa kanyang ama.

Tinutok niya ang kanyang geles sa lalamunan ni Agyu saka ito pinugot. Kinuha nya lahat ng kagamitan
maliban sa hindi maalis na Baklaw at saka itinapon ang bangkay ni Agyu sa laot.

Ang Malayen ha Inbunsud… May nakatira na babaeng may anak. Saglit na nakita ng anak na may
nakasabit na sibat. Itinanong nya sa kanyang ina kung ano ang mga iyon ngunit ayaw syang sagutin ng
kanyang ina.

Si Anilaw Mayun Anlaw/Nuti Manlag Diwata ang nag-uumiyak ng buong araw at pilit syang pinapataha
ng kanyang ina ngunit ayaw nya kung hndi sya pagsasabihan tungkol sa nakasabit sa tabiki kung kaya’t
walang nagawa ang ina kundi sabihin ito.
Nakasabit sa tabiki:
Kalasag Aneg-egen/Dalinayen Ambengen – kalasag na tumutunog pg winasiwas
Iyang nakasalalay:
Linugbu’ ha bang-egen- sibat na pinag-aambaang pababa’t pataas, pasulong at paurong
Iyon doon ay punyal na kaagapay ng sibat.

Doon napag-alaman na ang supling na iyon na si Anilaw/Minayun/Dumiwata ay anak pala ni Agyu

napagdesisyusan nyang lumisan upang pumunta sa Nalandangan.

Gesaw- tawag sa mga buwayang nadatnan ni Anilaw sa kanyang paglalakbay. Sila ang sumagip sa
katawan ni Agyu upang maiwasang malunod at hindi maianod ng malalakas na alon.

Ibinigay ni Anilaw ang inihandang nganga ng kanyang ina at ipana nguya doon sa bibig ng kasalukuyang
patay na si Agyu at ipinagdasal sa diwata na sana ay magbalik malay si Agyu.