Projekat Rastko Gračanica - Peć: Istorija: Stara Srbija, geografska i etnografska

slika (1912.)

Dr Jevto Dedijer (1880-1918)

Stara Srbija
Geografska i etnografska slika (1912.)
Sadržaj:

Stara Srbija - Geografska i etnografska slika

Napomene

Internet izdanje
IZVRŠNI PRODUCENT I POKROVITELj

Tehnologije, izdavaštvo i agencija

Beograd, 31 avgust 2000

PRODUCENT I ODGOVORNI UREDNIK

Zoran Stefanović
LIKOVNO OBLIKOVANjE
Marinko Lugonja
VEBMASTERING I TEHNIČKO UREĐIVANjE
Milan Stojić
DIGITALIZACIJA TEKSTUALNOG I LIKOVNOG MATERIJALA
Nenad Petrović

Originalno izdanje:
Nova štamparija "Davidović" – Dečanska ul. br. 14, Beograd (Odštampano iz "Srp. Knjiž. Glasnika")

II štampano izdanje: Izdanja Vladimira Maksimovića, Beograd, 1998.

Biblioteka Tragovi, Tradicija i nastojanja, knjiga 2
Izdavač i urednik Vladimir Maksimović
Knjigu preporučuje Slobodan Stojadinović
Plasman i komunikacije: Maksimović / Slobodna knjiga, p. fah 31, 11030 Beograd, tel. 011/516-864
CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd
908 (497191.2)
Dedijer, Jevto
Stara Srbija: geografska i etnografska slika / Jevto Dedijer; (priređeno po 1. izd.). Beograd: slobodna knjiga,
1998 (Beograd: Junior). 28 str., (1) list s mapom; 22 cm. (Biblioteka Tragovi:
tradicija i nastojanja; knj. 2)
Fototipsko izd. iz 1912. Tiraž 200. a) Etnografija Stara Srbija b) Stara Srbija Geografija ID=68866572

Stara Srbija
Geografska i etnografska slika
U ovom članku pokušao sam da dam zaokruženu sliku o zemlji i stanovništvu Stare
Srbije. Materijal je najvećim delom uzet iz Cvijićeva rada "Osnove geografije i geologije
Makedonije i Stare Srbije", koji je zbog svoje voluminoznosti i strogo naučnog karaktera
nepristupačan širem krugu čitalaca. Bogati, u tri opsežna toma razbacani materijal
pokušao sam da sredim i preradim koliko je to potrebno za jedan pregledan članak. Pored
toga mestimice sam unosio nepromenjene pasuse iz toga dela. To sam činio onde gde je
Cvijić pod neposrednim uticajem prirodnih pojava i etnografskih prilika stvarao žive i
jasne slike, koje se vrlo često odlikuju i bogastvom opservacija.

Pitanje starosrbijansko može srpsku javnost raznovrsno interesovati. Stara Srbija je naša
etnografska matica, centar slavne Nemanjića kraljevine i carevine i njen najkulturniji deo.
Pored toga te nas zemlje mogu interesovati i zbog toga što kraljevina Srbija najbrži i
najkraći izlaz na more dobiva preko Stare Srbije, i što srpske kraljevine mogu doći u
neposredan dodir tek preko ove oblasti. Pa ipak, premda se ne može odreći velika važnost
svima ovim momentima, ima jedan momenat koji ja smatram kao važniji od svih. To je
pitanje vaspostavljanja normalnih etnografskih i političkih odnosa u pojedinim oblastima
Stare Srbije, naročito na Kosovu i Metohiji. To je pitanje stvoreno stalnim favoriziranjem
arbanaškog elementa od strane Turske, koje je imalo za težnju da srpski elemenat u ovim
oblastima iskoreni, da se od ostalog Srpstva, naročito od Srbije i Crne Gore, otrgnu
vardarski Srbi, da se na: taj način Srpstvo razdrobi, i prestane postojati kao jedna
etnografska celina. Mislim da je ovo pitanje važnije od svih, ili najmanje važno kao sva
ostala, naročito zbog toga što ono neće prestati da bude akutno ni onda kad se granice
srpske države pruže do mora. Hteo sam da ovim člankom na nju svratim pažnju. Ako ova
misao bude čitaocima jasna i razlozi dovoljno ubedljivi smatraću da je članak odgovorio
nameri koju sam imao, kad sam se odlučio da ga napišem.

Ime Stara Srbija, kao geografski naziv, postala je u devetnaestom veku pod uticajem
državnih promena koje su nastale iza oslobođenja kneževine Srbije. Kada se kneževina
Srbija, kao zasebna oblast, javila na kartama, geografi su morali stvoriti nov geografski
naziv za one oblasti srednjevekovne srpske države koje nisu ušle u sastav kneževine.
Starom Srbijom nazvane su tada centralne, južne i jugoistočne oblasti srednjevekovne
Srbije. Sve neoslobođene oblasti stare srpske države nisu prozvane Starom Srbijom zbog
toga što su neke, usled naročitih prilika, dobile u toku poslednja četiri veka nova
provincijalna geografska imena, koja su kao takva ušla u geografske karte pre
oslobođenja kneževine Srbije i pre postanka imena Stara Srbija.

Kao svako novo geografsko ime koje pokriva jednu takvu oblast ni Stara Srbija nema
svojih jasno opredeljenih granica. Dugo se diskutovalo o tome gde prestaje granica
Makedonije, a gde počinje granica Stare Srbije. Na posletku je u nauci prevladalo
mišljenje, koje je zastupao Cvijić, da Starom Srbijom treba nazvati one oblasti stare
srpske države koje su do pre oslobođenja Srbije u domaćim i stranim kartama nazivane
Srbijom, i iz kojih je stanovništvo nazivalo svoju zemlju Srbijom i srpskom zemljom. S
toga gledišta naziv Stara Srbija obuhvata oblasti na jugu i jugoistoku od Skoplja
zahvatajući oblasti od Kratova ispod Ovčeg Polja pa preko Vardara (J. Cvijić, "Osnove za
geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije", knjiga I, str. 44-45). Ako se ovako
ograničena Stara Srbija usporedi s granicama srednjevekovne srpske države, onda bi se
ona najviše podudarala s južnim granicama Milutinove države ili države koju je nasledio
car Dušan (Stanoje Stanojević."Istorija srpskog naroda", Drugo izdanje. Beograd 1910
strana 124 i 140).

U ovaku oblast Stare Srbije spadali bi ovi predeli: 1) na jugu od planinskog venca Šara
Karadag: Ovče Polje, Slavište, Sredorek, Kozjak, Crna Gora (skopska), Polog s
tetovskom kotlinom, Poreč, Kičevska i Debarska oblast; 2) na severu od Šare: sliv istočne
Morave, Kosovo s Drenicom, prizrenska oblast (Gora, Opolje, Has, Srecka, Podrima,
Podgor), Metohija s Podgorom, Prekoruplje, Plav, Gusinje s oblastima oko Skadra,
Rugovo, Stari Kolašin i oblasti Novopazarskog Sandžaka. Veličina ove oblasti nije još,
prema ovim granicama, izmerena. Iznosiće po prilici oko 40.000 km2.

II

Utvrđeno je da Stara Srbija ima najpovoljniji položaj među zemljama severnog dela
Balkanskog Poluostrva. Važnost toga položaja je u tome što se neposredno dodiruje skoro
sa svima, što ima lake i prirodne veze i što zauzima centralni položaj među svima
zemljama severnog dela Balkanskog Poluostrva. Naročito povoljne i prirodne veze ima s
Makedonijom (dolina Vardara) i sa Srbijom (dolina Morave). Od manjeg su značaja
prirodne komunikacije s Bugarskom, Bosnom i Crnom Gorom. Veze sa Severnom
Arbanijom i obalama Jadranskog Mora su, po svojim prirodnim osobinama, veoma
povoljne, ali su danas bez značaja zbog anarhije koja nekoliko vekova vlada na ovom
važnom istorijskom putu.

Od naročite je važnosti za Staru Srbiju što kroza nju prolazi najvažnija uzdužna
balkanska komunikacija, moravsko-vardarska dolina, i što u njoj izbija najvažnija
poprečna balkanska komunikaciona linija, koja ide od Skadra dolinom Drima na
Metohiju i Kosovo. Moravsko-vardarska dolina prestavlja prostranu nizinsku liniju, koja
polovi severni trup Balkanskog Poluostrva, i koja svojim prostranim i razgranatim slivom
vlada znatnim prostorijama na Poluostrvu. Ali njena je glavna važnost u tome što dovodi
u dodir oblasti Panonske (Ugarske) Ravnice s oblastima Egejskog i Sredozemnog Mora, i
što prestavlja najkraći suvozemni put iz Srednje i Zapadne Evrope za Sueski Kanal i za
Indiju. Stara Srbija zauzima centralni deo te komunikacije i drži njenu najvažniju tačku,
preševsko razvođe. Važnost skadarsko-kosovskog puta, koji najvećim svojim delom
prolazi kroz Staru Srbiju je u ovome. Zapadna balkanska obala od Rijeke (Fijume) do
Grčke prestavlja zatvorenu morsku obalu. Ona je bogata zalivima, i to katkad veoma
bogata, ali su svi ti zalivi u zaleđu zatvoreni visokim, krševitim i neprohodnim vencima,
koji se pružaju paralelno s morskom obalom. Oni su uzrok što bogato razuđena
dalmatinska obala ne može da dobije svoj pravi značaj. Reke na zapadnom delu
Balkanskog Poluostrva, koje teku poprečno na pravac planinskih venaca, su mahom
malene, kratka toka, doline im se veoma retko zasecaju u najviše vence planina dinarskog
i grčko-arbanskog planinskog sistema. Ove nepovoljne prilike menjaju se na liniji
Skadar-Metohija-Kosovo. Oko Skadarske Kotline planinski venci povijaju iz pravca
severo-zapad jugo-istok i prelaze u pravac jugo-zapad, severo-istok; oni dakle na tome
mestu prestaju ići paralelno s obalom, već idu poprečno na obalu, i time olakšavaju
pristup od obale prema unutrašnjosti. U račvama tektonskog sudara dinarskih i grčko-
arbanskih planina koji se vrši u ovoj oblasti, i čija su posledica ova povijanja planinskih
venaca, nastaje niz tektonskih potolina (kotlina), koje se ređaju od obale prema
unutrašnjosti. Te kotline su omogućile lakši saobraćaj između unutrašnjosti i jadranskih
obala, i one su bile uzrok što je u Srednjem Veku kroz njih prolazio najvažniji poprečni
put, i što je skadarska obala prestavljala jednu od najbogatijih i najkulturnijih oblasti
Balkanskog Poluostrva. Za građenje jedne normalne železničke pruge od važnosti je i to
što su ove kotline međusobno vezane dolinom Drima, i što ih ona izvodi na morsku
obalu.

Za Staru Srbiju od presudne važnosti je to što ova najvažnija poprečna komunikacija

izbija u njoj na moravsko vardarsku dolinu, koja opet predstavlja najvažniju uzdužnu
komunikaciju.

Zbog ovih povoljnih prirodnih veza Stara Srbija sa susednim delovima Srbije i Bugarske
nazvana je centralnom balkanskom oblašću, koja ima najlakše neposredne veze sa
susednim zemljama. U tu oblast spada Skopska oblast s Ovčim Poljem, Kumanovom i
preševskim razvođem, Kosovo, krajevi oko. Vranje, Leskovca, Pirota i Niša u Srbiji i
krajevi oko Ćustendila i Sofije u Bugarskoj. U toj oblasti skopsko-preševska oblast ima
jedinstven položaj. Ona ima lake i sigurne veze u svima pravcima, drži u sebi ključ
najvažnije uzdužne komunikacije i njenu vezu glavnom poprečnom komunikacijom; na
posletku skopsko-preševska je oblast znatna prirodnog bogastva. Zbog svih ovih osobina
skopsko-preševska oblast postaje središte iz koga se može najlakše zavladati prostranim
oblastima Balkanskog Poluostrva, i iz koga se može razviti jedna snažna država u
unutrašnjosti Balkanskog Poluostrva. Iz tih razloga Cvijić je skopsko-preševsku oblast po
važnosti izdvojio od ostalih i nazvao je balkanskim jezgrom. ("Osnove", knjiga I, str. 47-
52, i knjiga III, str. 1058).
U toj centralnoj oblasti možda nije od manjeg značaja ni položaj Niša kad se uzme u
obzir njegova veza s dolinom Timoka i s Kosovom. Prva ga dovodi u kontakt s dolinom
Dunava, s Vlaškom Nizijom i s Južnom Rusijom, a druga s jadranskom obalom, Italijom
i mediteranskim svetom. Kad se još doda da Niš leži na važnoj tački moravske doline, da
ima odlične veze i s Beogradom i sa Solunom i Sofijom, onda je razumljiva njegova
velika istorijska važnost koju je sačuvao kroz sva vremena; Pruga Dunav-Jadransko More
učiniće ga najvažnijom železničkom raskrsnicom na Balkanskom Poluostrvu, na kojoj će
se ukrštati saobraćaj između oblasti Sredozemnog Mora i stepskih i borealnih oblasti
Evropske Rusije s jedne, i između Srednje Evrope i Bližeg Istoka s druge strane. I iz ovih
je razloga od velikog opšteg kulturnog i svetskog interesa da se što pre načini od Skadra
na Dunav železnica, i da ta linija dođe u ruke jedne civilizovane države.

III

Po raznovrsnim prirodnim osobinama u Staroj Srbiji razlikujemo dva dela, i to skopski i

kosovski deo Stare Srbije. Oba su rastavljena šarsko-karadaškim planinskim vencem, koji
ne čini samo jednu prepreku saobraćaju, već predstavlja važnu klimsku i fitogeografsku
granicu. Na južnoj strani, kao što ćemo docnije videti, prevlađuju uticaji mediteranske
klime i vegetacije, a na severnoj srednje evropske. Duga, žarka i sušna leta sa dugim
jesenjim kišama osobina su prve, a blaga leta, kiše u sva godišnja vremena, i snegovite
zime osobina su druge klime.

U Skopskoj Staroj Srbiji razlikujemo više manjih celina, između kojih se naročito ističu
Skopska Kotlina i visoravan Ovče Polje. Obe ge oblasti predstavljaju ostatke negdašnjeg
tercijernog jezera, koje se pružalo duboko prema jugu. Ovče Polje prestavlja ili jednu
stariju fazu toga jezera ili deo koji je docnije tektonskim procesima uzdignut. Ovče Polje
prestavlja zaravan sa srednjom visinom od 400 m., s vrhovima koji katkad prelaze visinu
od 750 m. koja se diže iznad skopske. kotline za 100 do 150 m, koja je sastavljena od
slatkovodnih tercijernih sedimenata,* i čija površina nije mnogo oštećena razoravajućim
radom rečne vode. Dugačko je 40-50 km., široko 30 km., a veliko 1400 km2. Dižući se iz
jedne kotline znatno manje visine Ovče Polje je otvoreno u svima pravcima, k zbog toga
je jače izloženo vazdušnim strujama, naročito nepogodama i olujama. Taj momenat
uslovljava oštre i snegovite zime, žarka i suha leta. "Zato znatni delovi njegovi imaju leti
izgled stepe: goli su i sprljeni, žita su zazrela i klasje i kukuruzovina suvi, samo po
slatinama ima malo zelenila. I manji vetrovi dižu prašinu i pesak... Sunčani zraci peku i
jako zagrevaju ogoleli, žućkasti, liskunoviti pesak, koji se blješti i ne da u se pogledati.
Skoro nigde nema drveta. Drvo za građu dobivaju Ovčepoljci od Mitrovice, i donosi se
železnicom do Velesa. Oganj u kućama održavaju poglavito slamom sa malo drva". (J.
Cvijić, "Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije", knjiga I, strana 224
do 225).

Skopska kotlina sastavljena je od jednog planinskog dela, Skopske Crne Gore (srednja
visina oko 500 m.), i skopske ravnice (srednja visina 240 met.), koje su zajedno velike
393 km.2 Uokvirena visokim planinama sa čestim dubokim prevojima, usecima i
klisurama skopska kotlina, ima naročito lepu panoramu: na horizontu se vide glomazne
planinske mase, često duboko usečene i otvorene, obično gole, stenovite s oštrim
vrhovima, koji su i leti često pokriveni snegom. U osnovi sastavljena od stena razne
starosti, ispunjena mekim jezerskim neogenim sedimentima, puna reka i bara, skopska
kotlina ima žarka leta sa vrućim vazduhom, koji od mnogih barskih isparenja postaje
zagušljiv. Zimaje vrlo oštra, duž kumanovsko preševske udoline duva jak severni vetar,
koji nanosi velike snežaničke smetove.

Severna ili kosovska Stara Srbija s Metohijom, prizrenskom kotlinom i Podrimom čine
jednu geografsku celinu, za koju se vezuju šarske župe Sirinić, Sredska i Opolje i limska
župa Plav s Gusinjom. Ova oblast po svojoj klimi i vegetaciji, koje nose srednjeevropski
karakter, mnogo je drukčija od skopske Stare Srbije.

"Severno od kačaničke klisure ne osećaju se ni slabi mediteranski uticaji; Kosovo,

Metohija i druge kotline na S. od Kačanika imaju srednjeevropsku klimu. Leti nema
onakvih žega kao u Skopskoj Staroj Srbiji i dalje u Makedoniji: nebo je češće
naoblačeno, kiše nisu sasvim retke, atmosferski su talozi pravilnije raspoređeni na sva
godišnja vremena, a preko zime padaju veliki snegovi. Zbog toga je više rečica koje leti
ne presušuju; reke, čiji je sliv koliko onih na Jugu od Kačaničke Klisure, imaju mnogo
više vode; mnogobrojnije su reke bogate vodom, čije su doline osim toga i leti vlažne i
pokrivene bujnim zelenilom. Na Severu od Kačaničke Klisure nema one letnje sprljenosti
i sparušenosti, niti je zemljište poznate žućkaste i žućkasto-crvene boje; prevlađuje
obraslo, zeleno zemljište: veliki šumski kompleksi hrastove i bukove gore, zatim bujne
paše i livade. Ne samo da nema južnih kulturnih biljaka već su retki i vinogradi. Mesto
njih se javljaju prostrana polja sa žitima, naročito pšenicom i kukuruzom, zatim šljiva,
koja, počinjući odmah oko Kačanika, ima dalje na Severu sve veće rasprostranjenje"
("Osnove za Geografiju i Geologiju Makedonije i Stare Srbije", napisao J. Cvijić, knjiga
treća. Beograd 1911, strana 1052-1053).

Oblasti zapadno od Vardara, naročito Tetovo, Poreč, Kičevo i Kopač drže sredinu između
makedonskih kotlina i starosrbijanskih. Zime su većinom oštre, duge, ali često bez
dugotrajnih jakih vetrova. Proleća i jeseni su kratka i kišovita. Leta su sveža, prijatna, s
dovoljno kiše i bez nesnosnih žega. Oblasti veoma bogate atmosferskim talozima.
Novopazarski Sandžak prestavlja znatno drukčiju oblast, i po sastavu i plastici svoga
zemljišta i po osobinama klime i vegetacije.. Dok su ostala dva dela Stare Srbije bila u
oblasti rodopske mase ili u oblasti gde se ona sudarila sastaje s vencima dinarskog i
grčko-arbanskog planinskog sistema, Novopazarski Sandžak je skoro sav u oblasti
planina dinarskog sistema. U njemu prevlađuju planinski venci, većinom krečnjački i
skaršćeni, vrlo često plećati s visokim platoima. Pored krševitih i zbijenih planinskih
venaca ova se oblast odlikuje i time što nema onako prostranih kotlina kao ostala dva
dela Stare Srbije. Klime je planinske, leta su blaga, kišovita, zime oštre i snegovite. Čini
se da je ova oblast vrlo bogata u atmosferskim talozima. Od drugih karsnih oblasti
odlikuje se velikim brojem reka, i to dosta velikih reka, od kojih su najvažnije Tara, Lim,
Ćotina i Uvac. Zbog prilika koje su do sad u ovoj oblasti vladale znatan deo oblasti je
ostao neispitan, skoro naučno nepoznat.

IV
Zbog nesnosnih političkih prilika, naročito zbog životne nesigurnosti i zuluma od strane
Arbanasa i Turaka ekonomske prilike u ovoj oblasti, pored ogromnog prirodnog
bogastva, ostale su vrlo primitivne. Seosko stanovništvo bavi se stočarstvom,
zemljoradnjom i pečalbarstvom. Prisojne strane skopske kotline zasađene su vinogradima
koji odlično uspevaju. Skopsko grožđe i vino naročito je cenjeno, i ono se izvozi i u
Srbiju. U skopskoj ravnici rađa odlično žito, duvan i afion, a nekada je na obalama
Lepenca sejan pirinač. Torbeši i Turci skopske kotline pored stočarstva i zemljoradnje
bave se i pravljenjem ćumura. Ovče Polje je više stočarski nego zemljoradnički kraj, ima
mnogo stoke naročito ovaca. Po plodnim delovima seje se pšenica, često mak ili afion.
Prisojne strane su često pod vinogradima.

U oblastima Debru, Golemoj Reci, Zajasu, Kopaču i Poreču vlada poznata arbanaška
anarhija, zbog koje je svaki privredni posao postao prosto nemoguć. Seljaci su morali
napuštati gajenje stoke po planinama i obrađivanje udaljenijih njiva. Obrađuju se samo
njive oko kuća i na obalama reka. Arbanasi otimaju stoku, odvode decu, ucenjuju i
napadaju sela. Zbog toga svaki rad izvan sela postaje opasan. Opasno je i stoku čuvati,
seći drva za japiju i obrađivati udaljenije njive. Zbog ovakih prilika stanovništvo se
najviše bavi pečalbarstvom. U pečalbu idu od 13-60 godina. U pečalbi se bavi
dunđerstvom, strugarstvom, zatim pekarstvom, neki postaju mesari i piljari. Idu u Srbiju,
Bugarsku, Tetovo i Bitolj. U Poreču glavna privredna grana je voće, koje prodaju u
Prilepu i Skoplju. Mnoga sela okružena su velikim šumama od voćnjaka. Tetovska
kotlina je neobično bogata oblast. Žita rodi toliko da preteče i za izvoz. Rađa kukuruz,
pšenica, ječam, raž i ovas, duvan je vrlo dobar. Oko Vardara rađa lan i konoplja. Ovo je
voćem jedna od najbogatijih oblasti Balkanskog Poluostrva. Oko poloških sela voćnjaci
prekrivaju velike komplekse zemljišta. Čuvene su pološke jabuke i kruške, koje su
prenesene i u Srbiju, gde su poznate pod imenom tetovskih jabuka. Izvoze se u Skoplje,
Solun i Carigrad. Osim toga oblast je bogata i sa stokom Čuveno je "šarsko" i "korabsko
sirenje". U ovim oblastima je naročito razvijeno stočarstvo. Njim se bave i seljaci i
varošani. Seljaci iz Skopske Crne Gore prodaju mleko od svoje stoke solunskim
Jevrejima i carigradskim Jermenima, koji od njega onda prave kačkavalj. Ima varošana, i
to dosta imućnih trgovaca, koji se bave stočarstvom. Velike "ćaje" iz Skoplja i drugih
varoši imaju mnogo stoke koju leti drže po Šari planini, a zimi je vode čak u Solunsko
Polje. I oni većinom prodaju preko (Svetozar Tomić, "Skopska Crna Gora", "Naselja
srpskih zemalja", knjiga III strana 462). Osobite su plodnosti kotline severnog ugla Stare
Srbije, naročito Kosovo i Metohija. Tamo je zemljoradnja razvijena na račun stočarstva,
zbog plodne crnice kojom su pokrivene najgornje partije dna poljskog. Zemlju radi samo
"raja", Arbanasi vrlo malo rade. Znatan deo ovih oblasti je neobrađen, pa ipak ova polja
prestavljaju pravu žitnicu za bliže oblasti. Osobite je plodnosti Malo i Veliko Kosovo, i to
prvo naročito zbog toga što se Lab izliva svake godine iz svog korita i na lukama ostavlja
mulj. Po tvrđenju Branislava Đ. Nušića na Kosovu radi dve stotine do dve stotine trideset
vodenica i jedan parni mlin u Prištini. Isto tako kaže da se s Kosova izveze na solunsku
pijacu preko deset miliona oka žita, naročito čuvene kosovske pšenice (Branislav Đ.
Nušić. "Kosovo, opis zemlje i naroda". Sveska I. Izdanje Mitice Srpske. U Novom Sadu
1902, s. 51-56). Nesumnjivo je da ove oblasti nisu još dovoljno naseljene, i da ima dosta
pustog zemljišta zgodna za naseljavanje. Ove dve kotline, Kosovo i Metohija, mogu
postati žitnice za velike delove Balkanskog Poluostrva, samo ako se gušće nasele, i ako u
njih dođe narod koji moderno obrađuje zemlju, kao na primer u Vojvodini ili u
srbijanskom Posavlju i Podunavlju.

U ovim oblastima ima mnogo ruda, i tragova gde su negda kopane rude. U Tetovskoj
kotlini je otkrivena bakarna i srebrna ruda. Kosovska oblast je naročito bogata rudama.
Starih rudokopa ima oko Novog Brda, u Janjevu, u Trenči kod Mitrovice, kod Slovinja,
Gračanici, Kižnici i drugim mestima. Kosovska oblast treba da postane središte mlinarske
i rudarske industrije. U okolini Gnjilana seje se mnogo konoplje, i razvijena je užarska
industrija.

Gotovo sva sela Stare Srbije su čivčijska; seljaci žive na spahijskoj ili džamijskoj zemlji,
s koje plaćaju izvesan prihod džamiji ili spahiji. Ti su čitluci postali na dva načina. U
nekim slučajevima država je za nagrade svojim činovnicima i vojnicima davala na
uživanje pojedina seoska imanja s koga su oni pobirali izvestan prihod (od desetine do
četvrtine). Drugi deo nastao je time što je neki uplivniji Turčin seljaka silom ukmetio.
Arbanasi, koji žive kao seljaci imaju većinom svoja imanja, koja su dobili prostom
otimačinom od srpskih seljaka. Te su otimačine vršene vrlo mnogo i poslednjih dvadeset
godina, i one se mogu tačno dokazati.

Interesantno je da je pečalbarstvo na Kosovu i Metohiji slabo razvijeno. Ono je specijalna

grana privrede Makedonaca i Starosrbijanaca iz Skopske, Stare Srbije, zatim nekih
krajeva oko Prizrena. U pečalbu idu većinom Srbi, ali u najnovije vreme ima i Arbanasa.
Srbi idu u pečalbu kao dunđeri, drvodelje, hlebari, kasapi, zidari i peramidžije. Idu u
Srbiju, Vlašku i Bugarsku, mnogi se od njih obogate i ostanu za vazda u zemlji u koju
dođe. Arbanasi kad odu u pečalbu rade većinom teže poslove, i postaju hamali, cepari ili
obični nadničari. Pečalba se javlja često kao posledica anarhije, koja zavlada čim se
Arbanasi jave u jednoj oblasti, u većini slučajeva to je jedan stari način privrede, koji
docnije pređe u naviku, i koji je specijalna osobina Cincara i oblasti u kojima je bilo više
Cincara. Pored ovog svoga raznovrsnog prirodnog bogastva i važna geografskog položaja
Stara Srbija je od raznovrsne važnosti za ceo srpski narod, naročito zbog položaja koji
ona među srpskim zemljama zauzima, i zbog etnografskih procesa koji se, poslednja tri
veka, vrše u njoj na štetu srpskog naroda. Ovde dolazi u obzir nekadašnji i sadašnji
položaj Stare Srbije među ostalim srpskim zemljama i prema ostalim delovima srpskog
naroda. Treba istaći da je Stara Srbija u srednjem veku prestavljala najkulturniju i
najvažniju srpsku zemlju, da je ona bila jezgro iz koje je izišla i oko koje se razvila
dvestagodišnja Nemanićka država. Ona je bila centar te snažne države, koja se širila od
obala Neretve i Bosne do Vardara i Demir Japije i od Dunava do Jadranskog Mora. O
njenoj važnosti svedoči to što su u njoj bile sve važnije prestonice srednjevekovne Srbije:
Ras, Pauni, Priština, Prizren i Skoplje, a o njenom privrednom poletu svedoče ostatci od
savršenije zemljoradnje i mnogobrojnih rudarskih i trgovačkih mesta. Na posletku o
kulturnom poletu ovih oblasti svedoči znatno razvijena crkvena i hronološka književnost,
koja je cvetala po mnogobrojnim manastirima i dvorovima pojedinih velikaša, a naročito
razvijena je bila graditeljska i ikonografska umetnost, koja je bila na putu da od
vizantijskih uzora stvori jedan specijalno srpski graditeljski i slikarski stil.
Za istoriju srpskog naroda, za njegovo duhovno jedinstvo i za polet naše narodne poezije
i tradicionalne književnosti od presudna uticaja su bili pojedini događaji koji su se
odigrali u ovim oblastima. Od najveće važnosti je kosovski boj, koji ne znači samo jedan
datum u srpskoj istoriji i jedan događaj od sudbonosnih posledica, već jedan od onih
retkih istorijskih događaja pod čijim uticajem se formira cela duša jednoga naroda,
zajedno s celom njegovom duhovnom kulturom. Poraz na Kosovu, koji je bio uzrok te je
u XV i XVI veku promenjena karta Istočne Evrope, za ceo srpski narod, skoro za celo
Jugoslovenstvo bio je događaj koji je duhovno ujedinio velike mase srpskog i
jugoslovenskog naroda, i od njega načinio narod koji svoju novu istoriju počinje tek od
toga datuma. Kosovska tradicija je danas zajedničko duhovno imanje ne samo raznih
delova srpskog, već i celog srpskohrvatskoga, pa i znatnog dela bugarskog naroda. Ona
se opeva u prostranoj oblasti od Trsta do Soluna, od Skadra pa do Rile.

Ovi kulturnoistorijski momenti, koji na široke mase mogu vršiti izvestan, često i vrlo
velik uticaj, za nas su pitanja drugoga reda pred pitanjem o važnosti ovih oblasti za srpski
narod, kao jednu etnografsku celinu. Kod ovoga pitanja treba imati na umu da je Stara
Srbija ostala ne samo centralna oblast među istočnim srpskim zemljama, nego ona je
jedina oblast preko koje razni delovi srpskog naroda mogu među sobom neposredno
opštiti. Stara Srbija je zemlja u kojoj se sastaju i preko koje se dodiruju oblasti moravsko-
vardarskih Srba s oblastima dinarskih Srba. I pošto je, sticajem naročitih prilika, zona u
kojoj se ta dva velika dela srpskog naroda sastaju postala vrlo uska, to j"e postala
opasnost da se taj potrebni kontakt ne prekine, što bi značilo nemogućnost srpskog
naroda da postoji kao jedna etnografska celina, a to znači koliko i propast jednog naroda.

Od šesnaestog veka na ovamo u ovoj oblasti vrše se etnografske promene, koje su stalno
ispadale na štetu srpskog naroda. Te etnografske promene nisu se vršile zbog toga što bi
srpski narod bio nesposobniji za kulturnu borbu, već na protiv zbog toga, što se jedna
država udružila s jednim narodom da fizičkom silom iskoreni srpski elemenat iz ovih
klasičnih i za srpski narod tako važnih oblasti. I zbog toga arbanaško prodiranje,
iseljavanje srpskog naroda iz ovih oblasti i nasilno poarnaućavanje srpskog naroda su za
nas važnija pitanja i od samih istorijskih reminiscencija i od istorijske važnosti ovih
oblasti za nas, premda ni prema tome ne možemo ostati ravnodušni, naročito zbog toga
što se time naša nacionalna egzistencija dovodi u pitanje. To je bio najvažniji razlog naše
stalne uznemirenosti, našeg nacionalnog rada u tim oblastima i stalnih briga celog
srpskog društva,

Zbog toga ćemo pitanju arbanaško-srpskih odnosa, istoriji arbanaškog prodiranja i

etnografskim prilikama ovih oblasti obratiti naročitu pažnju. Problem srpsko arbanaških
odnošaja vrlo malo je naučno tretiran i nije dosta jasan. Ovde se ne mogu dublje upuštati
u taj problem samo ću istaći ono što su mnogi strani i domaći pisci zapazili, a to je da
oblast između crnogorskih Brda i Kačaničke Klisure prestavlja onu oblast Balkanskog
Poluostrva, u kojoj su se, za po sledeća tri stoleća, izvršila najveća etnografska pomeranja
i pretapanja. U ovoj oblasti već od šesnaestog veka vrši se širenje arbanaškog elementa
na račun srpskog. U Srednjem Veku centar srpskog naroda i srpske države, najbolji i
najkulturniji njen deo danas je skoro sasvim poarbanašena! Samo u pravcu prema Severu
i prema Istoku etnografska granica između Srba i Arbanasa poremećena je na štetu Srba
najmanje za sto pedeset kilometara vazdušne linije. Dok je u Srednjem Veku granica
između Srba i Arbanasa išla u glavnom između Prizrena i Ljume, danas ona ide od
Prespanskog Jezera na Kumanovo, Ristovac duž cele Srbijine granice do Novog Pazara i
Sjenice.

Nesumljivo je prema svima istorijskim izvorima da je istočno od linije Prizren –

Đakovica srpski narod živeo u ogromnoj većini. O tome svedoče svi očuvani istorijski
spomenici i svi popisi sela i ljudi koji su sačuvani od toga vremena. Da je u oblasti
između te linije i Jadranskog Mora bilo srpskih sela sigurno je, ali koliko, ne može se
tačno reći. Ima nekih indikacija po kojima bi se moglo zaključiti da je i u toj oblasti,
naročito današnjoj Malisiji, bilo dosta Srba. Na ta razmišljanja pored ostalih navode i ovi
momenti: Iznenađuje mnoštvo geografskih srpskih naziva u oblastima, u kojima danas
retko ko zna srpski. Drugo, G. Cvijić je našao u Poreču i Tetovskoj kotlini srpskih
porodica koje tvrde da su poreklom od Skadra i Malisije. Na posletku mnoga arbanaška
plemena tvrde da su srpskog porekla i svojataju se s raznim crnogorskim plemenima.
Tako na primer za Hote se tvrdi da su znatnim delom srpskog porekla, od iseljenih Pipera
i Čevljana. Beriši su znatnim delom kučnog porekla. Verovatno su srpskog porekla i
Klimenti, Šalje i Gaši, koji se svojataju sa susednim crnogorskim plemenima. (J. Cvijić,
"Osnove", Š. str. 1163.) Ipak pored ovih svih momenata može se s dosta pouzdanosti reći
da je u oblastima zapadno od Prizrena i Ljume i u Srednjem Veku bilo manje srpskog
naroda, kao što je Arbanasa veoma retko bilo u župama oko Prizrena, na Kosovu, u
Metohiji, Moravi, i oblastima Novopazarskog Sandžaka. U skadarskom primorju u
srednjem veku bilo je dosta srpskih sela.

U skopskoj Staroj Srbiji srpsko stanovništvo je kompaktnije, samo je s Istoka i Severa

potisnuto Arbanasima, a s juga išarano turskim plemenima Konjarima i Jurucima. Osim
toga u pograničnim planinskim delovima prema Srbiji i Bugarskoj ima i nešto Vlaha
(Aromuna) koji na tim planinama, naročito Rujnu i Osogeviji, imaju svoje letnje kolibe, a
zimi slaze u susedne kotline. U kratovskoj, kočanskoj i kumanovskoj oblasti ima oko
3000 duša ovih Vlaha, od kojih Je jedna trećina već poslovenjena (J. Cvijić, "Osnove", I,
s. 183). U južnom delu Ovčeg Polja prevlađuje čisto tursko stanovništvo, Turci, vrlo stari
doseljenici iz Male Azije. Razgledaju fizički oronuli i iznemogli, vrlo su lenji i
predstavljaju najnekulturnije stanovništvo ovih krajeva. Prava su suprotnost njima
Konjari, maloazijsko pleme, koji žive mnogo južnije, i koji se odlikuju vrednoćom i
trezvenošću. Pored toga ima Pomaka i Torbeša, koji predstavljaju poislamljeno mestimice
na pola poarbanašeno srpsko stanovništvo. Pored ovoga ima po varošima i po selima
znatan broj hercegovačkih i bosanskih muhadžira. U istočnom delu ove oblasti stanuje
slovensko pravoslavno stanovništvo koje susedni srpski i bugarski krajevi nazivaju
Šopima ili Šopovima. Šopluk ili Šopsko je jedan naziv koji obuhvata oblasti na
dosadašnjoj tromeđi srpsko-bugarsko-turskoj zahvatajući i susedne delove u Srbiji
(krajevi oko Pirota) i u Bugarskoj (krajevi do Sofije, Iskrove klisure i Dupnice) zatim u
Staroj Srbiji, gde im se smatra kao centar oblast, koja ide od Ovčeg Polja ka Pirotu.
Šopovi po najnovijim istraživanjima prof. Cvijića, Jirečeka i Kovačevića, predstavljaju
slovensko stanovništvo koje je nastalo smesom iz Pečenjega, Slovena i Vlaha (Cvijić,
"Osnove", I, s. 180). Oni su se kao klin utisnuli između čisto srpskih i čisto bugarskih
oblasti, i prestavljaju stanovništvo mahom nacionalno nesvesno, po spoljnem izgledu
često su neobični, s dosta mongoloidnih tipova, žene se od 15-18 godina, uzimaju
devojke koje su od muža po 8 i 10 godina starije. To je stanovništvo zatvoreno, u se
povučeno, vredno, trezveno, štedljivo i veoma sebično. Opaža se da su sumornost,
oskudica veselosti i humora i slaba fantazija osobine koje zahvataju znatne delove
naročito skopske Stare Srbije. (Cvijić, "Osnove", 1, 198).

U oblastima istočno od Vardara, naročito u Poreču, Kičevu, Kopaču i Pologu većinu

stanovništva čine Srbi koji u južnom delu pripadaju srednjevekovnim makedonskim
plemenima Mijacima i Brsjacima. Pored toga u znatnom broju ima Arbanasa i Pomaka. U
Gornjem Kičevu Arbanasi i Pomaci čine preko polovine svega stanovništva, Zajas je sav
arbanaški, a Gornji i Donji Kopač čisto srpski. Etnografski je najčišći Poreč, jer od
njegovih 38 sela samo je jedno arbanaško. Srpsko stanovništvo ovih oblasti je više
crnomanjasto i smeđe no plavo, većinom srednjeg i malog rasta i vrlo vredno. U tetovskoj
kotlini Srbi još čine većinu, dok Arbanasi zauzimaju planinska sela i okolinu. Arnauti su
poreklom od Debra, s Kosova, Metohije i Ljume, zatim od Maće, Dukađina i Mirdita.
Arbanasi su se počeli doseljavati u ove oblasti po prilici pre 170 godina. Arbanasi su se
najpre doselili u visoke oblasti oko Šare i Koraba, a odatle su u razne kotline Stare Srbije
i Severne Makedonije slali svoje aramijske čete, koje su klale, ubijale, otimale stoku,
imanje, razvaljivale staje i stanove (bačila), onemogućili srpskom stanovništvu da se bave
stočarstvom i zemljoradnjom, prisilili ga na taj način da ide na pečalbu i da postepeno
iseljava. Uporedo s tim nasiljima išlo je useljavanje Arbanasa, koji su težili da k sebi
dobave svoje brastvenike i saplemenike. Tako je za poslednjih sto sedamdeset godina
naseljena velika masa Arbanasa u Debru, Kičevu, Zajasu i tetovskoj kotlini.

Ovaj proces potiskivanja i poarbanašavanja srpskog elementa bio je. naročito intenzivan
u oblastima severo od Šare i Karadaga, naročito na Kosovu, Metohiji, Drenici,. oblastima
oko Prizrena i u južnom delu Novopazarskog Sandžaka. Poarnaućavanje ovih oblasti
vršeno je na tri načina, iseljavanjem srpskog stanovništva, useljavanjem Arbanasa u čisto
srpske oblasti i poarbanašavanjem srpskog stanovništva. Proces potiskivanja srpskog
stanovništva počeo je davno, ali on je počeo da se intenzivnije vrši tek posle velikih
srpskih seoba u XVII i XVIII veku.

Srpsko stanovništvo ovih oblasti, naročito Kosova i Metohije, predstavljalo je u srednjem

veku najkulturniji deo srpskog stanovništva. U susedstvu su mu bila malisorska i
miriditska arbanaška plemena. Kao što je poznato to su fizički veoma plodna i
ekspanzivna plemena. U ovih planinaca vera ne igra tako veliku ulogu. Kada sađu s
planina oni su skoro bez izuzetka primali Islam, i prilagođavali se zahtevima turske
države. Oni su naročito favorizirani od strane Turske, sačinjavali su najhrabriji deo njene
vojske, od njih je u Carigradu obrazovana naročita Sultanova telesna garda. U Staroj
Srbiji njima je toliko gledano kroz prste da ne samo što nisu zarezivali tursku vlast, već
su i sami Turci trpeli od njihova zuluma. Srpsko stanovništvo bilo je pušteno tim
raspuštenim gorštacima na milost i nemilost. Oni su otimali zemlje, stoku, imanja, pa čak
i žene, odvodili decu, i ucenjivali. Ti su zulumi trajali nekoliko stotina godina, i
ponavljali su se s jačom žestinom za vreme Karađorđevih i Miloševih ustanaka, prvog i
drugog srpsko-turskog rata i za vreme raznih crnogorsko-turskih ratova. Ponavljani su
čak i za vreme grčko-turskog rata. Zbog toga uvek za vreme ovih događaja i neposredno
posle njih vršena su velika iseljavanja srpskog stanovništva s Kosova, iz Metohije i iz
Novopazarskog Sandžaka u Srbiju. Na taj je način došlo do toga da skoro jednu celu
trećinu stanovništva Kraljevine Srbije sačinjavaju ovi doseljenici s Kosova, iz Metohije i
Novo pazarskog Sandžaka. Tvrdi se da je iz ovih oblasti samo od godine 1880-1900
iselilo u Srbiju preko 60.000 stanovnika.

Srpsko stanovništvo koje je ostalo u Staroj Srbiji dovijalo se na razne načine kako će da
spaze život. Najpre je promenjena nošnja. Svi su muškarci primili arbanaško odelo,
obrijali su glave i nosili perčine. To ne čine samo prosti težaci već i sveštenici, samo da
što manje padaju u oči, i da se, što manje izlažu opasnosti. Ženske su, na protiv, sačuvale
srpsko odelo. Isto tako priman je i arbanaški jezik, kojim se govori na polju, pred
Arbanasima, Turcima i strancima, a srpski jezik se upotrebljavao u kući. Mnogi su od
zuluma bili prisiljeni da prividno prime Islam, i mnogi Srbi za dugi niz godina na polju
vrše obrede muslomanske, a u kući obrede hrišćanske vere. Srbi koji potpuno prime
Islam oni se ne odrode samo od hrišćanstva, već se odrode i od Srpstva, i postaju najveće
krvopije svoje hrišćanske braće. Srbi se u ovoj oblasti ponašaju onako, kao što su se
ponašali poislamljeni Srbi u Bosni i Hercegovini: čim promene veru odmah gube i
nacionalnu svest. Kod Arbanasa je drukčije. Oni menjaju veru vrlo lako, ali ne menjaju ni
nacionalne svesti, ni jezika, ni običaja, pa čak ni svog odela. Sve ove pojave koje se vide
na putovanjima u ovom delu stare Srbije bile su uzrok te se mnogim stranim piscima
učinilo da ovde srpskog naroda nikako i nema, i da Srpstvo u ovim oblastima prestavlja
samo jednu istorijsku uspomenu. Međutim stvar nije takva. Detaljnim proučavanjem
pojedinih sela doznalo se ovo. Sva ta masa koja po spoljašnjim znacima izgleda kao čisto
arbanaška da ona nije arbanaška, već da tu ima: 1) znatan broj Srba pravoslavnih koji se
ne vide i koji se od arbanaškog zuluma povlače iz javnog života, 2) među samim
Muslomanima ovih oblasti ima ih tri vrste. Jedni su čisti Arbanasi, drugo su takozvani
Arnautaši, to jest islamizovani domaći Srbi, a treće su bosanskohercegovački muhadžiri.
Kad se ovako stvar posmatra srpsko pitanje u kosovskoj Staroj Srbiji izgleda sasvim
drukčije.

Cvijić se naročito trudio da pronađe tačan broj srpskih porodica na Kosovu, Metohiji i
prizrenskoj okolini, i da utvrdi brojnu srazmeru između broja Srba pravoslavnih,
Arnautaša, pravih Arbanasa i muhadžira. Za poslednje mu je to samo katkad pošlo za
rukom. Broj pravoslavnih kuća svakog sela popisan je u takozvanim mitropolijskim
spiskovima. Te spiskove Cvijić je sam kontrolirao, zatim je preko učitelja, sveštenika i
drugih pismenijih ljudi dobivao popise domova u pojedinim selima. Na taj način izradio
je jednu statistiku srpskog stanovništva koja može da samo minimalan broj srpskog
stanovništva.

Prema toj statistici srpsko stanovništvo u pojedinim delovima Stare Srbije na severu od
Šare planine raspoređeno je ovako: Na Kosovu u ferizovićskom kraju Srba pravoslavnih
178 kuća, Arbanasa 1262, muhadžira 120. U prištinskom kraju u 90 sela Srba
pravoslavnih ima 856, Arbanasa 1329, muhadžira 617 kuća. Pored toga ima razbacanih
srpskih kuća i u drugim selima, tako da u tome kraju ima svega 1952 srpskih kuća (u to
uračunato i 399 kuća katoličkih Srba u Janjevu). U vučitrnskom kraju ima Srba u 33 sela,
i u varoši Vučitrnu 584 srpskih pravoslavnih kuća. U deset detaljno ispitanih sela razmer
između Srba pravoslavnih i ostalih je ovaj: Srbi pravoslavni 91, Arbanasi 45, Arnautaši
14, Muhadžiri 35 kuća. U mitrovičkom kraju s varoši Mitrovicom ima 755 srpske kuće.
Srazmera s Arbanasima nije ispitana. U 125 sela iz oblasti Morave Srba pravoslavnih ima
svega 2602 kuće, što sa varoši Gnjilanima čini 3009 kuća. U 56 detaljno ispitivanih sela
srazmera je ova. Srba pravoslavnih 1013, Srba katolika 18, Arbanasa 188, Arnautaša
1155, muhadžira 106.

U pećskoj okolini. U Podgoru u 60 sela 635 srpskih, 716 arbanaških, 4 muhadžirske, 9

katoličkih kuća. U Prekoruplju, u 44 sela, 231 srpska, 457 arbanaških, 108 katoličkih, 14
muhadžirskih kuća. U Prekovodama u 25 sela 183 kuće Srba pravoslavnih, 268
arbanaških, 57 katoličkih i 9 muhadžerskih. U Rekama srpskih 191 kuća, arbanaških 646
katoličkih 14. U ostalim selima pećke nahije 61 srpska kuća.

U varoši Plavu i okolnih 29 sela ima Srba pravoslavnih 207 kuća sa 2053 duše, Srba
Muslimana 705 kuća, Arbanasa 878 kuća.

U varoši Peći Srba pravoslavnih 519 kuća, Srba muslomana 334 kuće, Arbanasa
muslomana 1204, Arbanasa katolika 30 kuća, Turaka 41.

U Rugovu ima 183 kuće Arbanasa, a Srba nema ni jednog.

U prizrenskom kraju u 17 ispitanih sela ima: Srba pravoslavnih 516 kuća, Srba
muslomana 644 kuće, Srba katolika 75 kuća, Arbanasa 77, pored ovih po mitropolijskim
spiskovima u 24 druga sela ima 194 srpske kuće. Osim toga u oblasti Sredskoj ima 420
kuća, u oblasti Siriniću (selo Sevce) ima 152 kuće. Na taj način u prizrenskom sandžaku
ima 1295 srpskih kuća.

U varoši Prizrenu 1910. bilo je 3200 do 3400 muslomanskih porodica sa 23.800 duša,
870 srpskih kuća sa 4350 duša, grčko cincarskih 145 kuće sa 725 duša, katoličkih 190
kuća sa 950 duša, i ciganskih 92 kuće sa 460 duša. Varoš Prizren svega 4.497 kuća sa
30.285 duša.

U celoj Staroj Srbiji, severno od Šare (sandžaci prištinski, pećski, sjenički, pljevaljski i
prizrenski kraj bez gostivarskog i tetovskog) ima 26.339 srpskih pravoslavnih kuća, i to
3965 u varošima, a 22.374 po selima. Prema mnogobrojnim ispitivanjima došlo se do
rezultata da u svakoj srpskoj kući u ovom delu Stare Srbije živi prosečno po 10 duša.
Prema tome broj Srba pravoslavnih u Staroj Srbiji severno od Šar planine iznosi oko
260.000 duša.

U skopskoj Staroj Srbiji srpsko stanovništvo je raspoređeno ovako: u skopskoj kazi

34.385, tetovskoj i gostivarskoj 31.897, kumanovskoj 34.191, kratovskoj 19.385 krivo-
palanačkoj 24.162. Svega 144.497 duša. (Ovaj broj će se prema granici koja se ima
povući izmeću Srbije i Bugarske morati menjati. Ipak mi ćemo ga za sada zadržati).

Prema ovome svemu izlazi da srpskog pravoslavnog stanovništva u Staroj Srbiji ima od
400.000 do 500.000 duša. U celoj oblasti koju Srbija ima da dobije taj će se broj moći
popeti na 800.000 duša. Pored toga u Staroj Srbiji ima oko 300.000 Srba Muslomana koji
govore samo srpskim jezikom i 150 do 200000 Srba Muslomana, koji su na pola
arbanizovani, koji govore i srpski i arbanaški. Ostatak od 300-400.000 čine pravi
Arbanasi. (Dr. J. Cvijić "Balkanski rat i Srbija", Beograd 1912, s 16-17).

Iz ove statistike vidi se da broj srpskog naroda pravoslavne vere nije tako malen kao što
je izgledalo mnogim strancima, da Srba nije sasvim nestalo na Kosovu ni u Metohiji, ni u
krajevima oko Prizrena, u kojima vlada najveća anarhija. Samo srpsko pravoslavno
stanovništvo u celoj Staroj Srbiji čini skoro polovinu svega stanovništva. Uz to dolazi
znatan broj Srba Muslomana koji govore samo srpski. Na taj način srpsko stanovništvo
koje govori. samo srpskim jezikom sačinjava apsolutnu većanu celokupnog stanovništva
Stare Srbije. Ovo je rezultat najsavesnijeg ispitivanja stanovništva Stare Srbije, rezultat
koji može biti samo u toliko netačan, što se celo srpsko pravoslavno stanovništvo nije
moglo izbrojati. Prema tome ovi podatci prestavljaju minimalne brojeve srpskog
pravoslavnog stanovništva.

VI

Pošto mi je bio određen dosta kratak rok u kome sam morao. svršiti ovaj članak, ja nisam
mogao do kraja izvesti jedan zadatak, koji sam prvobitno imao na umu, a to je da na
osnovu sigurnih izvora utvrdim broj sela, u kojima su u prvoj polovini XIX veka živeli
Srbi, i da ih uporedim sa današnjim stanjem. Na taj način bi se moglo utvrditi dokle su
srpska naselja dopirala na zapad i koje su oblasti bile srpske u prvoj polovini XIX veka.
Na tome pitanju sam bio počeo raditi, i zasada sam skupio ove podatke koje ovde s
najnužnijim napomenama iznosim.

Oko polovine XIX veka ruski konzul Hilferding našao je u Prizrenu "okolo 3000
musulmanskih, 900 pravoslavnih i 100 katoličkih domova i okolo 12,000 žitelej muškoga
pola" (Bosnija. Putevja zam'tki pisma k A S. Homjakovu. Moskva 1859. str. 2.) Prema
ranije navedenoj turskoj statistici da se broj stanovništva u Prizrenu za poslednjih 50-60
godina nije mnogo povećao, i da se brojni odnošaj između religija nije mnogo menjao.

U okolini Prizrena Hiljferding je našao ovaj broj porodica. U pravom Podrinju

("sopstvenij Podrim") 3000 arbanaških i 300 srpskih pravoslavnih kuća, Rahovcu 50
arbanaških i 100 srpskih kuća,[1] u Župi Sredskoj 200 arbanaških i 300 srpskih kuća,
Podgoru 1000 kuća muslomansko arbanaških i oko 20 arbanaško katoličkih i oko 300
pravoslavnih. (Bosnija. s. 10.) Prema tome u prizrenskom kraju bez sirinićskih sela bilo
je u to doba oko 1000 kuća, znači da se za pedeset godina broj srpskih kuća umnožio
samo za 143 na hiljadu ili 143% što na jednu godinu dolazi 0,28 %. Međutim broj Srba
Muslomana znatno se umnožio. Tako na primer u Rahovcu prilike posle 50 do 60 godina
izgledaju ovake: Srba pravoslavnih 141 kuća, Srba Muslomana 416; znači da su se Srbi
pravoslavni za pedeset godina umnožili samo za 41 kuću, što iznosi za pedeset godina
41% ili 0,82% za jednu godinu. Međutim Srbi Muslomani koje je Hiljferding usled
ovlašnog posmatranja uračunao u Arbanase, umnožili su se za to isto vreme od 50 na 416
kuća, dakle za 366 kuća ili za 732%. Znači da je godišnji priraštaj muslomanskog
stanovništva iznosio 146% godišnje! Ovakav priraštaj je potpuno neprirodan, i on se
može objasniti jedino prelaskom velikih masa Srba pravoslavnih na Islam.

Isto tako Hiljferding navodi da su kosovska sela Robovci, Vojnovci i Topličani hrišćanska
(Bosnł˙. s. 21-22). Međutim danas u Vojnovcima nema nijedna srpska kuća, a ima 38
arbanaških, u Topličanima ima 22 srpske pravoslavne kuće, arbanaških ima 16, a
muhadžirskih 16 kuća. (Cvijić, "Osnove", III, str. 1177-1178), a u Robovcima po
mitropolijskim spiskovima ima samo 17 srpskih kuća.

Godine 1844. izišla je knjiga Dra Josifa Milera, pod jednim dugačkim naslovom:
"Albanien, Rumelien und osterreichisch montenegrinische Granze dishricts von Budua in
Osterreichisch Albanien, Praag 1844, (str XII+103,8o). Rgag 1844, (str XII + 103, 8°). Taj
Miler proživio je dugi niz godina kao lekar u Turskoj, proputovao je sve ove krajeve, i
upoznao se odlično s tadašnjim prilikama Evropske Turske. Za tu knjigu, koja zaslužuje
da se i danas pročita, napisao je predgovor Pavle Šafarik, i kaže da se odlikuje"durch
Genauigkeit und Treue in Wiedergeben des Selbstbeobachteten und durch Shenge in
Absondern des fremher Entlehnten". Miler nalazi da u pećkoj oblasti ima 65.000
stanovnika, od toga 31.000 hrišćana u đakovičkoj (Jakowa) 52.000 stanovnika sa 21.000
hrišćana, u prizrenskoj 78.000 stanovnika sa 29.000 hrišćana, a u Zadrimu 19.000
stanovnika sa 16.000 hrišćana. Kao srpska sela nabraja: Kremovik, Mirošić, Čupevo,
Grebnik i Zlokuće na obalama Belog Drima. (str. 21.) Danas u Čupevu nema ni jedne
srpske kuće, a ima 15 arbanaških, u Grebniku srpskih 12, arbanaških 20, u Zlokućanima
ima samo 30 arbanaško-katoličkih; a ni jedne srpske.[2] (Cvijić, III str. 1186-1187) Isto
tako kao srpska sela navađa Crnce (Crca), Veličane, Ljuboždu, Novo Selo i Bijelo Polje
na severu od Peći zatim Jošanicu, Banje i Kopilika kod Kijeva. Od tih sela danas u
Crncima nema ni jedne srpske kuće, a ima 30 arbanaških, u Novom Selu 3 srpske a 20
arbanaških, u Banjama 27 srpskih, 3 arbanaške, u Belom Polju 20 srpskih i 30
arbanaških, u Jošanici 1 srpska pravoslavna. 20 arbanaških i 9 kuća bosanskih muhadžira,
u Kijevu 20 srpskih a 20 arbanaških. (Cvijić, citirano mesto). Za selo Istiniće kaže da je
isključivo nastanjeno "nesjedinjenim Grcima" (to est pravoslavnim stanovništvom).
(Milerovo delo, str. 76). Međutim danas u Istinićima nema ni jedne srpske porodice, ali
ima 150 arbanaških kuća (Cvijić, Osnove, III. str. 1189). Zatim spominje sela Rastavic sa
80, Babaj sa 200 srpskih stanovnika i Velju Koronicu sa 160 stanovnika. Za poslednje
kaže da pripadaju srpskom plemenu koje je najdalje na zapad prodrlo. (Miler, cit. delo
76). Spominje Srbe koji stanuju u celom slivu reke Erenik,[3] između Dečana, Đakovice i
mesta Fšai[3] na Drimu, koje se nalazi dva časa na severu od Švanjskog Mosta. Za ranije
pomenuta sela na S. od Švanjskog Mosta daje ovu statistiku: Kremovik 40, Mirošić 210,
Čupevo 8 i Grebnik sa 50 kuća, u Klinu 30 stanovnika "srpskog plemena, ali
muslomanske vere". U Fšai živi "70 većinom muslomanskih stanovnika srpskog
plemena." Oko Švanja su sela: Petrušane, Rać, Doli, Kušavica i Snać "gde se srpski
narodni elemenat meša s arbanaškim" (s. 79). Koliko sam izvešten u ovim selima nema
danas nijedne srpske kuće.

Broj stanovnika u Peći u godini 1838 iznosio je 12.000. Među tima bilo je 150 familija
"grčko nesjedinjenih," i 20 katoličkih. Za pećsko stanovništvo veli: "Der Abstammung
nach bilden die Slaven die überwiegende Mehrheit der Bevclkerung, indem man nur 62
osmanische Familien hierorts findet"(str. 74.). Treba napomenuti da on često ime Srbin
zamenjuje imenom Sloven i gde god spomene Slovene treba razumevati Srbe. Prema
ranije citiranoj Cvijićevoj statistici izgleda da se broj pravoslavnih kuća u Peći za
poslednjih 80 godina umnožio skoro za 400, ali nesrazmerno više broj arbanaško-
muslomanskih kuća. Ako su ove statistike precizne, broj Srba muslomana u Peći se
strašno smanjio., Znači da su se mnogi poarbanasili.

U Đakovici je našao 1900 kuća sa 18.000 muslomanskih, 450 katoličkih i 2600 grčko-
pravoslavnih stanovnika". To stanovništvo razlikuje po narodnosti ovako: 17.000
Arbanasa, 3.800 Slovena i 180 Osmanlija (str. 78). Ovi brojevi kazuju mnogo o silnom
pretapanju srpskog muslomanskog i strašnom istrebljivanju srpskog pravoslavnog
stanovništva u zapadnim oblastima Stare Srbije. Ovaj lekar koji je umeo fino da oseti i
dobro da vidi često ističe psihološke i kulturne razlike između srpskog i arbanaškog
stanovništva, daje često svoja precizna mišljenja o jednima i drugima. Ta su mišljenja
davana redovno u našu korist. Ovaj otmeni i pronicavi stranac umeo još pre 80 do 100
godina da oseti svu težinu položaja tamošnjeg srpskog naroda i svu našu istorijsku
tragiku koja je najrečitije govorila baš u tim oblastima.

VII

Arbanaška najezda tolika je silna da je srpska pravoslavna naselja u severnom delu Stare
Srbije prestavljaju manje i veće oaze. Arbanasi su srpska naselja svojim kompaktnim
oblastima opkolili sa svih strana. Takva jedna arbanaška oblast pruža se duž Šare i
Karadaga prema severu do Bujanovaca na granici Srbije. Ta arnautska zona odvaja
vardarske Srbe od kosovskih, prizrenskih i metohijskih Srba. Druga kompaktna
arbanaška zona pruža se od Bujanovaca duž srpske granice preko Kopaonika do sela
Kovačića. Ta neprekidna arbanaška zona, koja je dugačka 100 do 120 kilometara, odvaja
kosovske Srbe od Kraljevine Srbije. Četvrta zona ide od severnih arbanaških planina u
pravcu prema Kopaoniku, prokinuta je samo uskom srpskom zonom kod Mitrovice: cilj
joj je da odvoji Kosovske i Metohijske Srbe od srpskih oblasti Novopazarskog Sandžaka.

Ovako sa svih strana opkoljena naselja Arbanasi su svojim čistim oblastima uspeli da
rastrzaju u više komada. Takva jedna prostrana arbanaška zona koja ide od Starog
Kolašina i pruža se zapadnim delom Kosova kroz celu dolinu Lepenca uspela je da odvoji
prizrenske i metohijske srpske oblasti od kosovskih.

Srpski narod u Staroj Srbiji severno od Šare i Karadaga nalazi se u položaju opkoljenoga.
Kad se ovaka slika posmatra izgleda prosto da je ovo izvršivano sve po jednom planu čiji
je izgleda cilj bio, da se neprijatelj opkoli, da se razdvoji u manja odelenja, i da se onda
pojedina odelenja ili prisile na predaju ili prosto istraže. Sudbina mnogih ovako
izolovanih oblasti bila je unapred određena;

ko nije mogao da se iseli taj je morao da primi islam, i da se onda postepeno

poarbanašava. Ta sudbina koja je pretila sadašnjim srpskim oblastima snašla je ranije, na
opisani način, prizrenske oblasti islamizovanih Srba, zatim Drenicu, Rožaj i druge.
Na Kosovu prevlađuje muslomansko stanovništvo koje se sastoji od Arbanasa, Arnautaša,
zatim muhadžira iz Srbije i Bosne. Pored toga u varošima ima nešto Turaka, i ti su
malobrojni. Posle Arbanasa brojno su najjači pravoslavni Srbi, koji često čine veće čisto i
pretežno srpske celine. Od tih je najveća između Gračanice i Prištine sa najvećim srpskim
selom Doljom i Gornjom Guštericom. Slabija je vučitrnska srpska oblast, koja se duž
Sitnice, i s jedne i druge strane, produžuje prema severozapadu. Malo je Srba u slivu
Nerodimke i Drenice. S kosovskom oblašću u kontaktu su srpske oblasti Gornja i Donja
Morava, zatim Stari Kolašin. Lab je čisto arbanaški.

Od kosovskih i metohijskih Srba odvojena su arbanaškom oblasti Rugovo srpska

muslomanska n pravoslavna naselja u Plavu i Gusinju, koja održavaju kontakt sa
susednim srpskim oblastima Crne Gore.

Skoro čistu srpsku oblast prestavlja Novopazarski Sandžak. U njemu ima samo jedna
čisto arbanaška oblast na zapadu od varoši Novog Pazara. Pravoslavni Srba čine preko
polovine pravoslavnog stanovništva. Spomenuta arbanaška oaza, s oblasti Pešter i
gornjim delom doline Ibra čini najveću arbanašku zonu u Sandžaku, koja se širila i prema
severu i jugu, s namerom da se između crnogorske i srbijanske granice stvori jedan
isključivo muslomanski bedem. Muslomani obično čine velike oaze oko varoši i po
plodnijim kotlinama, a Srbi pravoslavni po planinama i krševitim oblastima, zatim duž
granica Srbije i Crne Gore.

Obično se u nas misli da su ovi krajevi posle velikih seoba u sedamnaestim i

osamnaestom veku potpuno opusteli, i da ovake etnografske prilike vladaju u severnoj
Staroj Srbiji već dve stotine godina. Ova pretpostavka može samo donekle, za izvesne
krajeve i izvesno vreme, da bude tačna. Izgleda daje u oblastima Kosovo i nekim
delovima Metohije za vreme velikih seoba skoro sasvim bilo nestalo srpskog elementa.
Ali posle tih velikih seoba vršile su se etnografske promene koje nisu išle potpuno na
štetu srpskog elementa. Vršena su raznovrsna iseljavanja i useljavanja. U svima tim
pokretima učestvovali su i Srbi iz susednih oblasti, (prizrenskog i novopazarskog kraja i
crnogorskih Brda). Prema podatcima koje smo izneli u prošloj glavi vidi se da su Srbi u
početku XIX veka mnogo dublje prodirali u arbanašku oblast, da su u mnogim današnjim
pretežno arbanaškim i čisto muslomanskim oblastima živeli u znatnom broju, i da su
mnoge tada srpske oblasti danas čisto arbanaške i arnautaške. Ovake etnografske prilike
stvorene su tek u drugoj polovini XIX veka. i to većinom u vremenu od 1875 do danas.

Kosovsko stanovništvo je raznovrsne etnografske kompozicije. Većina srpskog

stanovništva poreklom je od doseljenika koji su se od nazad 100 do 200 godina iz raznih
susednih oblasti doselili. Za velikih seoba XVII i XVIII veka iselila se velika masa
srpskog stanovništva. Ostalo stanovništvo koje se odmah iza Srba doselilo u ove oblasti,
čini se da je upropašćavano raznim bolestima, kugama i kolerama, u osamnaestom i
devetnaestom veku, pa i ranije. U ta tako opustošena naselja doseljavali su Srbi i
Arbanasi iz susednih oblasti. Srpsko stanovništvo u južnom delu Kosova poreklom je iz
prizrenskog, kačaničkog i ferizovićskog kraja. Dosta ima doseljenika iz šarske župe
Sirinića. Mnogo je jača struja doseljavanja iz crnogorskih Brda i iz Kolašina, koje starinci
i doseljenici s juga zovu Erama. To je zdravo, plodno i izdržljivo stanovništvo, živi u
velikim porodicama i zadrugama, i sposobnije je za borbu s Arbanasima. Ta struja
zahvata oblasti oko Mitrovice i Vučitrna, a dopire na jugu i do Gračanice. U Nerodimlji,
Čagljevici i Gračanici ima dosta doseljenika iz Metohije i Prizrena.

Kosovsko stanovništvo iseljavalo je u velikim masama u Srbiji. Kosovaca ima naročito

mnogo u srednjoj i istočnoj Srbiju. Najpoznatija su njihova naselja u Srbiji: kruševački
kraj, Župa, sliv Toplice, oko Grdeličke Klisure, na Timoku, oko Zaječara i Negotina,
Resavi, Ravanici, Paraćina, Levču, Temniću, u dolini Mlave, Homolju, Zviždu, i u
okolini Beograda.

Arbanasi su mahom poreklom od malisorskih i miriditskih plemena, iz Ljume, Podrime,

Drenice i Prizrenskog kraja. Mahom su noviji doseljenici, od nazad 100 do 120 godina.
Pored toga svaki dan se vrše premeštanja iz jednog sela u drugo. Naročito su pomeranja
izvršena u vremenu od 1876, od prvog srpsko-turskog rata.

Islamizovanih i poarbanašenih Srba ima na Kosovu mnogo. Cvijić je pouzdano utvrdio

da na Kosovu ima najmanje 140 kuća poarbanašenih Srba. To su mahom novi Arnautaši,
za koje se još pamti kad su prešli na Islam i koju su slavu slavili. Islamizovanih Srba ima
mnogo u Novopazarskom Sandžaku. Izuzevši arbanašku oblast oko Peštara, i neke
porodice u varoši celo muslomansko stanovništvo u Sandžaku srpskog je porekla, i
govori samo srpskim jezikom. Srba muslomana ima dosta u okolini Peći, oko Plava i
Gusinja. Mnoge muslomanske oblasti oko Prizrena su naseljene Srbima muslomanima.
Najznatnija je od njih oblast Gora koja je prešla u Islam pre 100 godina. Veći deo Srba
muslomana izvan Sandžaka govori srpski i arbanaški, neki već arbanaški kao i srpski, a
neki su potpuno poarbanašeni i ušli su u sastav arbanaških plemena, Krasnića, Gaša,
Bitiča i Beriša.

Napomene
[1]
Mnogo ranije dr. Miler u Orahovcu (Oravac) našao je 310 pravoslavnih stanovnika.
[2]
U Milerovoj karti koja je priložena uz delo na levoj obali Drima ucrtana su sva ova
sela. Prva dva sela nisam mogao naći ni na Derokovoj, ni na austrijskoj karti od 1:
300.000 i 1: 200.000,. pa ni u Cvijićevu popisu sela. Verovatno su propala
[3]
Ta se reka srpski zove Renika.
[4]
Fšai je danas arbanaško selo, srpsko mu je ime Sivanj.

O autoru

Dedijer, Jevto, geograf (Čepelica, Hercegovina, 15, 8. 1880 – Sarajevo, 24. 12. 1918).
Gimnaziju učio u Mostaru, studirao na Velikoj školi u Beogradu i na Univerzitetu u Beču,
gde je doktorirao 1907. Bio zaposlen u Zemaljskom muzeju u Sarajevu do aneksije BiH
(1908), zatim profesor bogoslovije u Beogradu, a 1910 je izabran za docenta geografije
na Univerzitetu u Beogradu. Za vreme Prvog svetskog rata izbegao u Francusku, a zatim
prešao u Švajcarsku. Po završetku rata vratio se u zemlju, gde je umro zahvaćen
epidemijom španskog gripa.

D. je kao gimnazist počeo da proučava sela prema uputstvima J. Cvijića. U Geografskom

zavodu na Univerzitetu u Beogradu izradio svoj rad "Bilećke rudine" (Srpski etnografski
zbornik SA, 1903, V) a docnije obiman etnografski rad Hercegovina (ibid., 1909, XII).
Dao je manje antropogeografske radove: "Stare seoske porodice u Hercegovini", "Vrste
nepokretne svojine u Hercegovini" (Glasnik Zemaljskog muzeja, 1907, 79, i 1908, 79) i
"Stočarske zone u planinama dinarske sisteme" (Glasnik Srpskog geografskog društva,
1914, 34). D. se interesovao i za geomorfološke probleme, i iz te oblasti dao: "Prilozi
geološkoj istoriji Neretve" (Glasnik Zemaljskog muzeja, 1907, 1012) i glacijalno-
morfološke studije: "Glacijalni tragovi Zelengore, Tovarnice i Maglića" (Glas SA, 1905,
LXIX), "Glacijacije Visočice u Južnoj Bosni" (ibid., 1909, LXXIX). Pored tih studija D.
je dao i više informativno-stručnih članaka: "Porijeklo bosanskohercegovačkog
stanovništva", i "Srbi i Bugari" (u sarajevskom Pregledu, 1911, 78 i 1913, 912),
"Hercegovina i Hercegovci" (LMS, 1912, knj. 289, sv. 5), "Stara Srbija" (SKG, 1912, knj.
29, br. 9) i veću knjigu Nova Srbija (SKZ, 1913).