Leviathan and the Air Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental Life

(κεφάλαια 1-4)

Το βιβλίο των Shapin και Schaffer «Leviathan and the Air Pump: Hobbes, Boyle and the
Experimental Life» αποτελεί ορόσημο στην βιβλιογραφία της ιστορίας της επιστήμης. Η
προσέγγιση των συγγραφέων περιλαμβάνει πολλές καινοτομίες: από την εφαρμογή των
εννοιών του Wittgenstein «μορφή ζωής» και «γλωσσικό παιχνίδι» στη διαμόρφωση της
πειραματικής επιστήμης, την επιλογή τους να διατηρήσουν μια στάση «ξένου» [stranger’s
account] απέναντι στη διαμάχη που πραγματεύονται, την κριτική τους στον διαχωρισμό
εσωτερικής/εξωτερικής ιστορίας της επιστήμης μέχρι την τοποθέτηση ενός επιστημονικού
οργάνου σε ρόλο πρωταγωνιστή, οι μεθοδολογικές επιλογές των Shapin & Schaffer έχουν
σχολιαστεί εκτενώς και έχουν επηρεάσει το πεδίο σε μεγάλο βαθμό. Στην παρούσα εργασία,
ωστόσο, θα επικεντρωθούμε στο βασικό επιχείρημα που προβάλουν, και το οποίο έχει
επαινεθεί αλλά και επικριθεί από πολυάριθμους σχολιαστές: ότι το πρόβλημα της γνώσης
αποτελεί ένα πρόβλημα πολιτικής οργάνωσης. Σκοπός τους είναι να αναδείξουν τις
αλληλεπιδράσεις μεταξύ ιστορίας της πολιτικής και ιστορίας της επιστήμης χρησιμοποιώντας τη
διαμάχη ανάμεσα στους Hobbes και Boyle και τα στοιχεία πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης
που φέρουν εντός τους τα διαφορετικά συστήματα φυσικής φιλοσοφίας που πρότειναν οι δύο
φιλόσοφοι. Η παρούσα εργασία αφορά τα πρώτα 4 κεφάλαια του βιβλίου στα οποία
παρουσιάζονται τα προγράμματα φυσικής φιλοσοφίας των Boyle και Hobbes καθώς και τα
επιχειρήματα του Hobbes ενάντια στην πειραματική φιλοσοφία. Σκοπός μας είναι να
εξετάσουμε πώς χτίζουν οι συγγραφείς το παραπάνω επιχείρημα και να επισημάνουμε μέσω
της σύγκρισης της περιγραφής των δύο προγραμμάτων μια πιθανή παράλειψη των
συγγραφέων.

Αρχικά εξετάζεται η λύση που πρoσέφερε ο Boyle στο πρόβλημα της γνώσης, την οποία οι
Shapin & Schaffer εντοπίζουν στην εδραίωση του «δεδομένου» [matter of fact] ως θεμέλιο της
γνώσης. H στρατηγική που χρησιμοποιεί ο Boyle για να προωθήσει το πειραματικό του
πρόγραμμα αναλύεται από τους συγγραφείς σε τρεις «τεχνολογίες» οι οποίες συνδέονται
μεταξύ τους και εξυπηρετούν όλες στην εδραίωση του πειραματικού δεδομένου ως
αντικειμενική γνώση. Αρχικά αναλύουν την «υλική τεχνολογία» [material technology]
εξετάζοντας τη σημασία της ακεραιότητας και αξιοπιστίας της αντλίας κενού ως επιχείρημα του
Boyle υπέρ της αντικειμενικότητας των πειραματικών δεδομένων. Παραθέτουν παραδείγματα
γραπτών αναφορών ορισμένων πειραμάτων του Boyle και τα παρουσιάζουν ως υποδείγματα
της ορθής, σύμφωνα με την πειραματική φιλοσοφία, ερμηνείας των πειραματικών δεδομένων.
Η ερμηνεία αυτή στηρίζεται σε μια οριοθέτηση μεταξύ δεδομένων και των αιτιών τους τόσο
ασαφή, σύμφωνα με τους συγγραφείς, ώστε να τη θεωρούν απλή σύμβαση. Η δεύτερη
τεχνολογία που χρησιμοποιεί ο Boyle, η «λογοτεχνική τεχνολογία» [literal technology] έχει
ιδιαίτερη σημασία καθώς οι πολλαπλές μαρτυρίες είναι αυτές που νομιμοποιούν την
εγκυρότητα των πειραματικών δεδομένων. Οι συγγραφείς θεωρούν ιδιαίτερα σημαντική την
τεχνική της εικονικής μαρτυρίας [virtual witnessing], δηλαδή της αναπαράστασης των
πειραματικών διαδικασιών και αποτελεσμάτων σε μορφή γραπτού λόγου η οποία θα
εξυπηρετούσε στον πολλαπλασιασμό των μαρτύρων. O Boyle ανέπτυξε συγκεκριμένους
κανόνες για τη γλώσσα και το περιεχόμενο της επικοινωνία στην πειραματική φιλοσοφία οι
οποίοι στόχευαν στην αύξηση της αξιοπιστίας των πειραματιστών στην κοινωνία. Τους ίδιους
σκοπούς εξυπηρετεί και η «κοινωνική τεχνολογία» [social technology] που χρησιμοποιεί ο

Μαριάνα Μπίτσιου 18/1/16

 Boyle: η δημιουργία μιας κοινότητας από την οποία προκύπτουν τα πειραματικά δεδομένα,
καθώς και μιας εικόνας για αυτήν την κοινότητα ως ειρηνική απαιτούν τη διατύπωση
συγκεκριμένων κανόνων σχετικά με τον ρόλο του φιλοσόφου στην κοινωνία και τις γλωσσικές
πρακτικές των μελών της. Στο πρώτο κεφάλαιο οι Shaping & Schaffer αναδεικνύουν επιτυχώς
τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε η οργάνωση και οριοθέτησης της κοινότητας της πειραματικής
φιλοσοφίας για το πρόγραμμα του Boyle ως επιχείρημα υπέρ της θέσης τους ότι το πρόβλημα
της γνώσης αποτελεί ένα πρόβλημα κοινωνικής οργάνωσης. Στη φυσική φιλοσοφία του Boyle η
πολιτική οργάνωση παίζει καθοριστικό ρόλο στη λύση του προβλήματος της γνώσης καθώς η
εδραίωση του δεδομένου ως θεμέλιο τη αντικειμενική γνώσης βασίζεται σε στρατηγικές
πειθούς, συμβατικές οριοθετήσεις και τη δημιουργία μιας κοινότητας με κανόνες που
καθορίζουν τις σχέσεις των μελών της και την εικόνα της. Το ιστορικό πλαίσιο της ταραχώδους
εποχής της Παλινόρθωσης παρουσιάζεται ως αυτό από το οποίο η κοινότητα της πειραματικής
φιλοσοφίας χρειάζεται να απομονωθεί και να προστατευθεί. Επομένως, η πολιτική οργάνωση
και τάξη υπεισέρχονται στην ανάλυση των θέσεων του Boyle στο επίπεδο της εσωτερικής τάξης
και οργάνωσης μιας απομονωμένης κοινότητας.

Στα επόμενα δύο κεφάλαια εξετάζεται η φυσική φιλοσοφία του Hobbes καθώς και η κριτική που
άσκησε στην πειραματική φιλοσοφία τόσο σε επίπεδο προγράμματος όσο και σε επίπεδο
ευρημάτων. Η φυσική φιλοσοφία του Hobbes αφορά τις αιτίες και προχωρά μέσω ορισμών και
επιχειρημάτων σύμφωνα με το πρότυπο της γεωμετρίας. Θεωρεί ότι η φιλοσοφία πρέπει να
οδηγεί στη συναίνεση με τρόπο αναγκαίο που να μην χωρά αμφιβολία κάτι το οποίο εξυπηρετεί
στην αποφυγή των διαφωνιών και επομένως στην ειρήνη στην κοινωνία. Η ανάπτυξη του
προγράμματός του αποτελεί απάντηση στη φυσική φιλοσοφία της εποχής του την οποία θεωρεί
διεφθαρμένη καθώς χρησιμοποιείται από κληρικούς για ιδιοτελείς σκοπούς. Κατά τον Hobbes η
εσφαλμένη αυτή φυσική φιλοσοφία οδηγεί σε σύγχυση, διαμάχες και εμφύλιους πολέμους. Για
να προστατεύσει τη φιλοσοφία από τέτοιου είδους παραλογισμούς αρνείται την ύπαρξη
οποιασδήποτε άυλης ουσίας ή πνεύματος και υιοθετεί μια στάση για στον χώρο σύμφωνα με
την οποία το κενό είναι αδύνατον και ο χώρος είναι «πλήρης» με ύλη [plentism]. Επομένως, για
τον Hobbes η κατάρριψη των θέσεων της πειραματικής φιλοσοφίας είναι απαραίτητη τόσο για
την επικράτηση της φυσικής φιλοσοφίας του, η οποία θεωρεί ότι επιτυγχάνει τους σωστούς
σκοπούς της φιλοσοφίας, όσο και για την διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης και τάξης. Απαντά
στον Boyle αμφισβητώντας την αξιοπιστία της αντλίας κενού και προσφέροντας εναλλακτικές
εξηγήσεις των παρατηρούμενων φαινομένων οι οποίες δεν απαιτούν την ύπαρξη κενού και οι
οποίες βασίζονται σε ιδιότητες του αέρα διαφορετικές από εκείνες που υποστήριζε ο Boyle.
Επιτίθεται επίσης στη δομή και τις παραδοχές του προγράμματος της πειραματικής φιλοσοφίας
αμφισβητώντας τον δημόσιο και ανοιχτό χαρακτήρα που προέβαλε η Royal Sociaty και τον
διαχωρισμό μεταξύ δεδομένων και αιτιών που αποτελεί θεμέλιο της πειραματικής φιλοσοφίας.
Για τον Hobbes η κοινωνική τάξη και οργάνωση αποτελούν εφαλτήριο και σκοπό του
προγράμματός του: η οργάνωση και τάξη της κοινότητας της φυσικής φιλοσοφίας αποτελεί ένα
αναγκαίο βήμα προς την επίτευξη της ειρήνης. Το πρόγραμμα φυσικής φιλοσοφίας που
αναπτύσσει μοιράζεται την οργάνωσή του με την πολιτική φιλοσοφία και τη γεωμετρία και
παίζει συγκεκριμένο ρόλο στην οργάνωση της ευρύτερης κοινωνίας.

Στην παρούσα εργασία προσπαθήσαμε να αναδείξουμε μια ασυμμετρία στην εξέταση του
ζητήματος της πολιτικής οργάνωσης στα προγράμματα των Boyle και Hobbes: στην περίπτωση
του Boyle εξετάζεται η εσωτερική πολιτική οργάνωση του προγράμματος που προτείνει ενώ
στην περίπτωση του Hobbes εξετάζεται και η θέση του φιλοσοφικού προγράμματος στην

Μαριάνα Μπίτσιου 18/1/16

 οργάνωση της κοινωνίας. Ασφαλώς η ασυμμετρία αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις
στάσεις των δύο φιλοσόφων: ο Boyle πράγματι προέβαλλε τον διαχωρισμό της φυσικής
φιλοσοφίας από την πολιτική σκέψη. Ωστόσο, η προστατευμένη από εξωτερικές διαμάχες
πειραματική κοινότητα οπωσδήποτε είχε κάποιον ρόλο στην ευρύτερη οργάνωση της
κοινωνίας. Οι συγγραφείς παραλείπουν να εξετάσουν αυτόν τον ρόλο καθώς αναφέρονται, για
παράδειγμα, στην εικόνα που προέβαλε η Royal Society χωρίς να αναλύσουν σε ποιους
απευθυνόταν αυτή η εικόνα και για ποιους σκοπούς. Αυτή η παράλειψη ωστόσο δεν
αποδυναμώνει το επιχείρημα των Shapin & Schaffer, αντίθετα θεωρούμε πως η εξέταση του
πώς η πειραματική κοινότητα του Boyle εντάσσεται και αλληλεπιδρά με την ευρύτερη κοινωνία
προσφέρει γόνιμο έδαφος περαιτέρω εξέτασης και σύγκρισης του ρόλου της πολιτικής
οργάνωση στα δύο αυτά προγράμματα φυσικής φιλοσοφίας.

Βιβλιογραφία

Heilbron, J.L. Review of Leviathan and the Air Pump,

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1035825/pdf/medhist00059-0116.pdf, τελευταία
επίσκεψη: 18 Ιανουαρίου 2016.

Hunter, M. The life and thought of Robert Boyle, http://www.bbk.ac.uk/boyle/biog.html,

τελευταία επίσκεψη: 18 Ιανουαρίου 2016.

Shapin, S. & Schaffer (1985), Leviathan and the Air Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental
Life, Princeton University Press: New Jersey.

Shapin, S. & Schaffer (2011), Up for Air: Leviathan and the Air-Pump a Generation On,
http://press.princeton.edu/chapters/i9440.pdf, τελευταία επίσκεψη: 18 Ιανουαρίου 2016.

Μαριάνα Μπίτσιου 18/1/16