TÜRK DİLİ I

ORTAK DERS

EDİTÖR: PROF. DR. HAYATİ DEVELİ

YAZARLAR

PROF.DR. HAYATİ DEVELİ 14. BÖLÜM

YRD. DOÇ. DR. MEHMET AYGÜNEŞ 1,2,3. BÖLÜMLER

YRD. DOÇ. DR. AHMET NAİM ÇİÇEKLER 4,12,13. BÖLÜMLER

YRD. DOÇ. DR. MEHMET GÜRLEK 5,6,7,8. BÖLÜMLER

YRDM. DOÇ.DR. MURAT ELMALI 9,10.11. BÖLÜMLER

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM
FAKÜLTESİ

ORTAK DERS

TÜRK DİLİ I

EDİTÖR: PROF. DR. HAYATİ DEVELİ

 İÇİNDEKİLER
1. DİL VE DİLİN TEMEL BİLEŞENLERİ ................................................................... 1
1.1. Dil Nedir? ............................................................................................................ 6
1.1.1. Dil, bir kurallar bütünüdür. ........................................................................... 7
1.1.2. Dil, doğuştan getirilen insana özgü bir sistemdir. ........................................ 8
1.1.3. Dil, evrensel nitelikli bir dil bilgisi temeline dayanır. ................................ 12
1.1.4. Dil, üretkendir............................................................................................. 14
1.1.5. Dil, sürekli değişim ve dönüşüm içerisindedir. .......................................... 14
1.2. Dilin Temel Bileşenleri ..................................................................................... 15
1.2.1. Dilin Anlam Bilimsel Özelliği.................................................................... 15
1.2.2. Dilin Söz Dizimsel Özelliği........................................................................ 17
1.2.3. Dilin Ses Bilimsel Özelliği ......................................................................... 18
2. DİL VE İLETİŞİM ................................................................................................... 22
2.1. Dil ve İletişim .................................................................................................... 27
2.1.1. Göndergesellik İşlevi (Bağlam) .................................................................. 27
2.1.2. İleti İşlevi (Bildiri) ...................................................................................... 28
2.1.3. Anlatımsallık İşlevi (Verici) ....................................................................... 28
2.1.4. Çağrı İşlevi (Alıcı) ...................................................................................... 29
2.1.5. İlişki İşlevi (Kanal) ..................................................................................... 29
2.1.6. Üstdil İşlevi (Kod) ...................................................................................... 29
2.2. İletişimin Etkililiği............................................................................................. 30
2.3. Anlamda Uzlaşma ............................................................................................. 32
2.4. Dil, İletişim ve Güç İlişkileri ............................................................................. 33
2.5. Sözel Olmayan İletişim ..................................................................................... 35
3. DİLİN BECERİ ALANLARI................................................................................... 40
3.1. Okuma Becerisi ................................................................................................. 46
3.1.1. Okuma Amaçları ........................................................................................ 46
3.1.2. Metin........................................................................................................... 47
3.1.3. Okuma Biçimleri ........................................................................................ 47
3.2. Dinleme Becerisi ............................................................................................... 49
3.2.1. Beynimizdeki Dinleme Süreci .................................................................... 51
3.3. Konuşma Becerisi .............................................................................................. 52
3.3.1. Konuşma Sürecinde Metin Üretimi ............................................................ 52

I
 3.3.2. Konuşma Sürecinde Sözcüksel Bağlaşıklık .............................................. 53
3.3.3. Konuşma Sırası ........................................................................................... 54
3.3.4. Beynimizdeki İletişim ................................................................................ 54
3.4. Yazma Becerisi .................................................................................................. 55
4. DİL VE TOPLUM .................................................................................................... 59
4.1. Dil ve Toplum İlişkisi ........................................................................................ 64
4.2. Dil Topluluğu .................................................................................................... 64
4.3. Söz Varlığı - Toplum İlişkisi ............................................................................. 65
4.4. Dil ve Toplumsal Uzlaşı .................................................................................... 67
4.5. Dil Ölümü .......................................................................................................... 68
4.6. Dilin Millet Hayatındaki yeri ............................................................................ 69
5. DİL VE DÜŞÜNCE ................................................................................................. 74
5.1. Düşünce Nedir? ................................................................................................. 76
5.2. Dil ile Düşünce Arasındaki İlişki ...................................................................... 76
6. TOPLUM İÇİNDE DİL VE DİL TÜRLERİ............................................................ 83
6.1. Toplum İçinde Dil ............................................................................................. 86
6.2. Dil Türleri .......................................................................................................... 86
6.2.1. Standart Tür ................................................................................................ 87
6.2.2.Yerel Tür ..................................................................................................... 87
6.2.3. Sosyal Tür ................................................................................................... 89
7. DİLDE DEĞİŞME VE GELİŞME ........................................................................... 92
7.1. Ses Değişmeleri ................................................................................................. 95
7.2. Anlam Değişmeleri .......................................................................................... 100
8. DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI ...................................................................... 104
8.1. Biçim Açısından .............................................................................................. 106
8.2. Kaynak Bakımından ........................................................................................ 107
8.2.1. Ural - Altay Dil Ailesi .............................................................................. 108
8.2.2. Hint - Avrupa Dil Ailesi ........................................................................... 109
8.2.3. Hami - Sami Dil Ailesi ............................................................................. 110
8.2.4. Bantu Dil Ailesi ........................................................................................ 111
8.2.5. Çin - Tibet Dil Ailesi ................................................................................ 111
8.2.6. Kafkas Dil Ailesi ...................................................................................... 111
8.2.7. Avustronezya Dil Ailesi ........................................................................... 111

II
 9. TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ ..................................... 113
9.1. Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri .............................................................. 120
9. 2. Altay Dillerinin Tasnifi .................................................................................. 120
9.2.1. Türk Dilleri ............................................................................................... 120
9.2.2. Moğol Dilleri ............................................................................................ 121
9.2.3. Mançu - Tunguz Dilleri ............................................................................ 121
9.2.4. Diğer Diller ............................................................................................... 121
9.3. Altay Dilleri Teorisi ........................................................................................ 121
9.4. Türk Dili .......................................................................................................... 123
9.5. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri ve Coğrafyası ................................................. 124
9.5.1.Türkçenin / Türk Dillerinin Yaşı ............................................................... 124
9.5.2. Türk Dilinin Tarihi Dönemleri ................................................................. 127
9.6. Türkçenin Genel Özellikleri ............................................................................ 136
10. TÜRK DİLİNİN BUGÜNKÜ COĞRAFYASI VE TÜRK DİLİ KONUŞAN
HALKLAR ............................................................................................................................. 149
10.1. Türk Lehçelerinin Oluşumu ve Gelişimi ....................................................... 156
10.2. Türk Dillerinin/Lehçelerinin Tasnifi ............................................................. 157
10.3. Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları ................................... 158
10.4. Bugünkü Türk Yazı Dilinin Kullanıldığı Bölgeler ........................................ 160
10.5. Türk Dillerini Konuşan Halklar ..................................................................... 161
10.6. Türkçenin Gelişim Şeması ............................................................................ 165
10.7. Türk Dilinin Konuşulduğu Coğrafyalar ........................................................ 166
10.8. Türk Dillerinin Dağılım Şeması .................................................................... 167
11. TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞI ............................................................................. 179
11.1. Türkçenin Söz Varlığının Temel Nitelikleri.................................................. 187
11.2. Söz Varlığını Oluşturan Unsurlar .................................................................. 188
11.2.1. Terimler .................................................................................................. 188
11.2.2. Atasözleri ................................................................................................ 188
11.2.3. Deyimler ................................................................................................. 188
11.2.4. İkilemeler ................................................................................................ 189
11.2.5. İlişki Sözleri (Kalıp Sözler) .................................................................... 189
11.2.6. Doldurma Sözler ..................................................................................... 190
11.2.7. Belli Kesimlere Özgü Diller ................................................................... 191
11.3. Türkçenin Zenginliği ..................................................................................... 191

III
 11.3.1. Türkçenin Söz Dizimi Açısından Zenginliği .......................................... 192
11.4. Alıntı .............................................................................................................. 193
11.4.1. Alıntı Kelime .......................................................................................... 193
11.4.2. Türkçede Alıntı Kelimeler ...................................................................... 194
12. TÜRK DİLİ, KELİME TÜRETME, YAPIM EKLERİ ÜZERİNE ..................... 210
12.1. Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri ..................................................... 215
12.2. Türkiye Türkçesi ........................................................................................... 216
12.3. Türkçede Kelime Yapımı .............................................................................. 216
12.4. Yapım Ekleri ................................................................................................. 218
12.5. Çekim Ekleri .................................................................................................. 226
12.5.1. İsim Çekim Ekleri................................................................................... 227
12.5.2. Fiil Çekim Ekleri .................................................................................... 230
13. ANLAM ............................................................................................................... 235
13.1. Temel Anlam ................................................................................................. 241
13.2. Yan Anlam..................................................................................................... 241
13.3. Mecaz Anlam................................................................................................. 241
13.3.1. Deyim Aktarması.................................................................................... 242
13.3.2. Ad Aktarması.......................................................................................... 243
13.4. Çağrışımsal Anlam ........................................................................................ 243
13.5. Anlambilim .................................................................................................... 244
13.6. Bağlam ........................................................................................................... 245
13.6.1. Sözel Bağlam .......................................................................................... 245
13.6.2. Toplumsal bağlam .................................................................................. 245
13.7. Eş Seslilik ...................................................................................................... 245
13.8. Çok Anlamlılık .............................................................................................. 246
13.9. Eş Anlamlılık ................................................................................................. 246
13.10. Zıt Anlamlılık .............................................................................................. 246
13.11. Anlam Olayları ............................................................................................ 247
13.11.1. Anlam Daralması .................................................................................. 247
13.11.2. Anlam Genişlemesi .............................................................................. 247
13.11.3. Genelleşme ........................................................................................... 247
13.11.4. Anlam İyileşmesi .................................................................................. 248
13.11.5. Anlam Kötüleşmesi .............................................................................. 248

IV
 13.11.6. Anlam Kayması .................................................................................... 248
14. DİL İLİŞKİLERİ VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİNE ETKİSİ................. 251
14.1. Dil İlişkileri ................................................................................................... 256
14.1.1. Bilgi Ödünçlemesi .................................................................................. 257
14.1.2. Özenti Ödünçlemesi ............................................................................... 257
14.1.3. Sözvarlığı Ödünçlemesi.......................................................................... 257
14.1.4. Dilbilgisi Ödünçlemesi ........................................................................... 258
14.2. Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi ................................................................. 258
14.2.1. Türkçe - Moğolca ................................................................................... 261
14.2.2. Türkçe - Arapça - Farsça ........................................................................ 261
14.2.3. Türkçe - Farsça ....................................................................................... 262
14.2.4. Türkçe - Arapça ...................................................................................... 263
14.3. Osmanlı Döneminde Türkçe.......................................................................... 264
14.3.1. Türkçe - Ermenice .................................................................................. 264
14.3.2. Türkçe - Yunanca ................................................................................... 265
14.3.3. Türkçe ve Balkan Dilleri ........................................................................ 266
14.4. Günümüz Türkçesi ve Dil İlişkileri ............................................................... 266

V
1. DİL VE DİLİN TEMEL BİLEŞENLERİ

1
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Dil Nedir?

1.1.1. Dil, bir kurallar bütünüdür.

1.1.2. Dil, doğuştan getirilen insana özgü bir sistemdir.

1.1.3. Dil, evrensel nitelikli bir dil bilgisi temeline dayanır.

1.1.4. Dil, üretkendir.

1.1.5. Dil, sürekli değişim ve dönüşüm içerisindedir.

1.2. Dilin Temel Bileşenleri

1.2.1. Dilin Anlam Bilimsel Özelliği

1.2.2. Dilin Söz Dizimsel Özelliği

1.2.3. Dilin Ses Bilimsel Özelliği

2
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Dil nedir ve dilin temel özellikleri nelerdir?

2) Dili oluşturan temel bileşenler nelerdir?

3
 Anahtar Kavramlar

 Dil

 Dil edinim düzeneği

 Kritik Dönem hipotezi

 Evrensel dil bilgisi

 Anlambilim

 Söz dizimi

 Ses bilgisi

4
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Dil nedir?  Dilin temel özelliklerini kavrar Dilin özellikleri

örneklerle ortaya konur
 İnsan dili ile hayvan dili arasındaki ve kavratılır.
farkları kavrar

 Kritik Dönem Hipoteni kavrar.

 Dil edinim sürecinin temel

özelliklerini kavrar.

 Dil edinim düzeneği ve dil

edinimindeki rolünü kavrar.

 Evrensel Dil bilgisi kavramını

kavrar.

Dilin Temel  Dilde genel olarak anlamın nasıl Dilin teme bileşenleri
Bileşenleri oluştuğunu kavrar. somut örneklerle
kavratılır.
 Düşünce, gönderge ve dil arasındaki
ilişkiyi kavrar.

 Dilin söz dizimsel özelliğinin ne

anlama geldiğini kavrar.

 Yazı ile ses arasındaki ayrımı kavrar.

 Ses bilgisi ile ses bilim arasındaki

farklılığı kavrar.

5
 1.1. Dil Nedir?

Türkçe Ulusal Derlemde (www.tnc.org.tr) “dil” sözcüğüne ilişkin bir eşdizimlilik1

taraması yapıldığında, dil sözcüğünün “yabancı” sözcüğü ile 991 kez, “din/Türk/tarih/kültür”
sözcükleriyle 767 kez, “bilen/öğretim/eğitim/bilgi/öğrenme” sözcükleriyle 475 kez bir arada
kullanıldığı görülmektedir. Daha az sayıda olmakla birlikte, dil sözcüğünün “resmi”, “ortak”,
“doğal” “ana”, “felsefesi”, “sürçmesi” gibi pek çok sözcükle de bir arada bulunduğu dikkat
çekmektedir. Bu birliktelikler bize kavramsal olarak dil sözcüğünün gündelik yaşamımızda
dâhi ne kadar geniş bir kullanım alanı olduğu gösterir.

 Almanca gitgide daha çok öğrenilen bir yabancı dil olmuştur.

 Kıbrıslı Türkler, ırk, din, dil, kültür, örf ve âdetleriyle ve yasama, yürütme ve
yargı yetkileriyle, bağımsız bir varlık konumundaydılar.

 1277’de Türkçe resmî dil olarak ilan ediliyor, Arapça ve Farsça ikinci plana
düşüyor, insanlar Türklükleriyle övünüyordu.

 Türkçe için Verimli Bir Cümle Sonu Belirleme Yöntemi: ‘‘Doğal Dil İşleme’’
(DDİ) çok farklı amaçlarda kullanılan bir araştırma alanıdır ve günümüzde hızla
yaygınlaşmaktadır.

 Dil ya da buradaki sınırlı kullanımıyla doğal dil, insanların bir arada

yaşamalarından doğan, topluluğa, topluma karşılık gelendir.

 Anadil çocuklara geçerken üçüncü kuşakla birlikte İngilizce ana dil hâline
gelmekte ve orijinal anadil giderek kaybolmaktadır.

Türkçe Ulusal Derlemden aktardığımız ve daha da genişletebileceğimiz örnekler, dilin

tanımının oldukça çeşitlenebileceğini göstermektedir. Dile iletişim eksenli yaklaşırsak onun
alıcı ile verici arasındaki bildirişimi sağlayan bir kod olduğunu sözleriz. Dili fizyolojik bir yapı
olarak tanımlamak istersek bu durumda onun Broca, Wernicke gibi özellikle beynin sol
yarıküresindeki alanları içine alan, anlamlı ve dil bilgisel tümceler üretmemizi sağlayan beyin
bölgesi olduğunu söyleriz. Bu nedenle, dili anlamanın en elverişli yol, onu kendi iç
dinamiklerine bakarak anlamaya çalışmak olacaktır.

1
Eşdizimlilik/Birliktelik; Sözcüklerin düzenli bir biçimde birlikte kullanılmaları durumudur. Örneğin;
sigara içmek, yemek yemek, toplantı yapmak, konferans düzenlemek (İmer ve diğ. (2011:60).

6
 1.1.1. Dil, bir kurallar bütünüdür.

Gündelik hayatta kimi dillerin kurallı olduğunu kimi dillerin ise, kuralının olmadığını
sıkça duyarız. Hatta diller arasında “çok kurallı”, “az kurallı” dil gibi derecelendirilmelerin de
yapıldığına şahit oluruz. Benzer durum yazılı dil ve sözlü dil ayrımı için de geçerlidir. Bu
kanıya göre, yazılı dil kurallara sahipken sözlü dil, kurallı bir yapı göstermez. Bir an için bu
iddiaların doğru olduğunu varsayalım. Eğer sözlü dil kurala sahip değilse, insanlar konuşarak
nasıl anlaşabilir? Eğer söylediğimiz her şeyi, anadili edinim sürecinde içselleştirdiğimiz dil
bilgisi kurallarına göre üretmiyorsak, bu bizim sürekli olarak rastlantısal ifadeler ürettiğimiz
anlamına gelir. Ancak bugüne kadar sağlıklı hiçbir bireyden “*İçin senin yemek yaptım.” ya da
“*Ben okula gittin.” gibi bir bozuk bir yapı da duymamışızdır. Kuralsızlığın bir rastgelelik
olduğu düşünüldüğünde, kuralsız bir iletişimin dolayısıyla kuralsız bir dilin olmasının da
mümkün olmadığı görülür. Dolayısıyla, dil kurallar bütününden oluşan bir sistemdir. Bu durum
hem yazılı dil hem sözlü dil için geçerlidir ve dahası diller arasında kurallılık sınıflandırması
yapmak da bilimsel anlamda pek mümkün gözükmemektedir.

Dilin kuralları nereden kaynaklanır? Grady (1996) bütün dillerin sözlü olduğunu
dolayısıyla bir ses bilimsel sistem sahip olduğunu, aynı zamanda bütün dillerin sözcüklere ve
sözcüklerin birleşmesinden oluşan tümcelere sahip olduğunu bunun da dillerin aynı zamanda
biçimbilimsel ve söz dizimsel kurallara sahip olduğunu gösterdiğini belirtir. Bunlara ek olarak,
sözcüklerin ve tümcelerin bir anlam ilettiği dikkate alındığında, dilin aynı zamanda
anlambilimsel ilkelere de sahip olduğunu kestirebiliriz. Öyle ki, insan eliyle yapılmış yapay
diller, örneğin C, Java, Matlab gibi programlama dillerin içinde bu türden kurallar söz
konusudur. Programlama dillerinde yazdığımız her kodun bir söz dizim kuralı, ses bilimsel
kuralı olmasa da yazım kuralı, bir anlamı ve yerine getirdiği bir işlev vardır. Tabii ki insan dili
çok daha gelişmiş bir sistemdir ve çok anlamlılığa izin verirken programlama dilleri gibi insan
eliyle üretilen yapay dillerde, böylesi bir durum söz konusu değildir.

Aşağıda MATLAB adlı programlama dilindeki çizim yapmak için kullanılan PLOT
komutuna ilişkin yardım bilgisi bulunmaktadır. Bu bilgi izlendiğinde, Plot komutunun söz
diziminin PLOT(X,Y) olduğu görülmektedir. Diğer bir deyişle, çizim yapmak için PLOT yazıp
parantez açıp ilk değişken olan X’i yazmak sonra araya virgül koymak ve ikinci değişken olan
Y’yi yazmak ve parantezi kapatmak gerekir. Bunlardan herhangi birisi yanlış yapıldığında söz
dizimsel yapı bozuk olacağından program da hata verecektir. Bu söz dizim içindeki X ve Y
tıpkı bir tümcedeki sözcükler gibi anlambilimsel içeriğe sahiptir. X ve Y’nin birer vektör
olduğu ve birbirine karşı çizdirildiği anlaşılmaktadır. Yardım bilgisinde X ve Y
değişkenlerinden birinin anlambilimsel içeriği değiştirdiğinde, örneğin bir vektör değil de
matris olduğunda vektör olan değişkenin matris olan diğer değişkenin satır ya da sütunlarına
göre sıralanacağı belirtilmektedir. Sonuç olarak, söz dizimsel, anlambilimsel ve ses
bilimsel/yazımsal kurallar esasen bütün diller için geçerlidir.

7
 Dolayısıyla, diller hakkında yaptığımız “kurallı”, “kuralsız”, “çok kurallı” “az kurallı”
gibi tanımlamalar tamamen öznel algılamaları içermektedir. Bütün dillerin dil bilgisi kuralları
vardır. Kuralsızlık beraberinde öngörülemezliği, anlaşılamazlığı ve öğrenilemezliği de
getireceği için kuralsız bir dil dendiğinde artık dilden bahsetmek de mümkün olmayacaktır.

1.1.2. Dil, doğuştan getirilen insana özgü bir sistemdir.

Dilin nasıl edinildiği, insanın gelişmiş bir dil yeteneğine sahipken böylesi bir sistemin
diğer canlılarda neden görülmediği dil incelemelerinin temel konularından olmuştur. Chomsky
(1965) insanın dil yetisinin doğuştan geldiğini öne sürmektedir. Ona göre, insan zihni, doğuştan
dil edinmesine olanak sağlayan bir alt yapıya sahiptir. Dil edinim düzeneği (language
acquisition device) adını verdiği bu yapı, bir bebeğin anne ve babasından sınırlı sayıda dil
girdisi ile karşılaşmasına rağmen, kısa bir süre içerisinde dil edinmesini sağlamakta, dahası
sınırlı sayıda kuralla sınırsız sayıda üretim yapabilmesine olanak tanımaktadır.

70’li yıllarda hayvanlar üzerinde yapılan dil çalışmaları da dilin insana özgülüğü savını
destekleyen bulgular ortaya koymuştur. Nim Projesi bu çalışmalardan biridir. Nim Projesinde,
bir şempanzeye dil öğretilmeye çalışılarak dilin gerçekten insana özgü olup olmadığı
incelenmiş ve bulgular uygun koşular sağlanmasına rağmen diğer memelilerin insanın
kullandığı dile benzer bir dil edinimi/kullanımı gerçekleştiremediğini göstermiştir. Dilin insana
özgülüğüne ilişkin diğer destekleyici bilgiler nöroloji ve genetik alanlarında gelmiştir. Paul
Broca, Broca adını verdiği insan beyninin sol ön alanının dilsel işlemlerle ilintili olduğunu ve
bu bölgede meydana gelen bir lezyonun dil bozukluklarının oluşumuna neden olduğunu ortaya
koymuştur. Broca alanında oluşan hasarlar dil bilgisel açıdan bozuk tümceler üretimine sebep
olmakla birlikte, konuşmanın motor gerçekleştirilmesini de olanaksız kılabilmektedir
(Rogalsky ve Hickok, 2011). İlerleyen dönemde Karl Wenicke, insan beyninin sol arka
kısmının (Wernicke alanı) anlambilimsel süreçlerle ilintili olduğunu, bu alanda oluşan bir
lezyonun akıcı ve dil bilgisel tümceler üretimini engellememesine karşın, anlamsal olarak
bozuk ve bağamdan kopuk tümcelerin üretimine sebep olduğunu belirtmektedir (Démonet ve
diğ., 1992). İnsan beyninde dile özel alanların bulunması dilin insana özgülüğünü ortaya koyan
önemli bulgulardır. Dilin insana özgülüğüne ilişkin bir diğer kanıt genetik biliminden
gelmektedir. İnsanda bulunan FOXP2 geni mutasyona uğraması durumunda konuşma ve dil

8
becerilerinde ciddi kayıplar oluşmaktadır (Lai ve diğ. 2001). Bu bulgular, söz konusu gen ile
dil becerisi arasında güçlü bir ilişki olduğu iddialarının oluşmasına sebep olmuştur.

Nim Projesi

Kısa adıyla Nim, uzun adıyla Neam Chimpsky iki haftalıkken bir aileye teslim edilmiş
ve İşaret Dili Öğretilerek dil gelişimi ve kullanımı Columbia Üniversitesi araştırmalarınca
gözlemlenmiş bir şempanzedir. Dilin insana özgü olmasının olası nedenlerinden birisi, diğer
canlıların ses aygıtlarının dil için yeterli olanak sağlamaması olabilir. Ancak işaret dili edinmek
için ses telleri, dil, damak gibi aygıtlara ihtiyaç duyulmamaktadır. Dolayısıyla, eğer dil insana
özgü değilse, erken bir dönemden itibaren dile maruz bırakılan Nim’in de işaret dilini
edinebilmesi ve tıpkı insanda olduğu gibi üretici bir biçimde kullanabilmesi beklenmektedir.
Nim eğitildiği süre boyunca 125’e yakın işaret öğrenmesine karşın, kullandığı dilin insan
dilinden oldukça uzak olduğu görülmüştür. Çünkü; Nim öğrendiği işaretlerle sınırlı kalmakla,
dil kullanımı üretici bir yön taşımamaktadır. Nim’in 4 işaret birleşimiyle oluşturduğu yapılara
ilişkin şu üretimler örnek verilebilir (Terrace, 1979).

Dilsel ifadeler Sıklık

Eat drink eat drink 15

Eat Nim eat Nim 7

Banana Nim banana Nim 5

Drink Nim drink Nim 5

Nim projesinin bulguları, dilin insana özgü olduğu, insanın diğer memelilerden farklı
olarak dil edinim düzeneği ile doğduğu görüşünü desteklemiştir.

Dil edinim sürecine ilişkin gözlemler de, dilin doğuştanlığına ilişkin önemli veriler
ortaya koyar. Aydın (2005) dil edinim sürecinde veri yoksunluğunda, hızlı bir şekilde,
kolaylıkla gerçekleşen ve düzeltmelerin büyük oranda etkisiz olduğu ve bütün bireylerin aynı
aşamaları geçirerek edindiği bir süreç olduğunu belirtmektedir.

Veri yoksunluğu: Anadili edinim sürecinde, çocuklar çevresinden sınırlı bir dil girdisi
alırlar. Başka bir ifadeyle, dil edinim sürecinde dildeki bütün olasılık kümesine yani dildeki
bütün tümcelere maruz kalmazlar. Buna karşın, insan dil edinim sürecinde edindiği kuralları
hiç duymadığı durumlara uygulama becerisine sahiptir. Dil edinim sürecinde sınırlı dil girdisi
ile karşılaşılsa da, bu girdinin tamamen önemsiz olduğu anlamına gelmez. Çünkü insan
zihnindeki dil edinmeyi sağlayan hazır düzenek ancak çevre ile etkileşim sayesinde çalışan bir
mekanizmaya dönüşür. Bir girdi olmaması durumunda dil ediniminin gerçekleşmesinde ciddi
sorunlarla karşılaşılır. Lenneberg’in (1967) ortaya attığı Kritik Dönem Hipotezine göre, anadili
edinim yeteneği belli bir dönemde gelişir ve bu dönemin bitimiyle sonlanır. Doğum ile başlayıp
erken ergenlik döneminde sona eren bu dönem, dil edinimi için bir fırsat penceresidir (window
of opportunity). Bu hipoteze göre, kritik dönem içerisinde dil edinimi oldukça kolay ve hızlı

9
gelişir, sadece dil girdisinin sağlanması dil edinimi için yeterlidir. Ancak Kritik Dönemin
geçilmesi durumunda, dil edinimi oldukça güçleşir hatta kimi yapılar asla edinilemez hâle gelir.
Kritik Dönem Hipotezini destekleyen vahşi çocuk, Amala ve Kamala, Genie, Halen Keller,
Chelsea, Isabelle gibi kimi ender vakalar da söz konudur. Bu vakalar dil ediniminde doğuştan
gelen düzenek kadar, bu düzeneğin kritik bir dönem içerisinde yeterli şekilde beslenmesinin de
dil edinimi için oldukça önemli olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle, insan diğer
canlılardan farklı olarak dil edinme kapasitesiyle doğar ancak belirli bir dönem içerisinde bu
kapasite kullanılmaz ve geliştirilmezse sönümlenir.

Genie Vakası (Curtiss, S.,1977)

Genie, çocuk sesine tahammül edemeyen babası tarafından 13 yaşına kadar sandalyeye
bağlı olarak oda hapsine maruz bırakılmıştır. Kurtarıldıktan sonra, dilbilimci Susan Curtiss
tarafından 8 yıl kadar incelenmiş ve eğitilmeye çalışılmıştır. Genie 13 yıl boyunca neredeyse
hiç dil ile temas etmemiştir. Ses çıkarması yasaktır. Kimseyle etkileşime girmemiştir. Odasında
radyo ve tv yoktur. Kurtarıldığında rattle, bunny, red gibi birkaç kelime bildiği gözlemlenir.
Eğitiminin ilk aylarında çok hızlı yol alınır. Özellikle sözcük öğrenme hızı çok iyidir. Renkler,
şekiller, nesneler, soyut kavramları hızla öğrenir. Ancak söz dizim açısından ilerlemesi oldukça
yavaştır. İlk dört yılın sonunda Genie’nin geldiği nokta, 3-4 yaş civarı bir çocuğun ya da Broca
afazisi geçirmiş bir hastanın dil düzeyi kadardır.

Helen Keller Vakası

1880 doğumlu Helen Keller, 20 aylıkken ateşli bir hastalık sonucu sağır, kör ve dilsiz
kalır. Eğitmeni, Anne Mansfield Sullivan çok uzun yıllar Hallen ile ilgilenir. Kullandığı ilk
yöntem Helen’in avuç içine parmaklarıyla dokunarak iletişime geçmektir. Helen’e Braille
alfabesini öğretir. Helen’in en büyük avantajı, hayatının ilk 20 ayında dilsel girdiye maruz
kalmasıdır. Helen Keller konuşma, duyma ve görme yetisine sahip olmasa bile dil edinir. Hatta
çok ilgi gören birkaç tane kitap yazar.

Genie ile Helen Keller vakası birbirine karşıt iki örnek olay olarak düşünülebilir.
İlkinde herhangi bir fiziksel sorun olmamasına rağmen Kritik Dönemi dilsel veriden yoksun
geçiren bir çocuk söz konusuyken, ikincisinde Kritik Dönemin en azından bir bölümünde dilsel
girdiye maruz kalmış ancak henüz 20 aylıkken dokunma ve koku alma dışında başka bir duyusu
kalmamış bir çocuk söz konusudur. Buna karşın ilk örneği oluşturan Genie’de dil edinimi
sağlanamazken Helen Keller’de dil edinimi gerçekleşmiştir.

Aynılık: Anadili edinim sürecinde sağlıklı bütün çocuklar edinim süreci için eşit bir
potansiyele sahiptir. Dahası, anadili edinim süreci incelendiğinde, kişiden kişiye değişmeyen
bir aynılık söz konusudur. Örneğin; hiçbir çocuk eylem ile adın bir araya getirilmesi ile
oluşturulan Eylem Öbeğini (Ör; okula git) Zaman Öbeğinden (Ör; Okula git-ti) ya da Çekim
Öbeğinden (Okula git-ti-m) önce oluşturamaz. Dolayısıyla, edinim sürecinde doğal bir sıra söz

10
konusudur. Hatta bu sıra büyük oranda ikinci dil edinim süreci için de geçerlidir. Söz gelimi,
İngilizceyi ikinci dil olarak edinen bir yetişkin büyük oranda İngilizceyi anadili olarak edinen
bir çocukla aynı evreleri geçirerek edinim sürecinde ilerler. Örneğin İngiliz çocuklar anadili
edinim sürecinde geçmiş zaman yapılarını edinirken öncelikle geçmiş zaman eki –ed’yi
edinirler. Daha sonra, bu eki aşırı genelleştirerek bütün eylemlere uygularlar ve “*I goed to the
kitchen.” gibi bozuk yapılar üretirler. Kimi eylemlerin geçmiş zaman biçimlerinin değiştiğini
(go-went örneğindeki gibi) edinmek edinimin bir sonraki aşamasıdır. Benzer bir süreç
İngilizceyi ikinci dil olarak edinen yetişkin bireyler için de söz konusudur. Dolayısıyla, dil
edinim süreci aynı bütün bireyler için aynı basamakların takip edildiği bir süreçtir (Gass ve
Selinker, 2001).
Hız: Dil edinimi oldukça hızlı gelişen bir süreçtir. Çocuklar 2.5-3 yıl gibi bir süre
içerisinde temel dil yapılarını edinir. 5 yaşında yetişkinlerinki kadar karmaşık tümce yapıları
kurabilir.

Kolaylık: Sağlıklı bir bireyin dil edinimini sağlamak için ihtiyacı olan tek şey dilsel
girdidir. Çevreden dil verisi sağlandığı sürece, bir çocuk dil ediniminde herhangi bir sorun
yaşanmaz.

Düzeltme: Dil edinimi süreci, çevreden gelen düzeltmelerin herhangi bir etkisinin
olmadığı bir süreçtir. Bunda dil edinim sürecinin kendi içerisinde bir aşamalılık içermesi ve
kuralların bir varsayım-sınama süreci ile içselleştiriliyor olması önemli rol oynamaktadır.
Örneğin “*Ben parka gitti.” diyen bir çocuğa “gitti değil gittim.” diyerek düzeltme yapmak
büyük ölçüde faydasız olacaktır. Çünkü Çekim Öbeğini edinebilmesi için öncelikle edinmesi
gereken başka yapılar söz konusudur. Düzeltmelerden bağımsız olarak her yapı zamanı
geldiğinde edinilir.

Sonuç olarak, dili insan dilindeki gibi gelişmiş bir yapı olarak ele aldığımızda, dilin
insana özgü olduğunu söyleyebiliriz. Peki, hayvanların dili yok mudur? Yoksa nasıl
haberleşmektedirler? Şüphesiz dile daha geniş bir perspektifte baktığımızda, hayvanların
haberleşmek için kullandığı sistemi de dil olarak değerlendirebiliriz. Ancak bu dil hiçbir zaman
çok anlamlılık taşımayan, üretken olmayan, tek yönlü bir iletişime izin veren bir dildir. Bu
açıdan hayvan dili, insan dilinden tamamen farklılaşır. İnsan dili ile hayvan dili arasındaki temel
farklılıklar şu şekilde özetlenebilir2:

2
Bu tablo Başkan, Ö. (2003) ve Günay, D. (2004) temel alınarak hazırlanmıştır.

11
 İnsan Dili Hayvan Dili

Dilin dolaylılık derecesi yüksektir. Dilin dolaylılık derecesi yoktur.

Dildeki işaretler oldukça zengindir. Dildeki işaretler sınırlı sayıdadır.

İşaretlerin kullanımında bilişsel bir süreç İşaretlerin kullanımında içgüdüseldir.

vardır.

Dil kullanımının amacı; fizyolojik ve Dil fizyolojik ve yaşamsal etmenler için

yaşamsal etmenlerle sınırlı değildir. vardır.

Dil bir iletişim aracıdır. Dil bir haberleşme aracıdır.

Dilde yapay göstergeler ve soyutlama vardır. Dilde yapay göstergeler ve soyutlama yoktur.

Tür içinde farklı dil dizgeleri (Türkçe, Tür içinde (örneğin arılar) tek bir dil dizgesi
İngilizce gibi) vardır vardır.

1.1.3. Dil, evrensel nitelikli bir dil bilgisi temeline dayanır.

Dünya dillerinin çeşitliliği göz önünde bulundurulduğunda, dil bilgisinin evrensel

olduğu iddiası ilk bakışta temelsiz bir iddia gibi gözükür. Bu kadar farklı dilin ortak, evrensel
bir dil bilgisine dayandığı iddiası aşırı gelebilir. Hâlbuki önceki bölümlerde de değindiğimiz
gibi, dil zihinsel bir ürünse diğer bir deyişle, beyinde şekilleniyorsa dile ilişkin insandan insana,
toplumdan topluma değişmeyecek birtakım temel ilkelerin geçerli olması gerekir. Çünkü dil
sistemi, görme ya da işitme sistemimiz gibi girdiyi kendi iç dinamiklerine göre işlemleyen bir
sistemdir. Nasıl Çinlilerin görme sistemi ile Türklerin görme sistemi, Portekizlilerin işitme
sistemi ile Japonların işitme sistemi arasında bir farklılık yoksa dil sisteminde de bütün diller
için geçerli olan yani evrensel nitelikli dil bilgisi ilkelerinin bulunması gerekir.

Peki, yine de diller arasında farklılıklar yok mudur? Anadili Türkçe olan bireyler
İngilizce öğrenme sürecinde, iki dil arasında pek çok yapısal farklılığın olduğunu hemen sezer.
Ancak diller arası çeşitlilik diğer bir deyişle, değiştirgenler (settings) evrensel dil bilgisi
varsayımını yıkan bir durum değildir. Chomsky (1991) insan zihninde var olan evrensel dil
bilgisinin insanın dili kısa sürede edinmesini sağladığını öne sürer. Diğer bir deyişle, insan
doğuştan evrensel nitelikli birtakım dil bilgisi ilkelerle doğar. Doğumdan sonra bu içsel ilkeler,
bulunduğu dil çevresinin kurallarına göre ayarlanır. Örneğin, öbek yapılar oluşturma insanın
doğuştan getirdiği bir dil yetisidir. Türkçeyi anadili olarak konuşan her birey “Ben arkadaşımın
arabasını binanın önüne park ettim.” gibi bir tümceyi 1b’deki gibi değil 1a’daki gibi parçalara
ayırma eğiliminde olacaktır.

(1) Ben arkadaşımın arabasını binanın önüne park ettim.

(1a) Ben /arkadaşımın arabasını/ binanın önüne/ park ettim.

12
 (1b) Ben arkadaşımın/ arabasını binanın/ önüne park ettim.

Çünkü her anadili konuşucusu “arabasını binanın” gibi bir öbek olmayacağını ancak
“arkadaşımın arabasını” gibi bir öbeğin olabileceğini sezgisel olarak bilir. Dahası, anadil
konuşucusu “arkadaşının arabası” öbeğindeki iki sözcükten birisinin (arabası) öbekte daha
temel rol onadığını, diğer bir deyişle gerek anlambilimsel gerek öbek yapı kuralları açısından
daha önemli olduğunu da çıkarır. Tamlanan ya da baş (head) olarak adlandırabileceğimiz bu
sözcükler Türkçede hep tamlayandan ya da tümleçten (complement) daha sonra gelir. Bu
nedenle, Türkçe tıpkı Japonca, Korece gibi baş-son (head-final) bir dil olarak nitelendirilir.

arkadaşımın arabası

tümleç (tamlayan) baş (tamlanan)

İngilizcede ise, aynı öbekleme mekanizması işlemesine karşın tamlayan (tümleç) ile
tamlanan (baş) arasındaki sıranın değişerek tamlananın tamlayandan daha önce geldiği görülür.
Bu nedenle de, İngilizce, Almanca, İspanyolca gibi diller Baş-ilk (Head-initial) diller olarak
adlandırılır. Bu duruma yukarıda verdiğimiz tümcenin İngilizce biçimi üzerinden bakalım:

(2) I parked the car of my friend’s in front of the building.

in front of the building

baş (tamlanan) tümleç (tamlayan)

Görüldüğü gibi, tümceyi oluşturan yapıların öbeklerden oluşması, bir öbeği oluşturan
iki sözcükten birinin diğerine göre daha önemli bir rol üstlenmesi evrensel nitelikli bir dil bilgisi
ilkesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu temel rolü oynayan üyenin (tamlanan/baş) diğer
üyeye göre bulunduğu konum dilden dile değişebilmektedir. Dolayısıyla, baş-son ve baş-ilk
olmak bir değiştirgen olarak gözükür. Ancak bu değiştirgen de evrensel dil bilgisi tarafından
belirlenmektedir. Çünkü dünya dillerinde öbek yapı içeresinde baş-son ya da baş-ilk olma
dışında bir alternatif bulunmamaktadır.

Sonuç olarak, dile baktığımızda, bütün diller için geçerli olan ilkelerin ve dilden dile
değişiklik gösteren ayarların bulunduğu bunların bir bütün olarak evrensel dil bilgisini
oluşturduğu görülmektedir. Bir çocuk doğduğu anda öbekleme ilkesine sahiptir. Ancak bu
öbeği nasıl ayarlayacağı (baş-ilk mi baş-son mu olacağı) içinde bulunduğu dilin özelliğine göre
belirlenecektir.

13
 1.1.4. Dil, üretkendir.

Dilin üretkenliği denildiğinde, genellikle akla ilk olarak dilin sanatla özellikle de
edebiyatla ilişkisi gelir. Bu bakış açısına göre, dil bir üretkenliğe, yaratıcılığa sahiptir. Çünkü,
dil metafor üretimine olanak tanır. Esasen dilin sanat amaçlı kullanımına bakmaksızın gündelik
kullanımı için de üretkenlikten bahsetmek mümkündür. Dil üretkendir, çünkü dil sınırlı sayıda
sözcük haznesi ve sınırlı sayıda dil bilgisi kuralına sahip olmasına karşın, sınırsız sayıda tümce
üretimine olanak tanır. Öyle ki, bir birey daha önce hiç duymadığı bir tümceyi üretme
kapasitesine sahip olmakla birlikte, ilk kez duyduğu bir tümceyi de anlamlandırabilir. Örneğin
anadili Türkçe olan sağlıklı her birey aşağıdaki gibi karmaşık bir tümce yapısı üretebilir ve ilk
kez duyuyor olsa bile anlamlandırabilir. Diğer bir deyişle, dil sınırlı sayıda kural ile sınırsız
sayıda tümce üretmeyi sağlar.

(3) Fakülteye giderken gördüğüm öğrencimin yanında oturan çocuğun bu yıl mezun
olduğunu biraz önce öğrendim.

Dilin bu özelliği dilbilim alanının da temel araştırma sorularından birini oluşturur. İnsan
zihninin sınırlı sayıda yapı ile sınırsız tümce üretebilmesi, buna olanak tanıyan dilin altında
yatan kurallar bütününün neler olduğu dilbilimin önemli araştırma sorularındandır.

Gündelik dilin üretici bir diğer görünümü kavramsallaştırma süreçleriyle karşımıza

çıkar. Bilişsel dilbilim çerçevesinde bakacak olursak edebiyat dışında gündelik hayattaki
dilimiz de metaforiktir (Lakoff ve Johnson, 1980). Çünkü insan metaforlarla düşünür.
Aşağıdaki tümceye bakalım:

(4) Bayram nedeniyle, dolar fiyatı yükseldi, altın fiyatı düştü.

Neden dilde doların karşılık geldiği miktardaki artmayı “yükselmek” azalmayı ise,
“düşmek” eylemleriyle karşılarız? Bilişsel dilbilim bu dilsel metaforların altında insan zihninde
“çok olan yukarıdadır” ve “az olan aşağıdadır” gibi bir kavramsallaşmanın yattığını söyler.
İnsanoğlunun çevreyle ve diğer bireylerle yüzyıllar süren etkileşimi, dilde böylesi bir bilginin
kodlanmasına sebep olmuştur. Böylece dilimiz miktar olarak fazlalığı fiziksel yön olarak
yukarıda, azlığı ise, aşağıda olma ile karşılayarak somutlaştırmıştır.

Sonuç olarak, insan dili gerek dil bilgiselleşme gerekse kavramsallaşma açısından
oldukça üretken ve yaratıcı bir görünüm ortaya koyar.

1.1.5. Dil, sürekli değişim ve dönüşüm içerisindedir.

Önceki bölümlerde değindiğimiz, dilin bir mekanizma olduğu, diğer bir deyişle,
kurallar bütünü olduğu görüşüne ek olarak dil ile güçlü bir anoloji kurulan bir başka kavram
daha bulunmaktadır: Organizma. Dilin organizma olması onun canlı olması, dolayısıyla
doğması, gelişmesi hatta ölmesi diğer bir deyişle sürekli bir değişim ve dönüşüm içerisinde

14
olmasıyla ilgilidir. Dahası, bu değişim dile bilgisayar, e-posta gibi sözcüklerin girmesi bazı
sözcüklerinde kullanımdan kalkmasıyla sınırlı değildir. Sözcüklerin anlamları, sesletimleri
hatta dil bilgisi kuralları da değişir. Örneğin Bugün İngilizce için olumsuzlaştırma eki olan
“not” 1200’lerden önce “ne” biçimindeydi ve bugün olduğu gibi eylemden sonra değil
eylemden önce yer alırdı. (Grady ve diğ., 1996)

(5) Ic ne seye not. (I don’t say /Söylemiyorum.)

(6) He ne speketh nawt (‘He does not speak / Konuşmuyor.)

Diller neden değişir? Bir an için avcılık ve toplayıcılık dönemindeki insanları

gözümüzün önüne getirmeye çalışalım. Yaşamını devam ettirmek, büyük oranda daha organize
avlanmaya, bir yırtıcının saldırısından kendini ve içinde bulunduğun topluluğu daha etkili
korumaya bağlıdır. Dolayısıyla, dilde bireyin canlılığını sürdürmesi için oldukça kullanışlı bir
araçtır. Bu dönemin koşulları için dilde gelişmiş bir soyutlama becerisine ihtiyaç var mıdır?
Büyük ihtimalle yoktur. Ancak çevre değiştikçe, sosyal ilişkiler çeşitlendikçe dil de bu değişime
ayak uydurmuştur. İnsan dilinin değişebilme ve genişleyebilme özelliği hayvanların kullandığı
iletişimden de farklılaşan bir yönünü oluşturmaktadır. Örneğin bir arının belirli bir komut için
vızıldaması her zaman aynı işlevi yerine getirecektir. Hiçbir zaman bir anlam genişlemesine
uğramayacak, farklı sessel nitelikler kazanmayacak ve farklı bir yoruma sebep vermeyecektir.
Ancak insan dili tüm bunlara izin verir.

1.2. Dilin Temel Bileşenleri

Herhangi bir amaç için dil kullandığımızda bir anlam iletiriz. Bu anlamı bir yapı
içerisinde sunmamız gerekir ve tüm bu kurgunun ses yoluyla iletilmesi gerekir. Bu durumda
dilin en temeldeki bilişenleri olarak a) anlam bilgisi, b) söz dizim ve c) ses bilgisi hemen
karşımızda belirir.

1.2.1. Dilin Anlam Bilimsel Özelliği

Riemer (2010) anlamdan bahsettiğimizde temel olarak üç kavramla iç içe olduğumuzu

belirtmektedir: dil, dünya ve insan zihni. Bir anlam oluştururken öncelikle nesnelerin dünyada
karşılık geldiği gerçeklik temel hareket noktalarımızı oluşturur. Ancak bu gerçeklik, insan
zihninde yorumlanarak yeniden oluşturulur. Çevremizdeki gerçekliğin şematize edilmiş
özellikleri kişiden kişiye değişmeyecekken, detaylandırılmış özellikleri daha bireysel bir anlam
taşıyacaktır. Bu, bizi çevreleyen doğanın çok temel elementleri olan “güneş”, “ay” için bile
böyledir. “Güneş” denildiğinde, herkesin zihninde ısı kaynağı olma, ışık kaynağı olma, gök
cismi olma (büyük bir kütleye sahip olma) anlam birimleri hemen belirecektir. Güneşin
%97’sinin hidrojenden oluşması gibi diğer pek çok özelliğine rağmen ısı, ışık, kütle
özelliklerinin belirginleşmesi bile güneşin anlamını oluştururken insan zihninin ve zihnin
çevreyle etkileşiminin ne kadar temel rol oynadığını göstermektedir. Bununla birlikte, güneş
dendiğinde herkesin zihninde farklı bir güneşin (doğan güneş, batan güneş, su kaynaklarını

15
kurutan, bronz bir tene kavuşmamızı sağlayan) belirginleşmesi de bu durumun bir yansımasıdır.
Üçüncü olarak, gerçekliğin zihnimde üretilmesinin çıktı olarak sunulması gerekir. Dil de bu
aşamada devreye girmektedir. Sözcükler, tümceler çok çeşitli yollarla bir anlamın iletilmesini
sağlar. Bu üç kavramı Ogden and Richards (1949) gösterge bilimsel üçgen (semiotic triangle)
ile temsil etmektedir:

Şekil 1: Gösterge bilimsel üçgen

Gönderge; bir dünya gerçekliğini ifade etmektedir. Bu bir nesne, olay ya da durum
olabilir. Düşünce; göndergelerin diğer deyişle, nesnelerin ve olayların zihnimizdeki sunuluş
biçimidir. Zihinsel temsilde göndergenin nesnel özellikleriyle birlikte bireysel algılamada etkin
rol oynar.

Sembol ise, dili karşılamaktır. Düşüncelerimizi bir sembolle, yani konuşma sesleriyle,
yazıyla ya da işaretlerle aktarırız.

Bu üç ana kavramın birbiri ile olan ilişkisine baktığımızda gönderge ile sembol arasında
bir nedensellik ilişkisinin bulunmadığı görülmektedir. Örneğin dünya gerçekliliği olan ağaç ile
bunun dil de karşılığı olan /a/, /ğ/, /a/,/ç/ harflerinin bir araya gelmesi arasında herhangi bir
nedensel ilişkisi bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu ilişkiye göstergenin (yani dilin) nedensizliği
ilkesi denilmektedir. Buna karşın, gönderge ile bunun zihinsel temsili arasında bir nedensellik
ilişkisi bulunmaktadır. Biz güneş nesnesini zihnimizde sıcaklık verme, ışık verme özellikleriyle
kodlarız çünkü gerçekten de güneş ısı ve ışık kaynağıdır. Benzer bir biçimde, zihnimizde oluşan
düşünce ile onun dile getirilişi arasında da bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Diğer bir
deyişle, güneşin ısı ve ışık verdiğini söylerim çünkü zihnimde böyle bir güneş imgesi
bulunmaktadır.

16
 Sonuç olarak, dil üretimimizin temel amacı; bir anlam üretmektir. Anlam üretim
sürecinde de gerek çevremiz gerek çevremizin zihnimizde yorumlanması gerekse bu durumun
dile dökülüşü temel rol oynamaktadır.

1.2.2. Dilin Söz Dizimsel Özelliği

Anlamı ifade etmek için sözcükleri bir yapı içerisinde bir araya getirmek gerekir. Ancak
bu, sözcüklerin bir zincirin halkaları gibi peş peşe sıralanması anlamına gelmez. Örneğin “Ben
okula gittim.” gibi bir tümce, önce “ben” ile “okula” sözcüklerinin sonra da “okula” ile “gittim”
sözcüklerinin birbirine bağlanması ile kurulmaz. Sözgelimi “git-ti-m” ile “ben” arasında da bir
ilişki bulunmaktadır. Dahası, bu ilişki “gittim” ile “okula” sözcüklerinin arasındaki ilişkiden de
farklı niteliktedir. Çünkü “git-ti-m” eylemi “okul” sözcüğüne yönelme durumunu (-A) yükler
ancak “ben” ile bir uyum ilişkisine girer (Bkz. Şekil 2). Görüldüğü gibi, dilde sözcüklerin bir
araya getirilmesi sürecinde söz dizim kuralları etkili olmaktadır.

ÇÖ

Ben Ç’

ZÖ -m

EÖ -ti

okul-a git

durum yükleme

uyum

Şekil 2: Durum yükleme ve uyum ilişkisi

Bütün sağlıklı anadili konuşucusu, kusursuz bir içsel dil bilgisine sahiptir. Örneğin
eğitim düzeyi, cinsiyeti, sosyoekonomik statüsü ne olursa olsun anadili Türkçe olan her birey,

17
nedenini söyleyemese de aşağıdaki tümcelerden 1 ve 2’nin dil bilgisel 3, 4 ve 5’in dil bilgisi
dışı olduğunu belirleyebilir.

1) Ben okula gittim.

2) Ali’nin okula gittiğini biliyorum.
3) *Ben okula gittin.
4) *İçin benim Ali bakkala gitti.
5) *Ali okulu gidiyor.
Söz dizim çalışmaları da neden 1 ve 2’deki tümceler dil bilgiselken 3 ve 5 tümceleri dil
bilgisi dışı olduğu sorusuna yanıt arar. Diğer bir deyişle, zihnimizde söz dizime ilişkin nasıl
kurallar var ki, anadili Türkçe olan hiçbir birey 3 ve 5’teki gibi tümceler üretmezken 1 ve 2’deki
gibi tümceleri sıklıkla üretiriz? Bir dilde tümce kurmak için gerekli olan bütün kurallar, anadili
konuşucularının zihinlerinde var olduğuna, diğer bir deyişle bu kurallar oldukça erken bir
dönemde edinildiğine göre dil bilgisi çalışmaları da kuralcı (perscriptive) bir bakış açısı yerine
betimleyici (descriptive) bir yöntem izlemelidir. Diğer bir deyişle, dil bilgisi incelemelerinin
amacı; iyi, doğru-kötü, yanlış kullanımları belirlemek, anadil konuşucularının nasıl konuşması
gerektiğini ortaya koymak değildir. Dil bilgisinin amacı; sesleri, sözcükleri bir araya getirirken
anadili konuşucularının uyguladıkları kuralları, içsel dil bilgilerinin ilkelerini ortaya koymaktır.

Sonuç olarak dilin temel bileşenlerinden olan söz dizim, dilin tümce düzeyindeki
yapılarını ile ilgilidir ve dildeki tümcelerin dil bilgisellik ya da dil bilgisi dışılık durumlarının
altında yatan kurallar söz dizim kurallarınca belirlenir.

1.2.3. Dilin Ses Bilimsel Özelliği

Bugün dilimizi kullanırken sadece sözlü değil yazılı dili de kullanıyoruz. Diğer bir
deyişle, dil kullanmak için konuşmak zorunda değiliz. Ancak yazı dili ve dolayısıyla harfler
aslında dile ilişkin doğuştan getirdiğimiz bilgiler değildir. Nasıl insanlık yazıyı bir ihtiyaç
olarak bundan yaklaşık 5500 yıl önce icat ettiyse, bugün de her toplum kendi yazı sistemini
okul çağıyla birlikte çocuklarına öğretmektedir. Dolaysıyla, ses ile harf birbiriyle tamamen
örtüşen olgular değildir. Ses oluşturma ve tanıma becerisini doğuştan getiririz ancak yazı
tanımayı 6-7 yaşlarımızda öğreniriz.

Dilbilimde seslerle ilgili iki alandan söz edilebilir: ses bilgisi (phonetics) ve ses bilim
(phonology). Ses bilgisi; insan dilinin seslerinin nasıl oluştuğunu, ne gibi nitelikler taşıdığını,
ses dalgalarıyla nasıl aktarıldığını, dinleyiciye nasıl ulaştırıldığını, dinleyicinin bu sesleri
alışını, kısacası dilin ve bildirişimin ses yönünü incelemektedir. Ses bilim ise, bu genel yapının
belirli bir dildeki görünümünü inceler. Diğer bir deyişle, ses bilgisi genel olarak dildeki seslerin
nasıl oluştuğunu incelerken ses bilim; belirli bir dildeki (Örneğin Türkçedeki) seslerin
özelliklerini inceler. İki kavram arasındaki farklılıklar şu şekilde aktarılabilir:

18
 Ses Bilgisi Ses Bilim

Ses bilgisi; seslerin ve ses birimlerin nasıl Ses bilim; sesleri tek başlarına değil; içinde
gerçekleştiği ile ilgilenmektedir. bulundukları dil sistemindeki ayırıcı
işlevlerine göre inceler.

Ses bilgisi belirli bir dilden bağımsız bir Ses bilim belirli bir dil için geçerlidir.
alandır.

Sesi anlamdan bağımsız bir biçimde inceler. Sesi anlamla ilişkili olarak inceler.

Sesin tözünü inceler. Sesin biçimini inceler.

“/a/ sesi nasıl oluşuyor?” gibi bir soruya yanıt “Türkçede /a/ sesinin özellikleri nelerdir?”
arar. gibi bir soruya yanıt arar.

Bir dilin ses bilimsel incelemesi o dilin ünlülerini, ünsüzlerini diğer bir deyişle sözcük
sınırları içinde kalan parçalı ses birimlerini (segmental phonemes) içermekle birlikte süre,
vurgu, ezgi gibi tümce düzeyinde olan parçalarüstü ses birimleri (suprasegmental phonemes)
de kapsar. Tüm bu özellikleri bir bütün olarak düşündüğümüzde ses bilimsel özellikler dilin
gerçekleşme aracı olduğunu görürüz. Zihnimizde oluşan olgular, düşünceler temel olarak ses
bilimsel özellikler sayesinde çıktıya dönüşür ve gerçeklik kazanır.

19
 İleri Okumalar İçin Öneriler

 Dil, Şu Büyülü Düzen. Doğan Aksan. Bilgi Yayınları.

 Dilbilim Akımları. Zeynel Kıran. Onur Yayınları.
 Contemporary Linguistics An Introduction. William O’Grady, Michael
Dobrovolsky, Francis Katamba. Longmann Press.

20
 Kaynakça

Aydın, Ö. (2005). İkinci Dilde Sözdizimin Edinimi. MS.

Başkan, Ö. (2003). Lenguistik Metodu. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Chomsky, N.(1965). Aspects of the Theory of Syntax. MIT Yayınları.

Chomsky, N. 1991a. Lingusitics and adjacent fields: a personal view. The Chomskyan
Turn. (yay.) A. Kasher, Oxford: Blackwell, 26-53.

Curtiss, S. (1977). Genie: A Psycholinguistic Study of a Modern-Day Wild Child.

London: Academic Press.

Grady, W., Dobrovolsky, M., Katamba, F. (1996). Contemporary Linguistics An

Introduction. 3. Baskı. Longman Birleşik Krallık

Günay, D. (2004). Dil ve İletişim. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Lenneberg, E.H. (1967). Biological Foundations of Language. Wiley.

Ogden, C. and Richards, I. (1949). The meaning of meaning. London: Routledge and
Kegan Paul.

Riemer, N. (2010). Introducing Semantics. New York: Cambridge University Press .

İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul. Boğaziçi

Üniversitesi Yayınevi.

Terrace, H. S. (1979). Nim. New York: Knopf.

Lai CS, Fisher SE, Hurst JA, Vargha-Khadem F, Monaco AP (2001). A forkhead-
domain gene is mutated in a severe speech and language disorder. Nature. 413 (6855): 519–23.

Corianne R. Ve Gregory H. (2011). The Role of Brocaʼs Area in Sentence

Comprehension. Journal of Cognitive Neuroscience 23:7.

Démonet JF, Chollet F, Ramsay S, Cardebat D, Nespoulous JL, Wise R, Rascol A,

Frackowiak R (1992). The anatomy of phonological and semantic processing in normal
subjects. Brain 115.

Gass, M. S ve Selinker, L. (2001). Second Language Acquisition: An Introductory

Course. London: Lawrence Erlbaum Associates, Publisher.

Lakoff, G. ve Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: The University of

Chicago Press.

21
2. DİL VE İLETİŞİM

22
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

2.1. Dil ve İletişim

2.1.1. Göndergesellik işlevi (Bağlam)

2.1.2. İleti İşlevi (Bildiri)

2.1.3. Anlatımsallık İşlevi (Verici)

2.1.4. Çağrı İşlevi (Alıcı)

2.1.5. İlişki İşlevi (Kanal)

2.1.6. Üstdil İşlevi (Kod)

2.2. İletişimin Etkililiği

2.3. Anlamda Uzlaşma

2.4. Dil, İletişim ve Güç İlişkileri

2.5. Sözel Olmayan İletişim

23
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) İletişimdeki ögeler nelerdir?

2) Dilin iletişimsel işlevleri nelerdir?

3) İletişimin etkililiği nelere göre belirlenmektedir?

4) Anlamda uzlaşmak için kullanılan temel stratejiler nelerdir?

5) Dilin kişiler arası güç ilişkileri içerisindeki rolü nedir?

6) Sözel olmayan iletişim nedir?

24
 Anahtar Kavramlar

 Bildirişim

 Verici

 Alıcı

 Bağlam

 Bildiri

 Kanal

 Kod

 İşbirliği ilkeleri

 Anlamda uzlaşma

 Karşılıklı görüş alışverişi

25
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Dil ve İletişim Dilsel iletişim (bildirişim)de rol Dilsel iletişimin özellikleri

oynayan etmenleri kavrar. örneklerle ortaya konur ve
kavratılır.
Dilin iletişimsel işlevlerini kavrar.

İletişimin İletişimin başarılı olması için gerekli İş birliği ilkeleri kuramsal

Etkililiği olan iş birliği ilkelerini kavrar. açıklamalarla ve örneklerle
kavratılır.

Anlamda Karşılıklı görüş alış veriş sürecinin Anlamda uzlaşma süreci

Uzlaşma devamılılığını ve anlamda uzlaşmayı kuramsal açıklamalarla ve
sağlayan etkileşimsel stratejileri kavrar. örneklerle kavratılır.

Dil, İletişim ve Dilin kişiler arası iletişimdeki rolünün Dildeki güç ilişkileri somut
Güç İlişkileri kavrar. örneklerle ve okuma
metinleriyle kavratılır.

Sözel Olmayan Jest ve mimiklerin iletşimdeki yerini Sözel olmayan iletişimin

İletişim kavrar. özellikleri örneklerle ortaya
konur ve kavratılır.

26
 2.1. Dil ve İletişim

İlkel dönemlerde daha organize avlanabilmeden bir arkadaşınızla sinema önünde

randevulaşmaya ya da bir siyasetçinin meydanlar önünde geniş kitlelere seslenmesine kadar
dilin kullanıldığı hangi bağlamı düşünürsek düşünelim dilin temel işlevi olarak iletişim hep
karşımıza çıkar. İletişim olgusu dil ile sınırlı olmamakla birlikte, iletişimi bu kadar gelişmiş ve
aynı zamanda karmaşık bir hâle getiren olgu da dildir. Vahşi bir ortamda bir yırtıcının
saldırısına uğradığımızı düşünelim. Gruptaki diğer bireyleri uyarmak için çığlık atmak yerine
“Herkes ağaca tırmansın.” gibi bir uyarı hayatta kalma açısından daha etkilidir ve daha nitelikli
bir iletişim sağlamaya olanak tanır. Ancak ders sırasında öğretmenin “Sınıf çok sıcak oldu.”
derken gerçekten sınıfın sıcaklığına ilişkin bir tespitte mi bulunduğu yoksa bir öğrencinin
pencereyi açmasını mı ima ettiğini çıkarsamak da iletişimin ve iletişimde dil kullanımının çok
açık bir sistemle işlemediğinin göstergesidir. Kılıç (2002) iletişim kavramının dil dizgesinin
yorumlanması ve göndericinin niyeti olarak iki temel yorumunun olabileceğini belirtmektedir.
Diğer bir deyişle, iletişim için üretilen dilin doğru çözümlenmesi (örneğin tümcedeki bütün
sözcüklerin anlamının doğru olarak bilinmesi) ve bu dili üreten kişinin niyetinin de doğru
biçimde yorumlanması gerekmektedir. Konuşan kişinin söylediklerinden dinleyicinin bir şey
anlamaması ya da farklı bir şey anlaması iletişimsel açıdan başarısızlığı doğuracaktır.
Dolayısıyla iletişim için dil bilgisel doğruluk iletişimi garanti etmemektedir.

Günay (2004) pek çok iletişim tanımının a) alıcı ve verici arasında gerçekleşme b)
aktarılan bir bildiri ve kullanılan bir kodun bulunması ve c) karşılıklı bildiride bulunma
kavramlarını içerdiğini belirtmektedir. Jakobson (1963) dilsel iletişim (bildirişim) modelinde
ise, iletişimin, dolayısıyla iletişimi sağlayan dilin temel olarak 6 işlevinin bulunduğunu öne
sürmektedir3:

2.1.1. Göndergesellik İşlevi (Bağlam)

İletişimin göndergesel yönü onun bağlam ile ilişkisini ve iletşimsel ögelerin nesnelerle,
olaylarla ya da zihinsel durumlarla ilişkisini ortaya koyar. Diğer bir deyişle, bir konuşucunun
söylediği sözcükler, tümceler dinleyicinin zihnindeki var olan bilgiler, değerler içerisinde bir
anlam kazanır. Dahası, zihinde kodlanan bilgiler her zaman ilk biçimiyle kalmazlar ve her yeni
girdiyle değişir. Bu açıdan bağlam, konuşucudan gelen iletinin, zihnin daha önceki bilgileriyle
yeni bir bütün oluşturması sürecidir. Yeni iletiler önceki bilgilerimizle ilişkilenerek, onlara
gönderimde bulunarak kodlanır. Bu süreçte dinleyicinin dünya bilgisi de oldukça temel bir rol
oynamaktadır. Jakobson (1960) göndergesel olmanın gösteren (denotative) ve bilşsel
(cognitive) olmakla ilişkili olduğunu iddia etmektedir. Aynı zamanda göndergesellik bir iletinin
hangi zemin üzerinde anlamlandırılacağını, dolayısıyla onun doğruluk değeri ile olan ilişkisini
de belirler. Aşağıdaki tümcelere bakalım.

3
Bu işlevlerle ilgili olarak alanyazında farklı adlandırmalar bulunmaktadır. Jakobson’un kullandığı asıl
adlandırma şu şekildedir: The Referential Function (Göndergesellik işlevi), The Poetic Function (İleti İşlevi), The
Emotive Function (Anlatımsallık İşlevi), The Conative Function (Çağrı İşlevi), The Phatic Function (İlişki İşlevi),
The Metalingual Function (Üstdil İşlevi).

27
 a) İnsanlar ölümlüdür.

b) İnsanlar ölümsüzdür.

a ve b tümcelerinin doğruluk değeri irdelendiğinde eğer bilimsel gerçeklik bağlamında

değerlendirilecek olursa a’nın doğru b’nin yanlış olduğu görülür. Ancak bu tümceleri bir bilim
kurgu bağlamı içerisinde anlamlandırmaya çalıştığımızda artık b tümcesi de bu yeni kurmaca
bağlam içerisinde doğru hâle gelebilmektedir. Dolayısıyla, görüldüğü gibi, iletinin
anlamlandırılması, onun doğru ya da yanlış nitelikleriyle etiketlenmesi içinde yorumlandığı
bağlam ve ilişki kurduğu gider kavramlarla anlaşılabilir.

Sonuç olarak, dil ve iletişim göndergeseldir çünkü bilişsel bir bağlam içerisinde
yorumlanır ve doğruluk değerinin belirlenmesinde bu bağlam etkilidir.

2.1.2. İleti İşlevi (Bildiri)

Dilin ileti ya da retorik işlevi mesajın oluşturulmasıyla ilintilidir. Günay (2004), bildiri
olarak adlandırdığı bu yönü şöyle ifade eder:

Alıcıya aktarılacak bir düşünce, bir duygu, bir eylem, bir niyet ya da başka bir
şeydir. Bildiri, hava titreşimleri, kâğıt üzerine anlam taşıyıcı olarak yapılmış her
türlü çizimler, şekiller, grafikler, bir el hareketi, kısaca iki ya da daha çok kişinin
arasında anlam taşıyıcı özelliği olan, anlam aktarmak için üretilmiş her türlü dilsel
ya da dil dışı gösterge ya da göstergeler topluluğudur. (Günay 2004; 232)

Görüldüğü gibi, retorik (iletisel) olma dilin şiirsel yönünden öte bir anlama sahiptir.
Çünkü dil şiirsellikle sınırlı değildir. Retorik işlev ifadeyi oluşturan birimlerin (örneğin;
sözcüklerin, renklerin) seçiliminden bunun tutarı bir bütün olmasını, diğer bir deyişle bir içeriğe
sahip olmasını ifade etmektedir. Bu içerik, verici ile alıcı arasındaki bağı da oluşturur. Diğer
bir deyişle, verici ile alıcı bir içeriği aktarmak için bir araya gelirler. İletişimin temel amacı da
budur.

2.1.3. Anlatımsallık İşlevi (Verici)

En yansız durumda bile bir ileti bir vericinin (konuşucunun) tutumunu ortaya koyar.
Dolayısıyla, iletişimde bilginin aktarıldığı bir kaynak olması gerekir. Dilsel kodlamayı da bu
verici yapmaktadır. Huber (2008) bir konuşucunun kendi duygularını dile getirmek üzere bir
şeyler söylediğinde ve bunu söylerken başka birisine bir şey aktarmayı amaçladığında, dili
kendisine yönelik olarak kullandığını belirtmekte ve böylece dilin anlatımsallık işlevinin ön
plana çıktığını vurgulamaktadır. Anlatımsal olma aynı zamanda, olaylara, durumlara ve
nesnelere ilişkin gerçekliğin konuşucu tarafından onun bakış açısıyla üretilmesi anlamına
gelmektedir.

28
 2.1.4. Çağrı İşlevi (Alıcı)

Konuşucunun ürettiği iletilerin her durumda bir muhatabı vardır. Diğer bir deyişle, bir
iletinin oluşturulma amacı; alıcıda (dinleyici) bir etki oluşturmaktır. Dilin çağrı işlevi onun alıcı
odaklı yönünü ön plana çıkartmaktadır. Bir konuşucunun ürettiği ileti dinleyiciyi belirli bir
amaç için harekete geçirmeyi amaçlıyorsa çağrı işlevini içerdiğini gösterir. Huber (2008) tüm
reklam metinlerinin, emirlerin, ricaların çağrı işlevini yerine getirdiğin belirtmektedir.

2.1.5. İlişki İşlevi (Kanal)

İletişimin sağlanabilmesi için konuşucu ve dinleyicinin varlığının yanı sıra bu iki

parametre arasında bir etkileşimin olması gerekmektedir. Dolayısıyla, iki yapı arasında sağlıklı
iletişimi sağlayan bir kanalın kurulması da iletişim için temel gereksinimlerdendir. Yazılı
iletişim sürecinde bunun için yazıya, sözlü iletişimde seslere, işaretlerle iletişimde de bir işaret
dizgesine ihtiyaç duyulmaktadır. Diğer bir deyişle, iletişimin gerçekleşmesi için somut bir yola
ihtiyaç duyulur. Bu süreç aynı zamanda iletişim sürecindeki anlamda uzlaşmayı (negatiotin of
meaning) içerir. Yani konuşucu ürettiği iletilerin doğru ve tam bir biçimde dinleyiciye ulaşıp
ulaşmadığını, istediği etkiyi oluşturup oluşturmadığını kontrol eder. Benzer süreçler dinleyici
için de söz konusudur. İletişim sırasında onarımlar, açımlamalar, sorular gibi pek çok yolla
konuşucu ile dinleyici arasında sürekli bir geri bildirim mekanizması kurulur. İşte bu ilişkilerin
tamamı, bir kanal vasıtasıyla gerçekleşir.

2.1.6. Üstdil İşlevi (Kod)

Günay (2008) bir bildiriyi doğru olarak çözümleyip yorumlamayı sağlayan her türlü
simge, gösterge ya da belirtkeler dizgesinin bir kod olduğunu belirtmektedir. Burada dilsel
olmak ile üstdilsel olmak arasındaki ayrım önemlidir. İnsanlar tümceler kurarak iletişim sağlar.
Oluşturduğu sözcükler, tümceler birer dilsel ifadedir ve bu durum dilin gerçekleşmesidir. Aynı
zamanda insan oluşturacağı dilsel yapıya ilişkin de kararlar verir. Bazı yapıları/sözcükleri
diğerlerine tercih eder, seçilen birimleri amaca uygun olarak düzenler, planlar İşte dilin bu işlevi
üstdilsel işlevidir. Dilsel yapı bir ürün ise, üstdilsel yapı o ürünün nasıl olacağını belirleyen
sistemdir. Dolayısıyla üstdilsel işlev dilin kod üretmesini düzenleyen ve kontrol eden daha
soyut bir düzlemi ifade etmektedir.

29
 İletişim modeli içerisinde yer alan ögeler ve bunların işlevi şu şekilde şematize
edilmektedir:

Bağlam Göndergesellik İşlevi

İleti İşlevi
Verici Bildiri Alıcı

Anlatımsallık İşlevi Çağrı İşlevi

Kanal İlişki İşlevi

Kod Üstdil İşlevi

Şekil 3: İletişim modeli ve dilin işlevleri
Konuyu telsiz haberleşmesi üzerinden örneklendirelim. Telsizle iletişime geçmek için
bir verici, bir de alıcı olmak üzere iki noktaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu iki noktamız denizde
seyreden verici konumundaki bir gemi ve alıcı konumundaki diğer gemiler olsun. Verici telsiz,
belirli bir kanaldan yani belirli bir frekans bandından alıcılara bir kod yani sinyaller gönderir.
Örneğin bir gemi 16. kanaldan 3 kez MAYDAY diyerek diğer gemilere aciliyet çağrısında
bulunur. Bu durumda kodumuz MAYDAY, bildirimiz ise, acil durum olmaktadır. Bütün bunlar
da tehlikeli durum haberleşmesi bağlamında anlam kazanmaktadır. Bu mesajı dinleyen bütün
gemiler vericinin batma, yanma gibi bir durum içinde olduğu yorumuna hemen ulaşır. Ancak
bu yoruma ulaşabilmek için vericinin bu mesajı başarılı bir şekilde göndermesi, diğer gemilere
bu sinyallerin başarılı bir şekilde ulaşması dahası alıcı konumundaki gemilerin 16. kanalı
dinliyor olması, MAYDAY kodunun neyi içerdiğini, hangi çağrıyı yerine getirdiğini bilmesi
gerekir. Bunlardan herhangi birisi eksik olduğunda örneğin 16. Kanal dinlenmediğinde ya da
MAYDAY’in anlamı bilinmediğinde iletişim sağlanamamış olacaktır.

2.2. İletişimin Etkililiği

Grice (1975) karşılıklı konuşmada iletişimin başarılı olabilmesi için birtakım ön

koşulların bulunduğunu belirtmektedir. Buna göre, iletişimin birtakım ilkeleri vardır ve
etkileşim sürecinde konuşucu ve dinleyiciler bu ilkelere göre hareket ederler. İşbirliği ilkeleri
(cooperative principle) olarak da bilinen bu ilkeleri Grice (1975) şu şekilde sıralamaktadır: a)
nitelik ilkesi (maxim of quality), nicelik ilkesi (maxim of quantity), bağıntı ilkesi (maxim of
relevance) ve üslup ilkesi (maxim of manner )

Nitelik İlkesi: Etkili bir iletişim için gerçekleri içeren katkılar yapılmalıdır. Bu
çerçevede, yanlış olduğuna inanılan şeylerin söylenmesinden kaçınılmalıdır ve yeterli kanıt
içermeyen diğer bir deyişle, desteklenemeyecek ifadeler kullanılmamalıdır. “Türkiye
Cumhuriyeti’nin başkenti neresidir?” sorusuna verilen “İstanbul” yanıtı nitelik ilkesine örnek
olabilir.

30
 Nicelik İlkesi: Konuşmada gerektiği kadar bilgilendirici katkıda bulunulmalı ve
gereksiz bilgi aktarımından kaçınılmalıdır. “Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti neresidir?”
sorusuna “Osmanlı İmparatorluğu döneminde Bursa, Edirne ve İstanbul başkent olmuştur.
Şimdi de Ankara Türkiye’nin başkentidir.” yanıtı nitelik ilkesinin ihlaline bir örnektir.

Bağıntı İlkesi: Söylenenler konuşma konusuna uygun olarak oluşturulmalıdır. “Türkiye

Cumhuriyeti’nin başkenti neresidir?” sorusuna “Türkiye’de 81 il vardır ve Ankara en kalabalık
ikinci ildir.” yanıtının verilmesi bağıntı ilkesinin ihlaline bir örnektir.

Üslup İlkesi: İletişim sürecinde anlaşılır olunmalıdır. Bu çerçevede, karmaşık

olmaktan, belirsizlikten kaçınılma, özlü olunmaya çalışılmalıdır. Bununla birlikte, konuşma
süreci belirli bir sıralı düzen izlemelidir. Yani bir organizasyon içermelidir.

Ancak iletişimin dinamikleri o kadar karmaşıktır ki, kimi durumlarda bu ilkelerden

birisinin ya da bir kaçının bilinçli olarak bozulması bir iletişim stratejisi hâline gelebilmektedir.
Madagaskar kültürüne ait yapılan gözlemler, bu durumların güzel bir örneğidir:

Madagaskar Kültüründe İletişim Biçimine Bir Örnek

Ochs Keenan (1976) Madagaskar kültüründe “açıklayıcı olma” ilkesini araştırmıştır.

Ochs Keenan, konuşmayı düzenleyen ilkelerin kültürlere göre ve toplumsal katmanlara göre
değiştiğini vurgular (1976: 67). Madagaskar halkı konuşma sırasında kendi kültürlerine özgü
nedenlerden ötürü gerektiğince bilgi vermeme eğilimindedirler. Konuşma sırasında verilmesi
gereken bilgi verilmezse konuşmacı saygın bir kimliğe kavuşur. Yani konuşmacı,
dinleyenlerin sahip olmadıkları bir bilgiye sahip olduğundan onlardan üstündür. (1976: 70).
Buna ek olarak bu toplumda bireyler diğer toplum bireyleri hakkında konuşmaktan kaçınırlar.
Eğer bir birey bir başkası hakkında konuşur ve bilgi aktarırsa kendisini suçlu durumuna
düşürmüş olur ve ailesi için bir utanç kaynağı olur. Ochs Keenan’ın bu topluma ilişkin olarak
yaptığı gözlemlerden biri de bireylerin çocukları için takma adlar kullanıyor olmalarıdır. Söz
gelimi, “cüce, köpek yüzlü” gibi takma adlarla “erkek çocuk, kız çocuk” gibi cins adlarla
çocuklarına seslenmektedirler. Bireyler kendilerine kan bağıyla bağlı çocuklar için bile bu tür
adlar kullanmakta ve belirsiz ad takımı ve sıfatları yeğlemektedirler. Buna ek olarak bir
eylemin eyleyeni belirtilmek istenmediğinde tümcelerde edilgen çatı yeğlenmektedir. Bunun
nedenini Ochs Keenan şöyle açıklar: Madagaskar kültüründe bireyler birbirlerini doğum
sırasında verilen adlarla anmaktan kaçınmaktadırlar. Bu özellikle çocuklar söz konusu
olduğunda tabu boyutu kazanmaktadır. Bu toplumun üyeleri tersi davranış olduğunda doğada
egemen olan kötü güçlerin çocuğu yaşayanlardan koparıp alacağına inanmaktadırlar. Böylece
bu toplumun üyeleri cins adlar ya da çok yaygın Fransızca adlarla çocuklarının diğer
çocuklardan farklılaşmasını engellemekte ve böylece gerçekleri bir ölçüde de olsa saptırarak
“açıklayıcılık” ilkesi yanında “doğruluk” ilkesini de bozmaktadırlar.

Kaynak: Yemenici, A. (2005). Söylem Çözümlemesinde Üç Temel Yaklaşım ve

Kültürlerarası İletişimde Söylem Çözümlemesinin Önemi. Dilbilim Araştırmaları.152-166.

31
 2.3. Anlamda Uzlaşma

Önceki bölümlerde aktardığımız gibi, iletişimde alıcı, verici, bağlam, kanal, kod, bildiri
gibi birtakım temel etmenler bulunmaktadır. Dahası, iletişimin başarılılığını sağlayan birtakım
ilkeler de söz konusudur ve iletişim, kültürel etmenlere göre de toplumdan topluma değişebilen
yeni parametrelere sahip olabilmektedir.

İletişim sürecinde esasen ortak bir anlam oluşturulmaya ve bu anlamda uzlaşılmaya

çalışılır. Doughty ve Pica (1986) özellikle ikinci dil edinicilerinin iletişimlerinde anlamda
uzlaşma sürecinde gözlemledikleri etkileşim özelliklerini; a)anlamı kontrol etme, b) açıklama
isteme, c) onaylamayı kontrol etme, d) yineleme biçimleri olarak sınıflandırmaktadır.

Anlamı Kontrol Etme: Konuşucunun ürettiği sözcenin dinleyici tarafından tam olarak
anlaşılıp anlaşılmadığını denetlemesi (Long, 1980; Doughty ve Pica, 1986 ). Karşılıklı konuşma
sırasında sıklıkla kullanılan “anladın mı, tamam mı, doğru mu” gibi ifadeler çoğu zaman
iletilmek istenenin, dinleyici tarafından doğru bir şekilde anlamlandırılıp anlamlandırılmadığını
kontrol etmeye yöneliktir.

Açıklama İsteme: Karşılıklı görüş alışverişi sürecinde dinleyicinin konuşucunun

ürettiği sözceyi anlamlandıramadığı durumlarda daha fazla açımlama yapmasını ifade
etmektedir. Açıklama isteme; genellikle dinleyicinin ne, nerede, niçin, nasıl, ne zaman
sorularını, eklenti soruları ya da konuşucuya “anlamadım”, “… ne demek?” biçiminde
yönelttiği ifadeleri içermektedir.

Onaylamayı Kontrol Etme: Karşılıklı görüş alışverişi sürecinde dinleyicinin duyduğu

sözcenin doğruluğundan emin olmak amacıyla konuşucunun sözcesinin tamamının ya da
anlamlandırma açısından sorun yaratan kısmının tekrarını ifade etmektedir.

Yineleme Biçimleri: İletişimde görüş alışverişinde bulunurken konuşucunun daha önce

ürettiği sözcesiyle ilgili yineleme ya da açımlama yapma gibi işlemlere başvurduğu da
görülmektedir. Burada konuşucunun kendi ürettiği sözcesindeki bir hatayı düzeltmek,
oluşabilecek yanlış anlaşılmaları önlemek ya da konuşma sürecini geliştirmek gibi amaçların
olduğu söylenebilir. Bu amaç çerçevesinde, başvurulan yollar onarım, önleme ve tepki olarak
ifade edilmektedir (Ellis,1994; Pica ve Doughty, 1985). Diğer bir deyişle, iletişim sırasında
yinelemenin amacı yanlış anlamayı düzeltme olabileceği gibi olası bir yanlış anlamayı önleme
ya da konuşmanın gelişimine katkı sağlamak yani tepkide bulunmak olabilmektedir.

Sonuç olarak, iletişim süreci içerisinde etkileşimi ve anlamda uzlaşabilmeyi

barındırdığından bunu sağlamak için çeşitli stratejilerin izlendiği görülmektedir. İletişim
sürecindeki katılımcılar etkileşimi sürecinin kesilmesini engellemek ve karşılıklı konuşmayı
sürdürmek için anlamı kontrol etme, açıklama isteme, onaylamayı kontrol etme, yinelemelerde
bulunma gibi stratejiler izleyebilmektedir.

32
 2.4. Dil, İletişim ve Güç İlişkileri

Dilin iletişimsel boyutunu inceleyen söylembilim çalışmalarından Eleştirel Söylem

Çözümlemesi çerçevesinde gelişen yaklaşımlar iletişim sürecinde dil kullanımının her durumda
bir güç ilişkisini yansıttığını, dolayısıyla dil kullanımının her durumda politik bir yönünün
olduğunu vurgulamaktadır. Buradaki politik yön sadece politik söylemin yapıtaşlarını değil,
aynı zamanda konuşanlar arasındaki hiyerarşik ilişkinin dile yansımasını ifade etmektedir. Söz
gelimi, annemizle konuştuğumuz dil ile çocuğumuzla konuştuğumuz dil, bir lokantadaki
garsonla konuştuğumuz dil ile patronumuzla konuştuğumuz dil aynı değildir.

Bu durumlara “sen” adılının kullanımından yola çıkarak örneklendirmeye çalışalım.

Bilindiği gibi “sen” adılı Türkçede ikinci tekil kişiyi, yani konuşma bağlamındaki dinleyiciyi
kodlayan bir adıldır. Ancak farklı iletişim durumlarında tek başına “sen” adılının kullanımının
bile iletişimde önemli bir rolü olduğu görülmektedir. Örneğin; bulunduğu bağlam açısından
kendisinden daha üst bir statüde bulunan bir kişiyle konuşurken bu statü farkını kaldırmak
amacıyla “siz” yerine “sen” tercih edilebilir. Bir velinin bir öğretmene “Sen bu çocuklara nasıl
eğitim veriyorsun!” tümcesini kullanması bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Burada veli
“siz” yerine “sen” adılı kullanarak kendisini hesap sorabilir bir konuma taşımayı hedefleyebilir.
Aynı şekilde, böyle bir bağlamda “sen” kullanımının sebebi, düşük sosyokültürel gruba ait
olmak da olabilir. Diğer bir değişle, veli bir güç ilişkisi gözetmeksizin böyle bir bağlamda “siz”
diye hitap edilmesi gerektiğini bilmeksizin “sen” adılını kullanıyorsa, bu durumun kaynağı
yeterli eğitimsel geçmişe sahip olmaması olabilir. Bir arkadaş ortamında yeni tanıştığınız
birisine “Sen de bizimle yemeğe gelsene!” dediğimizde buradaki “sen” aradaki mesafeyi
azaltmayı ve samimiyet oluşturmayı sağlayabilir. Ancak çok samimi iki arkadaştan birisini
diğerine “sen” diye hitap etmesi, aradaki mesafenin açılmasına işaret ediyor da olabilir.
Gündelik yaşamında birbiriyle teklifsiz konuşan iki arkadaştan birinin “Ali, sen sunumla
ilgilenirsin değil mi?” tümcesini kurması ve “sen”i özellikle belirtmesi resmiyet oluşturma,
konunun ciddiyetini sezdirme ve sorumluluk yükleme amaçlarını güdüyor olabilir.

Benzer durum kimi zaman eklerde dahi görülebilmektedir. Türkçede eylemleri geçmiş
zamanda gerçekleştiğini belirtmek için –DI ve -mIş eklerinin kullanıldığını biliriz. Bu iki ek
arasındaki tek farklılık tanıtsallık değildir. Tümcelerimizi –DI ile çekimlediğimizde ürettiğimiz
tümcenin bilgisel sorumluluğunu da alır. Ancak –mIş kullanımında tam tersine ürettiğim
tümcedeki bilginin sorumluluğunu almayız. Aşağıdaki tümcelere bakalım.

1) Elektrik faturasını ödemeyi unuttum.

2) Elektrik faturasını ödemeyi unutmuşum.

Her iki tümce de “elektrik faturasının ödenmesinin unutulması” bilgisini içermesine

karşın iki tümcede de tümceyi üreten ile tümcedeki bilgi sorumluluğu arasındaki ilişki
farklılaşmaktadır. Konuşucu 1. tümcede unutma eyleminin sorumluluğunu ikinci tümceye göre
daha fazla almaktadır. Diğer bir deyişle, 2. tümcede unutmuşum diyen konuşucu –mIş ekiyle
sanki unutma eyleminden kendisinin sorumlu olmadığı izlenimini yaratabilmektedir.
“Unuttum.” ifadesi ise, daha fazla sorumluluk alan bir ifadedir.

33
 Sonuç olarak, farklı bağlamlar içerisinde kullandığımız dil değişebilmekte ve bu
değişimde içerisinde bulunduğumuz güç ilişkileri belirleyici rol oynayabilmektedir. Kimi
durumlarda rica ifadeleri kullanırken kimi durumlarda emir ifadeleri kullanmak bu güç ilişkileri
içerisindeki konumumuzla ilintili olabilmektedir.

Okuma Metni

Güç İlişkileri İçerisinde Dil Kullanımı

(Bu yazı güç ilişkileri ve dil kullanımını ele alan “Yalın Hayır ve İncelik(sizlik) Derecesi
“ başlıklı makalenin bir bölümünü oluşturmaktadır.)

İnsanların hayatları da kirpilerin kış aylarında yaşadıklarına benzer. Yaşamlarında

sürekli bir denge kurma çabası içindedirler. Sosyal varlıklar olduklarından, bir taraftan
toplumun bir parçası olmak, toplum tarafından kabul edilmek, takdir edilmek isterlerken, diğer
taraftan zaman zaman tek başlarına kalmayı, istediklerini yapabilmeyi, gerekirse HAYIR
demeyi arzu ederler. Ancak, HAYIR deme özgürlüğünü kullanmadan önce, konuşmacılar,
acaba karşımdaki insanı kırabilir miyim, onu kendimden uzaklaştırır mıyım, küstürür müyüm
diye düşünürler. Araştırmacının gözlemlediği kadarıyla da Türk toplumunda bireyler,
dışlanırız, kaba olarak sınıflandırılırız kaygısı ile birçok durumda istemelerine karşın HAYIR
diyemezler veya demeye çekinirler.

Konuşmacıların HAYIR kullanımı hakkında böyle çekinceleri olmasına karşın

dinleyicilerin (yani, HAYIR cevabı ile karşılaşacak insanların) düşüncelerini,
değerlendirmelerini inceleyen bir araştırma şu ana kadar ana dili Türkçe olan denekler ile
yapılmamıştır. Oysa konuşmanın sağlıklı ilerlemesi için iletişim içinde olan iki tarafın da
konuşmadaki ifadeler hakkındaki değerlendirmeleri önemlidir ve yorumlamaları birbirine
eşdeğer olmalıdır. Aksi takdirde, konuşma ‘biter’ (Thomas 1983) ve muhataplar anlaşamazlar.
Brown ve Levinson’ın (1987) İncelik Kuramı’ndaki incelik kuralları tüm insanları temsil ettiği
iddia edilen Model İnsan (bundan sonra Mİ) üzerinden açıklanmaya çalışılmaktadır. Brown ve
Levinson, Mİ’nin akılcılık ve yüz gibi iki önemli özelliğinin olduğunu ve bu özelliklerin
evrensel olduğunu iddia etmektedirler. Akılcılık, davranış- sonuç arasındaki bağlantıyı
görebilme olarak nitelendirilirken, yüzün iki karşıt istekten oluştuğu söylenmektedir: (i) kabul
görme isteği (yani, OLUMLU YÜZ) ve (ii) yükümlülükten serbest olma/istediğini yapabilme
isteği (yani, OLUMSUZ YÜZ). Brown ve Levinson (1987:76) konuşmacıların bir ifadeyi
kullanmadan önce kendileri ve dinleyicileri arasındaki yakınlık derecesini, güç ilişkisini ve
dinleyiciden istenilen fedakârlık derecesini hesapladıklarını savunmaktadırlar (yani, Wx = D
(S,H) + P (H,S) + Rx). Brown ve Levinson (1987) bu üç ölçütün farklı kültürlerde farklı ağırlık
taşıdığını öne sürmektedirler. Örneğin, bazı toplumlarda (Örneğin; Türk toplumu)
konuşmacılar arasındaki güç ilişkisi ön plana çıkarken, bazı diğer kültürlerde ise yakınlık
derecesinin daha önemli olabileceğini iddia etmektedirler. Bunun yanında, kadın ve erkeklerin

34
de bazen bu üç etkeni farklı yorumlayabileceklerini ve bu nedenden dolayı aynı ortamlarda
farklı anlatımlar kullanabileceklerini ifade etmektedirler. Bu kuram içerisinde birey her
iletişime girdiğinde yüzü potansiyel olarak tehlikededir çünkü konuşma sırasında
kullanılabilecek her anlatım yüz zedeleyici davranış (İng. FTA) olarak görülmekte ve
konuşmacının ya da dinleyicinin olumlu ve/veya olumsuz yüzünü farklı derecede
zedelemektedir. Ayrıca bu kuramda her anlatımın belirli bir anlamı (örn. kaba/ince) ve
belirlenmiş tehlike derecesi vardır. Brown ve Levinson’ın (1987) İncelik Kuramı’nda (i) eğer
durum acil değil ise, (ii) konuşmacılar arasındaki güç mesafesi büyük değil ise, (iii) kullanılan
anlatımlar dinleyicinin yararına değil ise bir konuşmada dinleyicinin OLUMLU yüzünü en çok
‘HAYIR’ gibi dolaysız anlatımlar zedelemektedir. Diğer bir deyişle yalın HAYIR Brown ve
Levinson’un kuramında en KABA davranışlardan biridir

Brown ve Levinson’ın (1987) kuramını kullanarak yapılan ve bu araştırmayı yakından

ilgilendiren bazı çalışmalar bu kuram kapsamında öne sürülen güç, yakınlık ve fedakârlık
derecesi faktörlerinin günlük konuşmadaki incelik düzeyini etkileyebileceğini göstermiştir. …

Sevgililer arasında yapılan konuşmaları inceleyen Falbo ve Peplau (1980) çok özel
ilişkilerde bile konuşmacılar arasındaki güç ilişkisinin konuşma sırasında kullanılan dili
etkileyebileceğini göstermişlerdir. İki sevgili arasında kurulan ilişkide erkeklerin kendilerini
daha güçlü hissettiklerinde konuşmalarında daha çok dolaysız ve iki tarafı da etkileyebilecek
anlatımlar kullandıkları belirlenmiştir. Erkek ve kadınların reddetme stratejilerini inceleyen
Garcia (1992) cinsiyetin bir konuşma sırasında kullanılan anlatımların incelik derecesini
etkileyebileceğini göstermiştir. Gitmek istemedikleri bir yere ikinci kez davet edildiklerinde
erkek katılımcıların dolaysız ifadeler kullanarak daveti reddettikleri saptanmıştır. Oysa kadın
katılımcılar davet edeni ikinci kez reddetmenin inceliksiz bir davranış olacağını düşündükleri
için durumların çoğunda daveti kabul ettikleri görülmüştür.

Kaynak: Hatipoğlu, Ç. (2010).Yalın Hayır ve İncelik(sizlik) Derecesi. Dilbilim

Araştırmaları Dergisi.

2.5. Sözel Olmayan İletişim

Dil, iletişimin özellikle de karmaşık nitelikli iletişimsel durumlar için vazgeçilemez bir
yapı sunar. Ancak yine de iletişimin tek biçimi sözel iletişim değildir. Jest ve mimikler, beden
duruşuna ilişkin kimi biçimler de iletişim için oldukça önemlidir. Öyle ki, konuşma bağlamı
içerisinde karşımızdaki kişinin yüz ifadelerinden duygu durumunu okumak onun mutlu mu,
tedirgin mi, kızgın mı olduğunu anlamak iletişimin önemli bir boyutudur. Bu nedenledir ki,
beynimizde sadece yüz tanımayla ilgili bir bölge bulunmaktadır. Bu bölgede bir hasar meydana
gelmesi durumunda, yüz körlüğü olarak da bilinen prosopagnozi hastalığı oluşmaktadır.
Prosopagnozi hastaları genel olarak görme sorunu yaşamamalarına karşın, yüzleri göremezler
ve tanıyamazlar. Dolayısıyla, yüzdeki iletişimsel mesajları algılayamazlar ve çözümleyemezler.
Örneğin bu hastalar iki kişiyi yüzlerine bakarak ayırt edemezler ancak ellerine bakarak ayırt

35
edebilirler. Beyinde yüz tanımaya özelleşmiş alanların bulunması bile yüzün, sözel olmayan
biçimlerin iletişim için önemini ortaya koymaktadır.

Scherer (1985) sözel-olmayan eylemlerin dört işlevinin bulunduğunu belirtmektedir:

1) Anlamsal işlev (semantic funcıion),

2) Dizimsel işlev (syntactic function),

3) Edimsel işlev (pragmatic function),

4) Konuşmadan- konum-çıkarımlı işlev (dialogic function) (aktaran büyükkantarcıoğlu,

n. 1998, 59 ).

Anlamsal işlev; sözel olmayan bir işaretle anlam oluşumunun sağlanmasıdır. El kol
işaretliyle “gel”, “git” demek ya da yüz hareketleriyle “tamam” ya da “hayır” demek böylesi
bir işlev taşımaktadır.

Dizimsel işlev; konuşmaların sırasına (turn taking), başlamasına, bitmesine, izlenip

izlenmediğine veya anlaşılıp anlaşılmadığına ilişkin çıkarımları içeren sözel-olmayan
göstergelerdir. Bir tartışma programında moderatörün hızlı hızlı başını sallaması “Şimdi
konuşma sırası bir başka konukta” mesajını vermek için yapılıyor olabilir.

Sözel olmayan ifadelerin işlevlerinden biri de yaş, cinsiyet, toplumsal statü ya da kişilik
ve ruhsal özelliklere ilişkin bilgileri içerebilir. Diğeri ise, dinleyicinin konuşmacıyla aynı fikri
paylaşıp paylaşmadığını, dikkatini verip vermediğini belli etmesiyle ortaya konulan işlevdir.
Konuşmacı buna göre söylemin içeriğini ve gidişini değiştirme gereği duyabilir. Son olarak,
Scherer tarafından konuşmadan-konum-çıkarımlı işlev (dialogic) diye adlandırılan işlev, sözel-
olmayan göstergeler aracılığı ile konuşmacının ve dinleyicinin konumsal kimliklerine ya da
birbirlerine olan yakınlıklarına ilişkin bilgiler edinilmesidir (Aktaran, Büyükkantarcıoğlu, N.
1998, 59 ).

36
 Sözel olmayan iletişime aşağıdaki durum örnek olarak gösterilebilir:

Sözel Olmayan İletişim Durumları

Durum: Bir iş yerinde yönetici konumundaki (A), yeni işe alınan ve başarılı olacağı
düşünülen sekreteri, bu sekreterin birlikte çalışacağı yönetici yardımcısına (B) tanıtmaktadır:

A- Sana söyleyeyim, bu kız tam bir cadı! (göz kırpıp, gülerek kızın sırtına hafifçe
vurur)

B- Desenize işimiz var! (yaylanarak kafasını iki yana sallayıp, memnunlukla

gülümser)

A- Sana da böylesi layık! (eliyle ‘mükemmel’ işareti yapar)

Bir kısım deneğe göre (22 kişi), (A), (B)’ye karşı pek iyi düşünceler
beslememekteydi ya da (A)’nın daha önceden (B)’nin kişiliğine ilişkin olumsuz saptamaları
olmuştu. ‘Cadı’ sözcüğünün olumsuzluk içeren anlamından yola çıkarak, kızın sorun yaratan
bir kişi olduğu, ama (B)’nin de -her nedense?- (A)’nın gözünde böyle bir kızı hak ettiği
düşünüldü. (B) durumdan pek hoşnut gözükmüyordu. Deneklerden bir kısmı da (18 kişi),
‘cadı’ sözcüğünün yan anlamı üzerinde durarak, kızın ele-avuca sığmaz, oldukça zeki biri
olabileceğini belirttiler. Bu deneklere göre de, kız (B )’yi parmağında oynatabilecek, ama
(B)’de kızı kendi yöntemleriyle yola getirebilecekti. Az sayıda deneğe göre ise (6 kişi), (A),
son tümcesi ile (B)’ye, (B)’nin daha önceki yanlış bir kararını anımsatmaktaydı. Belki de
(B), bir önceki sekreteri işten çıkarmak için uğraşmış, şimdi de başına daha beteri gelmişti.
Geri kalan 4 denek bu konuşma metnini yorumsuz bıraktılar.

Oysa (1) nolu konuşma metni yalnızca sözel ölçütlerle değil, içinde betimlenen sözel-
olmayan eylemler eşliğinde çözümlendiğinde elde edilen anlamlar çok farklıdır: (A)
sekreteri övmektedir. (B) tümcenin yalın anlamının tümüyle tersine memnuniyetini
belirtmektedir. (A) yardımcısının işlerinin çok yoğun olduğunu sezdirerek, yardımcısını
övmektedir.

Kaynak: Büyükkantarcıoğlu, N. (1998). Konuşma Çözümlemesinde Sözel-

Olmayan Göstergelerin İşlevleri Üzerine. Dilbilim Araştırmaları. 59-67.

37
 Uygulamalar
İleri Okumalar İçin Öneriler

 Dilin İşlevleri ve İletişim. Veysel Kılıç. Papatya Yayınları.

 Dil ve İletişim. Doğan Günay. Multilingual Yayınları.

38
 Kaynakça
Büyükkantarcıoğlu, N. (1998). Konuşma Çözümlemesinde Sözel-olmayan
Göstergelerin İşlevleri Üzerine. Dilbilim Araştırmaları. ss 59-67.

Doughty, C. ve Pica, T. (1986). Information Gap’ Tasks: Do They Facilitate Second

Language Acquisition?. TESOL Quarterly 20. 2, ss. 305–325.

Ellis, R. (1994). The Study of Second Language Acquisition. Oxford: Oxford University
Press. Grice, P. (1975). Logic and conversation. İçinde Cole, P.; Morgan, J. Syntax and
semantics. 3: Speech acts. New York: Academic Press. ss. 41–58.

Günay, D. (2004). Dil ve İletişim. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Hatipoğlu, Ç. (2010).Yalın Hayır ve İncelik(sizlik) Derecesi. Dilbilim Araştırmaları

Dergisi.

Huber, E. (2008). Dilbilime Giriş. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Jakobson, R. (1960). “Linguistics and Poetics”, İçinde T. Sebeok, (Yay.)., Style in

Language, Cambridge, MA: M.I.T. Press, ss. 350-377.

Kılıç, V. (2002). Dilin İşlevleri ve İletişim. İstanbul: Papatya Yayınları.

Long, M. H. (1980). Input, interaction, and second language acquisition.

Yayımlanmamış Doktora Tezi. Los Angeles.: University of California.

Yemenici, A. (2005). Söylem Çözümlemesinde Üç Temel Yaklaşım ve Kültürlerarası

İletişimde Söylem Çözümlemesinin Önemi. Dilbilim Araştırmaları.152-166.

39
3. DİLİN BECERİ ALANLARI

40
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

3.1. Okuma Becerisi

3.1.1. Okuma Amaçları

3.1.2. Metin

3.1.3. Okuma Biçimleri

3.2. Dinleme Becerisi

3.2.1. Beynimizdeki Dinleme Süreci

3.3. Konuşma Becerisi

3.3.1. Konuşma Sürecinde Metin Üretimi

3.3.2. Konuşma Sürecinde Sözcüksel Bağlaşıklık

3.3.3. Konuşma Sırası

3.3.4. Beynimizdeki İletişim

3.4. Yazma Becerisi

41
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Dilin temel beceri alanları nelerdir?

2) Okuma becerisinin özellikleri nelerdir?

3) Dinleme becerisinin özellikleri nelerdir?

4) Konuşma becerisinin özellikleri nelerdir?

5) Yazma becerisinin özellikleri nelerdir?

42
 Anahtar Kavramlar

 Okuma

 Metin türleri

 Sesli-sessiz okuma

 Yoğun-yaygın okuma

 Metin kaynaklı - zihin kaynaklı ve etkileşimli okuma

 Dinleme

 Sesbirim

 Parçalarüstü birimler

 Konuşma

 Yazma

43
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Okuma becerisi Okuma amaçlarını kavrar. Okuma becerisinin

özellikleri kuramsal bilgiyle
Metin çeşitlerini kavrar. ve örneklerle kavratılır.

Okuma biçimlerini kavrar.

Dinleme becerisi Dinleme işlemleme sürecinin özelliklerini Dinleme becerisinin

kavrar. özellikleri kuramsal bilgiyle
ve örneklerle kavratılır.
Beynimizdeki dinleme süreçlerini kavrar.

Konuşma becerisi Konuşma üretiminin aşamalarını kavrar. Konuşma becerisinin

özellikleri kuramsal bilgiyle
Beynimizdeki konuşma üretimi süreçlerini ve örneklerle kavratılır.
kavrar.

Yazma becerisi Yazma sürecinin aşamalarını kavrar. Yazma becerisinin

özellikleri kuramsal bilgiyle
ve örneklerle kavratılır.

44
 Giriş

Dilin beceri alanları okuma, yazma, dinleme ve konuşma olmak üzere dört beceriden
oluşmaktadır. Kimi zaman bu dil beceri alanları pasif beceriler (okuma, dinleme) ve aktif
beceriler (yazma, konuşma) olarak sınıflandırılır. Bu görüşe göre, okuma ve dinleme gibi pasif
becerilerde bir ürün ortaya konmamakta, kişiler sadece alıcı konumunda yer almaktadır. Yazma
ve konuşma gibi aktif becerilerde ise, bu durumun tam tersi söz konusudur. Ancak okuma ve
dinleme becerilerine daha yakından baktığımızda, bu sınıflandırmanın çok da geçerli
olamayacağı açıktır. Bu beceri alanları somut bir çıktı sunmasa da zihnin oldukça aktif olduğu
süreçleri barındırır. Söz gelimi, bir metni okurken birey hiç de pasif değildir. Okuduğu
metindeki harfleri, sözcükleri tanımadan, metnin içeriği ile kendi dünya bilgisini örtüştürmeye
kadar pek çok karmaşık süreç okuma edimi içerisinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle dilin
kullanım alanındaki görünümü olan bu dört beceri alanına daha yakından bakmak gerekir.

45
 3.1. Okuma Becerisi

Okuma-anlamlandırma sürecinin doğasına bakıldığında bu süreçte okuma amacı, metin

tipi, okuma biçimi gibi birtakım etmenlerin etkili olduğu görülmektedir.

3.1.1. Okuma Amaçları

Okuma amacı; okuyucunun okuma sürecini başlatan durumdur. Akyol (2006) okuma
amaçlarını; okuyucunun kullanacağı stratejiyi seçmesi ve metinden neyi, ne kadar öğrenmek
istediğini belirlemesi açısından önemli olduğu belirtmektedir.

Okuma amacı, okuma stratejilerinin, öğrenilecek bilginin belirlenmesinin yanı sıra

okunacak metin türünün ve okuma biçiminin ne olacağı da belirler. Örneğin; bir konu hakkında
farklı görüşleri öğrenmek istediğimizde köşe yazısı, ayrıntılı nitelikli nesnel bilgi öğrenmek
istediğimizde makale okuruz. Metnin hangi amaçla okunacağının belirlenmesi, tüm okuma
sürecini etkileyen bir nitelik taşımaktadır.

Uluslararası Okuma Becerilerinde Gelişim Projesi’nde (2003) a) okuma deneyimi

kazanmak ve b) bilgiyi elde etmek ve kullanabilmek okumanın iki temel amacı olarak ortaya
konulmaktadır. Okuma amaçlarının okuma süreçleri üzerindeki etkisi şu şekilde şematize
edilebilir:

Okuyucunun Amaca Göre Amaca Uygun Kullanılan Okuma

Amacı Seçilen Metin Okuma Stratejiler
Türü Biçimi

1. Durum Eğlenceli Kurmaca metin Yaygın okuma Kişiselleştirme

vakit
geçirmek (Ör; roman) Metindeki bilgiye tepki
gösterme v.s.

2 .Durum Bir konuda Bilgilendirici Yoğun okuma Bilgi bütünleme

ayrıntılı bilgi metin (Ör;
edinmek makale) Söylem belirleyicilerden
yararlanma vs.

Tablo 1: Okuma Amaçlarının Okuma Sürecine Etkisi (Aygüneş, 2003)

Sonuç olarak, okuma amaçları okuma sürecine yön vermesi bakımından oldukça önemli
olmakla birlikte, okuma amaçlarının, genel olarak okurun okuma etkinliğine karşı kişisel
tutumuna (öğrenmek, eğlenmek gibi) ya da okuma süreci içerisindeki pratik ihtiyaçlarına (ana
düşünceye ulaşmak, ayrıntıları fark etmek gibi) göre şekillendiği görülmektedir.

46
 3.1.2. Metin

Okuma sürecinin ana malzemesi olan metin kavramını İşeri (1998) okumaya konu olan,
anlatımsal bir bütünlüğü bulunan sözcelerin oluşturduğu somut bir varlık olarak tanımlamakta
ve metinleri 1) yazınsal metinler ve 2) bilgilendirici metinler olmak üzere ikiye ayırmaktadır.
Yazınsal metinler; okura insanı, insan yaşamını farklı bir biçimde anlatmayı; bilgilendirici
metinler ise, okura herhangi bir konuda bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Kıran (2000) ise,
oluşturulma amacı ve biçimini dikkate alarak yaptığı sınıflandırmada metinleri; 1) betimsel
metinler, 2) anlatısal metinler, 3) açıklayıcı metinler ve 4) kanıtlayıcı metinler olmak üzere
dörde ayırmaktadır. Betimsel metinlerde; bir yer, nesne ya da varlığın özellikleri ile ilgili bilgi
verilirken; anlatısal metinlerde, bir olay belli bir zamana ve uzama yerleştirerek aktarılmakta;
açıklayıcı metinlerde, belirli bir konuda bilgi verilmekte; kanıtlayıcı metinlerde ise; okur belirli
bir konuda ikna edilmeye çalışılmaktadır.

Sonuç olarak, temel amacı yazar ile okuyucu arasında bir iletişim kurmayı sağlayan
metnin bu iletişimin niteliğine göre taşıdığı özelliklerde de değişiklikler olduğu görülmektedir.

3.1.3. Okuma Biçimleri

Okumanın fiziksel yönü dikkate alındığında okuma Biçimlerini sesli okuma ve sessiz
okuma Biçiminde ikiye ayırmak mümkündür. Okuma sürecindeki amaçlar dikkate alacak
olursak okurun ayrıntılara odaklandığı yoğun okuma ve genel anlama ulaşmayı amaçladığı
yaygın okuma Biçimi biçiminde bir sınıflandırma yapılabilir. Okuma sürecinin bilişsel yönü
dikkate alındığında ise, aşağıdan yukarı / metin kaynaklı okuma, yukarıdan aşağı /zihin
kaynaklı okuma ve etkileşimli okuma olmak üzere üç okuma biçiminden söz edilebilir. Kimi
çalışmalar da okuma stratejileri olarak değerlendirilen gözden geçirme, tarama, özetleme, not
alma, işaretleme, tahmin etme, eleştirme gibi durumların da birer okuma Biçimi olarak
değerlendirildiği görülür.

Sesli Okuma -Sessiz Okuma: Okuma eyleminin fiziksel yönü temel alındığında, sesli
ve sessiz okuma ayrımı karşımıza çıkar. Brown (2001) sesli okumanın özgün biçim olmadığını
diğer bir deyişle okuma ediminin doğasının sessiz gerçekleştirildiğini ve bireysel bir nitelik
taşıdığını, sesli okumanın ise, daha yapay bir durum taşıdığını belirtmektedir. Bununla birlikte,
sesli okuma sürecinde aynı zamanda metnin sesletimi de söz konusu olduğundan, bilişsel açıdan
sessiz okumaya göre daha fazla işlem basamağı taşıdığı söylenebilir.

Yoğun Okuma - Yaygın Okuma: Okuma amaçlarından yola çıkarak bir sınıflandırma
yapan Munby okuma biçimlerini yoğun okuma ve yaygın okuma olmak üzere ikiye
ayırmaktadır (Aktaran Hadley,2003:197). Buna göre yoğun okuma; detaylı anlamanın
gerektiği; yaygın okuma ise, genel bir anlamanın amaçlandığı ve okumanın daha çok eğlenmek
için gerçekleştirildiği durumlarda kullanılmaktadır. Yoğun okumada okuyucular metindeki
anlamsal ayrıntıların yanı sıra kimi zaman dilsel ayrıntıları da anlama ihtiyacı duymaktadırlar.
Bu nedenle Munby (1979), yoğun okumada, a) metindeki yüzey anlamı ya da açık olan anlamı
anlama, b) metindeki mecazlı dili, duygusal tonu ve dolaylı anlatımı anlama, c) okuma
parçasındaki düşüncelerin birbiri ile ilişkisini ve bunların diğer paragraftakilerle bağlantısını

47
anlama, d) okuyucunun metin ile kendi dünya bilgisi ve deneyimlerini ilişkilendirerek anlama
biçiminde dört aşamanın bulunduğunu belirtmektedir.

Sonuç olarak, yoğun okuma metnin dilsel ve içeriksel yapısının eksiksiz anlaşılmasının
gerekli olduğu durumlarda kullanılırken, yaygın okuma metindeki bütün ayrıntıların
önemsenmediği sadece belirli bilgilerin ya da metnin genel olarak ne anlatmak istediğinin
önemsendiği durumlarda kullanılmaktadır.

Metin Kaynaklı (Aşağıdan Yukarı) Okuma, Zihin Kaynaklı (Yukarıdan Aşağı)

Okuma ve Etkileşimli Okuma Biçimleri: Okumanın bilişsel işlemlenmesini temel alan
sınıflandırmalarda karşımıza metin kaynaklı okuma, zihin kaynaklı okuma ve etkileşimli
okuma olmak üzere üçe biçim çıkar.

Metin kaynaklı okuma modeline göre; okuma etkinliği metindeki en küçük yapılardan
başlayarak büyük yapıların işlemlenmesine doğru giden bir süreçtir. Bugün eğitim
sistemimizde kullanılan okuma öğretme modeli de temel olarak bu Biçime dayanmaktadır.
Davies metin kaynaklı okumanın aşamalarının şu şekilde olduğunu belirtmektedir (Aktaran Ay,
2003).

a) Gözler metne odaklanır.

b) Harfler tanımlanır/ sesletilir.
c) Sözcükler tanımlanır.
d) Sözcükler dil bilgisel sınıflara ve tümce yapılarına ayrılır.
e) Tümceler anlamlandırılır.
f) Anlamlandırma sonucunda düşünme meydana gelir.
Grabe ve Stoller (2002) metin kaynaklı okumada okurun dünya bilgisinden kaynaklanan
girişimlerin sınırlı olduğunu, anlamın daha çok metinde verilenlerle oluşturulduğunu
belirtmektedir. Metin kaynaklı okumada birtakım eleştiriler yöneltildiği görülmektedir. Bu
eleştirilere göre; tek tek harflerden yola çıkarak sözcüğün ya da sözcüklerden yola çıkarak
tümcenin tanımlanması bir bütün olarak sözcüğün ve tümcenin tanımlanmasından daha uzun
sürmektedir. Ayrıca harflere ya da hecelere yoğunlaşarak sözcüğün anlamını ya sözcüklerin
anlamından yola çıkarak tümcenin anlamını doğru olarak anlamak da oldukça güç
görülmektedir. Metin kaynaklı okuma modeline yöneltilen bir diğer eleştiri de, bu okuma
modelinin anlamlandırma sürecinde metinde var olan bilgi ile okuyucunun dünya bilgisinin
bütünleştirilmesine olanak tanımıyor olmasıdır.

Davies, zihin kaynaklı okumanın aşamalarının ise şu şekilde olduğunu belirtmektedir

(Aktaran Ay, 2003:14):

a) Gözler odaklanır.

b) Metnin geneline bakılır.

c) Anlama ilişkin düşünülür ve yordama yapılır.

48
 d) Anlamı sınamak için tümcelere bakılır.

e) Daha fazla denetim için sözcüklere bakılır.

f) Henüz emin olunmadıysa harfler incelenir.

g) Yeniden anlam yorumlarına dönülür

Bu sürece göre, önce metnin içeriğine yönelik tahminlerde bulunulur, diğer bir deyişle
metindeki bilgiyle ilgili beklentiler oluşturulur ve bu beklentiler ya da tahminler doğrultusunda
metin okunmaktadır. Burada genelden özele doğru gidilir ve anlama bu şekilde ulaşılır. Bu
okuma biçiminin en dikkate değer özelliklerinden birisi; okurun dünya bilgisini okuma
sürecinde tam ve hızlı anlamaya hizmet eden bir unsur olarak değerlendirmesidir. Zihin
kaynaklı okumada belirli bir amaçlılık da söz konusudur. Kuzu (2003) bu okuma biçiminin de
kimi açılardan eleştirildiğini belirtmektedir. Eleştirilere göre, zihinsel okumada okuyucunun
kendi dünya bilgisini gereğinden fazla temel alması metinde olmayan anlamlara ulaşabilmesine
sebep olabilmektedir.

Etkileşimli okuma modelinde ise, zihin temelli ve metin temelli okuma süreçlerinin
birlikte işletilmesi söz konusudur.

3.2. Dinleme Becerisi

Dinleme sözsel girdiyi anlama ve yorumlama sürecidir. Okuma sürecine benzer şekilde
dinlemenin başarısı, dinleme sürecindeki bağlamsal özelliklere, sözsel girdinin niteliğine göre
değişiklik gösterir. Ayrıca okuma becerisine benzer şekilde, dinleme sırasında da bir ürün
ortaya konmamasına karşın dinleyici bilişsel olarak aktiftir. Dinleme sırasında işitilenlerin
tamamı belleğe kaydedilmez. Öncelikle söylenen ile duyulanın aynı şeyler olduğu kontrol
edilir. Dinleyici konuşucunun söylediklerini en gerçekçi ve yakın anlamında kavramaya çalışır.
Kısa süreli bellekteki bu işlemlerden sonra kalıcı olan bilgiler uzun süreli belleğe aktarılır.

Okumada olduğu gibi dinlemenin anlamlandırılmasında da bağlam ve dünya bilgisi

önemli rol oynamaktadır. Televizyonda, bir tartışma programını ortasından itibaren izleyen bir
kişi bir bütün olarak anlama ulaşmak için sözcükleri tümceleri işlemeye başlar. Bununla birlikte
konu ile ilgili dünya bilgisini de harekete geçirerek, bu bilgileri anlama hızlı bir şekilde ulaşmak
için kullanır.

Karşılıklı konuşmada ise, önceki bölümlerde aktardığımız gibi anlamda uzlaşmak için
gerek dinleyen gerekse konuşucu tarafından çeşitli stratejiler izlenebilmektedir. Dinleme
etkinliği gerek tek yönlü gerek etkileşimli olsun çeşitli zihinsel işlemleri içermektedir. Dinleme
becerisinin işlemsel basamakları şu şekilde sıralanabilir:

 Sesbirimleri algılama, tanıma

 Parçalarüstü birimleri tanıma

49
  Sözcük tanıma

 Söz diziminden kaynaklanan anlam özelliklerini anlama

 Metindeki birimler ve bölümler arasındaki ilişkiyi anlama

 Konular ve alt konuları saptama

 Konuşma durumunu anlama ve değerlendirme

 Sezdirimlerden yararlanarak çıkarımlarda bulunma

 Önemli ya da ilgili bilgiyi seçebilme

Ses birimleri algılama, tanıma: Dil ediniminin erken bir döneminde bireyler anadiline
ait sesleri edinirler. Dinlemenin gerçekleşmesi için ön koşullardan birisi ses birimlerin
ayrımının sağlanmasıdır. Diğer bir deyişle, /b/ ile /k/ ses birimleri arasında bir ayrım
yapılamazsa ‘bir’ ile ‘kir’ sözcükler arasındaki ayrımı yapmak da mümkün olmayacaktır.
Seslerin algılanması, özellikle ünsüzlerin algılanmasının kümesel özellik taşıdığını öne süren
görüşler de bulunmaktadır. Bu görüşe göre, dinleyici duyduğu herhangi bir sesi, o ses birim için
oluşturduğu kümede algılamaktadır. “Anne geldi” tümcesini bir çocuk “Ane deldi” biçiminde
kullanırken “deldi”nin “geldi” için kullanıldığını bilmektedir. Yetişkinlerin ise, konuşurken
her sesi algılamadıkları, bağlam içinde bir sözcüğe ait daha az sesi duyarak sözcüğü tanıdıkları
iddia edilmektedir.

Parçalarüstü birimleri tanıma: Konuşmanın anlamlandırılmasında tümce

düzeyindeki ses bilimsel özellikler de önem taşımaktadır. Söz gelimi, ‘kavşak’ bir tümcenin
doğru anlamlandırılmasında önemli rol oynar. ‘Balkonaçıkmış’ gibi bir tümcede kavşağın
başka yerlere konması “balkona çıkmış” ve “balkon açıkmış” gibi iki farklı tümcenin
oluşumuna neden olur. Bunun gibi vurgu, ezgi, durak gibi tümce düzeyini etkileyen birimlerin
algılanması da dinleme için önemlidir.

Sözcük tanıma: Dinlemedeki bir diğer adım sözcük tanıma sürecidir. Genel olarak
belirli sözcük sınırlarının bulunduğu ve böylece sözcüklerin bu sınırlarda algılandığı
belirtilmektedir. Sözcüğün uzunluğu, sıklığı, bağlamdan çıkarılabilirliği sözcük tanıma
süreçlerine etki eden etmenlerdir. Çok heceli sözcüklerin tek heceli sözcüklerden, tümcenin
orta ya da sonundaki sözcüklerin baştakilerden daha kolay bilindiği belirlenmiştir. İşitsel algı
sırasında sözcük tanıma işlemini açıklamak için a) sözcük başı iş birliği modeli ve b) ikili işlem
modeli gibi modellerin de öne sürüldüğü görülmektedir.

Sözcük başı modeline göre; dinleme sırasında bir sözcüğün tanınmasında sözcük
başındaki ses birim ya da hecenin önemli bir yeri vardır. Bunun nedeni bu ses bilim ya da
hecenin diğer bölümlerden daha önce tanımlanması ve zihindeki olasılık kümesini
daraltmasıdır. Bu modele göre, sözcük başı yönlendirici olur ve belleğimizdeki sözcük tanıma
sistemi algıladığı sözcük başındaki ses ya da hece ile başlayan sözcükleri tarar. Sözcük başı
uyumu gösteren listeden girdi sözcüğü bulur, çıkarır. Örnek: se- serap, sepet, sele, seki... İkili

50
işlem modeli ise, sözcük başı iş birliği modelini bütünleyici niteliktedir. Bu modele göre, ikili
algılama söz konusudur. Yani sözcük algılamasında hızlı nitelikli paralel işlemeye ek olarak
yavaş nitelikli çizgisel işleme de bulunmaktadır. Hızlı paralel işlemde olası aday sözcükler
belirlenir, yavaş çizgisel işlemde ise tek doğru olan seçilir.

Söz Diziminden Kaynaklanan Anlam Özelliklerini Anlama: Tümce düzeyindeki ses

bilimsel özelliklerin dışında söz dizimsel karmaşıklık, eksiltili yapıların bulunup bulunmaması
gibi durumlar da dinleme sürecinde etkilidir. Bununla birlikte konuşmanın bilgi yapısının
çözümlenmesi diğer bir değişle yeni/önemli bilginin eski/varsayılan bilginin nasıl
kodlandığının doğru bir şekilde tanımlanması dinleme-anlama süreci için önemlidir.

Metindeki Birimler ve Bölümler Arası İlişkileri Anlama: Metin içi birimleri ve

bölümleri birbirine bağlayan gönderim ögeleri bağlaçlar, değiştirme ögeleri, sözcüksel
bağlaşıklık ve eksiltmeler gerek karşılıklı konuşmada gerek bilgilendirici konuşmalarda
dinleyicinin konuşulanlar arasında ilişki kurmasına yardımcı olur.

Konu ve Alt Konulan Saptama: Karşılıklı etkileşim sürecinde konuşulan ana konu
çevresinde açılmış pek çok alt konular bulunabilir. Dahası, konu değişimleri de çok sık yaşanır.
Dinleme sürecinde bu değişimlerin iyi izlenmesi önem taşımaktadır.

Konuşma Durumu Anlama ve Değerlendirme: Konuşma durumu; konuşmanın

geçtiği yer, konuşucunun yaşı, cinsiyeti, mesleği, sosyal durumu vb. bilgileri içerir. Bu tür
bilgiler konuşmanın algılanmasında dinleyici için önemli ipuçları oluşturabilirler.

3.2.1. Beynimizdeki Dinleme Süreci

Dinleme becerimiz için beynimizde özelleşmiş alanlar bulunmaktadır. Söz konusu

alanlar ve dinlemenin gerçekleşmesini Carter (2009) şu şekilde belirtmektedir:

Söylenen kelimeler çok hızlı biçimde (yaklaşık 150 ms) konuşan kişinin ağzından
dinleyenin kulağına ulaşır. Kulakta bu ses dalgaları koklear (salyangoz) sayesinde elektrik
sinyaline dönüşür ve bu bilgi ses olarak işlenmek üzere duysal kortekse gönderilir. Sözcükler
beynin sol yarıküresindeki Wernicke alanında çözümlenir ama tam anlamanın sağlanması için
tonlama, beden dili ve ritimle ilişkili olan bilgilerin çözümlenmesi için beynin sağ yarıküresi
dâhil birçok alan aktive olur. Bu alanların herhangi biri hasarlanırsa dinleyen kişi iletiye dair
tamamlanmamış bir algıya sahip olacaktır. Dinlemenin aşamaları şu şekilde ifade edilebilir:

Sesin Kaydedilmesi (50-150 ms): Sözcükler seslendirildikten sonra ses kaydedilir.

Konuşanın sesi, işitsel kortekse gider. Sözcüklerin çözümlendiği ve duygu, tonlama ve ritimle
ilgili işlemlerin yapıldığı alanlara bu bilgi dağıtılır.

Duygusal Nitelikli Kayıt (150-200 ms): Duygusal nitelik kaydedilir. Amigdala bölgesi
konuşmanın duygusal niteliğini anlamada ve hemen ardından duygusal bir yanıt üretmede etkin
rol oynar. Diğer bir deyişle, söylenenlerin duygusal içeri de hızlı bir şekilde analiz edilir.

51
 Sözcüksel Analiz(250-350 ms): Sözcük dizisi analiz edilir ve sözcüklerin anlamı
çıkartılır. Konuşma Wernicke alanında çözümlenir ve daha sonra her iki beyin bölgesindeki ön-
yan bölgeler ve alın bölgesi olarak da bilinen frontal alanda sözcüklerin anlamı çözümlenir.

Bilinç Düzeyinde Kontrol (400-550 ms): Bu aşamada anlama bilinç düzeyinde ulaşılır.
Bu aşama, konuşma seslerinin anlamlı bir diziye dönüştürülmesi, sözcüklerin
çözümlenmesinden ileri bir aşamadır. Sözcükler bütünlüklü bir anlam sağlamak üzere bellekle
ilişkilendirilir ve bu işlem de büyük oranda frontal alanda gerçekleşir.

3.3. Konuşma Becerisi

Konuşma süreci konuşma bağlamına göre yapılandırılmış ya da yapılandırılmamış bir

nitelik taşır. Bir konferansta topluluk karşısındaki konuşmamız ile arkadaş topluluğu arasındaki
konuşmamız pek çok açıdan farklılık içerir. Konuşma sırasında da yazma becerisine benzer bir
şekilde bir metin üretildiği dikkate alındığında, süreç; konuşma bağlamının tanımlanması,
konuşma amacının belirlenmesi ve konuşma kurgusunun yapılmasıyla başlamaktadır. Bu
süreci; içerik (ileti) oluşturma, oluşturulan içerikler arasında kavramsal bir ağ oluşturma ve
oluşturulanların dilsel kodlamaya dökülmesi izler. Konuşma ediminin son aşamasında ise,
sözlü metin üretilir, ses aygıtlarıyla fiziksel bir kimliğe kavuşturularak dinleyicilere iletilir.

Richards, her konuşma yapısının, konuşmanın amacına göre değiştiğini şu örneklerle

kaydetmektedir:

1. Günlük sohbette, amacımız toplumsal ilişki kurmaktır.

2. Birisiyle tartışma yaptığımızda amacımız karşımızdakini ikna etmektir.

3. Yönerge vermedeki amacımız bir işin yapılmasıdır.

4. Ricada bulunurken, insanların davranışlarını şikâyet ederken hep bir amacımız

vardır.

3.3.1. Konuşma Sürecinde Metin Üretimi

Özellikle yapılandırılmamış konuşmalarda konuşmanın doğası yazı diline göre pek çok
farklılık içerebilir. Tamamlanmamış ifadeler, düşünceler, uzatmalar ve kesmeler nedeniyle
oluşan bozuk tümce yapıları konuşma dilinde sıklıkla görülür. Tüm bu durumlara karşın,
genellikle konuşma eylemi başarıyla sonuçlanır. Çünkü zihnimiz temelde iletişim sürecini
başarılı bir şekilde yürütme eğilimindedir. Bu nedenle, onarım, yeniden yorumlama gibi pek
çok strateji ile bu sorunlarla başa çıkar. Bu süreçte dil dışındaki göstergelerin ve bağlamın
sağladığı veriler de önemli ölçüde kullanılır. Örneğin konuşma sürecinde metin dışı
gönderimlere sıklıkla başvurulur. Örneğin aşağıdaki tümcede “babası”, “bunun”, “bütün işler”
metin dışına gönderim yapan sözcüklerdir.

52
 1) Okulu terk etti. Babası da böyleydi bunun. Biliyorsun ya, bütün işleri yarım bırakıp
giderdi.

Bağlam devre dışında kaldığında tek tek sözcüklerin, tümcelerin anlamına ulaşsak da,
karşımızdakinin tam olarak ne demek istediğini kestiremeyebiliriz. Söz gelimi aşağıdaki
metinden konuşucunun konu hakkındaki tutumunu çözebiliriz ancak konuşucunun tutumuna
kaynaklık eden durum açık değildir ve bağlam olmadığı için buna ilişkin tahmin de
yürütemeyiz.

2) Böyle bir olayı ben geçen yıl yaşamıştım. Benim için oldukça ilginç bir durumdu. Bir
daha yaşamak istemem.

Görüldüğü gibi, konuşmanın üretiminde ve anlamlandırılmasında gönderim ilişkileri ve

bağlam belirleyici bir rol oynamaktadır.

Konuşma süreci aynı zamanda bir yapboza benzer. Konuşurken pek çok eksiltili yapı
ve bilgi boşluğu yaratırız. Bu durum karşılıklı etkileşim için iyi bir fırsat sunmaktadır. Çünkü
bu şekilde, dinleyici süreçten kopmaz, eksik yapıları sürekli olarak tamamlama eğilimi gösterir.
Diğer bir deyişle, eksiltilen öge dinleyici tarafından izlenebilir ve tamamlanabilir nitelikteyse
bu etkileşimin akışına katkı sağlar. Konuşma sürecinde hiçbir eksiltme olmadığını, hiçbir bilgi
boşluğunun bulunmadığını düşünelim. Bu durumda konuşma büyük oranda sesli okumaya
benzeyecektir.

Ancak bilgi boşlukları artıkça ve eksiltmeli yapılar izlenemez hâle geldikçe

anlaşılabilirlik de azalır.

3.3.2. Konuşma Sürecinde Sözcüksel Bağlaşıklık

Konuşma sürecinde belirli sözcüklerin pek çok kez yinelendiğini, bu sözcüğe ilişkin
eşanlamlı ya da yakın anlamlı sözcüklerin sıklıkla kullanıldığını gözlemleriz. Örneğin, bir
politikacının dinleyiciler üzerinde belirli bir algı yaratmak için seçim kampanyasının üzerinde
temellendiği kavramları sıkça duyarız. Yazılı bir metinde gereksiz sözcük kullanımı olarak
belirleyebileceğimiz bu durum konuşma süreci için oldukça önemlidir. Çünkü bir konuşma
metninde belirli sözcüklerin tekrarlanarak sıklığının arttırılması, eşanlamlı sözcüklerin
kullanılması bilişsel olarak bu kavram alanını daha belirgin hâle getirecektir. Bu da akılda
kalıcılığı arttıran önemli bir etmendir. Ancak buradaki tekrarlılık da, belirli bir düzen ve kurgu
içerisinde yapılır. Tutarlılık taşımayan konuşmalar, basit sözcük yinelemeleri yoluyla bağlaşık
kılınsa da metinsel değer taşımaz.

Konuşma sürecinde gözlemlenen bir başka durum kullanılan bağlaç ve diğer söylem
belirleyicilerin biçimlerinin farklılaşmasıdır. Konuşma sırasında “yani”, “hani”, “tabi”, “şey”
gibi belirleyiciler yazı dilinden daha fazla kullanılırken “diğer bir deyişle”, “aynı zamanda”,
gibi bağlaçlara da daha az yer verilir. Sözlü dilde kullanılan söylem belirleyiciler işlevsel olarak
da zenginlik gösterir. Söz gelimi “evet” sözcüğü sadece onaylama işleviyle değil, söze başlama,
söz sırasını diğer konuşucudan alma için de kullanılır. Konuşma sırasında genel olarak bağlaç
kullanımının azlığının bir diğer nedeni de, ifadeler arasındaki bitişiklik nedeniyle zihnin bu

53
ilişkileri kuruyor olmasıdır. Örneğin “ Ali baleye gelmez. O böyle şeyleri sevmez.” ifadesinde
baleye gelmeme nedeninin baleyi sevmeme olduğunu kolayca çıkarsarız. Bu çıkarsamayı
yapmak için “bu nedenle, çünkü” gibi bağlaçlar kullanma ihtiyacı duymayız. İki yapının yan
yana sunulması, doğrudan bir nedensellik ilişkisinin kurulmasını sağlamaktadır.

Planlı konuşmada bağlaç kullanım sıklığı artar. Planlı konuşma yanlış anlamaya ya da
çok anlamlılığa yol açmayacak biçimde düzenlendiği için metin tutarlılığı bağlaçları kullanarak
açık duruma getirir.

3.3.3. Konuşma Sırası

Zihnimiz için oldukça basit bir süre olsa da, karşılıklı konuşmada söze karışma süreçleri
aslında oldukça karmaşık bir yapı sergiler. Diğer bir deyişle, hangi durumda, kimin konuşup
konuşmayacağı, ne zaman konuşup ne zaman susulacağı, değişik konum ve rollerdeki
insanlarla nasıl tutum sergileyeceği, hangi durumda, hangi dil dışı davranışların uygun olduğu,
konuşma sırasının nasıl düzenlendiği, nasıl rica edileceği, öneride bulunulacağı, emir verileceği
vb. gibi durumlar konuşma ediminin gerçekleştirilmesinde etkili olan etmenlerdir.

3.3.4. Beynimizdeki İletişim

Konuşma eylemi sözcüklerin sesletilmesinden daha önce başlar. Çünkü sesletimden

önce söylenenlerin kurgulanması, örneğin anlatılmak istenenlere uygun sözcüklerin, dil bilgisi
yapılarının seçilmesi ve uygun sırayla bir araya getirilmesi gerekir. Bunun için özellikle beynin
sol yarıküresi aktif olarak rol oynamaktadır. Carter (2009) konuşmanın gerçekleşmesinin 5
aşama içerdiğini belirtmektedir:

1) Kavramdan Sözcüklere Geçiş: 250 ms’dan kısa süren bu aşamada sözcüklerin

kavramlarla eşleştirilmesi söz konusudur. Bu işlemde büyük oranda beynin ön ve yan kısmı
etkili olmaktadır. Uygun sözcüklerin seçiliminde bellek, sahip olunan değerler gibi etmenler de
etkilidir.

2) Sözcüklerden Ses Bilime Geçiş: Bellekten çağrıldıktan kısa bir süre sonra, sözcükler
beynin sol arka kısmında yer alan seslerin ayrıştırdığı Wernicke alanındaki seslerle eşleştirilir.
Bu işlem yaklaşım 200 ms sürer.

3) Ses Bilimden Hecelere Geçiş (150 ms): Beynin sol ön alanında yer alan Broca alanı
beynin konuşmayla en fazla ilişkisi olan kısmıdır. Broca alanı genel anlamda konuşmanın
motor gerçekleşmesini sağlayan bölümdür.

4) İfade (100 ms): Motor kortekste sesletilmek istenen sözcüklere göre ağız, dudak, dil
gibi aygıtların uygun konumlara getirilmesini sağlanır.

5) İfadenin organizasyonu (100 ms’nin altında). Beyincik konuşmanın zamanlamasını

yönetmekten sorumludur. Sağ beyin yarıküresi sol beyin yarıküresine bağlanır. Bu bölge
konuşma sırasında en aktif olan bölgeyken, şarkı söyleme sırasında sol alanın daha aktif olduğu
görülmektedir.

54
 3.4. Yazma Becerisi

Yazma becerimiz de doğuştan getirmediğimiz, sonradan edindiğimiz

becerilerimizdendir. Bir çıktı sunması açısından konuşma becerisiyle benzer nitelik taşımasına
karşın yazma becerisinin taşıdığı bu yapay durum farklı dönemlerde dilbilimcilerce sürekli
olarak dile getirilmiştir (Aktaran Biber, 1991):

Sapir: Yazma, görsel konuşma imgeleridir (1921).

Bloomfield: Yazma bir dil değildir ancak görsel işaretlerle dili kaydetmenin tek yoludur
(1933).
Hall: Konuşma esas olandır ve yazma … sadece ikincil bir türetimdir (1964).
Fillmore: Yazılı iletişim yüz yüze iletişim normlarından türetilmiş bir yapıdır (1981).
Aronoff: Hiç kuşku yok ki, konuşma dili gerçek olan dildir, yazı dili ise yapaydır (1985).
Bununla birlikte, yazmanın denetimin en fazla olduğu beceri alanı olduğunu söylemek
çok da yanlış olmayacaktır. Diğer beceri alanlarına göre yazma becerisinde daha fazla planlama
ve yeniden düzenleme söz konusudur.

Yazma süreci de yazma amacına göre farklı görünümler ortaya koymaktadır. Diğer bir
deyişle, bilimsel makale yazmak, roman yazmak, alışveriş listesi hazırlamak birbirinden
oldukça farklı nitelikte yazma süreçlerini içermektedir. Dolayısıyla, diğer beceri alanlarında
olduğu gibi yazma becerisi de amaca göre değişebilen nitelikler sergiler.

Flower ve Hayes’in geliştirdiği yazma ediminin içerdiği bilişsel süreçler şu şekildedir

(Aktaran, Ülper ve Uzun, 2009): Yazma süreci öncelikle etkinlik çevresi, yazarın uzun süreli
belleği ve yazma süreci olmak üzere üç ana yapıdan oluşmaktadır. Etkinlik çevresi; temel olarak
yazmanın sınırlarını belirleyen etmenleri oluşturmaktadır. Buna göre yazarın amacı, yazının
konusu, okur kitlesinin özellikleri kapsar.

Yazma sürecinde yazar temel olarak uzun süreli belleğindeki bilgiyi kullanır. Uzun
süreli bellekte bulunan bilgiler hem bildirimsel nitelikli hem de işlemsel niteliklidir. Diğer bir
deyişle, yazar neyi yazacağını bilmekle birlikte, nasıl yazacağını da bilir. Dolayısıyla, yazma
konusunu, okur hakkında bilgilere sahip olmakla birlikte yazını nasıl planlayacağını da bilir.
Örneğin; genetik değişimle ilgili bir makale yazan araştırmacının uzun süreli belleğinde genetik
değişimin ne olduğu bilgisinin yanı sıra, makalenin hedef kitlesinin özelliği ve bu makaleyi
yazarken giriş, yöntem, bulgular, tartışma, sonuç gibi bölümler oluşturması gerektiği bilgisi de
bulunmaktadır. Yazmanın üçüncü aşamasını ise; yazma süreci oluşturmaktadır.

Yazma sürecinde yazar öncelikle bu süreci planlar. Bunun için yazma amaçlarını
belirler, bu amaca uygun düşünceler üretir ve bunları düzenler. Uzun (2009) planlama
aşamasının sözbilimsel tutumun (rhetorical stance) düşünülmesi, sözbilimsel amacın (rhetorical
purpose) düşünülmesi, metnin amacının düşünülmesi, özyazım aşaması boyunca üretilen bilgi
ile bu etmenlerin nasıl ilişkilendirileceğinin düşünülmesi ve savı destekleyici düşüncelerin
seçilmesi ve organize edilmesi gibi aşamaları içerdiğini belirtmektedir.

55
 Yazıya aktarma süreci ise, metinselleşme sürecidir. Bu aşamada, yazma sürecinin
fiziksel bir kimlik kazanması söz konusudur. Diğer bir deyişle, amaca uygun sözcükler,
bağlaçlar seçilerek, bunlar dil bilgisi kullarınca bir araya getirilerek bir metin oluşturulur.
Ancak her durumda bu aşamada üretilen metin son metin niteliğinde değildir.

Son olarak yazma ediminde gözden geçirme aşması bulunmaktadır. Burada da

oluşturulan metnin değerlendirilmesi ve gerekli düzeltmelerin yapılması söz konusudur.
Buradaki düzeltmeler, noktalama hatalarını, imla hatalarını, dil bilgisel hatalar, metinsel ve
mantıksal hataları kapar.

Yazma sürecindeki etkinlik çevresi, uzun süreli bellek ve yazma süreci şu şekilde
şematize edilebilir:

Şekil 4: Yazma ediminin bilişsel süreçleri (Aktaran Ülper ve Uzun,2009: 653)

56
 Uygulamalar

İleri Okumalar için Öneriler

 Eleştirel Okuma. Emin Özdemir. Bilgi Yayınları.

 Bilimsel Makale Nasıl Yazılı, Nasıl Yayımlanır? Robert A. Day. Tübitak Yayınları.

57
 Kaynakça
Akyol, H. (2006). Yeni Programa Uygun Türkçe Öğretim Yöntemleri. Ankara: Kök
Yayıncılık.

Aygüneş, M. (2007). Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretiminde Okuma Becerisini

Geliştirme Yolları. Yayınlanmamış Doktora Tezi. D. E. Ü. Eğitim Bilimleri Enstitüsü.

Ay, S. (2003). Okuma Stratejileri ile Çoklu Zeka Kuramının İlişkilendirilmesi.

Yayınlanmamış Doktora Tezi, A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Biber, D. (1991). Variation Across Speech and Writing. USA: Cambridge University
Press.

Brown, H. D. (2001). Teaching by Principles an Interactive Approach to Language

Pedagogy. (2. Baskı). New York: Longman.

Carter, R.; Aldridge, S.; Page, M; Parker, S. (2009). The Human Brain. New
York:Dorling Kindersley Limited.

Flower, L. & Hayes J. R. (1981). A Cognitive Process Theory of Writing. College

Composition and Communitation 32, 365- 387.

Grabe, W. ve Stoller, F. L. (2002). Teaching and Researching Reading. Great Britain:

Longman.

Hadley, A.O. (2003). Teaching Language in Context. Massachusetts: Heinle Heinle

Publishers.

Richards J. C. ve Renandya W. A. (2002). Teaching Speaking Methodology in Language

Teaching. Cambridge: Cambridge University Press, s. 201-203.

İşeri, K. (1998). Okuma Ediminin Eğitimsel İşlevi. Dil Dergisi (70).

Kuzu, T. (2003). Etkileşimsel Model’e Uygun Okuma Öğretiminin Türkçe

Bilgilendirici Metinleri Anlama Düzeyine Etkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. A. Ü. Sosyal
Bilimler Enstitüsü.

Munby, J. (1979). Communicative Syllabus Desing. New York: Cambridge University

Press.

Uzun, L. (2009). Yaratıcı Yazma. M.S.

Ülper, H. ve Uzun, L. (2009). The Effect of the Writing Programme Prepared In

Accordance with Cognitive Process Model on Student Success. Elementary Education Online,
8(3), 651-665.

58
4. DİL VE TOPLUM

59
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

4.1. Dil ve Toplum İlişkisi

4.2. Dil Topluluğu

4.3. Dilin Söz Varlığı - Toplum İlişkisi

4.4. Dil ve Toplumsal Uzlaşı

4.5. Dil Ölümü

4.6. Dilin Millet Hayatındaki Yeri

60
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Ölen bir dilin yeniden canlandırılması mümkün müdür?

2) Bir milletin teşekkülünde dilin önemi nedir?

3) Bir dilde farklı ağızların oluşması neye bağlıdır?

4) Toplumsal uzlaşı ne demektir?

5) Anadilin edinilmesinde ana etken nedir?

61
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Dil ve Toplum İlişkisi Dil ve toplum ilişkisini Dil ve toplum ilişkisini

kavrar kavram ve örneklerle
kavratılır.

Dilin Söz Varlığı ve Toplumun dilin söz varlığı Toplumun dilin söz varlığı
Toplum İlişkisi üzerine etkisini kavrar üzerindeki etkisi örneklerle
kavratılır.

Dil Ölümü Dil ölümünün literatürdeki Dil ölümü örnekler ve

karşılığını kavrar literatür bilgisi ile kavratılır.

Dilin Millet Hayatındaki Dilin millet hayatındaki Dilin millet hayatındaki yeri
Yeri yerini kavrar bir okuma parçası ve
örneklerle kavratılır.

62
 Anahtar Kavramlar

 Dil ve Toplum İlişkisi

 Dillerin Söz Varlığı

 Dil Ölümü

 Dilin Millet Hayatındaki Yeri

63
 4.1. Dil ve Toplum İlişkisi

Bir toplumun dilinin, onun kültürünü, ruhunu, örfünü, düşünce tarzını yansıttığı
muhtelif araştırmacılar tarafından sıkça dile getirilmektedir. Almanların ünlü düşünürü
Humboldt dil-toplum ilişkisini şu şekilde açıklamaktadır: “Dil, bir ulusun kültür düzeyini
gösteren en iyi araçtır. Ancak kendi diline dayanan, kendi dilinde ilerlemeler yapan bir ulus
gerçek bir kültürün de yaratıcısı olabilir.” (Akarsu, 1998: 7.) Çünkü dil kendiliğinden olup
gelişmiş bir üründen ziyade, toplumsal uzlaşı ile ortaya çıkmış ve gelişmekte olan bir olgudur.
Bir toplumda yaşayan kişi kendi toplumunun dünya görüşünü benimsemiştir. Başka bir yabancı
dili çok iyi bilse bile o dilin dünya görüşü içerisine girmesini kendi dilinin dünya görüşünün
baskısı engellemektedir (Akarsu, 1998: 65.). Bireyler içlerinde yoğruldukları dilin kodlarıyla
yaşar ve düşünce yapıları da yaşadığı toplum içinde inkişaf eden dil ile gelişir, dolayısıyla dil
de toplumla beraber gelişir. Bu konuda Max Müller şu şekilde bir yorum yapmaktadır:

“Her dil kendine özgü yerleşik ayrımlar çerçevesine, kendine özgü düşünce biçimlerine
sahiptir ve bunlar o dili anadil olarak öğrenen kişinin gerek zihninin içeriğini ve ürünlerini
gerekse edindiği izlenimler yığınını şekillendiren kalıplardır.” (Deutscher, 2013: 140.)

Francis Bacon, “halkların ve milletlerin düşünce yapısına ve adabına ilişkin hatırı sayılır
miktarda ipucunu onların dillerinde yakalamanın mümkün” olduğunu;

Johann Gottfried, “her dilde, onu konuşanların anlayışı ve karakterinin yansıdığını”

(Deutscher, 2013: 10.);

Ralp Waldo Emerson “bir milletin ruhunu büyük ölçüde diline, yüzlerce yıl boyunca
her güçlü bireyin birer taş koyarak inşa ettiği bu anıta bakarak çıkarabilindiğini” (Deutscher,
2013: 10-11);

Humboldt ise “ dil, konuşmalarla şekil kazanır, konuşma da düşünce ve duygunun söze
geçmesidir. Bir ulusun dile renk ve karakter kazandıran düşünme ve duyma biçiminin baştan
beri dil üzerine etkisi vardır” (Akarsu, 1998: 53.) şeklinde dil-toplum ve doğal olarak kültür
bağıntısı açıklanmaktadırlar.

Farklı milletlerden düşünürlerin yaptığı açıklamalardan da açıkça anlaşıldığı üzere bir

toplumun kodları kendi diline işlenmiştir. Dil, kaçınılmaz olarak toplumdaki bireylerle
ilişkilidir ve sosyal faktörler de dil içinde net bir biçimde yansıtılmıştır. Bir toplum içinde
yaşayan bireylerin yaşadıkları bölge, gelir düzeyleri, eğitim seviyeleri, cinsiyetleri bireylerin
sosyal faktörlerini belirleyen etkenlerdir.

4.2. Dil Topluluğu

Dil, insanlara ilişkilerini kurmak ve sürdürmek yönünde yardım eden bir araçtır.
Dolayısıyla dilin toplumsal bir işlevi vardır. İnsanlar dili kendi toplumsal arka planlarına
dayanarak kullanırlar. Doktorların, bilim adamlarının, akademisyenlerin, bakkalların,
zanaatkârların kendilerine has jargonları vardır. Sadece bu gruba dâhil kişilerin anlayabileceği
terminolojileri vardır. Mahallenin bıçkın abisi ile plazada dolgun maaşla çalışan birinin dil

64
kullanımı, aynı dili konuşmalarına rağmen, farklı olacaktır. Çünkü yetiştikleri ortam onların
sadece telaffuzlarını değil, kelime dağarcıklarını da etkilemektedir. Her ikisi de farklı bir “dil
topluluğuna” (speech community)4 aittir.

Saussure’nin sözü (parole) ve Chomsky’nin edimi (performans) burada devreye

girmektedir. Kişiler içine doğdukları-kullandıkları- dili kendi çevrelerine göre
şekillendirmektedirler. Tabii bu şekillendirme bireylerin kendi isteklerine göre
gerçekleşmemektedir. Bir toplumsal kabulün olması bu şekillendirmede ana etken olarak
karşımıza çıkmaktadır. Yine toplum/kültür dili şekillendirmek isterse bu konuda tamamen de
özgür değildir. Hem insan beyninin hem de dış dünyanın doğasının kısıtlamaları ile
sınırlandırılmıştır. Toplum/kültürün hareket alanı doğanın çizdiği sınırların içindedir
(Deutscher, 2013: 100.). Yani o toplumun içinde olmayan bir kavramı öğrenmekte bireyler
zorluk çekeceklerdir. İlkel bir toplumda atomu parçalamak üzerine ya da televizyon üzerine
konuşamazsınız. Çünkü onlarda bu bilimsel düzeyde kelime dağarcığı yoktur. Toplumsal
hayatlarında da atomu parçalamak gibi bir eylem bulunmamaktadır. Yine hayatlarında
televizyonla karşılaşmadıkları için televizyon hakkında bir algı onlarda oluşmayacaktır. Elbette
kendi dillerinde bu bahsettiğimiz kavramlar için yeni kelimeler üretebilirler, ama bu kelimeler
toplumda karşılığı olmadığından kullanılmayacaktır. Onların toplumsal hayatını şekillendiren
şey avcılık, tarım, doğa vb. olgulardır. Bu ilkel kabilelerin dilleri incelendiğinde de avcılıkla
alakalı yüzlerce kelime karşımıza çıkacaktır. Buradan çıkarılması gereken sonuç ise
toplumların kendi ihtiyaçları doğrultusunda dillerini, kelime dağarcıklarını geliştirdikleridir.

4.3. Söz Varlığı - Toplum İlişkisi

Yirminci yüzyılın ortalarına kadar bilgisayar, internet gibi günümüz dünyasının

vazgeçilmezleri dünyamızda mevcut değildi. Doğal olarak onlarla alakalı kelimelerde
insanların kelime dağarcığında bulunmamaktaydı. Ama insanlar bu teknolojiyle yaşamaya
başlayınca o teknolojilere ait kelimeleri de dillerine kazandırdılar. Kimi diller bazı kelimeleri
kaynak dilden olduğu gibi alırken kimi diller de kendi dilleri içinde yeni kelimeler ortaya
çıkardılar.5

Dil-toplum ilişkisinden bahsetmek, dili konuşan kişilerle dil arasındaki ilişkiden

bahsetmekle eş değerdir. Çünkü dil bir toplumun düşüncesinin sınırlarını çizen en önemli
aygıttır. Toplum dilinin ölçüsünde düşünür. Bahsettiğimiz olgu gelişmiş toplumların daha
gelişmiş dil düzeylerine, ilkel toplumların ise daha ilkel dil düzeylerine sahip oldukları değildir.
Çünkü dilin karmaşıklığı o dilin kelime dağarcığıyla doğru orantılıdır. Birey dünyayı
anadilindeki ayrımlar ve bu ayrımlar arasındaki ilişkilerle algılayıp yorumlayabilir (Bozgöz,
2004: 282). Dolayısıyla bir toplum, dilinin kelime dağarının izin verdiği ölçüde düşünebilir. Bu
kelime dağarcığı da ilgili olduğu toplumun hayat tarzı, kültürü, ananesi hakkında bilgi verir.
Yani dili sadece bir iletişim aracı olarak görmek yerine tarihî, politik ve kültürel bir

4
Bir dildeki aynı ağzı konuşan ve konuşmada ve dili yorumlamada aynı kurallara sahip insan topluluğuna
verilen ada denir.
5
Birçok dilde “computer” İngilizceden direk alıntılanarak kullanılırken Türkçe gibi birçok dil de kendi
dilsel ilişkileri içerisinde bu kavramı temsilen yeni kelimeler bulmuşlardır.

65
yönlendirmenin de vazgeçilmez bir parçası olarak görmek gerekmektedir (Gönülal, 2011:
1129.).

“Dil kolektif bilinci oluşturduğu, ortak aklın ürünü olduğu gibi ortak millî hafızanın da
yapıcısı, ortak millı̂ hafızanın kendisidir. Türk milletine mensup insanların nesnelere ve
eylemlere verdikleri isimler bu ortak bilinçle ortak hafızayla bütün Türk toplulukları arasında
hemen hemen aynıdır benzerdir. . Taş, ev, at, ata, ana/anne, alp, cesur, yiğit vb. isimlerle git-
/kit-, ye-/yi-, yaş a-, sev-/seb-, oku-, inan- vb. fiiller küçük fonetik farklılıklar olsa da ortak
çağrışım değerleriyle Türk millî hafızasının ortak ürünleri olarak geçmişten günümüze
ulaşmıştır. Günümüzde de geniş̧ Türk coğrafyasında farklı yazı dillerinde kullanılmakta,
varlıklarını Türk millı̂ hafızasının ürünleri olarak devam ettirmektedirler” (İlhan, 2012: 1519.).

Dillerin kelime dağarcıklarını yazılı bir geleneğe sahip olan ve olmayan diller açısından
karşılaştıran Deutscher (2013: 115) iki toplum arasındaki farkı şu şekilde açıklamaktadır:

“Yazısı olmayan topluluklarda tam da pasif kelime dağarcığı diye bir şey olmadığı için
kelime hazinesi ciddi biçimde sınırlanmış olur. Bir kuşak belli bir pasif kelime dağarcığına6
sahip olsa bile bunlar sonraki kuşağa aktarılmayacaktır: Bir kuşak tarafından aktif olarak
kullanılmayan bir kelime, sonraki kuşak tarafından duyulmadan kalacak ve tamamen
unutulacaktır.”

Özellikle dilin yapı taşlarından olan kelimelerin etiketlenme süreci tam da bu dil-toplum
ilişkisini yansıtmaktadır. Kelimeler toplumun kabulü doğrusunda yeni anlamlar kazanır; anlam
demetlerinden bazı anlamları kaybeder veya kazanır; başka bir anlama geçer ya da tamamen o
dili konuşan toplumun hayatından çıkar. Türk Dil Devrimi bu uzlaşıma çok güzel bir örnektir.
O dönemde Türkçeye yeni kelimeler kazandırmak amacıyla birçok kelime ortaya çıkarılmış,
eski kabul edilen Arapça ve Farsça kelimeler ise dilden çıkarılmaya çalışılmıştır. Toplum bu
yeni ortaya çıkarılan kelimelerin içinden bazılarını kabul ederken sonradan üretilen kelimelerin
birçoğunu ise kabul etmemiştir ve bu kelimeler bugün sadece o dönem hazırlanan Türkçe
sözlükte kalmıştır. Bunun en büyük sebebi ise toplumun o kelimeler üzerinde bir uzlaşı
göstermemesidir.

Tarih boyunca bütün insanların aynı dili kullanarak anlaşmalarını sağlamak için yapay
diller de ortaya konulmuştur. “Esperanto (Polonyalı Doktor L.L. Zamanhof), Volapük (J.M.
Schleyer), Ido (Fransız Le de Beaufront), Universal, Occidental, Bâlîben gibi bazı yapay diller
oluşturulmuş ancak insanlığın ırkî ve millî kimlikler açısından farklılık arz eden yapısıyla
uyuşmadığı için doğal olarak çok yaygın bir kullanım alanı bulamamışlardır.” (İlhan, 2012:
1520.) Hem Türk Dil Devrimi hem de yapay dillerden elde edilen deneyim göstermektedir ki
bir dilin veya kelimenin toplum tarafından kabul edilebilmesi için bir toplumsal uzlaşı şarttır.
Yani o toplumun millî ve toplumsal özelliklerine uyması gerekmektedir.

6
Bir bireyin aktif olarak kullanmasa da tanıdığı kelime dağarcığı demektir.

66
 4.4. Dil ve Toplumsal Uzlaşı

Toplumların birliktelik süreçleri dil sayesinde oluşmakta ve yine dil sayesinde devam
etmektedir. “Her insan öteki insanlarla birlikte yaşamak zorunda olduğundan, başlangıçtan beri
insanlar aralarında topluluklar kurmuşlar, yasalar koymuşlardır. Bu topluluklar da sonraki
toplumların düzenli, yasalı yaşamını hazırlamıştır.” (Akarsu, 1998: 44.) Dil de insanların bu
birlikte yaşamalarını sağlayan temel yapı taşıdır. Çünkü toplumu oluşturan bireyler toplumu
oluşturan bütün ögeleri dil sayesinde işleyerek nesilden nesile aktarmaktadır. Dil ve toplum
birbirinden ayrılmaz bir bütündür. Çünkü diller toplumların ruhsal özellikleri sonucu oluşurlar
ve belli sınırlar içinde ilerlerler. İnsan topluluklarını en doğru anlamanun yolu yine dili
anlamaktan geçer (Akarsu, 1998: 45.).

Diller, dünyanın her yerinde başkadır. Bir çocuğun bir dili öğrenmesi kazara içinde
doğduğu toplumla alakalıdır. Yani insanoğlunun dil öğrenme süreci kalıtımsal özellikleri ile
değil içinde doğduğu toplumla doğrudan alakalıdır. Bugün Türkçe konuşan bizler Türk
genlerine sahip olduğumuz için değil, Türkçe konuşulan bir toplumda doğduğumuz için Türkçe
konuşarak hayatımızı idame ettirmekteyiz. Eğer dil öğrenme sürecinde genler etkili olsaydı
bugün dünyanın birçok yerinde Türkçe bilmeyen Türk kökenlilerle karşılaşmayacaktık.

Diller arasındaki en bariz fark ise nesnelere ve kavramlara farklı etiketler takmalarıdır
(Deutscher, 2013: 17). Çiçek kelimesi her bir dilde farklı etiketlense de yine de görüntüsü ve
kokusu hoş olmaya devan edecektir. İsimlere ve kavramlara takılan etiketler ait oldukları
kültürün keyfine göre biçimlendirilmektedir. Burada keyfilikten kasıt ilk olarak F. D. Saussure
tarafından ortaya atılan dilin keyfilik (arbitrariness) ilkesidir. Yani sesi kavrama bağlayan bağın
keyfi olması,7 bir nedene bağlı olmamasıdır. Çiçek etiketi Türk toplumu tarafından toplumsal
bir uzlaşı ile o nesneye yapıştırılmıştır. Keza diğer dillerde kendi dil kuralları içerisinde bu
nesneye ad vermişlerdir. Bunların her biri o toplum içerisinde cereyan eden bir süreçtir. Bu
süreç bittiğinde ise dilin ölümü gibi bir durum ortaya çıkacaktır.

Bir dili Konuşan toplum içerisinde de farklılaşmalar olacaktır. Ağız (dialect) dediğimiz
bu olgu da o toplumların zenginliğinin göstergesidir. “Her dilde yan yana yaşayan birçok ağız
bulunur. Bunlar birbirlerinden bağımsız olarak gelişmeye devam ederler. Ancak toplum içi
ilişkiler arttıkça ağızlardan biri “ortak ağız” hâlinde, diğerlerinden de kimi özellikler alarak
gelişir.” (Develi: 2013, 44.) Ortak ağız hâline gelen bu ağıza prestij ağız da denilmektedir. Diğer
ağızlar da kendi bölgelerinde konuşulmaktadır. Lâkin prestij ağızın diğer ağızlara karşı bir
üstünlüğü de bulunmamaktadır. Buna rağmen özellikle televizyon ve internetin yayılması ile
prestij ağızın diğer ağızlar üzerinde bir üstünlüğü olmaya başlamıştır. Bu tarz kitle iletişim
araçlarında genellikle prestij ağız konuşulmaktadır. İşte bu kitle iletişim araçlarını kullanan
bireyler de yavaş yavaş kendi ağız özelliklerini kaybedip prestij ağıza doğru evrilmektedirler.
Bir dilin ağızları yöresel çeşitliliğin yansıtılması bakımından büyük önem arz etmektedir. Bu
varyantlarda da bizler bir toplumsal etki ile karşılaşmaktayız. Bu da göstermektedir ki toplum

7
Burada tek istisna yansıma (onomatope) seslerdir.

67
ve dolayısıyla kültür bir dili şekillendirmede –dilin izin veridği ölçüde- büyük önem arz
etmektedir.8

4.5. Dil Ölümü

Bir dil dışarıdan bir müdahaleye maruz kalmaz ya da o dili konuşanların

sosyoekonomik, kültürel ve siyasi yapılarında bir değişme olmazsa o dil önemli bir ölçüde
yaşamaya devam eder (Karabulut, 2005: 34.). Yani o dil yaşamaya devam eder ve ölme gibi bir
tehlike ile karşılaşmazdı. Buna karşın toplumsal yapılar durağan değildir. Bu sebeple de diller
değişmeye; içlerinden yeni lehçeler meydana gelmeye ve de kendisinden baskın toplumlarla
karşılaştığında ise ölmeye başlar. Bu değişmeler dünyadaki dillerin oluşmasına da aslında ön
ayak olmaktadırlar. Bir dil ölürken o dilden birden fazla dil ortaya çıkabilmektedir.

Yeryüzünde konuşulan bir dilin değişik sebeplerle ortadan kalkmasına literatürde dil
ölümü denilmektedir. Dil ölümü iki şekilde meydana gelir:

1. O dili konuşan son kişinin ölmesi;

2. “O dili kullanan toplumun konuşmayı unutması ile değil, toplumsal ve siyasal

sebeplerden dolayı o dilin (eski dilin) başka bir baskın dil (yeni dil) tarafından zaman içerisinde
yavaş yavaş kullanım dışına itilmesi ve etkisizleştirilmesi ile açıklanır” (Aitchison 1981:
209’dan aktaran Karabulut, 2005: 35.).

Dil ölümünün daha sık görüldüğü durum, bir dilin baskın bir tarafından kullanım dışına
itilmesi şeklinde olmaktadır.

Dillerin tehlikeye düşmesinde şu beş faktörün etkili olduğunu söylemektedir:

1. Demografik etkenler; doğal felaketler

2. Savaş ve soykırımlar

3. Sosyal etkenler

4. Kültürel, ekonomik ve politik baskınlık

5. Kitle iletişim araçları (Fishman 1991’den aktaran Cerny: 52; Cyristal, 2000.).

Görüldüğü üzere toplum kendi baskın özelliklerini-toplum olma özelliğini kaybetmeye

başladığında dilini de yavaş yavaş kaybetmektedir. Yukarıda da bahsedildiği üzere dil-toplum
ilişkisi birbirinden ayrılmaz olarak işleyişlerini devam ettirmektedir.

Karabulut (2005) çalışmasında dil ölümlerinin sebeplerini şu şekilde özetlemektedir:

1. Savaş̧, soykırım ve sonuçta gelen göç̧;

8
İlerleyen ünitelerde ağız konusu detaylı anlatılacağından burada kısaca geçilmiştir.

68
 2. Göç̧ esnasında verilen insan kaybı ve az bir nüfusla güçlü̈ bir dilin bünyesine
yerleş mek;

3. Başka bir dilin bünyesinde sığınmacı (bir nevi sürgün) hayatı yasamak zorunda
kalmak;

4. Ulaşanların bir kısmını yaslıların, kadınların ve vasıfsız insanların oluşturması;

5. Azınlık psikolojisinin tesiri ile sürgünde yaşanan paradoks;

6. Fakirlik ve işsizliğin getirdiği yasama zorluğu ve ekmek kazanma davasının daha

önemli olması;

7. Baskın dilin, iş bulmak ve iş çevrelerinde tutunabilmek için öğrenilme ve

kullanılma gereği;

8. Eğitim ve medya dilinin baskın dilde olması;

9. Ana dilini öğretmede karşılaşılan maddi zorluklar (okul ve kuruluş eksikliği);

10. Baskın dilin dayanılmaz cazibesi. (Karabulut, 2005: 32-33.)

Dil ölümü, gerek son konuşan kişinin ölümü gerekse de yukarıda özetlenen sebeplerden
olsun ortada bir toplumun yok olması durumu vardır. Dil ve toplum arasındaki ilişki işte bu
kadar iç içedir. Bugün Sümerlerde, Hititlerden, Likyalılardan eski-yok olmuş- bir toplum olarak
bahsediyoruz. Yapılan kazılar sonucu çıkan kalıntılardan dillerine ait birçok veriye sahibiz.
Ama o dillerin veya toplumların ise yeniden dirilme gibi bir durumu da ortada yoktur. Yani bir
dili son konuşan kişi öldüğünde o dil, dolayısıyla da o toplum ölür. Zaten toplumun başka bir
toplumun içinde asimile olması da toplumun öldüğünün göstergesidir.

Bir dil öldüğünde o dilin yeniden canlanması ise mümkün değildir. İbranice örneğinden
bahsedeceksek ise o dil zaten dinî ritüellerde toplum tarafından kullanılmakta idi. Bundan
dolayı tam anlamıyla ölmüş bir dil sayılamaz. Eğer ki bir dil dinî veya yüksek zümre tarafından
kullanım alanına sahipse o dil de ölmez. Kur’an-ı Kerîm’in yazıldığı dil olan Arapça da bu
statüdedir. Arapçayı Müslümanlar ibadet ederken kullanacağı için Arap toplumuna yukarıda
saydığımız sebeplerden biri olduğu takdirde bile Arapça yine yaşamaya devam edecektir.

4.6. Dilin Millet Hayatındaki yeri

Daha önceki ünitelerde dilin tanımıyla alakalı verdiğimiz bilgilerde dilin insana ve de
toplum olmaya dair her şeyi yansıttığından bahsetmiştik. Yani dilimizle sevincimizi,
üzüntümüzü, aşkımızı, korkularımızı, heyecanlarımızı vb. insana dair her şeyi dilimiz
çerçevesinde ifade ederiz. Bizler dilimiz döndüğünce toplum içinde hayatımızı devam
ettirmeye çalışırız.

Dil, insanoğlunu yaratılmışların içinde en şerefli yapan bir aygıttır aslında. Dil
insanoğlunun hayatını şekillendirmesine olanak sağlayan, onun hayatına hâkim bir aygıttır. İşte

69
dil, insanoğlu için bu kadar önemliyken toplumun her alanına da nüfuz etmesi kaçınılmazdır.
Dil, sadece bireylerin değil, bireylerin birleşerek oluşturdukları toplumun da en önemli
parçasıdır. Türkülerimiz, şiirlerimiz, romanlarımız, mimarimiz vb. toplumun yapı taşı olan her
şey dille iç içe, dilin sınırları içindedir.

Bir toplum dilini kaybettiği zaman kültürünü, benliğini, toplum olma vasfını da
kaybeder. Sovyet Rusya işgal ettiği Türk toplumlarının ilk önce diliyle sırf bu sebepten oynadı
ve tarih boyunca da bir toplumu asimile etmek için önce diliyle oynandı. Bu boyunduruk altına
giren toplumlar işgalci toplumun kültürü yönünde evrildiler ve kendilerine ait değerleri
kaybettiler. Hititlerin, Sümerlerin, Asurluların, Likyalıların ve daha ortadan kaybolmuş
binlerde halkın soyundan gelen insanlar elbette dünya üzerinde hâlen yaşamaktadır. Lâkin bu
toplumların günümüzde yaşayan bir kültüründen bahsetmek ise mümkün değildir. Ben
Sümerim diye etrafta gezen birileriyle karşılaşmadık henüz. İşte bu saydığımız nedenler de
ötürü de dil bir milletin kimliği, hafızası, kültürüdür. Kısacası millet olmanın nüvesi aslında
dilde saklıdır. Dilimize sahip çıktığımız zaman milletimize, egemenliğimize de sahip çıkmış
oluruz.

70
 Kaynakça

Akarsu, Bedia (1998), Dil-Kültür Bağlantısı, İstanbul, İnkılâp Yayınevi.

Bozgöz, Faruk (2004), “Dil-Toplum İlişkisi ve Ari-Sami Polemiğinde Dil ve Sami

Dilleri”, EKEV Akademi Dergisi, yıl 8 sayı 20.

Crystal, David (2000), Language Death, Cambridge, Cambridge Üniversitesi Yayınları.

Deutscher, Guy (2013), (Çev. Cemal Yardımcı), Dilin Aynasından, İstanbul, Metis
Yayınları.

Develi, Hayati (2013), Osmanlı’nın Dili, İstanbul, Kesit Yayınları.

Fischer, Steven Roger (2013), Dilin Tarihi (Çev. Muhtesim Gücenç), İstanbul, İş
Bankası Yayınları.

Fishman, J. (1991), Reversing Language Shift. Clevedon: Multilingual Matters.

Gönülal, Yasemin Özcan (2011), “Dil-Toplum İlişkisi Açısından Türkiye’de 1940

Sonrası Dil Tartışmaları Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Studies, 6/1 Yaz, ss. 1127-1137.

İlhan, Nadir (2012), “Toplumsal ve Ferdi Düşüncenin Dile Yansımaları (Dil-Düşünce

İlişkileri)”, Turkish Studies, 7/3, Yaz, ss. 1517-1525.

Karabulut, Ferhat (2005), “Dil Ölümü Bağlamında Kayseri’de Yaşayan Uygur Türk
Toplumu”, Bilig, Güz, Sayı 35, ss. 17-47.

71
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

 Bir toplumun dilinin, onun kültürünü, ruhunu, örfünü, düşünce tarzını yansıttığı
muhtelif araştırmacılar tarafından sıkça dile getirilmektedir. Almanların ünlü düşünürü
Humboldt dil - toplum ilişkisini şu şekilde açıklamaktadır: “Dil, bir ulusun kültür düzeyini
gösteren en iyi araçtır. Dil, kaçınılmaz olarak toplumdaki bireylerle ilişkilidir ve sosyal faktörler
de dil içinde net bir biçimde yansıtılmıştır. Bir toplum içinde yaşayan bireylerin yaşadıkları
bölge, gelir düzeyleri, eğitim seviyeleri, cinsiyetleri bireylerin sosyal faktörlerini belirleyen
etkenlerdir.

 Dil-toplum ilişkisinden bahsetmek, dili konuşan kişilerle dil arasındaki ilişkiden

bahsetmekle eş değerdir. Çünkü dil bir toplumun düşüncesinin sınırlarını çizen en önemli
aygıttır. Toplum dilinin ölçüsünde düşünür. Bahsettiğimiz olgu gelişmiş toplumların daha
gelişmiş dil düzeylerine, ilkel toplumların ise daha ilkel dil düzeylerine sahip oldukları değildir.
Çünkü dilin karmaşıklığı o dilin kelime dağarcığıyla doğru orantılıdır. Birey dünyayı
anadilindeki ayrımlar ve bu ayrımlar arasındaki ilişkilerle algılayıp yorumlayabilir.

 Diller, dünyanın her yerinde başkadır. Bir çocuğun bir dili öğrenmesi kazara içinde
doğduğu toplumla alakalıdır. Yani insanoğlunun dil öğrenme süreci kalıtımsal özellikleri ile
değil içinde doğduğu toplumla doğrudan alakalıdır. Bugün Türkçe konuşan bizler Türk
genlerine sahip olduğumuz için değil, Türkçe konuşulan bir toplumda doğduğumuz için Türkçe
konuşarak hayatımızı idame ettirmekteyiz. Eğer dil öğrenme sürecinde genler etkili olsaydı
bugün dünyanın birçok yerinde Türkçe bilmeyen Türk kökenlilerle karşılaşmayacaktık.

 Dil ölümü, gerek son konuşan kişinin ölümü gerekse de muhtelif dış etkenlerden
olsun bir toplumun yok olması durumu vardır.

 Dil insanoğlunun hayatını şekillendirmesine olanak sağlayan, onun hayatına hâkim

bir aygıttır. İşte dil, insanoğlu için bu kadar önemliyken toplumun her alanına da nüfuz etmesi
kaçınılmazdır. Dil, sadece bireylerin değil, bireylerin birleşerek oluşturdukları toplumun da en
önemli parçasıdır. Türkülerimiz, şiirlerimiz, romanlarımız, mimarimiz, vb. toplumun yapı taşı
olan her şey dille iç içe, dilin sınırları içindedir.

72
 Uygulamalar

Okuma Parçası

Toplum ve Dil9

Sümer kralı Gılgamış Yaklaşık 4000 yıl önce “ismimi ünlü insanların isimlerinin yazılı
olduğu yere yazdıracağım” diye övünürken aynı zamanda toplumun başlıca dil
kullanımlarından birine işaret etmiştir: Birinin konumunu tanıtması. Toplumun büyük ve küçük
konuları her zaman dil kullanımına yansımıştır. Zaten Eski Mısırlılar, “sözün, düşüncenin
babası” olduğunu kabul ederek dilin toplumsal evin malzemesinin hem temeli hem de inşası
olduğunu belirtmiştir. Toplumun nihai mimarisi ve yeniden biçimlendirilmesi dille ölçülür. Dil
insanın tüm eylemlerine ses verir, bunu karmaşık ve incelikli yollarla gerçekleştirir.
Uluslararası ilişkilerden özel ilişkilere kadar sosyal etkileşimin pek çok katmanı dil aracılığıyla
yürütülür, etkin kılınır ve güçlendirilir.

Dil yalnızca nerden geldiğimizi, neyi benimsediğimizi ve kime ait olduğumuzu

bildirmekle kalmaz, aynı zamanda, kendi bireysel, cinsel ve etnik haklarımıza sahip çıkıp
yatırım yapmamız, toplumun talepleri arasında yolumuzu bulmamız ve başkalarına ne
istediğimizi ve isteğimizi hayata nasıl geçireceğini bildirmemiz gibi konularda taktik ve
stratejik olarak kullanılır. Tarih boyunca insanlar başkaları hakkında, yalnızca onların etnik
diline, yerel ağzına, hatta bireysel sözcük seçimlerine bakarak hüküm verdiler- yani, onların
toplumu içerisindeki yerlerini değerlendirdiler. Dilsel hüküm son hüküm oldu ve insanlık
tarihinin tümünü şekillendirdi.

9
Steven Roger Fischer (2013), Dilin Tarihi (Çev. Muhtesim Gücenç), İstanbul, İş Bankası Yayınları.

73
5. DİL VE DÜŞÜNCE

74
 Giriş

Aklın süsü dildir, dilin süsü söz

Kişi süsü yüzdür yüzün süsü göz

Yusuf Has Hacip

Gündelik yaşamda iletişim denilince akla hemen konuşulan dil gelir. Dil, iletişimin en
önemli araçlarından biridir. Bu nedenle de birçok bilim dalı ve disiplin, dili çeşitli yönleri ve
farklı bakış açılarıyla anlamaya ve açıklamaya çalışırlar (Kartarı 2013). Tarihsel, toplumsal ve
kültürel bir olgu olarak dil, insanın kendini ve dünyayı anlamasını sağlayan ve hemcinsleri ile
iletişimi ve anlaşmayı olanaklı kılan temel insani yetidir (Coşkun 2014: 88).

“Dilin işlevi nedir?” sorusu, aslında dil ne işe yarar, ya da dili niçin, ne zaman, hangi
amaçla kullanırız sorusudur. Bu soruya verilen yanıtların başında, “Birbirimizle anlaşmak,
konuşmak için” yanıtı gelir. Bu da dili kullanmanın esas amacının iletişim için kullanırız
demektir (Huber 2008: 39). Sözcükleri kullanan insan dili, en gelişmiş ve en yetkin iletişim
aracı olmakla birlikte dilsel olmayan başka göstergeler de yaşamın her kesiminde
gözlenebilmektedir. Sağır ve dilsizler için kullanılan işaret dili dilsel olmayan iletişim aracına
bir örnektir (Başkan 2003:15).

Dil, insanın dünyadaki yerini ve değerini belirler. Konuşma yeteneği insanı insan yapan
niteliklerin başında gelir. Onun duygularını, düşüncelerini isteklerini bütün incelikleriyle açığa
vurmasına, yaşamını sürdürebilmesine olanak sağlar (Aksan 1995: 11). Gündelik yaşamda dilin
yeri besbellidir. İnsanın sürekli olarak kullanmak durumunda bulunduğu bu araç eksiksiz bütün
insanlığın yararlandığı bir temel yetidir. Ne denli ilkel olursa olsun hiçbir toplum yoktur ki bu
aracı henüz geliştirmemiş olsun. Dil denilen araçtan yoksun bir kültür bulunmadığına göre
toplumsal insanbilimin özellikle birinci temel sorunuyla dilin yakın ilişkisi bulunmalıdır
(Köksal 2003: 25).

75
 5.1. Düşünce Nedir?

Sözlüklerde düşünmek eylemi “Zihninde bir şey canlandırmak, elde edilen bilgilere
zihnî faaliyet uygulayarak düşünce meydana getirmek, fikretmek; tefekkür etmek; aklından
geçirmek, tasarlamak”; düşünce ise “Zihnin bir şey hakkında edindiği düşünme ürünü olan
kavram, fikir” olarak tanımlanmaktadır.

Düşünce kavramı oldukça karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu karmaşıklık düşüncenin

psikolojik, sosyolojik ve kültürel boyutları olmasından kaynaklanır. Eski çağlardan günümüze
kadar geçen süreçte ele alınan ve bir başka kavramla ilişkilendirilmek istenen düşünce kavramı,
tarihsel süreçte hep gündemde olmuştur. Genel olarak bakıldığında, düşüncenin zihinsel bir
faaliyet ve iç konuşma şekli olduğu konusunda önemli tespitler söz konusudur. Düşüncenin
ortaya konulmasına aracılık eden ve onu taşıyan dille özdeş olarak görülmesi, düşünce tarihinde
önemli taraftar bulmuş ve bu konuda farklı düşünürler aynı noktada ortak bir fikir birliğine
varmışlardır (Gül-Soysal 2009: 67).

5.2. Dil ile Düşünce Arasındaki İlişki

Dil ile düşünce arasındaki ilişkiler yüzyıllardan beri üzerinde durulan, en eski çağlardan
beri çeşitli yönlerden tartışılan konulardandır. Günümüzde önemini yitirmemiş olan dil-
düşünce problemi artık disiplinler arası yaklaşımlar çerçevesinde irdelenmektedir.

Dil düşünce eylemi ve düşünce açısından ele alındığında insanı insan yapan her şeyin
büyük ölçüde dilde yer aldığı ya da dile yansıdığı görülür. Gerçekten de dil bireyin bilincini
oluşturan benliğini biçimlendiren temeldir; bilincin köklerine, bilinçaltının derinliklerine
uzanan başlıca insani işlevdir. Düşünce, akıl, bilgi, buluş ancak dille olanak kazanır. Dil
dünyayı hafızamızın egemenliği altına sokan temel araçtır, başlıca anlatım yöntemidir. İnsan
yaşamının tüm görünümleriyle de iç içedir. İnsanın hem içindedir, hem dışında; hem özneldir,
hem nesneldir. Günlük ihtiyaçlardan sanatsal etkinliklere kadar olan şeyler dilin ihtiyaç alanıdır
(Vardar 2001:13). Adalet, vicdan, merhamet, insaf, tavsiye, erdem, bezginlik gibi kavramları
acaba dil olmadan, dile başvurmaksızın düşünmeye, kolaylıkla anlatmaya olanak var mıdır?
Konunun bu yönleri göz önünde bulundurulunca dil olmadan düşüncenin gerçekleşmeyeceği
yargısı ağırlık kazanmaktadır (Aksan 1995: 54). Çünkü düşünce varlığını dille sağlar, dille
hayat bulur.

Gerek varlıkların adlandırılışında beliren ayrımlar, gerek sözcüklerin dilden dile değişen
kullanımları, gerekse kültür ve yaşam koşullarındaki başkalıklar, insanoğlunun, çevreyi ve
gerçeği dile getirirken nesnel davranmadığını göstermektedir. Birçok bilginin ve değişik
akımların benimsediği gibi diller, gerçeği ve dünyayı değil, onların insanoğlunun zihin
süzgecinden geçmiş biçimlerini yansıtmaktadır. İşte biz, her dilin anlatım sırasında öteki
dillerden farklı kavramlara başvurma, kendine özgü anlatma eylemine anlatım yolu adını
veriyoruz (Aksan 1995: 72).

Dil ve düşünme işlevi arasındaki ilişki sorunu üzerinde en eski düşünürlerden

günümüzdeki bilginlere kadar pek çok kişinin zihin yorduğunu görürüz. Antik Yunan dönemi

76
bilginlerinden Ploton konuşma ve düşünceyi birbirinden ayırmazken, ilerleyen yüzyıllarda bazı
dilbilimciler dil ve düşüncenin iki ayrı işlev, nitelikleri ayrı iki ruhsal eylem olduğunu
savunmuşlardır (Aksan 1995: 54). Aristoteles ise dili düşünceleri yansıtan bir araç olarak görür
(Aster 1994:15).

Antik Yunan’da genel olarak dil-düşünce ve dünya ilişkisi, başlangıçta dil ve

gerçekliğin birbirinden ayrılmadığı, sözcüklerin ya da adların gerçekliğin yani adlandırılanın
yerine geçtiği bir özdeşlik ilişkisi içeren mitsel-şiirsel bir düşünüş biçimi ve sözcüklerin ya da
adların gerçekliği işaret veya temsil ettiği bir anlayış tarzı temelinde biçimlenmiştir (Coşkun
2014: 88).

Türk edebiyatının en önemli eserlerinden olan Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde
geçen Aklın süsü dildir, dilin süsü söz ifadeleri dilin akıl yani düşüncenin ürünü
gösterilmektedir.

Batı’nın dünyadaki dil ve kültür çeşitliliğinin farkına varması oldukça eskiye

dayanmakla birlikte, bu yöndeki bilimsel gözlem ve incelemelerin sistemli bir şekilde
yürütülmesi, temel kavram ve kuramların ortaya atılması yeni toplumsal bilim alanlarının
doğuşu ile yakından ilgilidir. Örneğin, insanbilim, 18. yüzyılda ortaya çıkıp, gelişen bir alan
olarak etnik toplulukların ırk, dil ve kültürlerini incelemede önemli katkılar sağlamış; düşünce
ve davranış biçimlerini anlamak için o topluluğun dilini ve kültürünü de anlamanın gerektiği
vurgulanmıştır.

Avrupa’nın kolonileşme hareketiyle değişik kültürleri ve dilleri tanıma; böylece

misyonerliği, kültür, ekonomi ve dil politikalarını yeni topraklarda uygulama isteği, 17. yüzyıl
sonlarından başlayarak, özellikle Asya ve Afrika’daki topluluklarla yakından ilgilenmesine
neden olmuştur. Diğer yandan Amerika’da da 20. yüzyıl başlarında yerli kültürlerini ve dillerini
incelemeye yönelik betimsel çalışmalar, gerek yapısalcılık akımından, gerek Avrupa’nın uzak
kültür ve dilleri inceleme çalışmalarından ve bu konudaki kavram ve kuramlardan önemli
ölçüde yararlanmıştır.

Dil ve düşünce arasındaki ilişkiyi genişleterek, toplumun ve kültürün bu ilişkideki

belirleyici rolünü vurgulayan kişi ise, 19. yüzyıl düşünürü Wilhelm von Humboldt (1765-
1835)’dur. Humboldt, dilin insan zihninin yaratıcı yeteneğinin sonucu ortaya çıktığını ve her
dilin kullanıldığı topluluk için özel bir mülkiyet anlamına geldiğini belirtir. Bu nedenle her dil
kendi yapı, ses, sözcük vb. özellikler ile diğer dillerden ayrılan bir kimliğe sahiptir. Humboldt,
tıpkı Herder gibi, düşünce ve dil arasında koşut bir ilişkinin bulunduğunu belirtmiş, dillerin
kendi geçmişlerinin ürünü olduklarını, geçmişten o güne dek süregelen algılama ve düşünme
süreçlerinin dilde yansıma bulduklarını öne sürmüştür. Diller arasındaki farklılıkların yalnızca
ses, sözcük, yapı gibi biçimsel farklılıklar olmadığını, bu farklılıkların temelde, o dili konuşan
bireylerin yaşadıkları kültür ve toplumla bağlantılı olarak, gerçekliği algılama, yorumlama ve
aktarma biçimlerindeki farklılıklar olduğunu belirtmiştir. Humboldt’a göre bir topluluğu, bir
kültürü anlamanın en temel yollarından biri o topluluğun dilini incelemektir
(Büyükkantarcıoğlu 2006: 27).

77
 Her dilin kendine özgü anlama ve anlatma yolu” bulunduğu biçiminde açıklanan bu
görüş, dilbilimde sonradan değişik adlarla anılan kuram ya da varsayımların temelini
oluşturmuştur. Dilbilimsel determinizm, dilbilimsel görecelik ilkesi / kuramı. SapirWhorf
varsayımı gibi adlarla anılan tezler ve toplumdilbilim çerçevesinde katmanlara özgü kodlar
temelde Humboldt’a dayandırılabilir (İmer 1987: 214).

Peki bu tezler nelerdir?

Kızılderili dilleri ve kültürleri üzerinde çalışan Franz Boas (1858-1942)’da her kültürü
kendi ortamında ve yaşam pratikleri çerçevesinde gözlemleyerek anlamak gerektiğinden söz
eder. Ancak o zaman gerçekliği o kültürde yaşayan bir yerli gibi algılamak ve o dilin ne gibi
toplumsal ve kültürel gereksinimlere hizmet ettiğini görmek mümkün olacaktır. Sonuçta bu
diller, Hint - Avrupa dil ailesindeki dillerin yapılarından ve kültürlerin sunduğu yaşam
pratiklerinden ve gerçeklik algılamalarından önemli farklılıklar sergilemektedirler. Bu nedenle
de o dili konuşan bireylerin düşünme biçimlerinde de farklılıklar olacaktır (Büyükkantarcıoğlu
2006: 28).

Amerikalı Antropolog Edward Sapir’e (1884-1939) göre de her dil gerçekliği o dili
konuşanlara kendi açısından yansır. Bu nedenle her kültür farklı bir dünya görüşü sunar. Dil
toplumsal gerçekliğin sembolik bir yansımasıdır. Bu gerçeklik içinde oluşan anlamlar, en çok
o gerçekliği yaşayanlar için anlamlıdır. Bu anlamları da o kültürün dilinde biçimlerin
yapılanması sonucu izleyebiliriz. (Büyükkantarcıoğlu 2006: 28)

Sapir’in görüşlerini geliştiren ve bir hipotez olarak yapılandıran kişi ise, Sapir’in
öğrencisi Benjamin Lee Whorf (1897-1941) olmuştur. Dilsel Görecelik, Sapir-Whorf
Hipotezi, Dil-içi-Dünya Görüşü gibi adlarla tanınan bu kuram iki temel ilkeye dayanır:

Dilsel belirleyicilik ilkesine göre dil, o dili konuşan bireyin düşünme biçimlerini
belirler; bu biçimlere belli sınırlamalar getirir. Ludwig Wittgenstein (1922: 74) ise, “Dilimin
sınırları, dünyamın sınırları demektir.” ifadesiyle dilsel belirleyiciliğe vurguda bulunmuştur.

Dilsel görecelik ilkesine göre ise, belli bir dilde kodlanmış olan anlamlar bir başka dilde
bulunmayabilir, dolayısıyla, o dili anadili olarak konuşan bireylerin gerçekliği nasıl
anlamlandırdıkları ve aktardıkları, başka bir dili konuşan bireyin bu süreçlerine göre farklılıklar
gösterecektir. Bir başka deyişle, her dil bireyin içinde yaşadığı geniş ya da dar kültürel
yapılanmanın gerekli gördüğü olguları anlamlandırmak için işler. O kültürün iletişim
gereksinimlerini karşılar. Bu nedenle dünyadaki tüm insanların gerçeklik olgusuna aynı
biçimde yaklaştıklarını; aynı algılama, anlamlandırma, yorumlama ve dilsel aktarım süreçlerine
sahip olduklarını söylemek mümkün değildir.

Whorf görüşlerini farklı dillerden aldığı şu gibi örneklerle açıklamıştır: bir Amerikan
Kızılderili dili olan Hopi’de kuşların dışında uçan her türlü şey için -böcek, sinek, uçak, pilot
vb.- kullanılan tek bir sözcük bulunmaktadır (masa’ytaka). İngilizce, Türkçe ya da başka bir
dilde uçan farklı canlılara, nesnelere ya da kişilere farklı kişilere farklı sözcükler kullanan
konuşmacılar için anlamsal olarak daha fazla sayıda kavram ve bunları yansıtan dilsel biçim

78
söz konusudur. Bu da Hopi dilini konuşan bir kişinin dünyayı algılamasında bu kavram için
zihindeki anlam ulamının sınırlı oluşunu belirtmekte; bu durumun dilde yansıma bulduğu
örneklenmektedir. Bu noktada dilin mi düşünceyi yoksa düşüncenin mi dili sınırladığı
sorgulanabilir. Whorf’a göre dilin olanakları, bu dili doğduğu andan başlayarak anadili olarak
edinen bir kişinin dünyayı algılama biçimlerini koşullamaktadır. “Dilsel Belirleyicilik” olarak
adlandırılan ilke, böyle bir durumu belirtmektedir. Yine Hopi dilinde boyut olarak zaman
kavramının olmayışı ya a diğer pek çok dilde bulunduğu gibi eylem zamanının bulunmayışı
hopi konuşan bireylerin İngilizce konuşan bireylerle iletişimde belirgin bir zorluğa neden
olmaktadır (Büyükkantarcıoğlu 2006: 29). Bu konuda son zamanlarda yapılan kayda değer
çalışmalar yapılmaktadır. Bir örnek verecek olursak birbirine komşu halklar olan ancak çok
farklı diller konuşan İsveçliler ve Finliler, birbirine benzer işlerde, benzer bölgelerde ve benzer
yasa ve kurallar altında çalışsalar bile iş başında yaşadıkları kaza oranları farklılık
göstermektedir. Kaza oranları İsveççe konuşanlar arasında oldukça düşüktür. İki dili
karşılaştırdığımızda Hint - Avrupa dillerinden olan İsveççe, hareketle ilgili bilgileri üç boyutlu
mekânda aktarır. Hint - Avrupa dilleriyle bağlantılı olmayan ve Estonya ve Macar dilleri gibi
Ural - Altay dillerinden olan Fince ise böyle bir özelliği tam olarak yansıtmamaktadır. Bunun
sonucu olarak da üretim sürecinde kesintiler ve kaza oranı Finlerde daha yüksektir.

Örnek

Amerika Birleşik Devletleri’nin Arizona eyaletinde konuşulan bir Kızılderili dili Hopi
dili İngilizceden sadece sözcük yönünden değil, isim, fiil gibi dil bilgisel yapılar yönünden de
farklıdır. Örneğin Hopi dilinde sayılar fiziksel varlıkları saymak ve ölçmek için kullanılırken,
zaman gibi soyut kavramlar için kullanılmaz. “Üç dönüm otlakta otlayan on beş koyun
görüyorum.” cümlesini Hopi diline çevirmek sorun olmazken, “Üç hafta önce, on beş dakikalık
şöhretin tadını çıkardım.” gibi bir cümle çok daha karmaşık bir çeviri gerektirir. –ed, -ing ve
will ile geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı anlatmak yerine Hopi dilinde olaytın tamamlandığı,
hâlâ sürdüğü ya da olması beklendiği durumlarda ayrı bir sözcük kullanması gerekir. Örneğin
“Üç yabancı köyümüzde on beş gün kaldı.” gibi bir cümleyi bir Hopili “Üç yabancının
köyümüzde on altıncı güne kadar kaldığını hatırlıyoruz.” olarak söyler. (Haviland vd.
2008:245)

Bununla ilgili bir başka görüş de dilin kültürel gerçeği belirlemekten çok onu
yansıttığıdır. Örneğin Bolivya’nın dağlık bölgesinde yaşayan Aymara yerlilerinin temel besin
maddesi patatestir. Kullandıkları dilde de patatesle ilgili, patatesi nasıl sakladıkları ve
hazırladıklarını anlatan 200 sözcük bulunur. Paraguay’ın tropikal arazilerinde yaşayan Ayoreo
yerlileri ise değişik bal türlerini tanımlamak için yirmi sözcük kullanır, bu da balın
hayatlarındaki önemini vurgulamaktadır. İlginç bir diğer örnek de Amerikan İngilizcesinde
çatışma ve savaşla ilgili pek çok sözcük, parayla ilgili pek çok ifade bulunurken Hindistan’daki
bir dilsel toplulukta bu kadar saldırgan ifadeler ya da parayla ilgili fazla kullanımın olmadığı
görülmektedir. Sudan’da göçebe bir kabile olan Nuer’in kullandığı dilde sığırla ilgili 400’den
fazla sözcük ve deyim bulunduğunu ve Nuerli çocukların adlarını bu deyimlerden aldığı

79
görülmektedir. Eğer dil, kültürel gerçekliği yansıtıyorsa er ya da geç kültürdeki değişim dildeki
değişim olarak yansımasını bulacaktır.

Büyükkantarcıoğlu (2006: 29) bu konuda bir başka örnek de Eskimo dilinden vermiştir.
Eskimo dilinde karın farklı türleri için ayrı ayrı sözcükler kullanılmaktadır: Sulu kar, hafif
donmuş kar, buz tutmuş kar, eriyen kar vb. gibi. Bu kültürde yaşam pratiği bireyler için karın
farklı türlerinin adlandırılmasını zorunlu kılmıştır, bu nedenle karla ilgili olarak belirtilmesi
gereken ayırt edici anlamlar için farklı sözcükler gereklidir. Oysa yaşamını karlar arasında
geçirmeyen; dolayısıyla balık tutmak, üzerinde yürümek, delik açmak, kızak sürmek vb.
amaçlar için karın özel durumlarını dilsel olarak aktarmaya yaşam pratiği içinde gerek
duymayan bir kültürün bireyleri için zihinde bu denli çeşitli kavram ayırımlarına gerek
bulunmamaktadır. Kısaca dil, o kültürün gereksinmelerine koşut olarak gerçekliğin belli
dilimlerini yansıtmakta, diğerlerini ya genel bir ulam içinde sağlamakta ya da hiç
sağlamamaktadır. Buna dayanarak da dil-düşünce ilişkisinin toplumsal temelli olduğu
söylenebilir.

Toplum bireyleri yaşadıkları çevrenin kendilerine sunduğu koşullar doğrultusunda

hayatlarını sürdürmek zorundadırlar. Yaşanılan coğrafi bölgenin toplum üzerindeki etkisi ilim
âlemince tetkik ve kabul edilmiş bir gerçektir. Coğrafya milletlerin sanayi, iktisadi, ticari, siyasi
hayatı, dolayısıyla da dili üzerinde en mühim rolü oynar. Etrafı denizlerle çevrili olan bir ülkede
deniz ile ilgili kavramların çokluğu, bir kara toplumunda veya dağların, ormanların çok olduğu
bir toplumda bunlara özgü sözcüklerin bolluğu dikkat çekicidir. Ailevi ilişkilerin Alman
toplumuna oranla daha sıkı olduğu Türk toplumunda akrabalık sözcükleri de daha ayrıntılıdır.
Türkçedeki hala, teyze kavramları Almancada tante, amca, dayı ise onkel sözcüğü ile
genelleştirilmiş, baldız, görümce, bacanak, elti, yenge gibi kavramlara ise ayrıntıda hiç yer
verilmemiştir. Toplumun gelenekleri, törenleri de diğer unsurlar gibi toplumun dilinden ortaya
çıkarılabilmektedir. Örneğin yalnızca Türkçenin söz varlığını inceleyerek Türkiye’nin 20.
yüzyılda hangi koşullar içinde bulunduğunu, ne gibi değişikliklere sahne olduğunu, Türk
toplumunda hangi kavramların önem taşıdığını ve hangi geleneklerin, törenlerin bu zaman
içinde hüküm sürdüğünü ortaya çıkarmak mümkündür (Dağabakan 2006: 213).

Doğan Aksan’a göre (1995: 45) dil-düşünme ilişkisi ve dil olmadan düşünmenin
gerçekleşip gerçekleşmeyeceği sorunu –bu iki işlevin sıkı ilişkisi belli olduğu hâlde- bugün için
kesinlikle çözümlenmiş değildir. Dil olmadan düşünmenin gerçekleşmeyeceği, özellikle soyut
kavramların dile bağımlılığı çoklarınca benimsendiği hâlde sorunun kesin çözümü herhâlde
bilim ve teknikteki yeni ilerlemeleri, deneysel çalışmaların geliştirilmesini bekleyecektir.

Kısaca özetlemek gerekirse:

 Dil ile düşünce arasındaki ilişki eski çağlardan beri tartışılan bir konudur.

 Antik Yunan döneminde hem dilin düşünceyi yansıtan bir araç olduğu hem de dil
ve düşüncenin iki ayrı eylem olduğu fikri öne çıkmıştır.

80
  Humboldt, dilin insan zihninin yaratıcı yeteneğinin sonucu ortaya çıktığını ve her
dilin kullanıldığı topluluk için özel bir mülkiyet anlamına geldiğini belirtir.

 Franz Boas’da her kültürü kendi ortamında ve yaşam pratikleri çerçevesinde

gözlemleyerek anlamak gerektiğinden söz eder.

 Edward Sapir’e göre her dil gerçekliği o dili konuşanlara kendi açısından yansır.
Bu nedenle her kültür farklı bir dünya görüşü sunar.

 Benjamin Lee Whorf ise olmuştur. Dilsel Görecelik, Sapir-Whorf Hipotezi, Dil-
içi-Dünya Görüşü gibi adlarla tanınan hipotezi öne sürmüştür.

 Sapir-Whorf Hipotezi, Dilsel belirleyicilik ve Dilsel Görecelik ilkelerinden oluşur.

 Dilsel belirleyicilik ve ilkesine göre dil, o dili konuşan bireyin düşünme biçimlerini
belirler; dilsel görecelik ilkesine göre ise, belli bir dilde kodlanmış olan anlamlar bir başka
dilde bulunmayabilir, yani her dil bireyin içinde yaşadığı geniş ya da dar kültürel yapılanmanın
gerekli gördüğü olguları anlamlandırmak için işler.

81
 Kaynakça

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1995.

Dağabakan F. (2006), İki Ayrı Kültür İki Ayrı Dil A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Dergisi Sayı 31 Erzurum

Büyükkantarcıoğlu N. (2006) Toplumsal Gerçeklik ve Dil. İstanbul: Multilingual

Yayınları.

Wıttgensteın, L. (1922). Tractatus Logico-Philosophicus. With contributions of

Bertrand Russell; trans. C. K. Ogden. Tractatus Logico-Philosophicus, 2010. Edinburgh:
Edinburgh Press. [ E-kitap]. E-kitap adresi: http://www.gutenberg.org/files/5740/5740-pdf.

Huber, E. (2008). Dilbilime Giriş, İstanbul: Multilingual Yayınları.

İmer, K. (1987). Toplumdilbilimin kimi kavramlarına kuramsal bir bakış ve dil türleri.
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetin 60 Yıldönümü Armağanı. Ankara. 213-
230 (Coşkun 2014: 88).

Aster Ernst Von (1994). Bilgi Teorisi ve Mantık, Çev. Macit Gökberk, İstanbul, Sosyal
Yay.

Gül F., Soysal B. (2009). Dil ve Düşünce İlişkisi Üzerine, SBArD, Mart 2009, Sayı 13,
sy. 65- 76.

Köksal A. (2003). Dil ile Ekin, Toroslu Kitaplığı, İstanbul.

Kartarı Asker (2013), Kültürlerarası İletişim, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No:
2820.

82
6. TOPLUM İÇİNDE DİL VE DİL TÜRLERİ

83
 Giriş

İnsanlar arasında iletişim ve anlaşma alanın olan dil bireysel ve toplumsal yönü olan
karmaşık bir araçtır. Dilin toplumsal yönüne değinmeden önce anadili, lehçe, şive, özel dil,
argo, jargon, doğal dil, yapma dil, yaşayan dil, ölü dil, geçer dil gibi bazı terimleri
açıklayalım:

Anadili, İnsanın başlangıçta annesinden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili
bulunan çevrelerden öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireylerin toplumla en güçlü
bağlarını oluşturan dildir. Adından da görüleceği gibi, bu dilin anneyle ilgisi
küçümsenemeyecek niteliktedir. Anadili insanı değişik yönlerden sımsıkı saran, onun
bilinçaltına inen ve pek çok yönleri olan bir varlık olarak ortaya çıkar. Biz çevremize
anadilimizin penceresinden bakar, evreni anadilimizin anlama ve anlatma yolundan
adlandırırız. Anadili bir toplumu ulus yapan etkenlerin en başında gelir (Aksan 1995: 61-62).

Lehçe ise çeşitli sebepler yüzünden bir dilin çeşitli bölgeler ses, yapı ve kelime hazinesi
bakımından ayrılan değişik biçimleridir. Lehçeler aynı dilden gelir. Türkçe için
düşündüğümüzde Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi
Türkçenin birer lehçeleridir. Ancak, bazı lehçeler bağlı olduğu dilden o kadar ayrılır ki
anlaşılabilirlik oranı oldukça düşer. Daha yakın bir zamana kadar Türkçenin bir lehçesi olduğu
bile bilinmeyen Çuvaşça ve Yakutça buna örnek olarak verilebilir.

Lehçenin yanında literatürde şive terimi ile de karşılaşılmaktadır. Özellikle İstanbul

Üniversitesini merhum profesörlerinden Reşit Rahmeti Arat (1953) ve Muharrem Ergin (1958)
ile yaygınlık kazanmış bir görüştür. Buna göre şive bir dilin bilinen tarihî seyri içinde ayrılmış
olup bazı ses ve şekil ayrılıkları gösteren kollarıdır. Yakutça ve Çuvaşça Türkçenin bilinen
tarihî seyri içinde ayrılmadıkları için lehçe, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Özbek
Türkçesi, Türkmen Türkçesi vb. bilinen dönemde ayrıldıkları için şive olarak kabul ederler.
Ancak günümüzde bu ayırımın eskisi kadar taraftar bulmadığını da söylemek gerekir.

Özel dil, bir toplumda bireyin içinde bulunduğu sınıfa, yaşa, özellikle mesleğe göre
belirlenen dillerdir. Hekim dili, denizci dili buna örnek olarak verilebilir (Aksan 1995).

Argo, her dilde görülen, toplum içinde bir kesimin ya da grupların, farklı bir biçimde
anlaşmayı sağlamak amacıyla oluşturduğu dildir. Argonun söz varlığı, ortak dilin sözcüklerine
özel anlamlar vermek, kimi sözcüklerde bilinçli değişiklikler yapmak, eskimiş ögelerden, aynı
dilin lehçelerinden ve yabancı kökenli ögelerden yararlanmak yoluyla meydana getirilir.
Okutmak sözcüğünün argoda “satmak” anlamında kullanılması gibi.

Jargon, konuşanlar dışındaki kimselerce anlaşılmaması için sözcüklerin bozulmuş

biçimlerinden oluşturulan ve yine bir zümreye özgü olan özel dil türüdür. Anadolu’da çerçillik
veya kalaycılık gibi mesleklere mensup olanların kullandıkları dil örnek olarak verilebilir.

Yaşayan dil, hâlen çeşitli toplumlarda anlaşma aracı olarak kullanılmakta olan dildir.
Türkçe, İngilizce, Almanca gibi.

84
 Ölü dil ise günümüzde hiçbir topluluk tarafından anlaşma aracı olarak kullanılmayan
dildir. Ölü dillerin varlıkları bıraktıkları yazılı belgelerle tespit edilir. Sümerce, Toharca, Hititçe
gibi.

Doğal dil belli bir süreç içinde kendiliğinden var olan ve gelişen, değişen diller doğal
dillerdir. Türkçe, Arapça, İngilizce gibi.

Yapma dil ise belli bir amaç için insan eliyle gramatikal kuralları oluşturularak yapılan
dillerdir. Mehmed Muhiddin’in yaptığı Baleybelen ilk yapma dildir. En meşhur yapma dil ise
Lazarus Zamenhof’un Esperanto’sudur (Ümit dili).

Geçer dil farklı dillerin konuşulduğu ortamda ortak anlaşma aracı olarak kullanılan
dildir. Lingua Franca’da denilen geçer dil anadilleri farklı olan toplulukların ortak anlaşma
dilini ifade eder.

85
 6.1. Toplum İçinde Dil

İnsan demek dil demektir, ama dil demek de birçok bakımdan toplum demektir. Hem
bireylerle özdeşleşir dil, hem de onların üstünde ve dışında yer alır. Öznel gerçekliğin dışında
bireyi zorlayıcı nesnel gerçekliği taşır. Bireyi toplumsallaştıran, dilsel topluluğu, birçok
durumda ulusu oluşturan temel ögedir dil ve birincil işlevini yani iletişim işlevini toplumsal
bağlamda yerine getirir. Gerçekten de dil, her şeyden önce anlaşma sağlayan bir düzen ve
araçtır. Anlatım işlevi iletişim işlevini zorunlu kılar (Vardar 2001: 15). Dil, kendi doğal
dizgesinin yanı sıra bireysel, toplumsal ve kültürel bir kurumdur; yaşamın her alanıyla yakından
ilişkilidir. Bireyler mesaj vermek, verilen mesajları almak zorundadır. Bu nedenle, dil, bireyler
ve kurumlar arasındaki çok yönlü ilişkilerde, en önemli iletişim ve bildirişim aracıdır. Dil,
toplumu; toplum dili biçimlendirir. Toplum ve dil homojen kurumlar değildir. Dil farklılıklarını
yaratan etkenlerin en belirgin olanları zaman, coğrafya ve toplumsal yapıdır. Dil; etnik
özellikler, eğitim, aile, cinsiyet, yaş, birey vb. etkenlere bağlı olarak da değişir (Eker 2007:
128).

Dilin toplumsal yönü ile bireysel yönünü birbirinden ayırmak gerekir. Dilin bireysel
olan yanı kişinin çeşitli özelliklerine, kültürel durumuna, düşünme yeteneğine, ruh yapısına ve
ruhsal durumuna göre, insandan insana değişir. Bu yüzden aynı ailede, birlikte yetişmiş, aynı
kültürü çevresi içinden gelen, aynı eğitimi görmüş, hatta aynı sınıfta okuyan iki kardeşin dili
özellikle söz varlığının kullanılışı açısından birbirinden az çok farklıdır. Bu kardeşlerden biri,
ruhsal durumu dolayısıyla kimi sözcükleri kardeşinden daha sık kullanmakta, dildeki
kavramları, düşündüklerini daha değişik yollardan anlatabilmektedir. Kardeşlerden biri daha
çok somut kavramları yeğlerken öteki soyutlara yönelebilir (Aksan 1995: 80).

Karmaşık dil yeteneğimiz olmasaydı insan kültürü bugünkü şeklinden çok farklı olurdu.
Diller, her biri kendine özgü bir kültüre sahip toplumun üyeleri tarafından konuşulur.
Konuşanın sınıfı, cinsiyeti ve statüsü gibi toplumsal değişkenler, insanların dil kullanımlarını
etkileyebilir.

Bir topluluk içinde çeşitli dil türleri görülür. Bakmak fiilinin şimdiki zaman kipi (-yor)
ile çekimlenmiş örneği için karşımıza üç farklı biçim çıkabilir: bakıyor-bakıyo-bahir.
Bunlardan birincisi standart dilde kullanılan biçim, ikincisi konuşma dilinde kullanılan biçim
üçüncüsü ise yerel bir söyleyiş biçimi olduğunu söyleyebiliriz.

6.2. Dil Türleri

Bu bölümde dil türlerini 3 başlık altında değerlendirmek uygun olacaktır:

1. Standart Tür

2. Yerel Tür

3. Sosyal Tür

Şimdi bu dil türlerini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

86
 6.2.1. Standart Tür

Standart dil, edebî dil, yazı dili, millî dil gibi adlarla da anılır. Standart tür, öncelikle
yazı dilidir. Standart dil, konuşurların büyük bölümü tarafından en saygın biçim kabul edilir.
Devlet idaresi, eğitim, hukuk, medya, yabancılara ana dili öğretimi, standart dilin kullanıldığı
önemli alanları oluşturur. Standart dili diğerlerinden ayıran bir başka önemli husus da
bağlayıcılıktır. Resmî ve yarı resmî ortamlarda, belli meslek mensuplarının ve belli görevleri
icra edenlerin, standart türü kullanmaları beklenir. Burada çoğu zaman yasal bir zorunluluktan
çok toplumsal beklentiler söz konusudur. Bu toplumsal beklenti, standart dilin ileri seviyede
kullanılması beklenen durumlarda buna uymayanları alaya alma, küçümseme, dışlama gibi
farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Standart biçim bir tür üst dil durumundadır. Diğer varyantlar
üzerinde çatı işlevi görür. Yazı dili veya edebî dil olarak diğer bütün varyantları kapsar bir
durumdadır. Üst dil olma konumu ülke sınırlarının dışına da taşar. Örnek olarak yurt dışında
yaşayan Türkler de yazılı metinlerinde standart varyantı kullanırlar. Standart varyant sembolik
değere sahiptir. Bağımsız devletler, bağımsızlıklarının sembolü olarak daha önce sayılan
özelliklerin büyük bir kısmını barındıran standart varyantlar geliştirebilirler. Karşılıklı
anlaşılırlığa sahip, iki farklı ağız sayılabilecek durumdaki akraba dillerin bağımsız standart
diller olmasının önemli nedenlerinden biri bu sembolik değer ve bağımsız devletlerin
bağımsızlıklarını perçinlemek için kendi standart varyantlarını geliştirme isteğidir. Standart dil,
örnek olarak yerel ve sosyal varyantlardan farklı olarak okullarda öğretilir. Standart dile temel
alınan yörenin ağzını konuşanlar, elbette standart biçimi çocukluktan itibaren öğrenebilirler.
Ama çoğu zaman temel alınan bölgenin konuşması ile kodlanmış standart dil arasında da farklar
vardır. Dili “doğru” ve “güzel” kullanmak isteyenlerin ulaşmaya çalıştıkları ideal biçimi bu
varyant temsil eder. Bunu konuşanlar, daha bilgili, daha eğitimli, daha aydın vs. olmak gibi
gerçekte dille ilgisi olmayan bir yığın pozitif değere, diğer varyantları konuşanlara oranla daha
layık görülürler (Demir 2011).

6.2.2.Yerel Tür

Dildeki varyantlardan bazıları belli bölgeler için tipiktir. Örnek olarak eldurdun oni
“onu öldürdün” cümlesinin, ilk hecedeki /ö/ > /e/ değişmesi, ünlü uyumlarının olmaması, söz
dizimindeki devriklik, tek biçimli belirtme eki gibi özelliklerin yardımıyla Karadeniz ağızlarına
ait olduğunu belirleyebiliriz. Aynı şekilde geliveyo örneğinin, -iver-’in kullanılması, /r/ düşmesi
gibi özellikler yardımıyla daha çok Burdur, Denizli ve çevresi ağızlarına ait olabileceğini
tahmin edebiliriz. Bu örnekleri, standart dildeki karşılıkları öldürdün ve geliyor’dan ayıran en
önemli husus bir bölgeye has oluşlarıdır (Demir 2011)

Genellikle bölgesel kullanımlar (diyalektler) olarak incelenen bu dilsel türler, belirli

yerleşim alanlarında oluşmuşlardır. Bizim bir dilsel topluluk içinde bölgesel kullanımlar olarak
düşündüğümüz türler, aynı ölçünlü dilin birleştirdiği kullanımlar olmaktadır (İmer 1987). Ağız,
aynı kökenden geldiği üst sistem durumundaki bir standart dile bağlı, doğal olarak ortaya
çıkmış; aile ve dost çevresinde, iş yerlerinde; okuryazarlığı az, bulunduğu bölgeden uzun süre
ayrı kalmamış insanlarca sözlü iletişimde dilin başka türleriyle karşı karşıya gelme oranına göre
değişen biçimde kullanılan, resmi ortamlarda kullanılmasından kaçınılan, yazılı bir gelenek

87
oluşturamamış, iletişim alanı sınırlı, bağlı olduğu üst sistemden dilin her alanında karşılıklı
anlaşmanın korunacağı oranda ayrılabilen, prestiji standart dile göre daha az yerel konuşma
biçimleridir.

Ağızlar okullarda öğretilmezler. Edebî metinlerin diyalog pasajları, yerel gazeteler,

karikatürler gibi bazı durumlarda yazılı olarak da kullanılırlar, ama bir yazılı gelenekleri yoktur.
Yerel varyasyonda, varyantlar arasındaki ayrılıklar, sanıldığı gibi küçük söyleyiş farklarıyla
sınırlı değildir; dilin her alanında ortaya çıkabilir. Daha geniş veya daha dar bölgeler için geçerli
olan yerel ağızlar olabilir. Yerel ağızlar aynı zamanda başka yerel ağızları içlerinde
barındırabilirler.

Ağızlar ile diyalektoloji ilgilenir. Ağızlar eş zamanlı ve art zamanlı dil incelemeleri için
önemli bir kaynaktır. Ağızlar masal, efsane, çocuk oyunları, halk inanışları gibi kültürel
unsurları içerdiği için halk bilim araştırmaları için çok değerli veriler içerir (Demir 2011).

Anadolu ağızlarına baktığımız zaman bugün birbirinden farklı ağızların bulunması 11.
yüzyıldan itibaren bu topraklara yerleşen Oğuz boylarının farklı ağız özelliklerine sahip
olmasından kaynaklanmaktadır. Anadolu’ya çeşitli zamanlarda ve çeşitli vesilelerle gelen Oğuz
dışı Türk unsurlarla, yabancı unsurların da bu ağızların oluşmasında önemli katkıları olmuştur.
Anadolu ağızları ses, şekil ve söz dizimi özelliklerine göre Doğu Grubu Ağızları (Ağrı, Artvin,
Diyarbakır, Elazığ, Erzincan ağızları…), Kuzeydoğu Grubu Ağızları (Hopa, Borçha, Rize,
Trobzon ağızları…) ve Batı Grubu Ağızları (Adana, Adıyamani Amasya, Ankara Antalya
Balıkesir, Bursa, Çanakkale ağzıları…) olmak üzere üç gruba ayrılır (Karahan 2014)

Günümüzde ağız kullanımı giderek azalmaktadır. İmer’e göre (1987) bölgesel

kullanımların yok olmalarında iki büyük etkenden söz edilebilir: Kitle iletişiminin
yaygınlaşması ve göç. Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, bir yandan ekin ve eğitim
düzeyinin yükselmesini olumlu yönde etkilerken öte yandan bölgesel türlerin yok olmasına
neden olmaktadır. Ülkemizde de son on yılda özellikle televizyonun yayın alanının genişlemesi,
bölgesel kullanımlarla ölçünlü Türkiye Türkçesi arasındaki ayrımları azaltmaya, bu iki dil
türünü birbirine yaklaştırmaya başlamıştır.

Yerel biçim ile standart biçim karşılaştırıldığında şu önemli farklılıklar görülür:

1. Ağızlar genel olarak iş, aile gibi yakın çevrede standart dile göre çok daha dar bir
alanda sözlü iletişimde kullanılır. Standart biçim ise kullanım alanı en geniş olan biçimdir.

2. Ağızların yazılı bir geleneği yokken standart biçimin yazılı geleneği vardır.

3. Ağızlar okullarda öğretilmezken standart biçim okullarda öğretilir.

4. Ağızlar okur-yazarlık seviyeleri düşük, bulunduğu bölgeyi pek terk etmemiş, resmi
olmayan, çoğu zaman toplumca önemsiz görülen işlerde çalışanlarca kullanılırken standart
biçim toplumun orta ve üst tabakası, prestijli mevkilerde çalışanlar, eğitim seviyesi yüksek
olanlar tarafından kullanılmaktadır.

88
 5. Bu iki tür arasında gerek ses gerekse söz varlığı yönünden çok büyük farklılıklar
olmadığı görülmekle birlikte bazı yerel biçimlerin standart biçimden ciddi farklılıklar
gösterdiği durumlarda söz konusudur.

6.2.3. Sosyal Tür

Sosyal etkenler de dilde önemli bir çeşitlenme nedenidir. Sosyal gruplar dili kendilerine
özgü bir biçimde kullanır; bir yerde kendi sosyal çevrelerine has, kendilerini başkalarından
ayıran bir dil yaratırlar. Sosyal nedenlerden kaynaklanan varyantlar, sosyolekt veya sosyal
ağızlar olarak da adlandırılmaktadırlar. Toplumsal kullanım biçiminde Türkçeye
aktarabileceğimiz bu kavramdan kısaca grup dili anlaşılmaktadır Dilsel topluluk içinde aynı
dilin kullanımı özellikle söz varlığı bakımından bu gruplar arasında değişiklik gösterir (İmer
1987).

Toplumsal dilbilimin ilgi alanına giren bu çeşitlenmelerden bazıları diğerlerine göre

daha kolay belirlenebilmektedir. Meslek, toplumsal statü, yaş, cinsiyet gibi dil dışı etkenler
burada belirleyici bir rol oynamaktadırlar (Demir 2011).

Yaş

Dil incelemeleri, farklı yaş gruplarının dillerinde de farklılıklar olduğunu göstermiştir.

Belli yaş grupları kendilerine has bir jargon geliştirebilmekte, kullandıkları dille de başka
nesillerden ayrılmaktadırlar. Mirim, binaenaleyh, bey, hanım gibi kelimelerin orta yaş ve
üzerindekiler, buna karşılık koptum yaane, lan oolum gibi ifadelerin ise daha çok gençler
tarafından kullanıldığını söyleyebiliriz (Demir 2011).

Meslek

Aynı işi yapan, günün büyük bir bölümünü bir arada geçiren insanlar, zamanla
aralarındaki ilişkiyi yansıtacak bir varyant geliştirirler. Çevremize baktığımız zaman aynı
mesleği icra eden insanların konuşmalarıyla da diğer gruplardan ayrıldığını görürüz. Bu
ayrılma, örnek olarak meslek terimlerinin kullanılması, bazı kelimelere özel anlamlar
yüklenmesi, bireyler arasındaki ilişkiler ağını gösterecek kalıp ifadeler vb. özellikler şeklinde
olabilir.

Meslek dilleri ya da başka toplumsal kullanımlar ölçünlü dilde bilinmeyen sözcük ve

terimleri de içerebilir. Bir hekimin ya da hukukçunun dili öteki meslek grubundan olanlar için
çok başkadır (İmer 1987).

Bununla ilgili olarak İmer (1987) İstanbul-Ankara uçuşunu yapan Boing 727 tipi bir
THY uçağının pilotu ile kule görevlisi arasında geçen aşağıdaki konuşmayı örnek olarak
vermiştir:

Pilot — 1-2-8, Esenboğa Yaklaşma Kontrol, trafik malumatı veriyorum. Bir numara 2-
1 pisti için ILS/DM E yaklaşmasına başladı, tamam.

89
 Kule — 1-2-8 anladım. 9-0’a alçalmaya devam edin.

Pilot — 9-0’a devam ediyoruz. Türker 1-2-8. Kule — 1-2-8, Yaklaşma mutabıkız.
Tanzinif ?

Pilot — Hâlihazırda irtifamız 6600 feet, Çubuk’a dört mil mesafedeyim.

Kule —- Anlaşıldı. Inbound’u terk edişi ve localizer’e oturuşu ikaz edin.

Pilot — Anlaşıldı. Localizer’e oturduk, Çubuk’u terk edişi rapor edeceğim, Türker 1-2-
8.

Kule — 1-2-8, Yaklaşma mutabıkız

Yukarıdaki konuşma ancak aynı meslek grubundaki kişiler tarafından anlaşılabilir.

Cinsiyet

Cinslerin dili farklı kullanmaları da dilde varyantlaşma nedenlerinden biridir. Türkçede

küfürlerin, (u)lan veya ayol gibi tipik kadın/erkek diline has ögelerin varlığını buraya örnek
olarak verebiliriz. Farklı dil kullanımında biyolojik cinsiyetin değil, sosyal cinsiyetin önemli
olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Her iki cinsin de kullanabileceği sözü edilen kelimelerin
kadın veya erkek konuşmasına has görülmesi, sosyal cinsiyetle ilgilidir. Kadın ve erkek
konuşmasının birbirinden daha belirgin olarak ayrıldığı diller de vardır (Demir 2011). Dil ve
cinsiyet başlığının altında Kuzey Amerika’da yapılan bir araştırmada kadınların erkeklere göre
daha az kararlı bir konuşma tarzı kullandıklarını ortaya koymuştur. Bunun altında yatan nedenin
ise kadınların onaylanmaya ihtiyaç duyacak şekilde yetiştirilmeleri veya aile bağlarını
sürdürmelerini kolaylaştırmak amacıyla fazla iddialı olmayan bir konuşma tarzı benimsemiş
olmaları olabileceği ifade edilmiştir (Haviland vd 2008).

Sosyal Statü

Sosyal statü de dilde varyantlaşma nedenlerinden biri olarak karşımıza çıkabilmektedir.

Buralar temizlenecek gibi basit bir cümle konuşanın sahip olduğu pozisyona göre, “buraları
temizleyeceksin” veya “buraları temizleyeceğim” şeklinde yorumlanabilir. Aynı kelimeler
patron tarafından kullanıldığında başka, çalışan tarafından kullanıldığında bambaşka bir anlam
ifade edebilir. Bir öğretmen, öğrencisine oğlum/kızım diye hitap edebilirken öğrenci
öğretmenine anne/baba diye değil ancak öğretmenim diye hitap edebilir. Sahip olunan sosyal
statüyü gösteren başka dil özellikleri belirlenebilir. Örnek olarak hiyerarşik yapılanma olan iş
yerlerinde meslekî hiyerarşi kullanılan dil ile de gösterilir.

90
 Kaynakça

Aksan, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara.

Arat, Reşit Rahmeti (1953), Türk Lehçelerinin Tasnifi, Türkiyat Mecmuası X, 59-139.

Demir, Nurettin (2011), “Türkçede Varyasyon Üzerine”, Türkoloji Dergisi 17/2, 93-
106.

Demir, Nurettin (2002), “Ağız Terimi Üzerine”, “Türkbilig 4, 105-116

Eker, Süer, (2007) “Toplum-Dilbilim, Dil Planlamaları ve Kamu Mensuplarının Dil

Kullanımı”, Gazi Türkiyat, 2007/1:127-135.

Ergin, Muuharem (1958), Türk Dil Bilgisi

İmer, Kamile (1987). “Toplumdilbilimin Kimi Kavramlarına Kuramsal Bir Bakış ve Dil
Türleri”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetin 60 Yıldönümü Armağanı.
Ankara. 213- 230

91
7. DİLDE DEĞİŞME VE GELİŞME

92
 Giriş

Dil üzerine çalışmanın kaçınılmaz ilgi alanlarından birisi dilin değişkenliği üzerinedir.
Dilin yozlaştığı, yabancı dillerin etkisi altında olduğu ve yanlış kullanıldığıyla ilgili görüşler
sık sık dile getirilir (Akay 2007: 3). Dilin sürekliliğini ve sınırsızlığını sağlayan özelliği canlı
oluşudur. Toplumun yaşamındaki değişmeler, farklı kültürlerden ve bununla birlikte o
kültürlerin dillerinden etkilenmeler ile dil, tıpkı yaşayan bir varlık gibi, zaman içinde değişir,
gelişir. Her dilin tarihi içinde dönem dönem farklılıklar ve bazı bölümlere ayrılmalar görülür.
Bu dönemleri birbirinden ayıran unsurlar dilde meydana gelen değişme ve gelişmedir
(Korkmaz 1970). Türkçenin tarihî gelişim sürecinde birçok kelimenin bazı ses değişimlerine
uğradıkları görülmektedir. Bu değişim öncelikle konuşma dilinde başlayıp daha sonra da o
konuşma dilinin yazı dilini etkilemesi ile veya o konuşma dilinin yazı dili hâline gelmesiyle
yazı diline de geçmiştir. Bu durum lehçelerin oluşmasının temel sebeplerindendir.

Dil değişen, değişebilen sosyal bir canlı varlıktır. Sosyal bir canlı varlık olduğu için de
her milletin sosyal yapısına bağlı olarak değişme ve gelişebilme gücüne sahiptir, işte bu
değişme özelliği dolayısıyla dildeki ekler, dil bilgisi ögeleri ve kelimeler genişçe süreler içinde
kullanıldıkça eskirler; eskiyenleri atılır yerine yenileri alınır. Bu sebeple dilbilimciler, dili
sürekli olarak yenilikler doğuran bir kaynağa benzetmişlerdir.

Zeynep Korkmaz’a göre (1970) dil, genel olarak iki türlü değişmeye uğrar:

1. Kendi kendine doğal olarak

2. İnsan müdahalesi ve ona bir biçim verme yolu ile.

Bunlardan birincisine “doğal gelişme” denir. Dilde doğal gelişmenin ne olduğunu biraz
daha açıklayarak tanımlamak gerekirse, bir dilin kendi yapı ve işleyişinden gelen özellikler
yahut dıştan gelen doğal ve olağan etkenlerle hiçbir zorlama altında bırakılmadan, uzunca
sürelerde yahut yüzyıllar boyunca kendi kendine uğramış olduğu değişme ve gelişme
olaylarının tümüdür diyebiliriz.

İkincisi ise insan müdahalesi ve ona biçim verme yoluyladır. Bu konuda Türkiye
Türkçesinin sadeleşme tarihinde özellikle Türk dil devrimi iyi bir örnektir. Türk Dili
Kurultayları toplanmaya başlanmış dilimizdeki Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin yerine öz
Türkçe kelimeler kullanılmaya başlanmıştır.

Dilde görülen değişme ve gelişmelerde dil çalışmaları için çok önemli veriler
sunmaktadır. Doğal olarak görülen gelişmelere şu örnekler verilebilir: Bugün Türkiye
Türkçesinde var olan kelime başlarındaki g- ve d- sesleri Eski Türkçe döneminde (8-10.
yüzyıllar arası) k- ve t- şeklindedir:

kel->gel- , kül>gül, keç->geç-, til>dil, tag>dağ örneklerinde görüldüğü gibi. bar- >
var, bir- > vir- > ver- , bar > var örneklerinden de anlaşılacağı gibi bugün kelime başında olan
v- sesi bu örneklerde Eski Türkçe döneminde b- iledir.

93
 Doğal değişim şekil bilgisinde de olabilir: Köktürk Yazıtları’nda gelecek zaman eki -
taçı /-teçi’dir. Geleceğim yerine kelteçi-men denir. Uygurca’da bunun yerine -gay /-gey eki
geçmiş kelgey-men olmuştur. Eski Anadolu Türkçesinde -ısar/-işer eki ile geliser-ven, Türkiye
Türkçesinde -acak /-ecek eki ile geleceğim olmuştur.

kelteçi men > kelgey men > geliser ven > geleceğim

Anlaşılacağı gibi, Türk dili gelecek zaman eki bakımından, Türkçenin 8. yüzyıldan 20.
yüzyıla kadar uzanan geniş yüzyıllar arasındaki döneminde ve belirli kollarında yine
değişmelere uğramıştır. Bunu kelimelerde de görmekteyiz. Eski Türkçe’nin sab, sav kelimeleri
zamanla kullanılıştan düşmüş, bugün bizde bunların yerine söz geçmiştir, yabız (yabız yablak
kişi) eskiden ‘kötü’ anlamına gelirken, 16. yüzyıl Anadolu Türkçesinde yavuz biçimiyle, artık
ilk anlamına büsbütün zıt olan ‘iyi’ anlamını kazanmıştır. Bugün de biz, o yavuz adamdır
derken onun iyi bir kimse olduğunu belirtmek isteriz.

Değişen dil gelişme özelliğini de üzerinde taşıyabileceğine göre, dilde değişme ve

gelişme iç içe yürüyen birbirinden ayrılmaz ögeler durumundadır. Değişen bir dil aynı zamanda
gelişebilen bir dildir. Dillerin doğal değişmelerinde bu iki özellik, normal koşullar altında hep
yan yana ve iç içe yürür. Dil sosyal ve canlı bir varlık olduğu için, ulusların kültür hayatı ve
kültür düzeyi ile de yakından ilgilidir. Bu nedenle, evrim yolu ile değişen ve gelişen bir dil,
bağlı bulunduğu ulusun kültür hayatındaki her türlü değişme ve gelişmenin de en iyi
yansıtıcısıdır.

Bu bölümde dilde görülen değişmeleri “Ses Değişmeleri” ve “Anlam Değişmeleri”

olmak üzere iki başlıkta değerlendireceğiz.

94
 7.1. Ses Değişmeleri

Konuşma dilinin söylenip işitilebilen en küçük parçasına ses denir. Dilde anlam ayırıcı
en küçük ögeye ses birim (fonem) denir. Sesbirimler bir dilde anlamda farklılık yaratan en
küçük birimlerdir. Bir ve pir örneklerinde anlam ayırıcı olan –b- ve –p- ses birimleridir.
Harfler sesleri, ses birimleri gösteren işaretlerdir. Alfabe ise bir dildeki ses ya da ses birimleri
gösteren harflerden oluşan bir sistemdir.

Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun dil içi eğilimler, yazı dili ile
konuşma dili arasındaki farklar, başka dillerle ilişkiler, dil içi varyantların birbirini etkilemesi,
dildeki modalar, sosyal gruplar gibi çok farklı nedenleri vardır. Dilimizdeki ses değişimlerinin
ünlülerde ve ünsüzlerde olmak üzere iki başlıkta vermek uygun olacaktır:

ÜNLÜLERDE
 Ünlü Daralması
 Öndamaksıllaşma:
 Artdamaksıllaşma
 Yuvarlaklaşma
 Düzleşme
 Ünlü Türemesi
 Ünlü Düşmesi
 Kaynaşma
ÜNSÜZLERDE
 Ünsüz tekleşmesi
 Ünsüz Düşmesi
 Ünsüz Türemesi
 Benzeşme
 Dudaksıllaşma
 Aykırılaşma
 Göçüşme
 Ötümlüleşme
 Ötümsüzleşme

95
 Ünlü Daralması: Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle /ı/, /i/, /u/, /ü/ dar
ünlülerine dönüşmesine ünlü daralması denir.

yokarı >yukarı

edgü>iyi

osanmak>usanmak

Öndamaksıllaşma: Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne

dönüşmesidir. Aynı durumu göstermek için incelme terimi de kullanılır.

yaşıl>yeşil

yana>yine

yorımak>yürümek

Artdamaksıllaşma: Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine

artdamaksıllaşma denir. Kalınlaşma terimi de kullanılır.

tengri>tanrı

serhoş>sarhoş

isig>ısı

Yuvarlaklaşma: Düz bir ünlünün çeşitli nedenlerle dudak ünlüsüne dönüşmesine

yuvarlaklaşma denir.

yorımak>yürümek

yabız>yavuz

Düzleşme: Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.

kapu>kapı

saru>sarı

fursat>fırsat

96
 Ünlü Türemesi: Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda
bulunamayan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran
alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü
türemesidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir.

Söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/
ünsüzlerinden biri varsa, başında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyişlerde
görülür, yazıya yansımaz:

Recep>İrecep

Ramazan>Iramazan

limon>ilimon

lazım>ilazım

Ünsüz çiftlerinde ise

grup>gurup

spor>sıpor

Söz sonunda ise

sabr>sabır

fikr>fikir

Ünlü Düşmesi: Türkçede dağınık olarak ünlü düşmesi örneklerine rastlanır:

ısıcak>sıcak

ısıtma>sıtma

Kaynaşma: Kaynaşma esas olarak söz dizimi kaynaklı bir ses olayıdır. Türkçede
ünlüyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelmesi durumunda, ilk sözcüğün
sonundaki ünlü ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü kaynaşabilmektedir:

ne için>niçin

ne eyle>neyle

ne olur>nolur

97
 ne asıl>nasıl

kahve altı>kahvaltı

ÜNSÜZLERDE

Ünsüz tekleşmesi: Daha çok Arapçadan Türkçeye geçen bazı kelimelerdeki çift
ünsüzlerin tek ünsüz hâline gelmesidir.

amma>ama

hammam>hamam

kassap>kasap

Ünsüz Düşmesi: Türkçe kökenli sözcüklerde, tarihsel açıdan bakıldığında bazı ünsüz
düşmesi örneklerine rastlanmaktadır. Bunların bir kısmı yaygın ve kurallıdır. Sürecin
tamamlandığı örneklerde ünsüzün düşmüş olduğu ancak eski metinlerin yardımıyla fark
edilebilir. Örneğin Eski Türkçede çok heceli sözcüklerin sonunda ve ek başındaki –G sesi
Türkiye Türkçesinde her durumda düşmüştür.

kapıg>kapı

yolga>yola

yalgan>yalan

Konuşma dilinde yazı diline göre çok daha fazla ünsüz düşmesi örneği vardır. Hatta
kimi ünsüz düşmesi örnekleri sadece konuşma dilinde görülür.

yapıyosun

yapıyo

yapıyosunuz

yapıyolar

Ünsüz Türemesi: Yazı dilinde, Türkçe kökenli sözcüklerde ünsüz türemesine az sayıda
örnekte, düzensiz olarak rastlanır. Ünsüz türemesinin en iyi bilinen örnekler, bazı sözcüklerde
söz başında gerçekleşmiş olan /h/ türemesidir:

öyük>höyük

98
 örgüç>hörgüç

Alıntı sözcüklerde iki ünlü arasında da ünsüz türediği görülür:

fiat>fiyat

zaif>zayıf

mai>mavi

Benzeşme: Kelimede seslerden birinin kendinden önce ya da sonra gelen bir başka sesi
çıkış yeri ya da çıkış biçimi açısından etkileyerek kendisine benzetmesine benzeşme denir.
Önceki sesin sonraki sesi etkilemesine ilerleyici benzeşmedir:

kaç+da>kaçta

müsbet>müspet

nisbet>nispet

Sonraki sesin önceki sesi etkilemesine ise gerileyici benzeşme denir:

sünbül>sümbül

eczacı>ezzacı

saklanbaç>saklambaç

Dudaksıllaşma: Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir
ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir.

tonuz>domuz

konşu>komşu

Aykırılaşma: İki sesin ortak özelliklerinin artması anlamındaki benzeşmenin tersi

olarak görülebilecek bir ses olayıdır. İki sesin ortak özelliğinin azalması aykırılaşma olarak
adlandırılır. Aynı durum kaynaklarda benzeşmezlik ve disimilasyon terimleriyle de gösterilir.

aşçı>ahçı

tepme>tekme

99
 attar>aktar

Göçüşme: Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Hem Türkçe hem
de alıntı sözcüklerde görülebilen göçüşme kaynaklarda metatez veya yer değiştirme olarak da
geçer. Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması
durumunda görülür.

çömlek>çölmek

kibrit>kirbit

toprak>torpak

yanlış>yanlış

Ötümlüleşme: Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır.

Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarahi süreçte gerçekleşmiş bir ses
olayıdır. Eski Türkçe ile günümüzdeki durum karşılaştırılırsa söz başında bulunan bazı seslerin
büyük oranda ötümlüleştiği görülür.

temek>demek

tegül>değil

kelmek>gelmek

könül>gönül

Ötümsüzleşme: Ötümlü bir ünsüzün ötümsüzleşmesi Türkçe sözcüklerde çok yaygın

değildir. En iyi bilinen örneklerinden biri, bir grup sözcükte söz başındaki b->p- gelişmesidir:

barmak>parmak

bastırma>pastırma

7.2. Anlam Değişmeleri

Anlam değişmeleri dendiği zaman gösteren ile gösterilen arasındaki kurulmuş olan
ilişkinin az çok değişmesi söz konusudur. Ancak bu değişme genellikle birbiriyle bağlantılı
birbirine yakın kavramlar arasında olmaktadır. Eski Türkçe döneminden beri dilimizde var olan

100
bir sözcük olan sakınmak fiili herhangi bir biçim değişikliğine uğramadan günümüze kadar
ulaşmıştır. Ancak Eski Türkçede “düşünmek” anlamına gelen bu sözcük günümüzde bu
anlamını yitirmiş “esirgemek, korumak” anlamında kullanılmaya devam edilmektedir (Aksan
1995).

Anlam değişmelerini genel olarak başlıca üç türde sınıflandırmak mümkündür: Anlam

daralması, anlam genişlemesi ve anlam kayması.

Anlam Daralması: Bir göstergenin önceden ifade edip dile getirdiği nesnenin ancak bir
bölümü- nü, bir türünü anlatır duruma gelmesidir. Başka bir deyişle, bir kelimenin eskiden
anlattığı şeyin ya da varlığın, ancak bir bölümünü anlatmasına; ilk şekline göre anlamında bir
daralma görülmesi biçimindeki bir anlam değişmesi türüdür. Bu anlam olayını bazı dilbilimci
ve anlambilimciler, genel bir anlamdan özel bir anlama geçiş, umumdan hususa bir geçiş, olarak
nitelendirirler. Çeşitli toplumsal, tarihsel, dilsel ve benzeri etkenlerle bütün dillerde ve
Türkçede anlam daralması meydana gelmiştir. Bu konuda pek çok örnek bulmak mümkündür.
Eski Türkçede ve bugünkü lehçelerde hem anlamca geniş, hem de çok anlamlı olan ve
yerleşmek, yer tutmak, gecelemek gibi anlamlara gelen konmak eylemi bugün Türkiye Türkçesi
yazı dilinde daha çok, uçan şeylerin bir yere inmesini anlatır (kuş kondu, kelebek kondu gibi).
Aynı şekilde davar, Eski Türkçede her türlü mal ve varlık için kullanılırken bugün Anadolu
ağızlarında yalnızca koyun, keçi ve büyükbaş hayvanları anlatmaya yarar (Üçok, 1947). Bu
anlam daralması örneklerini çoğaltmak mümkündür. Bir dilden diğer bir dile tercüme yaparken,
olumlu ve doğru bir çeviri gerçekleştirip ortaya çıkarabilmek için bu tür anlam daralmaları,
anlam özelleşmeleri ve anlam değişmeleri göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü dillerdeki
eşdeğerlilik sorunu sebebiyle kelimelerde bu tür genel bir anlam ve içerikten özel ve dar bir
anlama geçişler ve anlam değişmeleri meydana gelebilmektedir. Dolayısıyla da anlam
daralması biçimindeki anlam olayı ve değişimi, tercümede önemli bir yere sahiptir ve büyük
bir rol oynamaktadır.

Anlam Genişlemesi: Bir kelime, esas ve temel anlam olarak bir nesnenin, bir işin bir
bölümünü, ya da bir türünü gösterirken zamanla ve tarih süreci içerisinde o nesnenin bütününü,
bütün türlerini anlatır bir duruma gelirse buna anlam genişlemesi adı verilmektedir. Bu anlam
olayını ve anlam değişimini, özel ve dar bir anlam ve içerikten genel ve daha geniş bir anlam
ve içeriğe geçiş olarak tanımlamak mümkündür. Burada esas olan, ilk belirtilen ya da esas
anlamdır; bunun en eski şekli esas alınarak sonradan uğradığı değişiklik belirlenir ve tespit
edilir. Bu anlam değişmesinin de farklı dillerde değişik örnekleri vardır. Burada birkaç örnek
vermekle yetinelim. Ödül kelimesi eskiden yalnızca güreşlerde verilen bir mükâfat iken bugün
bununla birlikte, yarışma anlamını da karşılamaktadır. Bilim terimi olan ögelerde de aynı
doğrultuda anlam genişlemeleri ve zenginleşmeleri görülür. Mesela dalga sözcüğü Türkçede
önceleri yalnız, sudaki belli devinimler anlamında kullanılırken, bugün çeşitli bilimsel
gelişmelerin etkisiyle fizikteki bir terim olan dalga kavramını da anlatan bir fizik terimi
durumuna gelmiştir. Alan sözcüğü Türkçede eskiden beri düz ve açık yer, meydan anlamında
kullanılıyordu. Kelime zamanla saha sözcüğünün anlamını kazanmış, iş, meslek ve araştırmalar
için de alan kullanılmaya başlanmıştır. Türkçedeki dal kelimesi de böyle bir genişleme ve
zenginleşme sonucunda branş kelimesinin anlamını kazanmıştır. Böylece bilim dalı, sanat dalı,

101
meslek ve iş dalı gibi çeşitli anlamları anlatmada kullanılır bir duruma gelmiştir (Üçok, 1947:
67).

Anlam Kayması: Bu anlam olayı ve değişmesi adından da anlaşılacağı üzere;

göstergenin, eskisinden bambaşka bir göstergeyi anlatması söz konusudur. Burada doğrudan
doğruya bir anlam daralması veya anlam genişlemesi meydana gelmemektedir. Anlam
kaymasını kelimenin eskiden yansıttığı kavramdan farklı yeni bir kavramı yansıtır bir duruma
gelmesi biçiminde tanımlamak mümkündür. Bu niteliğiyle değişmeler içinde anlam değişmesi
tanımına en uygun olandır. Kimi zaman toplum hayatındaki değişmelere, ya da başka nedenlere
bağlanan bu tür anlam kaymalarına, başka anlam ya da anlamlara geçişlerle ilgili örneklere her
dilde rastlamak mümkündür. Değişik çağlarda, yeni alanlarda çeşitli gelişmelere sahne olan
dillerde anlam bakımından değişmelerin fazla olması, birtakım kelimeler yepyeni anlamları
anlatır bir duruma gelmesi doğaldır. Genellikle yüzyıllar içinde gerçekleşen başka anlama
geçiş, anlam kayması olayı ve anlam değişmesinin örneklerinden bazıları şunlardır. Mesela
eskiden yalnızca duman anlamına gelen, tüt kökeninden türeyen tütün sözcüğü, yakılarak içilen
bitkinin Türkiye’de yaygınlaşmasından sonra bugün bu kelime başka anlama geçerek ve anlam
kaymasına maruz kalarak yalnızca bu bitkiyi anlatır bir duruma gelmiştir. Sakınmak kelimesi
ve eylemi Eski Türkçede düşünmek, üzerinde durmak ve kederlenmek anlamlarında
kullanılıyorken bugün bu kelime başka anlama geçmiş ve anlam kayması sonucunda bir şeyi
yapmaktan uzak durmak, kaçınmak, yapmamak için önlemler almak ve korumak anlamlarını
almıştır veya bu anlamlara kaymıştır. Bir örnek de Eski Türkçe dönemindeki üzmek sözcüğü
ve eyleminin, kırmak ve kesmek demek iken ve bu anlamı değişik lehçelerde devam ederken
bugünkü Türkiye Türkçesinde, konuşma, yazı dilinde ve kültüründe anlam kaymasına, anlam
değişmesine uğrayarak yalnızca üzüntü vermek anlamını almış olmasıdır. Bugün Anadolu
ağızlarında ve Türkiye Türkçesinde, bu eski anlam ya da anlamların kalıntılarına rastlamak
mümkündür (Üçok, 1947: 75).

102
 Kaynakça

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1995.

Çekin, A., Görendil M. (2013) Dil Bilimi ve Kelime Semantiğinde Bazı Türkçe
Kelimelerin Çeşitli Anlam Değişmeleri, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 2.c, s.4.

Demir, N., Yılmaz E., Gencan T. N. (2009) Türkçe Ses ve Biçim Bilgisi, Anadolu
Üniversitesi Yay. Eskişehir.

Üçok, N. (1947), Genel Dilbilim, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya
Fakültesi Yayınları.

Korkmaz, Z. (1970) Dilde Doğal Gelişme ve Devrim Açısından Türk Dil Devrimi
(http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/12/839/10625.pdf).

Öztürk, J. Ses Değişikliği Geçiren Kelimelerin Yazı Dilindeki Eski Şekilleri,

(http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/jale_ozturk_ses_degisikligi_arkaik_sekil
ler.pdf)

103
8. DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI

104
 Giriş

Günümüzde dünya üzerinde kaç dil konuşulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bazı
diller milyonlarca konuşura sahipken bazıları ise birkaç bin konuşuru bulunmaktadır. Bu
dillerin büyük kısmı üzerinde türlü çalışmalar yapılmakla beraber yine İngilizce, Fransızca,
Türkçe, Arapça gibi diller üzerinde önemli çalışmalar yapılmış bazıları üzerine ise yeterli
çalışmalar henüz yapılmamıştır.

Diller arasında ilişkilerden en çok alınan ögeler sözcüklerdir. Dini, edebî, siyasi ve ticari
sebeplerle alınan ödünç sözcükler hemen hemen her dilde görülür. Bu sözcük alışverişi aynı dil
ailesinden olan dillerde olduğu gibi farklı dil ailesinden olan dillerde de rastlanır. Örneğin Hint
- Avrupa dil ailesinden olan Farsça ile Ural - Altay dil ailesinden olan Türkçe arasında çok
sayıda kelime alışverişi görülmektedir.

Aynı grupta sınıflandırılan diller arasında anlaşılabilirlik oranı genellikle çoğunlukla

çok azdır. Örneğin Türkçe ve Moğolca hem biçim hem de kaynak bakımından aynı dil grubu
içinde yer alırken bu iki dilde anlaşılabilirlik oranı yoktur.

Dünyada konuşulan ve konuşulmuş olan diller genellikle iki yönden

sınıflandırılmaktadır:

1. Biçim Açısından (Dillerin yapısı, gramer şekillerindeki benzerliklere göre)

2. Kaynak bakımından (Akrabalık ilişkileri)

105
 8.1. Biçim Açısından

Biçim (morfolojik) açısından yapılan sınıflamalarda dillerin yapı benzerlikleri esas

alınmıştır. Özellikle eklerin varlığı veya yokluğu, kök ile ek ilişkisi bu çeşit sınıflandırmada
önemli bir ölçüttür. Buna göre diller şu şekilde sınıflandırılmıştır:

 Yalınlayan diller

 Bağlantılı (bitişken) diller ve kaynaştıran diller

 Bükümlü diller

Yalınlayan diller: Bazı kaynaklarda bu dillere tek heceli diller de denilmektedir. Bu

gruba giren dillerin başlıca özelliği çekimin olmayışıdır. Sözcükler ek almadan, büküme
uğramadan, değişmeden kalmakta, cümle içindeki yerleriyle ve başka sözcüklerle yan yana
gelmeleriyle çeşitli anlam ve görevler yüklenmektedirler. Yalınlayan dillerin başlıca temsilcisi
olan Çincede vurgu çok önemlidir. Tek bir sözcük, yazıda da belli edilen değişik tonlarla
söylendiğinde farklı birçok anlam yansıtır. Böylece bir tek ses birleşimi kimi zaman 10-15
anlama gelir. Eş adlı ögeler pek çoktur. Yalınlayan diller arasında Çinceden başka Vietnam dili,
bazı Himalaya ve Afrika dilleri de sayılabilir. Bununla birlikte Avrupa’da konuşulan bir
yalınlayan dildir.

Bağlantılı Diller ve Kaynaştıran Diller: Bağlantı başka başka biçim birimlerin ve

sözcüklerin birbirine bağlanmasıdır. Türkçe bu grubun tipik bir örneğidir. Bağlantılı dillerde
değişmeyen bir köke çeşitli görevleri olan ekler getirilir ve bu ekler ile kökler sıkıca birleşir,
kaynaşır.

Dilimizden bir örnek verecek olursak geldiler sözcüğünde Türkçe gel- fiil köküne –di
ve –ler eklerinin getirilmesiyle oluşur. Dilimize giren yabancı kökenli bir sözcük yine dilimizde
var olan ekler kullanılarak türetilir.

Bağlantılı bir dil oluşu, eklerin çeşitliliği ve bu eklerin çeşitli görevler yüklenerek yeni
sözcükler oluşturabilmeleri Türkçeyi çok geniş anlatım olanaklarına kavuşturmuş, yeni beliren
kavramların karşılanmasını ve yabancı kavramlara karşılık bulunmasını kolaylaştırmıştır.

Bükümlü Diller: Büküm çekim sırasında kökün, özellikle de kökteki ünlünün

değişmesidir. Aynı durum, adların çoğul biçiminde ve başka sözcüklerde de görülür. Türkçe
gibi bağlantılı dillerde hiçbir zaman böyle bir değişmeye rastlanmazken bükümlü dillerde fiil
kökündeki başkalaşmayla değişik kavramların yansıtılması ve çeşitli ilişkilerin kurulması
sağlanmış olur. Arapçada ca:hil sözcüğündeki uzun /a/, bunun çoğulundaki olan /cehele/’de
kısa /e/ye dönüşür. Aynı şekilde /ka:tib/’de uzun /a/ olarak gördüğümüz ünlü, bunun çoğulu
/ketebe/’de kısa /e/’ye dönüşür.

Arapça bükümlü dillerin kök bükümlü tipindedir. Bunun yanı sıra gövde bükümlü
olarak anılan diller vardır ki bunlarda bir sözcük kurabilmek için son ekler de köke eklenir. Hint

106
- Avrupa dilleri olarak anılan diller (Yunanca, Romence, Almanca, Fransızca, Farsça…) böyle
özellik gösteren dillerdir.

Bağlantılı tipte olan diller arasında Türkçeden başka Altay Dilleri (Moğolca, Mançu-
Tunguz) ufak ayrımlarla Japonca, Ural dilleri (Fince, Macarca, Samoyetçe) ve bazı Afrika ve
Asya dilleri gösterilebilir.

Kaynaştıran diller ise, en gelişmiş örnekleri özellikle Amerikan yerli dillerinde görülen
bu dil tipinde biçim birimler ve sözcükler birbirleriyle öylesine kaynaşır ki bütün bir cümlenin
tek bir sözcüğe sığdırıldığı görülebilir. Fiil cümledeki öteki ögeleri kendisiyle birleştirir.

Kökün değişik biçim birimlerle zenginleştirilerek değişik kavramların anlatımına yarar

duruma getirildiği bağlantılı dillerle yakınlıkları olduğu için bu dil tipi kimi dilcilerce bağlantılı
dillerle bir arada düşünülmüştür. Soneklerin rolleri önemlidir.

Kaynaştırma olayı küçük ölçüde pek çok dilde bulunmakla birlikte “kaynaştıran dil”
biçiminde nitelenen diller özellikle Amerikan Kızılderili dilleri ve Eskimoca’dır.

“takusariartorumagaluarnerpa” (tek sözcük) “Onun bununla uğraşmaya gerçekten niyeti

olduğunu sanıyor musunuz?” anlamındadır.

8.2. Kaynak Bakımından

Diller sürekli bir değişme ve gelişme içindedir. Yüzyıllar içinde bir dilden başka diller
ortaya çıkabilir, bu sebeple akraba dil sayısı geriye doğru gidildikçe azalır.

Dillerin kaynak açısından sınıflandırılması, yeryüzünde varlığı kabul edilen dil aile ve
gruplarının belirlenmesi de temelde yine biçim ve yapıyla ilgili özelliklere dayanır. Özellikle,
biçim ve yapı yönünden yakınlıklara ses ve söz dizimi açısından ortaya konan yakınlık ve
ilişkiler de eklenince diller arasında bir akrabalık olasılığı güç kazanmaktadır. Sözcüklerin en
eski biçimleri arasında eşlik ve benzerlikler, özellikle kültür sözcükleri ve sayı adları
bakımından ortaya çıkan eşliklerin birer rastlantı ya da ödünç almaya bağlanamayacağı
ispatlanırsa bütün bu ölçütlerin hepsi birden bir dil akrabalığının varlığını kesinleştirmektedir.

Ortak bir dilden değişik dillerin ortaya çıkması sürecine dilbilimsel ayrılma denir.

Son beş yüz yılda dünyada var olan on bin kadar dilin yaklaşık dört bininin savaş, salgın
hastalıklar, sömürgeci güçlerin neden olduğu zorla sindirme ya da diğer nedenlerle artık ölü
diller durumundadır. Kalan altı bin dilin büyük bir kısmı çok az insan tarafından konuşulmakta
ve küreselleşme yüzünden yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır.

Yeryüzündeki belli başlı dil aileleri şunlardır:

I. Ural - Altay Dil Ailesi

II. Hint - Avrupa Dil Ailesi

107
 III. Hami - Sami Dil Ailesi

IV. Bantu Dil Ailesi

V. Çin - Tibet Dil Ailesi

VI. Kafkas Dil Ailesi

VII. Avustronezya Dil Ailesi

8.2.1. Ural - Altay Dil Ailesi

Adını Ural ve Altay dağlarından bu dil grubunun varlığının ortaya konuluşu 18. yüzyılın
başlarına kadar götürülebilir. Strahlenberg bu konuda ilk çalışmaları yapan kişidir. Her ne kadar
Ural ve Altay terimleri birlikte kullanılsa da eklemelilik, erillik ve dişillik gibi bazı
benzerliklerin bulunmasına karşın köken bakımından bir akrabalığı kanıtlayacak kesin deliller
yoktur. Bu sebeple Ural grubu ve Altay grubu olmak üzere ikiye ayrılır, ayrı ayrı değerlendirilir.

URAL – ALTAY DİLLERİ

URAL DİLLERİ ALTAY DİLLERİ

Fin-Ugur Samoyed Türkçe Moğolca Mançuca

Her iki gruptaki dillerde ünlü uyumu vardır. Bağlantılı olan bu dillerde bazı ekler hem
çekim hem de yapım eki olarak kullanılmaktadır. Bunlar dışında birtakım ses, söz dizimi, yapı
ve sözcük benzerlikleri görülmektedir.

Türkçe Moğolca Tunguzca Mançuca

ben bi bi bi

sen çi şi si

Yukarıdaki tabloda kişi zamirlerindeki yakınlık gösterilmektedir.

Altay dilleri içinde birbirine en çok yakınlık gösteren Türkçeyle Moğolcadır.

Moğolcanın Türkçeyle biçim, söz varlığı ve söz dizimi yönünden birçok benzerliği vardır.
Örneğin; Türkçedeki iyelik eki ve yönelme durumu eki Moğolcadaki eklerle aynıdır. Yine
Türkçe ve Moğolca arasındaki bazı sözcüklerde de eşlik ve benzerlikler vardır: kulak-qulağu;
saç-saçuğ gibi. Türkçe, Moğolca, Mançuca, Tunguzca dilleri arasındaki uygunlukların bir
rastlantı ya da ödünç alınmadan ileri gelmediği, kökteki bir akrabalığa işaret ettiği
düşünülmektedir.

108
 Altay dillerinin en önemli ortak özelliklerinden biri, ünlü uyumudur. Sözcükler çift
ünsüzle başlamaz. Biçim açısından ise Altay dillerinin en önemli özelliği bağlantılı oluşudur.
Çekim ve sözcük türetme, son ekle sağlanır. Altay dillerinde cinsiyet olmadığı için sözcükler
biçim değişikliğine uğramaz. Sayı sıfatlarından sonra gelen adlar genellikle çoğul değil, tekil
olarak kullanılır.

Japonca ve Korece’nin Altay dil ailesi içinde yer alıp almayacağı konusu tartışmalıdır.
Bir görüşe göre bu dillerin bağlantılı dillerden olması sebebiyle bu dil ailesi içinde yer alması
gerektiğini ifade edenler bulunmaktadır.

8.2.2. Hint - Avrupa Dil Ailesi

Avrupa’nın kuzey batısındaki İsveç ve Norveç’ten Akdeniz kıyılarına, Rusya’dan

Hindistan’a kadar uzanan, Hindistan’dan Anadolu’yu içine alan büyük bir alan içinde
konuşulan pek çok dilin içinde bulunduğu bu büyük aile yapılan araştırmalar sonucu
varsayımsal bir Hint - Avrupa kaynak diline bağlanmaktadır. Ses, biçim ve söz dizim yönünden
görülen bazı benzerlikler bu dil ailesinin varlığını ortaya koymaktadır. Dünya dil aileleri
üzerinde en çok çalışma yapılan dil ailesi Hint - Avrupa’dır.

HİNT- AVRUPA DİL AİLESİ

ASYA KOLU AVRUPA KOLU

Hint Farsça Germen Roman İslav

Dili Dilleri Dilleri Dilleri

Almanca Latince (Ana Rusça

Dil)
Flemenkçe Bulgarca
Fransızca
İngilizce Sırpça
İspanyolca
İskandinav Lehçe
Portekizce
Dilleri

Yunanca, Arnavutça, Keltçe, Litvanca bu dil ailesinin Avrupa kolunda yer alırken; tarihî
Sanskritçe ile Avestçe Asya kolunda yer alır. Asya kolundaki en önemli diller Hintçe ve Farsça
gelir. Bunların dışında Pakistan’da konuşulan Urduca, Afganistan ve Tacikistan dilleri Tacikçe
ve Peştonca yine Asya kolundaki diğer dillerdir.

Hint - Avrupa dil ailesinin varlığını ortaya koyan bağlar, çeşitli açılardan yapılan
incelemelerle kesinleşmektedir. Ses, biçim, söz dizimi ve özellikle de söz varlığındaki
benzerlikler dikkat çekicidir.

109
 “yıldız” ve “bal” kavramlarının Hint - Avrupa dil ailesinin Germen kolundaki
karşılıkları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Almanca Almanca Danca İsveççe İngilizce

stern ster stjerne stjarne star “yıldız”

honig honing honning honung honey “bal”

Bu tür sözcük ortaklıklarının incelenmesi, fonetik değişme eğilimlerinin saptanmasına,

ses yasalarının konmasına yol açar, akrabalık ilişkileri görülür.

Hintçe Farsça

ma mader “anne”

ek yek “bir”

paw pa “ayak”

8.2.3. Hami - Sami Dil Ailesi

Bu dil ailesi adını Tevrat’ta geçen Nuh Peygamberin iki oğlunun adına (Ham ve Sam)
dayanmaktadır. Yaşayan dillerde Arapça, İbranice, Habeşçe, Aramca ile ölü dillerden Akadça
ve Koptça bu dil ailesi içindedir.

Sami dillerinin en önemli özelliklerinden biri, bu dillerin köklerinin üç ünsüzden

kurulmuş olmasıdır. Arapça kök bükümlü dillerin karakteristik örneğidir. İbranice aslında dini
bir dildir. Tevrat bu dil ile yazılmıştır. Dini bir dil olarak yüzyıllarca yaşayan İbranice 1948
yılında İsrail’in resmi dili olarak, İsrail’de yapılan dil devrimi yeniden canlandırılmıştır.
Habeşçe ise Etiyopya’da konuşulan dildir. Kopt dili ise Eski Mısır’da kullanılmış, Hiyeroglif
yazılı belgelerle varlığını göstermiştir. Bugün Batı dillerinde yaşan egypte, egypt sözcükleri
kopt sözcüğünden gelir.

Arapça İbranice

salam şalom “selam”

kahin kohen “kâhin”

himar hamar “eşek”

110
 8.2.4. Bantu Dil Ailesi

Afrika’da ve bilhassa Orta ve Güney Afrika’da yerliler tarafından konuşulan diller bu

dil ailesine girer. Swaili, Kongo, Mongo, Zului Gondo gibi dillerden oluşur. Bu grubun en çok
tanınan dili aynı zamanda Afrika kıtasının geçer dili olan Swaili dilidir, kesin bir rakam
verilmemekle birlikte 50 milyon ile 100 milyon arasından insan tarafından konuşulmaktadır.

8.2.5. Çin - Tibet Dil Ailesi

Çince, Tibetçe, Siyamca ve Anamca, Vietnamca dillerini kapsayan dil ailesidir. Çin -
Tibet dillerinin en kalabalık grubu olan Çin dilleri, Çin’den başka, Endonezya, Singapur ve
Amerika’da da konuşulur. Çince 1 milyardan fazla insan tarafından konuşulan dünyanın en
büyük dilidir. Kullandıkları yazı ise alfabetik olmayan karakterlerdir ve Japon, Kore ve
Vietnam alfabelerinin de kaynağıdır. Tibetçe ise oldukça az konuşura sahiptir. Tibetçeyi
yaklaşık 6 milyon insan konuşmaktadır.

8.2.6. Kafkas Dil Ailesi

Kafkaslar etnik açıdan dünyanın en karmaşık bölgelerinden biridir. Yüksek dağlarla

çevrili Kafkaslarda bir yandan dillerini ve kültürlerini özgün bir biçimde korurken diğer yandan
pek çok kültürel ögede benzerlikler görülür. Bu dil ailesi içinde Gürcüce, Lazca, Abhazca,
Çeçence, Çerkezce gibi diller yer alır. Ancak Kafkas dillerinin en bilineni ve en fazla konuşuru
olan dil Gürcücedir. Gürcüce yaklaşık 8 milyon insan tarafından konuşulur ve ilk yazılı
metinleri MS 430 yılına ait olan ve Filistin’de bir kilisede bulunan anıttır.

8.2.7. Avustronezya Dil Ailesi

Bu dil ailesi 200 milyon civarında insan tarafından konuşulmaktadır. Endonezya,

Filipinler, Madagaskar ve Papua Yeni Gine bu dillerin konuşulduğu alanlardır. Papua Yeni
Gine ise 700’den fazla dil ile dünyanın en dar alanında en çok farklı dil konuşulan bölgesidir.

111
 Kaynakça

AKSAN, Doğan (1995), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara.

EKER, Süer (2005), Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yay., Ankara.

VARDAR, Berke (2001), Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, Multilingual Yay.,

İstanbul.

112
9. TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ

113
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
9.1. Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri
9.2. Altay Dillerinin Tasnifi
9.2.1. Türk Dilleri
9.2.2. Moğol Dilleri
9.2.3. Mançu-Tunguz Dilleri
9.2.4. Diğer Diller
9.3. Altay Dilleri Teorisi
9.4. Türk Dili
9.4.1. Kıpçak / Kuzey Grubu
9.4.2. Karluk / Doğu Grubu
9.4.3. Oğuz / Batı Grubu
9.5. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri ve Coğrafyası
9.5.1. Türkçenin / Türk Dillerinin Yaşı
9.5.2. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri
9.5.2.1. Altay Dil Birliği Dönemi
9.5.2.2. En Eski Türkçe Dönemi
9.5.2.3. İlk Türkçe Dönemi
9.5.2.4. Eski Türkçe Dönemi
9.5.2.5. Orta Türkçe Dönemi
9.5.2.6. Yeni Türkçe Dönemi
9.5.2.6.1. Kuzey - Doğu Türkçesi
9.5.2.6.2. Batı Türkçesi
9.5.2.6.2.1. Eski Anadolu (Eski Türkiye) Türkçesi
9.5.2.6.2.2. Osmanlı Türkçesi
9.5.2.6.2.3. Türkiye Türkçesi
9.5.2.6.3. Doğu Türkçesi
9.6. Türkçenin Genel Özellikleri

114
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Türkçe hangi dil ailesi içerisinde yer almaktadır?

2) Altay dil ailesine hangi diller girer?

3) Türk dilinin özellikleri nelerdir?

4) Türkçenin lehçeleri nelerdir? Bunlar hangi coğrafyada kullanılmaktadır?

115
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği

Türkçenin / Türk Dillerinin Türkçenin / Türk dillerinin Türkçenin / Türk dillerinin

Kaynağı kaynağı konusunda bilgi örneklerle ortaya konur ve
edinir. kavratılır.

Altay Dil Ailesi ve Altayistiği ve dil Altay dilleri ve özellikleri

Özellikleri özelliklerini kavrar. kavratılır.

Türkçenin Tarihî Lehçeleri Hangi coğrafyada hangi Tarihî lehçeler

ve Yayıldığı Coğrafya tarihî lehçenin örneklendirilme yolu ile
konuşulduğunu kavrar. kavratılır.

Türkçenin Genel Özellikleri Türkçenin özelliklerini Bu özellikler

kavrar. örneklendirilme yolu ile
kavratılır.

116
 Anahtar Kavramlar
 Türk Dili

 Dil Ailesi

 Altay Dilleri

 Türk Lehçeleri

117
 Giriş

Bir dilin dünya dilleri arasındaki yeri ve değeri; dünya çapındaki yaygınlığı, diplomasi
dili, uygarlık dili, geçer bölge dili, resmî dil, ulusal dil ve yazı dili olmasıyla ölçülür. Bu
ölçütlerin yaygınlığı, eskiliği ve geçerliliği bir dilin diğer diller arasındaki yerini, konumunu,
işlevselliğini ve değerini belirler. Türkçe çok eski tarihlerden beri yukarıda sayılan bütün
özelliklere sahip bir dil olarak yaşayagelmiştir. Türkçenin sahip olduğu bu özelliklerin tümüne
birden sahip olan dillerin sayısı oldukça azdır. Dolayısıyla Türkçe dünya çapında itibarlı,
yaygın ve işlevselliği yüksek bir dildir.

Türkçe günümüzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birçok dünya dilinden
daha eskidir ve daha eski yazılı metinlere sahiptir. Yunan - Latin dilleri hariç, Avrupa’da
Türkçeden daha eski yazılı metne sahip herhangi bir dil yoktur. Ural ve Altay dilleri arasında
da en eski yazı dili Türkçedir.

Türkçe başta Köktürk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri olmak üzere, pek çok alfabe
ile yazıya geçirilmiş, yazılı metinleri dünyanın çok değişik coğrafyalarında çok sayıda
kütüphanede ve müzede saklanan bir dildir. Türkçe yazıya geçirilirken taş, demir, tunç, altın,
bakır, pişirilmiş toprak, seramik, ağaç, kap kacak, deri, kâğıt gibi çok değişik eşya ve araçlar
kullanılmıştır. Kâğıdın kullanılmaya başlamasıyla birlikte, daha çok, çeşitli türden kâğıtlara
yazılan Türkçe, bilgisayarın icadı ve internet kullanımıyla birlikte sanal ortamda da yerini
almıştır.

Bugün yeryüzünde, sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte, en az 3000, en çok 9000
dolayında dil olduğu kabul edilmektedir. Bu diller arasında yapılan art zamanlı ve eş zamanlı
karşılaştırmalar, bazı dillerin kendi aralarında yapı ve köken bakımından benzerlikler taşıdığını
ortaya koymuştur. Dünya dillerini değerlendiren “Nostratik teorisi” Hami - Sami, Kartvel, Hint
- Avrupa, Ural, Altay, Dravid dil ailelerinin aslında aynı kökten geldiğini ve bu dillerin daha
eski bir ana dilden türediklerini, “Avrasyatik Teorisi” ise, Ural, Altay, Hint - Avrupa, Gilyak,
Kore - Japon - Aynu, Çukçi, Eskimo - Aleut dillerinin aynı kökten geldiğini savunmaktadır.

Nostratik ve Avrasyatik teorilerinden başka, dünya dillerini yapı ve köken benzerlikleri

bakımından tasnif edip daha küçük gruplara ayıran çeşitli çalışmalar da yapılmıştır.

Yeryüzündeki diller, genellikle köken bakımından ve yapı bakımından olmak üzere iki
şekilde sınıflandırılmışlardır.

Köken bakımından Türkçe, dünya dilleri içinde Altay dilleri arasında gösterilmiştir. Bu
gruba Türkçenin dışında Moğolca ve Mançu - Tunguzca da yer alır. Bazı araştırmacılara göre
Korece ve Japonca da bu gruba dâhil edilebilir.

Yapılarına göre Türkçe, eklemeli diller grubunda yer alır. Bu grupta Türkçe ile birlikte
Macarca, Fince, Moğolca gibi diller de bulunur. Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Eklemeli
dillerde yeni kelimeler ve terimler türetmek oldukça kolaydır. Türkçe bu bakımdan yeni
kelimeler türetmeye elverişli bir dildir ve zengin bir ek sistemi mevcuttur.

118
 Türkçe dünyanın en zengin dillerinden biridir. Türkçe, kökleri binlerce yıl önceye
uzanan yeryüzünün sayılı dillerindendir.

Türkçe, dünya dilleri arasında yapı yönüyle sondan eklemeli diller grubunda; köken
bakımından da Ural - Altay dil grubunun Altay dilleri ailesinde yer almaktadır.

Ural - Altay dilleri, diğer dil aileleri gibi sağlam bir aile oluşturmazlar. Bu gruptaki diller
arasındaki yakınlık, köken akrabalığından ziyade yapı yönüyle benzerlik şeklinde ortaya çıktığı
için sınıflandırmanın dil ailesi yerine dil grubu olarak yapılması görüşü benimsenmektedir.

Doerfer, Nemeth, Bang, Clauson gibi bilginler, Altay dil ailesine giren dillerin köken
akrabalığından ziyade kültür akrabalığı üzerinde dururken Menges, Poppe, Räsänen ve
Ramstedt gibi bilginler araştırmalarına dayanarak bu diller arasındaki köken akrabalığını
ispatlamaya çalışırlar.

Son yıllarda Altayistik başlı başına bir araştırma alanı olarak değerlendirilmeye
başlanmıştır. Ural - Altay dilleri teorisi ve Altay dilleri teorisi hakkındaki araştırmalar geliştikçe
bu konuda daha detaylı ve tutarlı bilgilere ulaşılacaktır.

119
 9.1. Altay Dil Ailesinin Ortak Özellikleri

Altay dil ailesinin ortak özellikleri şöyle özetlenebilir:

1. Bu gruptaki dillerin hepsi yapı yönüyle eklemeli dildir.

2. Ön ekler (artikeller) yoktur.

3. Kelime türetme ve çekim son eklerle yapılırken köklerde değişme olmaz. Eklerdeki
zenginlik ve çeşitlilik dikkat çekicidir.

4. Söz diziminde yardımcı unsurlar (tamlayanlar, belirtenler) önce, asıl unsurlar

(tamlananlar, belirtilenler) sonra gelir: işin doğrusu. Ahmet, şarkı söylerken kendinden
geçiyordu.

Sıfatlar isimlerden önce kullanılır. Kırmızı kazak, hatırlı adam, kahraman asker. Sayı
bildiren kelimelerden sonra çokluk eki kullanılmaz: üç adam, üç arkadaş, iki bin at.

Cümleler, cümleyi oluşturan unsurların ilgisi bakımından, gelişmekte olan düşüncelerin

akla geliş sırasına göre değil, tamamlanmış bir düşüncenin düzenli bir hiyerarşisi şeklinde
kurulur.

5. Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur. Bu sebeple cümlelerde cinsiyet farkından

kaynaklanan değişiklik yapılmaz: muallim – muallime, memur – memure, Halit – Halide; he –
she gibi.

6. Soru eki vardır.

7. Aynı şekilden kaynaklandığı saptanan ortak ekler vardır. Türkçe ile Moğolca arasında
bu ortaklık daha belirgindir.

8. Altay dilleri ses özeliklerine göre karşılaştırıldığı zaman birtakım ortaklıklar

görülmektedir. Bunlardan en belirgin olanı, ünlü uyumudur. Kelime başında l, r ve ñ
ünsüzlerinin bulunmaması diğer bir ortaklıktır.

9. 2. Altay Dillerinin Tasnifi

Türkçenin de içinde bulunduğu Altay dillerinin tasnifi genel olarak aşağıdaki gibidir.

9.2.1. Türk Dilleri

Tarihî Türk lehçeleri şu şekilde sıralanabilir:

1. Köktürk, 2. Peçenek, 3. Kuman/Kıpçak, 4. Eski Uygur, 5. Karahanlı, 6. Harezm, 7.

Eski Anadolu Türkçesi, 8. Osmanlı Türkçesi, 9. Çağatay, 10. Bulgar, 11. Hazar

120
 Çağdaş lehçeleri şu şekilde sıralanabilir:

1. Türkiye Türkçesi, 2. Azerice, 3. Türkmence, 4. Gagavuzca, 5. Kırım Tatarcası, 6.

Karaçay-Balkarca, 7. Kumukca, 8. Nogayca, 9. Karaimce, 10. Tatarca, 11. Başkurtça, 12.
Altayca, 13. Şorca, 14. Hakasça, 15.Tuvaca, 16. Yeni Uygurca, 17. Dolganca, 18. Kazakça, 19.
Kırgızca, 20. Özbekçe, 21. Karakalpakça, 22. Yakutça, 23. Çuvaşça

9.2.2. Moğol Dilleri

Moğol dilleri şu şekilde sıralanabilir:

1. Moğolca, 2. Buryat, 3. Kalmuk

9.2.3. Mançu - Tunguz Dilleri

Mançu - Tunguz dilleri şu şekilde sıralanabilir:

Sibir Kolu: 1. Evenkçe (Tunguzca), 2. Even (Lamut)

Mançur Kolu: 1. Mançur, 2. Çjurçjen

Amur Kolu: 1. Nanayca (Goldca), 2. Udeyce (Udegeyce)

9.2.4. Diğer Diller

1. Japonca

2. Ryukyus

3. Korece

4. Ayn

9.3. Altay Dilleri Teorisi

Altay dilleri genel görüşe göre Türkçe, Moğolca ve Mançu - Tunguzcayı, daha az kabul
gören görüşe göre ise Korece ile Japoncayı da içine alan dil ailesinin genel adıdır. Altay dil
birliğini savunan araştırmacılar Korecenin bu birliğin bir üyesi olduğunu kabul etmektedirler.
Ancak Japoncanın durumu şimdilik şüpheli sayılmaktadır. Orta Asya’daki Altay Dağları ve
çevresi bu dilleri konuşan toplulukların anavatanı olarak kabul edilir ve Altay dilleri terimi de
buradan gelir.

Altay dilleri teriminin içeriği, 19. yüzyıldan bu yana önemli değişiklikler geçirmiştir.
Önceleri Altay dillerinin başka dil aileleriyle akrabalığı üzerinde durulmuş, karşılaştırmalı
çalışmaların ilerlemesiyle bundan vazgeçildiği gibi Altay dillerinin soyca akrabalığı görüşü de
şiddetli eleştirilere uğramıştır. Terim bugün köken birlikleri kanıtlanmış bir dil ailesini ifade

121
etmekten çok, tarihte birbirleriyle yoğun ilişkide bulunmuş ve ortak yapısal özellikler taşıyan
dillerle ilgili bir çalışma hipotezinin adı olarak kullanılır.

Elliden fazla alt dile/lehçeye ayrılan Altay dillerinin en büyük kolu Türkçe, en küçük
kolu da Mançu - Tunguzcadır.

Türkçe, Altay dillerinin en büyük koludur. Üç dil içinde en eski yazılı kaynaklara sahip
olanı, aynı zamanda en iyi araştırılmış olanıdır. Özellikle 1893 yılında V. Thomsen tarafından
Eski Türk yazıtlarının okunması, Türkçeyle ilgili araştırmalara büyük bir canlılık getirmiştir.
Türkçe, çok geniş bir alanda, zaman zaman yapı bakımından kendisinden çok farklı dillerin üst
dil olarak kullanıldığı bölgelerde konuşulmaktadır. Bilinen tarihi içerisinde birçok dil ile karşı
karşıya gelmiş, onları etkilemiş, kendisi de onlardan etkilenmiştir. Türkçeyi ana dili olarak
konuşanların sayısı hakkında, Türkçenin konuşulduğu bölgelere ait güncel veriler olmadığı için
kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Karaimce, Karagasça gibi kimi lehçeleri kaybolmak
üzeredir. En son keşfedilen kolu, 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra ciddi olarak araştırılan,
Orta İran’da konuşulan Halaççadır. Türkiye Türkçesi ise Türkçenin en fazla konuşanı olan
koludur.

Türkçenin alt dilleri/lehçeleriyle ilgili W. Radloff, G. J. Ramstedt, L. Ligeti, N. Poppe,

J. Benzing, K. H. Menges, G. Doerfer, R. Rahmeti Arat gibi bilim adamlarınca yirminin
üzerinde sınıflandırma denemesi yapılmıştır.

G. Doerfer, Türkçenin alt dillerini/lehçelerini; 1. Çuvaş veya Bulgar Grubu, 2. Güney-

Batı veya Oğuz Grubu, 3. Kuzeybatı veya Kıpçak Grubu, 4. Güneydoğu veya Çağatay Grubu,
5. Kuzey veya Güney Sibirya Grubu, 6. Yakutça veya Halaçça olmak üzere altı gruba ayırmıştır.
Talat Tekin (1989) Türk dillerini altı ölçüte göre 12 alt gruba ayırmıştır. Ölçütler şunlardır:

1. r/z ve l/ş denklikleri,

2. Söz başındaki h- foneminin durumu,

3. Söz içi ve sonundaki d foneminin durumu,

4. Çok heceli kelimelerin sonundaki –ıġ/-iġ ses gruplarının durumu,

5. Tek heceli kelimelerin sonundaki –aġ ses grubunun durumu,

6. Kelime başındaki ı- foneminin durumu.

Bu ölçütlere göre ortaya çıkan gruplar şunlardır:

1. r-l-grubu: Çuvaşça,

2. hadaḳ- grubu: Halaçça,

3. ataħ-grubu: Yakutça, Dolganca,

122
 4. adaḳ-grubu: Tuvaca, Karagasça,

5. azaḳ-grubu: Hakasça, Sarı Uygurca,

6. taġlıġ-grubu: Kuzey Altay diyalektleri,

7. tūlu-grubu: Altayca,

8. tōlū-grubu: Kırgızca,

9. taġlıḳ-grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca,

10.tawlı-grubu: Tatarca, Başkurtça, Kazakça, Karakalpakça, Nogayca, Kumukça,

Karaçayca-Balkarca, Karaimce, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası,

11. taġlı-grubu: Salarca,

12. daġlı –grubu: Türkmence, Horasani, Özbekçenin Harezm - Oğuz diyalektleri, Azeri
(Kaşgay-Aynalı, Kerkük, Erbil ağızlarıyla birlikte), Türkçe, Gagavuzca.

9.4. Türk Dili

Türklerin konuştuğu dilin adıdır. Türkçede dil adları, kavim adlarının sonuna getirilen
+cA/+çA ekiyle yapılır. Türkçe, Türk kelimesinin kavram alanı içinde yer alan bütün boy, soy,
oymak ve aşiretlerin konuştukları dilin ortak adıdır. Kimi Türkologlar aradaki farklılıkları lehçe
/ uzak lehçe, şive / yakın lehçe ve ağız terimleriyle ifade etmektedirler. Bunlar bir dilin çeşitli
sebeplerle oluşmuş alt kollarıdır. Türk dili kolu kendi içinde üç ana gruba ayrılır:

1.Kıpçak/Kuzey grubu: Kırgızca, Kazakça, Tatarca, Başkurtça, Nogayca, Kumukça,

Karaçay-Balkarca, Karaimce

2. Karluk/Doğu grubu: Özbekçe ve Yeni Uygurca

3. Oğuz/Batı grubu: Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence ve Gagavuzca.

Türk dili, Köktürklerden önce de vardı. Ancak yazı dili olarak Köktürklerden itibaren
günümüze kadar aralıksız kullanılmış ve adı “Türkçe/Türk dili” olmuştur. Bunu
tarihî belgelerden tespit ve takip etmek mümkündür. Köktürklerden sonra, Uygurların da kendi
dillerine Türkçe, “Türk tili / Uygur Türk tili,” dediklerini görüyoruz. Karahanlılar döneminde
yazılan eserlerde de bu adlandırma açıkça görülmektedir. Zira Kutadgu Bilig’in ön sözünde
eserin “Türk dili ile yazıldığı” belirtildiği gibi, Kaşgarlı’nın büyük lügatinin adı da Dîvânü
Lügâti’t-Türk’tür. Selçuklu, Osmanlı, Kıpçak ve Çağatay sahalarında yazılan eserlerin hemen
hepsi, aynı şekilde, dillerinin adına Türkçe / Türk dili, Türkî demektedirler.

Günümüzde Türkçe sözü yavaş yavaş gerçek ve genel anlamıyla kullanılmakta ise de,
dünyada bu ad yaygın biçimde “Türkiye Türkçesi” karşılığında kullanılmaktadır.

123
 Türkçe terimi ile ifade edilen anlamları, en dar olanından en geniş olanına doğru şöyle
sıralayabiliriz:

1. Türkçe, Türkiye’de yaşayan Türklerin ana dilidir.

2. Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti devletinin resmi dili olması nedeniyle, Türk kökenli
olan ve olmayan bütün Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının ortak dilidir.

3. Türkçe, Anadolu ve civar sahalarda; Irak, İran, Suriye, Kıbrıs, Yunanistan,

Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Sırbistan, Hırvatistan ve ayrıca Almanya
başta olmak üzere, çeşitli Avrupa ülkelerinde yaşayan Türklerin konuştuğu dildir.

9.5. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri ve Coğrafyası

Bir dilin konuşma dili ve yazı dili olmak üzere iki yönü vardır. Özel bir çalışmayla
günlük dile ait konuşma metinleri tespit edilmediği sürece konuşma dilinin tarihî gelişimi,
inceleme alanı dışında kalır. Yazı dilinin tarihî gelişimi ise, ancak o dile ait yazılı metinlerle
takip edilebilir. Metinlerle takip edilemeyen dönemden öncesi için birtakım tahminlerde
bulunmak mümkün olmakla birlikte kesin bilgi vermek zordur. Bütün bunlardan dolayı
Türkçenin ve Türk dillerinin tarihî seyrini, dönemlerini ve gelişmesini takip edebilmek yazılı
metinlerle söz konusudur. Türkçenin tarihî dönemlerini iyi bir şekilde ortaya koyabilmek için
Türkçenin yaşı ile ilgili zikredilenlere de değinilmesi faydalı olacaktır.

9.5.1.Türkçenin / Türk Dillerinin Yaşı10

Bilim çevrelerinde genellikle 8. yüzyıldaki yazıtların dili ile ilk dönem İslami içerikli
metinlerin dili, 13. yüzyıla kadarki metinlerin dili “Eski Türkçe” adıyla adlandırılmaktadır.
Kimilerince İslami dönem metinlerin dili “Orta Türkçe” adıyla ayrılmaktadır. Bugün için
Orhon Yazıtları’nın dilinden daha eskiye gidebileceğimiz, anlam bütünlüğü oluşturan Türkçe
bir metin elimizde yoktur. Bunun ötesi şu an hayal ürünüdür. Daha ötesi bu konuda çalışmalar
yürüten filologlara, bu bilim dalına, arkeologlara haksızlıktır.

Günümüz Türk dillerine ve tarihî dönem metinlerinin verilerine (söz varlığı, söz yapımı,
sesbilgisi) bakarak Türk dillerini (Çuvaşça hariç) daha eski, ortak bir köke götürmek
mümkündür. Bu “kök” dilin adı “Ana Türkçe”dir. Ana Türkçe dönemi tıpkı ilk Türkçe gibi
kuramsal bir dönemdir. Bu dönem ile Eski Türkçe arasında kimi dil gruplarının “Ana”
biçimlerini de düşünebiliriz. Örneğin Eski Türkçe ile örtüşmeyen, kimi yönlerden Eski
Türkçeden daha eski özellikler gösteren Oğuz grubu Türk dilleri, Ana Türkçe ile Eski Türkçe
arasında bir zaman diliminde yer almalıdır; özellikle bu grupta yer alan Türkmence uzun
ünlüleri koruması dolayısıyla Eski Türkçeden daha eskidir. Ana Türkçede ünlüsü uzun olan ve
içerisinde ötümsüz bir ünsüz bulunduran öteki Oğuz dilleri de (Azerice, Gagauzca, Türkçe) bu
ünsüzleri ötümlüleriyle değiştirmeleri dolayısıyla eskicil özellikler göstermektedirler. Uzun

10
Türkçenin Yaşı ile ilgili bölüm hazırlanırken Prof. Dr. Mehmet Ölmez’in “Türkçenin ve Türk Dillerinin
yaşı konusu” makalesinden faydalanılmıştır.

124
ünlülerin korunması durumu Yakutça için de geçerlidir. Ana Türkçede var olduğu düşünülen
uzun ünlüleri koruması dolayısıyla Yakutça da Eski Türkçeden daha eski, eskicil bir dildir.

Çuvaşçayla temsil edilen Eski Bulgarcaya gelince, bugün için Ana Bulgarca adını
verdiğimiz bir dile ve döneme gider ki Ana Türkçe ile birlikte ilk Türkçeden çıkmıştır.

Yapılabilecek olan, eldeki dil malzemesinden yola çıkarak daha eski bir Türkçenin
tespiti, tahmini olabilir veya eldeki dil malzemesine dayanarak malzemenin elde edildiği
dönemde bile Türkçenin söz varlığı ve ekler bakımından zengin olduğunu göstermek olabilir.
Ana Türkçe ya da ilk Türkçe gibi soyutlamalar eldeki dil malzemesinin daha eski bir dile
gönderme yapıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Söz gelimi “Türk dili terimi Çuvaşçayı da
içine alacak biçimde kullanılacak olursa bu pek doğru olmaz. Çünkü Çuvaşça dışındaki bütün
Türk dilleri bir *z- ve *ş- dili olan Ana Türkçeye (*tokuz “9”, *kış “kış”) gittiği hâlde, bir r- ve
l- dili olan Çuvaşça (tıhhır “9”, hil “kış”) yine bir *r- ve *l- dili olduğu anlaşılan Ana Çuvaşçaya
ya da Ana Bulgarcaya (*tokur’ “9”, *kıl’ “kış”) gider. Bu demektir ki Çuvaşça ile Türk dilleri,
dilbiliminde yaygın bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, “kardeş” değil “kardeş
çocukları”dır. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Türkçe ile Ana Bulgarcanın, kendisinden
çıktığı ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorundayız. Bu en eski ana dile ilk Türkçe
adı verilebilir.

O hâlde sıralama şöyle yapılabilir:

İlk Türkçe → Ana Bulgarca ve Ana Türkçe

Ana Türkçe → Eski Türkçe ve ötesi

Ana Bulgarca → Tarihî Bulgar dilleri (Tuna Bulgarcası, Kuban Bulgarcası, Volga
Bulgarcası → Çuvaşça.

Moğol dilleri, Mancu-Tungus (veya Mançu-Tunguz) dilleri ile Türk dillerinin (bir
görüşe göre Korece ve Japoncanın da), ilk Türkçe’nin de içinde bulunduğu bir ana dil dönemi
daha vardır ki bunun adı da Ana Altaycadır. Ancak bütün bunlar kuramsal olup bu diller
arasında kendine özgü yazıyla, kendine ait en eski ürünleri bulunan Türkçe, daha doğrusu Türk
Dilleridir. Bunun ötesinde söylenecek bir söz güçlü deliller, kanıtlar gerektirir. Bunun yanı sıra
söz varlığının zenginliği ile anlatım olanaklarının gelişmişliği de dilbilimin veri ve yöntemleri
ile gösterilebilir. Doğan Aksan’ın Eski Türkçenin İzlerinde başlıklı çalışmasında ortaya
koymaya çalıştığı gibi, Orhon Türkçesi ile Uygurca arasında biçimbilgisi ve söz varlığı
bakımlarından yapılacak bir karşılaştırma, eldeki dil malzemesi sınırlı olsa da Orhon Türkçesi
dönemindeki sözcük sayısı bakımından bir kestirmede bulunmamıza yardımcı olacaktır. Çünkü
aynı eklerin kullanıldığı bu iki dönemde benzer ya da aynı kökten gelen sözcükler de
kullanılmaktadır: Uygurcada var olan bir türemiş sözcüğün kökünün ve ekinin Orhon Türkçesi
metinlerde geçmesi bizi bu sözcüğün o dönemde de kullanılmış olabileceği yargısına götürür.

Türkçenin yaşı konusunu tam olarak ortaya koyabilmek için şu soruların cevaplarını
aramak gerekir:

125
 1. En eski olarak nerede “Türk”ten ya da Türklerden söz edilmektedir?

2. Türklerin kendilerine ait en eski metin, en eski kayıt nedir?

3. En eski Türkçe metinler nelerdir, nerede, ne zaman ve hangi yazıyla yazılmıştır?

4. Tarih boyunca Türkler nerede hangi yazıları kullanmışlardır?

5. Bugün Türk soylu halklar nerede, hangi coğrafyada yaşamaktadırlar?

6. Başta değinilmesi gereken konu, Türklerin dili hangi dil ailesine girmektedir?

En eski olarak nerede “Türk”ten veya Türklerden söz edilmektedir?

Türkçenin eskiliğine gelince, kökeni Türkçe, Türk dillerine ait olduğu düşünülen Hunca
birkaç sözcük MÖ 3. yüzyıla değin gider (bak. Boodberg, Pulleyblank ve Tekin). Talat Tekin
konuyla ilgili Hunların Dili başlıklı çalışmasında Çin kaynaklarında geçen Hunca sözcüklerin
bir bölümünü Çincenin sesbilgisi ve Türkçenin ses gelişiminin ışığı altında
değerlendirmektedir. Hunca dil malzemesi Çin kaynaklarında MÖ 3. yüzyıl ile MS 4. yüzyıl
arasındaki dönemlerden kalma bazı Hunca sözcüklerle MS 4. yüzyıl başlarından kalma çok kısa
bir Hunca beyitten ve 4.-6. yüzyıllara ait bazı To-pa ya da Tabgaç unvanlarından ibarettir.
Kuruluşu MÖ 3. yüzyıl olan Hun devletinde konuşulan dilin eskicil bir Türk dili (Ana Türkçe,
hatta ilk Türkçe) olduğunu kabul edecek olursak Türkçenin atasının, öncülünün MÖ 3. yüzyıla
kadar geri götürülebileceğini söyleyebiliriz. Yine de çoğu özel ad ve anlamları bilinmeyen tek
tek sözcükleri bir yana koyar ve metin ya da metin parçası sayılabilecek kalıntıları
değerlendirecek olursak en eski metin olarak Hunca 10 işaretlik beyiti ele almamız gerekir ki
bu parça da MS 4. yüzyıldan kalmadır. Tekin’in de ayrıntılı bir biçimde açıkladığı üzere bu 10
işaretlik Hunca metin Türkçe, daha doğrusu Ana Türkçe’nin bir lehçesi olarak okunup
açıklanabilir (Tekin, 1993: 46-54).

Ancak “Türk” (türük veya törük) adıyla milattan öncesine ait herhangi bir kaynakta
karşılaşmayız. Bugünkü bilgilerimize göre Türk adına ilk kez Milattan sonra 5. yüzyılın
sonlarında Çin kaynaklarında (bugünkü yazımı ile) tu-jue /tucue biçiminde rastlarız (Menges:
21 ile Doerfer, c. II: 483 ve ötesi). Menges’in Türk dilleri ve halkları üzerine çalışmasında
andığı üzere Hunlar ile Moğolların Çin’den uzaklaşmaları ile bu bölgeye gelen Türklerden ilk
olarak Tabgaç yıllıklarında söz edilmektedir. Burada Türk, doğu ve batıda yer alan iki kabilenin
bir arada tanımlanması için kullanılmaktadır (Menges: 21). Tarih içerisinde kimi Türk
şairlerinin Çince olarak şiirler yazdığı da sanılmaktadır. Ancak bu şiirler Çince ve Çin yazısıyla
yazıldıkları için bize herhangi bir dil verisi sunmamaktadırlar. Bu tür metinlerde kullanılan söz
dizimi, Çinceye yabancı yapılar yazarının Çinli olmadığını göstermektedir, Aynı sorun tarihte
Çinceyi yazı dili olarak kullanan öteki diller için de bir ölçüde geçerlidir, Korece, Japonca gibi.
Ancak onların eski metinlerinin araştırılmasında bugün bir hayli ilerleme kaydedilmiştir. Bu
durumu, Japonca ve Korecenin Çinceyle yazımını ilk dönem İslami Türk kültür çevresinde
Arapçanın, Farsçanın kullanılmasıyla karşılaştırabiliriz, örneğin Mevlana’yı bu duruma örnek
gösterebiliriz.

126
 Semih Tezcan türk sözcüğünün geçtiği yerleri belirleyip bunlar üzerinden sözcüğün
anlamını tartışmaya açmaktadır. 1987 yılında hazırlanmış ve birçok yeni tartışmayı da çoktan
başlatmış olması beklenecek bu çalışma ne yazık ki bugüne kadar Türkçe olarak
yayımlanmamış, belki de bunun için ülkemizde gereken ilgiyi görmemiştir. Söz konusu
çalışmada Tezcan “türk” sözcüğünün bir topluluk adı olmaktan çok topluluğun belli bir
bölümünü, daha çok bir kağana bağlı olan seçkinleri ya da yöneticileri belirttiği ileri
sürmektedir. Tezcan yazısında en eski Türk yazıtlarında “türk” sözcüğünün kullanımlarını
dörde ayırmaktadır. Daha sonra da buradan çıkardığı anlamların Uygurca metinlerle de
koşutluk gösterdiğini sergilemektedir. Her ne kadar tartışmaya açık kimi kullanımlar bulunsa
da sözcük karşıt ya da eş anlamlı çiftler oluşturmaktadır, bu çiftlerde de “seçkinler/yöneticiler”
anlamında kullanılmaktadır ya da niteleyen olarak kullanılmaktadır ve seçkinlerden gelen
anlamı taşımaktadır.

Türklerin kendilerinden kalan ilk yazılı belge ise Türkçe olmayıp çoğunluğu Soğutça,
bir bölümü ise Sanskritçe olan, 1956’da Moğolistan’da ortaya çıkarılan “Bugut Yazıtı”dır. Bu
yazıtın çözümü 1971 ve 1972 yıllarında yapılmış, Türkçe özetini de içeren bir tanıtımı 1976’da
yapılmıştır. Yine 1972’deki yayının tam Türkçe bir çevirisi 1992’de yayımlanmıştır. Yazıtı
yerinde inceleyen ve yeni baştan ele alan Japonyalı İpek Yolu bilginleri ise kimi eski okuyuşları
(Taspar Kagan yerine Tatpar Kagan gibi) düzelterek çalışmalarının bir özetini
yayımlamışlardır.

Türklere ait en eski Türkçe metinler, daha doğrusu yazıtlar ise bugün Moğolistan’da
bulunan Kül Tegin, Bilge Kağan ve Tunyukuk Yazıtları’dır. Kimi görüşe göre Çoyr Yazıtı
bunlardan daha eski olup yirmi yıl daha geriye gitmektedir. Bu yazıtta yer alan altı satırlık
metin, 680-745 yılları arasındaki ikinci Köktürk Kağanlığı döneminden kalmıştır.

Çoyr Yazıtı’nı bir yana bırakıp öteki yazıtların dikilişiyle ilgili tartışmalara gelirsek,
Çince olarak elimizde aşağıdaki tarih vardır:

da tang kai yuan ru nian sui ci ren shen. shi er yue xin chou shuo qi ri ding wei jian

Yukarıdaki Çince metin Kül Tegin Yazıtı’nın Çince yüzüne aittir. Metinde yazıtın
dikildiği tarih yer almaktadır. 12 hayvanlı tarihlendirme sistemine göre olan bu bilgi hiç de
televizyonlarda yer verildiği türden değildir. Burada söz konusu olan Tang döneminin
başlangıcı 618 yılıdır. Bütün bu bilgiler göz önünde bulundurulursa, türk, ya da türük sözcüğü
en eski olarak Türkçe metinlerde 8. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmaktadır.

9.5.2. Türk Dilinin Tarihi Dönemleri

Dil tarihi uzmanları, Türk dilinin tarihî gelişimini dönemlere ayırırken metinlerle takip
edilen dönemden öncesi için birbirinden az çok farklı ayrımlar ve adlandırmalar yaparlar. Bu
farklılıkları bir kenara bırakarak Türk dilinin tarihî dönemleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz.

127
 9.5.2.1. Altay Dil Birliği Dönemi

Türkçenin Altay dillerinden (Moğolca, Mançuca, Tunguzca, Korece, Japonca) henüz

ayrılmadığı karanlık bir dönem olarak değerlendirilir.

9.5.2.2. En Eski Türkçe Dönemi

Türkçenin bağımsız bir dil olarak ana Altaycadan ayrıldığı dönem olarak kabul
edilmektedir.

9.5.2.3. İlk Türkçe Dönemi

Hun, Avar, Hazar, Bulgar dillerinin Türkçeden henüz ayrılmadığı dönem olarak
gösterilir.

Türkçenin karanlık çağlarına ait dönemleri ana hatlarıyla bu şekildedir. Bundan sonraki
dönemlere ait metinler, yazılı kaynaklar olduğu için dilimizin tarihî gelişimi sağlıklı bir şekilde
izlenebilmektedir.

9.5.2.4. Eski Türkçe Dönemi

Dîvânü Lûgati’t-Türk’te anlatıldığına göre İskender’in Türkistan seferi sırasında (MÖ

330’lar) Türklerin bir kısmı, hükümdarları Şu yönetiminde Hocent civarında, yani Seyhun’un
yukarı havzalarında idiler. İskender’in gelişiyle Şu ve idaresindeki Türkler Altaylara çekildiler;
Oğuzlar ise Hocent civarında kaldılar.

Çin kaynaklarındaki ilk bilgilere göre Türkler Çin’in kuzeyindeki bozkırlarda

yaşıyorlardı. MÖ 220’lerde ortaya çıkan Tuman (Teoman) Yabgu ve MÖ 209’da hükümdar
olan oğlu Motun (Mete) Yabgu, Hunların büyük hükümdarları idiler ve merkezleri bugünkü
Moğolistan’da bulunan Orhun Vadisi’nde idi. Hunlardan sonra da Topalar, Avarlar,
Köktürkler, Uygurlar dönemlerinde, MS 840’a kadar Türklerin merkezi Orhun vadisinde
olmuştur. MÖ 220 - MS 840 arasındaki 1000 küsur yıllık dönemde Türkler kudretli
zamanlarında Okyanus kıyılarından Hazar’a, hatta bazen Karadeniz’in kuzeyine kadar uzanan
topraklara hükmediyorlardı. Türklerin bir kısmı MS 370’lerde İdil’i geçmiş ve Kafkaslarla
Karadeniz’in kuzeyine ulaşmıştı. Batı Hunları, Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler ve Kıpçaklar
370’ten başlayarak yüzyıllar boyunca Doğu Avrupa ve Balkanları yönetimleri altında
bulundurmuşlardır.

Asya ve Avrupa Hunlarına ait herhangi bir Türkçe metin elimizde bulunmamaktadır.
Ancak Çin ve Bizans kaynaklarına geçen bazı özel adlar ve kelimeler onlara ait Türkçe veriler
olarak kabul edilmektedir. Çin kaynaklarında geçen teri, kut, yabgu, ordu, temir gibi
sözlerin Çinceleşmiş biçimleri, milât yıllarına ait Türkçe verilerdir. Attila’nın babasının adı
olan Muncuk (Boncuk) ve oğullarının adları Deizik, İrnek, İlek Türkçeyle
açıklanabilmektedir. 6.-9. yüzyıllardaki Tuna Bulgarlarından yıl ve ay adları ile birkaç
kelimelik bazı küçük metinler kalmıştır. Yıllar hayvan adlarıyla adlandırıldığı için yıl adları

128
aynı zamanda çeşitli hayvanların adlarını gösteriyordu. Aylar sıra sayılarıyla ifade edildiği için
Bulgar Türkçesindeki sayıların adlarını da böylece öğrenmiş oluyorduk.

Moğolistan’da bulunmuş olan 6 satırlık Çoyr Yazıtı tarihi bilinen en eski metindir.
İlteriş Kağan’a katılan bir askeri anlatan metin 687-692 arasında yazılmış olmalıdır. Orhun
anıtları olarak bilinen İşbara Tamgan Tarkan (Ongin), Köl İç Çor (İhe-Huşotu),
Tonyukuk, Köl Tigin, Bilge Kağan anıtları 719-735 yılları arasında yazılmışlardır. Uygurların
ikinci kağanı Moyun Çor Kağan’a ait Taryat, Tes ve Şine-Usu anıtları 753-760 arasında
dikilmiştir. Moğolistan’da, Yenisey Vadisi’nde, Kazakistan’da, Talas’ta (Kırgızistan), Kuzey
Kafkasya’da, İdil-Ural bölgesinde, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Polonya’da Köktürk
harfleriyle yazılmış daha yüzlerce yazıt bulunmuştur. Bu küçük yazıtların 7.-10. yüzyıllar
arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. Demek ki bu yüzyıllarda Doğu Avrupa ve
Balkanlardan, hatta Macaristan’dan Güney Sibirya’ya ve Moğolistan içlerine kadar uzanan
sahada Türkçe, Köktürk harfleriyle yazılan bir yazılı dil olarak kullanılmaktaydı.

9. yüzyıldan itibaren Türkçenin yazılı ürünlerini daha güneyde, Tarım havzasında da

görmeye başlıyoruz. 840’ta bugün Çin’de yer alan Tarım havzasında ve Gansu bölgesinde
devletler kuran Uygurlar; Köktürk, Uygur, Soğud ve Brahmi alfabeleriyle kâğıt üzerine
yüzlerce eser yazdılar, yüzlerce belge bıraktılar. Hatta bunların bir kısmı yazma değil, basma
eserlerdi. Uygur yazılı eserleri, Gansu bölgesinde 17. yüzyıla kadar devam etmiştir.

Çin’in Şincan Özerk Bölgesi’ndeki kazılarda ortaya çıkarılan yüzlerce sandık eserin
çoğu, dinî nitelikli olmakla beraber aralarında tıp, falcılık, astronomi ve şiirle ilgili olanlar da
vardır. En önemlileri şunlardır: Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın), Altun Yaruk (Altın Işık), Irk Bitig
(Fal Kitabı), Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi (İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli
Şehzade), Daśakarmapathāvadānamālā (On Günahın Zincirleme Hikâyesi), Dantipali Bey
hikâyesi, Çaştani Bey Hikâyesi, Altı Dişli Fil Hikâyesi.

9.5.2.5. Orta Türkçe Dönemi

11. yüzyılda Kaşgar ve Balasagun çevresi de bir Türk kültür çevresi olarak ortaya çıkar.
1069 tarihli Kutadgu Bilig, Balasagun’da yazılmaya başlanmış, Kaşgar’da Karahanlı
hükümdarına sunulmuştur. 1070’lerde Bağdat’ta kaleme alınan Dîvânü Lûgati’t-Türk de
aslında Kaşgar muhitinin eseridir. Türkler 10. yüzyılda Müslüman oldukları hâlde 11. yüzyılda
Arap yazısı henüz Türklerin yazısı hâline gelmemişti. Kaşgarlı Mahmud, 1070’li yıllarda Türk
yazısının Uygur yazısı olduğunu kesin şekilde kaydeder.

Kaşgarlı Mahmud, Türklerin 20 boy olduğunu yazar ve onları batıdan doğuya doğru
şöyle sıralar: 1. Beçenek, 2. Kıfçak, 3. Oğuz, 4. Yemek, 5. Başgırt, 6. Basmıl, 7. Kay, 8. Yabaku,
9. Tatar, 10. Kırkız, 11. Çigil, 12. Tohsı, 13. Yağma, 14. Uğrak, 15. Çaruk, 16. Çomul, 17.
Uygur, 18. Tangut, 19. Hıtay. Listedeki Hıtay’ı Kaşgarlı’nın ifadesiyle “Çin ülkesi” olarak
ayırmak gerekir. Bu sıralamadan az sonra Kaşgarlı Beçeneklerle Kıfçaklar arasına Suvarlarla
Bulgarları yerleştirir. Kaşgarlı’nın iki dilli oldukları için dillerini bozuk saydığı Soğdak,
Kençek, Argu ve Tangutlardan Arguları da Türk boyları arasında saymalıyız. Demek ki 11.

129
yüzyılda Balkanlardaki Bizans sınırından Çin ve Moğolistan içlerine kadar Türkçe
konuşuluyordu.

9.5.2.6. Yeni Türkçe Dönemi

9.5.2.6.1. Kuzey - Doğu Türkçesi

13. yüzyılda Türk yazı dilinin merkezîleştiği bölge Aral’ın güneyindeki Harezm
bölgesidir. 13.-14. yüzyıllarda Altınordu’nun merkezi olan Hazar’ın kuzey kıyısındaki
Saray’dan hatta daha batıdaki Kırım’dan Tarım havzasının doğusundaki Gansu’ya kadar Türk
yazı dili kesintisiz olarak kullanılıyordu. Tarım havzasıyla Gansu’da kullanılan dile Türkoloji
literatüründe Uygur Türkçesi, Altınordu ve Türkistan sahasında kullanılan dile ise Harezm
Türkçesi denmektedir. Ancak ikisi arasında ses ve gramer yönünden hemen hemen hiç fark
yoktur. Yazıları ise farklıdır. Birincisi Uygur, ikincisi Arap yazısını kullanır.

13. ve 14. yüzyıllarda Türk yazı dili, bu ana sahadan başka üç coğrafyada daha
kullanılıyordu. Bunlardan biri Yukarı İdil (bugünkü Tataristan) sahasıdır. Burada bulunan
mezar kitabelerinin dili İdil Bulgarcası idi. İkincisi Mısır ve kısmen Suriye idi. Buradaki yazı
dili Harezm Türkçesine çok yakındı ve Kıpçak Türkçesi adını taşıyordu. Üçüncü saha
Azerbaycan ve Anadolu sahasıydı. 13. yüzyılda bu alanda Oğuz ağzına dayanan yeni bir yazı
dili doğmuştu. Bu yazı dili Balkanlara doğru sahasını genişleterek kesintisiz şekilde bugüne
dek sürmüştür. Sadece mezar kitabelerinde gördüğümüz İdil Bulgarcası 14. yüzyıldan sonra
yerini Kıpçakçaya bırakır. Mısır ve Suriye’de ise 15. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi
kullanılmaz olur.

Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş olarak değerlendirilen bu dönemde,

dil tarihi bakımından önemli eserler yazılmıştır. Bu dönemin dil yadigârlarını Harezm Türkçesi
ve Kıpçak Türkçesi olmak üzere iki grupta değerlendirmek de mümkündür. Bunlardan
başlıcaları aşağıda kısaca anılmıştır:

Harezm Türkçesinin yadigârları: Mukaddimetü’l – Edeb, Kısasü’l – Enbiyâ, Muînü’l –

Mürid, Muhabbetnâme, Nehcü’l – Ferâdis

Kıpçak Türkçesinin yadigârları: Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus), Tercümanü

Türkî ve Arabî, Kitâbü’l-İdrâk li Lisânü’l-Etrâk, Husrev ü Şirin, Gülistan Tercümesi, Et-
Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye, El-Kavaninü’l-Külliye li Zabti’l-Lûgati’t-Türkiyye

9.5.2.6.2. Batı Türkçesi

Moğol yayılması sonunda Oğuz ve Türkmen boylarının Anadolu’ya göç etmesi, eski
gelenek ve göreneklerin güçlenmesine, Türk dilinin de yeni bir canlılıkla halk arasında
yayılmasına yol açmıştır. Böylece, 13 yüzyılda Türk dilinin yazı dili olarak Anadolu’da
işlenmeye, Türk edebiyatının önemli eserler vermeye başladığını görüyoruz. Bu eserler de Fars
edebiyatının etkisi altında kaleme alınmış olmakla birlikte, dil bakımından çok sadedir.

130
 Selçuklularda uç beyi olarak sınırlara yerleştirilmekte olan Oğuz ve Türkmen boy
beyleri, 13I. yüzyılın ikinci yarısında Moğolların baskısıyla zayıflayan İmparatorluğun
durumundan yararlanarak, kendi adlarına hükümet sürmeye başlamışlardır.

Bunlardan Karamanoğulları kültür tarihimizde mutlu bir çığırı açmış olmaları

bakımından büyük bir onura hak kazanmışlardır. 1261’de tahta geçen oğlu Mehmet Bey, hem
Selçuklulara, hem de İlhanlılara karşı cephe almış, bu sıralarda Memlüklerin Anadolu’ya geçip
Moğol ordularını yenmesinden yararlanarak, 4 Mayıs 1278 (10 zilhicce 676)’de Türkçeyi resmî
dil olarak ilan etmiştir.

Karadeniz, Kafkaslar, Hazar Denizi ve İran, Kuzey-Doğu Türkçesi ile Batı Türkçesini
ayıran tabii sınırlardır. 11. yüzyıldan itibaren Oğuzlar İran’ı aşarak Azerbaycan ve Anadolu’ya
gelmişler ve Batı Türklüğünü oluşturmuşlardır. Batı Türklüğü 14. yüzyılda Balkanlara taşmış,
daha sonra Macaristan sınırına dayanmıştır. Bugünkü Irak ve Suriye’nin kuzey bölgeleri de Batı
Türklerinin 11. yüzyıldan itibaren yerleştikleri yerlerdi ve buralardaki nüfus Anadolu
Türklüğünün tabii uzantısıydı. Öte yandan Kuzey Afrika ve Arap ülkelerine de önemli miktarda
Osmanlı Türkü yerleşmişti. Bütün bu sahalarda Batı Türkçesi ortak bir yazı dili olarak
kullanılmıştır. 13. ve 14. yüzyıllarda Anadolu ve Azerbaycan’da yazılan eserleri, yazı dili
olarak birbirinden ayırmak kolay değildir. Bu yüzyıllarda yazı dili henüz standartlaşmamıştır;
esasen Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarda henüz siyasî birlik de yoktur; bölgede çeşitli Türk
beylik ve devletleri hüküm sürmektedir. 15. yüzyılda Osmanlılar güçlenerek birliği kurmaya
yönelirler ve yeni oluşmaya başlayan İstanbul ağzı esasında Osmanlı Türkçesi standart hâle
gelir. 16. yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile birlikte Suriye ve Irak da Osmanlı
topraklarına dâhil olur; böylece bu bölgeler de Osmanlı Türkçesi alanı içine girerler. Kuzey ve
Güney Azerbaycan, İran’la birlikte bir başka Türk devletinin, Safevîlerin yönetiminde kalır.
Ancak yine de 16. yüzyılda Azerbaycan ve Osmanlı yazı dillerinin kesin şekilde ayrıldığını
söylemek doğru değildir. Hatayî ve Fuzulî her iki çevrenin de şairidir. 17. yüzyıldan sonra iki
yazı dilinin ayrıldığını söylemek mümkündür; ancak aralarındaki fark yok denecek kadar azdır.

Kuzey ve doğu Türklerinde Harezm Türkçesinin devamı niteliğindeki Çağatay Türkçesi

tek ve ortak yazı dili olarak 15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar devam etmiştir. Bunun bir
tek istisnası vardır: Kırım Hanlığı. Osmanlı idaresinde bulunduğu için Kırım Hanlığında
kullanılan yazı dili Osmanlı Türkçesi idi.

Hazar’ın güneyinden batıya uzanan ve Azerbaycan (Kuzey Azerbaycan ve Güney

Azerbaycan), Anadolu, Adalar, Rumeli, Irak ve Suriye’de konuşulan Türkçeye Batı Türkçesi
denmektedir. Bugünkü yazı dillerinin sınıflandırılmasında Türkiye Türkçesi, Gagavuz
Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesi Batı Türkçesi grubunda yer almaktadır.
Türk yazı dilinin bu kolu Oğuz lehçesine dayandığı için Oğuz grubu olarak da adlandırılır.

12. yüzyılın sonlarıyla 13. yüzyılın başlarından günümüze kadar kesintisiz olarak devam
eden ve Eski Türkçeden sonra oluşan Türkçenin iki büyük kolundan biri olan bu yazı dili,
Türklüğün en büyük ve en verimli yazı dilidir. Türkçenin diğer yazı dillerine göre en çok
gelişme gösteren koludur.

131
 Bugün Batı Türkçesi; Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Gagavuz Türkçesi
ve Türkmen Türkçesi olmak üzere varlığını dört kolda devam ettirmektedir. Türkmen
Türkçesi, yüzyıllarca Doğu Türkçesinin etkisi altında kaldığından Türkiye Türkçesine yakınlığı
Azerbaycan Türkçesi kadar değildir. Gagavuz Türkçesi de Sovyetler Birliği’nin dağılmasından
sonra edebî dil olma yolunda büyük gelişmeler göstermektedir.

Türkiye Türkçesi, Batı Türkçesinin ana kolunu oluşturur ve tarihî süreçte kendi içinde
üç döneme ayrılır:

9.5.2.6.2.1. Eski Anadolu (Eski Türkiye) Türkçesi

13. yüzyılın başlarından 15. yüzyılın sonlarına kadar Anadolu ve Rumeli’de kullanılan,
Oğuz temelindeki Türkçe olup Batı Türkçesinin ilk dönemini oluşturur.

Eski Anadolu Türkçesi, gramer şekilleri bakımından kısmen Eski Türkçeye bağlı
olmakla birlikte, Kuzey ve Doğu Türkçelerine göre hızlı bir gelişme gösterdiği için bu dönemde
yeni gramer şekilleri ortaya çıkmaya başlamıştır.

Eski Anadolu Türkçesini Anadolu’daki siyasî ve sosyal gelişmelere bağlı olarak kendi
içinde Selçuklu Dönemi Türkçesi, Beylikler Dönemi Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine Geçiş
Dönemi Türkçesi olmak üzere üç döneme ayırmak mümkündür.

Anadolu Selçukluları döneminde bilim dili Arapça, resmî dil Farsça olduğu için
Türkçeyle dinî, ahlâkî özellikler taşıyan ve daha çok halka seslenen eserler yazılmıştır. Bu
eserlerin yazılmasında beylerin; kendi millî dil ve kültürlerine önem veren, Türkçe yazan bilim
adamlarını ve şairlerini koruyup destekleyen tutumları oldukça etkili olmuştur. Bilhassa,
Karamanoğlu Mehmet Bey’in 15 Mayıs 1277’de tellal çağırtarak yaydığı “Şimden gerü
dîvânda, dergâhta, bârgâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır.”
fermanı oldukça önemlidir.

Selçuklu devletinin parçalanmasından sonra ortaya çıkan Anadolu Beyliklerinde ise

beylerin de millî geleneklere ve Türkçeye önem vermeleri sonucunda dil ve edebiyat açısından
verimli bir dönem başlamıştır. Bu devirde Selçuklu döneminin az sayıdaki eserlerine karşılık
yüzlerce eser meydana getirilmiştir.

Arapça ve Farsça unsurların henüz fazla olmadığı bu dönemin Eski Türkçeden ayrılan
özellikleri olmakla birlikte bugünkü Türkiye Türkçesinin de temelini oluşturur.

9.5.2.6.2.2. Osmanlı Türkçesi

Pratikte kısaca Osmanlıca diye de adlandırılan Osmanlı Türkçesi, 15. yüzyılın

sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı devletinin sınırları içinde kullanılan yazı
dilidir.

Bu dönemin en belirgin özelliği, Arapça, Farsça gibi yabancı dillerden oldukça fazla
kelime ve gramer şeklinin Türkçeye girmiş olmasıdır. Klâsik bir edebiyat oluşturma ve sanat

132
yapma anlayışıyla Türk yazı dili âdeta Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerden oluşan üçüz bir
dil hâline getirilmiştir. Konuşma diliyle yazı dili arasındaki farklar her geçen gün artarken bir
tarafta konuşulan fakat yazılmayan bir dil; diğer tarafta yazılan fakat konuşulmayan bir dil
ortaya çıkmıştır.

Halka, halkın diliyle seslenen halk şairlerinin yalın Türkçesi yanında sanat yapma
endişesiyle sadece belli bir zümrenin anlayabildiği, halkın anlamadığı, konuşmadığı unsurlar
divan şairleri aracılığıyla dile girmiştir. Bu durum 17. yüzyılda doruğa çıkmıştır.

Dilde ortaya çıkan bu ikilikten kaynaklanan anlaşılmazlık sorunu, 17. yüzyılda

mahallîleşme hareketiyle yavaş yavaş çözülmeye başlamıştır. Bu çözülme 18. yüzyıl boyunca
ve Tanzimat’a kadar devam ettiyse de Türkçe, yabancı kelimelerle yüklü ağır bir dil olarak
varlığını Batı Türkçesinin üçüncü dönemini oluşturan Türkiye Türkçesine kadar sürdürmüştür.

Medresenin yarattığı skolastik anlayış ve inanışla beslenen klâsik Türk edebiyatı, saray
ve medrese çevrelerinde yayılıp gelişirken, geniş halk yığınları arasında da, daha açık bir dille
yazılmış kendi zevkine ve anlayışına seslenen canlı bir edebiyat meydana geliyordu. Sonradan
çeşitli kollara ayrılan bu edebiyatın da, İslâm dünyasının meydana getirdiği yeni inanışların
izlerini taşıyacağı şüphesizdi.

Bunların başında, yeni dinin yarattığı kahramanların hayatı etrafında toplanan hikâyeler
gelir. Türlü çağlarda birçok kişi tarafından kaleme alınan Ebu Müslim, Seyyid Battal Gazî,
Danişment Gazi hikâyeleri, Hz. Ali ile büyük din erlerinin kâfirler ve devlerle çarpışmalarını
tasvir eden eserler. Dede Korkut ve Köroğlu hikâyeleri bunları izler.

Daha sonra da halk destanları gelir ki, bunlar ilk destanların kalıntılarını taşımakla
birlikte, sonradan kaleme alındıkları için, İslâm dininin inançlarıyla gelenek ve göreneklerinin
etkisi altında meydana gelmiştir. Bunların çoğu, yazarları bilinmeyen anonim eserlerdir.

Lirik halk şiirleri de, dil özelliği bakımından bu kümeye girer. Başka bir küme de, yine
halka seslenmekle birlikte, medrese eğitimi görmüş, ya da o çevrelerde yetişmiş belirli kişilerin
meydana getirdikleri hikmetler, ilahiler, devriyeler, nefesler, ağıtlar, ünlü şeyhlerle erenlere ait
“menakıp” kitaplarıdır.

Kur’an ve hadis çevirileriyle bazı dinî risaleleri de bu kümeye bağlayabiliriz. Gerçi

bunlar anlayış ve inanış bakımından ötekilerden çok başkadır. Birincilerde öğretme ve “telkin”
amacıyla birlikte lirizm de vardır. İkincilerde ise, daha çok “züht ve takva” büyük bir yer tutar.
Her ikisi de halka seslendiğinden, dil bakımından aynı sadeliği taşır.

Daha ilk çağlardan başlayarak, Orta Asya’da halkla birlikte yaşayan türlü tarikat
şeyhleriyle dervişleri, ülkülerini halk yığınlarına yaymak amacıyla, ana dilden geniş ölçüde
yararlanmışlardır.

Ahmet Yesevi ile halifelerinin basit ve sade bir dille kaleme aldıkları hikmetler, halk
arasında geniş yankılar uyandırmıştır.

133
 Daha sonra Anadolu’da Yunus Emre ve Nesimî gibi şairler, Türk dilini kendi
yönlerinden işlemişler ve ona bir canlılık, ruhları titreten dokunaklık, kıvraklık vermişlerdir.
Yunus Emre’nin ilahilerinin bugün de büyük bir zevk ve heyecanla okunmasındaki sır, ondaki
sanat kudretindendir.

9.5.2.6.2.3. Türkiye Türkçesi

Batı Türkçesinin bugün içinde bulunduğumuz üçüncü dönemidir. Türkiye Türkçesi

teriminden, Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî dili olan ve bugün çok geniş bir alanda kullanılan
Türk yazı dili anlaşılır.

Ömer Seyfettin ve arkadaşlarının (Z. Gökalp, A. C. Yöntem, A. Koyuncu) konuşma

dilinden yeni bir yazı dili yaratma amacıyla Genç Kalemler dergisinde başlattıkları Yeni Lisan
hareketi bu dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Yeni Lisan makalesinde bu hareketin amacı,
“Millî bir edebiyat meydana getirmek için önce millî bir dile ihtiyaç vardır. Bu dil konuşulan
dil, İstanbul Türkçesidir. Yazı diliyle konuşma dili birleştirilirse millî bir edebiyat ancak o
zaman dirilecektir. Bunun için de yapılacak tek şey dilde Türkçenin kurallarını geçerli kılmak
olacaktır.” şeklinde özetlenmektedir.

9.5.2.6.3. Doğu Türkçesi

13. yüzyıldan itibaren iki ayrı yazı dili hâlinde gelişen Doğu ve Batı Türkçeleri sürekli
olarak birbirleriyle temasta olmuşlardır. Çağatay sahası eserleri, özellikle Nevayî Osmanlı ve
Azerbaycan Türklerince hep okunmuştur. Buna karşılık Osmanlı eserleri de özellikle İdil-Ural
bölgesinde sürekli okunmuştur. Osmanlı ve Azerbaycan sahasında Nevayî’ye Çağatayca olarak
nazireler yazılmış ve bu 19. yüzyıla kadar sürmüştür.

15. yüzyılda Sekkâkî, Lûtfi, Mir Haydar gibi şairlerle gelişmeye başlayan bu edebiyat,
Mir Ali Şir Nevaî ile olgunluk çağına erişmiştir. Baykara-Nevaî devrinde Herat’ın parlak bir
fikir ve sanat merkezi hâline gelmesi, Fatih zamanında İstanbul’un kültür hayatının kıblesi
olarak bilim ve sanat adamlarını kendine çektiği döneme rastlar. Böylece İstanbul ve Herat,
Türk - Müslüman kültürünün iki büyük merkezi olarak karşılıklı yer almış bulunur.

Klâsik devir Çağatay edebiyatının olduğu kadar, bütün Türk edebiyatının da en önemli
şahsiyetlerinden biri olan Ali Şir Nevâyî, Azeri ve Anadolu sahasında da okunmuş, Osmanlı
şairlerince üstat olarak tanınmış ve 15. yüzyıldan bu yana şiirlerine pek çok nazire yazılmıştır.
Meydana getirdiği divan, mesnevi, tezkire, hâl tercümesi, tarih vb. gibi değişik türlerde; musiki,
aruz, dil, din vb. farklı konularda kaleme aldığı otuza yakın eser, klâsik Çağatay edebiyatının
teşekkülünde ve gelişmesinde büyük hizmet görmüştür.

Ali Şir Nevâyî’nin Türkçeyle Farsçayı karşılaştırarak Türkçenin Farsçadan üstün

olduğunu anlatan Muhâkemetü’l- Lûgateyn (İki Dilin Muhakemesi) adlı eseri dil tarihi
bakımından özellikle anılmaya değer niteliktedir.

134
 Bugünkü Pakistan, Hindistan ve Afganistan topraklarında 16. yüzyılın başlarında büyük
bir Türk devleti kuran Babür Şah, Çağatay şiirinin ve nesrinin güzel örneklerini vermiştir.
Babür Şah’ın Vekayi adlı eseri ise, dünya hatıra edebiyatının önemli kaynaklarındandır.

17. yüzyılda Çağatay Türkçesini temsil eden Ebü’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türkî
ve Şecere-i Terâkime adlı eserleri meşhurdur.

Doğu Türkçesi günümüzde, Doğu ve Batı Türkistan’daki Modern Özbek Türkçesiyle

ve Yeni Uygur Türkçesiyle temsil edilmektedir.

1552’de Kazan’ın düşmesiyle başlayan Rus yayılması 1885’te Batı Türkistan’ın

işgaliyle tamamlanmıştır. Doğu Türkistan 1760’larda Çin işgaline uğramıştır. 19. yüzyılın
sonuna gelindiğinde bağımsız olan Türkler sadece Osmanlı Türkleridir.

19. yüzyılın ortalarında Türk yazı dilleri için yeni bir süreç başlar. Kazan
Üniversitesinde hocalık yapan müsteşrik ve papaz İlminski, her Türk boyunun konuşma dilinin
ayrı bir yazı dili hâline gelmesi gerektiği görüşünü ortaya koyar ve bunun için çalışmaya başlar.
Özellikle Tatar aydınlarıyla Kazan’da okuyan Kazak aydınları üzerinde etkili olur. Bu iki Türk
boyunun bazı yazar ve şairleri, ortak olan Çağatay yazı dili yerine kendi konuşma dillerini yazı
dili hâline getirmeye çalışırlar. Yüzyılın sonlarına doğru Tatar ve Kazak yazı dillerinin ilk
eserleri verilmeye başlar. İlminski’ye karşılık Gaspıralı İsmail, 1884’te Bahçesaray’da (Kırım)
çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesi ve Türk dünyasının her tarafında açtırdığı usûl-i cedit
okulları vasıtasıyla ortak yazı dilini savunur; bütün Türk dünyasının sadeleştirilmiş İstanbul
Türkçesinde birleştirilmesini ister. Rusya’da Meşrutiyetin ilan edildiği 1905 yılından itibaren
Kırım, İdil-Ural, Azerbaycan ve Türkistan bölgelerinde Türk yazı dili konusu sıkı bir şekilde
tartışılır. Gaspıralı İsmail’in tesirinde kalan Türk aydınları yazı dilinde birlik fikrini savunurlar
ve buna uygun eserler verirler. İlminski’nin fikirleri ise başka müsteşrikler ve Çarlık memurları
tarafından yayılmaya çalışılır. İlminski gibi bir papaz ve müsteşrik olan Nikolay Ostroumov
1870’ten 1918’e kadar Türkistan Vilâyetinin Geziti’ni çıkararak bu gazete vasıtasıyla
İrancalaşmış Özbek ağızlarını yazı dili hâline getirmeye çalışır. 1888-1902 arasında çıkarılan
Dala Vilâyeti gazetesi Kazakçayı, 1905-1908 arasında çıkarılan Mecmûa-yı Mâverâyı Bahr-ı
Hazar Türkmenceyi yazı dili yapmaya uğraşır. Her üç gazete de Çar idaresince çıkarılmaktadır.
Yüzyılın başındaki bu tartışma ve uygulamalar kaynaklara ulaşmanın zorluğu yüzünden bugüne
kadar ciddî şekilde araştırılmış değildir. Ancak 1917’deki Bolşevik ihtilâlinden sonra serbest
tartışma ortamı yok edilmiş, İlminski ve Ostroumov’un fikirleri zorla uygulanarak her Türk
boyunun konuşma dili ayrı yazı dili hâline getirilmiştir. Bu süreç Sovyetler Birliği’nde
1930’larda tamamlanmıştır. Çin idaresindeki Doğu Türkistan’da ise Uygurca, Çağatay yazı
dilinin devamı olarak sürerken 1949’daki komünist idareden sonra mahallîleştirilmiştir. Alfabe
değişiklikleriyle bu süreç hızlandırılmış, her Türk yazı dili için ayrı alfabeler oluşturularak
farklılık artırılmaya çalışılmıştır. Bütün bu çalışmalar sonunda bugün 20 Türk yazı dili ortaya
çıkmış bulunmaktadır.

135
 9.6. Türkçenin Genel Özellikleri11

1. Türkçede kalınlık-incelik uyumu vardır: Gerçekte ses benzeşmelerinin bir sonucudur.

Benzeşme ise, bir sesin komşusu olan sesi kendisine benzetmesidir. Önceki ses sonraki sesi
kendisine benzetebilir. Bu duruma ilerleyici benzeşme denir. Tam tersi durumda ise yani
sonraki ses önceki sesi kendisine benzetirse buna da gerileyici benzeşme denir. Türkçede
ilerleyici benzeşmeler daha yaygındır. Örneğin: -ca, -ce eki bir kelimeye eklenince: korkak+ca
> korkakça olur. korkakçe olmaz. Kalın sese kalın ek gelir. Uygun olan seçilir.

a a, ı baba ı ı, a kışlık

e e, i bebek i i, e bilge

o u, a koyun u u, a kucak

ö ü,e önce ü ü, e ülkü

Hangi ünlüden sonra hangi ünlünün geleceği yandaki tabloda gösterilmiştir.

• Türkçe oldukları hâlde kalınlık-incelik uyumuna uymayanlar (Uyum dışı): kardeş –

anne – elma

• Bazı ünsüzlerin inceltici etkisi vardır: ınan- > inan- / kangı > hani

• Bazı alıntı kelimeler kalın ünlüyle bittiği hâlde ince ünlülü ek alabilir: dikkat+li >
dikkatli / gol+u > golü

• Uzun zaman önce dilimize girmiş yabancı kelimeler benzeşme sonucu kurala
uymuştur: çehar +yek > çeyrek / dûr+bin > dürbün

2. Türkçe kelimelerde ilk heceden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz:

• Bir kelimenin ilk hecesinden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz. Böyle olursa, o kelime
yabancıdır: terörist / motor

• “-yor” eki istisnadır; çünkü bağımsız bir fiilin ekleşmesidir.

• Kalınlık-incelik uyumunda da olduğu gibi, birleşik sözcükler de bu kuralın istisnaları

arasındadır.

3. Türkçede düzlük-yuvarlaklık uyumu vardır:

11
http://www.isa-sari.com/ders-notlari/TT_1.pdf

136
 • a, e, ı, i ünlülerinden sonra yine a, e, ı, i ünlüleri gelir.

• o, ö, u, ü ünlülerinden sonra ise o, ö, u, ü ve a, e ünlüleri gelir.

• Dudak uyumu da denmektedir.

• 15. yüzyıldan sonra şekillenmeye başlamıştır.

• Türkçe kökenli bütün kök/gövde ya da çekimli sözcükler bu kurala uyar.

• avuç, çamur, kabuk… gibi sözcükler, yanlarındaki ünlüleri yuvarlaklaştırıcı etkisi olan
/b, m, v/ dudak ünsüzlerinin etkisiyle bu uyumun dışında kalır. Ancak bu sözcükler Anadolu
ağızlarının çoğunda dar ünlüyle söylenir.

• baraj, enerji, şişe… gibi yabancı sözcüklerin bir bölümü rastlantısal olarak bu kurala
uymaktadır. Çok uzun süre önce Türkçeye giren yabancı kökenli sözcükler, sonradan düzlük
yuvarlaklık uyumuna girebilir: zeytun >> zeytin, durbin >> dürbün… gibi

• Dudak sesleri, yanlarındaki düz sesleri yuvarlaklaştırır. Örn: sav-ur > savurmak

• “-yor” eki istisnadır. Örn: gel-e-yor > geliyor olur.

4. Türkiye Türkçesinde kelimelerde aslî uzun ünlü bulunmaz:

• Aslî uzun ünlüler, ses olayları sonucu meydana gelmeyen ünlülerdir.

• “var” tek başına normal okunur; fakat “var+ol” “vâr ol” şeklinde okunur. Bu durum
bir istisnadır ve bu durumda aslî uzun ünlü açığa çıkar.

• Bir kelimede uzun ünlü varsa bu kelime Türkçe değildir. Örneğin: dâvâ, mânâ

5. Türkçede kelime başında şu ünsüzler bulunmaz: “c, f, ğ, h, j, l, m, n, p, r, s, s, ş, v, z,

ŋ”: İstisnaları:

• k- > h- kangı > hangi gibi değişen kelimeler.

• şırıl veya hırıl gibi yansıma kelimeler.

• ne ve türevleri (niçin, neden, nasıl).

• şimdi, vur kelimeleri. Bu seslerden bazıları aslî Türkçe seslerden değildir. Yani eski
Türkçe devresinde yoktur. Bunlar: c, f, g, h, j, ve v’dir.

6. Türkçede kelime sonunda şu ünsüzler bulunmaz: “b, c, d, g, ġ”:

• Bu kelimeler yabancı kökenlidir.

• Örn: psikolog, katalog, lig… gibi

137
 • ad, od, sac, yed- kelimeleri bu kuralın dışındadır.

7. Türkçede kelimelerde boşluk yoktur. Bir kelimede iki ünlü yan yana yazılmaz: Örn:
saat, şiir, şair… gibi

• Bazı durumlarda iki ünlü bir araya gelebilir. Bu durumda yardımcı ses yani
kaynaştırma harfi kullanılır. Örn: sıra + a = sıraya

8. Türkçede aslî olarak ikiz ünlü yoktur.

• İkiz ünlü, tek ses olarak kabul edilen ve tek hecede bulunabilen ikiz ünlülerdir.

• Türkçe kelimelerde birincil (aslî) ikiz ünlü yoktur.

• Alçalan ve yükselen olmak üzere iki örneğini görürüz.

9. Türkçede kelime kökünde ikiz ünsüz yoktur:

• Vurgulamaya ve tarihsel gelişime dayalı birkaç kelime dışında (assı, anne, elli… gibi)
sözcük kökünde ikiz ünsüz bulunmaz.

• Yabancı dillerden alınan kelimelerin bir bölümünde ikiz ünsüzler korunur. Örn: millet,
cennet, pizza… gibi.

• Arapça kökenli kimi kelimelerin sonunda ikiz ünsüz bulunur, bu ünsüzler Türkçe
söyleyişte tekleşir; fakat bu ek aldıklarında özgün biçimleri ortaya çıkar.

• Örn: ret >reddi, his > hisset… gibi

10. Türkçede ünsüz uyumu vardır:

• Tonluluk, tonsuzluk bakımından incelenir. Tonludan sonra tonlu, tonsuzdan sonra

tonsuz ünsüz gelir. Örn: sınıfta, kolda… gibi.

11. Türkçede ünlü-ünsüz uyumu vardır:

• Türkçe bir hece ağzın ön veya arka bölgesinde oluşan ünlüler veya ünsüzler aynı
hecede kullanılır.

• Ünlü-ünsüz uyumu bulunmayan kelimeler yabancı kökenlidir.

12. Türkçede hece sonunda belli ünsüz çiftleri bulunabilir:

• l, n, r, s ve bunlardan sonra ç, t, p, k, s ünsüzleri gelir. Örn: alt, ölç, örs… gibi.

• Yabancı dillerden alınan kelimelerle, söz sonunda bulunabilen ünsüz çiftlerinin sayısı
artmıştır. Örn: aşk, film, nötr… gibi.

138
 • Kimi yabancı kökenli kelimelerdeki ünsüz çiftleri arasında ünlü türemesi görülür. Örn:
ilm > ilim, film > film… gibi.

13. Türkçede aslî olarak c, f, v, ğ ünsüzleri ilk hecede bulunmaz.

14. Türkçede kelime kökünde veya hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz:

• Bu kelimeler yabancı kökenlidir.

• Örn: kontr, sfenks… gibi.

15. Türkçede söz başında iki ünsüz bulunmaz:

• İlk hecedeki /I kimi kelimelerde çok zayıflamış, adeta kaybolmuştur.

• Örn: tren, spor, traş… gibi.

16. /ğ/ ilk hece sonunda bulunabilir:

• Örn: ağ, dağ, oğ… gibi

139
 Uygulamalar
1) Türkçenin tarihî coğrafyası hakkında araştırma yapınız.

140
 Uygulama Soruları
1) Altay dil ailesi hakkında bilgi veriniz?

2) Türkçenin tarihî lehçeleri hakkında neler söylenebilir?

141
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Türkçe dünyanın en zengin dillerinden biridir. Türkçe, kökleri binlerce yıl önceye
uzanan yeryüzünün sayılı dillerindendir. Türkçe, dünya dilleri arasında yapı yönüyle sondan
eklemeli diller grubunda; köken bakımından da Ural - Altay dil grubunun Altay dilleri ailesinde
yer almaktadır. Ural - Altay dilleri, diğer dil aileleri gibi sağlam bir aile oluşturmazlar. Bu
gruptaki diller arasındaki yakınlık, köken akrabalığından ziyade yapı yönüyle benzerlik şeklinde
ortaya çıktığı için sınıflandırmanın dil ailesi yerine dil grubu olarak yapılması görüşü
benimsenmektedir. Türklerin konuştuğu dilin adıdır. Türkçe, Türk kelimesinin kavram alanı
içinde yer alan bütün boy, soy, oymak ve aşiretlerin konuştukları dilin ortak adıdır. Kimi
Türkologlar aradaki farklılıkları lehçe / uzak lehçe, şive / yakın lehçe ve ağız terimleriyle ifade
etmektedirler. Bunlar bir dilin çeşitli sebeplerle oluşmuş alt kollarıdır. Türk dili kolu kendi
içinde üç ana gruba ayrılır. Bugün 20 Türk dilinin yazı dili vardır.

142
 Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi Altay dil topluluğu içinde yer almaz?

a) Türkçe

b) Korece

c) İngilizce

d) Tunguzca

e) Moğolca

2) Aşağıdakilerden hangisi Altay dil ailesinin ortak özellikleri arasında değildir?

a) Bu gruptaki dillerin hepsi yapı yönüyle eklemeli dildir.

b) Ön ekler (artikeller) yoktur.

c) Kelime türetme ve çekim son eklerle yapılırken köklerde değişme olmaz. Eklerdeki
zenginlik ve çeşitlilik dikkat çekicidir.

d) Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur

e) Soru eki yoktur.

3) Aşağıdakilerden hangisi Eski Türkçe dönemine ait bir eserdir?

a) Şecer-i Türk

b) Nehcü’l-Feradis

c) Altun Yaruk

d) Garibname

e) Mecelle

4) Aşağıdakilerden hangisi Batı Türkçesinin tarihî dönemleri içerisinde yer alır?

a) Osmanlıca

b) Kıpçakça

c) Çağatayca

d) Harezmce

e) Tatarca

143
 5) Aşağıdakilerden hangisi Kaşgarlı Mahmud’un bahsettiği Türk boy isimleri arasında
yer almaz?

a) Beçenek

b) Kıfçak

c) Oğuz

d) Yemek

e) Akad

6) 19. yüzyılın ortalarında Türk yazı dilleri için yeni bir süreç başlar. Kazan
Üniversitesinde hocalık yapan müsteşrik ve papaz …………, her Türk boyunun konuşma
dilinin ayrı bir yazı dili hâline gelmesi gerektiği görüşünü ortaya koyar ve bunun için çalışmaya
başlar.

Yukarıdaki boşluğa hangi ismin gelmesi uygun düşer?

a) Federov

b) İlminsky

c) Radloff

d) Malov

e) Şcerbak

7) Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı Türkçesi eseridir?

a) Kutadgu Bilig

b) Kül Tigin Yazıtı

c) Aç Pars Hikayesi

d) Mukaddümetü’l-Edep

e) Garibname

144
 8) “Türkçenin Altay dillerinden (Moğolca, Mançuca, Tunguzca, Korece, Japonca)
henüz ayrılmadığı karanlık bir dönem olarak değerlendirilir.”

Yukarıda bahsedilen dönem aşağıdakilerden hangisidir?

a) Eski Türkçe Dönemi

b) Ana Türkçe Dönemi

c) Orta Türkçe Dönemi

d) Altay Dil Birliği Dönemi

e) İlk Türkçe Dönemi

9) Aşağıdakilerden hangisi Türkçenin genel özelliklerinden değildir?

a) Türkçede kalınlık - incelik uyumu vardır

b) Türkçe kelimelerde ilk heceden sonra /o/ ve /ö/ bulunmaz:

c) Türkçede düzlük - yuvarlaklık uyumu vardır:

d) Türkiye Türkçesinde kelimelerde asli uzun ünlü bulunmaz:

e) Türkçede kelime başında şu ünsüzler bulunur: “c, f, ğ, h, j, l, m, n, p, r, s, s, ş, v, z, ŋ”

10) Aşağıdakilerden hangisi Türkçenin genel özelliklerinden değildir?

a) Türkçede kelime sonunda şu ünsüzler bulunmaz: “b, c, d, g, ġ”

b) Türkçede asli olarak ikiz ünlü vardır.

c) Türkçede kelime kökünde ikiz ünsüz yoktur.

d) Türkçede ünsüz uyumu vardır.

e) Türkçede ünlü - ünsüz uyumu vardır

Cevaplar

1) c, 2) e, 3) c, 4) a, 5) e, 6) b, 7) a, 8) d, 9) e, 10) b

145
 Kaynakça

Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2006

Aktaş, Prof. Dr. Şerif- Gündüz, Yard. Doç. Dr. Osman, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Akçağ
Yay., Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Simurg, İstanbul, 2000.

Aksan, Doğan, Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara, 2000.

Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara,
2001.

Aksan, Doğan, Anadilimizin Söz Denizinde, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2002.

Aksan, Doğan, Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 3, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1982, sayfa 22–23.

Boeschoten, H. “The Speaker of Turkic Languages”, The Turkic Languages, Lars

Johanson/Eva Csato, 1998, s. 1-5.

Buran, Ahmet, Tulum, Mehmet Mahur, Çağdaş Türk Yazı Dilleri I, Anadolu Üniv.
Yay., Eskişehir, 2011.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, (3. baskı), İstanbul 1984.

Demir, Nurettin, Yılmaz, Emine, Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara 2003

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihten Geleceğe Türk Dili”, Türk Dili, 569, Mayıs 1999, s.
355-362.

Ercilasun, Ahmet B., “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri”, Dil Araştırmaları,
12, Bahar 2013, s. 17-22.

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihi Akışı İçinde ve Cumhuriyet Döneminde Türk Dili”, BAL-
TAM Türklük Bilgisi, 1/1, Eylül 2004, s. 11-23.

Ercilasun, Ahmet B., Başlangıçtan Yürminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay.,
Ankara 2004.

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, 19. bs., İstanbul, Bayrak Yayınları, 1992.

Göğüş, Beşir, Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Gül Yay,
Ankara, 1978

146
 Gülensoy, Tuncer, Türkçe El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara 2000.

Johanson, Lars, Éva Á. Csató (Eds.), The Turkic Languages, 1998.

Johanson, Lars, “The History of Turkic”, The Turkic Languages, Lars Johanson/Éva
Á. Csató (Eds.), 1998, 81-125.

Karaağaç, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları, 2008.

Karaağaç, Günay, “Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler” Dil Tarih ve İnsan, Kesit
Yayınları, İstanbul, s. 137-146.

Karaağaç, Günay, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi 29-30 Nisan 2004, Akçağ
Yayınları, 2004 Ankara.

Komisyon, Türk Dili, Anadolu Üniv. Yay., Eskişehir, 2009.

Komisyon, Türkçe Öğretimi (İlke-Yöntem-Teknikler), Maya Akademi Yay.,

Ankara, 2008.

Ölmez, Mehmet, “Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu”, Toplum ve Bilim 96,
Bahar 2003, s. 62-74.

Özkan, Mustafa, Tarih İçinde Türk Dili, Filiz Kitabevi, İstanbul.

Özkan, Mustafa, Tören, Hatice, Esin, Osman, Yüksek Öğretimde Türk Dili, Filiz
Kitabevi, 2001 İstanbul.

Özyetgin, Melek, Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı, www.eurasianhistory, Chinese

Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History,
2006.

Sinan, Ahmet Turan; “Demir, Sezgin, Dil Bilimini Sevdiren Adam: Prof. Dr. Doğan
Aksan (1929-2010)”, Turkish Studies, 5/4, 2010, s. 639-662.

Sır, Ayşe Nur, “Türkçede Batı Kaynaklı Kelimeler ve Unsurlar Sorunu”, The Journal of
Academic Social Science Studies, 6/8, s. 969-982, 2013.

Tezcan, Semih, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak
Türkçe, TTK yayınları, Ankara 1978, 271-383.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri, Simurg Yay., İstanbul 1999.

Uysal, Selçuk, Üniversiteler için Türk Dili, Doğu Kütüphanesi Yay., 2006 İstanbul.

Uzun, N. Engin, “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Üzerine”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19, 2, 2012, s. 115-134.

147
http://www.dilimiz.com/dil/TurkDili/trkdili1.htm.

http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

148
10. TÜRK DİLİNİN BUGÜNKÜ COĞRAFYASI VE TÜRK DİLİ
KONUŞAN HALKLAR

149
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
10.1. Türk Lehçelerinin Oluşumu ve Gelişimi

10.2. Türk Dillerinin / Lehçelerinin Tasnifi

10.3. Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları

10.4. Bugünkü Türk Yazı Dilinin Kullanıldığı Bölgeler

10.5. Türk Dillerini Konuşan Halklar

10.6. Türkçenin Gelişim Şeması

10.7. Türk Dilinin Konuşulduğu Coğrafyalar

10.8. Türk Dillerinin Dağılım Şeması

150
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1) Türkçenin tarihî gelişimi hakkında araştırma yapınız.

2) Batı Türkçesinin dönemleri hakkında araştırma yapınız.

3) Türk dilinin geniş bir coğrafyaya yayılmasının sebepleri nelerdir?

151
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği

Türkçenin Tarihî Gelişimi Türkçenin tarihî gelişimi Ders notlarını takip ederek,
hakkında bilgi sahibi olur. verilen kaynakları okuyarak

Batı Türkçesi Batı Türkçesi hakkında bilgi Ders notlarını takip ederek,
sahibi olur. verilen kaynakları okuyarak

Doğu Türkçesi Doğu Türkçesi hakkında Ders notlarını takip ederek,

bilgi sahibi olur. verilen kaynakları okuyarak

Türkçenin Yayılma Alanları Türkçenin yayılma alanları Ders notlarını takip ederek,
hakkında bilgi sahibi olur. verilen kaynakları okuyarak

152
 Anahtar Kavramlar
 Türkiye Türkçesi

 Türkçenin Dönemleri

 Türk Dillerinin Yayılma Sahası

153
 Giriş

Türk dili konuşulan dünya çok geniştir. Güneybatıda Türkiye ve komşularından

güneydoğuda Çin’in içlerine uzanan bu dünyanın sınırları, kuzeydoğuda, güney ve kuzey
Sibirya yoluyla yukarıya, Kuzey Buz Denizi’ne ve son olarak batı Sibirya ve doğu Avrupa’ya
uzanıp kuzeybatıya ulaşır. Yukarıda sınırlarını verdiğimiz geniş alan, çok sayıda farklı dili
içinde barındırır. Türk dillerinin konuşulduğu coğrafya; Anadolu, Azerbaycan, Kafkasya, İran,
Irak, Afganistan, Batı ve Doğu Türkistan’ın büyük bölümü, güney, kuzey ve batı Sibirya ile
Volga bölgesini kapsar. Geçmişte, Türk dilli dünya Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki
bozkırları, Kırım, Balkanlar gibi yoğun yerleşim alanlarını da içine alıyordu. Türk dünyasında
aşağı yukarı 20 standart dil vardır. Bunların en önemlileri Türkiye Türkçesi, Azerice,
Türkmence, Kazakça, Karakalpakça, Kırgızca, Özbekçe, Uygurca, Tuvaca, Yakutça,
Tatarca, Başkurtça ve Çuvaşçadır. 20. yüzyılın sonlarında, Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından sonraki gelişmeler nedeniyle pek çok Türk dili, bazı yeni bağımsız devletlerin
millî dili olarak artan bir politik önem kazanmıştır.

Geleneksel karşılaştırmalı dilbilimin ortaya koyduğu ölçütlere göre Türkçe/Türk Dili,

bir dil ailesi, başka bir ifadeyle tek bir ana dilden türemiş akraba diller grubudur. Bir ana Türk
dilinin varlığını ve sonraki dönemlerde ayrıştığını kabul etmek için elde yeterince neden vardır.
Bu ana dil ve Türk dillerinin sonraki dönemlerde dallanması, bir soy ağacı, yani genel metaforik
bir deyişle şecere biçiminde temsil edilebilir. Ancak dil ailesi, aynı soydan gelen insanların aile
ağacından biraz farklıdır

İnsan ailelerinden farklı olarak dil aileleri varyantlara ve alt varyantlara ayrılmaktadır.
Sürekli ayrışma yoluyla, konuşulan Türkçenin daha özel türleri ortaya çıkmıştır. Soy ağacı ağız
grupları, bölge ağızları ve yerel temel ağızlar gibi coğrafi varyantlara doğru dallanır. Ayrıca
sosyal varyantlarda, az veya çok oranda prestij önemlidir. Bölgeye ve sosyal katmanlara ait
ayırıcı özellikleri bir araya getiren, coğrafi veya sosyal açıdan ayrılan varyantlar olan
diyalektleri, yani konuşma biçimlerini iki boyutlu diyalektolojiyi kullanmak suretiyle
sınırlandırabiliriz. Bunlar yatay olarak komşularla ve dikey olarak, standart dil de içinde olmak
üzere diğer sosyal varyantlarla zıtlık oluştururlar. Her biri belli bir geçerlilik oranına, iletişim
seviyesine sahiptir. Sınırsız sayıdaki bu varyantları resmetmek elbette imkânsızdır.

Aile üyelerinin çoğu üst grupların, birincil kolların varyantları olarak

sınıflandırılabilirler: Oğuz (Güneybatı), Kıpçak (Kuzeybatı) kolları, Uygur - Karluk
(Güneydoğu) kolu. Bunların kendilerine has özellikleri vardır ve bu özellikler yardımıyla
herhangi bir Türk dilinin hangi kola ait olduğuna karar vermek oldukça kolaydır. Orta İran’da
konuşulan Halaçça ve Volga bölgesinde konuşulan Çuvaşça özel kollar oluştururlar. Türkiye
Türkçesi kendisi de Türk dilinin bir varyantı olan Oğuzcanın bir koludur.

Yeni Türkçe döneminde batıda Osmanlı Türkçesi, doğuda Çağatay Türkçesi yazı dili
şeklinde varlığını sürdüren Türk dili, 20. yüzyılda meydana gelen siyasî olaylardan fazlası ile
etkilenmiştir.

154
 Orta Asya’da o güne kadar konuşma dilleri farklı bile olsa Çağatay Türkçesi yazı dili
ile anlaşan Türk boyları, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dil serbestliği vermek
bahanesi ile yürüttüğü politikaları sonucunda ayrı ayrı yazı dillerine bölünmüş, alfabelerinin de
farklılaştırılması sonucunda birbirleri ile Türkçe anlaşamaz duruma gelmişlerdir. Bunun
sonucunda Türk dili, Kazakça, Özbekçe, Azerice, Kırgızca, Yakutça vb. 20 kadar farklı yazı
dili olan bir dil konumuna getirilmiştir.

Anadolu’da ise verilen kurtuluş mücadelesinin ardından 1923 yılında Türkiye

Cumhuriyeti Devleti kurulmuştur. Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde başlatılan dil
seferberliği sonucunda, Latin harflerine geçilmiş ve Dil Devrimi gerçekleştirilmiştir. Bugün
yüzyılımızın önemli yazı dilleri arasında kabul edilen Türkiye Türkçesinin bilimsel sözlükleri
ve yazım kılavuzu hazırlanmış, çeşitli dil bilgisi kitapları yayımlanmış ve üzerine birçok
bilimsel çalışma yapılmış durumdadır.

Bugün dünyada yaşayan diller içinde en çok konuşulan dillerden biri hâline gelen
Türkçe konuşma ve yazı dili olarak varlığını sürdürmektedir. Çin’den, Avrupa’ya, Sibirya’dan
Amerika’ya kadar çok geniş bir coğrafî alana yayılan Türk dili bazı bölgelerde farklı alfabeler
ile yazılmaktadır.

Türk lehçelerinin tasnifini bilimsel derinliğe inmeden yüzeysel olarak şöyle

özetleyebiliriz:

 Batı Türkçesi: Suriye, Irak, Türkiye, Kıbrıs, Yunanistan, Bulgaristan, Bosna-

Hersek, Makedonya, Sırbistan’da kullanılan, esasını Oğuz şivesi oluşturan Batı Türkçesi
günümüze kadar devam eden en büyük yazı dilidir.

Türkiye Türkçesi; Türkmenistan, Pakistan, Afganistan, İran’da kullanılan Türkmen

Türkçesi; Azerbaycan, Güney Azerbaycan, Gürcistan’da kullanılan Azerice; Moldova,
Romanya, Ukrayna, Bulgaristan’da kullanılan Gagavuz Türkçesi Batı Türkçesinin kollarıdır.

 Kuzeydoğu Türkçesi: Tarihte siyasi sebeplerle parçalanıp birbirinden ayrılan

Türklerin kullandıkları Türkçe de yine siyasî sebeplerle parçalanmıştır. Bu grupta
değerlendirilen Türk lehçeleri, kullanıldıkları bölgelere göre şu adlarla incelenmektedir:

Güney Sibirya’da Altayca, Hakasça; Başkurdistan’da Başkurtça; Kuzey Kafkasya’da

Karaçay-Malkarca, Kumukça, Nogayca; Karakalpakistan’da Karakalpakça; Tataristan’da
Kazan Tatarcası; Kırım, Romanya’da Kırım Tatarcası; Kazakistan’da ve Çin’de Kazakça,
Kırgızca, Yeni Uygurca; Moğolistan’da Kazakça, Tuvaca; Kırgızistan’da Kırgızca;
Afganistan, Pakistan, Özbekistan’da Özbekçe; Güney Sibirya’da Tuvaca.

Türkçenin bunlardan başka iki kolu daha vardır. Batı Türkçesi ile Kuzeydoğu
Türkçesinden birçok yönden uzak olduğu için Uzak Lehçe olarak da adlandırılan bu kollardan
birincisi Sibirya’da bulunan Saha Cumhuriyeti’nde kullanılan Yakutça, ikincisi de İdil Irmağı
ortasında Rusya’ya bağlı federe cumhuriyetlerden olan Çuvaşistan’da kullanılan Çuvaşçadır.

155
 10.1. Türk Lehçelerinin Oluşumu ve Gelişimi

Türk lehçebiliminin kurucusu sayılan Wilhelm Radlof başta olmak üzere yabancı
kökenli Türkologlar Türk dilinin kolları için lehçe karşılığında “diyalekt” terimini
kullanmışlardır. Bolşevik İhtilali (1917) ve Radlof’un ölümünden sonra (1918), Rus türkologlar
lehçe (dialekt) terimi yerine ‘dil’ anlamına gelen “yazık” terimini kullanmaya başlamış ve Türk
dilinin her bir kolu ayrı bir dil olarak değerlendirilmeye alınmıştır. Bu kullanım daha sonra
Avrupalı Türkologlarca da benimsenmiş ve Fundamenta’da da “Türk dilleri” (Fr. Langues
turques, İng. Turkic Languages) terimi yer almıştır. Günümüzde, İngilizcede Turkish kelimesi
Türkiye Türkçesini, Turkic ise bütün Türk dillerini karşılamak için kullanılmaktadır.

R. R. Arat ise Çuvaşça ve Yakutça için lehçe, diğer kollar için şive terimini tercih
etmiştir. Bu kolların tümü için lehçe terimini kullananlar olduğu gibi bu kolların tümünü dil
olarak ifade edenler de vardır. Son zamanlarda lehçe yerine, uzak lehçe, şive yerine de yakın
lehçe terimlerinin kullanıldığını da görüyoruz

Köktürk devletinin bünyesinde otuza yakın Türk boyu vardı. (12 Türk, 9 Oğuz, 6 Sir,2
Ediz, 1 Kerekülüg). Bu boyların her birinin kendi özel adları da bulunuyordu. Türk boyunun
552 tarihinde kurduğu devletin hâkimiyetini kabul eden Türk dilli boylar, siyasi ve birleştirici
bir özelliği olan Türk adı etrafında bir araya gelmiş ve zamanla bunu ortak bir ad olarak
benimsemişlerdir. Türk adıyla kurulan bu devlet, Uygurlar tarafından yıkılırken, Türk boyunun
önde gelenleri ve mensuplarının önemli bir bölümü öldürülmüş, kalan az sayıdaki mensubu da
çeşitli bölgelere dağılarak hayatta kalmaya çalışmışlardır. Bugün Kırgızistan’ın Oş ilinin Özgön
ilçesi köylerinde, Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan’ın değişik yörelerinde yaşayıp
kendilerine Türk diyen topluluklar bu Türk boyunun kalıntılarıdır. Yukarıda belirtilen
bölgelerde yaşayan topluluklar, kendilerini Köktürklerin torunları olarak tanıtmaktadırlar.
Göçler, savaşlar ve diğer siyasi-sosyal olaylar sonucunda coğrafya değiştiren ve birbirlerinden
uzaklaşan Türk boyları, kendi hâkimiyet bölgelerinde, kendi ağız özelliklerine dayalı
yazı dilleri oluşturmaya başlamışlardır. İslamiyet’in kabulü dolayısıyla dil ve kültürde meydana
gelen büyük değişmeler, yeni alfabe ve karşılaşılan farklı kültür çevreleri gibi dış etkenler, dilin
içyapısındaki bazı küçük farklılıkları destekleyerek onları yazı diline doğru hazırlamıştır. Bu
arada her boy kendi ağız özelliklerini geliştirirken, diğer boylara ait özellikleri de yavaş yavaş
terk etmiştir. Bu durum, bazı temayülleri koyulaştırırken, bazısını da köreltmiştir. Böylece
farklılaşan kollar yazı diline hazır hâle gelmiş ve yazı dili olmuşlardır. Konuşma dillerinin yazı
diline dönüşmesi “seçilme, standartlaşma, yaygınlaşma ve kabul” aşamalarından geçmesiyle
mümkündür. Bu geçiş iki şekilde olabilir. Birincisi, “dil mühendisliği “ diyebileceğimiz bir
planlama ile ortak bir dilin yaratılmasıdır. Sovyetler Birliği’nde bu tür uygulamaların örnekleri
çoktur. 19-20. yüzyıla kadar iki ana yazı dili koluna sahip olan Türkçe, Sovyetlerdeki dil
planlamaları ile 20 yazı dili hâline getirilmiştir.

Diğeri ise seçilme, standartlaşma, yaygınlaşma ve kabul aşamalarının kendi doğal

şartları içinde oluşmasıdır. Bu, dilin doğasına uygun bir oluşumdur ve dünya dillerinin hemen
hepsi bu yolla yazı dili, ölçünlü dil olmuşlardır. Dillerin bu dönüşümü genellikle bir konuşma
dilinin bulunduğu bölgenin siyasi, ekonomik, ticari, idari, edebî ve kültürel bakımdan merkez
olması gibi dil dışı nedenlere bağlı olarak gelişir. Bir dil coğrafyasının yönetim, ticaret, siyaset,

156
bilim ve edebiyat merkezi durumunda olan şehrinin ya da bölgesinin ağzı, genellikle
yaygınlaşır, diğer ağız bölgelerinin mensuplarınca da benimsenir ve toplumun ortak dili haline
gelir. Ortak dil durumuna gelen ağız, kendi özgün söyleyişinden, telaffuzundan ve kelime
kadrosundan bir dereceye kadar sıyrılır ve diğer ağızlardan uygun bulduğu dil malzemesini alır.
Böyle olduğu içindir ki, ortak dil diğer ağızlara göre daha büyük bir zenginliğe ve daha iyi bir
anlatım yeteneğine sahiptir. Bunun en güzel ve en yakın örneği Türkiye Türkçesi ile Azericedir.
Bugün Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence ve Gagavuzca adı verilen dört ayrı yazı dilini
doğuran Oğuz Türkçesi, Kâşgârlı Mahmûd’un yaşadığı 11. yüzyılda henüz yazı dili hâline
gelmemiştir. Ancak Kâşgârlı Mahmûd Dîvânü Lügâti’t-Türk adlı eserinde, Oğuz Türkçesinin
bazı temel özellikleri ile temayüllerini açıkça belirtmiştir. Oğuz Türkçesinin Anadolu ve
civarındaki sahalarda eser vermeye başladığı 13. yüzyılda, bu lehçeye dayalı sadece bir yazı
dilinden söz edilebilir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülen küçük ağız farklılıkları,
zamanla belli doğrultularda gelişmiş veya körelmiş, buna coğrafi ve siyasi faktörler de
eklenince, Azerbaycan Türkçesi ayrı bir yazı dili olarak ortaya çıkmıştır. Dilin dış tarihi ile ilgili
olmakla birlikte buna, bazı bölgesel etkileri, boy farklılıklarını, tarihî, siyasi ve kültürel
faktörleri de ekleyebiliriz. Bütün bu şartlar bir araya gelince lehçeler oluşup gelişmiş ve yazı
dili durumuna gelmişlerdir.

10.2. Türk Dillerinin/Lehçelerinin Tasnifi

Türk dillerinin tasnifi, Türklük bilgisinin önemli sorunlarından biridir. Bu sorun bugüne
kadar bütünüyle çözülebilmiş değildir. Birleştirmeden çok ayırma düşüncesiyle yola çıkan,
ortaklıklardan çok farklılıkları öne çıkaran bakış açılarıyla, bu sorunun çözülmesi mümkün
değildir. Türk boyları ve lehçeleri arasındaki karışma ve geçişmeler dolayısıyla, lehçeleri
bütünüyle birbirinden ayırmak da oldukça zordur. Türk lehçelerinin tam ve bilimsel bir
tasnifinin yapılabilmesi için;

1) Her lehçenin dilbilgisi bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi,

2) Lehçelerin bütün yönleriyle karşılaştırılması, birleşen ve ayrılan yönlerinin ortaya

konması,

3) Lehçelerde görülen dil özelliklerinin, o lehçeyi konuşan boya ait olup olmadığının,
tarihî ve etnolojik araştırmalarla tespit edilmesi,

4) Her bir lehçenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karşılaştırılması ve böylece, o

lehçenin tarihî gelişimi ile eğiliminin tespit edilmesi gerekir.

Günümüzde bu yönde önemli çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Ancak sorunu

bütünüyle çözmek için daha yapılması gereken çok şey vardır.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür.
Kaşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu
koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini
kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu

157
grubuna dâhil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile
Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

10.3. Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları

Türkler, tarihin eski devirlerinde olduğu gibi bugün de varlıklarını oldukça geniş bir
coğrafyada sürdürmektedir. Dünya haritasına baktığımız zaman doğuda Moğolistan ve Çin
içlerinden, batıda Viyana’ya; kuzeyde Sibirya’dan, güneyde Bağdat, Lübnan sınırı ve Kıbrıs
içlerine kadar uzanan büyük coğrafyaya Türklerin yayıldıklarını görürüz. Türk milleti, bu geniş
coğrafya içinde yer alan Moğolistan, Çin, Rusya, Afganistan, Azerbaycan, Türkmenistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, İran, Irak, Suriye, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Polonya’da yaşamaktadır.

Günümüz şartları içerisinde eğitim, iş gibi çeşitli sebeplerle farklı bölgelerde yaşamak
durumunda olan Türkleri de buna dâhil edersek bu alan daha da genişlemektedir.

Dünya Türklüğü yönlere göre adlandırılırken Hazar’ın batısında ve güneyinde kalan

Türkler Batı Türklüğü; Hazar’ın doğusunda kalan Türkler Doğu Türklüğü; Karadeniz,
Kafkaslar ve Hazar’ın kuzeyinde kalanlar Kuzey Türklüğü olarak adlandırılır.

Yönlere göre dünya Türklüğü şu şekilde ayrılmaktadır:

A. Batı Türklüğü

1. Türkiye Türkleri

2. Rumeli Türkleri (Yunanistan, Bulgaristan ve Eski Yugoslavya’da; ayrıca Moldavya

ve Bulgaristan’daki Gagavuzlar)

3. Kıbrıs Türkleri

4. Suriye Türkleri

5. Irak Türkleri

6. Azerbaycan Türkleri (Kuzey Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile İran’daki

Güney Azerbaycan’da)

B. Doğu Türklüğü

1. Batı Türkistan Türkleri (İran’ın Horasan bölgesinde, Afganistan’ın kuzeyinde ve

dağılan Sovyetlerdeki Türkmen, Özbek, Karakalpak, Kazak ve Kırgız Türkleri)

2. Doğu Türkistan Türkleri (Çin’in batı bölgesinde- Doğu Türkistan’daki Uygur ve

Kazak Türkleri)

158
 C. Kuzey Türklüğü

1. Sibirya Türkleri (Yakutlar)

2. Abakan Türkleri (Tuvalar ve Hakaslar)

3. Altay Türkleri

4. İdil-Ural Türkleri (Kazan ve Batı Sibirya Tatarları, Başkurtlar ve Çuvaşlar)

5. Kafkas Türkleri [Kafkasların kuzeyindeki Karaçay, Malkar (Balkar), Nogay ve

Kumuk Türkleri]

6. Kırım Türkleri (Özbekistan, Kırım, Türkiye ve Romanya’da)

7. Karay Türkleri (Polonya ve Litvanya’da)

Bütün bu alanlarda konuşulan Türk dilinin biri Yakutça diğeri Çuvaşça olmak üzere iki
uzak lehçesi vardır.

Yakutça ve Çuvaşça, Türk dilinin metinlerle takip edilebilen devirlerinden daha önceki
çağlarda ayrıldıkları ve ana Türk kitlesi ile temasları kesildiği için ayrı birer lehçe karakteri
kazanmışlardır. Esasen Yakutça ve Çuvaşça, yüzyıllar boyunca birer konuşma dili olarak
kullanılmış, ancak 19. ve 20. yüzyıllarda yazı dili haline gelmiştir. Bugün her iki lehçe de kiril
alfabesini kullanmaktadır.

Yakutlar, Sibirya’da, batıdan doğuya, Katanga, Ölenek, Lena ve Kamçatka’ya doğru

Kolima ırmakları çevresinde yaşarlar. Bu bölge siyasî olarak Rusya’ya bağlı Yakutistan Muhtar
Cumhuriyeti adını alır. Yakutların nüfusu 400.000’e yakındır.

Çuvaşlar, Moskova ile Kazan arasında, İdil (Volga) Irmağı boylarında yaşamaktadırlar.
Esas kitle Çuvaşistan Muhtar Cumhuriyetindedir. Tataristan ve Başkurdistan Muhtar
Cumhuriyetlerinde yaşayanları da vardır. Nüfusları iki milyon kadardır.

Çeşitli lehçelere ayrılan Türk dili için bugüne kadar pek çok sınıflandırma denemesi
yapılmıştır. Bu denemeler çok ayrıntılı ve birbirinden oldukça farklıdır. Hemen hemen her
birinde ayrı bir ölçüt kullanılmış, pek çoğunda tarihî Türk lehçeleri ile bugünküler birbirine
karıştırılmıştır. Yazı dillerine göre yapılacak bir sınıflandırma hem daha sade olacak, hem de
bugünkü durumu daha iyi yansıtacaktır.

Başlangıçtan 13. yüzyıla kadar Türkçenin tek yazı dili vardı. Bu yazı dili bütün Türkler
için ortaktı. 13. yüzyılda Türk yazı dili, Kuzey - Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmış ve
19. yüzyıla kadar bu şekilde gelmiştir. 6-7 yüzyıl boyunca, bütün Doğu ve Kuzey Türklüğü
Kuzey - Doğu Türkçesini; bütün Batı Türklüğü de Batı Türkçesini kullanmışlardır. Rus
istilasından sonra, 19. yüzyılda batı kolu içinde Azerbaycan Türkçesi; Çin istilasından sonra da
kuzey-doğu kolu içinde Kazan Türkçesi ayrı birer yazı dili hâline gelmeye başlamış; 1917

159
Bolşevik İhtilali’nden sonra ise başlıca Türk ağızları, Ruslar tarafından ayrı birer yazı dili hâline
getirilmiştir.

Böylece ortaya çıkan bugünkü yazı dilleri şöyle sınıflandırılabilir:

A. Batı Türkçesi (Güney-Batı Türkçesi)

1. Türkiye Türkçesi 3. Azerice

2. Gagavuzca 4. Türkmence

B. Kuzey-Doğu Türkçesi (Doğu Türkçesi)

1. Özbekçe 9. Nogayca

2. Yeni Uygurca 10. Karaçayca

3. Kazakça 11. Malkar (Balkar)

4. Karakalpakça 12. Kumukça

5. Kazan Tatarcası 13. Altayca

6. Başkurtça 14. Hakasça

7. Kırım Tatarcası 15. Tuvaca

8. Kırgızca

10.4. Bugünkü Türk Yazı Dilinin Kullanıldığı Bölgeler

Batı Türkçesi (Güney-Batı Türkçesi) kolundaki

Türkiye Türkçesi: Türkiye ve KKTC’de; Irak, Suriye, Yunanistan, Bulgaristan,

Makedonya, Kosova, Bosna Hersek’deki Türkler arasında; Rusya’daki Ahıska (Meshet)
Türkleri arasında ve Avrupa’daki, Amerika’daki, Avustralya’daki, Arap ülkelerindeki Türk
vatandaşları arasında,

Gagavuzca: Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya’daki Türkler arasında,

Azerice: Kuzey Azerbaycan’da (Azerbaycan ve Gürcistan’da), Güney Azerbaycan’da

(İran’da),

Türkmence: Türkmenistan’da, İran’ın Horasan bölgesinde; Afganistan ve Pakistan’daki

Türkmenler arasında konuşulmaktadır.

Kuzey - Doğu Türkçesi (Doğu Türkçesi) kolundaki

Özbekçe: Özbekistan’da, Afganistan ve Pakistan’daki Özbekler arasında,

160
 Yeni Uygurca: Çin ve Kazakistan’daki Uygur Türkleri arasında,

Kazakça: Kazakistan’da ve Çin’deki Kazak Türkleri arasında,

Kırgızca: Kırgızistan’da ve Çin’deki Kırgızlar arasında,

Kazan Tatarcası: Tatar Muhtar Cumhuriyeti’nde,

Başkurtça: Başkurdistan’da,

Kırım Tatarcası: Kırım’da, Romanya’daki Kırım Türkleri arasında,

Karakalpakça: Aral gölü çevresinde Karakalpaklar arasında,

Altayca: Altay Muhtar Cumhuriyeti’nde,

Hakasça: Dağılan Sovyetlerdeki Hakas Türkleri ve Çin’in Kansu eyaletindeki hakaslar

arasında,

Tuvaca: Tuva Muhtar Cumhuriyeti’nde ve Moğolistan’daki Tuvalar arasında

konuşulmaktadır.

Kuzey Kafkasya’da ise, Nogayca, Karaçay - Malkarca (Balkar) ve Kumukça

konuşulmaktadır.

10.5. Türk Dillerini Konuşan Halklar

A. Güney (Batı) Türkçesi

1. Türkiye Türkçesi:

Türkiye’de 70 milyon
Irak’ta 1.5 milyon
Suriye’de 120 bin
Kıbrıs’ta 150 bin
Yunanistan’da 150 bin
Bulgaristan’da 1 milyon
Makedonya’da 80 bin
Avustralya 40 bin
Romanya 24 bin
Eski Yugoslayva topraklarında 20 bin
Batı Avrupa ülkelerinde 2 milyon

161
2. Azerice

Azerbaycan’da 6 milyon

Kuzey İran’da 13 milyon

Ermenistan 40 bin

Gürcsitan 300 bin

Irak 400 bin

3. Türkmence

Türkmenistan’da 3 milyon

Horasan (Kuzey-Doğu İran)’da 500 bin

Afganistan’da 380 bin

Irak 400 bin

4.Gagavuzca

Moldavya’da 150 bin

Bulgaristan 5 bin

Kazakistan Bin

Rusya Federasyonu (Kafkaslar) 10 bin

Ukrayna 32 bin

5. Horosanca

İran 2 milyon

6. Halaçça

İran 28 bin

162
B. Kuzey Batı Türkçesi

1. Karadeniz-Hazar Grubu

Karaimce (Polonya, Ukrayna ve Litvanya’da) 76

Karaçayca (Kuzey-Batı Kafkasya’da) 70 bin

Balkarca (KuzeyKafkasya’da) 40 bin

Kumukça (Kuzey-Doğu Kafkasya Dağıstan’da ve Rusya’da 300 bin

Nogayca (Kuzey Kafkasya ve Kırım’da) 77 bin

2. Ural Grubu

Kırım Tatarcası (Batı Sibirya, Özbekistan ve Romanya’da) 500 bin

Kazan Tatarcası (Tataristan’da) 5.5 milyon

Başkurtça (Güney Ural Bölgesinde) 1 milyon

3. Aral-Hazar Grubu

Kazakça (Kazakistan ve Çin’de 9.4 milyon

Kırgızca (Kırgızistan ve Çin’de) 2.5 milyon

Karakalpakça (Özbekistan ve Afganistan) 452 bin

4. Bulgar Grubu

Çuvaşça (Çuvaşistan, Tataristan, Başkurdistan) 1.5 milyon

163
C. Doğu Türkçesi

1. Güney-Doğu Asya Türkçesi

Özbekçe (Özbekistan, Afganistan, Pakistan) 20 milyon

Yeni Uygurca (Çin Şincan Özerk Bölgesi, Kazakistan, Moğolistan) 8,5 milyon
300 bin
Sarı Uygurca (Rusya, Çin)
74 bin
Salırca
2. Kuzey-Doğu Asya Türkçesi

Yakutça (Yakutistan) 400 bin

Altayca (Altay Dağları civarı) 52 bin

Hakasça (Rusya) 68 bin

Tuvaca (Tuva muhtar Cumhuriyeti, Moğolsitan) 250 bin

164
10.6. Türkçenin Gelişim Şeması

165
10.7. Türk Dilinin Konuşulduğu Coğrafyalar

Kaynak: http://atahun.com/turk-dunyasi/kazakistan-haritasi.html

166
10.8. Türk Dillerinin Dağılım Şeması

167
 Kökeni, yayılım alanı ve nüfusu bakımından Türkçe, dünyanın diğer dillerine göre
ortalamaların üstünde yer alan bir dildir. Bu açılardan hiçbir özelliği onu, dünya dilleri arasında
sıra dışı veya marjinal bir dil olarak öne çıkarmamaktadır. Buna karşın konuşulduğu ana ülkede
çok baskın bir dildir, öyle ki bu ülkede konuşulan diğer diller arasında çok azı kendini koruma
ve geliştirme şansı bulmaktadır. Diğer diller, çok ciddi biçimde yok olma tehlikesi altındadır.
Dilsel tipolojiler açısından ise Türkçe ister tipiklik, ister tutarlık, isterse de benzerlik açılarından
olsun, dünya dilleri ile arasında her biri ayrı ayrı dilbilimsel çıkarımlar yapabileceğimiz çok
yönlü tipolojik etkileşimleri olan bir dildir.

168
 Uygulamalar
1) Türk dillerinin bugünkü coğrafyası hakkında araştırma yapılması

2) Türk lehçelerinin genel olarak özetlenmesi.

169
 Uygulama Soruları
1) Türk dillerinin konuşulduğu alanlar nereye kadar uzanmaktadır?

2) Türk dillerinin tasnifini yapınız.

170
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde Türk dilinin günümüzdeki yayılma alanları hakkında bilgi verilmiştir.
Türkler, tarihin eski devirlerinde olduğu gibi bugün de varlıklarını oldukça geniş bir coğrafyada
sürdürmektedir. Dünya haritasına baktığımız zaman doğuda Moğolistan ve Çin içlerinden,
batıda Viyana’ya; kuzeyde Sibirya’dan, güneyde Bağdat, Lübnan sınırı ve Kıbrıs içlerine kadar
uzanan büyük coğrafyaya Türklerin yayıldıklarını görürüz. Türk milleti, bu geniş coğrafya
içinde yer alan Moğolistan, Çin, Rusya, Afganistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan, İran, Irak, Suriye, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti,
Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Polonya’da yaşamaktadır. Günümüz
şartları içerisinde eğitim, iş gibi çeşitli sebeplerle farklı bölgelerde yaşamak durumunda olan
Türkleri de buna dâhil edersek bu alan daha da genişlemektedir. Dünya Türklüğü yönlere göre
adlandırılırken Hazar’ın batısında ve güneyinde kalan Türkler Batı Türklüğü; Hazar’ın
doğusunda kalan Türkler Doğu Türklüğü; Karadeniz, Kafkaslar ve Hazar’ın kuzeyinde
kalanlar Kuzey Türklüğü olarak adlandırılır.

171
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi bugün dünyada konuşulan Türk dilleri tasnifinde yer almaz?

a) Güney-Batı Türk dilleri

b) Asya Türk Dilleri

c) Kuzey-Batı Türk Dilleri

d) Güney-Doğu Türk Dilleri

e) Kuzey-Doğu Türk Dilleri

2) Yerini bugünkü Özbekçeye bırakan yazı dili aşağıdakilerden hangisidir?

a) Köktürkçe

b) Uygurca

c) Karahanlıca

d) Çağatayca

e) Kıpçakça

3) 1884’te Bahçesaray’da (Kırım) çıkarmaya başladığı Tercüman gazetesi ve Türk

dünyasının her tarafında açtırdığı usûl-i cedit okulları vasıtasıyla ortak yazı dilini savunur;
bütün Türk dünyasının sadeleştirilmiş İstanbul Türkçesinde birleştirilmesini ister.

Yukarıdaki paragrafta bahsi geçen ilim adamı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Gaspıralı İsmail

b) Sçerbak

c) Malov

d) Kaşgarlı Mahmud

e) Ömer Seyfettin

172
4) Türkiye Türkçesinde esas alınan konuşma dili aşağıdakilerden hangisidir?

a) İstanbul Türkçesi

b) Ankara Ağzı

c) Kırşehir Ağzı

d) Sade Lisan

e) Yeni Lisan

5) Aşağıdakilerden hangisi Batı Türkçesine dâhil edilemez?

a) Türkiye Türkçesi

b) Azerice

c) Gagavuzca

d) Türkmence

e) Kazakça

6) Aşağıdakilerden hangisi uzak lehçe olarak adlandırılan Türk dilinin bir koludur?

a) Çuvaşça

b) Kazakça

c) Kırgızca

d) Azerice

e) Türkçe

173
 7) Türk lehçelerinin tam ve bilimsel bir tasnifinin yapılabilmesi için gerekli değildir?

a) Her lehçenin dilbilgisi bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir.

b) Lehçelerin bütün yönleriyle karşılaştırılması, birleşen ve ayrılan yönlerinin ortaya

konması gerekir

c) Lehçelerde görülen dil özelliklerinin, o lehçeyi konuşan boya ait olup olmadığının,
tarihî ve etnolojik araştırmalarla tespit edilmesi gerekir

d) Her bir lehçenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karşılaştırılması ve böylece, o

lehçenin tarihî gelişimi ile eğiliminin tespit edilmesi gerekir.

e) Batı Avrupa’daki dillerin tespit edilmesi gerekir.

8) “Dünya Türklüğü yönlere göre adlandırılırken Hazar’ın batısında ve güneyinde kalan

Türkler …………” olarak adlandırılır?

Yukarıdaki boşluğa aşağıdaki tanımlardan hangisi gelmelidir?

a) Güney Türklüğü

b) Batı Türklüğü

c) Kuzey Türklüğü

d) Doğu Türklüğü

e) Şimal Türklüğü

9) Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Türklüğü içerisinde yer almaz?

a) Sibirya Türkleri

b) Altay Türkleri

c) Kırım Türkleri

d) Karay Türkleri

e) Uygurlar

174
 10) Aşağıdakilerden hangisi Türkiye Türkçesinin konuşulduğu ülkeler arasında yer
almaz?

a) Türkiye

b) Yunanistan

c) Bulgaristan

d) KKTC

e) Brezilya

Cevaplar

1) b, 2) d, 3) a, 4) a, 5) e, 6) a, 7) e, 8) b, 9) e, 10) e

175
 Kaynakça
Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2006

Aktaş, Prof. Dr. Şerif- Gündüz, Yard. Doç. Dr. Osman, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Akçağ
Yay., Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Simurg, İstanbul, 2000.

Aksan, Doğan, Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara, 2000.

Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara,
2001.

Aksan, Doğan, Anadilimizin Söz Denizinde, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2002.

Aksan, Doğan, Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 3, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1982, sayfa 22–23.

Boeschoten, H. “The Speaker of Turkic Languages”, The Turkic Languages, Lars

Johanson/Eva Csato, 1998, s. 1-5.

Buran, Ahmet, Tulum, Mehmet Mahur, Çağdaş Türk Yazı Dilleri I, Anadolu Üniv.
Yay., Eskişehir, 2011.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, (3. baskı), İstanbul 1984.

Demir, Nurettin, Yılmaz, Emine, Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara 2003

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihten Geleceğe Türk Dili”, Türk Dili, 569, Mayıs 1999, s.
355-362.

Ercilasun, Ahmet B., “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri”, Dil Araştırmaları,
12, Bahar 2013, s. 17-22.

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihi Akışı İçinde ve Cumhuriyet Döneminde Türk Dili”, BAL-
TAM Türklük Bilgisi, 1/1, Eylül 2004, s. 11-23.

Ercilasun, Ahmet B., Başlangıçtan Yürminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay.,
Ankara 2004.

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, 19. bs., İstanbul, Bayrak Yayınları, 1992.

Göğüş, Beşir, Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Gül Yay,
Ankara, 1978

Gülensoy, Tuncer, Türkçe El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara 2000.

176
 Johanson, Lars, Éva Á. Csató (Eds.), The Turkic Languages, 1998.

Johanson, Lars, “The History of Turkic”, The Turkic Languages, Lars Johanson/Éva
Á. Csató (Eds.), 1998, 81-125.

Karaağaç, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları, 2008.

Karaağaç, Günay, “Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler” Dil Tarih ve İnsan, Kesit
Yayınları, İstanbul, s. 137-146.

Karaağaç, Günay, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi 29-30 Nisan 2004, Akçağ
Yayınları, 2004 Ankara.

Komisyon, Türk Dili, Anadolu Üniv. Yay., Eskişehir, 2009.

Komisyon, Türkçe Öğretimi (İlke-Yöntem-Teknikler), Maya Akademi Yay.,

Ankara, 2008.

Ölmez, Mehmet, “Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu”, Toplum ve Bilim 96,
Bahar 2003, s. 62-74.

Özkan, Mustafa, Tarih İçinde Türk Dili, Filiz Kitabevi, İstanbul.

Özkan, Mustafa, Tören, Hatice, Esin, Osman, Yüksek Öğretimde Türk Dili, Filiz
Kitabevi, 2001 İstanbul.

Özyetgin, Melek, Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı, www.eurasianhistory, Chinese

Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History,
2006.

Sinan, Ahmet Turan; “Demir, Sezgin, Dil Bilimini Sevdiren Adam: Prof. Dr. Doğan
Aksan (1929-2010)”, Turkish Studies, 5/4, 2010, s. 639-662.

Sır, Ayşe Nur, “Türkçede Batı Kaynaklı Kelimeler ve Unsurlar Sorunu”, The Journal of
Academic Social Science Studies, 6/8, s. 969-982, 2013.

Tezcan, Semih, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak
Türkçe, TTK yayınları, Ankara 1978, 271-383.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri, Simurg Yay., İstanbul 1999.

Uysal, Selçuk, Üniversiteler için Türk Dili, Doğu Kütüphanesi Yay., 2006 İstanbul.

Uzun, N. Engin, “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Üzerine”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19, 2, 2012, s. 115-134.

http://www.dilimiz.com/dil/TurkDili/trkdili1.htm.

177
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

178
11. TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞI

179
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

11.1. Türkçenin Söz Varlığının Temel Nitelikleri

11.2. Söz Varlığını Oluşturan Unsurlar

11.2.1. Terimler

11.2.2. Atasözleri

11.2.3. Deyimler

11.2.4. İkilemeler

11.2.5. İlişki Sözleri (Kalıp Sözler)

11.2.6. Doldurma Sözler

11.2.7. Belli Kesimlere Özgü Diller

11.3. Türkçenin Zenginliği

11.3.1. Türkçenin Söz Dizimi Açısından Zenginliği

11.4. Alıntı

11.4.1. Alıntı Kelime

11.4.2. Türkçede Alıntı Kelimeler

11.4.2.1. Yabancı Kelime Alıntıları

11.4.2.2. Bilgi Alıntıları

11.4.2.3. Özenti Alıntıları

11.4.2.4. Yabancı Dil Bilgisi Unsurları

11.4.2.5. Yabancı Dillerden Kalıp Hâlinde Tercümeler

11.4.2.6. Yabancı Dillerden Aktarılan Deyimler

11.4.2.7. Yabancı Sözcüklerin Yazım Özellikleri

180
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Söz varlığı hakkında neler söyleyebilirsiniz?

2) Türkçenin söz varlığını neler oluşturur?

3) Alıntı kavramı hakkında neler biliyorsunuz?

4) Türkçeye hangi yollardan yabancı kelimeler almıştır?

181
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Söz Varlığı Söz varlığını kavrar, kaynağı Söz varlığı ve kaynağı

konusunda bilgi edinir. örneklerle ortaya konur ve
kavratılır.

Türkçenin Söz Varlığı Türkçenin söz varlığını Türkçenin söz varlığı

kavrar. kavratılır.

Alıntı ve Alıntı Kelimeler Alıntı kavramını ve Alıntı ve Türkçedeki

Türkçedeki alıntıları öğrenir. alıntılar örneklerle kavratılır.

Türkçenin Zenginliği Türkçenin zenginliğini Türkçenin zenginliği

kavrar. örneklendirilme yolu ile
kavratılır.

182
 Anahtar Kavramlar

 Söz varlığı

 Türkçenin söz varlığı

 Türkçenin zenginliği

 Alıntı

183
 Giriş
Bir dilin söz varlığı denince, yalnızca, o dilin sözcüklerini değil, deyimlerin, kalıp
sözlerin, kalıplaşmış sözlerin, atasözlerinin, terimlerinin ve çeşitli anlatım kalıplarının
oluşturduğu bütünü anlıyoruz.

Söz varlığı, sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuş simgeler,
kodlar (göstergeler) olarak değil, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyasını,
maddi ve manevi kültürün yansıtıcısı, dünya görüşünün bir kesiti olarak düşünülmelidir.

Bir toplumun yaşam biçimiyle birlikte dinsel inançları, hangi uluslarla ne ölçüde ilişki
kurmuş olduğu, nelere değer verdiği, hatta nükteye olan eğilimi hep söz varlığının
incelenmesiyle ortaya çıkar.

Bir dilin söz varlığı, o dilin tarihine geniş ölçüde ışık tutmakta, yüzyıllar boyunca ortaya
çıkan ses, biçim, söz dizimi ve anlam değişikliklerini yansıtmakta, hangi dillerin etkisiyle, ne
türden değişimlerin gerçekleştiğini göstermektedir.

Gerek köken bilgisi, gerekse bir toplumun sosyokültürel gelişmeler bakımından önemli
bir filolojik çalışma olan sözcük tarihi araştırmalarıyla, bir sözcüğün bir dilde ilk kez hangi
dilde, ilk kez hangi yılda, hangi kaynakta, hangi biçim ve anlamda geçtiğinin saptanması
amaçlanır. Birçok dilde bu türden çalışmalarla hazırlanıp basılmış tarihsel sözlükler vardır.

Türkçenin söz varlığı ile ilgili olarak şu nitelikleri saptayabiliriz:

Türkçenin yapısından gelen güçlü türetme ve birleştirme yeteneği, ona somut ve soyut,
çeşitli kavramları kolaylıkla oluşturma, ayrıntılara inen bir kavramlaştırma gücü vermiştir. Bu
güç, en eski kaynaklarımız olan Köktürk metinlerimiz bugüne, hiç eksilmeden süregelmektedir.

Türkler, değişik toplumlarla kurdukları ilişkiler sırasında yabancı etkiye büyük ölçüde
kapılarını açmış, çoğu zaman yabancı ögeleri kendi öz sözcüklerine yeğlemiştir. Bunun
sonucunda birçok yerli ögenin kaybolup unutularak yabancılarının yerleştiği görülmüştür.

Kavramlaştırma sırasında Türkçe en çok somut nesnelere, doğaya dayanmakta, böylece

kavramları daha canlı olarak dile getirmektedir.

Türkçede ikilemelerin kullanılışı, anlatıma güç veren bir yol olarak çok yaygındır. Bu
nitelik ona, tek tek sözcüklerin yanı sıra ayrı bir “kalıplaşmış ögelerden oluşmuş söz varlığı”
kazandırmıştır. Eş anlamlılarla kurulmuş ikilemelerin unutulan ögeleri ikilemelerde yaşamını
sürdürmektedir.

Dillerin söz varlığı, sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuş
simgeler olarak değil, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyası, maddi ve
manevi kültürün yansıtıcısı, dünya görüşünün bir kesiti olarak düşünülmelidir.

184
 Bunun yanında nesnelerin ve kavramların isimlendirilmesi de o dili konuşan insanların
dünyayı anlama ve anlatma yollarını ortaya koyar. Sözlükler, bir dilin belli bir dönemdeki söz
varlığını doğrudan ortaya koymaları açısından büyük önem taşıyan eserlerdir.

Türkçenin tarihî dönemlerine ışık tutacak nitelikte olacak eserler, özellikle dilimizde
geçmişte kullanılıp bugün arkaik olan kelimeleri içermesi yönüyle de önemlidir. Arap harfli
metinlerde imlaları benzer ve aynı olan pek çok kelimenin kökenini ortaya koymada bu türden
iki dilli sözlükler, bizim için birer başvuru eseridir.

Toplumdaki, çağın kültürel ve değişim ve gelişimine bağlı olarak söz varlığında da

birtakım değişme ve gelişme yaşanmaktadır. Dildeki ses, yapı ve anlam açısından bu doğal
değişmeler genel olarak uzun bir süre içinde oluşur. Özellikle anlam değişmelerinde kelimenin
eski anlamı dilde hemen unutulmaz, yeni anlamıyla birlikte bir süre yaşar. Toplum yapısında
ve yaşayışında görülen hızlı gelişmeler dili de etkileyeceğinden, anlam değişmelerinin süresi
çok kısalabilir. Dildeki değişmeler çoğu kez kelimelerde yani dilin söz varlığında görülür.

İşte dilin söz varlığındaki bu değişmeleri bütün ayrıntılarıyla görebilmenin bir yolu da
bugün kütüphanelerimizde yer alan sözlüklerimizin gün yüzüne çıkarılmasıyla mümkündür.

Bir dilin söz varlığının hangi ögelerden oluştuğu üzerinde durulurken ilk anılması
gerekenler, temel söz varlığı ya da çekirdek sözcükler adını verdiğimiz ögelerdir. Bunun sınırı
çizilirken de insanın odak olarak alınması doğru olur. İnsanın organları başta olmak üzere onun
en doğal gereksinimlerini karşılayan yemek, içmek, uyumak, gitmek, gelmek, almak,
vermek gibi kavramlar, ona en yakın kişileri gösteren akrabalık adları, sayılar ve insanın maddi
ve manevi kültürü içine giren çeşitli kavramlar sayılabilir. Maddi kültür denince bilim dilinde
flora ve fauna adı altında toplanan değişik kavramlar da aynı çerçeve içine girmektedir. Flora,
insanın çevresinde yer alan, onun yaşamıyla yakından ilgili bulunan bitkileri (bu arada buğday,
mısır, pirinç gibi toplumun beslenmesini sağlayanları) içermekte; fauna ise aynı çevrede
bulunan ve insanların bir bölümünden yararlandıkları, özellikle tarım ve hayvancılıkta insanlara
yarar sağlayan hayvanları göstermektedir. Kimi toplumlarda bu kavramların önemi ve değeri
başkalarına göre çok büyük ayrım gösterir. Örneğin tarım ve hayvancılıkla uğraşanlar için öküz,
sığır ne derece önem taşıyorsa deniz kıyısında balıkçılıkla geçinenler için balık o ölçüde
önemlidir. Köktürkler döneminde daha çok hayvancılıkla geçinen Türklerin dilinde boğa,
koyun, at, aygır, yılkı gibi sözcükler sık geçmekte; atın o çağdaki önemi ve maddi kültür
sözcüklerinin hangileri olduğu, söz varlığı incelenince ortaya çıkmaktadır. Manevi kültür içine
giren dinle, kutsal kavram ve kişilerle, gelenek, göreneklerle ilgili sözcükler yine temel söz
varlığı içinde düşünülmektedir. Köktürkler döneminde Türklerin bağlı bulundukları
Şamanizm’de yer, gök, su ateş kutsal kavramlardı. O dönemin metinlerinde bu kavramlar sık
sık geçer. Türklerin yerleşik yaşama geçerek Gökdini’nin yanı sıra Budizm, Hıristiyanlık,
Maniheizm, gibi dinleri kabul ettikleri Uygur döneminde bu dinlere ait terimler de dilde yer
almıştır. Türklerin İslamlığı benimsemesinden sonra bu dinin kavramlarından büyük bir
bölümü Arapçadan olduğu gibi alınmış (Allah, Kur’an, mümin, hac, ibadet), bir bölümü ise
Farsça kanalıyla dile girmiştir (namaz, oruç, ferişte...). Bugün Türkçede geniş bir yer tutan kalıp
sözler (ilişki sözleri) incelenecek olursa bunların büyük ölçüde İslamlık terminolojisinden,
özellikle “Allah” kavramından yararlandığı görülür (Allah razı olsun, Allah korusun, Allah

185
kurtarsın...) Bir dilin tarihi boyunca çok az değişikliğe uğrayan temel söz varlığı dışında kalan,
somut ve soyut kavramları yansıtan dilin başka sözcükleri de vardır ki bunlar da çağlar boyunca
değişebilir; yeni anlamlar kazanabilir; yitip unutulabilir.

186
 11.1. Türkçenin Söz Varlığının Temel Nitelikleri

Bir dilin söz varlığı denilince; o dile ait sözcükler, deyimler, kalıp sözler, atasözleri,
terimler ve çeşitli anlatım kalıplarının hepsi kastedilmektedir. Bu bağlamda Doğan Aksan,
Türkçenin söz varlığının temel niteliklerini genel olarak şu şekilde sıralamaktadır:

1. Türkçenin güçlü türetme ve birleştirme yeteneği, somut ve soyut bütün kavramları

kolaylıkla karşılayabilecek sözcükleri türetme olanağı sağlar.

2. Türkler değişik toplumlarla kurdukları ilişkiler sırasında sürekli başka dillerden

etkilenmişler, o dillerden gelen sözcüklere daima kapılarını açmışlardır.

3. Türkçe kavramlaştırma sırasında en çok somut nesnelere, doğaya yönelmekte;

böylece kavramları daha canlı olarak dile getirmektedir.

4. Özellikle ikilemelerin kullanılması Türkçede anlatıma güç veren bir yol olarak çok
yaygındır.

5. Köktürkçe dönemindeki eserler incelendiğinde daha o dönemlerde Türkçenin çok

anlamlılık gösterdiğini görmekteyiz. Bu durum Türkçenin köklerinin daha eskilere gittiğini
kanıtlamaktadır.

6. En eski belgelerde bile eş anlamlı sözcüklere rastlanmakta ve bunların da anlam

olarak birbirine çok yakın olduğu görülmektedir.

7. Standart Türkçede kullanılmayan birçok öge bugün Anadolu ağızlarında

yaşamaktadır (Aksan, 2000b: 43-44).

Bir toplumun, bir ulusun öteki toplumlarla hiçbir ilişki kurmadan yaşamasına olanak
yoktur. Böyle bir toplumun tüm dünya ile iletişiminin kapalı olması gerekir. Bu nedenle söz
varlığı tamamen yerli olan bir dilden söz etmemiz olanaksızdır. Uluslararasındaki ticaret,
siyaset, kültür ve sanat ilişkileri, hemen dile yansımakta ve yeryüzündeki bütün dillerde başka
dillerden alınma ögeler bulunmaktadır. Hatta kimi zaman bunlar bir dili bütünüyle
yabancılaştıracak kadar artabilmektedir. Bir yabancı dilden alınma ögeleri iki bölümde
incelemek doğru olur:

a) Yerleşmiş yabancı sözcükler: Bir dilin ses eğilim ve kurallarına uymuş, yabancılığı
artık belli olmayan ögeler. Örn. kösele (Far. govsale), duvar (Far. divar), kalıp (Ar. kalip ), surat
(Ar. suret), adam (Ar. adem), kitap, mektep, mektup ( Ar. kitab, mekteb, mektub), ilaç, ihraç
(Ar. ilac, ihrac), dert, inat ( Ar. derd, inad), renk (Ar. reng), sandık ( Ar. sanduk), ortanca (Holl.
hortensia)...

b) Yerleşmemiş yabancı sözcükler: Dilin ses eğilim ve kurallarına uymayan,

yabancılığını hemen belli eden sözcüklerdir. Örn. oksijen, enflasyon, spor, plan, tren, klinik,
jeton, film, televizyon, faks, numara, modern, liberalizm...

187
 11.2. Söz Varlığını Oluşturan Unsurlar

11.2.1. Terimler

Terim genel olarak özel alanların kavramlarına verilen addır. Bu alanlar bilim, teknik,
sanat, zanaat, spor gibi birbirinden çok ayrı olabilir. Örneğin; atom, molekül, bakteri, özgül
ağırlık, kınkanatlı, çanakyaprak, fizikötesi, soprano, senfoni, künde, kroşe, penaltı... Öte
yandan kullanım alanı genişleyen, günlük hayatta yeri olan terimler de genel kullanımlarında
terim olma niteliklerini yitirir, dilin öteki sözcükleriyle aynı duruma gelir. Örneğin telefon,
radyo, televizyon, enflasyon uçak, tren... sözcükleri bu nesneler ilk bulunduğunda, ilk
tanıtıldığında terim niteliği taşımış olsalar bile bugün terim olmaktan çıkmış, temel söz varlığı
içimde düşünülür duruma gelmişlerdir. Ancak elektroniğe ilişkin bir sözlükte geçen “radyo” ve
“televizyon” yine birer terimdir. Türkçedeki spor terimlerine bir göz atacak olursak Türklerin
ata sporu olan güreş terimlerinden bir bölümünün deyim biçiminde genel dile yerleştiğini, buna
karşılık yeni sayılabilecek olan basketboldan genel dile geçen, genelleşen terimlerin
bulunmadığını görürüz. Türkçedeki başa güreşmek, kaçak güreşmek, kündeye gelmek
büyük olasılıkla hodri meydan gibi deyimler güreş sporunun genel dile yansıyan ögeleridir.
Yurdumuzda daha yeni bir spor dalı olan bokstan da havlu atmak deyimi ve nakavt sözcüğü
genel dilin malı olmuştur.

11.2.2. Atasözleri

Atasözleri; atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural, bilgece

düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamuca benimsenmiş
özsözlerdir. Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve
bunlara dayanan düşüncelerden doğmuşlardır. Ulusun ortak düşünce, kanı ve tutumunu belirtir,
bize yol gösterirler. Bir atasözüyle belgelendirilen tutumun doğruluğu herkesçe kabul edilir.
Anlaşmazlıklarda bir atasözü en büyük yargıcıdır. Atasözleri kalıplaşmış (klişe haline gelmiş)
sözlerdir. Sözcükler değiştirilip yerlerine - aynı anlamda da olsa- başka sözcükler
konulamayacağı gibi sözcüklerin yerleri de değiştirilemez. “Derdini söylemeyen derman
bulamaz.” sözündeki “derman” yerine “ilaç” kullanılamaz. “Çalma elin kapısını, çalarlar
kapını” sözü de sözcüklerin sırası değiştirilerek “Elin kapısını çalma, kapını çalarlar” biçiminde
söylenemez. Atasözleri kısa ve özlüdür. Az sözcükle çok şey anlatır: Dikensiz gül olmaz. Alet
işler, el öğünür. Taşıma suyla değirmen dönmez... gibi. Atasözlerinin çoğu bir iki cümledir.
Daha uzun olanları azdır: Vakit nakittir. Yerin kulağı var. Balık baştan kokar. Ak akçe kara gün
içindir. Görünen köy kılavuz istemez. Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.

11.2.3. Deyimler

Deyimler, çekici bir anlatım kılığı taşıyan ve çoğunun gerçek anlamından ayrı bir anlamı
bulunan kalıplaşmış sözcük topluluklarıdır. Deyimler de atasözleri gibi kalıplaşmış sözlerdir.
Bir deyimin sözcükleri değiştirilip - yerlerine aynı anlamda da olsa- başka sözcükler konulamaz
ve deyimin söz dizimi bozulamaz: “Ayıkla pirincin taşını” deyimi “ayıkla bulgurun taşını”
biçiminde söylenemeyeceği gibi, “Tut kelin perçeminden” deyimi de “kelin perçeminden tut”
biçiminde kullanılamaz. Deyimler de atasözleri gibi kısa ve özlü anlatım araçlarıdır: “Dil

188
dökmek, kelle kulak yerinde, kel başa şimşir tarak, Atı alan Üsküdar’ı geçti” ... gibi. Deyimler
iki sözcükle kurulurlar ve biçim açısından ikiye ayrılırlar:

a)Sözcük öbeği durumundaki deyimler: Ağır başlı, bit yeniği, eli bayraklı, püf noktası,
içli dışlı, kaşla göz arasında, gel zaman git zaman, adam sen de!...

b)Cümle halindeki deyimler: Dostlar alışverişte görsün. İncir çekirdeğini doldurmaz.

Delik büyük, yama küçük... Halep ordaysa arşın burda. gibi.

Deyim bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural
niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atasözünden ayıran en önemli şey budur. Çoğu zaman
cümle halindeki deyimlerle atasözleri karıştırılmaktadır. Biçim benzerliğinden ileri gelen bu
karışıklık kavram ayrılığına dikkat edilirse ortadan kalkar. Örneğin Bitli baklanın kör alıcısı
olur. İşleyen demir ışıldar. Bugünün işini yarına bırakma. cümleleri atasözüdür, çünkü her biri
bir genel kuraldır. Denenmiştir. Oysa Atı alan Üsküdar’ı geçti. Armut piş, ağzıma düş. Bu ne
perhiz, bu ne lahana turşusu. sözleri deyimdir, çünkü hiçbiri genel kural olarak söylenemez.
Deyimlerin amacı, bir kavramı özel kalıp içinde ya da çekici, hoş bir anlatımla belirtmektir.
Atasözlerinin amacı ise yol göstermek, ders ve öğüt vermek, ibret almamız için gerçekleri
bildirmektir. Görülüyor ki deyimle atasözü amaçta da birbirlerinden ayrılmaktadır.

11.2.4. İkilemeler

Türkçenin her döneminde, her lehçesinde belirgin bir biçimde karşımıza çıkan ve dilin
gerek yapı, gerek söz dizimi gerekse anlambilim açısından en önemli niteliklerinden birini
oluşturan özellik, ikilemelerin sık kullanılmasıdır. Örneğin, aynı adın yinelenmesiyle karış
karış, sayfa sayfa, kapı kapı; aynı sıfatın yinelenmesiyle oluşan ve belirteç görevi gören serin
serin, aptal aptal, sıcak sıcak, güzel güzel; ters anlamlıların bir araya gelmesiyle kurulan büyük
küçük, genç yaşlı, olur olmaz, er geç, uzak yakın; eşanlamlılarla kurulan açık seçik, doğru
dürüst, kırık dökük, ev bark, sarmaş dolaş; çekimli eylemler, ulaç ve ortaçlarla oluşturulan
yenmez yutulmaz, durmuş oturmuş, otura kalka gibi ikilemelerin binlercesi gösterilebilir.
İkilemeye katılan ikinci sözcüğün, öncekinin önsesine bir “m” eklenmesiyle kurulan kâğıt
mağıt, okul mokul, araba maraba gibi örnekler özellikle konuşulan dilde çok kullanılmaktadır.
Eğer Türkçenin tarihsel dönemlerine doğru gidecek olursak ikilemelerin çeşitli biçimleriyle
baştan beri yaygın olduğunu görürüz. Sonuç olarak, ikilemelerin Türkçenin sözcükbilim ve
anlambilim açısından önemli bir anlatım özelliği olduğunu belirtmeliyiz.

11.2.5. İlişki Sözleri (Kalıp Sözler)

Sözvarlığını oluşturan ögeleri tanıtırken değindiğimiz gibi dilbilimde kalıp sözler ya da

ilişki sözleri adı verilen ögeler-tıpkı deyimler ve atasözleri gibi- bir dili konuşan toplumun
kültürüne ışık tutmakta, onun inançlarını, insan ilişkilerindeki ayrıntıları, gelenek ve
göreneklerini yansıtmaktadır. İlişki sözleri açısından Türkçenin zenginliği dikkat çekecek
ölçüdedir. Örneğin sizden iyi olmasın kalıp sözü yalnızca belli bir ortamda, belli bir amaçla
kullanılanlara verilebilecek örneklerden biridir. Bir kimse övülürken dinleyenin de gönlünü
almaya yönelmeyi gösteren bu söz gibi su gibi aziz ol da yalnızca belli bir durumda kullanılır.

189
Özellikle birden çok kişinin bulunduğu bir ortamda bir şey anlatılırken ayıp ya da söylenmesi
hoş olmayan bir sözcükten, bir olaydan söz edildiği zaman; konuşan tarafından sözüm meclisten
dışarı ya da haşa huzurdan kalıp sözlerinin kullanıldığına tanık olunur. Konuşan, bu
kavramlara değindiği için bağışlanma isteğini böylece dile getirir. Bunlardan başka, Çocuğu
dünyaya gelen kimseleri kutlarken kullanılan analı babalı büyüsün!” de bir kalıp sözdür.
Sevilip okşanan, kendisinden söz edilen bir çocuk için söylenen Allah bağışlasın; bir çocuğun
ana babasıyla bir arada yaşaması dileğini belirtmek için kullanılan Allah dört gözden ayırmasın
bunlardandır. Nikâhlanan, evlenen kişilere söylenen Bir yastıkta kocayın yine belli durumlara
özgü kalıp sözlerdendir. Türkçenin, belli durumlarda söylenmesi gelenek olmuş ilişki sözleri
içinde başka dillerde benzerleri görülmeyen birtakım ögeleri de vardır. “Güle güle” sözünün
değişik kullanımları buna örnektir. Güle güle giyin, güle güle harca, güle güle oturun
kullanımları gibi... Saygı belirtisi taşıyan kalıp sözlerden biri de çocukları sorulan kimsenin
yanıt olarak onların sayısını belirttikten sonra ellerinizden öper(ler) deyişidir. Kalıp sözlerin bir
dili konuşan toplumun dünya görüşünü, inançlarını yansıtmasının en güzel örneklerini
dilimizde Allah sözcüğüyle kurulan ögelerin çokluğu gösterir. Örneğin Allah versin, Allah
kavuştursun, Allah kabul etsin, Allah razı olsun ... Ziyade olsun, elinize sağlık, kesenize bereket;
afiyet olsun, gibi kalıp sözler de yemek sırasında konuk ile ev sahibi arasında kullanılan
örneklerdendir.

11.2.6. Doldurma Sözler

Genellikle konuşulan bir dilde bir şeyi anımsamak üzere zaman kazanma, söyleneni
pekiştirip kesinleştirme gibi amaçlarla konuşan kimsenin kullandığı, çoğu kez gereksiz olan
sözcüklere ve anlatım kalıplarına doldurma sözler adını veriyoruz. Konuşma sırasında sık
rastlanan bu ögelerden biri, Arapça kökenli “şey”dir. Çoğunlukla anımsanmak istenen sözcük
bulunamadığı zaman kullanılır. Bir olayın aktarımı sırasında öteden beri başvurulan ve yine
anımsanmak için zaman kazanmayı amaçlayan efendime söyleyeyim yine bu tür ögelerdendir.
Yerli yersiz kullanılan sonra ve sonracığıma aynı amaca yönelir: “Aradan üç yıl geçmiş...
sonracığıma...” gibi. Özellikle söz varlığı dar ve kültür düzeyi sınırlı kimselerde bu gibi
doldurma sözlere daha sık rastlanır. Yerli yersiz söylenen anladın mı? , tamam mı? yine bu
arada sayılabilir. Konuşan kimsenin bir nesneyi, bir konuyu anımsatmak üzere kullandığı ...var
ya! sözü de son zamanlarda değişik bir nitelik kazanmış, özellikle gençlerin dilinde sık
kullanılan, söyleneni pekiştirme eğilimine dayanan bir öge olarak duyulur olmuştur: “Ben var
ya, bunu belki on kere söyledim” ya da “Ben var ya, o kahveye hiç gitmem” gibi. Bu doldurma
sözün yanında, onunla aynı işlevi gören ancak daha çok anımsatma amacını güden bir başka
söz de “yok mu ?” dur. “O Ahmet yok mu...?” gibi, genellikle bir suçlama öncesinde kullanılan
bu söz, kimi zaman doğrudan doğruya anımsatmaya yöneliktir. “Sakarya caddesindeki kitapçı
yok mu, onun önünde beklerim.” gibi. Bu tür ögelerin yazı dilinde kullanılmamasında, yazı
dilinde sözceleri oluştururken düşünmeye daha çok zaman ayrılabilmesinin etkisi vardır.

190
 11.2.7. Belli Kesimlere Özgü Diller

Argo: Her ülkede, her dilde görülen; toplumun içinde bir kesimin ya da öbeklerin farklı
bir biçimde anlaşmayı sağlamak amacıyla oluşturdukları özel dil. Okul argosu, kışla argosu,
gemici argosu vb. gibi

Jargon: Konuşanlar dışındaki kimselerce anlaşılmaması için sözcüklerin bozulmuş

biçimlerinden oluşturulan ve yine bir zümreye özgü olan dil türü.

11.3. Türkçenin Zenginliği

Dil bilimin doğal dillerin hiçbirinin ilkel sayılamayacağına dair evrensel ilkesine
rağmen; sanat, yazın, bilim alanlarında sürekli üreten toplumlar yeni terimler ortaya koydukları
için bu ulusların dilleri birer kültür dili olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda İngilizce,
Almanca, İspanyolca, Fransızca gibi diller birer kültür dili olarak kabul edilir. Prof. Dr. Doğan
Aksan da özellikle anlambilim alanında gerçekleştirdiği çalışmalar ile Türkçenin birer kültür
dili olup olmadığını belirlemeye çalışmıştır. Bu konuda araştırma yaparken de şu soruların
cevaplarını aramıştır:

1. “Bir dildeki sözcük sayısı, özellikle kültür dili sayılan dillerle karşılaştırıldığında
ne durumdadır?” Bir doğal dilin söz varlığına ait sözcük sayısına karşılaştırmalı olarak
bakılırken genel kavramları içeren sözcük sayısına bakılması gerekir. Özellikle bazı
araştırmacıların yanılgıları ise 200-300.000 madde başından oluşan uzmanlık alanlarına yönelik
sözlüklerle 60.000 madde başından oluşan Türk Dil Kurumunun hazırladığı genel sözlüğün
birbiri ile karşılaştırılmasıdır. Aksan karşılaştırmada esas alınan Avrupa dillerindeki sözlüklerin
genel sözlükler değil ansiklopedik sözlük niteliğinde olduğunu savunmuş ve yanılgının çıkış
noktası olarak da bunu göstermiştir: “Fransızların Larousse, İngilizlerin Oxford, Amerikalıların
Webster’s, Almanların Brockhous gibi sözlüklerinin geniş halk kitlelerine yönelik basımları,
dışındaki, yerinden kalkmaz, çok ciltli basımları çeşitli özel adlara, bilim, teknik, sanat, tarih,
coğrafyayla ilgili ayrıntılı terimlere yer veren ansiklopedik sözlüklerdir” Aksan eski eserlerden
hareketle Türkçenin çok zengin bir söz varlığına sahip olduğunu savunmuştur. Bu zengin söz
varlığının günümüze kadar ulaşmamasının nedeni olarak da 13. yüzyılda başlayan ve Türk Dil
Devrimi’ne kadar devam eden aşırı Arapça ve Farsça hayranlığını göstermektedir. Buna kanıt
olarak da unutulmuş sözcükleri ve deyimleri bir araya getiren tarama ve derleme sözlükleri
göstermektedir.

2. “Bir dil, bütünüyle, evreni, varlıkları, soyut kavramları, insan davranışlarını

söze dönüştürebiliyor, bilimde, teknikte ve sanatta oluşan kavramları karşılayabiliyor
mu?” Türkçenin bir kültür dili olup olmadığına yönelik olan bu soruya ise Prof. Dr. Doğan
Aksan’ın verdiği cevap şu şekildedir: “Türkçenin „genel kavramlara da ulaşabilmiş bir ayrıntılı
anlatım dili‟ olduğudur”. Bu görüşünü de Hint - Avrupa dilleri ile Türkçeyi renkler, akrabalık
adları, doğadaki hayvan ve cansız varlıklar bakımından karşılaştırarak ispatlamaktadır. Yine
Türkçenin bağlantılı dil yapısına sahip olmasını her türlü kavramın anlatımına elverişli yapısı
olarak görmektedir. Yine değişik sözcüklerin bir araya gelerek oluşturdukları bileşik sözcükler

191
ile ikilemelere çok sık başvurulmasını Türkçenin zengin bir dil olduğunun önemli göstergeleri
olarak değerlendirmektedir.

3. “Aynı kavram alanında çeşitli sözcüklere, değişik anlatım yollarına sahip mi?”
Prof. Dr. Doğan Aksan, Türkçede aynı kavram alanına giren birçok eş anlamlı sözcük
kullanılmasını söz varlığı açısından bir zenginlik olarak değerlendirmektedir.

4. “Bir dilin söz varlığı, acaba hangi ölçüde kendi sözcüklerinden, kendi
ögelerinden oluşuyor?” Aksan, birer kültür dili sayılan İngilizce, Fransızca gibi diller ile
Türkçenin karşılaştırmasını yaparak bu sorunun cevabını bulmaya çalışmıştır. Gelişmiş bir
kültür dili sayılan İngilizcenin söz varlığının en büyük bölümünü yabancı kaynaklı ögelerin
oluşturduğunu belirtmiştir: “Bu dil, kimi araştırmacılara göre %20, kimilerine göre ise %14
arasında İngilizce kökenli sözcük içermekte, Yunan, Latin, Fransız, Slav ve doğu kökenli
alıntılar önemli bir toplam oluşturmaktadır”. Yine Türk Dil Devriminden sonra yabancı kökenli
sözcüklerin azalmasını ve bunların yerine Türkçelerinin yerleşmesine dikkat çekmekte ve bunu
Türkçenin gücüne bağlamaktadır: “2000 yılında, dört ayrı günlük gazetenin üç aylık sayıları
üzerinde yaptığımız inceleme, Türkçe oranının %74 dolayında olduğunu göstermektedir”.
Türkçenin zengin bir kültür dili olduğunu belirleyen Aksan, bilinçli işlenmesi durumunda da
söz varlığı açısından bu zenginliğini koruyacağını savunmaktadır.

11.3.1. Türkçenin Söz Dizimi Açısından Zenginliği

Türkçenin zenginliğini gösteren en önemli özelliklerinden biri de anlatım gücünü artıran

bağlaçlar yerine ortaç (İng. Participle) ve ulaç (İng. Gerund) adı verilen ögelerdir. Bu özelliğe
dikkat çeken Doğan Aksan, bu özelliğin Türkçe anlatıma esneklik ve kolaylık sağladığını
belirtmiş ve şu kullanımı örnek olarak vermiştir: “Uzun zamandır bekleyen İstanbul’daki işini
bir günde bitirip annemi yokladıktan sonra vakit kaybetmeden akşam trenine binerek
Ankara’ya döndüm”. Türkçenin bu özelliği sayesinde Hint - Avrupa dillerinde kullanılan ilgi
adıllarına (İng. relative pronoun) ihtiyaç duyulmamaktadır. Üretken-dönüşümlü dilbilgisine
göre yapılan bu işleme adlaştırma, sıfatlaştırma ve belirteçleştirme adı verilmektedir. Yine söz
dizimsel ögelerin esnekliği sayesinde aynı dilsel göstergelerle anlamlı ve çok sayıda tümce
üretilebileceğini belirtmiş ve örneklemiştir.

Bazı dilcilerin Türkçeye getirdiği en önemli olumsuz görüşlerden biri de bilim, sanat,
edebiyat alanlarında yapıtlar ortaya koyarken zaman zaman Türkçenin yetersiz kaldığına
yöneliktir. Doğan Aksan, bu noktada bazı aydın ve yazarların yanlış tutumlarını başlıca sebep
olarak görmektedir: “Bu sorunun karşılığı, bilim alanında özellikle Farsçanın etkisine, yüzyıllar
boyu kapıları açık tutmamızdan başka bir şey değildir. Dilin yüzyıllardan beri yerleşmiş
ögelerinin yanı başında bitiveren yabancı ögelere önem verilmesi, bunların kulanılmasında
hiçbir sakınca görülmedikten başka, kimi zaman yerlilerine üstün tutulması bu sonucu
doğurmuştur”. Yapılan hatayı ise yeni ve yabancı kavramları Türkçeden karşılamak yerine,
bunların yabancı biçimleriyle, kurallarıyla, olduğu gibi alınması şeklinde özetlemiştir. Hatta
aydınlarımızın daha da ileri giderek Türkçe ögeleri bile yabancılaştırmasını bu sorunun en
önemli sebepleri arasında değerlendirmiştir: “On iki yüzyıl önce kullanıldığını gördüğümüz
subaşı’nı (sübaşı) bozuk ve anlamsız bir Farsça ile serçeşme’ye çeviren kimi Osmanlı aydınları

192
yakın’ı Arapçalaştırıp bundan yakınen’i yaparken Fransızca opinion pupligue’i efkar-ı umumiye
biçiminde dile aktarmışlardır” (Aksan, 1972b: 122).

Doğan Aksan, sonuç olarak bir dilin zengin bir kültür dili olup olmadığına bakılırken
söz varlığının yanında, anlatım inceliklerinin ve gücünün değerlendirilmesi gerektiği
görüşündedir: “Sonuç olarak şunu belirtebiliriz ki, söz hazineleri yerli ve yabancı pek çok
ögeyle kabarmış, zengin dil, kültür dili diye nitelenen dillerin yanında Türkçe, mayasından,
yapısından gelen nitelikleriyle kendine özgü, çok güçlü ve şiirli anlatım olanakları, anlatım
yolları bulunan zengin bir dildir.”

11.4. Alıntı

Bir dilden başka bir dile geçen ve geçtiği dilin söz varlığına dâhil olan kelimelere alıntı
kelime denildiğini biliyoruz. Alıntı sadece sözlük materyali olarak sınıflandırılamaz. Fonemler
(sesler), fonolojik kurallar, morfemler (dilin şekil unsurları), söz dizimi unsurları, semantik
ilişkiler, söylem çeşitleri ve dahası da bir dilden diğerine geçebilir. Alıntı iki dillilik
ortamlarında görülen bir durumdur. İki dillilik ortamında bir alıcı bir de verici dil vardır.

11.4.1. Alıntı Kelime

Alıntı kelime, başka bir dilden alınan, köken olarak alıcı dilin söz varlığının bir parçası
değilken, başka bir dilden alınıp girdiği dilin söz varlığına uyum sağlayan kelimedir.

Mesela; pork “domuz eti” kelimesi Orta İngilizce döneminde Fransızcadan alınan
(Fransızca porc “domuz, domuz eti” kelimesi) bir alıntıdır. Bu kelime İngilizcedeki Fransızca
bir alıntıdır. Fransızcadaki bifteck kelimesi de İngilizceden (İngilizce “beef seak”) alıntıdır.

Alıntı kelimeler hemen her dilde görülen oldukça yaygın kelimelerdir.

Niçin bir dil diğer bir dilden alıntı yapar? Bunun pek çok sebebi vardır fakat en
bilinenleri şunlardır: İhtiyaç, Prestij (saygınlık), tersine saygınlık.

Bir dilin konuşucuları yeni bir kavram ya da yeni bir öge edindiklerinde, bu yeni
edinimle birlikte yeni bir terime de ihtiyaç duyarlar. Genellikle de bu yeni kavramla birlikte o
kavramın yabancı dildeki ismini de beraberinde alırlar. Bu bütün dillerde sıklıkla
karşılaştığımız bir durumdur. Mesela, neden pek çok dilde “otomobil” için birbirinin aynısı ya
da birbirine benzer kelimenin kullanıldığı bunu çok iyi açıklar: Rusçada avtomobil, Fince’de
auto, İsveçcede bil (kelimenin son hecesi). Yine Arapça kahva kelimesi, İngilizcede cofffe,
Rusçada kofe, Fincede kahvi, Japoncada kohii.

Başka bir dilden kelime almasının bir diğer nedeni ise saygınlık ve itibar ile ilgilidir.
Çünkü yabancı terim çeşitli sebeplerden dolayı yüksek bir itibara sahiptir. Bu tür alıntılar
genellikle lüks alıntılar olarak anılır. Mesela 1066-1300 yılları arasında İngiltere’deki Norman-
Fransız hâkimiyeti döneminde Fransızca sosyal statü bakımından İngilizceden çok daha itibarlı
görüldüğü için pork, beef, cuisine gibi pek çok Fransızca kelime İngilizceye geçmiştir. Osmanlı

193
İmparatorluğunun son döneminde özellikle Tanzimat döneminde görülen alıntı kelimeler de
aynı sebepten Türkçeye geçmiştir. Bu duruma pek çok dilde şahit oluruz.

Diğer bir neden ise tersine saygınlık dediğimiz en az görülen ve en az önem verilen
alıntılardır. Burada biraz önce bahsettiğimiz itibar ve prestij ile ilgili alıntının tam tersi bir
durum söz konusudur. Bu tür alıntılarda olumsuz bir değerlendirme, küçük düşürücü bir tavır
hissedilir. İngilizce assassin “katil, suikastçi” kelimesi ve diğer Batılı ülkelerde aynı anlam
kullanılan bu kelimeye benzeyen kelime (Franszıca assassin, İtalyanca assassino, İspanyolca
asesino) bu tür alıntıya bir örnektir. assassin “katil, suikastçi” kelimesinin kaynağı Arapça
haşşâşin’dir. Haşşâşin örgütü 11.yy’da Hasan Sabbah önderliğinde kurulan ve haşhaş (afyon)
alarak suikastlara hazırlandıkları ve soğukkanlılıkla cinayet işledikleri için bu ismi almışlardır.
Daha sonraları bu isim fanatik nedenlerden veya para için cinayet işleyen kişilerin genel adı
olmuştur.

Alıntılar nasıl bir yolla bir dilden başka bir dile girer?

Genellikle alıntı kelimeler girdiği dilde yeniden şekillenir. Bu durum dilin ilk
dönemlerinde oldu ise daha yoğundur. Alıntı kelimelerin meydana gelmesinde iki dilliliğin rol
oynadığı genel olarak kabul edilen bir görüştür. Bu görüş aynı zamanda fonetik alış veriş fikrini
de ortaya atar. /j/ ve /p/ sesinin dilimize girmesi gibi. Bununla birlikte genel olarak alıntı
kelimelerdeki seslerin girmiş olduğu dilin ses yapısına uyum sağladığı daha yoğun bir şekilde
görülmektedir. Physics > fizik, chemistry > kimya, doctor > doktor gibi. Dolayısıyla alıntıların
iki şekilde girdiğini dile girdiği sonucunu çıkarabiliriz: Kelime ya da ses girdiği dile uyum
sağlamaz kendisini o dile kabul ettirir (özellikle dini terimler) veya bu dil unsurları girmiş
olduğu dilin ses yapısına uyum sağlar.

Bu durum dilin ses yapısı ile değil morfolojik yapısı ile de ilgili olabilir. Bir dile sadece
ses ve kelime değil bazen eklerde girebilir: -matik (bankamatik), -loji (ideoloji), -yon
(formasyon) gibi.

11.4.2. Türkçede Alıntı Kelimeler

Türkçenin Doğu ya da Batı kökenli yabancı dil unsurlarının etkisinde kalmasının çeşitli
sebepleri vardır. Bu sebeplerden biri, Türk milletinin tarih boyunca değişik medeniyetler,
kültürler ve dinlerle ilişki içinde olmasıdır. Zira bir toplum bir medeniyet alanından başka bir
medeniyet alanına yöneldiğinde, o medeniyetin kültürüyle tanıştığında ya da din
değiştirdiğinde, buna bağlı olarak o toplumun yaşayış tarzında, sosyal değer ölçülerinde, istek
ve ihtiyaçlarında değişiklikler görülür. Bunlar, dilin dış yapısında bazı değişmelere ve
yenilenmelere yol açar. Türk dili tarihinde bunun belirgin örnekleri görülür. Söz gelişi, yerleşik
şehir hayatına geçen Uygur Türklerinin çeşitli kavimlerle ilişkilerinin sonunda Budizm,
Manihaizm, Brahmanizm dinlerinin dünya görüşünü yansıtan kelimelere ağırlık verişi, İslam
dininin kabulüyle Arapça ve Farsça kaynaklı kelimeleri, terimleri ve ifadeleri kullanması,
1839’da Tanzimat hareketiyle Türkçedeki Batı kaynaklı kelimelerin artışı, Amerika ile gittikçe
artan siyasî, ekonomik ve kültürel ilişkiler sonucunda 1950’lerden sonra İngilizceye karşı ilgi,
merak ve hayranlık duyması, İngilizceden Türkçeye çeşitli dil unsurlarının akın etmesidir.

194
 Türk toplumunun Batı’ya yaklaşması, Tanzimat’tan sonra Batı ile olan sosyal, siyasal
ve kültürel ilişkilerini artırması, Batı kaynaklı dil unsurlarının Türkçeye girmesini
kolaylaştırmıştır. Dış alıntı diye tanımladığımız bu alıntılar, sadece yabancı kelimelerle sınırlı
kalmamıştır. Kelimeler, yabancı unsurların büyük bir bölümünü teşkil etmekle beraber bunlara
dil bilgisi unsurları, kalıp ifadeler ya da yazımla ilgili özellikler gibi diğer dil unsurlarını da
katmıştır.

Türkçedeki alıntıları genel olarak şu alt başlıklarda ele alınmaktadır:

11.4.2.1. Yabancı Kelime Alıntıları

Her dilde olduğu gibi Türkçede de başka dillerden ödünç alınmış kelimeler vardır.
Bunlar; transkripsiyon yöntemi, sözcüğün hiçbir değişime uğramadan aynen geçirilmesi ya da
transliterasyon yoluyla dilimize girmiştir. Söz gelişi, hauptmann (Alm.) “ataman”, avantage
(Fr.) “avantaj”, connecteur (Fr.) “konektör”, konfetti (İng.) “konfeti”, scor (İng.) “skor”, slide
(İng.) “slayt” transkripsiyonla; off-shore, caps lock, windows logo, mega-show, trade center
hiçbir değişime uğramadan; bovling, WC transliterasyonla yazılı ve sözlü dile giren
kelimelerdir.

11.4.2.2. Bilgi Alıntıları

Bilgi alıntıları, temelinde öğrenmenin ve bilgilenmenin yer aldığı alıntılardır. Nitekim

her kişi ve topluluk, kendisinden farklı tarihî ve coğrafi ortamlarda yaşayan, farklı bilgilenme
yollarından geçmiş bir başka kişi ve topluluktan, akraba veya komşu kavimlerinden bir şeyler
öğrenir ve dolayısıyla bu öğrendiklerinin adlarını kendi diline taşır, onların dillerinden alıntılar
yapar. Bu alıntılar, geçmişte başta Fransızca olmak üzere Yunanca, İtalyanca, Latince,
İspanyolca ve diğer Batı dillerinden yapılırken bugün İngilizceden yapılmaktadır. Özellikle
İngilizce kelime ve terimler, hemen hemen bütün dünya dillerine yerleşmiş ve ortak kullanım
alanına sahip olmuştur. Batı kaynaklı dillerden alınan ve Türkçede yaşayan sözcüklerden
bazıları: abluka (<İt. abloca), ambargo (<İsp. amba’rgo), akord (<Fr. accord), burjuva (<Fr.
bourgeois), ciro (<İt. giro), cunta (<İsp. junta), desen (<Fr. dessen), didaktik (<Fr. didactique),
doktrin (<Lat. doctrine), enfeksiyon (<Fr. infection), fabrika (İt. fabrica), feminizm (<Fr.
feminisme).

Bunlar, Batı kaynaklı dillerden alınmış kelimelerin sadece birkaçıdır. Bu kelimelerden

özellikle Fransızca asıllı olanların sayısı oldukça fazladır. Burada şu gerçeği de ifade etmek
gerekir. Türkçeye yerleşmiş yabancı ögelerden bazısı, Fransızca kanalıyla dile girdiği hâlde
kaynağı Yunancadır. Bunlardan birkaçı: anarşi (<Fr. anarchie<Yun. an-arkhia), antiseptik (<Fr.
antiseptique<Yun. anti-septikos), arkeoloji (<Fr. archégone<Yun. arkhalologia), botanik (<Fr.
botanique<Yun. botanike), demokrasi (<Fr. démocratie<Yun. demokratia), dinamik (<Fr.
dynamique<Yun. dinamikos), estetik (Fr. estétique <Yun. aisthetike), filoloji (<Fr.
philologie<Yun. filologia), müzik (<Fr. musique<Yun. mousikē), senfoni (<Fr.
symhonique<Yun. süm-fonia) gibi.

195
 11.4.2.3. Özenti Alıntıları

Bilgi alıntılarının yanında kişi ve toplulukların başka kişi ve topluluklardan bilgilenme

ve öğrenme olmaksızın siyasi ve iktisadi üstünlük, yönetici-yönetilen ilişkisi, özenti ve moda
bahaneleriyle dil dışı konularda yaptığı alıntılar da vardır. Bunlara özenti alıntıları denir.

Özenti, daha çok yüzeysel bir hayranlık ve benzetme çabasıdır. Özenti alıntılarının bilgi
dünyası ve öğrenme ile alıcı dilin ihtiyaçlarıyla hiçbir ilgisi yoktur. Bu tür alıntılar, alıcı dilin
kullanıcısı sosyal birim ve ilişkilerin psikolojik ihtiyaçlarından kaynaklanmaktadır. Onların
daha bilgili görünmek, herhangi bir sosyal gruba mensup olduğunu göstermek, ilgi çekmek gibi
beklentilerini ve açlıklarını gidermek dilde farklılaşarak var oluşunu gerçekleştirmek üzere
başvurdukları ihtiyaçlardır. Özenti alıntılar, daha çok gençlerin arasında ya da entel, şık,
gösterişli olmanın yabancı dille olacağını sanan kişilerin yaptığı aktarımlardır. Yazılı ve görsel
iletişim araçlarının özensiz tutumu, bugün Türkçede moda haline gelen alıntı sözcüklerin
yaygın olarak kullanılmasına neden olmuştur. Söz gelişi, adviser “danışman”, branç “kuşluk
yemeği”, bye-bye “Allaha ısmarladık”, agresif “saldırgan”, antipatik “sevimsiz”, bestseller
“çok satan”, body-guard “koruma”, departman “bölüm” gibi.

Sonuç itibariyle Türkçe, 1950’lerden bugüne kadar uzanan zaman diliminde

İngilizceden bilgi ya da özenti yoluyla aldığı sözcüklerin akınına uğramıştır. Bugün ülkemizin
en uzak ve küçük yerleşim yerlerinde bile bireyler; market’den alışveriş yapıyor, Cafe &
Restaurant’ta menü’yü istiyor, kır gezintisi yerine pikniğe gidiyor, isimleri yabancı
mağazalardan sweatshirt’ler alıyor, iş hayatındaki engeli değil bariyer’i aşıyor, İstikbal’den
salonu için Blackbird navy desenli Atlas de luxe koltuk takımını alıyor, bel ağrılarından
kurtulmak için Comfort yatağı seçiyor, iş dönüşünde köşedeki büfeden Mother&Baby dergisini
alıyor, akşam Echos Flora kanepesine uzanıp Fox TV’deki programı izliyor, sağlık kontolü için
check-up yaptırıyor.

11.4.2.4. Yabancı Dil Bilgisi Unsurları

Osmanlı Devleti döneminde, Arapça ve Farsça dil bilgisi yapıları dilimize girmiş ve
bilinçli aydınların en büyük itirazı bu tür yabancı unsurlara karşı olmuştur. Bugün bu itiraz,
Tanzimat’tan sonra Türkçeyi istila etmeye başlayan Batılı dil bilgisi unsurlarına karşı
yapılmaktadır. Türkçe sondan eklemeli dil olduğu için kelime işletiminde ve türetiminde sürekli
son ekleri kullanır. Türkçede ön ek yoktur dolayısıyla Fransızcadan dilimize geçen anti- ön
edatı Türkçe kelimelere getirilemez. Bu söz örnek olarak batı kelimesine getirilerek antibatı
“Batı karşıtı” şeklinde kullanılamaz. Bu ek, Türkçeye geçmiş kelimeler; antialerjik, antitez,
antidemeokratik, antifriz, antisemitik, antihijyenik gibi kelimelerde de görülür. Ancak bu
birleşik yapıdaki kelimelerin her ikisi de yabancıdır. Fransızcada “colique” son eki “bir işi
tutkunluk boyutunda yapan” anlamına gelir. “Alcolique” sözcüğünden yola çıkarak işkolik,
çaykolik sözcükler üretilmiştir. Oysa Batı kökenli ön ekler gibi son eklerin de Türkçe
kelimelere getirilerek kullanılması Türkçenin yapısına aykırıdır. Türkçede artikel olmamasına
rağmen The Marmara, The Plaza Hotel, The Bostancı Otel, The House Cake örneklerinde
olduğu gibi özellikle otel ve iş yeri adlarına İngilizce the artikelinin getirilmesi dilin temel
yapısının bozulmasına yönelik bir harekettir. Türkçede +(n)In tamlama eki ile yapılması

196
gereken tamlama tipinin özellikle özel adlarla kurulan tamlamalarda, İngilizcedeki ‘s şekliyle
yapılması bir moda haline gelmiştir: Ali’s Apart Otel, Mel’s Restaurant, Özdemir’s Çorap ve
Çamaşır gibi bazı mekân isimlerinin adlarındaki kullanımlar örnek olarak verilebilir. Türkçede
tamlayan veya belirten unsur, daima tamlanan veya belirtilen unsurdan önce gelir. Başka bir
ifadeyle yardımcı unsur başta, ana unsur sondadır. Bu, isim ve sıfat tamlamaları için de
geçerlidir: Foto Işık Digital, Foto Doğuş Color, Ogün Büfe, Erdal Lokanta gibi yazımlar
yanlıştır ve dilimizin yapısına aykırıdır. Bunların doğrusu Ogün’ün Büfesi, Erdal’ın
Lokantası’dır. Yine tamlayanla tamlananın yer değiştirmesine yol açan yazımlar da doğru kabul
edilemez. Nitekim Hotel Divan, Foto Enver, Otel Dedeman, Radyo Malatya gibi kullanımlar
yanlıştır. Bu kullanımlar yerine Divan Oteli, Fotoğrafçı Enver, Dedeman Oteli, Malatya
Radyosu şeklindeki kullanımlar tercih edilmelidir.

Türkçede isim tamlaması olması gerekirken bazı isimlerden sıfat yapan dolayısıyla sıfat
tamlaması olarak kullanılan yapılar da vardır. Bu durum, Almanca ve İngilizce gibi Batı
dillerinin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Söz gelişi, para sorunu yerine parasal sorun, bilim
araştırması yerine bilimsel araştırma ifadelerinde görüldüğü gibi -sal ekinin tamlayana
getirilmesi gibi. Türkçe yardımcı fiiller açısından çok zengin bir dildir. Yapmak, etmek,
eylemek, kılmak, olmak, bilmek, görmek bunlardan ancak bir kaçıdır. Yardımcı fiillerin isimlerle
birleşerek fiil grupları oluşturdukları bellidir. Son yıllarda Batı dillerinden gelen kullanımlardan
öykülenerek “banyo yapmak”, “çay yapmak”, “katkı yapmak”, “kahvaltı yapmak”, “konuşma
yapmak”, “yemek yapmak”; “çay almak”, “duş almak”, “falan yerde sahne almak”, “fotoğraf
almak” gibi anlatımlar, dilimizde yapmak, almak eylemlerin kullanım alanlarını genişletmiştir.
İngilizcedeki to make, to do, take fiillerinin yapmak fiiliyle Türkçeye aktarılması da bu
genişlemeyi hızlandırmıştır. Dolayısıyla Türkçede birleşik fiillerin kurulmasında kullanılan
etmek yardımcı fiilinin yerine yapmak fiilinin kullanılması, yeni örneklerde bu kullanıma
ağırlık verilmesi fiilin hangi durumlarda esas fiil hangi durumlarda yardımcı fiil olarak
kullanılacağı sorununu doğurmuştur. “başvurmak, yönetmek, incelemek, karşılaştırmak,
eklemek” biçiminde tek bir fiille karşıladığımız anlam bu gelişme ile “başvuru yapmak,
yönetim yapmak, inceleme yapmak, karşılaştırma yapmak, ekleme yapmak” şeklinde birleşik
fiil olarak öne çıkarılmıştır.

Türkçede sayı sıfatlarıyla birleşen isimler, +lar, +ler çokluk ekini almazlar. Ancak
Türkçede nadir olmakla birlikte Ali Baba ve Kırk Haramiler, Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler
gibi yabancı dillerden çevrilen eserlerde görülebilir. Son yıllarda Batı dillerinin etkisiyle Beş
Kardeşler gibi iş yeri ya da Yedi Kardeşler gibi otel isimlerinde bu kullanıma rastlamak
mümkündür.

11.4.2.5. Yabancı Dillerden Kalıp Halinde Tercümeler

Yabancı sözcüğü Türkçeleştirirken anlam inceliklerinin kaybolup kaybolmaması,

çeviriyi yapan kişinin usta olup olmamasına da bağlıdır. Anlam inceliklerinin kaybolması,
özleşmenin yanlış olmasından değil, çevirinin başarısızlığından ileri gelir. Bu başarısızlık,
özgün imlalarıyla Batı’dan gelen kelimelerin yanı sıra çeviri yoluyla anlatım kalıplarının
Türkçeye girmesine neden olur. İngilizcenin söz dizimine bağlı kalınarak Türkçenin yapısal
özellikleri göz önünde bulundurulmadan yapılan çeviriler, Türkçeyi çeviri dil haline

197
dönüştürmektedir. Bunların dilimizde yaygınlaşmasının çeşitli sebepleri vardır. Yabancı
filmlerden -özellikle dili İngilizce olanlardan- yapılan çevirilerde, acele etmekten ortaya çıkan
özensizlik, Türkçenin yapısına uygun olmayan ifadeleri ortaya çıkarmaktadır. Bu ifadelerden
bazıları: Aman Tanrı’m! Oh my God! Bana şans dile Wish me luck Bir sonraki durak ne zaman?
When is the next stop?

11.4.2.6. Yabancı Dillerden Aktarılan Deyimler

Deyim, belli bir kavramı, belli bir duyguyu ya da durumu dile getirmek için birden çok
sözcüğün bir arada seyrek olarak da tek bir sözcüğün yan anlamda kullanılmasıyla oluşan
sözdür. Her dilin söz varlığında deyim olarak adlandırdığımız sözcük kalıplaşmaları vardır.
Bunlar; o dili konuşan toplumun yaşam biçimini, geleneklerini, olaylara bakışını ve çeşitli
özelliklerini yansıttığı gibi anlatımındaki gücünü ve başarısını da ortaya koyar. Türkçe,
deyimler açısından kendine özgü nitelikler gösterir. Somutlaştırma adını verdiğimiz aktarmalar
yoluyla anlatılması zor ve ayrıntılı sayılabilecek olay ya da durumları ifade eder. Söz gelişi;
aba altından sopa göstermek, öküz altında buzağı aramak, saçını süpürge etmek, sudan çıkmış
balığa dönmek gibi. Her dilin deyimlerinin kendine özgü yanları, nitelikleri bulunmakla birlikte
diller arasında deyimler açısından benzerlikler, yakınlıklar hatta eşlikler vardır. Örneğin, özü
sözü bir olmayan, duruma göre davranan kişiler için Türkçede eskiden beri iki yüzlü deyimi
kullanılırken aynı anlatım yolu Fransızcada á deux faces, İngilizcede two face şeklindeki
ifadelerle karşılanır. Farklı dillerde görülen deyimler arasındaki yakınlıkların bir bölümü,
çevirilerden kaynaklanır. Nitekim Batı kaynaklı dillerden özellikle İngilizceden son yıllarda
Türkçeye geçen pek çok deyim dilimizde mevcuttur: Bir koku hissetmek “şüphelenmek”, blöf
yapmak “karşısındakini yıldırarak bir işten caydırmak için aslı olmayan söz söylemek”, flört
etmek “karşı cinsten biriyle gizli dostluk kurmak”, gaza basmak “acele etmek”, kozmetik tedbir
“derdin köküne inmeyip satıhta kalmak”, rayından çıkartmak “bozmak”, rayına oturtmak “işi
düzeltmek”, yol ayrımına gelmek “nihai karar vermesi için zamanın gelmesi” gibi. Günlük
hayatta sıkça karşılaştığımız bu deyimlerin söz varlığımızda yer alması değişen dünyanın bir
etkisi olarak hoş karşılanabilir, ancak bunların zaman zaman asıl anlamından farklı anlamla
karşılanıp Türkçede kullanılması mazur görülemez. Nitekim İngilizcedeki “to have turned the
corner” deyimi bunlardan biridir. Bu deyim Türkçeye “köşeyi dönmek” şeklinde aktarılmış ve
“zengin olmak” manasını karşılamıştır. Oysa bu deyimin İngilizcede karşıladığı mana “bir
işlemde önemli bir noktayı geçmiş olmak”tır.

11.4.2.7. Yabancı Sözcüklerin Yazım Özellikleri

Yabancı kelimelerin İngilizce orijinalleri gibi yazılması da yaygınlaşmıştır. Özellikle

televizyon ve radyo kurumları ve buralardaki yayınlar, dergi adlarındaki yabancı kaynaklı
kelimelerin orijinal yazımları ile gösterilmeleri dildeki yozlaşmayı halka yayma yolunda aracı
olmaktadır. Söz gelişi; Cine 5, Flash TV, Fox TV, Number One, Star TV, Show TV, Sky Türk
vb. televizyon kanalları; Eko Flash, Fearfactor, Haber Vizyon, Kokpit, Telegol, Time Out, Top
Ten gibi televizyon programları; Best FM, Kiss FM, Lounge FM, Mega FM, Metro FM, Power
FM, Power XL, Radyo Nicomedia gibi radyo kurumları; cep to cep, fedexleyin, are you RODI?
vb.

198
 Bir kelimenin alıntı bir kelime mi yoksa Türkçe kökenli bir kelime mi olduğunu
Türkçenin genel özelliklerine uyup uymaması ile büyük ölçüde tespit edebiliriz. 9. Ünite’de
Türkçenin genel özellikleri başlığı altında verilen bu kurallar kullandığımız kelimelerin alıntı
olup olmadığı konusunda bize yardımcı olacaktır.

Alıntı ve alıntı kelime her dilin bir gerçeğidir. Dünya üzerinde konuşulan hemen her
dilde alıntı kelime karşılaşmak mümkündür. Bu açıdan değerlendirildiğinde alıntı kelimeler bir
dilin şu veya bu şekilde söz varlığının bir parçasıdır. Bununla birlikte alıntı kelimelerin bir dilin
söz varlığının bir parçası olması o dilin sözlüğüne girmesi ile mümkündür. Bir kelimenin bir
dilin sözlüğüne girmesi o dilin ses, şekil ve anlam bilgisinin içerisinde erimesi ile mümkündür.
Yani alıntı kelime girdiğin dilin rengine boyanmalıdır.

199
 Uygulamalar

1) Türkçenin söz varlığı üzerine araştırma yapınız.

200
 Uygulama Soruları

1) Türkçenin zenginliği hangi özelliklerine dayanmaktadır?

2) Türkçenin söz varlığı üzerine neler söylenebilir?

201
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Dillerin söz varlığı, sadece bir dilde birtakım seslerin bir araya gelmesiyle kurulmuş simgeler
olarak değil, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyası, maddi ve manevi kültürün
yansıtıcısı, dünya görüşünün bir kesiti olarak düşünülmelidir. Bunun yanında nesnelerin ve
kavramların isimlendirilmesi de o dili konuşan insanların dünyayı anlama ve anlatma yollarını
ortaya koyar. Sözlükler, bir dilin belli bir dönemdeki söz varlığını doğrudan ortaya koymaları
açısından büyük önem taşıyan eserlerdir. Türkçenin tarihî dönemlerine ışık tutacak nitelikte
olacak eserler, özellikle dilimizde geçmişte kullanılıp bugün arkaik olan kelimeleri içermesi
yönüyle de önemlidir. Arap harfli metinlerde imlaları benzer ve aynı olan pek çok kelimenin
kökenini ortaya koymada bu türden iki dilli sözlükler, bizim için birer başvuru eseridir.
Toplumdaki, çağın kültürel ve değişim ve gelişimine bağlı olarak söz varlığında da birtakım
değişme ve gelişme yaşanmaktadır. Dildeki ses, yapı ve anlam açısından bu doğal değişmeler
genel olarak uzun bir süre içinde oluşur. Özellikle anlam değişmelerinde kelimenin eski anlamı
dilde hemen unutulmaz, yeni anlamıyla birlikte bir süre yaşar. Toplum yapısında ve yaşayışında
görülen hızlı gelişmeler dili de etkileyeceğinden, anlam değişmelerinin süresi çok kısalabilir.
Dildeki değişmeler çoğu kez kelimelerde yani dilin söz varlığında görülür.
Dil bilimin doğal dillerin hiçbirinin ilkel sayılamayacağına dair evrensel ilkesine rağmen;
sanat, yazın, bilim alanlarında sürekli üreten toplumlar yeni terimler ortaya koydukları için bu
ulusların dilleri birer kültür dili olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda Türkçe kültür dili olarak
kabul edilir.
Bir dilden başka bir dile geçen ve geçtiği dilin söz varlığına dâhil olan kelimelere alıntı
kelime denildiğini biliyoruz. Alıntı sadece sözlük materyali olarak sınıflandırılamaz. Fonemler
(sesler), fonolojik kurallar, morfemler (dilin şekil unsurları), söz dizimi unsurları, semantik
ilişkiler, söylem çeşitleri ve dahası da bir dilden diğerine geçebilir. Alıntı iki dillilik ortamlarında
görülen bir durumdur. İki dillilik ortamında bir alıcı bir de verici dil vardır.

202
 Bölüm Soruları

1) Bir dilin söz varlığının içerisinde aşağıdakilerden hangisi yer almaz?

a) Dilin kelimeleri

b) Terimler

c) Kalıp sözler

d) Deyimler

e) Sanat eserleri

2) Bir dilin söz varlığının hangi ögelerden oluştuğu üzerinde durulurken ilk anılması
gerekenler nelerdir?

a) Çekirdek sözcükler

b) Kıyafet isimleri

c) Özel isimler

d) Hayvan isimleri

e) Ünlemler

3) Köktürkler döneminde daha çok hayvancılıkla geçinen Türklerin söz varlığında

daha çok hangi kelimeler bulunmaktaydı?

a) boğa, koyun, at, aygır, yılkı gibi sözcükler

b) buğday, arpa, bezelye gibi sözcükler

c) sanat, resim, heykel gibi sözcükler

d) kapı, pencere, baca gibi sözcükler

e) kalem, kitap, silgi gibi sözcükler

203
 4) Aşağıdakilerden hangisi Türkçenin söz varlığının temel nitelikleri arasında yer
almaz?

a) Türkçenin güçlü türetme ve birleştirme yeteneği, somut ve soyut bütün kavramları

kolaylıkla karşılayabilecek sözcükleri türetme olanağı sağlar.

b) Türkler değişik toplumlarla kurdukları ilişkiler sırasında sürekli başka dillerden

etkilenmişler, o dillerden gelen sözcüklere daima kapılarını açmışlardır.

c) Türkçe kavramlaştırma sırasında en çok somut nesnelere, doğaya yönelmekte;

böylece kavramları daha canlı olarak dile getirmektedir.

d) Özellikle ikilemelerin kullanılması Türkçede anlatıma güç veren bir yol olarak çok
yaygındır.

e) Türkçedeki artikeller Türkçenin kullanımını güçlendirir.

5) atom, molekül, bakteri, özgül ağırlık, kınkanatlı, çanakyaprak, fizikötesi, soprano,

senfoni, künde, kroşe, penalt gibi kelimeler söz varlığının hangi alanına girmektedir?

a) Kalıp ifade

b) Deyim

c) Atasözü

d) Terim

e) Argo

6) “Genellikle konuşulan bir dilde bir şeyi anımsamak üzere zaman kazanma,
söyleneni pekiştirip kesinleştirme gibi amaçlarla konuşan kimsenin kullandığı, çoğu kez
gereksiz olan sözcüklere ve anlatım kalıplarına ………… adını veriyoruz.”

Yukarıdaki boşluğa aşağıdaki tanımlardan hangisi getirilmelidir?

a) alıntı

b) doldurma söz

c) argo

d) jargon

e) ikileme

204
 7) Türkçenin zenginliğine ve kültür dili olup olmadığını anlayabilmek için aşağıdaki
sorulardan hangisine cevap aramak gereksizdir?

a) Bir dildeki sözcük sayısı, özellikle kültür dili sayılan dillerle karşılaştırıldığında ne
durumdadır?

b) Bir dil, bütünüyle, evreni, varlıkları, soyut kavramları, insan davranışlarını söze
dönüştürebiliyor, bilimde, teknikte ve sanatta oluşan kavramları karşılayabiliyor mu?

c) Aynı kavram alanında çeşitli sözcüklere, değişik anlatım yollarına sahip mi?

d) Bir dilin söz varlığı, acaba hangi ölçüde kendi sözcüklerinden, kendi ögelerinden
oluşuyor?

e) Bir dilin konuşurlarının fazlalığı ne kadardır?

8) “Bir dilden başka bir dile geçen ve geçtiği dilin söz varlığına dâhil olan kelimelere
………… kelime denildiğini biliyoruz.”

Yukarıdaki boşluğa aşağıdaki tanımlardan hangisi getirilmelidir?

a) verinti

b) yabancı unsur

c) alıntı

d) argo

e) sözce

9) “Niçin bir dil diğer bir dilden alıntı yapar?” aşağıdakilerden hangisi bu sorunun
cevabıdır?

a) İhtiyaç, prestij (saygınlık), tersine saygınlık.

b) Bilinçsizlik, eğitimsizlik, fakirlik

c) Fazla tercüme faaliyeti, fazla ithalat, kültürel ilişki

d) Dildeki kelime eksikliği, dilin kelime türetme eksikliği

e) Hiçbiri

205
10) Aşağıdakilerden hangisi Türkçedeki alıntılar içerisinde yer almaz?

a) Yabancı kelime alıntıları

b) Duygu alıntıları

c) Bilgi alıntıları

d) Özenti alıntıları

e) Yabancı dil unsurları

Cevaplar

1) e, 2) a, 3) a, 4) e, 5) d, 6) b, 7) e, 8) c, 9) a, 10) b

206
 Kaynakça

Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Yay., İstanbul 2006

Aktaş, Prof. Dr. Şerif- Gündüz, Yard. Doç. Dr. Osman, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Akçağ
Yay., Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Simurg, İstanbul, 2000.

Aksan, Doğan, Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara, 2000.

Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara,
2001.

Aksan, Doğan, Anadilimizin Söz Denizinde, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2002.

Aksan, Doğan, Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2005.

Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 3, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1982, sayfa 22–23.

Baştürk, Şükrü; Uluocak, Mustafa, Lügat-i Farisi ve Arabi’de XVIII. Yüzyıl Türkçesinin Söz
Varlığı Üzerine, Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic www.turkishstudies.net, 4/4, 2009, s. 120-134.

Boeschoten, H. “The Speaker of Turkic Languages”, The Turkic Languages, Lars

Johanson/Eva Csato, 1998, s. 1-5.

Buran, Ahmet, Tulum, Mehmet Mahur, Çağdaş Türk Yazı Dilleri I, Anadolu Üniv.
Yay., Eskişehir, 2011.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, (3. baskı), İstanbul 1984.

Demir, Nurettin, Yılmaz, Emine, Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara 2003.

Dilçin Cem, “Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı ve Tarihsel Sözlüğü”, TDAY-Belleten

1980-1981, TDK Yayınları, Ankara, 1983, s. 23.

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihten Geleceğe Türk Dili”, Türk Dili, 569, Mayıs 1999, s.
355-362.

Ercilasun, Ahmet B., “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri”, Dil Araştırmaları,
12, Bahar 2013, s. 17-22.

Ercilasun, Ahmet B., “Tarihi Akışı İçinde ve Cumhuriyet Döneminde Türk Dili”, BAL-
TAM Türklük Bilgisi, 1/1, Eylül 2004, s. 11-23.

207
 Ercilasun, Ahmet B., Başlangıçtan Yürminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay.,
Ankara 2004.

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, 19. bs., İstanbul, Bayrak Yayınları, 1992.

Göğüş, Beşir, Orta Dereceli Okullarımızda Türkçe ve Yazın Eğitimi, Gül Yay,
Ankara, 1978

Gülensoy, Tuncer, Türkçe El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara 2000.

Johanson, Lars, Éva Á. Csató (Eds.), The Turkic Languages, 1998.

Johanson, Lars, “The History of Turkic”, The Turkic Languages, Lars Johanson/Éva
Á. Csató (Eds.), 1998, 81-125.

Karaağaç, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları, 2008.

Karaağaç, Günay, “Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler” Dil Tarih ve İnsan, Kesit
Yayınları, İstanbul, s. 137-146.

Karaağaç, Günay, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi 29-30 Nisan 2004, Akçağ
Yayınları, 2004 Ankara.

Komisyon, Türk Dili, Anadolu Üniv. Yay., Eskişehir, 2009.

Komisyon, Türkçe Öğretimi (İlke-Yöntem-Teknikler), Maya Akademi Yay.,

Ankara, 2008.

Ölmez, Mehmet, “Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu”, Toplum ve Bilim 96,
Bahar 2003, s. 62-74.

Özkan, Mustafa, Tarih İçinde Türk Dili, Filiz Kitabevi, İstanbul.

Özkan, Mustafa, Tören, Hatice, Esin, Osman, Yüksek Öğretimde Türk Dili, Filiz
Kitabevi, 2001 İstanbul.

Özyetgin, Melek, Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı, www.eurasianhistory, Chinese

Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History,
2006.

Sinan, Ahmet Turan; “Demir, Sezgin, Dil Bilimini Sevdiren Adam: Prof. Dr. Doğan
Aksan (1929-2010)”, Turkish Studies, 5/4, 2010, s. 639-662.

Sır, Ayşe Nur, “Türkçede Batı Kaynaklı Kelimeler ve Unsurlar Sorunu”, The Journal of
Academic Social Science Studies, 6/8, s. 969-982, 2013.

208
 Şahin, Hatice, “Cami’ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri”, Turkish Studies,
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
www.turkishstudies.net, 2, 2007, s. 570-602.

Tezcan, Semih, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak
Türkçe, TTK yayınları, Ankara 1978, 271-383.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri, Simurg Yay., İstanbul 1999.

Uysal, Selçuk, Üniversiteler için Türk Dili, Doğu Kütüphanesi Yay., 2006 İstanbul.

Uzun, N. Engin, “Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Üzerine”, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19, 2, 2012, s. 115-134.

http://www.dilimiz.com/dil/TurkDili/trkdili1.htm.

http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

209
12. TÜRK DİLİ, KELİME TÜRETME, YAPIM EKLERİ ÜZERİNE

210
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

12.1. Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri

12.2. Türkiye Türkçesi

12.3. Türkçede Kelime Yapımı

12.4. Yapım Ekleri

12.5. Çekim Ekleri

12.5.1. İsim Çekim Ekleri

12.5.2. Fiil Çekim Ekleri

211
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Türkiye Türkçesi hakkındaki fikirlerinizi kısaca belirtiniz.

2) Yapım eklerinin işlevleri hakkında bilgi veriniz.

3) Çekim eklerinin işlevleri hakkında bilgi veriniz.

212
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Türkçenin Dünya Dilleri Türkçenin Dünya dilleri Türkçenin Dünya dilleri

Arasındaki Yeri arasındaki yerini kavrar. arasındaki yeri örneklerle
kavratılır.

Türkiye Türkçesi Türkiye Türkçesi Türkiye Türkçesi

hakkında genel bilgileri hakkında genel bilgiler
kavrar. örneklerle kavratılır.

Türkçenin Yapım Ekleri Türkçenin işlek yapım Türkçenin işlek yapım

eklerini kavrar. ekleri işlevleri ve
örnekleriyle kavratılır.

Türkçenin Çekim Ekleri Türkçenin çekim eklerini Türkçenin çekim ekleri

kavrar. işlevleri ve örnekleriyle
kavratılır.

213
 Anahtar Kavramlar

 Türkiye Türkçesi

 Yapım Ekleri

 Çekim Ekleri

 Kelime Üretme Yöntemleri

214
 12.1. Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri

Türkçe, Ana Altay dilinden türemiştir. Ana Altay dili 8000 yıl önce parçalanmıştır.
Dolayısıyla Türkçe 8000 yıllık bir dildir12. Bu köklü dil, köken bakımından Ural - Altay
dillerinin Altay13 koluna mensup, eklemeli14 bir dildir. Altay kolunda ayrıca, ‘‘Mançuca ve
Moğolca dilleri vardır. Bu diller içinde Türkçe ‘ye en yakın olanı ise Moğolcadır. Ural kolunda
ise Fin - Ugur ve Samoyed olmak üzere iki ayrı grup bulunur. Fin - Ugur muhtelif dalları ile
Fince, Macarcayı da içine alan Ugurca ve Permce vardır’’(Ergin,2009:9). Ancak bu
çalışmamızda Türkçemizin de içinde yer aldığı Altay kolu üzerinde durulacaktır.

Altay dilleri arasında ses, yapı ve söz dizimi bakımından ortak özellikler bulunur. Bu
özellikler Altay dillerini diğer dillerden ayıran karakteristik özelliklerdir. Akar (2005: 31-32)’
de bu özellikler şu şekilde sıralamıştır:

 “Altay dillerinde ses uyumu bulunmaktadır. Mançu - Tunguzcada bazı ön ve artlı

ünlülerin kaynaşması sonucu ünlü uyumu bozulmuştur. Yine, çağdaş Türk lehçelerinden Yeni
Uygurca ve Özbekçe ünlü uyumu bozulmuştur.

 Altay dillerini hepsi bitişkendir. Kelimeler, kök ya da gövdeye belirli ekler

getirilmek suretiyle yapılır.

 Altay dillerinde yalnızca son ekler vardır. Kelime önüne ya da içine ek getirilmez.

 Cümle unsurları, özne+tümce+yüklem sırasıyla dizilir.

 Tamlamalarda tamlayan tamlanandan önce gelir

 Sayı tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasında hal, cinsiyet ve sayı bakımında
uyum yoktur.

 Çokluk bildiren sayılardan sonra gelen isimler çokluk eki almaz.

 Kelimelerde gramatikal cinsiyet yoktur’’ (Akar, 2005: 31-32).

Türkçe deyince akla sadece Türkiye Türkçesi gelmemelidir. Türkçe, “Türk kelimesinin
kavram alanı içinde yer alan bütün boy, soy, oymak ve aşiretlerin konuştukları dilin ortak adıdır.
Aradaki farklılıklar lehçe / uzak lehçe, şive / yakın lehçe ve ağız terimleriyle ifade edilir. Bunlar
bir dilin çeşitli sebeplerle oluşmuş alt kollarıdır’’ (Buran ve Alkaya, 2011: 4). Günümüzde
gerek coğrafi şartlar gerekse kültürel etkileşim sonucu içerlerinde farklılıklar barındıran birçok
Türk yazı dili vardır. “En eski yazılı belgeleri 7. Yüzyıla kadar inebilen Türk dili, bugün

12
İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/7
13
‘‘Altay dilleri teorisi; Türk, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten çıktığını ve
bunların akraba olduğunu kabul eden teorinin adıdır (Ercilasun, 2004:17).’’
14
Diller yapılarına göre, tek heceli, eklemeli ve çekimli diller olmak üzere üç gruba ayrılırlar.

215
10.995.840 km2 alanda, yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır’’ (Akar, 2005:
34).

12.2. Türkiye Türkçesi

Türkiye Türkçesi Anadolu’yu fetheden Selçukluları ve 3 kıtaya yayılan Osmanlıları

kuran Oğuz Türklerinin dilinden inkişaf etmiş bir dildir (Tekin ve Ölmez, 2003: 156). Türkçe
13. yüzyıldan 1928’teki Harf Devrimi’ne kadar Arap harfleri yazılmıştır. Harf Devrimi’nden
sonra da Latin asılı yeni alfabe ile yazılmaktadır. Bu Latin asıllı alfabede gözetilen iki esas ise
şu şekildedir:

“1. Söyleyişteki her sesin yazıda bir harfle gösterilmesi;

2. Üretim ve çekim sırasında kelimenin yapısında ses kanunlarına göre meydana gelen
değişmelerin yazılışta görünmesi. (Banguoğlu, 2007: 26.)”

Sonuç olarak Türk dili geniş bir coğrafyada milyonlarca kişi tarafından konuşulan soylu
ve zengin bir dildir. En geniş konuşan sayısına sahip olan Türk lehçesi ise Türk dilleri arasında
Oğuz grubu içerisinde değerlendirilen Türkiye Türkçesidir.

12.3. Türkçede Kelime Yapımı

Dil canlı bir varlıktır. Konuşanı olduğu sürece varlığını sürdürür ve varlığının her anında
değişir ve gelişir. Kısacası gelişen ve değişen dünya şartlarında dil de bu değişime uyum sağlar.
Yani insanların hayatına giren yenilikler ister istemez dilin söz varlığındaki yerini alır. Çünkü
insanların bu yeni olgular üzerinde konuşabilmeleri için bu yeni ‘şeylerin’ adlandırılması
gerekmektedir. Bunun için ise kelime yapımı gerekmektedir. Aksan (2003: 8)’de “Yeryüzünde
insanoğlu konuşmaya, sözle anlaşmaya başladığından beri sürekli olarak yeni sözcüklere
gereksinme duymuştur. Uygarlık gelişip kültür alışverişleri arttıkça yeni ve yabancı kavramlara
karşılık bulmak gerekmiş, yeni dinler, yeni kültürler de yeni terimler, kavramlar getirmiştir’’
demektedir. Kısacası her dil sürekli kelime üretmeye devam etmektedir, buna mecburdur.

“Bir dile yeni sözcükler katmanın amacı, o dilde yeni yeni kavramları somut bir biçimde
gösterme yolu ile düşünce zenginliğini katmak olmalıdır.” (Başkan, 2003: 94.) Yani dilimiz ile
düşünmek, yeni ufuklar açmak istiyorsak dilimizi yeni sözcüklerle geliştirmeliyiz.

Bir dilde kelime türetmek için, öncelikle, kelimeler ait oldukları dilin yapısına uygun
olmalıdırlar. Yani gelişigüzel, uydurma kelime yapılamaz bu kurallar çerçevesinde işleyen bir
süreçtir. Ergin (2009: 195)’de bu durumu şu şekilde açıklamaktadır:

“Kelime yapma gelişigüzel kök ve gövdelere gelişigüzel yapım ekleri getirmek suretiyle
olmaz. Dil kendi kaidelerine, temayüllerine, gelişmesine uymayan yeni kelimeleri benimsemez.
Böyle kelimeler dilde çok nadir olarak umumileşir ve yabancılıklarını hemen hemen daima
muhafaza ederek çok defa bir terim gibi muamele görürler. Bunlarda normal yollarla yapılmış
kelimelerin canlılığı değil, uydurulmuş kelimelerin iğretiliği bulunur. Bu hususta kelime yapma
ile kelime uydurmanın tamamıyla başka şeyler olduğunu unutmamak lazımdır. Dil kelime

216
yapmayı kabul, fakat kelime uydurmayı reddeder. Kelime yapmak hiçbir zaman kelime
uydurmak demek değildir.”

Türkçede kelime yapımı umumiyetle köklere dayanmaktadır ve köke getirilen çeşitli

yapım ekleri vasıtasıyla yeni kelimeler üretilebilir. Banguoğlu (2007: 155)’de “Kelime yapımı
dilde mevcut köklere dayanır ve başlıca iki türlü olur: 1. Üretim, 2. Birleşim” demektedir.
Baguoğlu’nun ‘üretim’ dediği bu süreç dört bölümden oluşur (İsimden isim, isimden fiil, fiilden
isim, fiilden fiil).

Sondan eklemeli bir dil olan Türkçe yeni kavram oluşturma, kavramlara karşılık bulma
ve kavram alanını genişletme konusunda oldukça işlek bir dildir. Türkçe bu yönüyle hem felsefî
hem de bilimsel çalışmaların yapılabileceği oldukça zengin bir dildir. Bu yönüyle tarihten
günümüze Türkçe ile sayısız eser ortaya konulmuş ve konulmaya da devam edecektir.

Türkçenin elimizdeki en eski dil yadigârlarından olan Köktürk Kitabeleri’nin “söz

varlığındaki çeşitli ögeleri deyimler, kalıp sözleri hatta atasözleri ve sanatlı anlatımlar, Türk
dilinin daha o çağdaki gelişmişliğini” (Aksan, 2000: 23.) kavramlar üretebilmedeki zenginliğini
açıkça ortaya koymaktadır.

Türkçenin aslında ne kadar zengin bir dil olduğunu ise şu şekilde özetleyebiliriz
(Pilancı, 2009.):

“1. Türkçe, yapısındaki türetme ve birleştirme gücüyle, bilinen en eski dönemlerinden

bugüne, her türlü somut ve soyut kavramın anlatımını kolaylıkla sağlayabilmiştir. Kimi kavram
alanlarında olağanüstü zengindir.

2. Aynı nitelik, her dönemde olduğu gibi bugün de halkın bölgesel dili olan ağızlarda
da kendini göstermektedir. Bugünkü ortak dilimiz olan Türkiye Türkçesinin yanı sıra Anadolu
ağızlarımız kendine özgü türetmeler, somut ve soyut kavramları karşılayan, yabancı kavramlara
karşılıklar bulan sözcüklerle bize, 80.000-100.000 dolayında bir söz varlığı sunmaktadır.

3. Anadilimizde, Hint - Avrupa dillerinde çok az örneği olan ikilemeler çok güçlü
anlatım olanakları yaratmaktadır.

4. Ortak yazın dilimizde ve Anadolu ağızlarımızda yaşayan deyimlerimiz, olayları,

durumları, insan davranışları ve karakterlerini çoğu kez, başka dillerin deyimlerinden çok daha
ince ve güçlü bir biçimde, somut anlatımla dile getirmekte, bütünüyle, zengin bir deyim varlığı
ortaya koymaktadır.

5. Her dilde bulunan atasözleri, tarih boyunca, bugünkü Türkiye Türkçesinde ve

ağızlarda, gerçekleri kısa ve güçlü bir anlatımla, çok özgün bir biçimde söze dönüştüren zengin
bir varlık oluşturmaktadır.

6. Anadilimiz, bir olayı, bir durumu, belli bir gerçekliği dile getirmede çok değişik,
birbirinden farklı anlatım yollarına sahiptir.

217
 7. Kalıp sözler ya da ilişki sözleri, başka dillerden çok daha büyük bir zenginlik
göstermektedir.

12.4. Yapım Ekleri

Türkçe üretken bir dildir. Bu üretkenliğinin başlıca sebeplerinden birisi yapım ekleridir.
Yapım ekleri, kelime kök ve gövdelerine gelerek onların farklı anlamlar kazanmalarını sağlar.
Bu sayede dilin hem anlatım yeteneği gelişir hem de söz varlığı genişler. Ergin’in (2009: 160)’
da dediği gibi “Yapım ekleri eklendikleri kök ve gövdelerin manalarında değişiklik yaparlar.
Yapım eki ile meydana getirilen bir kelime gövdesi, kendisinden türediği kök veya gövde ile
uzak yakın bir ilgisi olmakla beraber ondan ayrı ve yeni bir mana taşır.”

“Türkçede isim ve fiil olmak üzere iki çeşit kök bulunmaktadır ve bunlardan dört çeşit
gövde yapılmaktadır. Bu gövdeler isimden yapılmış isim, isimden yapılmış fiil, fiilden yapılmış
isim, fiilden yapılmış fiil gövdeleridir” (Ergin, 2009: 201). Türkçede kelime, köklere yapım eki
getirilerek yapılır. Türkçede dört çeşit yapım eki vardır:

1. İsimden isim yapma ekleri: İsim kök ve gövdelerinden farklı isimler yapar.

2. İsimden fiil yapma ekleri: İsim kök ve gövdelerinden fiil yapar.

3. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden isim yapar.

4. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden fiil yapar.

Dört başlıkta ele alacağımız yapım eklerinin her bir çeşidinde birçok ek vardır. Kullanım
sıklığı çok az olan ekler aşağıdaki tabloda yer almamaktadır. Bunun yerine kullanım sıklığı çok
olan eklerin yanı sıra kullanım sıklığı az olmakla beraber sıkça karşılaştığımız bazı kelimelerde
kullanılan yapım ekleri de bu tabloda yer almaktadır. Tablo ek-işlevi-örnek şeklinde
hazırlanmıştır.

218
 İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ

EK İŞLEVİ ÖRNEK

Orman+lık
+lık, +lik, +luk, +lük Eklendiği isimlerden yer, alet, topluluk Odun+luk
isimleri, soyut isimler ve sıfat yapar. Kömür+lük
+cı, +ci, +cu, +cü, +çı, Av+cı
+çi, +çu, +çü Meslek ve uğraşma isimleri yapar. Oyun+cu
Simit+çi
Asıl fonksiyonu sıfat olarak kullanılan vasıf Köy+lü
isimleri yapmaktır. Sahiplik ya da bağlılık İstanbul+lu
+lı,+li,+lu,+lü
ifade eder.
Üniversite+li
İsimlerden hem sıfat, hem isim olarak Ev+siz
kullanılan vasıf isimleri yapar.( Bu ek +lı, Su+suz
+sız, +siz, +suz, +süz
+li, +lu, +lü ekinin olumsuzudur).
Ölçü+süz
Eklendiği isimlerden temsil ve vasıf isimleri, Öte+ki
yani zamir ve sıfat olarak kullanılan isimler Dün+kü
+ki
yapar.
Aşağıda+ki
Eklendiği isimlerden küçültme ve sevgi ifade Küçü+cük
eden isimler yapar.
+cık, +cik, +cuk, +cük Baba+cık
Mehmet+çik
Küçültme ve sevgi ifade eder. Yavru+cak
+cak, +cek Demin+cek
Yumur+cak
+cığaz, +ciğez, +cuğaz, Küçültme ifade eder. Ayrıca merhamet, Hanım+cığaz+ı+m
+cüğez şefkat, acıma gösterir; zavallılık ifade eder. Bey+ciğez+i+m

Yavru+cuğaz+ı+m
+cağız, +ceğiz Küçültme, sevgi ve zavallılık ifade eder. Adam+cağız
Köy+ceğiz
+ca, +ce, +ça, +çe Hem çekim hem de yapım eki şekilleri Türk+çe
vardır. Çekim eki olarak isimlere gibi, göre, İngiliz+ce
ile, kadar, birlikte manaları katmaktır.
Yapım eki olarak da kavim isimlerinden dil, Alman+ca
lehçe ve şive isimleri yapar.

219
+daş, +taş Eşlik, ortaklık ve mensubiyet, bağlılık ifade Arka+daş
eden isimler yapar. Meslek+taş
Vatan+daş
+ncı, +nci, +ncu, +ncü Temel fonksiyonu asıl sayı isimlerinden sıra, Bir+i+nci
derece ifade eden sayı isimleri yapmaktır. İki+nci

Üç+ü+ncü
+ar, +er, +şar, +şer Bu ek asıl sayı isimlerinden dağıtma sayı Bir+er
isimleri yapar. İki+şer
Üç+er
+z Asıl sayı isimlerinden yakınlık, eşitlik ifade İki+z
eden topluluk sayı isimleri yapar. Üç+ü+z
Dörd+ü+z
+sı, +si, +su, +sü Bu ek sade iki kelimede görülür ve benzerlik, Çocuk+su
gibilik ifade eder.

+msı, +msi, +msu, +msü Bu ek benzerlik ve gibilik ifade eder. Ekşi+msi

Acı+msı
Mavi+msi
+mtırak Bu ek benzerlik ve gibilik ifade eder. Acı+mtırak
Ekşi+mtırak
Mavi+mtırak
+lı, +li, +lu, +lü Bu ek bir arada bulunmayı, iki nesnenin Bilgi+li
meydana getirdiği topluluğu ifade eder. Bura+lı
Ayrıca sıfat yapar.
Yer+li
+layın, +leyin Vakit isimlerinde kullanılır, umumiyetle Sabah+leyin
vakti biraz belirleyici bir rol oynar. Akşam+leyin
Gece+leyin
+cılayın, +cileyin İşlek değildir. Günümüzde çok nadir Ben+cileyin
kullanılan eklerdendir. Kullanılış alanı
Bu+n+cılayın
zamirlerdir, Zamirlere eklenerek onlara
‘gibi’, ‘kadar’ anlamları verir, onların
benzetme şekillerini yapar.

+an, +en İşlek değildir. Ancak bir iki misalde görülür. Oğ(u)l+an
Çok belirli bir fonksiyonu yoktur. Anlamı
Er+en
belirginleştirir.
Kız+an

220
+dırık, +dirik, +duruk, İşlek olmayan eklerden biridir. Alet isimleri Boyun+duruk
+dürük yapar.
+man, +men İşlek olmayan eklerden biridir. Umumiyetle Köle+men
mübalağa ve benzerlik ifade eder. Koca+man
Ak+man
+ak, +ek İşlek olmayan eklerden biridir. Benzerlik Sol+ak
ifade eder. Ben+ek
+t İşlek olmayan eklerden biridir. Denklik Yaş+ı+t
ifade eder. Eş+i+t
+tı, +ti, +tu, +tü Tabiat taklidi yani yansıma isimlerde Parıl+tı
kullanılan işlek bir ektir. Şarıl+tı
Gümbür+tü
+sul, +sül, +sıl, +sil İşlek olmayan eklerdendir. İlgi ve benzerlik Yok+sul
ifade eder.
+sal İşlek olmayan eklerden biridir. Yer ifade Kum+sal
eder.
+la, +le Yer ismi yapar. Kış+la
Yay+la

221
 İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ

EK İŞLEVİ ÖRNEK

İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi Baş+la-

kurar.
+la-, +le- Su+la-
Bek+le-
Umumiyetle sıfatlardan fiil yapar. Az+al-
+al-, +el- Boş+al-
Çok+al-
Fazla işlek olmayan bir ektir. İsimlerden Yaş+a-
olma veya yapma ifade eden fiiller Boş+a-
+a, +e-
yapar.
Oy(u)n+a-
Bu ek ses taklidi kelimelerden fiil yapar. Şırıl+da-
+da-, +de, +ta-, +te- Diğer isimlerden yapma ifade eden, ses Mırıl+da-
taklitlerinden olma ifade eden fiiller
yapar Horul+da-
Bu ek ses taklidi kelimelerden fiil yapar. Hay+kır-
+kır-, +kir-, +kur-, Olma veya yapma ifade eden fiiller Hıç+kır-
yapar.
+kür- Püs+kür-
İşleklik sahası sınırlı eklerdendir. Su+sa-
İsimlerden olma veya yapma ifade eden Garip+se-
+sa-, +se-
fiiller yapar.
Umur+sa-

222
 FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ

EK İŞLEVİ ÖRNEK

mak, -mek Fiillerden hareket isimleri yapar. Aç-mak

Ağla-mak
Kaz-mak
-ma, -me İş isimleri yapar. Yaz-ma
Al-ma
Gel-me
-ış, -iş, -uş, -üş Fiillerden fiil isimleri yapar. Gel-iş
Ara-yış
Otur-uş
-m Başlıca işlevi, fiille ilgili bir hâl, durum, Al-ı-m
iş ifade etmek olup o işle ilgili, o işten Giy-i-m
doğan varlık, eşya, âlet, yer vs. gibi
çeşitli isimler de yapar. Duy-u-m
-k Umumiyetle fiilin gösterdiği harekete Aç-ı-k
uğramış olan, bazen da o hareketten Düş-ü-k
doğmuş bulunan veya o hareketi yapan
çeşitli nesneleri karşılar. Çek-i-k
-ak, -ek Fiilin gösterdiği hareketi çokça yapanı, Ürk-ek
olanı, yapılanı; o hareketin yapıldığı Kork-ak
yeri, âleti; o hareketle yapılan şeyi
karşılar. Yat-ak
-n Fiilin gösterdiği hareketi yapanı, olanı Ek-i-n
ve daha çok, yapılanı ifade eder. Yığ-ı-n
Uzu-n
-gı, -gi, -gu, -gü, -kı, Fiilin gösterdiği hareketle ilgili çeşitli Say-gı
-ki, -ku, -kü nesneleri karşılarlar. Çal-gı
İl-gi
-ga, -ge İşlekliğini kaybetmiş bir ektir. Hareketi Bil-ge
yapanı, olanı veya yapılan nesneleri Böl-ge
karşılayan isimler yapar.
Dal-ga
-gın, -gin, -gun, - Aşırılık, büyültme anlamı katar. Az-gın
gün, -kın, -kin, -kun, Bay-gın
-kün

223
-ġan, -gen, -kan, -ken Eklendiği kelimelere kuvvetli bir aşırılık Alın-gan
anlamı katar. Oluşturduğu isimler çok Sıkıl-gan
yapan ve olanı ifade eder.
Yapış-kan
-gıç, -giç, -guç, -güç İşlek olmayan eklerdendir. Yapan, olan Dal-gıç
veya yapılan nesneleri karşılayan isimler Başlan-gıç
yapar. Ayrıca bu ekte büyütme manası
vardır. Bil-giç
-gaç, -geç, -kaç, -keç İşlek olmayan eklerdendir. Yapan, olan Süz-geç
veya yapılan nesneleri karşılayan isimler Yüz-geç
yapar. Ayrıca bu ekte büyütme manası
vardır. Kıs-kaç
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü Birçokluk, aşırılık ve devamlılık işlevi Al-ıcı
vardır. Yaptığı isimler çok ve devamlı Din-le-y-ici
yapan veya olan nesneleri karşılar.
Kur-ucu
-ç İşlevinde bir aşırılık ifadesi vardır. Kıskan-ç
Yaptığı isimler yapanı veya yapılanı İnan-ç
veya hareket halini gösterir.
-ı, -i, -u, -ü İşlek olmayan eklerdendir. Bu ekle Yaz-ı
yapılan isimler, görünen ve yapan, olan Yap-ı
veya yapılan çeşitli nesneleri karşılar.
Şaş-ı
-a, -e İşlek olmaya eklerdendir. Umumiyetle Yar-a
yapılan nesne ve yeri ifade etmek için Oy-a
kullanılmıştır.
Öt-e
-tı, -ti, -tu, -tü Esas itibariyle -n-’li fiil gövdelerine Ak-ı-n-tı
getirilir. Teşkil ettiği isimler yapan, olan Salla-n-tı
veya yapılan çeşitli nesneleri karşılarlar.
Gez-i-n-ti
-t İşlek olmayan eklerdendir. Bir kaç Geç-i-t
kelimede bulunur. Öğ-ü-t
Ayır-t
-alak, -elek İşlek olmayan eklerdendir. Yat-alak
Çök-elek

224
 FİİLDEN FİİL YAPMA EKLERİ

EK İŞLEVİ ÖRNEK

-ma-, -me- Olumsuz fiiller yapar. Yap-ma

Aç-ma
Başla-ma
-n- İşlevi, kendi kendine yapma veya olma Gez-i-n-
ifade eden fiiller yapmaktır. Söyle-n-
Taşı-n-
-l- İşlevi, pasiflik ve meçhul ifade eden fiiller Ye-n-i-l-
yapmaktır. De-n-i-l-
Dur-u-l-
-ş- Yaptığı fiiller bir ortaklaşma veya bir oluş Sözle-ş
ifade ederler. Uğra-ş-
Gör-ü-ş-
-r- Faktitif eki olarak adlandırılan bu ek Piş-i-r
oldurma ve yaptırma ifade ederler. Uç-u-r-
Düş-ü-r-
-t- Faktitif eklerinden biridir. Fiillerden Uza-t-
oldurma ve yaptırma ifade eden fiiller Dire-t-
yapar.
Acı-t-
-dır-, -dir-, -dur-, - Faktitif eklerinden biridir. Fiillerden Ye-dir-
dür-, -tır-, -tir-, -tur- oldurma ve yaptırma ifade eden fiiller Dön-dür-
, -tür- yapar.
Bul-dur-
-dar-, -der- İşlek olmayan bir faktitif ekidir. Örnekleri Gön-der-
azdır.

-ar-, -er- İşlek olmayan bir faktitif ekidir. Örnekleri Kop-ar-

azdır. Gid-er-
Çık-ar-

225
 12.5. Çekim Ekleri

Çekim ekleri, sözcüklerin tümce içerisinde farklı işleyişlerde farklı görevlerde

kullanılmasını sağlayan eklerdir. Bu ekler, eklendikleri sözcüklerde biçimsel değişiklikler
meydana getirirler. Ancak anlamsal açıdan hiçbir değişikliğe yol açmazlar. Yani çekim ekleri
eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz, sözcüğün kök ve gövdesine işleklik
kazandırırlar. “Kök ve gövdenin manasına bir kullanış nüansı verirler’’ (Ergin,2009: 125).

Sözcük kök ve gövdeleri yalnız başlarına kullanıldıkları zaman kısıtlı anlamlar ifade
ederler. Ergin (2009:124)’ de “Kök ve gövdeler tek başlarına sadece tek nesneleri ve mücerret
hareketleri ifade ederler” demektedir. Bu kısıtlılığın giderilmesi ise çekim ekleri sayesinde
olmaktadır. “Nesnelerin ve hareketlerin çeşitli durumlarını, bağlantılarını, münasebetlerini
ifade etmek için kök ve gövdeler çeşitli şekillere girmek zorundadırlar. Dil lügat kitabı gibi bir
kelime yığınından ibaret değil, bir kelime örgüsü şeklindedir. Bu örgünün bağlayıcı unsurları
ise çekim ekleridir” (Ergin, 2009: 124). Yani dilin işleyişinde çekim eklerinin önemi büyüktür.
Çekim eklerinin bağlayıcı rolü vardır ve fonksiyonu yapım eklerinin aksine sözcük sınırlarını
aşmaktadır.15 Ergin (2009: 125)’de “kelime gruplarının büyük bir kısmı ile bütün cümlelerde
örgüyü meydana getiren, kelime gurubunu veya cümleyi ayakta tutan şey çekim ekleridir. Bir
kelime gurubundan veya cümleden çekim ekleri çıkarılırsa geriye bir kök ve gövde yığını kalır”
demektedir.

Bu bölümde çekim eklerini, isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olarak iki ayrı başlık
altında inceleyeceğiz. Çünkü “İsim kök ve gövdeleri ile fiil kök ve gövdelerine getirilen çekim
ekleri birbirlerinden tamamıyla ayrıdırlar. Biri isimle, diğeri fiille ilgili bir vazife görür ve
fonksiyonları hiçbir şekilde birbirine benzemez” Ergin (2009:126). Bu nedenle isim çekim
ekleri fiillere veya tam tersi bir durumda fiil çekim ekleri isimlere getirilemez. Bu durumun tek
istisnası çokluk ekidir.

15
(Ergin, 2009: 163)

226
 12.5.1. İsim Çekim Ekleri

İsimlere ve isim soylu sözcüklere gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere
bağlarlar ve cümle içindeki görevlerini, aitliklerini belirleyerek isimlerin çeşitli durumlarını
bildirirler. İsim çekim ekleri şunlardır:

a) Çokluk eki

b) İyelik eki (Aitlik eki

c) Hal ekleri

 Yalın hal

 İlgi hali

 Yapma/belirtme hali

 Yaklaşma hali

 Bulunma hali

 Uzaklaşma hali

 Vasıta hali

 Eşitlik hali

 Yön gösterme hali

d) Soru eki

227
 İSİM ÇEKİM EKLERİ

Ek İşlev Örnek

a) Çokluk eki Bir isim hiçbir ek almadan normal Ağaç+lar

şekliyle tek bir nesneyi karşılar. Bu ek
+lar, +ler Kuş+lar
isimlere gelerek onların çokluk şeklini
Çiçek+ler
yapan bir çekim ekidir.

b) İyelik ekleri

1. Şahıs: +m
2. Şahıs: +n Ev+i+miz
3. Şahıs: +ı, +i, +u, +ü; +sı, İyelik ekleri ismin karşıladığı nesnenin
+si, +su, +sü Kitab+ı-m
bir şahsa veya bir nesneye ait olduğunu
Çokluk Defter-leri
1. Şahıs: +mız, +miz, ifade eden çekim ekleridir.
+muz, +müz
2. Şahıs: +nız, +niz, +nuz,
+nüz
3. Şahıs: +ları, +leri
c) Hal ekleri İsimler kelime grupları ve cümleler
içinde diğer kelimelerle münasebetleri
sırasında, münasebetin cinsine göre,
çeşitli hâllerde bulunurlar. İsmin hâlleri
ismin diğer kelimelerle münasebeti
sırasında içinde bulunduğu durumlardır.

Bu hâl ismin, karşıladığı nesne ve Ev

Yalın hal kendisine tabi olan isim dışında hiçbir Araba
münasebet ifade etmeyen hâlidir. Kitap
İsimlerin başka bir unsura bağlı olmayan
normal teklik, çokluk ve iyelik şekilleri
yalın hâlleridir.

İlgi hali
O+nun
İsmin bir isimle ilgisi olduğunu,
+ın, +in, +un, +ün; vokalle Taş+ın (üstü)
kendisinden sonra gelen bir isme tabi
biten kelimelerden sonra -
Ev+in (yolu)
+nın, +nin, +nun, +nün bulunduğunu gösterir.

228
 İsmi kendisine tesir eden geçişli bir fiile Ev+i
Yapma/belirtme hali bağlayan hâldir. İsmin geçişli bir fiilin Oda+y+ı
+ı, +i, +u, +ü tesirinde olduğunu gösterir. Üzüm+ü

Kelime gruplarında ve cümlede fiilin

Yaklaşma hali
kendisine doğru yaklaştığını, Ağac+a
+a, +e yöneldiğini ifade etmek için isim datif Güneş+e
hâline sokulur. Fiilin istikametini Gökler+e
gösteren ve yaklaşma ifade eder.

Bulunma hali Fiilin cereyan ettiği yeri gösteren, Yol+da

bulunma ifade eden ektir. Ağaç+ta
+da, +de, +ta, +te
Başımız+da
Uzaklaşma/ayrılma hali Kelime gruplarında ve cümlede fiilin
gösterdiği hareketin kendisinden Ev+den
+dan, +den, +tan, +ten
uzaklaştığını ifade etmek için kullanılır. Ağaç+tan
Umumiyetle uzaklaşma ifade eden bir Yol+dan
ektir.

Vasıta hali Kelime gruplarında ve cümlelerde fiilin

kendisi vasıtası ile kendisinin iştiraki ile Yaya+n
+n veya kendisinin ifade ettiği zamanda Yaz+ı+n
yapıldığını göstermek için kullanılır. Ansız+ı+n
Vasıta eki fiilin ne ile nasıl, ne zaman
yapıldığını ifade etmek için isme
getirilen ektir.

Eşitlik eki Kelime gruplarında ve cümlede fiilin

nasıl ve ne şekilde olduğunu veya İnsan+ca
+ca, +ce, +ça, +çe yapıldığını, fiilin oluş veya yapılış İyi+ce
tarzını ifade etmek için isim eşitlik Yavaş+ça
hâline girer. Yani isim, fiilin kendisi
gibi, kendisine benzer bir şekilde
cereyan ettiğini göstermek için eşitlik
hâlini alır.

229
 Yön ekleri Kelime gruplarında ve cümlede fiilin İç+eri
+ra, +re, +arı, +eri
kendi yönünde yapıldığını göstermek Dış+arı
için kullanılır. Yani yön ekleri fiilin Son+ra
cereyan ettiği yönü gösterir.

d) Soru eki Soru eki ismin soru şeklini yapan çekim Küçük mü?
ekidir. Soru eki ismi daima fiile Çocuğun mu?
+mı, +mi, +mu, +mü bağlayan bir ektir. Taş mı?

12.5.2. Fiil Çekim Ekleri

Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini
ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler. ‘‘Çekimli fiil şekle, zamana, şahsa bağlanmış bir
hareketi karşılayan kelimedir’’ (Ergin, 2009: 281). Fiil çekim eklerini umumiyetle 2 temel
grupta sınıflandırılır.

a) Bildirme kipleri

 Geniş Zaman

 Şimdiki Zaman

 Görülen Geçmiş Zaman

 Öğrenilen Geçmiş Zaman

 Gelecek Zaman

b) Tasarlama kipleri

 Şart kipi

 İstek kipi

 Gereklik kipi

 Emir kipi

230
 FİİL ÇEKİM EKLERİ
a) Bildirme Kipleri
Bildirme Kipleri Ek İşlev Örnek

Bu ekler fiilin geniş zamanda Açıl-ı-r

ortaya çıktığını veya çıkacağını Başla-r
bildirirler. Geniş zaman eklerinin
Geniş Zaman -r, -ar, -er asıl işlevi “her zaman”ı ifade Düş-er
etmektedir.

Bu ek hareketin şimdiki zamanda Başlıyor

ortaya çıktığını bildirir. Belirli bir Gidiyor
zaman gösteren kesin bir bildirme
Şimdiki Zaman -yor ekidir. Alıyor

Bu ek hareketin görülen geçmiş

zamanda ortaya çıktığını haber Sev-di
veren bir şekil ve zaman ekidir. Bu
ekin ifade ettiği zamana görülen Al-dı-m
Görülen Geçmiş -dı, -di, -du, - geçmiş zaman dememizin sebebi Git-ti-m
Zaman dü, -tı, -ti, -tu, - hareketin geçmiş zamanda,
tü konuşanın gözü önünde yapılmış
olmasıdır.

Bu ek görülmeyen geçmiş
zamanda yapılan bir hareketi haber
veren şekil ve zaman ekidir.
Görülmeyen geçmiş zamanda Yaz-mış-ım
Öğrenilen Geçmiş -mış, -miş, - yapılan hareket demek geçmişte Gel-miş-sin
Zaman muş, -müş olan ve konuşanın, o hareketi
Al-mış
bildirenin önünde cereyan
etmeyen hareket demektir.

Bu ekler de hem şekil, hem zaman

ifade eden eklerdir. Şekil olarak Yap-acağ-ım
bildirme, zaman olarak da gelecek
Gelecek Zaman -acak, -ecek. zaman ifade ederler. Yani bu ekler Al-acak
hareketin gelecek zamanda Gel-ecek
olacağını bildirirler.

231
b) Tasarlama Kipleri

Hareketin şart şeklinde Al-sa-m

tasarlandığını, şart olarak Gel-se-n
Şart eki -sa, -se
düşünüldüğünü anlatmak için fiil
kök ve gövdelerine şart eki eklenir. Ol-sa-m
Tasarlanan hareketin istendiğini Konuşalım
gösterir, istek şeklinde bir Çağırayım
İstek eki -a, -e
tasarlama ifade eder, dilek bildirir.
Geleyim
Tasarlanan hareketin gerekliliğini Yapmalısın
gösterir; gerekli olan, gereklik
Gereklilik eki Çalışmalıyım
şekline bürünen bir tasarlama ifade
-malı, -meli eder. Yazmalısın

Teklik
1. Şahıs: -ayım,
-eyim Bu ekler tasarlanan hareketi emir
2. Şahıs: — şeklinde ifade eder, hareketin Dur-ayım
3. Şahıs: -sın, - emirle yapılmasına işaret ederler. Dur
sin, -sun. –sün
Dur-sun
Çokluk
Emir eki Dur-alım
1. Şahıs: -alım,
-elim Dur-un

2. Şahıs: -ın, - Dur-sunlar

in, -un, -ün -
ınız, -iniz, -
unuz, -ünüz
3. Şahıs: -
sınlar, -sinler, -
sunlar, -sünler

232
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Türkçe, Ana Altay dilinden türemiştir. Ana Altay dili 8000 yıl önce parçalanmıştır.
Dolayısıyla Türkçe 8000 yıllık bir dildir. Bu köklü dil, köken bakımından Ural - Altay
dillerinin Altay koluna mensup, eklemeli bir dildir.

Türkiye Türkçesi Anadolu’yu fetheden Selçukluları ve 3 kıtaya yayılan Osmanlıları

kuran Oğuz Türklerinin dilinden inkişaf etmiş bir dildir. Türkçe 13. yüzyıldan 1928’teki Harf
Devrimi’ne kadar Arap harfleri yazılmıştır. Harf Devrimi’nden sonra da Latin asılı yeni alfabe
ile yazılmaktadır.

Sondan eklemeli bir dil olan Türkçe yeni kavram oluşturma, kavramlara karşılık bulma
ve kavram alanını genişletme konusunda oldukça işlek bir dildir. Türkçe bu yönüyle hem felsefî
hem de bilimsel çalışmaların yapılabileceği oldukça zengin bir dildir. Bu yönüyle tarihten
günümüze Türkçe ile sayısız eser ortaya konulmuş ve konulmaya da devam edecektir.

Yapım ekleri, eklendikleri kök ve gövdelerin manalarında değişiklik yaparlar. Yapım

eki ile meydana getirilen bir kelime gövdesi, kendisinden türediği kök veya gövde ile uzak
yakın bir ilgisi olmakla beraber ondan ayrı ve yeni bir mana taşır.

Çekim ekleri, eklendikleri sözcüklerde biçimsel değişiklikler meydana getirirler. Ancak

anlamsal açıdan hiçbir değişikliğe yol açmazlar. Yani çekim ekleri eklendiği sözcüğe yeni bir
anlam kazandırmaz, sözcüğün kök ve gövdesine işleklik kazandırırlar.

233
 Kaynakça

_____ (2010) En Eski Türkçe’nin İzlerinde, İstanbul, Simurg.

Akar, Ali (2005) Türk Dili Tarihi, İstanbul, Ötüken Neşriyat.

Aksan, Doğan (2003), Türkçenin Gücü, İstanbul, Bilgi Yayınevi

Banguoğlu, Tahsin (2007), Türkçenin Grameri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Buran, Ahmet ve Tulum, M. Mahur (2011) Çağdaş Türk Yazı Dilleri, Eskişehir,
Anadolu Üniversitesi.

Ercilasun, Ahmet B. (2004) Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara,
Akçağ Yayınları.

Ergin, Muharrem (2009) Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Basın Yayın

Pilancı, Hülya (2010) Türk Dili, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları.

234
13. ANLAM

235
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz

13.1. Temel Anlam

13.2. Yan Anlam

13.3. Mecaz Anlam

13.3.1. Deyim Aktarması

13.3.1.1. İnsandan Doğaya Aktarma

13.3.1.2. Doğadan İnsana Aktarma

13.3.1.3. Doğadaki Nesneler Arasında Aktarma

13.3.1.4. Somutlaştırma

13.3.1.5. Duyular Arasında Aktarma

13.3.2. Ad Aktarması

13.4. Çağrışımsal Anlam

13.5. Anlambilim

13.6. Bağlam

13.6.1. Sözel Bağlam

13.6.2. Toplumsal bağlam

13.7. Eş Seslilik

13.8. Çok Anlamlılık

13.9. Eş Anlamlılık

13.10. Zıt Anlamlılık

13.11. Anlam Olayları

13.11.1. Anlam Daralması

13.11.2. Anlam Genişlemesi

13.11.3. Genelleşme

13.11.4. Anlam İyileşmesi

13.11.5. Anlam Kötüleşmesi

13.11.6. Anlam Kayması

236
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Anlam ve bağlam kavramlarını kısaca açıklayınız.

2) Deyim aktarmasını örneklerle açıklayınız.

3) Anlam daralması nasıl olur? Kısaca açıklayınız.

4) Anlambilim hakkında kısaca bilgi veriniz.

5) Saussure’nin dil ve söz ayrımı hakkında bilgi veriniz.

237
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Anlamın Tanımı Anlamın ne olduğu Literatür bilgisi ve

hakkında bilgi edinir. örneklerle kavratılır.

Anlam Bilimin Tanımı Anlambilimi kavrar. Literatür bilgisi ve

örneklerle kavratılır.

Anlamın Türleri Anlam türlerini örneklerle Anlam türlerini

öğrenir. örneklendirme yoluyla
kavratılır.

Anlam Olayları Anlam olaylarını örnekleri Anlam olaylarını

ile kavrar. örneklendirme yoluyla
kavratılır.

238
 Anahtar Kavramlar

 Anlam

 Anlambilim

 Anlam olayları

 Türkçenin anlamı

239
 Giriş

En geniş tanımıyla anlam, dilde birer gösterge niteliğiyle yer alan, insanın dünya
bilgisine dayalı birtakım belirleyicileri bulunan sözcüklerin belli bir bağlam ve belli bir konu
içinde ilettikleri kavram olarak tanımlanmaktadır (Aksan, 2009: 48.). Sözcüğün anlamı onun
dil içindeki kullanımıdır. Bir başka deyişle anlam, sözcüklerin içinde bulunduğu bağlama ve
onun üretildiği art alana bağlı olarak oluşmaktadır.

Anlam, ek, sözcük, cümle gibi dil ögelerinin zihinde uyandırdığı izlenim ve tasarım
(Hengirmen, 1999: 26.), bir sözden, bir davranış veya olgudan anlaşılan şey, bunların
hatırlattığı düşünce veya nesne, manadır. Sözcüğün söz içindeki diğer ögelerle bağlantılı olarak
zihinde yarattığı kavramlardan her biridir (Korkmaz, 1992: 8.). Berke Vardar (Vardar, 1998:
2.), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü’nde, “anlamı dil içi bağıntıların yanı sıra bağlam
belirler” demektedir. Anlam, bir sözcüğün içinde bulunduğu metindeki diğer ögelerle girdiği
etkileşime göre şekillendiğinden, sözcüklerin içinde bulundukları bağlam kadar anlamları
vardır.

Bir sözcüğün anlamı, kullanıldığı kültüre, o sözcüğü kullanan bireylerin bilişsel

özgeçmişlerine, en önemlisi de içinde bulunduğu bağlama göre değişiklik gösterebilir. Dili
oluşturan sözcükler farklı kuruluşlar içinde bulunabildikleri gibi, değişik etkenlerle değişik
anlamlar kazanabilmektedir (Aksan, 1994: 119). Bir sözcüğü ya da cümleyi bağlamdan ayrı
değerlendirmek mümkün değildir. Örneğin, “On dakika sonra orada olacağım.” cümlesini
okuyan birey bu cümledeki tüm kelimelerin anlamını bilmesine rağmen, bu mesajı
anlamlandıramaz. Çünkü “on dakika sonra” iletiyi yazanın yazdığı andan sonraki on dakika
mıdır yoksa alıcının okuduğu andan itibaren on dakika mıdır? Orası ise belirsizdir. Yine aynı
şekilde “Ona bunu soracağım.” cümlesi bağlamdan kopuk düşünüldüğünde alıcı için bir şey
ifade etmez. Bu cümle konu hakkında bilgisi olan birine danışmak anlamında kullanılabileceği
gibi, tehdit anlamı da taşımaktadır. Konuşma esnasında bu anlamı çıkarmak bağlamı bilmekle
mümkün olurken, yazılı anlatımda ise cümlemin sonuna konulacak ünlem işareti bu cümlenin
tehdit anlamı içerdiğini gösterecektir.

Kelimelerin ve cümlelerin anlamı, içinde bulundukları bağlama göre değişiklik

göstermesine rağmen, metnin ise bir tek anlamı vardır. Anlam metnin içinde, metinle oluşur.
Nasıl yazar metni yazarken oluşturursa, okur da okuma sürecinde kendi çabasıyla anlamı
yaratır. Anlamın değişik yüzleri ve katmanları, çeşitli okuma yöntemleriyle sergilenebilir
(Kıran ve Kıran 2007: 15). Bu okuma yöntemlerinden biri de anlambilimsel okumalardır.

240
 13.1. Temel Anlam

Bir sözcük söylendiğinde zihnimizde canlanan ilk anlama temel anlam denilmektedir.
“Anlambilim açısından biz dünyadaki nesnelere, adlandırılan şeylere gönderge (referent)
diyoruz. Eğer belli bir bağlam ve konu içinde olmaksızın tek tek sözcüklerden yola çıkarak
örneğin bir kedi, bir çiçek, bir balık göstergelerini ele alacak olursak bunlar söylendiğinde ya
da yazılı olarak önümüze geldiğinde zihnimizde bir tasarım, bir görüntü oluşturdukları görülür
ki bu görüntüler köpek, ot ya da kuş göstergelerinden bütün bütün farklıdır. İşte biz, örneğin
kedi sözcüğü söylendiğinde zihnimizde beliren bu tasarıma temel anlam adını veriyoruz.”
(Aksan, 1997: 50.) Literatürde ilk anlam, düz anlam, gerçek anlam gibi adlandırmalar da bu
kavram için kullanılmaktadır.

1. Çocuk elini incitti.

2. Masanın camı kırıldı.

3. Herkes evin kedisini beğendi.

1 numaralı örnekteki el kelimesi insan organlarından birinin adı; 2 numaralı örnekteki

cam ince bir nesnenin adı ve 3 numaralı örnekteki kedi ise evcil bir hayvanın adıdır. Her üç
örnekteki italik olarak yazılan kelimeler gerçek anlamında yani insan zihninde canlanan ilk
anlamında kullanılmıştır.

13.2. Yan Anlam

Dünya üzerindeki bütün dillerde kelimeler birden fazla anlama sahip olabilirler. Bu
duruma literatürde çok anlamlılık da denmektedir (Aksan, 1997: 58.). Dildeki sözcükler temel
anlamlarının yanında, temel anlamlarıyla ilgili olan fakat temel anlamlarının dışında kalan yeni
anlamlar kazanmışlarsa buna yan anlam denilmektedir.

Yan anlamın oluşması, “insanoğlunun kavramları kimi zaman daha etkili, daha somut,
daha kolay biçimde dile getirebilmek için, aralarında biçim, işlev, amaç ilişkisi ve yakınlığı
bulunan başka kavramlara dayanarak açıklamak istemesinden kaynaklanır; zaman zaman
benzetmeli, nükteli anlatım eğilimini de içerir.” (Aksan, 1997: 58.)

Örneğin ağız kelimesi insanın bir organına verilen addır. Aşağıdaki örnekte ise buradan
benzetme yoluyla yan anlamda kullanılmıştır.

Ahmet yol ağzında otobüs bekliyor.

13.3. Mecaz Anlam

Bir sözcüğün ilgi veya benzetme yoluyla gerçek ve yan anlamı dışında kullanılmasına
verilen addır. Mecaz anlam kazanan sözcük genellikle soyut bir anlama taşır. Literatürde
değişmece ve uzak anlam olarak da adlandırılmaktadır.

241
 Mecaz anlamı deyim aktarması ve ad aktarması olarak iki başlık altında incelemek
gerekmektedir.

13.3.1. Deyim Aktarması

Dünya üzerindeki her dilde, aktarmaların en yaygın olan türüdür (Aksan, 1997: 62.).
Deyim aktarması da beş başlık altında incelenmektedir:

13.3.1.1. İnsandan Doğaya Aktarma

İnsandaki organların veya vücut bölümlerinin adlarının doğadaki nesnelere aktarılarak

yeni anlamlar kazanması olayına verilen addır (Aksan, 1997: 64.).

Örneğin Türkçedeki baş sözcüğü dağ başı, köprü başı, çıban başı gibi yan anlamlarda
da kullanılır. Burada insan vücudundaki baş doğadaki nesneler içinde kullanılarak anlamını
genişletmiştir.

13.3.1.2. Doğadan İnsana Aktarma

Doğada bulunan nesne adlarının ve sıfatların insan için kullanılmasına verilen addır
(Aksan, 1997: 65.).

“Kiraz dudaklı” örneğinde doğada bulunan bir meyve olan kiraz insanın bir organını
tasvir etmek için kullanılmıştır.

13.3.1.3. Doğadaki Nesneler Arasında Aktarma

Tıpkı doğadaki nesne adlarının insanlara aktarılması gibi doğadaki varlıklar arasında da
yapılan aktarmalara verilen addır. Bazı bitkilere benzerliklerinden dolayı verilen keçiboynuzu,
kuşburnu, turnagagası gibi adlar ve kimi hayvanlara karatavuk, kırlangıçbalığı denmesi bu
türün örnekleridir (Aksan, 1997: 66.). Bitkilere veya hayvanlara bu adların verilmesi adı verilen
nesneye olan benzerliklerinden kaynaklanmaktadır.

13.3.1.4. Somutlaştırma

Soyut kavramların çeşitli durum, davranış ve duyguların somut göstergelerle dile

getirilmesine verilen addır (Aksan, 1997: 66-67.). Mesela ezmek eyleminin Türkçe sözlükte
temel anlamı “Üstüne basarak veya bir şey arasında sıkıştırarak yassılaştırmak, biçimini
değiştirmek” şeklinde geçmektedir. “Çocuğu okulda çok eziyorlar” cümlesinde ise ezmek
anlamı “yenmek, sindirmek, sıkıntı vermek” anlamlarında kullanılmaktadır. Burada kavram
somutlaştırılarak anlatılmaktadır.

242
 13.3.1.5. Duyular Arasında Aktarma

“Farklı duyu alanlarına ait kavramların bir araya getirilerek canlı bir anlatım
sağlamasına” verilen addır (Aksan, 1997: 68.). Dokunma duyusuyla ilgili olan sıcak sıfatının
duyma duyusuyla ilgili olan ses, görme duyusuyla ilgili olan bakış kelimeleriyle birlikte
kullanılması bu konuya örnek olarak gösterilebilir.

13.3.2. Ad Aktarması

Divan edebiyatında kullanılan mecaz-ı mürsel sanatına denk gelen anlatımı

kolaylaştıran ve ona güç katan aktarmalara verilen addır (Aksan, 1997: 69.). Bu söz sanatında
anlatılmak istenen kavram kullanılmadan o kavramın ifade edilmesi amaçlanmaktadır. Mesela
hamileler için yüklü, ağır ayak ya da iki canlı kavramlarının kullanılması ad aktarmasına örnek
olarak verilebilir.

Ad aktarması 1. Bütün Yerine Parçanın Anılması ve 1. Parça Yerine Bütünün Anılması

şeklinde iki ana başlıkta toplanmaktadır.

Birincisinde bütün anlatmak üzere nesnenin parçası kullanılır. Televizyon için ekranın
kullanılması gibi. İkincisinde ise nesnenin bütününün onun parçası olarak kullanılır. Dün
Galatarasay’ın maçını izledik yerine dün Galatasaray’ı izledik şeklinin kullanılması gibi.

13.4. Çağrışımsal Anlam

Yazılı veya sözlü bir metinle karşılaştığımız zaman kelimelerin sadece sözlük anlamları
üzerinden gitmek bize onların “kavramsal anlamlarını” verecektir. Oysa kişilerin kendilerine
has deneyimleri sonucunda oluşan birikimleriyle her bir kelimenin onlar için ifade ettiği anlam
farklılaşacaktır. İşte burada “çağrışımsal anlam” ortaya çıkmaktadır. “Kar” sözcüğü TDK
sözlüğünde şu şekilde tanımlanmaktadır:

Havada beyaz ve hafif billurlar biçiminde donarak yağan su buharı.

Senenin çoğunluğunda yaşadığı yerde kar bulunan biriyle, devamlı kar görmeyen bir
kişinin kar nesnesine yükledikleri anlam tamamen farklı olacaktır. Adana’da yaşayan biri için
kar çok nadir gördüğü ve sadece aşağıya inip kartopu oynayacağı, eğleneceği bir nesneyken;
doğuda bir dağ köyünde yaşayan biri içinse, kapanan yollar, çaresizlik ve evlerine tıkanma
anlamlarına gelecektir. Bu verdiğimiz örnekte kar nesnesinin kişiler üzerinde değişik anlamlar
yüklenmesinin nedeni içinde bulundukları şartlardır. Onların bu nesneye bakış açılarını bu
şartlar belirler. İçinde bulunulan şartları dilbilimsel bir terimle çağrışımsal anlamla karşılamak
mümkündür.

Çağrışımsal anlamın sınırlarını bulmak, dil nasıl sınırlı sayıda sesle sınırsız sayıda
anlama ulaşabiliyorsa, çağrışımsal anlamın ölçümünü yapmak da bu kıstas doğrusunda
imkânsızdır. Kelimelerin çağrışımsal anlamları üzerine yapılacak bilimsel çalışmalar ise sadece
tahmini bir sonuçtan öteye gitmeyecektir.

243
 Çağrışımsal anlamın oluşabilmesi toplumsal deneyimlerin, ortak paylaşımların ve buna
benzer dinamiklerin oluşması gerekmektedir.

Ünlü İsveçli dilbilimci Saussure dili “langue” ve “parole” şeklinde iki ana gruba
ayırmaktadır. “langue” dilin genel kurallar sistemiyken, “parole” da kişiye özel, o belirli dilin
kullanımı olarak tanımlanabilir. Saussure’un kullandığı “parole” kavramı daha çok bireysel
kullanımı temel aldığından burada bağlam ya da “çağrışımsal anlam” ön plana çıkmaktadır.
Bireyler kelimelerden başlayıp daha karmaşık cümle yapılarını kullanırken onlara anlam
yükleme işlevini, daha önce de değindiğimiz toplumsal ve bireysel altyapılarıyla
gerçekleştirirler. Her bir yazarın nasıl kendine has bir “parmak izi” (üslubu) varsa, her bir
bireyin de kendine has bir dili kullanma mekanizması mevcuttur. Bundan dolayı toplum içinde
edinilen tecrübeler ve kişilerin arka planları çağrışımsal anlamı şekillendirir. Yine aynı şekilde
karşıdaki kişiyi anlayabilmek için de ya da onun kelime veya cümleye yüklediği anlamı
çözebilmek için ortak bir paydanın olması gerekir. Burada anlamı çözebilmekten kasıt,
kavramsal anlamın dışında kelimelere yüklenen anlamın bilinebilmesidir. Dolayısıyla
kelimelerin anlamlarının çeşitlenebilmesi, eş sesliliğin oluşabilmesi, kavramsal anlamına ek
olarak dil kullanıcıları tarafından yeni anlamlar yüklenmesi ve bu yüklenilen anlamın aynı dili
kullanan diğer bireyler tarafından kabul görmesiyle mümkün olmuştur.

13.5. Anlambilim

Terim olarak ilk defa 1883’te Fransız dilbilimcisi Michel Breal tarafından kullanılan
anlambilim, dilbilimin anlamı inceleyen koludur. Anlambilim, göstergenin gösterilen
bölümünü ya da içeriği eşsüremli ve artsüremli açılardan (Vardar, 1998:20.), dilin anlam
yönünü öne çıkararak inceleyen dilbilim dalıdır (Hengirmen, 1999: 27.). Genellikle kavram,
anlam, çok anlamlılık, eş anlamlılık, zıt anlamlılık, anlam daralması, anlam genişlemesi,
bağlam, anlam değişmeleri gibi konular üzerinde duran dilbilim dalıdır. (Aksan, 1997: 12)

Bir dilde anlamla ilgili her şey, anlambiliminin alanına girer. Pierre Guiraud’e göre
anlambilim, gösteren ile gösterilen arasındaki ilişkileri, gösterilendeki değişim ve oynamaları,
dilsel yapıların anlamsal yönden ortaya koyduğu çeşitli olguları inceler (Guiraud, 1999:7).
Mecz’e göre ise, anlambilimin konusu, dillere özgü anlamlamaların ve bunların kuramsal
düzenleminin betimlenmesidir (Mecz, 1998: 6.).

Dilbilimin diğer alt dalları seslerden başlayarak kelime ve cümle oluşumlarını belirli
kurallar çerçevesinde inceler. Yani bir nevi dili oluşturan bütün bileşenlerin gerçeklerini
ararken anlambilim insanların kelimeleri kullanarak nasıl bir anlam oluşturdukları meselesi
üzerine yoğunlaşır (Silver, 2005: 156.). “Okula gitmiyor musun?” cümlesi söz-eylem kuramına
(Speech Act Theory) göre ilk bakışta karşımızdakine okula gidip gitmeyeceği sorusunun
sorulmasıdır. Ama bu sözü bir ebeveyn çocuğuna söylediğinde “ne oturuyorsun haydi okula”
şeklinde bir nevi azarlama söz konusudur. Dolaylı söylem (Indirect Speech) dediğimiz olgu ise
burada ortaya çıkmaktadır. Bu soru cümlesinin dolaylı yoldan bu anlama gelip gelmediğini ise
içinde bulunulan bağlamdan çıkartmak mümkün olacaktır.

244
 13.6. Bağlam

Bağlamın tam olarak ne olduğu üzerine kesin ve net bir tanım yapmak, bağlamın
kullanım alanı sınırsız olduğu için çok da mümkün değildir. Jonathan Culler’in de dediği gibi
anlam bağlam bağımlıdır, bağlam ise sınırsızdır (Culler, 1981: 124). Metinde kelimelerin söz
dizimsel olarak doğru bir şekilde dizilmesinin vereceği anlamın yanında; sözü söyleyenin
(konuşan) ve duyanın bu konuşma esnasında içinde bulundukları durum, aldıkları eğitim,
toplumsal statüleri, cinsiyetleri, bilgi birikimleri, konuşmanın öncesi, konuşma esnasında
kullanılan mimikler gibi birçok etken (Strazny, 1998: 237.) o konuşmanın anlamını belirlemede
önemli bir rol oynamaktadır.

En yalın tanımıyla bağlam, bir sözcükten, söz öbeğinden ya da bir sözce ya da bir
metinden önce ve sonraki durumdur. Bağlam, bir sözcüğün anlamının anlaşılmasına yardımcı
olur. Kimi durumlarda bağlam, içinde dilsel birimlerin kullanıldığı daha geniş bir toplumsal
durumdur. Kıran’a göre bağlam, bir dil göstergesini çevreleyen, ondan önce ve sonra gelen
birçok durumda söz konusu göstergeyi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen gösterge
ya da göstergelerdir (Kıran ve Kıran, 2007: 385).

Kelimeler de tıpkı cümlelerde olduğu gibi içinde bulunulan bağlama göre

anlamlandırılabilmektedir. Özellikle edebî eserlerde yazarlar kendi yaratıcılıklarıyla kelimelere
de sözlük anlamlarından daha farklı anlamlar yükleyebilmektedirler. Kelimelerin geldikleri
anlamı çıkarmak sadece sesler ve şekillere bakarak değil, kullanıldıkları durumlarla bağlantı
kurularak yapılmalıdır (Silver, 2005: 156). Aksi takdirde kelimelerin geçtikleri metinleri tam
olarak anlamlandırmak pek de mümkün olmayacaktır. Edimbilim (pragmatics) de kelimeleri ve
cümleleri içinde bulunulan bağlamla birlikte incelenmesi bilimidir.

13.6.1. Sözel Bağlam

Bir metne ya da bir anlatımın konuşmasına yani sözcük, cümle, söz-eyleme gönderme
yapar.

13.6.2. Toplumsal bağlam

Sınıf, cinsiyet gibi toplumsal değişkelere göre tanımlanır.

13.7. Eş Seslilik

Yazılışları ve söylenişleri aynı olmakla birlikte anlamları farklı olan sözcüklere verilen
addır. Literatürde eş adlılık olarak adlandırılmaktadır (Kıran ve Kıran, 2010: 249).

Yüz: 100 sayısı

Yüz: Surat

Yaz: Mevsim

245
 Yaz: Yazma eylemi

Kara: Siyah renk

Kara: Toprak Pparçası

13.8. Çok Anlamlılık

Başlangıçta tek bir kavramın simgesi olan göstergenin yeni kavramları da anlatması
olayına verilen addır (Aksan, 1997: 70).

Çok anlamlılıkta gösterge temel anlamını yitirmeden yanına yeni anlamlar da

eklemektedir. Dil sözcüğü çok anlamlıdır:

1. Ağız boşluğunda, tatmaya, yutkunmaya, sesleri boğumlamaya yarayan etli, uzun,

hareketli organ, tat alma organı;

2. Birçok aletin uzun, yassı ve çoğu hareketli bölümleri;

3. Ayakkabı bağlarının ayağı rahatsız etmemesini sağlayan ve bağ altına rastlayan

saya parçası;

4. Makaraların ve bastikaların içine yerleştirilmiş olan, üzerinden geçirilen halatı

istenilen yöne çevirmeye yarayan, çevresi oluklu, küçük döner tekerlek;

5. Bazı üflemeli çalgılarda titreşerek ses çıkaran ince metal yaprak;

6. Anahtar. (TDK Türkçe Sözlük)

13.9. Eş Anlamlılık

İki ya da daha fazla sözcüğün tek bir anlama gönderme yapmasına verilen addır (Kıran
ve Kıran, 2010: 252.).

Siyah / Kara

Darılma / Küsmek / Gücenmek / Alınmak

Cemiyet / Toplum

Teklif / Öneri

13.10. Zıt Anlamlılık

İki kelimenin birbirinin karşıtı anlama sahip olmasına verilen addır (Aksan, 1997: 81-
82.). Literatürde karşıt anlamlılık ve ters anlamlılık olarak da adlandırılmaktadır.

Yüsek/Alçak

246
 İyi / Kötü

Açık / Kapalı

Sıcak / Soğuk

Başarılı / Başarısız

Sevimli / Sevimsiz

13.11. Anlam Olayları

13.11.1. Anlam Daralması

Genel bir anlamdan dar bir anlama geçme olayına verilen addır. Yani “bir göstergenin
önceden anlattığı nesne ya da devinimin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma”
gelmesine verilen addır (Aksan, 1997: 90). Bir başka deyişle kelimenin anlam alanının
daralması, sınırlandırılması olarak da tanımlanabilir.

Örneğin oğul sözcüğü Eski Türkçede hem erkek hem de kız çocuklarını anlatmak için
kullanılırken günümüzde sadece erkek çocuk için kullanılmaktadır. Oğul sözcüğünün anlam
alanında yer alan kız çocuğu kısmı zamanla ortadan kalkıp sadece erkek çocuğu anlatmak için
kullanılmıştır.

13.11.2. Anlam Genişlemesi

“Anlam kapsamı dar olan bir kelimenin zamanla ilgili bulunduğu kavram alanı içinde
yayılarak daha geniş, daha genel bir anlam kazanmasına” verilen addır (Korkmaz, 1992: 20).
Daha önce bahsettiğimiz Deyim Aktarmaları anlam genişlemesine yol açan en önemli
etkenlerdendir.

Örneğin alan sözcüğü “düz, açık ve geniş yer” anlamına gelirken şuanda “bir çalışma
çevresi anlamında da kullanılmaktadır:

“Ali spor muhabirliğinin her alanında çalışmış.”

13.11.3. Genelleşme

Birçok dilde görülen bu olay bir özel adın genelleşmesi sonucunda bir tür adına ya da
bir sıfata dönüşmesi hadisesidir (Aksan, 1997: 91). Mucit - icat, kaynak - ürün veya bir marka
adının o türün geneline yayılması olarak da adlandırılabilir.

247
 Örneğin dizel kelimesi muciti Alman Diesel’den gelmektedir. Bugün kağıt mendil için
kullandığımız selpak kelimesi de bir markanın adından genelleşerek o türün adı olmuştur.
Aşağıdaki tabloda genelleşme türleri örnekleriyle açıklanmıştır:16

Zeplin Konyak Don Kişot Selpak

Giyotin Şampanya Don Juan Sana

Jilet Kaşmir Lolita Pimapen

Dizel Fayans

Özel isimler Bölgelerin adı Kurgusal Marka adı

nesnelerin adı nesnelerin adı kahramanların nesnelerin adı
olmuştur. olmuştur. adları, bir sıfata olmuştur.
dönüşerek
insanların davranış
ve tutumlarını
yansıtır.

13.11.4. Anlam İyileşmesi

Bir kelimenin önceden taşıdığı anlama göre daha iyi bir anlam taşır hâle gelmesi
hadisesidir (Aksan, 1997: 91).

Örneğin yavuz kelimesi önceden hırsız anlamına gelirken şuan güçlü, çetin gibi olumlu
yönde anlamlara sahiptir.

13.11.5. Anlam Kötüleşmesi

Anlam iyileşmesi olayının tam tersi bir durumdur. Yani önceleri iyi anlama gelen
kelimenin zamanla kötü anlama geçmesi olayına verilen addır.

Örneğin Eski Türkçede kadın “kraliçe, hükümdar hanımı” anlamlarına gelirken

günümüzde “dişi cinsten erişkin insan” anlamına gelmektedir.

13.11.6. Anlam Kayması

Yeni bir anlam oluşturmak için sözcüklerin gerçek anlamlarından kayarak kalıplaşması
olayına verilen addır (Kıran ve Kıran, 2010: 263.).

Örneğin sobayı yakmak dizimindeki soba sözcüğü anlam kayması yoluyla sobanın
içerisinde yanan nesneleri belirtir hâle gelmiştir.

16
Tablo Kıran ve Kıran (2010: 263.)’dan bir başlık eklenerek alınmıştır.

248
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Anlam, dilde birer gösterge niteliğiyle yer alan, insanın dünya bilgisine dayalı birtakım
belirleyicileri bulunan sözcüklerin belli bir bağlam ve belli bir konu içinde ilettikleri kavram
olarak tanımlanmaktadır.

Anlambilim, göstergenin gösterilen bölümünü ya da içeriği eş süremli ve art süremli

açılardan, dilin anlam yönünü öne çıkararak inceleyen dilbilim dalıdır. Genellikle kavram,
anlam, çok anlamlılık, eş anlamlılık, zıt anlamlılık, anlam daralması, anlam genişlemesi,
bağlam, anlam değişmeleri gibi konular üzerinde duran dilbilim dalıdır.

Ayrıca bu bölümde anlam türlerini ve anlam olaylarını da örnekleriyle birlikte öğrendik.

249
 Kaynakça

Aksan, Doğan (1995) Anlambilim, İlgili Alanlar ve Türkçe1, TÖMER, s.16.

______ (2009) Anlambilim, Engin Yayın Evi, Ankara.

______ (1997) Anlambilim Anlambilimin Konuları ve Türk Anlambilimi, Ankara, s.12.

Crisytal, David (2008) A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell Publishing,

Oxford, 2008, s. 109; Hadumod Bussman, Routledge Dictionary of Language and Linguistics,
Routledge Publishing, New York.

Culler, Jonathan (1981), The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Decnstruction,

Cornell University Press.

Guirud, Pierre (1999) Anlambilim, (Çeviren: Berke Vardar), İstanbul: Multilingual.

Hengirmen, Mehmet (1999). Dil Bilgisi ve Dil Bilim Terimleri Sözlüğü, Engin
Yayınevi, Ankara.

KIRAN, Zeynel ve KIRAN, Ayşe (2007) Yazınsal Okuma Süreçleri, Seçkin Yayınları,
Ankara.

________ (2010) Dilbilime Giriş, Seçkin yayınları, Ankara.

Korkmaz, Zeynep (1992) Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.

Silver, Peter (2005) Working with Language.

Strazny, Philipp (2005) Encyclopedia of Linguistics,Taylor& Francis Group, New

York.

Tamba Mecz, Irene (1998) Anlambilim, (Çeviren: Necmettin Sevil), İstanbul: İletişim
Yayınları.

TDK, Güncel Türkçe Sözlük, 2011.

Vardar, Berke (1998) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi, İstanbul.

250
14. DİL İLİŞKİLERİ VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİNE
ETKİSİ

251
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

14.1. Dil İlişkileri

14.1.1. Bilgi Ödünçlemesi

14.1.2. Özenti Ödünçlemesi

14.1.3. Sözvarlığı Ödünçlemesi

14.1.4. Dilbilgisi Ödünçlemesi

14.2. Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi

14.2.1. Türkçe - Moğolca

14.2.2. Türkçe - Arapça - Farsça

14.2.3. Türkçe - Farsça

14.2.4. Türkçe - Arapça

14.3. Osmanlı Döneminde Türkçe

14.3.1. Türkçe - Ermenice

14.3.2. Türkçe - Yunanca

14.3.3. Türkçe ve Balkan Dilleri

14.4. Günümüz Türkçesi ve Dil İlişkileri

252
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Ödünçleme kavramı hakkında bilgi veriniz.

2) Türkçenin dünya dillerine etkisi hakkında bilgi veriniz.

3) Osmanlı döneminde Türkçenin dil ilişkileri hakkında bilgi veriniz.

4) Günümüz Türkçesi ve dil ilişkileri hakkında bilgi veriniz.

253
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Dilde Ödünçleme Dillerin nasıl ödünçlemeler Dillerin nasıl ödünçlemeler

yapabileceğini kavrar. yapabileceğini kavratılır.

Türkçenin Tarihî Seyri Türkçenin tarihî seyri Türkçenin tarihî seyri

İçerisinde Dil Ödünçlemeleri içerisinde dil içerisinde dil ödünçlemeleri
ödünçlemelerini kavrar. kavratılır.

Türkçenin Dünya Dillerine Türkçenin dünya dillerine Türkçenin dünya dillerine

Etkisi etkisini kavrar. etkisi kavratılır.

Osmanlı Döneminde Osmanlı döneminde Osmanlı döneminde

Türkçenin Özellikleri Türkçenin özelliklerini Türkçenin özellikleri
kavrar. kavratılır.

254
 Anahtar Kavramlar

 Dilde ödünçleme

 Türkçenin dünya dilleri arasındaki yeri

 Osmanlı döneminde Türkçe

255
 14.1. Dil İlişkileri

İnsan toplumlarının yaşama tarzı ve bilgi birikimi demek olan kültür, her toplumun
kendi üretimiyle zenginleşip geliştiği gibi, toplumlar arası ilişkiler sonucu kültür unsurlarının
değişimi yoluyla da gelişir ve zenginleşir. Toplumlar arası ilişkiler ise ticaret, savaş, eğitim,
din, edebiyat, mimari, müzik, tarım gibi alanlarda gerçekleşir ve bilgi veya nesnelerin değiş
tokuşuna yol açar.

Kültürdeki bu değişmeler, kültürün taşıyıcısı olan dile de yansır ve dilde değişmelere

yol açar.

Bir toplumun dili, yaşama biçimi ile yakından ilgilidir. Bir halkın yaşadığı coğrafya,
üretim-tüketim ilişkileri, iklim, komşu halklarla olan ilişkileri dilinin yapısı üzerinde derin izler
bırakır. Herhangi bir toplumun başlangıçta dilin söz varlığını kendi arasındaki uzlaşmalarla
belirlediği kabul edilse bile izole olmamış toplumların başka toplumlarla temasının dil üzerinde
etkisinin görüleceği açıktır. Bu etkileşme ne kadar farklı alanlarda ve uzun süre cereyan ederse
dil üzerindeki etkisi de o kadar geniş ve kalıcı olur. Dil etkileşmesinin sesbilgisi, yapıbilgisi,
sözdizimi ve kelime varlığı üzerinde izleri görülür. Bu temasın ve etkileşmenin tamamı dil
ilişkileri (language contacs) kavramı ile açıklanır ve izlenir.

Kültürel temas sonucu ortaya çıkan dil etkileşmesinin sonuçlarına ödünçleme

(borrowing) denir. Zamana yayılan bu temaslar sonucunda bir dilin kelime varlığına başka
dillerden alınmış kelimeler, tabirler, deyimler eklendiği gibi, dilbilgisi yapısına da eklemelerin
olduğu görülür. Mesela günümüz İngilizcesindeki economy kelimesi Latince yoluyla Eski
Yunanca oikonomia "ev idaresi" kelimesinden alınmıştır. İngilizcedeki they ve them zamirleri
ise Norveç dilinden alınmadır. Türkçe namaz, abdest, oruç gibi kelimeler Eski Farsçadan
alınmış, Arapça kahve kelimesi Türkçe üzerinden birçok dile (kahve kave, kava, cafe, coffie
vs.) girmiş; Türkçe dolma kelimesi komşu dillerin birçoğunda yer bulmuştur. Ödünçelemeler
sadece kelimelerle sınırlı değildir. Mesela Türkçe Hint-Avrupa dillerinin birleşik cümle
yapısını Sogdca ve Farsça üzerinden almış, bu yapının teşkilinde kullanılan ki edatı da
Türkçenin bir unsuru hâline gelmiştir. Batı Ermenicesinin sözdizimi bakımından
Özne+Yüklem+Tümleç yapısında iken Özne+Tümleç+Yüklem yapısında cümlelerin
görülmesi Türkçenin etkisiyle olmuştur:17

Tesi zthčunn or jerger i vraj carin Cari vra jergoy thrčuny tesa
(Gördüm kuşu öten ağaçta) (Ağaçta öten kuşu gördüm)

Ödünçlemeleri kültürel özelliklerine göre iki gruba ayırabiliriz:

1) Bilgi ödünçlemesi (cultural borrowings)

2) Özenti ödünçlemesi (prestige borrowings)

17
Günay Karaağaç, Türkçe VerintilerSözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008, s. XXXII.

256
 14.1.1. Bilgi Ödünçlemesi

Bazı alıntılar toplumlar arası bir bilgi alışverişi şeklinde gerçekleşir. Temas hâlinde olan
iki toplumdan A toplumunda olmayan “yeni bilgi” B toplumundan alındığında “yeni bilgi”nin
göstereni olan kelime de ödünçlenmiş olur. İnsan varlığının her alanıyla ilgili olabilen bu
kelimeler bilgi ödünçlemesi (cultural borrowings) olarak adlandırılır. Her türlü kültürel temasın
sonucunda diller karşılıklı olarak kelime alışverişinde bulunurlar. Türklerin İslâm dinine
geçtikleri yüzyıllarda aldıkları namaz, abdest, oruç gibi kelimeler bir bilgi ödünçlemesidir. Yine
Anadolu’da tarım ve denizcilikle ilgili pek çok Rumca (Yunanca) kelime Türkçeye girmiştir;
çünkü Türkler bu kelimelerin gösterdiği bilgiye sahip değildiler. Aynı şekilde Türkçeden birçok
kelime de Rumcaya (Yunancaya) girmiş ve bu karşılıklı alışveriş yüzyıllarca sürmüştür.

14.1.2. Özenti Ödünçlemesi

A dilinde karşılığı olan, alınması gerekmeyen kelime ve dil unsurlarının B diline

alınması genellikle yüksek veya üst kabul edilen bir kültür düzeyinden daha aşağıda veya zayıf
bir kültür düzeyine dil unsuru transferi şeklinde olur. Kültürel açıdan baskın, siyasi açıdan
yönetici durumunda bulunan bir üst kültüre özenme; üst kültürdeki yaşama biçimini taklit etme
arzusu bu gibi alıntıların asli sebebidir. Mesela Türkçede göz, baş gibi kelimeler varken
Farsçadan çeşm, ser gibi kelimelerin girmesi ise bir ihtiyaçtan çok taklide veya özentiye
dayandığı için özenti ödünçlemesi olarak değerlendirilebilir.

Ödünçlemeler, dilbilgisel nitelikleri bakımından iki ana grupta değerlendirilir:

1) Sözvarlığı ödünçlemesi (lexical borrowings)

2) Dilbilgisi ödünçlemesi (grammatical borrowings)

14.1.3. Sözvarlığı Ödünçlemesi

Bir dilden başka bir dile, bir lehçeden/ağızdan başka bir lehçeye/ağıza geçen sözlerden
ibarettir. Bunlar bilgi ödünçlemesi veya özenti ödünçlemesi olarak bir dile girmiş olabilirler.
Bilinen bütün dillerde başka dillerden girmiş sözvarlığı unsurları bulunmaktadır. Bu, evrensel
kültürün bütün beşeriyetin ortak ürünü olması ile ilgilidir. Fizik, matematik, tıp, botanik, din,
edebiyat, müzik gibi birçok bilgi alanıyla ilgili temel kavramlar toplumlar arasında dolaşmakta,
ufak tefek değişikliklerle birçok dünya dilinde yerini almaktadır. Bugün dünya üzerinde
kullanılan sayı sistemlerinin yaygın olarak Hint sayı sistemine dayandığını, bilinen pek çok yazı
sisteminin Fenike alfabesinden kaynaklandığını hatırlamak yeterlidir.

Kahve kelimesi muhtemelen Etiyopya’nın Kaffa bölgesinin adını taşımaktadır. Burada

yetişen kahve çekirdekleri Yemen’de bir ihraç ürününe dönüşmüş, zamanla Arapça kahva
kelimesi Türkçe Kahve yoluyla İtalyancaya caffe [kaffe] ve İtalyancadan da diğer Avrupa
dillerine geçmiştir. İngilizce coffee [kafi], Fransızca café [kaffi], Almanca kaffee, İspanyolca
café [kafe]. Aynı kelime Balkan dillerine yine Türkçe üzerinden girmiştir: Boşnakça kafe veya
kava, Yunanca kafes, Bulgarca kafe vs.

257
 Bir başka örnek olarak da atom kelimesi gösterilebilir. Eski Yunanca a+tomos
“bölünemez, parçalanamaz” anlamına gelen kelime 19. yüzyılın başlarından itibaren bir kimya
terimi olarak kullanılmaya başlamış ve bugün bütün dünya dillerinde yerini almıştır.

Yunancadaki pitta (düz, ince ekmek) kelimesi Türkiye Türkçesine pide şeklinde girmiş;
aynı kelime İtalyancanın bir şivesindeki pizza şekliyle Amerikan İngilizcesinde yer edinmiş ve
buradan bütün dünyaya yayılmıştır. Aynı kökten gelen pide ve pizza kelimeleri Türk
mutfağında birbirine rakip olmuşlardır.

14.1.4. Dilbilgisi Ödünçlemesi

Temasta bulunan A ve B dilleri dilbilgisinin her düzleminde birbiri üzerinde etki

yaratırlar. Sesbilgisi, şekil yapısı, sözdizimi ve anlambilgisi alanlarında karşılıklı alışverişler
olur. Türk dilinde esasen /j/ ses birimi yokken, Farsça ve Fransızca gibi dillerden alınan
kelimeler yoluyla bugün bu ses birimini taşıyan kelimeler Türkçede kullanılmaktadır: jâle,
jandarma, jeton vs.

Türkçe +CI +lIK, -IcI gibi biçimbirimleri Farsça, halk Arapçası, Ermenice, Rumca
(Yunanca) ve birçok Balkan dilindeki kelimelerde kullanılmaktadır. Türkçede Farsça ve
Arapçanın şekil unsurları kullanılmıştır. Bugünkü Türkçede de bu süreç devam etmektedir.
Yapılarını yanlış çözümleyerek de olsa alkolik kelimesi benzeterek türetilmiş işkolik, gezikolik
gibi kelimeler; otomatik kelimesine benzeterek yapılmış sayımatik, sıramatik gibi kelimeler
birer dilbilgisi ödünçlemesi sayılabilir.

Maşallah, inşallah, Allahu a’lem gibi Arapça cümlecikler Türkçede kendine yer
bulurken, Bayram mübarek, Allaha emanet gibi Türkçe cümlecikler de Boşnakçada kendine
yer bulmuştur.

Dil ilişkisi sonucu ortaya çıkan bu ödünçleme tipleri insan toplumları arasındaki kültürel
alışverişin ne kadar yoğun olduğunu gösteren belgelerdir. Gelişmiş kültür toplumları izole
olarak yaşamazlar ve kendi kültürlerini, dolayısıyla dillerini komşu dillerden derledikleri
unsurlarla zenginleştirirler. Bu ilişkiler çoğu zaman kültürel açıdan zengin ve üretken, siyasal
ve ticari açıdan baskın toplumlardan diğerlerine doğru bir akışa sahiptir. Ancak alışverişin
dengeli olduğu birçok durum olduğu gibi en zayıf kültür ve diller de komşularına her zaman
bazı kelimeler vermişlerdir.

14.2. Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi

Türk dili ile yazılı belgeler yaklaşık 1500 yıl öncesine; Göktürk Kağanlığı dönemine
uzanır. Ancak bundan önce de Türk dilinin uzun bir geçmişi olduğu komşu kültürlerin dillerinde
veya belgelerinde korunmuştur. Yazıyı bulan ve bu yazı sistemiyle bize hayli metin bırakan ilk
kültür Sümer kültürüdür. Bu kültürün diline ait metinlerin incelenmesi sonucu, Sümerce
olmadığı bilinen kelimelerden 168 kadarının Türkçe kökenli kelime olduğu tarihî ses
denklikleriyle ortaya konmuştur. (Kaynak: Osman Nedim Tuna, Sümer ve Türk Dillerinin
Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997). Mesela

258
dar- kelimesinin Türkçe yar- “ikiye ayırmak”, dib kelimesinin yip “ip”, gişig’in eşik “kapı”,
gud’un ud “öküz, sığır” olduğu anlaşılmıştır. Elbette bu kelimeler Türkçenin yaklaşık 3000-
4000 yıl öncesine ait “Ana Türkçe” veya “İlk Türkçe” dediğimiz dönemlerine ait olmalıdır.

Eski Türkçe adını verdiğimiz ve Türkçe yazılı metinlere dayanan dönemden başlayarak
bu güne kadar Türk halklarının ve Türk dilinin çok geniş bir coğrafyada, farklı topluluklar
hâlinde yerleşik veya hareketli olarak var olduklarını görürüz. Tarihî ve günümüzdeki
yerleşimleri bir araya getirdiğimizde Türk dilinin kuzeydoğu Sibirya’dan kuzey Hindistan’a,
Çin’in içlerinden bütün Orta Asya, Ön Asya, Anadolu, Yunanistan yarımadası ve Balkanları
içinde alarak Viyana önlerine, Deşt-i Kıpçak diye bilinen Kuzey Karadeniz düzlüklerinden İdil
ırmağı boyunda Moskova yakınlarına, Irak ve Arap yarımadası dâhil olmak üzere Mısır’dan
Fas’a kadar uzanan Kuzey Afrika topraklarına yayıldığını söyleyebiliriz. Bu çok geniş
coğrafyada yüzyıllar boyunca onlarca halkla iç içe yaşayan Türk dili, bu halkların dilinden
birçok kelime derlemiş ve birçok kelimeyi ve dil özelliğini de bu dillere kültürlere aktarmış,
taşımıştır.

Türkçenin yazılı olmadığı dönemlerde Sümerceyle olan ilişkilerinden yukarıda

bahsetmiştik. Yine yazılı dönem öncesinde ve sonrasında Fin-Ugor dilleriyle Türk dilleri
arasında temas ve alışveriş olduğu bilinmektedir.

Yazılı dönem öncesinde Samoyed diline giren yur “yüz” kelimesi, Türkçenin Batı Hun
kolundan alınma olduğu bilinmektedir.

Fincede Türkçe kökenli yüzden fazla kelime tespit edilmiştir: Fin. al “alt” < Türk. al
“ön”, paslikka < başlık, kasari < kazan, kussakka < kuşak vs.18

Aynı dil ailesinden Maricede de Türkçe kökenli kelimeler ve dilbilgisi unsurları vardır.
Marice, Türkçenin bir kolu olan Çuvaşçadan hem sözvarlığı unsurları almış, hem de sesbilgisi
ve şekilbilgisi açısından etkilenmiştir. (Kaynak = Oğuzhan Durmuş, “Çuvaş-Mari Dil
İlişkilerine Genel Bir Bakış I: (Çuvaşçanın Mariceye Etkisi)”, Türk Moğol Araştırmaları Prof.
Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, (Ed.) Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara
2012, s. 1-5.

Fin-Ugor grubunun Ugor dalına mensup olan Macarca ile Türkçenin ilişkileri hem çok
eski hem de çok zengindir. Türk. Arbagçı/arvışçı “büyücü” > Mac. Orvos “doktor”, ács “ağaç”,
bor “şarap”, iker “ikiz”, bocsan- “boşanmak, kurtulmak, affedilmek”, csavar “çevirmek” vs.
(Günay Karaağaç, Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yay. Ankara 2008, s. XXXV). Osmanlı
dönemindeki yoğun temaslar da Macarcada birçok Türkçe kelime bırakmıştır: basa “paşa”,
papucs “papuç”, kobak “kabak”, bicsak “bıçak”, kapu “kapı”, katrán “katran”, kavuk “kavuk”,
dalma “lahana dolması”, kurban “kurban”, penczere “pencere” vs. (Naciye Güngörmüş,
“Macarcadaki Türkçe Kökenli Sözcüklerde Anlam Değişmeleri ve Anlam Kaymaları”,

18
Ferah Öner – Mustafa Öner, “Fincede Türkçe Alıntılar”, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi (29-30 Nisan
2004), Akçağ Yayınları, Ankara 2004.

259
Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi (29-30 Nisan 2004), Akçağ Yayınları, Ankara 2004, 179-
200).

Yazının kullanılmaya başladığı dönem, ms.8.yüzyıldan itibaren, Türklerin daha

hareketli olduğu, yazılı metinler sayesinde kültürel ilişkilerinin daha ayrıntılı takip edilebildiği
bir dönemdir. 8.-10. Yüzyıllarda Türkçenin Çince, Soğdca, Toharca ve Moğolca gibi dillerle
olan teması daha ayrıntılı bilinmektedir.

En önemli metinler olan Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarının birer yüzlerinin Çince
olması, Türklerin Çince ile temaslarının derecesini göstermektedir. Türkçeye Çinceden giren
inci, mantı, çay, sin “mezar”, tayfun vs. gibi birçok kelime vardır. Çincedeki Türkçe
ödünçlemeleri tespit etmek ise Çin yazısının özelliğinden dolayı güç bir iştir. Son zamanlarda
yapılan bir araştırmada Çincede Türkçe kökenli veya Türkçe üzerinden geçmiş 300 kadar
kelime tespit edilmiştir. Bunların bir kısmı Hun döneminden girmiş kelime veya unvanlar, bir
kısmı ise sonraki dönemlerde girmiş kelimelerdir.

àiwūchì “Danışma bürosu” < Tü. Ayruçï; bā’érsī “pars” < Tü. Bars; àidēng nínglí “Ay
tanrısı” < Tü. aï-tängri; bùérhūtì “Kartal” < Tü. Bürküt; dēnglì “Gök, ilah” < Tü. Tängri; kèdūn
“Hatun, Hükümdar eşi” < Tü. Qatun; sū “Su” < Tü. Su; wūshākè “Küçük” < Tü. Ušaq vs.19

Türkçenin Orta Asya’da yoğun temas hâlinde olduğu diller arasında Soğdca, Toharca
Sanskritçe gibi Hint-Avrupa dil ailesine mensup dillerden bahsedilmelidir.

Uygur Türklerinin 8. Yüzyılın sonlarından itibaren Sogd alfabesini ve bu alfabeye

dayalı Uygur alfabesini kullandıkları görülür. Yeni girilen Maniheizm ve daha sonra Turfan
bölgesinde yayılan Budizm tesiriyle bu inanışların temel kitapları Türkçeye çevrilmiş, birçok
kavram Çince ve Sanstkritçeden Türkçeye geçmiştir. Soğdçanın uştmah “cennet” kelimesi
Türkçede uçmak olarak yüzyıllar boyunca yaşamış, sonra yerini cennet’e terk etmiştir. Yeni
“cehennem” anlamında kullanılan tamu kelimesi de Soğdcadan alınmış bir kelimeydi. Yunus
Emre’nin bir şiirinde şöyle geçer:

Yidi tamu sekiz uçmak her birinün vardur yolı

Hed bir yolda bin çârşû Allâh sana sundum elüm

Soğdcadan dilimize geçmiş bir başka kelime de kent’tir (< kend). Azerbaycan
Türkçesinde “köy” anlamında kullanılan kelime, Türkiye Türkçesinde Dil Devriminden sonra
şehir yerine kullanılmaya başlanmıştır.

Çanaç “korkak, gevşek”, çömerük “gözü az gören”, karşı “Han sarayı” gibi kelimeler
de Toharcadan Türkçeye geçmiştir.

19
Alimcan İnayet, “Doğrudan ve Dolaylı olarak Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine”, Türk
Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofTurkish World Studies, Cilt: VI, Sayı 1, Sayfa: 81-99, İzmir 2006.

260
 14.2.1. Türkçe - Moğolca

MoğolcaTürkçenin yoğun kültürel temas hâlinde olduğu dillerin başında Moğolca gelir.
Moğolca ile Türkçenin Altay dil ailesinin iki üyesi oldukları, dolayısıyla genetik olarak akraba
oldukları görüşü yaygındır. Bu görüşe karşı çıkan, bu iki dil arasındaki ortaklıkların iki
toplumun yüzyıllardır süren komşuluklarından kaynaklandığını iddia edenler de vardır.
Moğolca ile Türkçe arasında genetik akrabalık olsa bile, iki dil arasında yine kelime ve
dilbilgisel unsur alışverişi olmuştur. Göktürkçe ve Eski Uygurca döneminde son derece sınırlı
olan bu ödünçlemeler, 13. yüzyıldan itibaren Moğolların yayılmasıyla birlikte çoğalmıştır.

Bugünkü Türkçede kullanılan ağa, kaburga, karanu “karanlık”, kurultay, maral, nöker,
sadak, serin, sicim, tepsi gibi kelimeler Moğolcadan ödünçlemedir.

Asuru “çok, fazlasıyla”, basa “yine, tekrar”, tetürü “ama, bununla birlikte”turkaru
“daima, aralıksız” gibi edatlar Türkçeden alınma.20

Moğolca +lIG eki de Türkçeden alınma olup birçok kelimenin türetilmesinde

kullanılmıştır: noyanlıg, bayalig “refah”, bagaturlig “yiğitlik”, temürlig “demirli”, bökelig
“güçlü, sağlam”. Bu eki taşıyan doğrudan Türkçeden alınmış pekçok kelime vardır: çeçeglig
“çiçekli”, yimişlig “meyveli”, yarlık “ferman”, külüg “yiğit, kahraman”, kalkanlig “kalkanlı”,
tuglug “tuğlu”, kutlug “kutlu” vs. 21

“Moğolların Gizli Tarihi” isimli metinde geçen Türkçe ödünçlemelere birkaç örnek: al,
“kırmızı, al”, alaçuk “çadır”, oorçak “hırsız”, terme “bayram çadırı”, mung “keder, bun”22

Moğolca ve Türkçede birbirinin aynı veya fonetik olarak küçük farkları olan onlarca fiil
vardır: avla- “avlamak”, biti- / biçi- “yazmak” > biç- , bol- / ol- “olmak” > bol-, yarlıka-
“buyurmuk, emretmek” > carlıkla-, yasa- “yapmak, kurmak” > casa-, kon- “konaklamak” >
konu- “gecelemek”, sön- “sönmek, bitmek” > sönü- “sönmek, bitmek” vs.23

14.2.2. Türkçe - Arapça - Farsça

Türkler İslam kültür dairesine girmeleri, büyük Türk kitlelerinin Altay dağları ve
Moğolistan bozkırları olduğu kabul edilen ana yurtlarından Batıya doğru başlayan uzun göçleri
sürecinde gerçekleşmiş, karşılaşılan yeni diller, yeni yaşam koşulları ve İslamiyet’in öğretileri
Türk kültürü ve dili üzerinde çok derin ve silinmez değişimlere vesile olmuştur. İslamiyet,
Arapça konuşan bir toplumda başladı ve Kur’an’ın Arapça olması dolayısıyla Arapçayla
birlikte yeryüzüne yayıldı. Bu yayılma sonucunda İslam devletinin dili Arapça olmuş; Arapça
Mısır ve Kuzey Afrika örneğinde olduğu gibi birçok dili asimile etmiş veya kullanımını

20
Nicolas Poppe, “Türk Dili Kaynaklı Birkaç Moğolca Zarf Üzerine”, Çeviren: Hülya Savran, Prof. Dr.
Osman Nedim Tuna Armağanı, Malatya 1989, 143-150.
21
Even Hovdhaugen, “The Mongolian Suffix LIG and Its Turkic Origin”, Researches in Altaiç
Languages, Akademiai Kiado Budapest, 1975, s. 71-77.
22
V.İ. Rassadin, “Moğolların Gizli Tarihi’nde Türkçe Unsurlar”, Çevirenler: Reshide Adzhumerova –
Emine Atmaca, Dil Araştırmaları, Sayı: 6, Bahar 2010, s. 211-216.
23
A. Şcerbak, “Türk-Moğol Dil İlişkileri (Dillerin Birbirinden Etkilenme ve Birbirlerine Karışma Sorunu
Üzerine”, Manas Journal of Social Studies, sayı 25, 2011, s. 9-32.

261
sınırlandırmıştır. Türkler İslamiyet ile Maveraünnehir bölgesinde karşılaştıklarında Arapça
artık çok güçlü bir devlet, edebiyat ve bilim dili idi. Arapça hızla yayıldığı eski Pers
imparatorluğu bölgesinde Farsçayı sınırlı bir konuşma dili durumuna itmiş, hatta Farsça
unutulmaya başlamıştır.

Türkler de İslam kültür dairesine girdikten sonra Arapçanın yoğun etkisinde kalmışlar,
Soğd temelli Uygur yazısından büyük ölçüde Arap yazısına geçmişler; dinin temel kavramlarını
Arapçadan almaya başlamışlardır. Ancak, Müslüman Araplar, Türkleri askerî açıdan büyük bir
yenilgiye uğratamamışlar; bu ilişki denk kuvvetlerin zaman zaman karşıtlığı, zaman zamanda
ittifakı şeklinde sürmüş; Türkler kendi siyasi yapılarını kaybetmeden, Karahanlı devleti
yöneticilerinin Müslümanlığı seçmesiyle kitlesel olarak din değiştirmişlerdir. Bu sayede Türkçe
kendi bağımsızlığını korumuş, gerekli kültürel/dini unsurları almakla yetinmiştir. İlk Müslüman
Türk hakanından yaklaşık yüz yıl kadar sonra telif edilen Kutadgu Bilig isimli siyasetname,
İslam kültürünü ve felsefesini özümsemiş, yeteri kadar Arapça unsuru ödünçlemiş, ancak kendi
yapısını da korumuş bir dilin şaheseridir.

İlk Müslüman Türklerin bu yeni dini Farsça konuşanlardan öğrendiği söylenebilir.

İslamiyet’in temel dini kavramlarından olan salât yerine Far. namâz, vudû yerine Far. abdest,
savm yerine Eski Far. oruç.

Yüzyıllar boyunca Allah yerine tanrı (tanrı teala vs.), cennet yerine uçmak, cehennem
yerine tamu gibi kelimeler kullanılmıştır.

Farsçanın Türk sultanların himayesinde hızla bir edebiyat dili olarak dirilmesi sonucu
bütün Ön Asya’da Farsça bir edebiyat ve kültür dili olarak gelişmiş, yayılmıştır. Türk nüfusun
bu bölgede daha çok anadili Farsça olan halklarla yanyana yaşaması, İslam kültürüne ait
bilgilerin doğrudan Arapçadan değil de Farsçadan aktarılmasına yol açmış; birçok Arapça
sözvarlığı Farsçadaki biçimi ve anlamıyla Türkçeye geçmiştir. Bu aynı zamanda Farsça
kelimelerin de Türkçeye girmesi anlamına geliyordu. Farsçayla bu yakın temas sadece
sözvarlığını etkilememiş, Hint-Avrupa dillerine özgü birleşik cümle yapısının Türkçede
yayılmasına yol açmıştır.

Türkçe, kaynak dil olarak Arapça ve Farsçadan kelime devşirmeye 19. Yüzyılın sonuna
kadar devam etmiş; yüzlerce Arapça ve Farsça kelime, bu sefer Türkçede kazandıkları biçim
ve anlamlarıyla Balkan ve Avrupa dillerine geçmiştir.

Türklerin başlangıçta itibaren Ön Asya, Arabistan ve Kuzey Afrika bölgelerinde

yönetici olmaları, doğal bir sonuç olarak Türkçenin bu bölgedeki diller üzerinde etkile olmasına
yol açmıştır. Farsçada ve bilhassa konuşma Arapçasında bulunan binlerce kelime bu yoğun
etkileşimin sonucudur.

14.2.3. Türkçe - Farsça

Günümüz Farsçasında kullanılan yüzlerce Türkçe kelimeden birkaç örnek: beyrak

“bayrak”, başlok “başlık, şapka”, batlak “bataklık”, boşkab “yemek kabı, tencere”, kaşok
“kaşık”, olgu “örnek, nümune (< ülgü)”, omaç “bir tür yemek”, hacıyatmaz, yatakan “motor

262
piston yatağı”, yardankoli “sıradan kimse, avam (<yaradan kulu)”, yagî “serkeş, eşkıya”,
yaşmak “örtü”, yedek, yedek keşiden “yedek çekmek”, yeralmasi “yer elması”, yağma “yağma”
vs.

Farsçada sadece Türkçe sözvarlığı değil dilbilgisel unsurlar da yerleşmiştir. İsim yapma
eki +çi ile Farsçada türetilmiş pek çok kelime bugün de canlı olarak kullanılmaktadır: ahurçi
“hayvan bakıcısı, seyis”, aşçi “aşçı”, biçakçi, çapçi “matbaacı”, çörekçi “ekmekçi”postçi
“postacı”, dokkançi “dükkâncı”, şekarçi “avcı, şikârcı”, telefonçi “telefoncu” vs.

basme “basma işi, tab”, çekme “bir tür çizme”, sürme “sürme”

Türkçe sıfatfiil tabanları kerde, dâden gibi yardımcı fiili ile fiilleştirilir: agirlamişi
kerden “ağırlamak, saygı göstermek”, baglamişi kerden “bağlamak”, baş-kanat dâden
“desteklemek”, başlamişi kerden “başlamak”, küç dâden “çaba göstermek”, yulma kerden
“yolmak” vs. aliş değiş, aliş viriş “alış veriş”, bizek dûzek “bezek süs”, çakar çukur “çakır
çukur” vs.24

Türkçe, Farsça kelimelerin Balkan ve Avrupa dillerine taşınmasında da aracı olmuştur.

14.2.4. Türkçe - Arapça

Arapçadan Türkçeye yüzlerce kelime girmiştir. Bunların büyük bir kısmı bilgi
ödünçlemesi türünden din ve bilim alanına dair kelimelerdir. Medreselerde eğitimin Arapça
yapılması, ibadet dilinin Arapça olması Türkler ve bütün Müslüman aydınlar için Arapçayı
zorunlu hâle getirmiş, yüzlerce Arapça kelime ve tabir İslam medeniyetinin ortak unsurları
olarak diğer halkların diline yerleşmiştir.

Türklerle Arapların bin seneyi aşan kültürel temasları sonucunda elbette Türkçeden de
Arapçaya kelime ve tabirler girmiştir. Kur’an-ı Kerim’de geçen gasak ~ gassâk ( < Türk. Kusuk,
kusmuk), gulâm (< Türk. oğlan veya kulun), talâk (< Türk. tul, tulak “boşanmış”) gibi
kelimelerin Türkçe kökenli olduğu ileri sürülmüştür.25 Bunun dışında esasen sadece yazı dili
olarak kullanılan “Fasih Arapça”da çok fazla sayıda Türkçe kelime bulunmaz. “Ammi
Arapça”da, yani konuşma Arapçasında ise yüzlerce Türkçe kelime bulunmaktadır. Bunların
önemli bir kısmı maddi kültür unsurları, idari ve askerî terimler, günlük hayata dair tabirlerdir.

Halk Arapçasına sözvarlığı unsurları yanında dilbilgisi unsurları da girmiş, Türkçe

eklerle yeni kelimeler üretilmiştir.

Örnekler: açıg, aşşi “aşçı”, alay, alaşvareş “alışveriş”, altun “altın”, arabaji “arabacı”,
arkadaş, avantaci, ayag, bahşiş, baluk “balık”, baltaci “öncü, emir eri”, başağa, başşavuş “baş
çavuş”, bayrak, barakat varsen “bereket versin”, biçak “bıçak”, boyaci, cezme ~ cuzma
“çizme”, da’vaci “davacı”, demir, aczaçi “eczacı”, eldiven ~ ildiven “eldiven”, gecelik, gözlük

24
Mustafa Balcı, Türkçe-Farsça İlişkileri: Türkçenin Farsça Üzerindeki Etkilerine Dair Bir İnceleme”,
Çizgi Kitabevi 2014.
25
Halil Açıkgöz, “Kur’an’da Türkçe Kelime Var mı?”, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi (29-30 Nisan
2004), Akçağ Yayınları, Ankara 2004, 37-74.

263
~ kuzluk “gözlük”, gmarçi ~ cumrukşi “gümrükçü”, hişmâssa “hiç olmazsa”, saçak “saçak”,
sagsalim, sabrak “süpürge”, sinci tâk “Süngü tak!”yagneş ~ yagmiş “yanlış”, yûzbaşi “yüzbaşı”
vs.

Bu birkaç örnekten Arapçanın muhtelif diyalektlerinde kullanılan Türkçe kelimelerin

genel nitelikleri belli olmaktadır. Bunlar daha çok maddi kültür unsurlarıyla ilgili, bir kısmı ise
idari ve askeri terminolojiye aittir.

14.3. Osmanlı Döneminde Türkçe

Türklerin Anadolu’da kurdukları siyasi yapılar 15. Yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti
tarafından birleştirilerek geniş bir imparatorluğu dönüştü. Arabistan yarımadası, Irak ve Suriye,
Doğu Afrika’nın bir kısmı, Mısır ve Fas hariç bütün Kuzey Afrika, Kafkaslar, Kuzey
Karadeniz’de bugün Rusya ve Ukrayna’ya ait topraklar, Yunanistan ve bütün Balkanlar,
Macaristan bu imparatorluğun yönetim sınırlarına dâhil oldu. Osmanlı Devleti’nin günlük
hayatta, edebiyatta, eğitimde ve yönetimde hâkim ve geçerli dil Türkçe idi. Arapça
medreselerdeki ilmi faaliyetlerde, Farsça ise bazı sufi kesimler arasında ve aydınlar arasında
kullanılırdı. Onlarca farklı dil ve diyalekt de günlük konuşmada varlıklarını bir arada
sürdürürlerdi. Türkçe bu çok etnisiteli ve çok dilli toplumun ortak dili hâline gelmişti. İtalyan
sözlükçü Giovanni Molino, 1641 tarihli sözlüğünün ön sözünde Osmanlı Devletinin dili olan
Türkçe’nin bu devletin sınırları içinde 55 krallık ve beylik, 33 ulus tarafından günlük iletişimde
kullanıldığını söyler.26 Gerçekten de Türkçe yedi yüz yıl boyunca Anadolu ve Balkanlardaki
halkların ortak dili olmuş, edebiyat, ticaret ve yönetim bu dille sürdürülmüştür.

Osmanlı Devletinin giderek yayılması ve yenilmez bir güç olması, Avrupalı

entelektüeller ve idareciler için Türkçeyi öğrenmeyi bir zorunluluk hâline getirmiş; Türklerle
ister ticaret, ister savaş yoluyla olsun kurulan temaslar birçok kelimenin Balkan ve Avrupa
dillerine girmesine yol açmıştır. Bugün Anadolu ve Balkanlardaki pek çok dilde yüzlerce ve
bazılarında binlerce Türkçeden alınma kelimeler bulunmaktadır.

Ermenice ve Rumca bu dillerin başında gelir.

14.3.1. Türkçe - Ermenice

Ermeni halkı ile Türklerin teması, çok kadim bir tarihe sahiptir. VII.-VIII. yüzyıllardan
itibaren Ermeni kaynaklarında Türkçe isimler ve kelimeler görülmeye başlar. Kuzey Karadeniz
ve Kafkaslardaki Ermeniler, birçok Hristiyanlık metnini Ermeni harfleriyle ve Kıpçak Türk dili
ile kayda geçirmişlerdir. Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi metinleri sadece dinî metinlerle sınırlı
olmayıp edebi ve idari metinler de pek çoktur. Türkoloji literatüründe Ermeni Kıpçakçası
denilen bu metinler iki dil arasındaki temasın ne kadar eski olduğunu ortaya koymaktadır.27

26
Tanış, Asım 1989 : Giovanni Molino’nun İtalyanca-Türkçe Sözlüğü ve Halk Türkçesi, Ankara, s.
XXXVII.
27
Omeljan Pritsak, “Ermeni Kıpçakçası”, Çeviren: M. Akalın, Tarihî Türk Şîveleri, Atatürk Üniversitesi
Yayınları, Ankara 1979, s. 131-140.

264
 Ermeniler, Anadolu’da da Türk dilini gündelik işlerinde ve edebiyat faaliyetlerinde
kullanmaya devam etmişlerdir. Ermeni “aşug”ları yüzyıllar boyunca Türkçe koşmalar
söylemişlerdir.28 Yenileşme döneminde de Ermeni yazarların Ermeni harfleriyle Türkçe hikâye,
roman ve tiyatro yazdıkları görülmektedir.29 Hem günlük hayattaki etkileşim, hem de edebi ve
idari etkiler, Ermenice üzerinde yoğun bir Türkçe tesir oluşturmuştur. Günümüz Türkçesinde
Ermenice alıntılar bilhassa hayvancılık ve tarım alanında Doğu Anadolu diyalektlerinde daha
sık karşımıza çıkarken standart dilde yaklaşık 20 civarında kelime kullanılmaktadır. Günümüz
Türkçesinde kullanılan bazı kelimelere bakıldığında bunların önemli bir kısmının argo olarak
kullanıldığı görülmektedir: anzarot, astik “pezevenk”, avanak, dasnik “pezevenk”, godoş
“pezevenk”, haç, hoşur “değersiz, şişman”, kama, keş “aptal”, ket “engel”, madımak, madik,
mertek, moruk, zangoç vs.

Türkçeden Ermeniceye 4 binden fazla kelime girmiş, bunun yanında birçok dilbilgisel
unsur da Ermenicede kendine yer edinmiştir. Türkçenin Ermenicenin sözdizimi üzerinde de
etkili olduğunu dersimizin başında söylemiştik. Türkçe +çi, +lik, +li gibi yapım ekleri ve
bunlarla türetilmiş kelimeler pekçoktur: avçi, aynaçi, balikçi, kuyumci, mahallebici, yagci,
bereketli, bıyıkli, marifetli, şekerli, talihli, zararli, bolluk, çamurluk, önlük, samanlık vs. Türkçe
sıfatfiil tabanları yardımcı fiillerle yüklemleştidrilmektedir: boyalamiş inel “boyamak”,
bozarmiş illal “bozarmak”, dalaşmış illal “dalaşmak, kavga etmek”, fırlanmiş illal “fırlamak”,
kapanmış illal “kapanmak”, kullanmiş illal “kullanmak” vs. 30

14.3.2. Türkçe - Yunanca

Türklerin Anadolu’da karşılaştıkları, temas hâlinde oldukları; bazen savaş, bazen barış,
ticaret vb. yollarla kültür alışverişi yaptıkları esas kültür alanı Yunan kültürüdür. Bu temas ve
alışveriş, denilebilir ki, günümüze kadar sürmüştür. Türkler ve onlarla birlikte İslam medeniyeti
hızla Anadolu’nun hâkim unsuru hâline gelmiş, kendi müesseselerini kurmuş ve Anadolu
halklarıyla temas hâlinde kendi kültürünü geliştirmiştir. Türklerin zayıf oldukları alanlarda
yerli halkların bilgilerini de devşirdikleri, özümsedikleri görülür. Tarım, denizcilik, balıkçılık,
müzik ve günlük hayatın diğer alanlarında bu alışverişin verimli sonuçları her iki tarafın dilinde
de kendini hissettirir. Tabii, Türkçenin ve Türk kültürünün yıllar geçtikçe daha hâkim hâle
gelmesi, Müslüman Türklerin kültürel değerlerinin yüceltilmesine ve üst-katman hâline
gelmesine sebep olmuş, Yunancadan ilk yüzyıllarda tarım, denizcilik gibi alanlarda epeyce
kelime devşirildikten sonra Türkçe unsurlar yavaş yavaş daha fazla olarak Yunan diline
girmeye başlamıştır. Bugün Türk ve Yunan dil ilişkileri üzerine yapılan çalışmaların bize
öğrettiğine göre Türkçede, birçoğu ağızlarda ve bir kısmı da standart dilde olmak üzere 600

28
Fikret Türkmen, “Türkçe Söyleyen Ermeni Aşugları”, Ege Üniversitesi Türk Dili Ve Edebiyatı
Araştırmaları Dergisi, C. 4, İzmir 1985, s. 1-8.
29
Mehmet Kutalmış, "Ermenice ve Ermeni Harfli Türkçe Eserlerin Türk- Ermeni İlişkilerindeki Yeri",
Ermeni Araştırmaları Kongresi, Ermeni Araştırmaları, 1. Türkiye Kongresi Bildirileri III. Cilt, Ankara.
30
Karaağaç, a.g.e, s. XXVIII-XXXIV.

265
kadar Yunanca kökenli kelime vardır. Yunancadaki Türkçe kelimelerin sayısı ise 3000
civarındadır.31 Bu iki dildeki yaşayan ortak kelime sayısı ise 430 civarında tespit edilmiştir.32

Örnekler: baklavas “baklava”. Bamia “bamya”. Boureki “börek”, tsorbas “çorba”,

dolamadaka “dolma”, giouetsi “güveç”, imambaildi “imambayıldı”, spanaki “ıspanak”, kadaifi
“kadayif”, kokoretsi “kokoreç”, kurambies “kurabiye”, manavis “manav”, maruli “marul”,
batzias “baca”, tsanaki “çanak”, tsatala “çatal”, tsurapis “çorap”, ntereki “direk”, kariola
“karyola”, kitapi “kitap”, konaki “konak”, kontaki “kontak”, tapsi “tepsi”, sapuni “sabun”,
mangali “mangal”, nargiles “nargile”, yakas “yaka”, kapaki “kapak” vs.

14.3.3. Türkçe ve Balkan Dilleri

Türkçe Balkanlarda birçok dille komşu olmuş, Türkçe birçok dilin konuşulduğu bu
coğrafyada idari, ticari ve ilmi-edebî faaliyetlerin ortak dili olmuştur. Boşnak, Arnavut, Hırvat,
Pomak vs farklı etnisitelere mensup entelektüeller, ilim adamları ortak bir dille, Türkçe ile
eserler vermişler; Türk nüfusun az olduğu yerlerde bile Türkçe bir “şehirli” dili olarak itibar
görmüştür. Bugün müstakil ve gelişkin birer yazı dili olan bu dillerin hepsinde Türkçe
ödünçlemeler vardır ve bu ödünçlemeler sadece kelimelerden ibaret olmayıp dilbilgisinin her
alanına yayılmıştır. Balkanların hemen her köşesinde “Allaha emanet, Bayram mübarek,
buyrun, haydi” gibi Türkçe tabirleri günlük hayatın bir parçası olarak görmek mümkündür.

Balkanların Müslüman ahalisi arasında canlı olan tekke kültüründe bugün hâlâ Yunus
Emre’nin, Aziz Mahmud Hüdayî’nin ilahileri Türkçe olarak terennüm edilmektedir.

14.4. Günümüz Türkçesi ve Dil İlişkileri

Türkçe üretken ve etkili bir toplumun dili olarak yaklaşık 80 milyon kişi tarafından
birinci dil olarak kullanılmakta, sadece Türkiye sınırlarında değil Balkanlarda, Avrupa
ülkelerinde, Amerika’da konuşulmakta, okunmakta ve dinlenmektedir. Bir devlet, edebiyat,
bilim ve ticaret dili olarak dünyanın en yaygın, en etkili dillerinden biridir. British Counsil’in
Birleşik Krallık ülkelerinde önümüzdeki on yıl içinde, diplomatik, ticari, siyasi, kültürel
sebeplerle, güvenlik ve bilimsel değişim ihtiyaçlarıyla öğretilmesi gerekli diller hakkında
yaptığı araştırmada Türkçe 8.lik sırasına Rusça ile paylaşmıştır.33 Almanya gibi 4 milyonun
üzerinde Türkiye kökenli insanın yaşadığı; Sırbistan, Hırvatistan, Bulgaristan gibi Türkiye ile
yakın kültürel, diplomatik ve ticari ilişkileri olan; tarihlerine ait kayıtları Türkçe olarak tutulmuş
ülkelerde bu ihtiyacın daha yüksek olacağı kabul edilebilir.

Türkçe, yükselen bu etkisinin yanında bilhassa İngilizceden pek çok kelime almaya
devam etmektedir. Bu alıntıların önemli bir kısmı bilgi ödünçlemesi olarak değerlendirilebilir,
ancak daha yüksek kültürleri taklit ihtiyacıyla ortaya çıkan özenti alıntılarına da dikkat edilmesi
gerekir. Birçok insanın “plaza dili” diye nitelendirdiği gereksiz yabancı kelimelerle

31
Karaağaç, a.g.e. s. LXIII-LXIV.
32
Mustafa Yağbasan, “Kültürlerarası Etkileşim Bağlamında Türkçe ve Yunanca’daki Ortak Sözvarlığının
Değerlendirilmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1, Sayfa: 378.
33
https://www.britishcouncil.org/sites/default/files/languages-for-the-future-report.pdf, (4/12/2016)

266
doldurulmuş dil kullanımı, gündelik hayatta şu veya bu yoğunlukta karşımıza çıkmaktadır. Bu
gibi gereksiz kullanımlardan kaçmak her entelektüelin hassasiyet göstermesi gereken bir
durumdur.

267
 Kaynakça

Açıkgöz, H.,“Kur’an’da Türkçe Kelime Var mı?”, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi
(29-30 Nisan 2004), Akçağ Yayınları, Ankara 2004, 37-74.

Alimcan İ., “Doğrudan ve Dolaylı olarak Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine”,
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofTurkish World Studies, Cilt: VI, Sayı 1, Sayfa:
81-99, İzmir 2006.

Balcı, M., Türkçe-Farsça İlişkileri: Türkçenin Farsça Üzerindeki Etkilerine Dair Bir
İnceleme”, Çizgi Kitabevi 2014.

Hovdhaugen, E., “The Mongolian Suffix LIG and Its Turkic Origin”, Researches in
Altaiç Languages, Akademiai Kiado Budapest, 1975, s. 71-77.

Karaağaç, G., Türkçe VerintilerSözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2008, s. XXXII.

Kutalmış, M.,"Ermenice ve Ermeni Harfli Türkçe Eserlerin Türk- Ermeni İlişkilerindeki

Yeri", Ermeni Araştırmaları Kongresi, Ermeni Araştırmaları, 1. Türkiye Kongresi Bildirileri
III. Cilt, Ankara.

Öner F. ve Mustafa Öner, “Fincede Türkçe Alıntılar”, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi
(29-30 Nisan 2004), Akçağ Yayınları, Ankara 2004.

Poppe, N. “Türk Dili Kaynaklı Birkaç Moğolca Zarf Üzerine”, Çeviren: Hülya Savran,
Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armağanı, Malatya 1989, 143-150.

Pritsak, O., “Ermeni Kıpçakçası”, Çeviren: M. Akalın, Tarihî Türk Şîveleri, Atatürk
Üniversitesi Yayınları, Ankara 1979, s. 131-140.

Rassadin, V.İ., “Moğolların Gizli Tarihi’nde Türkçe Unsurlar”, Çevirenler: Reshide

Adzhumerova – Emine Atmaca, Dil Araştırmaları, Sayı: 6, Bahar 2010, s. 211-216.

Şcerbak, A., “Türk-Moğol Dil İlişkileri (Dillerin Birbirinden Etkilenme ve Birbirlerine

Karışma Sorunu Üzerine”, Manas Journal of Social Studies, sayı 25, 2011, s. 9-32.

Tanış, A., 1989 : Giovanni Molino’nun İtalyanca-Türkçe Sözlüğü ve Halk Türkçesi,

Ankara, s. XXXVII.

Türkmen, F., “Türkçe Söyleyen Ermeni Aşugları”, Ege Üniversitesi Türk Dili Ve
Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 4, İzmir 1985, s. 1-8.

Yağbasan, M.,“Kültürlerarası Etkileşim Bağlamında Türkçe ve Yunanca’daki Ortak

Sözvarlığının Değerlendirilmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1,
Sayfa: 378.

268
 https://www.britishcouncil.org/sites/default/files/languages-for-the-future-report.pdf,
(4/12/2016)

269