Hannah Arendt

Ndermjet
., .
, .: " ,. I ... "
.'
Ie shkuares
. .; 'I Jr' • "'.,

.
dhe Ie
.... :.: 1>' :. ... - ... " •

• 'l t'" ..
ardhmes
.. -, : .. . .... ,

, '. - -".... '"

TETE ESE NE MENDIMIN POLlTlK

"

-' ~ r,I Perktheu nga anglishtja:

Krenar Haderi
, " ". • • ~ e"~

, ~ ~

Onufri : Ceu ~
4 &~
 Till/IIi i origlil/II/II
Bu\\I.I' n'KL(I't:ngUIn Books)
I'A';I A,[)FI

Hannah :\rendt

Redaklflr:
Viktor Ka\cmi
Per Ilcinrich
pas njczet c pe~c \'jctesh
Koper/iI/a'
LulC/.im Mema

First puhhsht:d in the Unitt:d States under the title

Bil 111.1.' !'ASI "'Ill ITIKI by Ilannah Arendt.
CopYright c Hannah Arendt, 1954, 195(), 1957.
1958,1%0.1%1. 1%3. 1%7, I')()S
CopYright rt:llewed c Mary McCarthy West l'IS2, I<)SS, 19S9.
copyright renewed (" Mary McCarthy \Vest
and Dr Lotte Kohler, 1984, 1985. 11)8(>.
Published by arrangement with Vilong Penguin.
a diVision of Penguin Books USA Inc.

c For the Albanian edition by Central European Press 1<)')8

Published with the supp0l1 of OSF A

ISBN 99927-30-28-5

Ky Iiber eshte botuar me ndihmen e

CEl! (Central European University) - Budapest
dhe nga Shtepia e Librit - Tirane

Onufri Publishing House

Tirane: Rruga "Avni Rustemi", Nr. 26

Kutia postare 8152
Tel/Fax. 00 255 4220017
Mobil 00355382022609 .
http://www.albanian.com/Onufri
 Esete e ketij libri jane version i rishikuar dhc i zgjeruar
i eseve fillestare te botuara ne revistat e meposhtme:
American Scholar, Chicago Review, Daedalus. Nomos,
Partisan Review, The Review ofPolitics . .. E vcrteta dhe
politika" fillimisht u botuane The New Yorker. "Krizane
arsim" eshte perkthyer nga gjerrnanishtja nga Denver
Lindley.

..
 PERMBAJTJA

PARATHENIE: HENDEKU NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES •.•...••••••.•..•••••••• 11

I. TRADITA DHE EPOKA MODERNE ...•.......•............•......•...•....••.•....•.••.....•.••.•...•• 22

II. KONCEPTI I HISTORISE SE LASHTE DHE MODERNE .............••••....•..••...•••••....•••• 42

lli. <;FAREEsHTEAUTORITETI? •.....•.....•.•.................•....... .•.•.....•.•..•.•••..•••...•••••••.. 83

N. <;'EsHTELIRIA? .................•...... , .........•..................•...•..•.•..•.....•.•.....•..•.•..•••• 125

V KruZA NEFUSHEN EARSIMIT ........•..........................•...•...••......••......•.•.•.....•••• 145

VI KruZA NE KULTURE: (KUPTIMI POLITIK DHE SHOQEROR I SAl ) •.•.•.•••••••.••••.•• 165

VII. EVERTETADHEPOLITIKA .............•........•.........•.........•.•.•....••••.•..•.••..•...•.•..•. 189

VIII. PUSHTIMI I HAPESIRES DHE PERMASA NJEREzoRE ......•.•...•..•.••...•..•.•.••....•••••• 221

SHilNIME...................................................................................................................... 234
NOERMJET TE SHKUARES OHE TE AROHMES
HANNAH ARENDT
 PARATHENIE

HENDEKU NDERMJET SE SHKUARES DHE SE

ARDHMES

()]RI, heritagc n 'est prcccl!£; d 'aI/CUll testamL'II~: "T rashegimia e se kaluares

N nuk paraprihet prcj kunfare testamenti"- Eshte ky, ndoshta, nje prej
aforizmave me te habitshem nder gjithe aforizmat, (,:uditerisht Ie forte e te
hefasishem, nepennjet te eilit Rene Shar, poet dhe shkrimtar ti-eng, ka pemlbledhur
krejt thelbin qe kaler vite "re::istcllcc" kishin simbolizuar per nje brez te tere
shkrimtaresh dhe njerezish te artil Ie shkruar ne Europe. I Shembja e Frances, per
ta nje ngjarje krejtesishl e papritur, kishte boshatisur brenda nje nate. krejt skenen
politike te vendit, duke e lene ate ne duart e pala(,:ove batak(,:inj e te matufepsur
te se kaluares, ndersa te gjithe ata intelektuale, qe nonnalisht nuk kishin marre
kune pjese ne administrimin zyrtar te Republikes se Trete, u thithen ne vorbullen
e politikes, si te terhequr prej nje force vakumi. Ne kete menyre, pa kunfare
paralajmerimi e, ndoshta. kundt'r priljeve te ndergjegjes se tyre, ata u bene,
dashje pa dashje, nje terren publik, ne Ie cilin, te zhveshur prej morise se mjeteve
burokratike te zyrtarizmit e larg syve te miqve dhe te anniqve, nisen te trajtonin
te gjitha (,:eshtjet e rendesishme te ~htetit me vepra dhe me fjale.
Ky fenomen nuk do te zgjaste shume. Disa vite me vone, te <;liruar prej
gjith<;kaje qe ata vete e kishin menduar si nje "barre", u kthyen prapa ne kohe,
ne ate <; 'ka ata, tashme, e shihnin si kotesine e papeshe te <;eshtjeve te tyre
persona Ie, te shkeputur edhe njehere tjeter prej "botes rea Ie", nepemljet nje
epaisseur tristc, nje "marrtesie te trishtet" te nje jete private, te perqendruar
vetem mbi bosh tin e vetvetes. Dhe nese do te pranonin "te ktheheshin prapa,
~ ne fillimet (e tyre), ne sjelljen e (tyre) fillestare te vobekte", ata do te mund t'i
ktheheshin perseri luftes se vjeter e boshe te ideologjive konfliktuale, te cilat
pas dis fates se annikut te perbashket, kishin mbushur perseri arenen politike,
duke sjelle per<;arjen e shokeve te meparshem te anneve ne klika te panumerta,

12
IIA NNA I! ARENDT
te cilat nuk ishin ne vetvete fraksione. duke i futur ata ne polemika te pafundme
e ne intrigat e luftes gazetareske. Ajo qe Shari kishte parashih.l.ar. duke
paralajmeruar qysh gjate luftes ne menyre te qarte se : "Ne rast ~e do te ~lb~tem
gjalle, jam i ndergjegjshem se do te me duhet te shkeputem p~:e.l afsillt te ketyre
viteve vendimtare dhe heshturazi te hedh poshte (por JO te zhduk) thesann
tim". kishte ndodhur. Keta njerez e kishin humbur the sarin e tyre.
Por <;'ishte ky thesar ? Ashtu si<; e nenkuptonin ata, ky thesar duket se
ishte i perbere nga dy pjese te nderlidhura me njera - tjetren : ata klsllln kuptuar
se gjithkush "qe bashkohej me rradhet e Rezistences gjellle vetv.~ten:", ~.e a.~
pushonte se qeni ne kerkim te individualitetit Ie vel. kapluar den ate here ne n_!.e
merzi lakuriqe, se tashme nuk mund te vinte me tej ne dyslllm veten e tlJ per
"mungese sinqeriteti" apo se ishte nje "aktor qaraman e i trembur ijetes" dhe se
mund~te shfaqej para njerezve te tjere "lakuriq". Dhe ne kete "lakuriqesi" te
zhveshur prej te gj itha maskave - atyre maskave qe shoqeria njerezore u cakto~
anetareve te saj, si edhe atyre qe individi sajon per vetveten glate reaglmeve te
tij psikologjike kunder shoqerise - ata ishin ndeshur, per h.ere te pa~~ n~ jete~
e tyre me fanitjen e lirise. e kjo, sigurisht, jo sepse ishin ngntur k~~nde~ tl~amse
e fenomeneve te tjera me te keqija sesa tirania - ky fakt Ishte I vertete per <;do
pjesemarres ne ushtrite e Aleateve - por sepse kishin "sfiduar", .ishin ngritu:.
mbi vetveten e, per rrjedhoje. pa e ditur e, madje, epa e vene re, klShml1lsur te
krijonin ate hapesire shoqerore, ne te cilen mund te fanitej liria: "Ne <;do vakt qe
ulemi te hame se bashku, ne ftojme mes nesh edhe lirine. Ka rnkJ a mbetet bosh,
por vakti i saj eshte kurdohere i shtruar". .. .. ..
Njerezit qe moren pjese ne Rezistencen Europiane, nuk Ishm as te pare~.e
as te fundit qe e humben thesarin e tyre. Historia e revoluclOneve-- preJ vere.s
se vitit 1776 ne Filadelfia, veres se vitit 1789 ne Paris e deri ne Vleshten e Vltlt
1956 ne Budapest - data te cilat politikisht shprehin historine me te plote. te
epokes moderne, mund te rrCfehet ne trajte parabole si perr~lla ..e nje thesan t~
lashte, i eili, ne rrethana nga me te ndryshmet, shfaqet here rremblmthl, here
papritmazi, per t 'u zhdukur serish ne kushte te ndryshme e misterioze, si te ishte
nje zane e legjendave. Ekzistojne arsye te forta per te besuar se KY the.sa~.nuk ka
qene kurre nje realitet, por nje vegim, se ketu ne nuk p~ ~ra~~oJ.~~ ~U;.~~
thelbesore e te prekshme, por nje fanitje, dhe arsyeJa me e nme qe perhgj kete
perfundimeshte se edhe sot e kesaj dite thesari ne fjale k~ mbe.~rpa e~e~. ':.alle
a ekziston di<;ka, jo ne hapesiren kozmike. por mbl toke dhe ne Jeten e
vdektareve te kesaj bote, qe nuk ka ende nje emer? Te krijohet pershtypja s~
edhe perbindshat me nje bri apo shtojzavalletjane me te preks~em s~s~ t~esan
i humbur i revolueioneve. E, megjithate, ne qofte se do te kthel1lm shlklmm tek
fillimet e kesaj epoke e, ve<;anerisht, te dekadat qe e paraprijne ate, .mu~d.te
verne re, per habine tone te madhe, se shekulli i tetembedhjete, ne te dYJa bngjet
.\'OF.RM.JETT£ SIIKUARES DfI£ TF. ARIJflMES IJ
e Atlantikut, ijepte ketij thesari nje emer te harruar e te humbur qysh atehere, aq
sa mund te joshemi e te them i- nje emer i harruar e i humbur, madje para vete
zhdukjes se thesarit. Ne Amerike kjo dukuri quhej "lumturi publike", e cila per
nga vete nuancat e forta te "virtytit" dhe "Iavdise", do te ishte e veshtire te
kuptohej ndryshe nga barazvleresi i vet ne gjuhen frenge "liri publike"; per ne,
veshtiresia qendron ne ate qe ne te dyja rastet theksi vihej mbi termin "publik".
Sidoqofte, per ne veshtiresia me e madhe qendron ne mungesen e emrit te
thesarit te humbur qe nenkupton poeti, kur thote qe trashegimia jone nuk
paraprulet prej kurrfare testamenti. Qellimi i testamentit eshte te percaktoje ate
qe trashegimtarit i takon me ligj dhe te siguroje kalimin e vullnetshem te
zoterimeVC' te shkuara dre.lt se ardhmes. Pa testament ose, me mire Ie ta
qartesojme metaforen, pa tradite - e cila perzgjedh dhe emerton, dorezon dhe
ruan, tregon se ku ndodhen thesaret dhe cila eshte viera e tyre - duket se nuk
mund te ekzistoje nje vazhdimesi e vullnetshme ne kohe, pra. me (jale Ie tjera,
nuk mund te kete as te kaluar e as te ardhme, por vetem nje ndryshim te
pCI:jetshem te botes dhe ciklit biologjik te krijesave te gjalla qe jetojne ne teo
Keshtu, thesari humbi jo per shkak te rrethanave historike dhe armiqesise se
realitetit, por sepse fanitjen apo realitetin e tij nuk e parashikonte kurrfare
tradite dhe per te ardhmen ate nuk na e lidhte kurrfare testamenti. Sidoqofte,
humbja, ndoshta e pashmangshme ne kuader te realitetlt politik, u thellua
akoma me shume prej harreses. prej humbjes se kujteses, qe pllakosen jo vetem
ndergjegjen e trashegimtareve. por edhe ate te aktoreve, te deshmitareve dhe te
krejt atyre qe per nje moment kalimtar e te shpejte e paten mbajtur thesarin ne
pellembet e duarve te tyre, me nje f}ale te te gjithe njerezve te gjalle, Kujtesa, e
cila eshte e pazevcndesueshme dhe nje prej formave me te rendesishme te
niendimit. eshte e paafte te veproje per te rrokur sendet dhe ngjarjet jashte nje
sistemi te paracaktuar referimi, dhe truri njerezor eshte ne gjendje te mbaje
mend, vetem ne raste shume te rralla. pjesen qe nuk eshte e lidhur me te teren.
Pra, te paret qe nuk arriten te kujtonin se <; 'ishte ky thesar, ishin pikerisht ata qe
dikur e kishin zoteruar ate, pa e dinlr <;uditerisht as se <;' ernef t' i jepnin. Aso
kohe ky fakt nuk ishte shqetesues per ta; edhe pse nuk dinin se si ta quanin ate
thesar, ata e dinin mire kuptimin e asaj qe ben in dhe kjo e tejkalonte fitoren apo
disfaten: "Veprimi, i cili ka nje kuptim per te gjallet, ka vlere vetem per te
vdekurit; ai plotesohet vetem ne mendjet qe e trashegojne dhe pyesin rreth tij".
Tragjedia filloi jo atehere kur <;lirimi i plote i vendit shkaterroi, thuajse
automatikisht, ishujt e vegjel e te fshehur te lirise, le eilet, sidoqofte, ishin te
denuar te shkaterroheshin. por kur u kuptua se nuk ekzistonte asnje rnendje e
afte qe te trashegonte dhe te pyeste, qe te mendonte dhe te kujtonte rreth gjithe
asaj sa kishte ndodhur. <;eshtja eshte se "plotesimi", qe <;do ngjarje e kryer
duhd te perejelle ne ndergjegjen e atyre qe me pas do te deshmojne historine
 IIANNAII ARENJ)T
14
dhc do Ie pen;ojne kuptimin e saj, i shpetonte aftesise se tyrc receptIve .?he p~
kete plotesim te mendimit pas aktit. pa artikul.lmlll e krycr pre) kllJtcses, nuk
mund te mbetej kurrfare ngjarje qe mund te rrefehej. .. .
,,~
,~e
.. k"t"
e e situate
. nuk ka asgj'e
~
te reo Ne jemi teper te fan1llpnzuar mc..
shperthimet e herepashershme te deshperimit trondites brcnda~aqc::e IC
arsycs, mendimit. ligjerates racionale. qe jane reagimet e natyrshme te n:~erezve;
te eMt kuptojne, prej pervojes se tyre, se mendlml dhe reailletl jane mlq It
ve~uar nga nj~ri _ tjetri, se real iteti bhte bere i padepertueshem nga dnta dhe se
ll1endill1i, tashll1e i ~ Iiruar prej dOll1osdoshmerise se ngpTJes, ndryshe ~ga rretlu
e eshte i varur prej qendres se tij. eshte i afte e i prirur ose te zhwshc ngja~?en
~!.!a kuptimi, ose te kallaise te vertetat e vjetra,qe kane humbur ~do dometh~.nle
k~JI1krete. Madie. aktualisht eshte hele IIJe gje c zakllnte cdhe aftesla
parashikuese p~r te n:qerri' nje perfundim Ie eaktuar. Kur Tokhili u ~thye g a
Bota eRe, te eilen diti ta pershkruantc e ta anahzunte a4 mrekulhsht, saq~ \ tpr~
:l
e til sot vazhdon te ll1bahet cnde si nje veper klasike 4e i ka rez.I~lUar me se njc
sh~kulli ndryshimesh rrenjesore. ai ishte i ndergjegjshell1 per taklm se ajo ,ka
Rene Shar do ta quante "plotesim" te aktit dhe te ngprjcs. per te Ishte ende
di~ka c pakapshme: e, mcgjithate, fjaJet e Sharit:"Trashe~.imia e se kal~ar~s nu~
paraprihet prej kurrfare tcstamenti", tinge\lojne Sl njC vanant I tpleve t~
Tokevilit: "Qysh kur e kaluara ka rresht~:_ ~~.. b..:~~.~~.!:.~t9.:_~.. ~~L2.1~~I.J.~
ardhmen, mendjan.ierlzore·ei1ae(nf·eir·~she."'yorpershkrimi me i sa~tel ketl!
-kOnkTU'~;~-;:;ido gjetur, ndoshta, ne nje nga parabolat e Franz Kafki's, t~. cliat. t~
pashoqe s;~ jane ne kere lloj te letersise, perfaqesojne me te vertete te
ashtuquajturat paravollai Ie hedhura pergjate dhe rrcth. ngpI]es ... ashtu 51
rrezet e drites, te eilat, ndonese nuk arrijne te ndri~ojne pamjcn e saJ Ie pshtJ11c:
zoterojne fuqine e rrezeve X. te afta te nxjcrrin ne pah strukturen e brendshme te
saj, qe ne rastin tone qendron ne proeeset e fshehta te trunt.
Parabola e Kafkes eshte si vijon':
. "Ai ka dy kundershtare: i pari e shtyn nga prapa. I dyti i ~.llokon
rrugen perpara. Ai lufton kunder te dyve. Per te qene me te sa.~te: I pan
e mbeshtet ne luften kunder te dytit. pa~i ai des.~mon ta shtYjeperpara.
e, po keshtu, i dyti e mbeshtet ne luften me Ie pann. pasl aI e sh~~n
\I prapa. Por keshtu ngjet vetelll teorikisht. Ne terren al ndodhet j~ vetem
ne prani te dy kundershtareve, por ve~ tyre ekzlston .~dhe.. ve~.e a.1 dhe
valle, kush i di qellimet e tiJ? Endrra e tij eshte, qe ndonjehere, ne nje ~as~
te pakontrolluar ~ dhe kjo do te kerkoje nje nate me te e~T~.t s~ ~do .nat~
tjeter- ai te dale prej vijes se pare te fushebelejes dhe tale pe~vojes ~~
tij ne luftim, te kaloje ne pozieionin e gjyqtarit penl1bl dy kundeJ:,htaret
e tij, ne lufte me njeri-tjetrin."
Nnio'RM./ET rA' SHKUARio's DIIE TE A Rf)!lMES 15
Ngjat:ja e simbolizuar ne kete parabole tregon dhe zberthen logjiken e
brendshme te ~eshtjes ne studim; ajo i referohet ngjarjeve, thelbin e te cilave e
gjejme te ngerthyer ne aforizmin e Rene Sharit. Faktikisht ajo nis ne piken ku
aforizmi yne fillestar ell' rrjedhen e ngjarjeve ne gjendje pezullie, si te thuash ne
nje no tim ne ajer. Lufta e Kafkes nis ne momentin kur rrjedha e veprimit ka
pqfunduar dhe kur'~Tarl"a, gt~~yetvete Ishfe perfundlllll I saj, kerkon te
plotesohet ne' mendjet njerezore, te cilat e trashegojne dhe e pyesin ate".
Detyra e mendjes esht.~te kuptoje ~fare ka ndodbur dbe ky realjzjm sipas
; liegelit, perfageson metoden e njeriutper fu paituar me realitetin; gellimi i saj i
I v~Xt.e.~ te jete ue paqll me ~etii~ii1 iIethaes. 31tqetesimi Iii:'! at@heJ:ekllf
mendja nuk eshte ne gjendje te beje paqe e te pranoje pajtimin; automatikisht ne
tru nis njefare konflikti i brendshem.
' I pare nen nje kendveshtrim historik, ky stad zhvillimi i mendjes njerezore
paraprihet, te pakten gjate shekullit XX, prej dy aktesh te meparshem. Para se
brezi te cilit i perkiste Rene Sharit, i zgjedhur ketu si perfaqesues i tij, te largoheji
prej, fushes se hulumtimeve letrare per te hyre ne veprimin e angazhuar, nje
tjeter brez, paksa me i vjeter ne moshe, i ishte drejtuar politikes ne kerkim te
zgjidhjes se pikepyetjeve filozofike, duke u orvatur fi shpetonte mendimit
nepermjet perqafimit te veprimit. N~te ko~ky brez u be zedhenes dhe krijues
iil~~£ka ata e quanin ekzisteneialize.!E:ekzistencializmi, te pakten ne versionin
e_~.~ fr~~-,-.e.~rben, pikesepari, nje shmangie nga pikepyetjet e filozofise
~{)?erne dhe nje or.ie.mLl!l ~~~lt veprimit te angazhuar e pa kushte. Duke qene se
ne rrethanat e shekullit te njezet, te ashtuquajturit intelektuale - shkrin'ltaret,
mendimtaret, artistet, studjuesit etj. ~ mund te depertonin ne fushen publike
vetem ne periudha revolucionesh, ndodhi qe revo.1ucioni..fi.uQ.iJ~ ll!ante, sikurse
do te shkruante M!!.I!.£ia (te Fati i Njeriut), "rolin' qi"kishte luajtuidIkUr-Te~ -
.3!!!1.~huar": "Revolucioni i «;liron te gjithe ata e marrin pjese ne. te". J. fl
Ekzistencializmi, rebelimi i filozotit kun er filozofise, nuk lindi kur filozotia doli ."1.,.)
--'-se 'ishteepaafte te zbatonte rregullat e saj ne fushen e yeshtjeve pohtIke;
:..,~!~0 filozotise politike, te tille si~ e perceptont - Platom eshte po aq i vjeter
sa edhe historia e filozofise dhe e metafizikes peren Imore, madje ky deshtim
nuk ndodhi as kur u kuptua se filozofia ishte, gjithashtu, po aq e paafte te '
realizonte detyren qe i ishte eaktuar prej Hegelit dhe filozofise historike,
domethene, te kuptonte dhe kapte konceptualisht realitetin historik dhe
ngjarjet qe bene qe bota modeme te jei~-ajo qe eshC sot. Situata u rendya me
tej,kurupase~eshfetev'etrame izikeishinpak m;mefialetefeia kur
para njeriutte koheve modeme agO! eja se ai po 'eton en'e bote, ne te cilen
t.-~
m~~.l~~h~.!!lenyra ra lClon duari\ nuk ishin ~s ak ne gjend'e te I-.
benin pyetjet'e ra, te kuptimt~, ale 'pastaj t'u jeprtiu pergjigje te
panJo urave te saj. Ne kete proces ve .. parashikues, penleb#nml dbe
 16 IIANNAII ARENDT
. angazhimi, dukej se ata ushqenin shprese jo per te zgjidhur probleme, porperte
mundesuar bashkejetesen e tyre me ta, pa u bere, si~ eshte shprehur Sartri
dikur, nje salaud, nje hipokrit.
\ Zbulimi se ndergjegjja njerezore kishte pushuar se funksionuari sipas
formave te duhura, per shkak te disa arsyeve mlsierioZe~p~'ben aktin e pare te
-
\
historise qe na intereson ne kete liber. Ndonese ketu e permendem vetem
, shkurtimisht, pa te, ironia e veIYante e asaj qe do te ngjiste nuk do te ishte me e
kapshme prej nesh. Ne shkrimet e tij gjate muajve te fundit te Rezistences, kur
IYlirimi - i cili ne kontekstin tone do te thote IYlirim prej veprimit - ishte fare
afer, Rene Sharit arriti ne perfundimin se njerezit qe do te mbijetonin ne kete
lufte (Luft~h e Dyte Boterore - shen. i perkth.), duhej t'i riktheheshin urgjentisht
e me pasion mendimit, ashtu sikurse dikur i ishin kthyer veprimit. Nese dikush
do te shkruante historine intelektuale te shekullit tone, jo ne formen radhitese te
brezave, ku historiani duhet te qendroje idealisht besnik ndaj teorive dhe
qendrimeve te ndryshme, por ne trajten e biografise se nje individi te vetem,
i: duke patur si objektiv jo me teper se sa nje perafrim metaforik. qe vertitet ne te
vertete ne mendjen njerezore, mendja e individit do te shfaqej si e detyruar te
bente jo nje levizje rrethore te vetme, por dy - se pari, kur ai u IYlirua prej
mendimit per te kaluar ne veprim, e, me pas, kur veprimi e detyroi t' i rikthehej
mendimit. Per pasoje, do te ishte me interes te vinim ne dukje se kerkesa per
rizbulimin e mendimit lind gjate periudhes se ndermjetme e te IYuditshme, qe
shpesh arrin te depertoje e te zere vend midis periudhave historike, pikerisht
atehere kur jo vetem historianet e mevonshem, por edhe vete aktoret dhe
deshmitaret, mbare njerezimi gjalle,jane te ndergjegjshem per ekzistencen e nje
intervali kohor te percaktuar prej sendesh apo ngjarjesh qe nuk kane lindur
ende. Ne histori keto intervale kane deshmuar me se njehere se ato mund te
ngerthejne yastin e se vertetes.
Le t'i rikthehemi edhe njehere Kafkes, i cili, ne logjiken e ketyre IYeshtjeve,
ndonese jo ne veshtrimin kronologjik te tyre, eshte studjuesi i fundit e,
njekohesisht, edhe me i perparuari. (Gje a gjeza e Kafkes, i cili gjate me shume se
tridhjete e pese vjeteve te nje fame postume perhere ne rritje, ka rezultuar si me
i spikaturi i shkrimtareve, mbetet ende e pazgjidhur; pikesepari, ajo qendron ne
nje Hoj permbysjeje marramendese te marredhenieve te vendosura midis
pervojes dhe mendimit. Nese ne e kemi shume te thjeshte te bashkojme
L
I' '- shurnelIoJshirierine e hollgsise konkrete dhe veprirnit drarnatik me pervojen e nje
!; realiteti te dhene, ndersa proceseve te mendimit t 'u japim nje zbehtesi abstrakte
,I' si ymim per rregullsine dhe saktesine e tyre, Kafka, me nje force inteligjence te
kthjei~e me irnagjinate shpirterore, arrin te krijoje nje minimum te prekshem
~rvoje "abstrakte", nje Hoj peisazhi te mendimit, i cili, pa humbur aspak ne
saktesi, ngerthen gjithe pasurine e vyer, te shurneHojshme e dramatike te jetes
NDi:'RMJETTE SHKUARES DHE TE ARDHMES
17
"rea Ie." ..!er !,e, mend~mi eshte pjesa me vitale e me e gjalle e realitetit. ndaj ai
~~~~ t~ z~~IHo.nte ate dhuntiE"pJ!~~~2!1.!~arashikimit, e cila ende edhe sot
pas tnuaJse ~O vJetesh te m?ush.~~ me. n~arje te paparasbikueshme e te papara:
n~k ~es~~.se na mrekulluan. Rreflmll tlJ, me thjeshtesine dhe shkurtesinc e vet,
p:rb~n nJe fen~.me~ ~~ndor,..diIYk~, qe gjithkush mund ta quaje nje mendim-
ngjarJe. Skena eshte n]e fusbe beteJe, ne te cilen forcat e se kaluares dhe te se
~r~?mes ~d~~ben me n!.er~ - tjetren; mes tyre gjejme individin qe Kafka e quan
al ,I clh, ne rast se deshlron te ruaje pozicionin e vet duhet te ndeshet t"
d . k" fi ,me e
y'.~a ~:o orca. ~er ~je.dhoje, kemi dye, madje, tri beteja qe zhvillohen
nJekobeslsbt:
.. beteJa midiS. . antagonisteve te" "tI'J'" dhe b e teJa
. t e In
. d'IVI'd'It, qe
ndodhet ne ~e~, me secIl~n prej tyre. Fakti qe zhvillohet kjo beteje duket se i
detyrohet kreJteslsht pramse se njeriut, pa te cilin forcat e se kaluares dhe te se
ardhmes, ndoshta do te ishin neutralizuar ose shkaterruar reciprokisht k h" ..
pare. 0 erne
GjeLa e pare qe bie ne sy esbte se jo vetem e ardhmja - "vala e se
a.~dhmes - por edhe e ~a~uara shibet si nj~he jo, si y ndodh thuajse ne
te gjtha metaforat tona, Sl n~~e ciles njeriu duhet t'i vere krabet e ..
.. '.. ~ qe,me
osepa..pes ben e saJ. te vdekur, aI mund apo, madje; duhet te vazhdoje ecjen e tij
dreJt ~e a~~hmes. Slpas fjaleve te Folknerit ':"e k~tl}_~~ nuk vdes kurre, madje ajo
~~k eshte as e kaluar". Per me teper, e kaluara. ge perren krejt rrugen e
p;rs?ku~~, ~~K na ter~eq. pr~~a, por na shtyn perpara, dhe, ndryshe nga
IY .~nt~~, e~~t<:\~.~!.~a ~I~ ~.e na shtyn prapa drejt se shkuares. E pare prej
~~ndveshtnmlt te nJenut, I clh Jeton gjithnje ne intervalin midis se kaluares dhe
te ~rdhmes, koha nu~ eshte nje continuum, nje rrjedhe ngjarjesh te panderprera -
e :e.. v~zhd~e~~~e~ .~!O esh~.e e ~e~tu~ ne ~es, ne piken ku "ai" qendron; dhe
plkeq~ndnml I tIJ nuk eshte e tamshmJa, sikunder e perceptojme ne ate
zak.oDlsht, por me tep~I.Ij~ hendek ne kohe, ekzistenca e te cilit mundesohet
preJ luftes "se tij" te vazhdueshme, qendrimit "te tij" kunder se kaluares dhe se
a,r.dhm~s. ~~tem f~kti qe njeriu ka depertuar ne kohe dhe ne ate mase qe ai arrin
t 1 .rezlstoJe bete]es, bejne qe rrjedha e kohes se pandryshueshme dhe
mdl.~e~ente te a~je!~ zgj~d~ohet e te ndahet ne periudha. Eshte pikerisht ky
depertl.~ - filhml I filhmlt - ne rast se do te shpreheshim me terrna
a~guShnIa~e :- qe ~~pu~. me dysh vazhdimesine kohore, duke krijuar forca, te
clla:,. p~ske~a~, meq~.!ane fo~~sua~ ne ate pjesez apo ne ate trup qe u jep atyre
dre!,tlm m , nIsm beteJen me nJera - t]etren, duke vepruar mbi njeriun ne menyren
e pershkruar nga Kafka. .
'.. Pa e shn:emberuar mendimin e Kafkes, me duket se mund te hedhillfedhe
nJ.e ha~ me.~~J. ~~fka pershkruan sesi depertimi i njeriut ne kohe, keput ~e mes
~~edhen. n~edreJt~~eshe te saj, por, IYuditerisht, ky qepertim nuk ndryshon
perfytynmm tradlClonal qe kemi ne rreth kohes si nje levizje ne vije te drejte.
 !lA NNA !I ARENDT
18
Meqenese Kafka ruan metaforen tradicionale te nje levizjeje kohore ne vije te
drejte, "individit" i mbetet shume pak vend te qendroje ne kembe. dhe sa here
qe "ai" mendon te jape nje goditje sipas vullnetit te "tij" , "ai" cfilitet preJ
endrres per te gjetur nje vend ne vijen e betejes. Por y'eshte kjo enderr dhe ky
vend, perveyse endrra e lashte, te cilen e ka enderruar metafizika perendimore
qe nga Parmenidesi e deri te Hegeli, si nje moskohe, si moshapesire. si fushe e
tejndjeshme, sikunder eshte rajoni i vete mendimit? Natyrisht. ajo qe mungon
ne pershkrimin kafkjan te nje mendim-ngjarjeje, eshte permasa hapsinore, ku
mendimi mund te ushtroje vetveten pa qene i detyruar te jete teresisht i lidhur
me kohen e njeriut. Problemi i rrefimit te Kafkes, me gjithe madheshtine e tij,
qendron ne ate qe ka pak mundesi te ruhet nocioni i nje rrjedhe njedrejtimeshe
kohore, nese kjo rrjedhe ndahet ne forca antagoniste te drejtuara e vepruese
mbi njeriun. Depertimi i njeriut, ndersa ai e copton vazhdimesine, nuk mund te
mos shkaktoje ndryshimin e drejtimit te forcave, qofte edhe sadopak preJ
drejtimit te tyre fillestar, dhe, nese ndodh keshtu, keto forca nuk mund te
perplasen me frontalisht me njera - tjetren, por do te takohen ne njefare kendi.
Me fjale te tjera, hendeku kuqendron "ai", te pakten potencialisht, eshte jo nJe
interval i thjeshte, por ngjan me ate qe fizikanet e quajne nje paralelogram
forcash.
Idealisht, veprimi i dy fore ave qe formojne paralelogramin e forces, ne te
cilen "individi" i Kafkes ka gjetur fushebetejen e tij, do te rezultoje ne nje force·
te trete e, pikerisht, ne diagonalen rezultante, origjine e se ciles do te jete pika ne
te cilen perplasen dhe bashkeveprojne forcat me njera - tjetren. Ne njefare
menyre, kjo force diagonale ndryshon prej te dyja forcave, rezultante e te cilave
eshte ajo vete. Te dyja forcat antagoniste jane te pakufizuara, njera buron prej
se kaluares infinit dhe tjetra prej se ardhmes infinit; por, ndonese nuk kane nje
fillim te percaktuar, ato kane nje pike fundore, piken ne te cilen perplasen.
Ndersa, forca diagonale, perkundrazi, eshte e kufizuar per sa i perket origjines
se saj, pasi pikenisja e saj eshte ndeshja e forcave antagoniste; por ajo mund te
jete e pafundme per sa i perket fundit te saj, ne funksion te asaj qe ajo eshte
rezultante e bashkeveprimit te te dyja forcave, burim i te cilave eshte infiniti. Kjo
force diagonale, origjina e se ciles eshte e njohur, me drejtim te percaktuar prej
se kaluares dhe se ardhmes, por qe fundi i mundshem i se ciles shtrihet ne
infinit, perfaqeson metaforen me te persosur mbi veprimin e mendimit. Ne rast
se "individi" i Kafkes do te ishte ne gjendje te ushtronte forcat e tij pergjate
kesaj diagonaleje, ne barazlargesi te plote prej se kaluares dhe se ardhmes, duke
u yvendosur para dhe prapa gjate vijes diagonale, me levizje te ngadalta e te
rregullta, levizje kjo karakteristike per rrjedhen e mendimit, ai nuk do te dilte
asnjehere prej vijes se fushebetejes dhe te pozicionohej mbi perh~shjen,
sikunder e kerkon parabola, pasi kjo diagonale, ndonese e drejtuar ne infinit,
NIJ/:'RM.JET TE SIIKllARES !)fIE TE ARIJIIMES 19
mbetet e lidhur dhe e rrenjosur ne te tashmen; individi do te kishte arritur te
zbulonte - i ngjeshur nen trysnine e dy antagonisteve te tij, ne pozicionin e
vetem prej te cilit mund te sodiste dhe te vezhgonte normalisht, pikerisht ate qe
i perkiste atij, ate qe ishte krijuar prej vetedepertimit te tij - raportin e stermadh.
perhere ne levizje. kohe-hapesire. te krijuar dhe te kufizuar prej forcave te se
kaluares dhe atyre te se ardhmes; ai do te kishte gjetur ne kohe ate vend, i cili,
i barazlarguar mjaftueshem prej se kaluares dhe se ardhmes, do 1'i ofronte atij
pozicionin e "gjyqtarit", dhe ne kete menyre do te mund te gjykonte forcat
nderluftuese me nje sy te paanshem.
Por, megjithate, te vjen te shtosh se nje gje e tille ndodh "vetem
teorikisht". Ajo qe eshte me teper e mundshme te ngjase - ajo qe Kafka e
pershkruan aq shpesh ne rrefimet dhe parabolat e tjera te tij - eshte se
"individi", i paafte te gjeje diagonalen, e cila do ta kalonte ate nga fushebeteja
ne hapesiren idealisht te krijuar, te perbere prej paralelogramit te forcave, do te
"vdese prej stermundimit", i shterur nen trysnine e luftes se perhershme, duke
harruar krejtesisht qellimet e veta fillestare. i ndergjegjshem vetem per
ekzistencen e hendekut kohor. i cili, per sa kohe qe ai eshte ne jete, perben
sheshin mbi te cilin duhet te qendroje, ndonese eshte vetem nje fushebeteje
dhe jo nje shtepi.
Le 1'u shmangemi keqkuptimeve: gjuha e figurshme qe po perdorim ketu,
per te dhene me meta fora dhe me peryapje gjendjen bashkekohore te mendimit,
mund te jete e vlefshme vetem brenda caqeve te fenomeneve mendore. Te
perdorura ne kohe historike apo biografike, te gjitha keto metafora do te ishin
pa kuptim, pasi ne to nuk mund te kete hendeqe te tilla kohore. Vetem per sa
kohe qe "ai" mendon, dhe kjo ndodh per sa kohe "ai" eshte i perjetshem,
"individi" i Kafkes, i quajtur me te drejte "ai" dhe jo "dikushi" - pra njeriu ne
aktualitetin e plote te qenies se tij konkrete - mund te Jetoje ne hendekun kohor
midis se kaluares dhe se ardhmes. Personalisht dyshoj qe ky hendek te jete nje
fenomen modern e, ndoshta, ai nuk perben as edhe nje te dhene historike; ai
eshte versnik me shfaqjen e njeriut mbi toke. Ndoshta ai eshte nje pjese e
hapesires se trurit ose, me mire te themi, ai perben rrugen e shtruar prej
mendimit te asaj pjese te vockel te boshllekut kohor, ku veprimtaria e mendimit
rreketin brenda raportit kohe-hapesire te vdektareve e, ne te cilin, rrjedhate
mendimit, te kujteses dhe parashikimit arrijne te shpetojne gjithyka qe ato
prekin prej rrenojave te kohes historike dhe asaj biografike. Ky boshllek i vogel
kohe - hapesire, i strukur the lIe ne zemren e kobes, ndryshe prej mjedisit dhe
kultures rrethuese ku jemi lindur, mund te rrefehet, por jo te trashegohet e te na
dorezohet prej se kaluares; ydo brez i ri ose, me sakte, ydo qenie e re njerezore,
qe e fut veten mes se kaluares dhe se ardhmes se pafundme, duhet ta rizbuloje
dhe ta asfaltoje ate rishtazi. . '

HANNAH ARENDT
20
Sidoqofte, problemi lind, pasi me sa duket ne nukjemi ~s t~.p~ji~.ur e as t~
pergatitur per kete 1I0j veprimtarie te mendimit, n~aqe.~uk ~rn.1~le te qe~~~oJm~
ne hendekun midis se kaluares dhe se ardhrnes. Per nJe penudhe shume te glate
ne historine tone, me sakte qysh prej mijera vjetesh prej theme limit te R~mes
dhe te percaktuar prej koncepteve romake, kal~mi i keti!. hendeku Ish~e
Illundesuar prej nje ure te quajtur tradite. Me perpan~.m e ~?h~ve mo~.e~.e, kJ~
tradite ka ardhur duke u dobesuar perhere e me teper, gje qe nuk perbe~ m~
sekret per askend. Ne crastin e keputjes se fillit te tradites, hend~.ku ~ldlS ~.e
kaluares dhe sl! ardhmes, pushoi se qeni nje gjendJe e ve<;ante vetem ~er
fushen e mendimit dhe u kufizua si pervoje e vetem atyre pak individeve, te cllet
te menduarit e kishin zanat paresor. Ai u kthye ne nje realitet te prekshem
! ~.
pikepyetjesh per te gjithe; me fjale te tjera, ai u be nje ~a,~! m.e ren~es.~ P?litik: ..
Kafka permend pervojen e luftes, te fituar preJ mdlvldlt te tlJ, I c~h
reziston ne terrenin midis valeve perplasese te se kaluares dhe se ardhmes. KJo
eshte pervoje ne fushen e mendimit - pasi, sikund~~ e kemi ~.ar~: krejt par~bola
sillet rreth nje fenomeni mendor - e kjo pervoJe Olund te perftohet, Sl crd~
pervoje tjeter, vetem nepermjet praktikes dhe te u~htruarit .. ( Ne kete as~:~t, Sl
edhe ne aspekte te tjera, ky Iloj mendimi dallon preJ dlsa I10Je ~roce~es~ te !J.~ra,
si deduksioni, induksioni dhe konkluzioni, rregullat logllke te te cIleve,
perkatesisht te mungeses se kontradiktes dhe qendrueshmerise se br:n~~hme~
mund te mesohen njehere e pergjithmone per t'u vene me pas dreJtpersedreJtl
ne praktike )...Y.ia,sll!t n-~ete e meposhtme te ketij ~ib~i p~rbej~e ~~ vet:.ete
ushtrime te tilla dhe qe Imi i tyre i vetem eshte perftIml I pervoJes ne fushen e
mendimit dhe menyrat se si mund te akumulohet ai; keto ese nuk permbajne
receta rreth asaj se crfare duhet menduar ose crfare te vertetash duhet te mbro~h.
Me se paku, qellimi i tyre eshte te rilidhe fillin e keputur te tradites ose te shplke
disa forma te reja zevendesuese, permes te cilave te mbushet hendeku
ekzistues midis se kaluares dhe se ardhmes. Gjate ketyre trajtesave nuk
shtrohet problemi i se vertetes; ato kane qellim te mesohet si levizet ne kete
hendek, ndoshta e vetrnja zone ku mund te fanitet e verteta.
Ne menyre edhe me specifike, ketu eshte fjala per di~a leksio.n~ ne.~ush~.n
e mendimit politik, duke marre si shkas aktualitetin e ngjarJeve pohtlke te kohe.s
sone (ndonese keto ngjarje permenden vetem shka~azi); ne funk~ion:ekesaJ.:
dhe ha_mendja ime qendron ne ate qe vete mendiIll1 hnd vetem preJ ngjarJeve.re
urvojes sl;! gjalle dhe ni'"betet i lidhur me to si te vetrnet udherre~yese neperm et
te cilave mu d te gjen en oordinatat e tij. Meqenese keto traJtesa crvendosen
ml IS se kaluares dhe se "ilrahJries, ato ngertfieJne ne vetvete si kritiken, ashtu
edhe eksperimentin, por eksperimentet nuk kane per qellim teo percaktojne
ndonje lloj te ardhmeje utopi~e dhe kritika e se ~ kaluares, ndaJ ~oncCJ>.t~ve
. ' --------
tradicionaTenuk kanoermeDd te "sbembe idhujt". Per me tePer, pJeset krltike
NDi:R.Af.lET TE SHK{ lARES DIIE TE ARDIIMES 21
dhe eksperimentuese te eseve ne vijim, nuk ndahen prej njera - tjetres ne
menyre te prere, ndonese, ne vija te trasha, tri kapitujt e pare jane me teper te
karakterit kritik sesa te atij eksperimentues, ndersa pese kapitujt e fundit jane
me teper eksperimentues sesa kritike. Kjo crvendosje graduale e theksit nuk
eshte arbitrare, pasi elementi i eksperimentit eshte i pranishem edhe ne
interpretimin kritik te se kaluares; ky eshte nje interpretim, qellimi kryesor i te
cilit eshte te zbuloje zanafillen e vertete te koncepteve tradicionale, me qellim qc
te nxirret rishtazi prej tyre fryma fillestare, e zhdukur aq padrejtesisht e
trishtueshem prej creshtjeve kryesore te gjuhes aktuale politike, te tilla,~
dhe ~rei!~sia, autoriteti dhe arsyeja. pergjegjesia dhe virtyti. pushteti dbt:
lavdia -- ;rU"ke lene pas vetes disa guaska te zbrazeta, nepermjet te cilave sot
behen perpjekje per te zgjidhur gjithcrka, pavarsisht prej realitetit te vertete te
fenomeneve, mbi te ciletjane ngritur keto koncepte.
Me duket, dhe shpresoj se lexuesi do te pajtohet me mua, se eseja, si nje
lIoj i vccrante letrar, ka nje n 'ashmeri te nat rshrne me leksionet. Ashtu si crdo
pFrmble ~e esesh, ky Iiber leksionesh mund te permbante me shume ose me
pak k~pituj, pa ndryshuarper kete arsye natyren e tij. Uniteti i tyre - i cili permua
perben perligjjen per botimin e tyre ne nje liber te vetem - nuk eshte unitet i nje
te tere, por nje vazhdimesi levizjesh, te cilat, ashtu si ne nje partiture muzikore,
jane shkruajtur nen suazen e te njejtit creles ose ne funksion te tij. Vazhdimesia
eshte percaktuar prej permbajtjes. Pjesa e pare trajton plasaritjen dhe crarjen e
kohes sone ne pikepamje te tradites, si edhe konceptin historik, nepermjet te
cilit periudha mod erne shpresonte te zevendesonte konceptet metafizike
tradicionale. Pjesa e dyte trajton dy koncepte poIiti~e gendrore e te nderlidhura
-----
mes tyre - autoritetin dhe Iirine; ajo presupozon diskutimin e pjeses se pare ne
'-'--~.--~"""'---'-'
ate kendveshtrim, qe pyetje te tilla fillestare e te drejtperdrejta, si "cr'eshte
autoriteti?", "cr' eshte liria", mund te lindin vetem ne rast se sot nuk mund te
gjendet asnje pergjigje e vlefshme, e tr~~I!~!.p.E~l tradites. Se fundi, kater
esete e pjeses se fundit te Iibrit, perbejne nje perpjekje te crilter per zbatimin e
formes se mendimit, qe eshte nxjerre ne pah ne dy pjeset e para te tij, ne lidhje
me problemet me imediate e me kryesore me te cilat ballafaqohemi sot, por jo me
pretendimin per te qene te qarte, se do te japim nje zgjidhje perfundimtare, por
me shpresen e sqarimit te creshtjeve dhe perftimit te nje 1I0j sigurie ne trajtimin e
creshtjeve te vecranta.

KREll I I
TRADIT A DHE EPOKA MODERNE
TRADITAjone e mcndimit politik i gjen fillimet c veta ne mesimet e Platonit
Idhe Aristotelit. Une bcsoj se fundi i saj, jo me pak i percaktuar, gjcndet ne
teorite e Karl Marksit. Fillimi i saj nisi kur, nepermjet alegorise se shpelles ne
Repuhlikiin e tij, Platoni pershkroi sferen e marredhenieve njerezore - te
gjith~kaje qe i perkct jeteses se perbashket te njerezvc ne kete bote te
perbashket - me ngjyrat e erresires, peshtjellimit dhe zhgenjimit, prej te cilave
duhej te largoheshin dhe t'i braktisnin te gjithe ata qe aspironin per nje qenie te
persosur, ne rast se deshironin te zbulonin qicIlin c kthjellet te ideve te
perjetshme. Fundi erdhi me thenien e Marksit se filozofia dhe e verteta e saj
ndodhen jo jashte marredhenicve njerezore dhe botes se tyre te perbashket,
por pikerisht brenda tyre, dhe se ato mund te "arrihen" vetem ne sferen e
bashkesise njerezore, te eilen ai e quajti "shoqeri", nepermjet lindjes se
"individit te shoqerizuar" (vergesellschaftete Mellschell). Filozofia politike
. nenkupton medoemos qendrimin e filozofit perkundrejt politikes; tradita e saj
nlsmelargriiiln e fiIozofit prel pohtlk~ e... me pas, me rikthimm e ttJ, duke pasur
slq~-iliITI te rive~dose standartet e tij ne gjirin e marredhenive njerezore. Fundi
-erom [(ur liJ 1 ozo argua prej filozofise, me qcllim qe ta "realizonte" ate ne
~ politike. Kjo is te perpJekJa e Marks1f, e shprehur, se pari, ne vendi min e ttj (ne
vetvete filozofik) per te demaskuar filozofine, dhe, se dyti, ne qeIlimin e tij per
"te ndryshuar boten" e, per pasoje, gjithe mendjet filozofike, "ndergjegjen" e
njerezimit.
Filtimi dhe fundi i tradites kane nje emerues te perbashket: problemet
elementare te politikes nuk shfaqen asnjehere ne menyre aq te qarte ne krejt
permasat dhe rendesine e tyre, sa shfaqen ne momentin e pare te formulimit te
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
tyr~: si e.~he ne momentin.kur ato ballafaqohen me sfiden perfundimtare. Sipas .
fj~leve te Jakob. Burkhardlt, fillimi eshte si nje "akord themeltar", i cili tingellon
permes moduhmeve te tij te pafundme gjate gjithe historise se mendimit
perendi~or. Vetem fillimi dhe fundi, ne rast se do te na lejohej te shpreheshim
keshtu, Jane te paster dhe te pamoduluar; per pasoje, akordi themeltar nuk e
go~~t ~urre ..m~ fort ~egj~~sin e saj sesa ne momentin kur ai leshon per here te
p~e .~e bote tm~ulhn e tlJ harmonioz dhe s'mund tejete me ngacmues dhe i
y~er:~.ses~ kur al vazhdon te degjohet ende ne nje bote, tingujt dhe mendimet e
se ctl~s al nuk ka me mundesi t'i riktheje ne harmoni. Nje prej vleresimeve te
r~~tesls.?m~ qe PI~toni ka bere ne nje prej veprave te tij te fundit: "fillimi i ngjan
nJe ~erendle, e clla, per sa kohe qendron midis njerezve, shpeton gjithyka",
arq1f!ar qe theos en anthropis idhrimeni sokzi panta', eshte me se
k~pt~~p.lote. pe~ traditen tone; per sa kohe qe fillimi i saj ishte i pranishem dhe i
gJalle, al mundl te shpetonte dhe te harmonizonte gjithyka. Po keshtu ai u
tii -
kth~e ~e.nje diyka shk~terrimtare, ne yastin kur filloi t'i afrohej fundit te me
~al: te tJera, ~.as.fun~lt te trad~tes. ne boten ne te cilenjetojme, nuk mbeti gje
tJeter veyse nJe gJendJe konfuzlom dhe mungese rrugedaljeje.
Ne filoz?fine e Marksit, e cila nuk e permbysi aq shume Hegelin sa te
nd?,.sho~te hlerarkine tradicionale te mendimit dhe veprimit, te soditjes dhe
pu~es, teo filozofise dhe politikes, ideja e fillimit e krijuar prej Platonit dhe
An~tot~ht, ka provuar vitalitetin e saj, duke e yuar Marksin ne perkufizime
kreJte~lsht ~ontra~ikto~e, sidomos ne ato pjese te mesimeve te tij, te cilat
z~k?llIsht nJlhen SI utoplke. Nje nderparashikimet me te rendesishme te tij eshte
al slpas te eilit, ne kushtet e "nje njerezimi te shoqerizuar", "shteti do te shuhet
g~~dualisht", dhe se rendimenti i punes do te rritet aq shu~~,-~e puna ne
nJefare .~e~~re do t~ d~ panevojshme, duke mundesuar keshtu krijimin e nje
kohe te lIre, thuaJse te pakufituar per ydo pjesetar te shoqerise. Keto
~e~ndime, te ~ilat per me teper jane edhe parashikime, misherojne, natyrisht,
Id:ahn: M~~ks~t per s?oq~rine e persosur. Si te tilla, ato nukjane utopike, por
me .teper nJe nprodhlm I kushteve politike dhe sociale te qytet-shtetit te
Athmes, i eili ishte nje model eksperimenti per vete Platonin dhe Aristotelin e
pt;:-pa.soje, simbol i theme lit mbi te cilin mbeshtetet tradita jone. Polisi i Athine~
~.n~slOn.o~te p~ dallime midis sundimtareve dhe te suriduarve e, per pasoje. ne
k:te dre~tll~, .~I nuk .mund te quhej shtet, nese do ta quanim keshtu sipas
~~rkufi~ll~lIt te Markslt, ne perputhje me perkufizimet tradicionale te menyrave
te qevensJeve, domethene, sundimi i nje personi te vetem ose monarki sundimi
i paki~e~ ~se ~ligarki, s~ndi~i ishumiees ose demokraci. Per me tepe~etaret
e~~!!}shm qytetare den ne momentin qe ata zoU!ronin kohe te lire dhe ishin
te yl.iruar prej punes, gje qe Marksi e parashikori per te ardhmen. Jo vetem ne
Athme, por ne krejt bott!n antike e deri ne periudhen moderne, ata qe punonin
24 HANNAH ARENDT
nuk ishin qytetare; ne radhe te pare, qy~tart:.:. ishin ata qe nuk punonin dhe qe
zoteronin me shume te mira materiale'sesa mund te sigurohej prej aftesise se
oo:.ePFip\iiii. Nje ngjashmeri e tille behet edhe me e dukshme, tekSa shikojme
permbaj~en aktuale te shoqerise ideale te Marksit. Shihet se koha e lire do te
ekzistoje ne kushtet e mungeses 'se shtetit ose ne kushtet ne te citat, sipas
frazes se famshme te Leninit, e cila ngerthen ne teresine e vet mendimin e
Marksit, administrimi i shoqerise do te jete thjeshtuar aq shume, saqe cydo
kuzhinier me pak kualifikim do te jete ne gjendje te marre persiper drejtimin e
makinerise se saj. "Natyrisht, ne te tilla rrethana, thjeshiezimi qe Engelsi i ka
here politikes, duke e quajtur ate "nje administrim te sendeve", do te ishte me
interes vetem per nje kuzhinier, ose, ne rastin me te mire, per "mediokret", per te
cilet Nicyja thoshte se ishin njerezit me te kualifikuar per te marre ne dore cyeshtjet
pu61ike-:ii2"S'igurisht, ne kUshtctean:tikitetitj;roblemi qendronte ndryshe, pasi
detyrat politike}s~m~~~eroheshin aq te ~eshtira dhe kerkonin aq ko~e, sa te
gjithe ata q~-inerreshin me to, nuk kishin mundeslte ndermerrmn edhe
veprimtari te tjera lodhese. (Keshtu, per shembull, bariut mund t'i jepej e drejta
e qytetarise, ndersa fshatarit jo; po keshtu piktori, por jo skulptori, mund te
konsiderohej si dicyka me teper sesa vanatsos, dhe ne keto raste dallimi mes tyre
behej thjesht ne baze te zbatimit te kriterit te mundimit dhe te lodhjes). Pikerisht
kunder veprimtarise politike qe merrte shume kohe per nje qytetar me te.drejta te .
plota te polisit grek, filozoret e lashtesise, e vecyarterisht Aristoteli, perpunuan
idealin e tyre te skoli - se, te kohes s~ lire, e cila ne lashtesi nukkuptohej si liri
prej punes se zakonshme, sidoqe dicyka e zakonshme dhe e natyrshme, por si
kohe e lire prej veprimtarise politike dhe cyeshtjeve shteterore.
Ne shoqerine e Marksit keto dy koncepte te ndryshme kombinoheshin ne
menyre te pazgjidhshme: ne njefare menyre, shoqeria pa klasa dhe pa.shtet
realizon kushtet e pergjithshme te lashtesise dhe, me sakte, ate te kohes se lire
prej punes e, njekohesisht, edhe prej politikes. Supozohet se nje gje e tillc do te
realizohet kur "administrimi i cyeshtjeve pub like" do te zevendesoje
veprimtarine e qeverise dhe ate te politikes. Nje kohe e tille, dyfish e lire, si prej
pun~, ashtu edhe prej politikes, ~hte konsideruar prej filozoreve kusht per
ekzistencen e nje vios theoritikos, nje jete kushtuar filozofise dhe dijes ne
kuptimin me te gjere te fjales. E thene ndryshe, kuzhinieri i Leninitjeton ne nje
shpqeri, e cila i siguron atij kohe te lire prej punes ne ate mase qe gezonte edhe
qytetari i .lire i lashtesise, kohe qe ai kishte mundesine t'ia kushtonte
politevesthit e, njekohesisht, thuajse po aq kohe te lire prej politikes sa kishin
k!rkuar filozo~ greke per ate pakice njerezish qe d~hironte t'ia kushtonte
krej~ kohen e vet studimit te filozofise. Kombinimi i nje shoqerie pa sh~
(a~li!i~e) dhe nje shoqerie pothuaj5e p~ ~ ishte. .. 1 ~amshem .n~
imagjmaten e ar 51 sa edhe vete 5 prehja e nji! njerezlmlldeal, per shkak te te
NDERMJETTE SHKUARES DHE TE ARDHMES
25
k~ptuarit trad~~i~nal te k~h~s se lire si skoli dhe otium, domethene si nje jete e
perkushtuar qelhmeve me te larta sesa puna apo poIitika.
. V~te Marksi e shikonte te ashtuquajturen utopi tt! tij si nje parashikim te
thJe~h.te dhe ~ ve~eta .~shte.. s.e kjo pjese e teorive te tij i pergjigjet disa
z~v~~hm.~ve q~. kane dale plo~e~ls~t ne pah vetem ne kohen tone. Ne kuptimin e
vJet~r . te . fj~les, sot. q.~vensJa la. ka leshuar vendin ne shume aspekte
a~mlmstnmlt d.he shttmll kohes se hre per masat e popullit eshte bere fakt ne te
~Itha ~endet.~ m~ustria.lizuara. Ne menyre te qarte, Marksi dalloi disa prirje te
tIlla ne epoken qe fill~l. me revolucionin industrial; ndonese ai gabohej kur
supo~~n~e .se .~et~ pnlJe do te shfaqeshin me force vetem ne kushtet e
shoqenzlmlt te mJeteve te prodhimit. Ndikimi qe e kaluara kishte mbi te
qendron ne ate qe ai e shihte kete zhvillim ne nje fonne te idealizuar duke ~
per~ept~ar.ne b~ze ter~a.~h dhe konceptesh qe e kishin zanafillen e ty:e ne nje
p~r~u~.h~ ~~stonke ~reJt te ndryshme nga ajo ne te cilenjetonte. Ky perfundim
ben qe al te mos.shlhte problemet e verteta e te veshtira, te ngerthyera ne boten
m~~.eme: du~e 1 d~e~e ~arashikimeve te tij te sakta cil~ine e tyre utopike.
MI.rep~, Id~ah utoPlk 1n!.e shoqerie pa klasa, pa sbtet dhe pa pune, ishte pjeHe
e hdhJes s~. d~ elementeve aspak utopike: perceptimit te disa prirjeve ne te
tashmen, te ctlat nuk mund te shpjegoheshin me ne kuadrin e tradites
kon~~~eve d~e ideal eve tradicionale, nepennjet te cileve vete Marksi i kuptoi
dhe 1perpunOI ato.
?e~~rim.~ i ~a~ksit ndaj tradites se mendimit politik ishte qendrim i' nje
r~b:hml teo n~ergJegJshe~. Per pasoje ne nje menyre sfiduese dhe paradoksale,
a~.pe~u~~~ dlsa p~rkufiz~~.e ky?, t~ cilat, duke ngerthyer filozofine e tij politike,
~e~.vl~oJne ~he ~~s.hkoJ~e kreJt pJesen me shkencore te vepres se tij (dhe si i
tIlle a.1 mbetI cyudttensht gJate gjithe jetes se tij, qysh prej shkrimeve te hershme
e d~~1 n.e vellimin e fundit te Das Kapital). Perkufizimet thelbesore ne kete
.:>t:- dreJtl~.Jane: "~n.a ~joi njer~u~(sipas .nje fonnulimi te Engel~it, i cili ndryshe -1
n~a nJe mendlm 1 ~erhapur 1 dlsa studluesve te Marksit, pergjith~isht e ka
pennbledhur.ploteslsht dhe shkurt mendimin e Marksit), 3 "dhuna eshte mamia
: CYd~ shoq~ne t.e vj~ter t~ mbarsur me nje shoqeri te re" ~ ~~ :l.
eshte m~mla e hlstonse (gJe qe ndeshet ne variante te ndryshme, si ne shkrimet
e ~ark~lt, ashtu edhe ne ato te Engelsit)4. Se fundi, pennendim tezen e famshme
mbl FOJerbahun: "Filozofet vetem sa e kane interpretuar boten ne menyra te 3
ndrys~me; cyeshtj.a shtrohet sesi ta ndryshos1nlte'~- gj~q~'Sip;;-arsyetimit t(!-
Ma~~I~ mu~.d t.e J~pet me: plote si: Filozoret e kane interpretuar boten per nje
koh~ mJaft t~ gJ~te; tashme ka ardhur koha qe ajo te ndryshohet. Faktikisbtky
pO~lm I ~~~It nu~ e5h~e gje tjeter vecyse nje variant i rUe pohimi tjeter, te cilin e
haslm ne nJe doreshkrim me te hershem: "Njerezit nuk munden te ngrene,te
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 27
26
polisit, u formulua per te bere dallimin midis grekeve dhe barbareve, njeriut te
ruajne dhe te shkaterrojne - aufheben, ne kuptimin hegelian - .~l~~ofine.~a ~
lire ~he ~kllavit: Dal~imi ishte se greket, ne bashkejetese ne kuadrin e polisit, e
kuptuar ate". I njejti qendrim ndaj filozofise shfaqet edhe ne nJe vepe~ te
reahzomn vepnmtarme e tyre nepermjet fjales, permes bindjes (pithin) dhe jo
mevonshme ne formen e parashikimit se klasa punetore do te Jete
permes dhunes apo shtrengimit te heshtur. Rrjedhimisht, kur njerezit e lire i
trashegimtarja e vetme legjitime e filozofise klasike. .. nenshtroheshin qeverise se tyre ose ligjeve te polisit, nenshtrimi i tyre quhej
Asnje prej ketyre pohimeve nuk mund te kuptohet ve~mas e ne vetvete.
pitharqia. fjale qe tregon qarte se nenshtrimi arrihej nepermjet bindjes dhe jo
Secili prej tyre merr kuptim vetem ~uke iu .kunderv~n~ dis~ te verte~ve ~e
forces . ~arbaret sundoheshin nepermjet dhunes dhe sklleverit detyroheshin te
pranuara tradicionalisht, besueshmena e te .~tl.av~ ~en,~e fi~~lmet..e ~enud~e~ punomn ~, .m.~qenese, Sl veprimi i dhunshem, ashtu edhe puna e detyruar e
moderne ishte jashte ¢o dyshimi. "Puna knJOI nJenun do te thote ne radhe te
krahut ngjaJne sepse nuk kane nevoje per fjalen per t'u kryer, si barbaret, ashtu
pare se puna dhe jo Perend~eshte ajo qe k~ijoi njeriun; se dyti, aj~ do. te ~hote
~dh~ skIleverit ishin anev logon. domethene te tille qe nuk jetonin me njeri -
se njeriu,par aq sa eshte qenie njerezore kriJon vetveten dhe se qe~la nJerezore
tJ~tn~, ne.radM. te pa~~, nepermjet fjales. Per greket, puna ishte kryesisht nje
eshte rezultat i vete veprimtarise se saj; se treti, ajo do te thote se aJo qe e daIlon
~eshtJ.e pnva~e,Jo pohttke, ndersa dhuna lidhej dhe kishte nje kontakt, ndonese
njeriun nga kafsha, differentia specijica e tij, n~esI:t.~e,ar~y~:~"'p"<?~.p~n.!, se ai nega~tv: me nJerez te tjere. Lavderimi i dhunes prej Marksit permban, perpasoje,
nuk eshte nje animal rationale por nje animal labora!!§; se katertl, se ~uk
mohlmm me te ve~ante te logos - it. te fjales se artikuluar, diametralisht e
eshte arsyeja, derl irt~here cilesia me e vyer e ~jeriut por puna, tradici~nahsht kundert dhe tradicionalisht forma me njerezore e marredhenieve. Teoria
aktiviteti me i per~muar i veprimtarise njerezore, ajo qe ngerthen anen nJ~r~zore
ma~ksiste e superstrukturave ideologjike ngrihet, ne analize te fundit, pikerisht
\ te njeriut. Keshtu, Marksi sfidon perendine tradicionale, vleresimin tradlclonal
mbl kete armiqesi antitradieionale ndaj fjales dhe mbi glorifikimin perkates te
\ te punes, dhe lavderimin tradicional te arsyes. .. , dhunes. Per filozofine tradieionale do te ekzistonte nje kontradikte midis "te
Pohimi se dhuna eshte mamia e historise, do te thote se forcat e fshehta te
kuptuarit te filozofise" dhe ndryshimit te botes ne perputhje me filozofine.
zhvillimit te prodhimtarise njerezore, per aq sa ato varen prej veprimit te lire e t~
~ohimi i. ~~rksit..nenk~pton se ndryshimi paraprihet prej interpretimit, pra
ndergjegjshem njerezor, dalin ne pah vetem gjate d~unes se lufte~~e dh~ t~ I~terpretlml I botes preJ filozoreve ka rrefyer se si mund te ndryshohet ajo.
revolucioneve. Njekohesisht ajo do te thote se histona e shfaq fytyren e sa~ te
Ftlozofia mund te kete dhene disa rregulla veprimi, ndonese-asnje filozofi madh
vertete dhe debon mjeguIlen e paIlavrav~ hipokrite ideologjike, vetem gjate
nuk e ka konsideruar kete ~eshtje si ~eshtjen e tij me te rendesishme. Ne the1b
periudhave te dhunshme. Sfida ndaj tradites del edh~ nje~~re tjeter qarte.
filozofia prej Platonit deri te Hegeli nuk "i perkiste kesaj bote", qofte kur Platon;
Tradicionalishtdhuna eshte ultima ratio ne marredhemet midis kombeve dhe
e pershkruante filozofin si nje individ qe vetem truperishtjeton ne bashkesine
veprimi me i urryer brenda shteteve, e konsideruar kurdohere .si ti~a~i m~
e .njerezve te tjere, qofte kur behet fjale per Hegelin, i eiIi pranonte se nga
spikates i tiranise. (Perpjekjet e rraIla per te shpetuar.dhunen pre~. urreJtJes, ~e
Plkepamja e gjykimit te pergjithshem, filozofia perben nje bote te vendosur mbi
bera vetem nga Makiaveli dhe Hobsi, kane nje rendesl te madhe per pro~lemm
ko~~n e n}.erezimit, nje verkehrte welt. Por sfida ndaj tradites, kesaj radhe jo
e pushtetit dhe hedhin mjaft drite mbi peshtjellimin e hershem qe ekzlstonte
vetem e nenkuptuar, por edhe e shprehur drejtpersi5drejti ne pohimin e Marksit
lidhur me raportin midis pushtetit dhe dhunes, ndonese ato ushtruan
qendron ne parashikimin se bota njerezore, ne te cilen ne orientohemi dh;
~uditerisht shume pak ndikim mbi traditen e mendimit ~o~i~ik ~ara ko~es son~). mend~!~~ n~ terma te gj~kimit te pergjithshem, nje dite do te hehet e njejte me
Perkundrazi, per Marksin, dhuna ose, me sakte, zotenml I mJetev~ te dhunes:
mb~etenne e Ideve ku levlz filozofi, ose se filozofia, e cila gjithmone ka qene e
eshte elementi baze i te gjitha formave te qeverisjes; shteti eshte mstrument I
ruaJtur vetem per "pakicen", nje dite do te hehet nje realitet i zakonshem per
klases sunduese, nepermjet te cilit ai shtyp dhe shfrytezon dhe krejt sfera e
kedo.
ve~mit politik karakterizohet prej perdorimit te dhun~s. '.. . : .. .. Te .tre k~to pohime, ~dhe pse te permbledhura ne terma tradicionale, jane
-- Niejesimi marksist i vepriiliil me dhune& nenkupton nJe tJeter sfide
&J~~h~e~1 shpe~yes; ata Jane formuluar si paradokse dhe kane si qellim te
the;cl(;re ndaj tradites, e cila, ndoshta, eshte me e veshtire te perceptohet, po~
knJoJne trondltje. Ne te vertete ato jane edhe me paradoksale dhe e ~uan edhe
per te cilen, Marksi, i cili e njihte shume mi.re ~ri.st~teli~, duhet ~~ kete qene I vete M~rksin ne pikepyetje te reja me te veshtira per t'u zgjidhur nga ~'e kishte
vetedijshem. Perkufizimi i dyfishte aristotehan I nJenut Sl zon poll~lkon ~he z~n parashlkuar ai. Secila prej tyre permban nje kontradikte themelore e cila ne
logon ehon (kafshe politike dhe kafshe fo~ese - shen. i.perk~y~slt):. nJe qe.me kuader te arsyetimit te tij, mbetet e pazgjidhur. 'Ne qofte se ~una c!~hre
qe arrin zhvillimin e saj me te larte ne aftesme e te folunt dhe Jetes ne kuadrm e
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 29
28
n
veprimtaria me njerezore dlie me produktive e njeriut, ~fare do te ngjiste kur, pas
revolucionit, "puna do te shuhej" ne "mbreterine e lirise", kur njeriu te kete
Pushteti i kesaj tradite, ndikimi i saj ne mendimin njerezor perendimor nuk
triumfuar nepermjet emancipimit te tij ndaj saj? Ne qofte se dhuna eshte mamia
esh~~ varur kurre ~e ndergjegjesimin e tij rreth saj. Faktikisht, gjate historise
e historise dhe veprimi i dhunsbem, per rrjedhoje, forma me dinjitoze e
sone, ne ndesheml vetem dy here me periudha gjate te cilave individet kane
veprimtarise njerezore, ~fare do te ngjiste"ur pas perfundimit te luftes se
qe~~ ~~ ndergj~gjshem e te tejndergjegjshem rreth ekzistences se tradjtes. duke
klasave dhe shuarjes se shtetit, asnje lloj dhune nuk do te ishte me e mundur?
~ ~J~!esuar penudhen ne te cilen kane jetuar me.!utoritetin. Se pari, nje fenomen
I tine u vu re kur romaket adoptuan mendimin dhe kulturen klasike greke si n~
Si do te mundeshin njerezit te vepronin pasketaj ne menyre te kuptimte e
~utentike? Se fundi, kur filozofia te realizohej dhe te eliminohej ne shoqerine e
d)
tradite te veten shpirterore, duke vendosur ne kete menyre hisforikisht se
se ardhmes, ~fare lloj mendimi do te mbetej? tradi~ ketej e tutje do te kishte nje ndikim te madh formues mbi qyteterimin
, Inkoherencat e Marksit njihen dhe vihen ne dukje prej gjithe studiuesve te
evro~lan .. P~;~II!~k~:.e! ~adita ishte e panjohur; ajo u krijua me ta dhe pas tyre.
tij. Zakonisht ato cilesohen si mosperputhje "midis botekuptimit te tij shkencor
_mbeh filh udheheqes qe VI en nga e kaluara e, njekohesisht, zinxhiri rreth te cilit
si historian dhe botekuptimit te tij moral si profet" (Edmun!. Uilson), midis
S~() ,~~~~ i ri, me di' e 0 a vetedi' e ishte i lidhur er ku timin e botes dhe te
histonimit qe slieliTek akumulimi i kapitalit "nje mjet material per shtimin e
forcave prodhuese" (Marks) dhe moralistit, i cili demaskoi te gjitbe ata qe kryen
ve~~ ~er~.?j~s ~.e '.: .. o~antizm .erb~n periudhen e dyte, ku hasim nje 2-
nde.rg)~~es.. m te vete.dl shem dhe nJe glonfikim te tradites. (Zbulimi i lashtesise
"detyren historike" (Marks) si shfrytezues ~njerezore te individit. Keto dhe
pre l . ~lhn~!e~. e~ro~la~~ i~hte me perpjekje per t'u C lruar prej prangave te
inkoherenca te tjera te ngjashme me to jane te parendesishme po te krahasohen
tradItes, nJe perpJekJe per t u kth er vete ne burimin fillestar Hr te kri ·uarn '(He
me kontradikten theme lore midis lavderimit te punes dhe veprimit (perkundrejt
kaluar ~bl te CI. en tradita e deriatehershme nuk do te kishte kurrfare pushteti).
soditjes dhe mendimit), lavderimit te nje shoqeriepa shtet, d.m.th. pa veprim
Sot tradl.t~ ko~slderohet, ngandonjehere, si nje koncept kryesisht~, por 3 ~-t'
dhe (thuajse) pa pune. Ky pohim i gabuar nuk mund t' i detyrohet aq ndryshimit
Romantlclzml nuk beri gje tjeter ve~se e vendosi diskutimin rreth tradites ne
te natyrshem midis nje Marksi te ri revolucionar dhe intuites me shkencore te
re~din e dites se shekullit te nentembedhjete; glorifikimi qe ai i beri te kaluares, .
historian it dhe ekonomistit te moshuar, dhe as nuk mund te zgjidhet nepermjet
sherbeu vetem per te shenuar momentin kur periudha modeme po pergatitej te
supozimit te nje levizjeje dialektike, e cila per te nxjerre ne drite te miren dhe
nd~shon.te bo~en .to~e dh~ rrethanat e pergjithshme ne ate shkalIe, saqe
pozitiven, ka nevoje per te keqen dhe negativen. mbeshtetja faktIke mbl tradlten nuk ishte me e mundur.
Kontradikta te tilla theme lore e flagrante ndodhin rralle edhe ne rastin e
. ~undi i nje .. tradite nuk do .te thote domosdoshmerisht se konceptet
shkrimtareve te dores se dyte, te te cilet edhe mund te mos vihen reo Ne vepren
tradlclOnale e kane humbur pushtetm e tyre ne mendjen e njerezve. Perkundrazi,
e autoreve te medhenj, ato godasin drejtpersedrejti vete esencen e vepres se
k~. r~ste ~ur duket ~e ky pushtet nocionesh dhe kategorish te vjeteruara behet
tyre dhe sherbejne si ky~i me i rendesishem per kuptimin e problemeve dhe
me hran~k, kur tradlta e humbet forcen e saj te gjalle dhe kur kujtesa e njerezve
intuites se tyre parashikuese. Te Marksi, si edhe ne rastin e autoreve te tjere te
rret~ saJ filIon .~e zbe~~t; madje ajo mund ta shfaqe forcen e saj te plote
Illedhenj te shekullit te kaluar, nje gje e tille, ne dukje si shaka, si sfide, si
shtre~gue~e v:.tem P~SI I ka ardhur fundi dhe kur njerezit nuk ngrene me krye
paradoks, fsheh hutimin para fenomeneve te reja, pare nen kendveshtrimin e
ku~der ~aJ. Te pakten ky duket te jete edhe mesimi i shekullit te njezet i
tradites se vjeter te mendimit, jashte sistemit referues konceptual te se ciles
p~nudhes ?ostfo~aliste. ~he mendimit te detyruar, e cila erdhi pasi
duket se kurrfare mendimi nuk eshte i mundur. Duket sikur Marksi, jo fort
~<?rke~ardl, Marksl dhe N I~Ja sfiduan hamend' et theme lore te fese tradicionale
ndryshe nga Kierkegardi dhe Ni~ja, eshte perpjekur deshperueshem te
te men~i~lt p.o Itl ~~ Ici~n~1 dhe metafizikes tradicionale, duke e permbysur
mendoje kunder tradites, nderkohe qe perdor mjetet e saj konceptuale. Tradita
me vete.dlJe ~lerarkme tradlclOnale te koncepteve. Sidoqofte, as kjo periudhe e
jone e mendimit politik nisi kur P'atoni zbuloi se ne fushen e p~rvojes filozofike
shekulht te nJezet dhe as rebelimi i shekullit te nentembedhjete kunder tradites
eshte, si te thuash, e domosdoshme, te largohesh nga bota e problematikes
~uk ~ane q~~e ato qe ~juan: ne te vertete, te ~aren ne historine tone. Kjo e ~are "
njerezore; ajo merr fund, kur prej kesaj pervoje nuk mbeti me asgje, me
perjashtim te" kundershtise midis mendimit dhe veprimit, kundershti, e cila, duke esh~e .?asoJe He ~~O~l!)~~lv~~~_k~~e~ politike dhe njejesimit. ne sfeeb
~hplrter~re, te cllen levlzJet totahtare e' kristalizuan nepermjet terrorit dhe
'I
e'zhveshur mendimin prej realitetit dhe veprimin prej domethenies, i ktheu te dy
Ideol()g)lse ne nje forme te re qeverisjeje dhe sundimi. Sundimi tOtaiitar, si nje
keto nocione ne di~ka te pakuptimte.
 It" /
30 HANNAH ARENDT
fakt i kryer e pa precedent ne histori, nuk mund te rroket e te kuptohet permes
kategorive te zakonshme te mendimit politik dhe "krimet" e tij nuk mund te
gjykohen permes standartesh morale tradicionale dhe as te ndeshkohen
brenda kuadrit ligjor te qyteterimit tone; ai keputi ne mes vazhdimesine e
\ historise se Perendimit. Tashme, keputja ne traditen tone eshte n~ fakt i kryer~
\ Ajo nuk eshte rezultat i veprimit te paramenduar te ndokujt dhe as nuk mund t'i
nenshtrohet ndonje vendimi te metejshem.
\ Perpjekjet e mendimtareve te medhenj, pas Hegelit, per t' u shkeputu'r prej
disa shabllonesh mendimi qe paten sunduar Perendimin gjate me shume se dy
mije vjetesh, ndoshta kane ndikuar mbi kete ngjarje dhe, sigurisht, mund te
ndihmojne te hidhet drite mbi te; por ato nuk jane shkaku i saj. Ngjarja, ne
vetvete, shenon ndarjen midis periudhes modeme - qe filion me shkencat
natyrore ne shekullin e shtatembedhjete, arrin kulmin e vet politik me
revolucionet e shekullit te tetembedhjete, duke shfaqur pasojat e saj te
pergjithshme pas revolucionit industrial te shekullit te nentembedhjete - dhe
botes se shekullit te njezet, e cila u kristalizua permes zinxhirit te katastrofave e
mori fund me Luften e Pare Boterore ..~e quash mendimtaret e periudhes
modeme, veyanerisht rebelet e shekullit te nentembedhjete kunder traditE:s,
pergjegjes per strukturen dhe kushtet e shekullit te njezete, eshte, madje, me e
rrezikshme sesa eshte e padrejte. Pasojat reale te dukurise se sundimit totalitar
shkojne shume me larg sesa idete me radikale ose me aventureske te secilit prej
ketyre mendimtareve. Madheshtia e tyre qendron ne faktin se ata e perceptuan
boten e kohes se tyre si nje bote te pushtuar prej problemeve dhe pikepyetjeve
te reja, te cilat mund te perballoheshin me veshtiresi prej mendimit tone
tradicional. Ne kete kuptim, largimi i tyre prej tradites, pavaresisht sesa fort e
mbrojten ate ata (si femijet e humbur ne erresire qe fishk .. nejne perhere e me
fort), nuk ishte me veprim i paramenduare, aq me pak, i zgjedhurprej tyre. Ajo
qe i trembte ata me shume ne kete erresire ishte heshtja e saj dhe jo shkeputja
prej tradites. Kjo shkeputje, pasi doli me ne fund ne pah, deboi erresiren, aq sa
sot e kemi te veshtire te degjojme me gjate stilin teper te larte "patetik" te
i,i shkrimeve te tyre. Por bUyima e shperthimit te mundshem mbyti, gjithashtu,
heshtjen e meparshme ogurzeze, e cila ende na pergjigjet sa here qe guxojme te
L
pyesim jo "kunder rfare po luftojme?" por "per r;fare po luftojme? ". .:7
As heshtja e tradites e as reagimi i men dim it kunder saj ne shekullin e
nentempedhjete nuk mund te arrijne te shpjegojne se yfare po ngjet ne te
vertete. Natyra e paparamenduar e shkeputjes i jep asaj nje karakter te
pakthyeshem, qe mund ta kene vetem ngjarjet dhe asnjehere mendimet.
Rebelimi ndaj tradites ne shekullin e nentembedhjete mbeti ngushtesisht
brenda sistemit tradicional; dhe, ne kuader te mendimit te thjeshte, i cili veshtire
se mund te ndikoje me teper mbi pervojat kryesore negative te parandjenjes, te
NDERMJET TE SHKUARES DHE tE ARDHMES 31
fri~es .d~e hes?tjes o~ur~eze, mund te shpresohej vetem radikalizem dhe jo nje
filhm I n dhe nshqyrtlm I se kaluares.
Kierkegardi, Marksi dhe Niyja qendrojne ne fund te tradites, pikerisht nje
yast perpara momentit te shkeputjes. Paraardhesi i tyre i drejtperdrejte ishte
Hegeli. Ishte ai qe per here te pare e pa krejt historine boterore si nje zhvillim te
panderprere; kjo arritje e jashtezakonshme nenkuptonte se ai vete qendronte
jashte sistemeve autoritare dhe se i referohej vetem filIit te vazhdimesise se
historise. Filii i vazhdimesise se historise ishte zevendesuesi i pare i tradites;
nepermjet tij, pjesa me e madhe e vlerave nga me te ndryshmet, e mendimeve me
k?ntradiktore dhe koncepteve me konfliktuale te pushtetit, pra te gjithykaje qe ...
klshte mundur te funksiononte disi se bashku, u thjeshtua ne nje zhvillim
drejtvizor dhe dialektikisht te qendrueshem, i cili nuk do te hidhte poshte
traditen ne vetvete, por vete pushtetin e te gjitha traditave. Kierkegardi, Marksi
dhe Niyja mbeten hegeliane, pasi ata e pane historine e filozofise se kaluar si nje
te tere, te zhvilluar dialektikisht; merita e tyre e madhe ishte se ata e radikalizuan
kete.per~asje te re te se kaluares ne te vetmen rruge qe mund te zhvillohej me tej
e: plkensht, ne ate qe ata vune pikepyetjen ndaj hierarkise konceptuale qe
ktshte sunduar filozofine perendimore qysh prej Platonit, gje qe Hegeli e kishte
marre si te mireqene.
Kierkegardi, Marksi dhe Niyja na sherbejne si pika udherrefyese per nje te
kaluar e cila ka humbur auto~itetin e saj. Ata ishin te paret qe guxuan te
mendon in te yliruar prej ydo 1I0j autoriteti; megjithate, si per te mire edhe per te
keq, ata vazhdonin t'i referoheshin sistemit kategorizues te tradites se madhe.
Ne disa drejtime, ne sot ndjehemi me mITe. Ne nuk na intereson perbuzja e tyre
per "fiIistinet e arsimuar", te cilet gjate gjithe shekullit te nentembedhjete u
perpoqen te zevendesonin aut~ritetin autentik te humbur me nje glorifikim
kuIturor te rreme. Per shume njerez, kjo kuIture duket sot si nje fushe
germadhash, e cila, duke mos qene aspak ne gjendje te pretendoje ndonje 1I0j
autoriteti, nuk mund te ndikoje kurrsesi ne interesat e tyre. Ndoshta, ky fakt
shkakton keqardhje, por ne te ngerthehet fati i madh qe e ardhmja te shihet me
nje shikim te paturbulluar prej ndonje fare tradite, me nje shikim te guximshem,
tashme te zhdukur prej mendimit perendimor qysh kur qyteterimi romak iu
nenshtrua autoritetit te mendimit grek.
ill
Shtremberimet shkaterrimtare te tradites u shkaktuan te gjitha prej
individesh qe kishin perjetuar diyka te re, te cilen ata u perpoqen, thuajse
njeheresh, ta tejkalonin dhe t'ijepnin zgjidhjen si per nje diyka te vjeter. Hopi i
 HANNAH ARENDT
32
Kierkegardit prej dyshimit ne besim, ishte nje pe~~ysje. d~e nje s.?tr~.m~erim ~
marredbenieve tradicionale midis arsyes dhe beslmlt. KJo Ishte pergJlgua ndaJ
humbjes se besimit per epoken modeme j? ~~tem te ~oti, por ~dhe tek ars~eja.:
e cila ngerthehej ne shprehjen e Dekartlt de ommbus dublta~du.,:, est , ~e
bashku me dyshimin e peshtjelle ne te se sendet, ndoshta, nuk Jane ashtu Sl9
shfaqen dhe se nje shpirt i keq fsheh prej ~~ndjes n!erez~re, ~~. menyr~ t~
perhershme e te vullnetshme, te verteten. Hopi I Markslt preJ teonse!e..vep.~u~.~
dhe prej soditjes te puna erdhi pasi Hegeli kishte shn?e~ar met~.fizl~en.ne nJe
filozofi te Historise dhe e kishte kthyer filozofin ne hlstonan, te veshtnml prapa
ne kohe te te cilit, ndoshta, ne fund te koheve, mund te shfaqej kuptimi i krijimit
dhe i levizjes, por jo i qenies dhe i se vertetes. Hopi i Nig es prej mbreterise
transendentale te ideve te zhveshura prej ndjenjave dhe te masave ne
ndjeshmerine e jetes, "platonizmi i permbysur" i tij. os~ "transvl:res.~mi, i
vlerave" sikunder do ta Quante ai vete, perbente perpJelgen e fundlt per t u
larguar ~ga tradita, perpjekje fale se ciles kjo e fundit u kt~y~.me k~~eposhte:.
~ Keto rebelime ndaj tradites, edhe pse te ndryshme ne p~rmbaJtJe ?he ne
~ qellim, kane nje ngjashmeri ogurzeze ne rezultatet e tyre: .K~_~k;~~~r.~I,..~~.~e
k~~cy~rE..~<:.dy~!J:~e ~e.~~~ti dyshimin ne ~e, sh~~~!!~1 sulm~~ :..:~kenc:s
modeme mbi fene ne nJe lufte te brendshm~~ete gjl~~_:Jes~_aq~ gysh
;-iiIiertpi!NoTil·e-smqerteretare duketemundshme vetem ne tensionin .m~s
dyshimit dhe besimit, ne torturen e besimit te individit ndaj fa~es ~e ~y~~~m.~t,
tension qe gjen prehje vetem ne shfaqjen e dhunshme te absurdltetlt, ~I ne.Jete~
njerezore, ashtu edhe ne besimin e njeriut. ~imptoma me e qart~. e gje~.dJes. ~~
fese sot ndeshet ne rastin e Dostojevskit, pSlkologu, ndoshta, me me pervoJe I
besimit fetar modem, i cili e portretizoi besimin e paste~ ne personazhin e
Mishkinit, "idiotit", ose ne ate te Aliosha Karamazovit, I cili ishte i 9ilter ne
shpirt vetem pse ishte leshko.
" Kur Marksi u hodh prej filozofise ne politike, ai mbarti teorite e dialektikes
t.. ne fushen e veprimit, duke e ber~eprimin poflt&me teorik, me te varur se kurre
me pare prej asaj qe ne sot do ta quanim ideologji. Meqenese, per me teper,
trampolina e tij nuk ishte filozofia ne kuptimin metafizik te fjales, pOT njelloj si ne
rastin e filozofise se historise se Hegelit ose trampolines se Kierkegardit, qe
ngrihej mbi filozofine e dyshimit ~~ Dekartit, ai moduloi "ligjin e .hi~t~rise~' me
politiken dhe perfundoi duke humour kuptimin e te dyjave, te vep~lmltJo .me pak
se te mendimit, te politikes jo me pak se te filozofise, ne momentm kur al ngulte
kembe se te dyja ishin thjesht funksione te shoqerise dhe historise.
;, Platonizmi i permbysur i Niges, ngulmimi i tij te jeta ne formen e ndjenjave
dhe karakterit material te saj, gje qe i kundervihet ideve tejet shpirterore
transendentale, te cilat, qysh prej Platonit, mbaheshin sikur ishin ne gjendje te
masnin, te gjykonin dhe t'ijepnin nje kuptim gjith9kaje qe ekzistonte, perfundoi
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 33
ne ate qe pe~!hesisht <I!:!.h~ nihilizem. E, megjithate, Ni9ja nuk ishte nihilist,
por, perkundrazi, ishte i pari qe u perpoq te kapercente nihilizmin e ngerthyer jo
ne nocionet e mendimtareve, por ne realitetin e jetes modeme. Ajo 9ka ai zbuloi
nepermjet perpjekjes se tij rreth "ndervleresimit" ishte se, brenda ketij sistemi
kategorizimi, bota e ndergjegjes humbet, madje, edhe vete te ashtuquajturen fa
raison d 'etre (frengjisht ne origjinal - "arsyen e te qenit"- shen. i perkth.), kur
asaj i hiqet bazamenti mbindergjegjesor dhe transendental. "Ne i dhame fund
botes reale: cila bote mbeti? Ndoshta; bota e perfytyrimeve? .. Jo! Se bashku
me boten reale, ne i dhame fund edhe botes se perfytyrimeve". 5 Nje trajtim i tille
eshte, ne thjeshtesine e vet, kuptimplote per te gjitha veprimet edukative ne te
cilat tradita gjeti fundin e vet.
Ajo qe deshironte Kierkergardi ishte nxjerrja ne pah e dinjitetit te besimit
perkundrejt te arsyetuarit dhe arsyes modeme, ashtu sikurse edhe Marksi
deshironte te ngrinte perseri dinjitetin e veprimit njerezor permbi soditjen
historike dhe relativizmin e koheve modeme, po ashtu si edhe Ni9ja kerkoi te
ngrinte dinjitetin e jetes njerezore permbi pafuqine e njeriut te koheve modeme.
Kundershtite tradicionale midis fides dhe intellectusit, teOTise dhe praktikes, u
hakmoren perkatesisht ndaj Kierkegardit dhe Marksit, po njellot sikunder
kundershtite midis botes transendentale dhe asaj te ndergjegjes u hakmoren
ndaj Niges,jo sepse keto kundershti i kishin akoma rrenjet ne pervojen ende te
vlefshme njerezore, por, perkundrazi, sepse ato ishin kthyer ne koncepte te
thjeshta,jashte te cila've nuk dukej se mund te ekzistonte mendim i kuptueshem.
Mendoj se shkaku i veteasgjesimit te ketyre tre rebelimeve, te spikatura e
te ndergjegjshme, kunder tradites, e cila kishte humbur arqih - ne, fillimin dhe
parimin, nuk perben arsye qe te vihen ne pikepyetje madheshtia dhe rendesia e
vepres ne kuptimin e botes se koheve modeme. Sipas menyres se vet, 9do
perpjekje e tyre mbante parasysh ato tipare te botes modeme, te papajtueshme
me traditen tone e, madje, edhe perpara se kohet modeme te shfaqeshin me
gjithe forcen e permasave te tyre reale. Kierkegardi e kuptonte se
papajtueshmeria e shkences modeme me besimet tradicionale, nuk qendron ne
ndonje zbulim te ve9ante shkencor, teresia e te cilit mund te integrohej ne
, istemet e fese e te pervetesohej prej tyre, per vete arsyen se ato nuk do te jene
kurre ne gjendje t'ujapin pergjigje geshtjeve te ngritura prej fese. Ai e kuptonte
se kjo mosperputhje qendronte me teper ne konfliktin midis formes se dyshimit
e mosbesimit, e cila, ne analize te fundit, mund te besoje vetem ate qe ka bere
vete, dhe besimit tradicional pa kushte ne ate qe eshte dhene (ekziston) dhe
shfaqet ne teresine e qenies se vet, ne arsyen dhe ndergjegjen e njeriut. Sipas
fjaleve te Marksit, shkenca mode me do "te ishte ekote nese perfytyrimi dhe
qenia e sendeve do te perputheshin mes tyre"6. Meqenese besimi yne
tradicional eshte ne thelb nje besim i zbuluar, i dhene, ne harmoni me filozofine

34 HANNAH ARENDT
e lashte sipas se ciles e vertete eshte ajo qe zbulon, shfaq vetveten, se e verteta
eshte nje shfaqje (ndonese kuptimet e kesaj shfaqjeje mund te jene aq te
ndryshme sa ~' eshte alithia dhe dhilosis e filozofeve prej pritjes eskatologjik~_
te hershme te Krishterimit per nje apokalipsis ne Shfaqjen e Dyte mbi toke}?';
shkenca moderne eshte bere nje armik akoma me i tmerrshem i fese sesa i
filozofise tradicionale, madje edhe ne variantet e veta me racionale_ E,
megjithate, orvatjet e Kierkegardit per te shpetuar besimin prej sulmit te koheve
moderne, kthyen ne di~ka moderne edhe vete fene, domethene e kthyen ate ne
nje subjekt dyshimi dhe mosbesimi. Besimet tradicionale u shperbene .ne
absurditet, kur Kierkegardi u perpoq t'i perforconte ato ne trajten e hamendJes
se njeriu nuk mund t'i besoje aftesise kapese te se vertetes se arsyes ose
ndergjegjes se tij.
Marksi e kuptonte se papajtueshmeria midis mendimit politik klasik dhe
kushteve politike te epokes moderne qendronte ne faktin e kry~r ~e
Revolucionit francez dhe revolucioneve industriale, te cilet, se bashku, e klshm
ngritur punen, tradicionalisht veprimtaria me e perbuzur e gjithe veprimtarive
njerezore, ne rangun me te larte te prodhimtarise, me pretendimin se isht~ ne
gjendje te afirmonte idealin historikisht te respek~uar te liris~. ne. kuadnn. e
kushteve te padegjuara ndonjehere te barazise umversale. AI e dmte se kJo
~eshtje shtrohej vetem ne menyre siperfaqesore ne pohimet idealiste ~eth
barazise se njerezve, dinjitetit te lindur te ~do qenieje njerezore dhe gjente
vetem nje pergjigje te percipte permes dhenies punetoreve te se drejtes se
votes. Ketu nuk kishim te benim me nje ~eshtje drejtesie qe mund te zgjidhej,
duke i dhene klases se re punetore ate qe i takonte, gje qe mund te fT!undesonte
rivendosjen e rendit te vjeter suum cuique dhe funksionimin e tij si ne te
kaluaren. Ketu ekziston fakti i mosperputhjes themelore midis koncepteve
tradicionale, qe e benin punen simbolin e vete nenshtrimit te njeriut ndaj
nevojes, dhe periudhes moderne qe e konsideronte punen si di~ka te larte qe
shprehte Iirine pozitive te njeriut, lirine e prodhimtarise. Pikerisht, si rrjedhoje e
rendesise se punes ose, me fjale te tjera, te nevojes ne kuptimin tradicional,
Marksi u perpoq te shpetonte mendimin filozofik, i cili vleresohej prej tradites si
veprimtaria me e lire e krejt aktivitetit njerezor. E, megjithate, kur ai shpallte se
"fiIozofia nuk mund te asgjesohet pa e realizuar ate", filloi Cia nenshtronte edhe
mendimin despotizmit te pameshirshem te domosdoshmerise, "Iigjeve te
hekurta" te forcave prodhuese te shoqerise.
Zhvleresimi qe Ni~ja u beri vlerave tradicionale, sikunder edhe teoria e
vleres e Marksit, e ka origjinen te mosperputhja midis "ideve" tradicionale, te
cilat si njesi transendentale ishin perdorur per te njohur dhe matur mendimet
dhe veprimet njerezore, ne kuadrin e shoqerise moderne, e cila i kishte
shperbere te gjitha keto standarte ne marredhenie mi~~s al1e.~~~~ vet, duke
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 35
i kthyer ata ne "vIera" funksionale. Vleratjane mall shoqeror, te cilat nuk kane
kuptlm ne--vetvete, ashtu sikunder dhe mallrat e tjere qe ekzistojne vetem ne
kuadrin e relativitetit perhere ne ndryshim te lidhjeve shoqerore dhe tregtise.
Nepermjet ketij relativizmi, si sendet qe njeriu prodhon per perdorim, ashtu
edhe standartet ne perputhje me te cilat ai jeton, pesojne nje ndryshim
vendimtar: ato kthehen ne artikuj shkembimi, dhe bartes i "vleres" se tyre eshte
shoqeria dhe jo individi, qe prodhon, perdoron dhe gjykon. "E mira" e humbet
karakterin e vet si ide, po keshtu edhe standarti nepermjet te cilit mund te maten
e te njihen e mira dhe e keqja; ajo kthehet ne nje vlere, e cila mund te
shkembehet me vIera te tjera, te tilla, si pershtatshmeria ose pushteti. Bartesi i
vlerave mund te mos pranoje shkembimin dhe kthehet·ne nje "idealist", i cili i ve
te mires nje ~mim me tc larte sesa pershtatshmerise; por nje gje e tille nuk eben
"vleren" e te mires me pak relative.
Termi "vlere" ia detyron origjinen e vet prirjes sociologjike, e cila edhe
para Marksit ishte mjaft e dukshme ne shkencen relativisht te re te ekonomise
klasike. Marksi ishte i ndergjegjshem rreth faktit, te harruar qysh atehere prej
shkencave shoqerore, se askush, ne izolimin e vet, nuk mund te prodhoje vIera,
por se produktet "behen vIera vetem ne suazen e marredhenieve shoqerore"8.
Dallimi i tij mes "vleres se perdorimit" dhe "vleres se shkembimit" pasqyron
dallimin midis sendeve qe njerezit i perdorin dhe i prodhojne, dhe vleres ~C tyre
ne shoqeri; gjithashtu, kembengulja e Marksit mbi vertetesine me te madhe te
vleres se perdorimit, pershkrimi qe ai i ben shpesh shfaqjes se vleres se
shkembimit si nje lIoj mekati fillestar ne hapat e para te ekonomise se tregut,
pasqyron qorrsokakun e, me sa duket, pranimin e verber te pashmangshmerise
"se nje zhvleftesimi te te gjitha vlerave" ne nje te ardhme te afert. Lindja e
shkencave shoqerore mund te vendoset ne momentin kur te gjitha sendet,
"idete", ashtu si edhe objektet materiale, u barazuan me vlerat, aq sa ~do gje u
duk se e pati burimin e ekzistences se vet te shoqeria dhe ishte funks ion i
shoqerise, te bonum-i dhe malum-ijo me pak sesa vete sendete botes materiale.
Ne debatin nese eshte kapitali apo puna burim i vlerave, zakonisht kalohet pa u
vene re fakti se asnjehere gjate periudhes qe parapriu Revolucionin Industrial
qe po lindte, vlerat dhe jo sendetjane rezultat i aftesive prodhuese te njeriut ose
gjith~ka tjeter qe ekziston e lidhur me shoqerine dhe jo me individin "marre ne
menyre te ve~ante". Nocioni i "individeve te shoqerizuar", shfaqjen e te cileve
Marksi e parashikonte ne shoqerine e ardhme pa klasa, eshte, ne fakt, nje
supozim theme lor klasik e, njekohesisht, nje supozim themelor i ekonomise
marksiste.
Per rrjedhoje, eshte e natyrshme, qe ~eshtja e nderlikuar per te gjitha
"fiIozofite e vlerave" - ne kerkim te nje vlere te eperme, nepermjet se ciles te
mateshin gjithe vlerat e tjera, duhet te shfaqet, se pari, ne shkencat ekonomike,
 36 HANNAH ARENDT
te cilat, sipas fjaleve te Marksit, perpiqen te fusin rrethin ne katror - te gjejne
nje malJ me vlere te pashkembyeshme, qe te sherbeje si nje standart i
perhershem per vlerat e tjera. Marksi besonte se kete standart e kishte gjetur ne
punen-kohe dhe ngulmonte se vlerat e perdorimit "te cilat mund te perftohen pa
pune, nuk kane vlere shkembimi" (ndonese ruajne "dobishmerine e. tyre te
natyrshme"), aq sa mund te thuhet se vete rruzulli tokesor nuk ka e';
nuk perfaqeson nje "pune te objektivizuar".9 Me kete perfundim ne moerrijme
ai
ne pragun e nihilizmit radikal, ne mohimin e gfIth9kaje te dhene, mbi te cilin
rebeliml I shekullit te nentembedhjete kunder tradites dinte ende fare pak e
shfaqet vetem ne shekullin e njezet.
Duket se Ni9ja nuk ishte i ndergjegjshem per origjinen, si dhe per
~
.
modemitetin e termit vIer ''', kur e pranoi ate si nje nocion kY9 ne sulmin e tij
kunder tradites. Por, kur isi te zhvleresonte vlerat e zakonshme te shoqerise,
gjithnje erne shume filluan te dilnin ne pah rrjedhojat e krejt vepres se tij. Idete,
ne kuptimin e njesive absolute, u njejesuan me vlerat shoqerore ne ate mase qe,
ne 9astin kur vlera-karakter e tyre, statusi i tyre shoqeror pushoi se ekzistuari,
ato u vune ne pikepyetje. Askush nuk i njihte me mire se Ni9ja shtigjet plot
kthesa te labirinthit shpirteror te koheve modeme, ku kujtimet dhe idete e se
kaluares shfaqen si te bashkengjitura, si te ishin gjithmone vIera qe shoqeria i
zhvleresonte sa here qe i duheshin malJra me te mira e me te reja. Gjithashtu,
Ni9ja ishte i ndergjegjshem rreth budalJallekut te madh te nocionit te ri te nje
shkence "te 91iruar prej vlerave", i cili shume shpejt do te degjeneronte ne
sientologji dhe supersticion te pergjithshem shkencor dhe qe asnjehere,
pavaresisht prej ideve te kunderta ne kete drejtim, nuk ka patur asgje te
perbashket me qendrimin e historianeve romake sine ira et studio. Nderkohe qe
keta te fundit kerkonin nje gjykim pa perbuzje dhe gjetjen e te vertetes jo me zell
te tepruar, e ashtuquajtura wertfreie Wissenschaft. e cila nuk mund te gjykonte
me tej, sepse i kishte humbur krejt standartet e veta te gjykimit dhe nuk mund te
gjente te verteten, pasi dyshonte ne vete ekzistencen e saj, imagjinoi se ajo
mund te jepte rezultate kuptimplote, ne rast se do te braktiste mbeturinat e
fundit te ketyre standarteve absolute. Dhe kur Ni9ja shpalli se kishte zbuluar
"vIera te reja e me te larta", ai ishte i pari qe ra pre e zhgenjimit, te cilin vete
kishte kontribuar ta shkaterronte, duke pranuar nocionin e vjeter tradicional te
matjes nepermjet njesive transendentale ne formen e vet me te re e me te
shemtuar, e qe, per rrjedhoje, i shpinte perseri relativitetin dhe
shkembyeshmerine e vlerave edhe ne ato geshtje, dinjitetin absolut te te cilave
ai ishte perpjekur ta shfaqte - pushtetin, jeten dhe dash urine njerezore per
jeten mbi toke.
I
I
L
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 37
IV
Vetasgjesimi, rezultat i te trija sfidave ndaj tradites gjate shekullit te
nentembedhjete, eshte e vetmja gie e, ndoshta, me siperfaqesorja, qe
Kierkegardi, Marksi dhe Ni9ja kane te perbashket. Akoma me i rendesishem
eshte fakti se secili prej rebelimeve perkatese duket se del i perqendrua~ ne te
njejtin subjekt te perseritur vazhdimisht: Perkundrejt Ie ashluquajturave
abstragime te filozofise dhe koncepleve te saj mbi njeriun si nje animal
rationale, Kierkeg~r.~~erkon te ~.~~..E~h njer~.!:!~~~t e te pervuajtur; ,.,
~~.rksi ?ohon s~ nje~~~~:eJ~~j~L~i~~.e.~~~o... ~!'~f2.rcen ~tij a~ro~~ue~e, te" 7
ellen, ne aspektm e saJ me elementar, aJ e quan krah - pune; Nl9Ja kern engul ne "-
prodhimtarine e jetes, ne vullnetin e individit dhe deshiren e tijyer pushtet. Ne
pavar~si t~piotFprerri.ier{.:tJetrit -::-;;:snjeri nllk ishte ne dije~Tper ekziste~cen e te--
tjereve - ata arrijne ne perflmdimin se ndermarrja e tyre kunder tradites mund
te realizohej vetem nepermjet nje operaeioni mendor te pershkruar me mire
permes perfytyrimeve, hopeve, krahasimeve te anasjellta dhe kthimit te
koncepteve me koke poshte: Kierkegardi ben fjale per hoptn e tij prej dyshimit
ne besim; Marksi e kthen Hegelin ose, me mire, "Platonin dhe kfejiTiaditen
'platoruane (Sidnej Huk) me koke poshte", duke kaluar "prej mbreterise se
d()~~~rl,()shperi~_~e~f!1breter~!!~~~:'; ndersa N i9ja e sheh fi I~ofin~'e ti] si
nje "Platonizem te anasjellte" dhe "shnderrim te krejt vlerave".
Veprimet pikekthyese me te cilat merr fund tradita, najapin mundesine te
shohim fillimin ne nje kuptim te dyfishte. Shprehja i njeres ane te te kundertave
- fides kunder intellectus, praktikes kunder teorise, ndergjegjes, jetes se
vdekshme kunder se vertetes se perhershme, te pandryshueshme, te
mbindergjegjes - nxjerr domosdoshmerisht ne pah te kunderten, tashme te
perbuzur, dhe tregon se qe te dyja kane kuptim dhe domethenie vetem ne
kundertine e tyre. Per me teper, te mendosh ne terma te kundertash te tilla nuk
eshte di9ka e thjeshte, por ky mendim eshte rrenjosur pikesepari ne nje veprim
pikekthyes te madh, ku mbeshteten krejt veprimet e mevonshme, sepse eshte
pikerisht ky veprim pikekthyes qe vendosi te kundertat ne polet e tension it ku
leviz tradita. Kjo pikekthese e pare simbolizon formulen periagoi tis psiqis, te
Platonit, sjpas te cilit krejt historia e qenies perben, si te thuash, kthesen e
vazhdueshme rrotulluese te krejt species njerezore, e eila, sipas tij - duket si
nje histori me fillim dhe fund dhejo thjesht nje veprim mendor- ne parabolen
e shpelles te Republika.
Rrefimi i shpelles shtjelJohet ne tri faza: faza e pare zhvilJohet brenda ne
shpelJe, ku nje prej banoreve e 91iron veten prej prangave me te cilatjane lidhur
krejt banoret e saj "kembe e duar", aq sa" mund te shohin vetem drejt, para
tyre", me veshtrim te gozhduar mbi murin mbi te cilin shfaqen hijet dhe
 38 HANNAH ARENDT
perfytyrimet e sendeve; pasi rylirohet, ky individ kalon ne fund te shpelles, ku
nje zjarr artificial ndriryon sendet e shpelles, duke i paraqitur ato sikunder jane
ne te vertete. Faza e dyte eshte dalja prej shpelles ne qiell te kthjellet, ku idete
shfaqen si thelb i vertete dhe i perjetshem i sendeve te shpelles, te ndriryuara
prej diellit, ide e ideve, qe ijep mundesine njeriut t'i shohe e t'i ndriryoje ato. Se
fundi, ne fazen e trete, figuron domosdoshmeria e kthimit ne shpelle, duke lene
mbreterine e ideve te perjetshme dhe kthimin perseri ne mbreterine e sendeve te
perkohshme dhe te vdekatareve. Secili prej ketyre kalimeve shoqerohet me nje
humbje vetedije dhe orientimi: syte, deri atehere te mesuar me shfaqjet e hijeve
ne mur, verbohen prej zjarrit te shpelles; me pas, te mesuar me driten e zbehte
te zjarrit artificial, ato verbohen prej vezullimit te drites qe ndriryon idete; se
fundi, syte e mesuar me driten e diellit duhet, tashme, t'i pershtaten perseri
mugetires se shpelles.
Prapa ketyre pikekthimeve, te cilat Platoni ia kerkon vetem filozofit, i
perkushtuari ndaj se vertetes dhe drites, qendron nje anasjellje tjeter e
simbolizuar, pergjithesisht, ne polemiken e ashper te Platonit kunder Homerit
dhe besimit homerian, veryanerisht ne ndertimin e historise se vet si nje lIoj
pergjigje dhe permbysje te pershkrimit homerik te Hadesit ne Iibrin e
njembedhjete te Odisesi!. Paralelizmi midis perfytyrimeve te shpelles dhe
Hadesit (endja si hije, zhveshur prej permbajtjes e prej kuptimit te shpirtit ne
Hadesin e Homerit. i pergjigjet padijes, pandjeshmerise, levizjes se pakuptimte
te trupave ne shpelle) eshte pa kthim, i nxjerre ne pah nepermjet perdorimit qe
Platoni i ben fjales idhololl- figure, perfytyrim, dhe sqia - hije, te cilatjane fjalet
kyry te perdorura prej Homerit per pershkrimin e jetes pas vdekjes ne boten e
nendheshme. Permbysja e "pozieionit" homerik eshte e dukshme; duket sikur
Platoni i thote atij: Ne boten e nendheshme zhvillohet j.~ jeta e shpirtrave pa
trup, por jeta e trupave; e krahasuar me qiellin dhe dieliin, toka eshte si Hadesi;
figurat dhe hijet jane objekte te shqisave trupore dhe jo elemente rrethuese te
shpirtrave pa trup; bota ne te cilen ne levizim dhe jetojme dhe prej se ciles duhet
te ndahemi ne ryastin e vdekjes, nuk eshte e vertete e reale, te tilla jane vetem
idete e para te rrokura prej syve te mendjes. Ne njefare kuptimi periagoi i
Platonit ishte nje pikekthim, nepermjet te eilit gjithryka qe besohej zakonisht ne
Greqi ne perputhje me hesimin homerik, u kthye kokeposht~ Duket sikur bota e
nendheshme e Hadesit kishte dale mbi siperfaqen e toke~,Por kjo permbysje
e Homerit nuk e kthen ne fakt Homerin nga lart poshte ose nga poshte lart, duke
qene se dikotomia, vetem brenda te eilave mund te ngjase nje veprim i tille,
eshte po aq e huaj per mendimin e Platonit, i cili edhe keshtu nuk vepronte me
te kunderta te paracaktuara, sa edhe bota homerike. (Moskthimi ne tradite, per
rrjedhoje, nuk mund te na shpjere kurre ne "pozieionin origjinal homerik, i eili
duket se ka qene gabimi i Niryes; ndoshta ai mendonte se platonizmi i tij
,
.. '
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 39
kokep~shte r~~nd ta shpinte ate prapa ne menyrat e mendimit paraplatonik).
Platolll e ngntl kete doktrine idesh ne trajten e permbysjes se Homerit vetem
per qellime politike; per pasoje, ai vendosi nje sistem referimi brenda te eilit
veprime te tilla perm by sese nuk jane shume te mundura, por te paracaktuar~
prej vete struktures koneeptuale. Zhvillimi i filozofise ne antikitetin e vonshem
ne shkollat e ndryshme, te eilat e luftuan njera-tjetren me nje fanatizem te
pakrahasueshem gjate periudhave parakristiane, erdhi si rrjedhoje e
permbysjeve dhe thekseve te ndryshueshme qe viheshin mbi nje prej termave
te te kundertave, gje qe u mundesua prej klasifikimit platonian te botes, ne bote
te hijes (shfaqjes se thjeshte) dhe ne bote te perjetshme te ideve te verteta. Ai
vete kishte dhene shembullin e pare ne kthimin prej ShpelJes ne Qiell. Kur, me
ne fund, Hegeli, ne nje perpjekje te fundit gjiganteske, mblodhi se basnku ne nje
te tere te q~ndrueshme, vetezhvilluese, pjeset e filozofise tradieionale, rrjedhoje
e koneeptlt fillestar te Platonit, ky bashkim, ndonese ne nje mase me te paket u
r,;a perseri, gje qe shpuri ne lindjen e dy shkollave konfliktuale te mendimit dhe
per njefare kohe, hegelianet e djathte e te majte, idealiste e materialiste, arrite~
te sun don in mendimin filozofik.
Domethenia e vepres se Kierkegardit, Marksit dhe Niryes, te eilet sfidojne
tra~i..en -:-nd.onese asnje prej tyre nuk do te ishte ne gjendje te kristalizohej pa
arntJen smtetlzuese te Hegelit dhe konceptit te tij mbi historine - qendron ne
faktin se ata simbolizojne nje kthese akoma me rrenjesore se veprimet e thjeshta
te kthimit kokeposhte me kundershtite e tyre te r,;uditshme midis ndergjegjes
dhe idealizmit, materializmit dhe spiritualizmit e, madje, midis vete imanentizmit
dhe transendentalizmit. Ne qofte se Marksi do te kishte qene thjesht nje
:'materialist", i cili zbriti ne toke "idealizmin" e Hegelit, ndikimi i tij do te ishte aq
Jeteshkurter dhe i kufizuar ne grindjet shkollareske, sa edhe ai i bashkekohesve
te tij. Supozimi themelor i Hegelit ishte se levizja dialektike e mendimit eshte e
njejte me vete levizjen dialektike te materies. Ne kete menyre, ai shpresonte te
hidhte uren mbi humneren e hapur prej Dekartit midis njeriut, i perkufizuar si res
cogitalls, dhe botes, e perkufizuar si res extellsa, midis njohjes dhe realitetit,
mendimit dhe qenies. Mungesa e strehes shpirterore te njeriu i kohes sone gjen
shprehjen e saj te pare ne dyshimin kartezian dhe ne pergjigjen e Paskalit.
~egeli theksonte se zbulimi i levizjes dialektike si nje ligj universal, qe drejton,
Sl arsyen dhe marredheniet njerezore, ashtu edhe "arsyen" e brendshme te
ngjarjeve, ka sherbyer me teper sesa nje ure lidhese e thjeshte midis
intellectus-it dhe res-it, rastesi, qe, filozofia parakarteziane e kishte pereaktuar
si te vertete. Duke futur shpirtin dhe veterealizimin e tij ne levizje, Hegeli
besonte se kishte realizuar nje njejesim ontologjik midis materies dhe idese. Per
pasoje, per Hegelin nuk kishte shume r~ndesi nese dikush e niste kete levizje
nga pikepamja e ndergjegjes, e eila ne nje r,;ast nis te "materializohet", ose nese
r
40 HANNAH ARENDT
dikush tjeter zgjedh si pikenisje materien, e cila, duke levizur ne drejtim te
"spiritua~izimit". ndergjegjesohet rreth vetvetes. (Se sa pak Marksi dyshonte
rreth ketyre e1cmenteve themelore te mesuesve te tij, del ne pah prej rolit qe ai i
dha ndergjegjes ne formen e ndergjegjes klasore ne histori). Me tjale te tjera,
Marksi nuk ishte me shume nje "materialist dialektik", sesa Hegeli ishte nje
"idealist dialektik"; vete koncepti i levizjes dialektike, ashtu si~ Hegeli e
konceptonte ate, si nje ligj universal, dhe ashtu si~ e pranonte ate Marksi, i ben
termat "idealizel11" dhe "materializem" te shfaqen si sisteme filozofike, te
zhveshura prej ~do kuptimi. Ve~anerisht ne shkrimet e tij te hershme, Marksi
eshte shul11e i ndergjegjshem rreth ketij fakti; ai e di se hedhja poshte qe ai i ben
tradites dhc Hegelit. nuk qendron ne "materializmin" e tij, por ne kundershtimin
e tij per te supozuar se ndryshimi midis jetes se njeriut dhe kafshes eshte vete
ratio ose l11endimi, pasi sipas tjaleve te Hegelit, "njcriu eshte kryesisht
mendje"; per Marksin e ri, njeriu eshte kryesisht nje qenie natyrore, e pajisur me
aftesine c te vepruarit (eifl fiitiges Naturwessefl) dhe veprimi i tij mbetet i
"natyrshem". sepse qendron ne perpunimin e metabolizmit midis njeriut dhe
natyres ll . Permbysjet e bera prej tij, si edhe ato te Kierkegardit dhe Ni~es,
shkojne drejt e ne thelb te ~eshtjes; te gjithe ata vene ne pikepyetje hierarkine
tradicional~ te aftesive njerezore ose, po te shprehemi ndryshe, ata ngrene
perseri pyetjen se cila eshte cilesia njerezore me e ve~ante; ata nuk kerkojne te
ndertojne sistemc apo WeltallschauulIgcfI mbi kete ose ate premise.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 41
rregullue~e, kufizuese te vete mendimit arsyetues njerezor, sikunder shfaqen te
Kanti. Me tej, pasi perparesia e arsyes mbi veprimin, percaktimi i rregullave te
veprimit te individeve prej mendimit, u eliminua gjate procesit te transformimit
te krejt botes prej Revolucionit Industrial- transformim, suksesi i te cilit dukej
se provonte se ishte veprimtaria dhe produkti njerezor qe u diktonin rregullat e
tyre arsyes - keto ide u bene me ne fund viera te thjeshta, viera e te cilave
percaktohetjo prej nje ose shume individesh, por prej shoqerise si nje e tere, ne
funks ion te nevojave te saj perhere ne ndryshim.
Keto viera, ne shkembyeshmerine e tyre te jashtme e te brendshme,jane te
vetmet "ide" qe u mbeten (dhe kuptohen) "njerezve te shoqerizuar". Ketajane
njerez qe kane vendosur te mos e braktisin kurre ate qe per Platonin ishte
"shpella" e puneve te perditshme njerezore, qe nuk guxojne kurre te hyjne me
koken e tyre ne nje bote dhe ne nje jete e cila, ndoshta, e penguar prej
funksionalizimit te kudogjendur te shoqerise moderne, e ka zhveshur ate nga
nje prej karakteristikave me elementare - ate te ushqimit te kureshtjes, duke e
lene ende ne stadin ku gjendet sot. Ky zhvillim pasqyrohet dhe paralajmerohet
ne mendimin politik te Marksit. Duke e kthyer kokeposhte traditen brenda
kontekstit te vet, faktikisht ai nuk eliminoi vlerat e Platonit, ndonese regjistroi
erresimin e qiellit te kthjellet ku keto ide, si edhe fenomene te tjera, ishin shfaqur
njehere para shikimit njerezor.

Qysh prej lulezil11it te shkences 1110derne, fryma e se ciles shprehet ne

filozofine karteziane te dyshimit dhe mosbesimit, sistel11i konceptual i tradites
nuk ka qene i sigurt. Dikotomia midis soditjes dhe veprimit, hierarkia
tradicionale sipas se ciles e verteta, ne analize te fundit, perceptohet vetem ne
soditje pa tjale dhe pa veprim, nuk mund te ngrihet ne kushtet, permes te cilave
shkenca u be aktive dhe u kr(jua me synimin per te mesuar te verteten. Kur u
zhduk besimi se sendet ne te vertete jane ato qe shfaqen, koncepti i se vertetes
si nje di~ka e dhene prej Zotit, u be i dyshimte e, se bashku me te, edhe besimi
i padiskutueshem ne njeriun e derguar nga Zoti. Nocioni i "teorise" ndryshoi
kuptimin e vet. Ai nuk nenkuptonte me nje sistem te vertetash te arsyeshme, te
lidhura e te ndervarura prej njera - tjetres, te cilat, si te tilla, nuk ishin krijuar, por
i ishin dhene arsyes dhe shqisave. Me se tepermi, ai mori formen e nje teorie
shkencore moderne, si nje hipoteze per veprim, e cila ndryshonte ne perputhje
me rezultatet qe prodhonte, dhe vlefshmeria e saj percaktohej jo prej faktit se
~fare "zbulon", por prej faktit si "funksionon". Nepermjet te njejtit proces, idete
e Platonit per te ndri~uar boten dhe universin e hum ben pushtetin e tyre
autonom. Se pari, ato moren formen e asaj qe kishin qene per Platonin vetem ne
marredhenie me fushen, standartet dhe piketimin politik, ose lidhur me forcat
r
KREu I II
KONCEPTI I HISTORISE SE LASHTE MODERNE
I. Historia dhe natyra
TEte fillojme me Herodotin, te cilin Ciceroni e quante pater historia dhe
J..qe ka mbetur ati i historise perendimore l . Ne deshmine e pare te lufterave
persike ai rrefen se qellimi i ndermarrjes se tij eshte te ruaje ate qe ia detyron
ekzistencen e vet njeriut, tajenomena eks anthropon, ne menyre qe ajo te mos
fshihej nga koha, dhe t'u thurte lavde te mjaftueshme bemave te lavdishme e te
mrekullueshine te grekeve dhe barbareve, me qellim qe ato te mbeteshin ne
kujtesen e brezave te mevonshme dhe qe lavdia e tyre te ndriste nder shekuj.
Kjo ide na percjell shume, por, njekobesisht, jo gjith~ka. Per ne nuk
shtrohet problemi i pavdekesise dhe Herodoti, meqenese per te nje gje e tilIe
ishte me rendesi, nuk zgjatet shume rreth saj. Kuptimi qe ai kishte rreth historise
- t~."sjlpetoje bemat njerezore prej hicit <l§.vjen prej harreses - i kishte rr~ili "
~ ne konceptm grek dhe pervojen e natyres, e cila perfshinte gjith~ka qe
qenesohej vetiu, pa ndihmen e njeriut apo perendive - perendite e Olimpit nuk
pretendojne se kane krijuar boten 2 - e qe, rrjedhimisht, jane te pavdekshme.
Duke qene se sendet e natyres jane te gjithepranishme, ato nuk ka te ngjare te
kapercehen apo te harrohen dhe, meqenese ato ekzistojne gjithmone, per
ekzistencen e tyre te metejshme, nuk kane nevoje per kujtesen njerezore. Ne
kete mbreteri te qenies se perhershme )Jerfshihen te gjitha krijesat e gjalla, pa
perjashtuar njeriun, dhe Aristoteli thote qarte se njeriu, per aq sa eshte nje
qenie natyrore dhe i perket specieve te njerezimit, eshte i veshur me pavdekesi;
nepermjet ciklit perserites te jetes, edhe natyra i siguron te njejten qenie te
perhershme si sendeve qe lindin dhe vdesin, ashtu edhe sendeve qe jane dhe
nuk ndryshojne. "Qenia per krijesat e gjalla eshte "Jeta" dhe qenia e
perhershme e ine i pergjigjet igjenes, vazhdimesise se shenjteruar te lindja3 •
.Pa dyshim, kjo perseritje e perjetshme "perben perafrimin me te mire te
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 43
mundshem te nje bote ne levizje me ate te qenies"4 por, megjithate, natyrisht,
ajo nuk i ben njerezit e ve~ante te pavdeksbem; perkundrazi, ne nje kozmos ne
te cilin gjith~ka ishte e pavdekshme, vdekshmeria u be shenja e vetme dalluese
e ekzistences njerezore. Njerezit perfaqesojne "vdeka-taret", te vetmet sende te
vdekshme ekzistuese, pasi kafshet ekzistojne vetem si anetare te specieve te
tyre dhe jo si individe. Vdekshmeria e njeriut qendron ne faktin se jeta e
individit, vios, me nje jeteshkrim te lexuesbem nga lindja deri ne vdekje, eshte
rrjedhoje e jetes biologjike, zoi. Jeta e individit dallohet nga gjith~ka tjeter prej
rrjedhes drejtvizore te levizjes se saj, e cila, si te thuash, pritet me levizjet
rrethore te jetes biologjike. Kjo eshte vdekshmeria: te levizesh gjate nje vije
drejtvizore ne nje gjitbesi, ku gjith~ka, nese leviz me te vertete, leviz sipas nje
menyre ciklike. Kurdohere qe njerezit ndjekin qellimet e tyre, kur punojne token
'''e plogesht, kur drejtojne eren e lire drejt velave te tyre, kur ~ajne valet perhere
rrokullisese, levizja e tyre .. ritet me nje levizje qe eshte pa qellim e qe
kthehet brenda vetvete rSofokr ne korin e famshem te Antigones) thote se
nuk ka gje qe te krijon me teper dhimbje sesa njeriu, gje qe e ilustron me
shembullin e veprimtarise se qellimshme njerezore, e cila dhunon natyren sepse
ato trazojne ate qe ne mungese te vdekatareve do te ishte qetesia e amshuar e
qenies se perhershme, qe prehet ose luhatet brenda vetvetes:--
-Ajo qe per ne eshte e veshtire te kuptohet, eshte se veprat dhe bemat e
medha per te cilat vdekataret jane te afte dhe qe behen pike kryesore referimi ne
rrefimin historik, nuk konsiderohen as si pjese te nje te tere permbledhese, dhe
as si pjese te nje procesi; perkundrazi, theksi vihet kurdohere ne shembuj te
ve~ante dhe ne qendrime te ve~uara. Keta shembuj te ve~ante, vepra ose
ngjarje, nderpriten me levizjen rrethore te jetes se perditshme ne te njejten
menyre qe vios - i drejtvizor i vdekatareve nderpret levizjen rrethore te jetes
biologjike: SUbjekti kryesor i historise perbehet pikerisht prej ketyre
pikeprerjeve, me fjale te tjera prej te jashtezakonshmes.
Kur ne antikitetin e vone nisen te hidheshin hipotezat rreth natyres se
historise ne kuptimin e nje procesi historik, si dhe rreth fatit historik te
kombeve, ngritjes dhe renies se tyre, ku veprat dhe ngjarjet e ve~anta
ngertheheshin ne nje te tere, u supozua menjehere se keto procese duhet te
ishin rrethore. Levizja historike nisi te ndertohej sipas shembelltyres se jetes
biologjike. Ne kuptimin e filozofise se lashte, nje gje e tilIe donte te thoshte se
bota e historise ishte rifutur ne boten e natyres, se bota e vdekatareve ishte
futur ne gjithesine e perjetshme. Por ne kuptimin e poetikes dhe te
historiografise se lashte, ajo donte te thoshte se ideja me e hershme e
madheshtise se vdekatareve, ne dallim prej madheshtise, pa dyshim me te
madhe te perendive dhe natyres, kishte humbur.
Ne fillimet e historise perendimore dallimi midis karakterit te vdekshem te
44 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 45

njeriut dhe pavdekshmerise se natyres, midis sendeve te krijuara prej njeriut

te kotat. Veprat e duarve njerezore ia detyrojne nje pjese te ekzistences se tyre
dhe sendeve qe vetekrijoheshin, ishte nje supozim i heshtur i historiografise.
tipareve materiale te siguruara prej vete natyres e, per rrjedhoje, bartin brenda
Til gjitha sendet qe ia detyrojne ekzistencen e tyre njeriut, te tilla si veprat,
vetes disa parametra qendrueshmerie te perhershme, te huazuar prej qenies se
bemat dhe fjalet, nukjane te perjetshme, pasi jane infektuar prej vdekshmerise
perhershme te natyres. Por ajo qe ngjet drejtperse-drejti midis vdekatareve,
se autoreve te tyre. Sidoqofte, ne qofte se vdekataret do te arrinin t'u jepnin
fjales se shprehur dhe gj itM veprimeve dhe bemave te trimerise, te cilat greket
veprave, bemave dhe fjaleve te tyre njefare qendrueshmerie, duke frenuar
i quanin praksis ose pragmata te dallueshme prej pois - it "sajimit", nuk mund
zhdukjen e tyre, ate here keto sen de do te mund te hynin deri diku, te pakten,
te zgjasin me teper sesa koha e realizimit te tyre dhe nuk mund te lene kurrfare
dhe te gjenin nje vend perjetesie, dhe vete vdekataret do te gjenin nje vend ne
gjurme pa ndihmen e kujteses. Detyra e poetit dhe e historiografit (Aristoteli i
gjithesi, ku gjithyka, me perjashtim te njeriut, eshte e perjetshme. Aftesia
fut te dy ne te njejten kategori, pasi subjekti i tyre eshte praksis)6 eshte te bejne
njerezore per te realizuar nje gje te tille ishte kujtesa, .Mnemozina, e cila per,
te jetoje diyka nepermjet kujteses. Kete gje ata e arrijne duke perkthyer praksis
rrjedhoje, konsiderohej si nena e gjithe muzave te tjera.
dhe leksis, veprimin dhe fjalen ne nje 1I0j poisis ose ne nje lloj sajimi qe, ne u
Me qellim qe te kuptojme shpejt e me njefare kthjelltesie sesa largjemi ne
dashte, merr formen e fjales se shkruar. .
sot prej konceptimit grek te marredhenies midis natyres dhe historise, midis
Natyrisht, si kategori e ekzistences njerezore, historia eshte me e lashte
gjithesise dhe njerezve, mund te citojme ketu kater vargje te Rilkes, duke ilene
sesa fjala e shkniar, me e lashte se Herodoti, me e lashte, madje, edhe sesa
ato ne gjuhen origjinale; persosmeria e tyre duket se e sfidon perkthimin.
Homeri. Te trajtuara jo historikisht, por poetikisht, fillimet e saj gjenden
ndoshta ne yastin kur Uliksi, ne oborrin e mbretit te Feakasve, degjoi rrefimin e
Berge ruhn, von Stemen iiberprachtigt ;
bemave dhe vuajtjeve te tij trimerore, rrefimin e jetes se tij, tashme nje gje jashte
aber auch in ihnen flimmert Zeit.
vetes se tij, nje objekt per t'u pare e degjuar prej te gjitheve. Ato qe kishin qene
Ach, in meinem wilden Herzen nachtigt
ngjarje te rastit tashme u bene "histori". Por shnderrimi i ngjarjeve dhe
obdachlos die Unverganglichkeit5 •
ndodhive te veyanta ne his tori ishte ne thelb i njejti "imitim i veprimit" permes
fjaleve, te cilat me vone u perdoren ne tragjedine greke 7, ku, siy e ka cilesuar
Duket sikur ne to edhe vete malet prehen nen vezullimin e yjeve; ata
dikur Burkhardti, "veprimi i jashtem i fshihet shikimit" nepermjet rrefimit te
perpihen ngadale dhe fshehtazi prej kohes; asgje nuk eshte e dhene njehere e
lajmetareve, edhe pse ne tragjedine greke nuk kishte ndonje pengese per te
pergjithmone, pavdekesia eshte arratisur prej kesaj bote, per te gjetur nje
treguar pamjet e lIahtarshme8• Skena ku Uliksi degjon historine e jetes se vet
banese te pasigurt ne erresiren e shpirtit te njeriut, e cila ende ka aftesine te
eshte paradigmatike, si per historine, ashtu edhe per poetiken; "pajtimi me
kujtoje dhe te thote: pergjithmone. Pavdekesia ose moszhdukja, ne rast se
realitetin", katarsisi, i cili sipas Aristotelit ishte thelbi i tragjedise dhe, sipas
ekziston, eshte e pastrehe. Nese do te vezhgonim me vemendje keto vargje
Hegelit, perbente qellimin final te historise, u be i mundur fale loteve te kujteses.
permes syve te grekeve te lashte, do te shihnim sikur poeti thuajse eshte
Ketu shfaqet me kthjelltesine me te pakrahasueshme arsyeja me e thelle
perpjekur me vetedije te permbyse raportet e vendosura prej grekeve: gjithyka
njerezore per lindjen e historise dhe te poetikes : duke qene se degjuesi, aktori
eshte bere e brishte, me perjashtim, ndoshta, te shpirtit njerezor; pavdekesia
dhe vuajtesi misherohen ne te njejtin individ, te gjitha motivet e kuriozitetit te
nuk perben me ate mjedis ne te cilin zhvendosen vdekataret, por eshte strukur
thjeshte dhe etjes per informacion, te cilat, natyrisht, kane luajtur perhere nje rol
ne vete shpirtin e brishte te vdekjes; sendet e pavdekshme, veprat dhe bernat,
te madh, si ne kerkimin historik dhe kenaqesine estetilce, mungojne te vete
ngjarjet e, madje, edhe fjalet, ndonese njeriu duket se eshte ende i afte t'i shfaqe
Uliksi, i cili, ndoshta, me teper do te merzitej sesa do te emocionohej ne rast se
e t'u thure lavdi si dikur kujtimeve te shpirtit te tyre, e kane humbur banesen ne
historia do te ishte vetem lajm dhe poezia vetem argetim.
kete bote; duke qene se bota, natyra, jane gjera qe vdesin dhe se sendet e
krijuara prej njeriut, pasi ato marrin formen e tyre - ndajne edhe ato fatin e ydo Per njeriun e sotem, dallime dhe meditime te tilla mund re duken gjera krejt
te zakonshme. Sidoqofte, ato ngerthejne nje paradoks te madh e te dhimbshem,
qenieje tjeter - atehere fillojne te vdesin qysh ne momentin qe vijne ne jete.
Me Herodotin, fjalet, bemat e medha dhe ngjarjet - domethene gjithe ato i cili dha ndihmesen e vet (ndoshta, me teper se ydo element tjeter i veyante) ne
drejtim te aspektit tragjik te kultures greke ne pikat e veta me kulmore. Paradoksi
sende qe ia detyrojne ekzistencen e tyre teresisht njeriut - u bene lende -
eshte se, nga njera ane, gjithyka shihej dhe matej perkundrejt sfondit te
subjekt i historise. Nga te gjitha sendet e krijuara prej njeriut, ato jane edhe me

46 HANNAH ARENDT
sendeve te dhena njehere e pergjithmone, ndersa, nga ana tjeter, madheshtia e
vertete njerezore, te pakten per greket paraardhes te Platonit, gjendej te veprat
dhe fjalet e medha, gje qe perfaqesohej me teper prej Akilit "autor i bemave dhe
fjaleve te medha", sesa prej krijuesit dhe prodhuesit, madje edhe sesa prej
poetit dhe shkrimtarit. Ky paradoks, kjo madheshti, te cilat kuptoheshin ne
terma peJjetesie, nderkohe qe madheshtia njerezore shihej si nje prej
veprimtarive me te kota dhe me jeteshkurtra te njeriut, ka ndjekur nga pas si nje
fantazme poetiken dhe historiografine greke, po ashtu sikunder ka trazuar edhe
qetesine e filozoreve.
Zgjidhja e hershme greke e ketij paradoksi kishte karakter poetik dhe jo
filozofik. Kjo zgjidhje behej nepermjet fames se pavdekshme me te cilen poetet
mund te vishnin fjalen dhe vepren, duke u dhene atyre mundesine te tejkalonin
jetegjatesine, jo vetem te moment it te kote te fjales dhe veprimit, por, madje,
edhe jeten e vdekshme te autorit te tyre. Para shkolles sokratike - ndoshta me
perjashtimin e vetem te Hesiodit - nuk hasim ne kurrfare kritike te vertete ndaj
fames se pavdekshme; edhe vete Herakliti mendonte se ajo perbente aspiraten
me te madhe te krejt aspiratave njerezore dhe, ndersa ai den on conte me
ashpersine me te madhe kushtet politike ne Efezusin e tij te lindjes, atij kurre nuk
do t'i kishte shkuar ndermend te denonte fushen e problemeve njerezore si te
tille ose te vinte ne dyshim madheshtine e saj potenciale. . madheshtise. Levdimi nepermjet te cilit mundesohej lavdia dhe, ne raste te
Ndryshimi, i pergatitur prej Parmenidesit, u thellua prej Sokratit dhe arriti
kulmin e vet me filozofine e Platonit, mesimet e te cilit lidhur me pavdekesine e
mundshme te njerezve fituan autoritet prane te gjitha shkollave filozofike te
Antikitetit. Per te qene me te sakte, edhe Platoni vazhdoi te ballafaqohej me te
njejtin paradoks dhe duket se ai ka qene i pari qe e ymonte "deshiren per t'u
bere i famshem e per te mos qendruar ne fund pa nje emer", njelloj si deshiren
natyrore per femije, permes se ciles natyra siguron pavdekesine e specieve,
ndonese jo athanasia - n e individit. Ne filozofine e tij politike ai propozonte te
zevendesonte ate te fund it prej se pares, ne menyre qe, si te thuash, deshira per
pavdekesi nepermjet fames mund te permbushej, kur njerezit "behen te
pavdekshem, sepse ata lene remijet e femijeve prapa tyre dhe marrin nje pjese
pavdekshmerie nepermjet unitetit te krijimit te peJjetshem"; kur Platoni
deklaronte se lindja e femijeve ishte nje ligj, ai, ka shume te ngjare, shpresonte
se nje gje e tille do te ishte e mjaftueshme per etjen e natyrshme te "njeriut te
zakonshem" perpavdekesi. As Platoni, as Aristoteli nuk besonin me senjerezit
e vdekshem mund te beheshin te pavdekshem (athanatizi - n, ne
terminologjine aristoteliane kishte nje veprimtari, objekti i se ciles nuk eshte
kurrsesi domosdoshmerisht vetvetja, fama e pavdekshme e emrit, por ajo
perfshin nje shumellojshmeri veprimtarish plot me sende te pavdekshme),
pergjithesisht ne saje te veprave dhe fjaleve te medha9 • Te veprimtaria e
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 47
mendimit, ata kishin zbuluar nje aftesi njerezore te fshehte, qe mundesonte
largimin prej krejt fushes se problematikes njerezore, ndaj nuk duhej te merrej
shume seriozisht prej njerezve (Platoni), pasi ishte krejtesisht absurde te
mendohej se njeriu eshte qenia me e larte ekzistuese (Aristoteli). Ndersa per
shumicen e njerezve lindja e femijve mund te jete e mjaftueshme "per t'u bere te
pavdekshem", per filozofin nje gje e tille donte te thoshte te banonte ne arersi te
sendeve me ekzistence te perhershme, te qendronte aty ne nje gjendje
vemendjeje aktive, por pa vepruar, pa realizuar bema apo punera te yfaredolloji.
Keshtu, qendrimi i drejte i vdekatareve, pasi kishin arritur fqinjesine e
pavdekesise, ishte soditja pa veprim e pa fjale: Nus - i aristotelian, aftesia me e
larte dhe me njerezore e vizionit te kthjellet, nuk mund te perktheje ne fjale ate qe
ai shikon lO, dhe e verteta perfundimtare e dhene eshte, gjithashtu, nje arriton,
diyka qe nuk mund te kapet nga fjala II. Per rrjedhoje, paradoksi i vjeter u zgjidh
prej filozoreve duke i mohuar njeriut jo aftesine per t'u "perjetesuar", por
aftesine e krahasimit te vetes dhe veprave te tij me madheshtine e peJjetshme te
gjithesise, nepermjet matjes se pavdekesise se natyres dhe perendive me
madheshtine e pavdekshme te tij. Duket qarte se kjo zgjidhje behet ne kurriz te
"autorit te bemave dhe fjaleve te medha".
Dallimi midis poeteve dhe historianeve, nga njera ane, dhe filozofeve, nga
ana tjeter, ishte se te paret pranonin thjesht konceptin e pergjithshem grek te
ndryshme, fama e perjetshme, mund t'u thurrej vetem sendeve tashme "te
medha", domethene atyre sendeve qe zoteronin nje cilesi vezulluese ne shfaqje
e siper dhe qe i dallonte ato prej krejt te tjerave, duke e bere keshtu lavdine te
mundshme. Madheshtore ishte ajo qe meritonte pavdekesi, ajo qe mund te
hynte ne rrethin e sendeve qe u benin balle te gjitha koherave dhe qe rrethonin
kotesine e vdekatareve 'me madheshtine e tyre te pakapercyeshme. Fale
historise, njerezit u bene thuajse te barabarte me natyren dhe vetem ato ngjarje,
bema ose fjale, qe lindnin vetiu, duke i rezistuar sfides perhere te pranishme te
gjithesise natyrore, mund te ishin ajo qe ne do ta quanim historike. Jo vetem
poeti Homer dhe jo vetem rrefyesi Herodot, por, madje,edhe Tuqidhidhi, i cili
ne nje menyre shume me te kthjellet ishte i pari qe vendosi standartet per
historiografine, thote qarte ne fillim te Lufterave Peloponeze se e shkruajti
vepren e tij i shtyre prej "madheshtise" se kesaj lufte, sepse " ajo perbente
ngjarjen me te madhe te njohur ndonjehere ne histori jo vetem per helenet, por
edhe per nje pjese te madhe te botes barbare .... thuajse per krejt njerezimin".
~ Interesimi per madheshtine, aq i spikatur ne poezine dhe historiografine
greke, bazohet ne lidhjen e brendshme e te ngushte midis konceptit te natyres
dhe historise. Emeruesi i tyre i perbashket eshte pavdekesia. Pavdekesia eshte
ajo qe natyra e zoteron pa perpjekje dhe pa ndihmen e askujt; per rrjedhoje
48 HANNAH ARENDT
pavdekesia eshte ajo qe vdeketaret duhet te perpiqen te arrijne, ne qofie se
deshirojne te mbeten ne boten ku linden, te mbeten ne boten e sendeve qe i
rrethon, ne shoqerine e te cilave ata jane pranuar perkohesisht. Per pasoje,
lidhja midis historise dhe natyres nuk eshte kurrsesi nje lidhje kundershtie.
Historia merr ne kujtesen e vet ata vdekatare, te cilet permes vepres dhe fjales
kane provuar veten te vlefshem per natyren dhe fama e tyre e perjetshme
nenkupton se ata, pavaresisht prej karakterit te tyre te vdekshem, mund te
mbeten ne rrethin e sendeve te perjetshme.
Koncepti yne modem i historise eshte jo me pak i lidhur ngushte me
konceptin tone modem te natyres sesa konc~ptet perkatese dhe aq te
ndryshme qe ekzistonin ne fillimet e historise sone. Ne kuptimin e tyre me te
gjere, ato mund te shihen vetem ne rast se zbulohet shenja e tyre e perbashket.
Kundershtia e shekullit te nentembedhjete midis shkencave natyrore dhe atyre
historike, se bashku me gjoja objektivitetin dhe saktesine absolute te
studiuesve te shkencave natyrore, eshte sot dityka qe i perket se kaluares. Ne
kohen tone, shkencat natyrore pranojne se, me eksperimentin, proves se ciles
i nenshtrohen fenomenet e natyres ne kushte te caktuara, dhe me vezhguesin,
i cili duke vezhguar eksperimentin behet nje prej kushteve te tij, ne proceset
"objektive" te natyres hyn nje faktor "subjektiv".
Rezultati i ri, me i rendesishem i fizikes berthamore ishte njohja e
mundesise se zbatimit te ligjeve natyrore krejtesisht te ndryshme, pa
kurrfare kontradikte, per te njejtin fenomen fizik. Nje gje e tille i de-
tyrohet faktit qe brenda nje sistemi ligjesh te bazuara mbi disa ide
themelore te caktuara, ekziston mundesia per te shtruar vetem nje
kategori pyetjesh te logjikshme, dhe, ne kete cilesi, ky sistem dallo-
het prej sistemeve te tjera qe japin mundesine 1'u nenshtrohen edhe
pyetjesh te tjera l2 •
Me fjale te tjera, duke qene se eksperimenti "eshte nje pyetje qe i drejtohet
natyres" (Galileo)'3, pergjigjet e shkences do te mbeten perbere pergjigje te
pyetjeve te ngritura nga njeriu; peshtjellimi lidhur me tyeshtjen e "objektivitetit"
lindi ngaqe u supozua se mund te ekzistonin pergjigje pa pyetje dhe rezultate te
pavarura prej ekzistences se nje krijese me aftesi per te bere pyetje. Sot e dime
se Fizika eshte jo me pak nje hetim mbi natyren, boshtezuar mbi njeriun, qe merr
trajten e nje kerkimi historik. Per pasoje, debati i lashte midis "subjektivizmit" te
historiografise dhe "objektivitetit" te fizikes, sot ka humbur shume ne rendesi 14.
Si rregull, historiani modem nuk eshte ende i vetedijshem per faktin qe
studiuesi i shkencave natyrore, kunder te cilit atij iu desh te mbronte
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 49
"sta~~artet e veta shkencore" per aq shume dekada, gjendet ne te njejtin
pOZl~lOn dhe duket se ai ka prirje te pohoje dhe te ripohoje ne terma te reja, ne
pamJe me shkencore, dallimin e vjeter midis nje shkence te natyres dhe nje
shkence te historise. Arsyeja eshte se problemi i objektivitetit ne shkencat
historike eshte dityka me teper sesa nje tyudi e thjeshte teknike dhe shkencore.
Objektiviteti, "shuarja e vetvetes", si kusht per nje "vizion te paster" (das reine
Sehen der Dinge - Ranke) nenkuptonte heqjen dore te historianit nga dhenia e
levdatave dhe e qortimeve, duke e shoqeruar kete heqje dore me nje qendrim te
barazlarguar, permes te cilit, ai duhet te ndjeke zhvillimin e ngjarjeve ashtu sity i
shfaqen atij ne burimet e veta dokumentare. Per te, i vetmi kufizim ne kete
qendrim, te cilin dikur Drojzeni e ka denoncuar si "objektivitet prej eunuku"15,
qendron ne domosdoshmerine e perzgjedhjes se materialit prej nje morie
faktesh, te cilat, te krahasuara me aftesine e kufizuar te trurit njerezor dhe kohen
e kufizuar te jetes njerezore, duket se jane te pafunda. Me fjale te tjera,
objektiviteti nenkuptonte mosnderhyrje dhe mosdiskriminim. Prej ketyre dy
elementesh, mosdiskriminimi, heqja dore nga levdata dhe qortimi, ishte,
natyrisht, shume me i lehte per realizim se mosnderhyrja; tydo perzgjedhje
materiali interferon ne njefare kuptimi me historine dhe tydo kriter seleksionues
ia nenshtron rrjedhen historike te ngjarjeve kushteve te caktuara, te krijuara
prej njeriut, te cilatjane krejt te ngjashme me kushtet qe studiuesi i shkencave
te natyres percakton per fenomenet natyrore gjate eksperimentit.
Kemi ciJesuar ketu tyeshtjen e objektivitetit sipas kuptimit te termave
modeme, ashtu sity u shfaq gjate epokes modeme, e cila besonte se ajo kishte
zbuluar ne rastin e historise nje "shkence te re" e qe, rrjedhimisht, duhej t'i
pershtatej standarteve te shkences "me te vjeter" te natyres. Ky ishte vetem nje
keqkuptim. Shkencat natyrore modeme u zhvilluan shume shpejt ne nje
shkence "me te re" sesa historia dhe qe te dyja, sity do te shohim, u rriten, duke
u nisur prej te njejtit bazament pervojash "te reja" ne eksplorimin e gjithesise,
shenuar ne fillimet e epokes modeme. <;eshtja me e tyuditshme dhe me e
nderlikuar rreth shkencave historike ishte se ato nuk i huazonin standartet e
tyre prej shkencave natyrore te epokes se tyre, por e hidhnin veshtrimin prapa
te qendrimi shkencor dhe, ne analize te fundit, filozofik, te cilin epoka modeme
sapo kishte nisur ta eliminonte. Standartet e tyre shkencore, duke arritur pi ken
kulmore ne "shuarjen e vetvetes" i kishin rrenjet e tyre te shkenca natyrore
aristoteliane dhe ajo mesjetare, te cilat mbeshteteshin kryesisht ne vezhgimin
dhe grumbullimin e fakteve. Perpara lindjes se epokes modeme, mendohej si
dityka normale fakti qe soditja e qete, pa veprirn dhe e tyvetesuar e mrekullise se
qenies, ose habia para krijimit te Zotit, duhej te ishte edhe qendrimi qe i
keshillohej shkencetarit, kureshtja e te cilit rreth se vetyantes nuk ishte ndare
en de prej habise rreth se pergjithshmes, prej se ciles, sipas te lashteve, buronte
50 HANNAH ARENDT
filozofia. Me fillimet e epokes moderne, ky objektivitet humbi theme let e tij dhe,
per pasoje, kaloi ne kerkim te perligjjeve te reja. Per shkencat historike,
standartet e vjetra te objektivitetit mund te kene kuptim vetem ne qofte se
historiani besonte se historia ne teresine e saj ishte ose nje fenomen ciklik, i cili
mund te kapej si nje e tere vetem nepermjet soditjes (Viko, duke iu permbajtur
teorive te Antikitetit te vone ishte en de i ketij mendimi), ose qe ajo drejtohej prej
ndonje krijese hyjnore, fillimet dhe fundi i se ciles ishin te njohura e qe per
pasoje mund te soditet si nje e tere. Megjithate, te dyja keto koncepte jane, ne
fakt, te huaja per ndergjegjen e re historike te epokes moderne; ato perbejne
vetem kuadrin e vjeter tradicional ne te cilin u ngjeshen pervojat e reja e prej te
cilave lindi shkenca ere. Ashtu sikurse u shtrua prej shekullit te
nentembedhjete, problemi i aktivitetit shkencor i detyrohej aq shume
vetekeqkuptimit historik dhe konfuzionit filozofik, saqe <;:eshtja kryesore ne
diskutim, <;:eshtja e paanshmerise, e cila eshte me te vertete vendimtare jo vetem
per "shkencen" e historise, por per te gjithe historiografine, nga poetika, rrefimi
e ketej, eshte e veshtire te njihet.
Paanshmeria dhe se bashku me te krejt historiografia e vertete u shfaqen
ne bote kur Homeri vendosi t'u kendonte bemave te trojaneve, jo me pak se
atyre te akenjve e t'i thurrte lavdi Hektorit,jo me pak sesa madheshtise se Akilit.
Kjo paanesi homerike, sikunder i behetjehone prej Herodotit, i cili vendosi te
argjinonte "humbjen e lavdise se merituar te bemave madheshtore e te
mrekullueshme te grekeve dhe barbareve", mbetet en de sot 1I0ji me i larte i
objektivitetit te njohur prej nesh. Ai jo vetem braktis interesin e ve<;:ante te
njeres pale dhe te njerit populi, gje qe ne-kohen tone karakterizon thuajse <;:do
historiografi kombetare, por eliminon edhe <;:do alternative fitoreje apo disfate,
aq sa njerezit e epokes moderne ndiejne se ky qendrim shpreh gjykimin
"objektiv" te vete historise dhe nuk lejon te nderhyhet ne ate qe gjykohet se e
meriton lavdine e pavdekshme. Disi me vone, e shprehur ne menyre
madheshtore te Tuqidhidhi, ne historiografine greke shfaqet edhe nje element
tjeter i fuqishem, i cili ijep dore objektivitetit historik. Ky element do te dale ne
pah vetem pas nje pervoje te gjate ne jeten e polis it, e cila, ne nje shkalle
<;:uditerisht te gjere, ngrihej mbi diskutimin e qytetareve me njeri-tjetrin. Ne kete
komunikim te panderprere greket zbuluan se bota qe kemi te perbashket,
zakonisht shihet prej nje pafundesie kendveshtrimesh te ndryshme. Me
argumente te shumta e te pashtershme, te cilat sofistet ua paraqiten qytetareve
te Athines, individi grek mesoi te shkembente pikepamjen e tij, "opinionin e tij"
- menyren sesi bota shfaqej dhe shpalosej para tij (dhoqimu "me duket mua",
prej se ciles vjen fjala ~ ose "opinion"), - meate tib"ashkeqytetareve te
tjere. Greket filluan te kuptonin - jo te kuptonin njeri-tjetrin si individe - por
te shihnin te njejten bote nga kendveshtrimi i njeri-tjetrit, te shihnin te njejten
NDERMIET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 51
~e sipas. a~pekteve krejtesisht te ndryshme e shpesh te kunderta me njera-
tjetren. Fjahmet ne te cilat Tuqidhidhi shfaq pikepamjet dhe interesat e pal eve
nderiuftuese, jane ende nje deshmi e gjalle per shkallen e jashtezakonshme te
ketij objektiviteti.
--1 Ajo qe ka erresuar debatin modem rreth objektivitetit ne shkencat
historike dhe i ka penguar ato te prekin <;:eshtjet themelore, duket se qendron ne
faktin se asnje prej kushteve, si paanesia homerike apo objektiviteti
tuqidhidhian, nuk ndjehen me te pranishme ne periudhen moderne.
Paanshmeria homerike bazohej mbi hamendjen se veprat e medha jane te
vetedukshme, se ato shkelqejne vetiu; se poeti (ose me vone historiografi)
mjafton te ruaje lavdine e tyre, e cila ne thelb eshte e kote, dhe se ai do te
shkaterronte, ne vend qe te ruante, ne rast se do te harronte lavdine e Hektorit.
Por ekzistenca e tyre e shkurter, bemat dhe fjalet e mMha, ishin ne madheshtine
e tyre po aq reale sa edhe nje gur apo nje shtepi qe mund te shiheshin apo te
degjoheshin prej <;:do njeriu te pranishem. Madheshtia njihej lehte si di<;:ka qe
brenda vetvetes aspironte per pavdekesi - do methene di<;:ka, qe po te flisnim ne
menyre mohuese, do te krahasohej me nje perbuzje heroike per gjith<;:ka qe
thjesht vjen dhe iken, per <;:do jete individi, perfs hi edhe jeten tone. Kjo ndjenje
madheshtie ishte e pamundtrr te mbijetonte e paprekur ne eren e krishterimit,
per arsyen e thjeshte se, sipas mesimit te krishtere, marredhenia midis jetes dhe
botes eshte krejtesisht e kundert nga ajo e antikitetit grek dhe atij latin. Per
krishterimin nuk jane te pavdekshme as bota dhe as cikli perhere perterites i
jetes, me perjashtim te individit te gjalle. Eshte bota ajo qe vdes; njerezit do te
jetojne gjithmone. Permbysja e realizuarprej krishterimit bazohet, nga ana e vet,
mbi mesimet krejt te ndryshme te ebrejve, sipas te cilave vete jeta eshte e
shenjte, me e shenjte se gjith<;:ka tjeter ne bote, dhe se njeriu eshte qenia me e
larte e saj.
I lidhur me kete bindje te brendshme te shenjterise se jetes, te cilen ne ende
e ruajme sot, madje edhe pas humbjes se besimit ne jeten e pasvdekjes, eshte
theksi qe vihet mbi rendesine e madhe te interesit individual, i cili vazhdon te
spikase ne krejt filozofine politike moderne. Ne kontekstin tone, kjo do te thote
se lloji i objektivitetit tuqidhidhian, pavaresisht se sa i admirueshem mund te
jete, nuk gezon me kurrfare baze ne jeten reale politike. Duke qene se per ne jeta
eshte bere <;:eshtjajone kryesore me e madhe, per ne nuk ka me vend per nje
veprimtari qe bazohet ne perbuzjen e interesit individual. Ndoshta, mungesa e
egoizmit mund te vazhdoje te mbetet nje virtyt fetar e rriOriii;'por veshtire se
.... ,,'. ··cr- .. ···•··
-~-- ...
-.------"'---~ -----~-- •.
Jll~_Q.~, je~~ nje ;'lrtyt politik. Ne ~~to rrethana, objektiviteti e humbi
vlefshmerme m1J\pervojen, al u nda prej jetes reale dhe u kthye ne nje <;:eshtje
akademike "pa jete", te cilen Drojzeni me te drejte e denonconte si nje gje te
tredhur.
52 HANNAH ARENDT
Per me teper, lindja e idese moderne te historise jo vetem perkoi me
dyshimin e epokes moderne rreth realitetit te nje bote te jashtme, dhene
"objektivisht" perceptimit njerezor si nje objekt i pandryshuar dhe i
pandryshueshem, por edhe u nxit fuqimisht prej tij. Ne kontekstin tone, pasoja
me e rendesishme e ketij dyshimi ishte mbi pershtypjen qua (ketu: te
drejtperdrejte, si), si nje pershtypje me "reale" sesa objekti "i ndjere" qe, ne
fund te fundit, perben terrenin me te sigurt te pervojes. Perkundrejt ketij
"subjektivizmi", i cili nuk perben ve.yse nje aspektte tjetersimit perhere ne rritje
te njeriut ne epoken moderne, asnje gjykim nuk mund te qendroje ne kembe: te
gjitha gjykimet u thjeshtuan ne nivelin e ndjesive dhe perfunduan ne nivelin me
te ulet te krejt ndjenjave, ne ate te shijeve. Fjalori yne eshte deshmi kuptimplote
e ketij degradimi. Te gjitha gjykimet qe nuk frymezohen prej parimit moral (i cili
perjetohet si di.yka e dale mode) ose te padiktuara prej ndonje fare interesi
personal, konsiderohen si .yeshtje "shijeje" dhe kjo behet sipas nje ndjenje me
te vertete te ndryshme prej asaj qe ne nenkuptojme kur themi se preferenca per
supen e peshkut ndaj supes se bizeleve eshte nje .yeshtje shijeje. Pavaresisht
nga rendomja e mbrojtesve te saj ne nivel teorik, kjo bindje ka trazuar
ndergjegjen e historianit shume me thelle, sepse ajo ka rrenje me te thelIa ne
mendimin dhe frymen e periudhes moderne sesa te ashtuquajturat standarte
shkencore te larta te kolegeve te vet te shkencave natyrore.
Per fat te keq eshte ne natyren e grindjeve akademike qe problemet
metodologjike te behen shkas per erresimin e .yeshtjeve me themelore. <;eshtja
themelore rreth konceptit modern te historise qendron ne ate se ajo lindi ne
shekujt gjashtembedhjete dhe shtatembedhjete, te cilet njekohesisht
pergatiten edhe zhvillimin gjigand te shkencave natyrore. Elementi me spikates
i tipareve te kesaj periudhe, te cilatjane ende te gjalla dhe te pranishme ne boten
tone, eshte tjetersimi i njeriut i permendur me siper dhe qe eshte i veshtire te
perceptohet si kusht theme lor i krejt ekzistences sone, pasi prej tij dhe, deri
diku, prej deshperimit te krijuar prej tij, u be e mundur ngritja e asaj strukture te
jashtezakonshme, pjelle e krijimit njerezor ku ne banojme sot, ne kuadrin e te
cilit kemi zbuluar madje edhe mjetet e shkaterrimit te saj se bashku me krejt
sendet e pakrijuara prej njeriut mbi toke.
Shprehja me e shkurter dhe me theme lore qe ky tjetersim ne shkalle
boterore ka gjetur ndonjehere me pare, permbahet ne frazen e famshme te
Dekartit de omnibus dubitandum est, sepse ky perkufizim nenkupton di.yka
krejt te ndryshme prej skepticizmit te ngerthyer ne dyshimin e individit rreth
.ydo mendimi te vertete. Dekarti arriti ne kete perkufizim, sepse zbulimet e
deriatehershme ne shkencat e natyres e kishin bindur ate se njeriu gjate kerkimit
te tij per te verteten dhe dijen, nuk mund te besoje as provat e siguruara
nepermjet shqisave, as "te verteten e lindur" te trurit, as "ndri.yimin e
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 53
brendshem te arsyes". Qysh atehere mosbesimi ndaj aftesive njerezore ka
mbetur si nje prej parametrave me elementare te epokes dhe botes modeme; por
ky mosbesim nuk ishte rezultat, si.y supozohet zakonisht, i nje zvogelimi te
menjehershem, misterioz, te besimit te Zoti, dhe shkaku i tij nuk ishte fillimisht
as i nxitLir prej dyshimit te arsyes si e tille. Burimi i ketij dyshimi gjendet te
humbja e justifikuar e besimit ne aftesine e shqisave per te kapur te verteten.
Tashme realiteti nuk i shfaqej me shqisave te njeriut si nje fenomen ijashtem,
por ishte kthyer, si te thuash, ne nje ndjesi te vete ndjesise. RezuItoi se pa besim
te shqisat dhe ndergjegjja, nuk mund te ishin me te sigurta as besimi te Zoti e as
besimi te arsyeja, pasi si shfaqja e se vertetes hyjnore, ashtu edhe ajo racionale,
ishin nenkuptuar kurdohere heshturazi si elemente qe i permbaheshin
thjeshtesise se marredhenieve te njeriut me boten: une hap syte dhe shoh
gjithe sa shtrihet para meje, degjoj tingujt, zhvendosem dhe provoj
prekshmerine e botes. Ne rast se ne fillojme te veme ne dyshim te vertetat
themelore dhe bazueshmerine e kesaj marredhenije, e cila natyrisht nuk
perjashton gabimet dhe iluzionet, por, perkundrazi, eshte kusht per korrigjimin
e tyre te mundshem, asnje prej metaforave tradicionale rreth se vertetes
jashteshqisore - qofshin keto edhe syte e mendjes qe mund te shohin qiellin
e ideve ose zerin e ndergjegjes qe i flet zerit te shpirtit njerezor - nuk mund te
bartin me tej kuptimin e tyre.
Pervoja theme lore qe qendronte ne theme I te dyshimit kartezian ishte
zbulimi se toka, ndryshe prej .ydo pervoje te drejtperdrejte te shqisave,
rrotullohet rreth diellit. Epoka modeme filloi kurnjeriu me ndihmen e teleskopit
ktheu syte e tij drejt gjithesise - rreth se ciles ai pati spekuluar per nje kohe te
gjate - kur duke pare me syte e mendjes, duke degjuar me veshet e shpirtit dhe
duke u udhehequr prej ndri.yimit te brendshem te arsyes - mesoi se shqisat e
tij nuk ishin te pershtatshme per gjithesine, se pervoja e tij e perditshme, jo
vetem qe nuk ishte ne gjendje te ndertonte nje model per kapjen e te vertetes
dhe perfitimin e dijes, por ishte bere edhe nje burim gabimi dhe zhgenjimi. Pas
ketij zhgenjimi - permasat e te cilit ne e kemi te veshtire t'i rrokim, pasi u
deshen shekuj qe goditja e tij e plote te ndjehej ngado dhe jo vetem ne mjedisin
thuajse te ngushte te studiuesve dhe filozofeve - njeriun filluan ta brejne
dyshimet nga te gjitha anet. Pasoja e menjehershme ishte perparimi i papare
ndonjehere i shkencave natyrore, te cilat per nje kohe te gjate u duken si te
.yliruara prej zbulimit se shqisat tona ne vetvete nuk tregojne te verteten. Si
rrjedhoje, te sigurt perpabazueshme-rine e ndijimeve dhe pamjaftueshmerine e
vezhgimit te thjeshte, shkencat natyrore iu kthyen eksperimentit, i cili, duke
nderhyre drejtpersedrejti te natyra, siguroi zhvillimin, qe qysh nga ajo kohe
duket se eshte pa kufi.
Dekarti arriti te behej ati i filozofise modeme sepse ai mundi te

54 HANNAH ARENDT
pergjithesonte pervojen e brezit paraardhes dhe te vete brezit te tij, duke i
zhvilluar ato sipas nje metode te re mendimi; ai u be ne kete menyre, mendimtari
i pare teresisht i formuar ne ate "shkolle dyshimi", e cila, sipas Niyes, perben
filozofine modeme. Dyshimi ndaj ndijimeve mbeti thelb i krenarise shkencore
deri ne kohen tone, moment kur ai eshte kthyer ne nje burim paqendrueshmerje
shpirterore. Problemi eshte se "ne verne re se natyra sillet aq ndryshe prej asaj
qe ne vezhgojme te trupat e dukshem e te prekshem qe na rrethojne, saqe asnje
model i perffuar mbi bazen e eksperimenteve tona ne shkalle te gjere, nuk mund
te jete ndonjehere "i vertete". Ne kete pike, lidhja e pazgjidhshme midis
mendimit tone dhe perceptimit shqisor fillon hakmarrjen e vet, sepse nje model
qe Ie pervojen shqisore krejtesisht jashte dhe qe eshte teresisht ne perputhje
me natyren ne eksperiment, eshte jo vetem "praktikisht i paarritshem, por madje
edhe i pakonceptueshem"16. Me fjale te tjera, problemi shtrohetjo se gjithesia
fizike modeme nuk mund te perfytyrohet, pasi eshte fakt i pranuar qe natyra
nuk mund t'ia shfaqe veten ndijimit njerezor, por se natyra rezulton se eshte e
pakonceptueshme, domethene e pamendueshme edhe ne kuadrin e arsyetimit
~ te paster.
~ Vartesia e mendimit modern prej zbulimeve faktike te shkencave natyrore
doli me se miri ne pah ne shekullin e shtatembedhjete. Kjo e vertete u pranua
fillimisht me gatishmerine me te madhe prej Hobsit, i cili ia veshi filozofine e tij
teresisht rezultateve te punimeve te Kopemikut dhe Galileut, Keplerit,
Gasendise dhe Mersenes, duke denoncuar krejt filozofine e kaluar si nje
budallallek, me nje ashpersi qe mund te krahasohet ndoshta vetem me
perbuzjen e Luterit per "stulti philosophi" (filozofet e trashe - shen. i perkth.).
Nuk eshte nevoja per ekstremizmin radikal te konkluzionit te Hobsit, as per
perfundimin se njeriu mund te jete i keq nga natyra, por per ate qe dallimi midis
se mires dhe te keqes nuk ka kuptim, dhe se kjo arsye, larp.: se qeni nje ndriyim i
brendshem qe shpalos te verteten, eshte thjesht "nje aftesi per te perballuar
pasojat"; dyshimi theme lor se pervoja tokesore e njeriut eshte nje karikature e
se vertetes, eshte jo me pak i pranishem ne friken e Dekartit se nje shpirt i keq
mund te sundoje boten dhe t'i fshehe pergjithmone te verteten mendjes se nje
qeni.eje te prirur kaq dukshem ndaj gabimit. Ne formen e vet me te pademshme,
kjo ide tejshkon kudo empiricizmin anglez, ne te cilin kuptimi i sendeve te dhena
ne ndijimet tona trctet ne nje te dhene perceptimi ndijimesh, qe e shpalosin
kuptimin e tyre vetem nepermjet zakonit dhe pervojes se perseritur, aq sa ne nje
gjendje subjektivizmi te skajshem, njeriu gjendet ne analize te fundit si i
burgosur, ne nje jo-bote ndijimesh pakuptim qe nuk mund te depertohen prej
kurrfare realiteti ose te vertete. Empiricizmi eshte vetem ne dukje nje hakmarrje
e ndijimeve; ne te vertete ai bazohet mbi hamendjen se vetem debatimi i
shendoshe mund t'u jape atyre kuptim dhe ai filion gjithnje me nje deklarim
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 55
mosbesimi tek aftesia e ndijimeve per te kapur te verteten ose realitetin. Ne fakt,
puritanizmi dhe empiricizmi perbejne vetem dy ane te se njejtes monedhe. I njejti
dyshim theme lor frymezoi perfundimisht edhe perpjekjet titanike te Kantit per
te studiuar aftesite njerezore ne nje menyre te tille sa qe yeshtja Ding an sich
domethene aftesia kapese e te vertetes ne saje te pervojes ne nje kuptim
absolut, mund te mbetet pezull. Bartes i nje pasoje te drejtperdrejte mbi
konceptin tone te historise ishte versioni pozitiv i subjektivizmit, i cili lindi prej
te njejtit perfundim: Ndonese duket se njeriu eshte i paafte te njohe realitetin
rrethues, te cilin nuk e ka krijuar ai vete, prapeseprape, ai duhet te jete i afte te
njohe te pakten ate qe ka krijuar vete. Ne kete qendrim pragmatik shfaqet
teresisht arsyeja se perse Viko i kushtoi me teper vemendje historise, duke u
bere nje prej eterve te ndergjegjes historike modeme. Ai deklaronte:
Geometrica demenstramus quia facimus. si physica demonstrare possemus,
faceremus l7 ("Ne mund t'i provojme yeshtjet matematike sepse ato i krijojme
ne; por qe te provojme yeshtjet fizike, duhet t'i krijojme ato") Viko iu kthye
sferes se historise vetem sepse ai besonte en de se "krijimi" i natyres ishte i
pamundur. Ai e largoi vemendjen e tij prej natyres jo i shtyre prej ndonje
vleresimi humanist, por prej besimit se historia "behet" prej njerezve, ashtu. -
sikurse natyra "krijohet" prej Zotit; per rrjedhoje, njerezit (aktoret e historise)
mund ta njohin te verteten historike, por e verteta fizike eshte monopoli i
Krijuesit te Gjithesise.
Eshte pohuar shpesh se shkenca modeme lindi kur vemendja e njeriut u
zhvendos prej pyetjes "yfare" ne ate "si". Kjo zhvendosje e theksit eshte
thuajse diyka e natyrshme ne rast se do te supozonim se njeriu mund te njohe
vetem ate qe ka krijuar vete, deri ne ate mase ku ky supozim nenkupton se une
"njoh" nje send sa here qe kuptoj sesi eshte krijuar ai. Nepermjet te njejtes rruge
e per te njejtat arsye, theksi u zhvendos prej interesit mbi sendet ne interesin
mbi proceset, lidhur me te cilat sendet do te beheshin thuajse rastesisht
nenprodukte te tyre. Viko e humbi interesin te natyra, sepse ai supozonte se, qe
te kuptohej enigma e Krijimit, ishte e domosdoshme te krijohej procesi i krijimit,
nderkohe qe te gj itha epokat e meparshme e konsideronin si te kapercyer nje gje
te tille, duke menduar se njeriu mund ta njohe gjithesine pa arritur te kuptoje se
si linden sendet qe ekzistojne vetvetiu.Qysh prej shekullit te shtatembedhjete,
shqetesimi kryesor i gj ithe kerkimit shkencor, si ne fushen natyrore, ashtu edhe
ne ate historike, eshte lidhur me proceset; vetem teknologjia modeme (dhe jo
ydo lloj i thjeshte shkence, pavaresisht prej shkalles se larte te zhvillimit), e cila
filloi te zevendesonte veprimtarine njerezore me proceset mekanike, pra -
punen - dhe perfundoi me fillimin e proceseve <te reja natyrore, mund te
simbolizonte plotesisht idealin e njohjes sipas Vikos. Viko, i cili shihet ne
pergjithesi si ati i historise modeme, veshtire se do te ishte marre me histori ne
 56 HANNAH ARENDT
kushtet modeme. Ai do t'i ishte kushtuar teknologjise, sepse teknologjia e
kohes sone po realizon me te vertete ate ~ka veprimi hyjnor kishte realizuar ne
mbreterine e natyres dhe veprimi njerezor ne mbreterine e historise.
Historia u shfaq ne periudhen modeme ne nje forme qe ajo nuk e kishte
patur kurre me pare. Ajo nuk perbehej me prej bemave dhe vuajtjeve te njeriut
dhe as rrefente rrjedhen e ngjarjeve qe kishin te benin me jeten e njerezve; ajo u
kthye ne nje proces te krijuar prej njeriut, i vetmi proces global qe ia detyronte
ekzistencen e vet krejtesisht races njerezore. Sot edhe kjo cilesi, e cila e daJloi
historine prej natyres, eshte kthyer ne di~ka qe i perket se kaluares. Aktualisht
dime se, edhe pse nuk mundemi "te bejme" natyren ne kuptimin e krijimit, ne
jemi ne gjendje t'ujapim pikenisje proceseve te reja natyrore e, per rrjedhoje, ne
njefare kuptimi "krijojme natyren" ne ate shkaJle qe ne "bejme historine". Eshte
e vertete se ky stad eshte arritur vetem ne saje te zbulimeve ne fushen
berthamore, fushe ku forcat e natyres lihen te lira, pa fre, po te shpreheshim
keshtu, dhe proceset natyrore qe ngjasin nuk do te ndodhnin kurre p~
nderhyrjen e drejtperdrejte te veprimit njerezor. Kjo faze shkon shume me teJ
sesa epoka paramodeme, kur per te zevendesuar dhe shumefishuar forcat
njerezore perdoreshin era dhe uji, por edhe vete para epokes industriale me
motorin e vet te avullit dhe ate me djegie te brendshme, ne te cilet imitoheshin
dhe perdoreshin forcat e natyres si mjete te krijuara prej njeriut.
~ Renia bashkekohore e interesit ne kulturen klasike e, ve~anerisht, ne
drejtim te studimit te historise, gje qe duket e pashmangshme ne te gjitha
vendet e industrializuara plotesisht, eshte thuajse ne perputhje me shtysat e
para qe ~uan ne lindjen e shkences historike modeme. Ajo qe so~ sot eshte
perfundimisht pa kuptim eshte nenshtrimi qe e shtyu Viko:. te merreJ vetem me
studimin e historise. Sot ne mund te bejme ne fushen natyrore dhe fizike ate qe
Viko mendonte se mund te behej vetem ne studimin e historise. Aktualisht kemi
filluar te veprojme mbi natyren ashtu si~ kemi vepruar mbi historine. Ne rast se
ketu behet fjale thjesht per proceset, sot rezulton se njeriu eshte po aq i afte te
nise ata procese natyrore, te cilat, pa nderhyrjen e tij nuk do te ishin te
mundshme, njelloj sikur ai te niste di~ka te re ne fushen e ~eshtjeve njerezore.
Qysh prej fillimeve te shekullit te njezet, teknologjia eshte shfaqur si nje
pike takimi e shkencave natyrore dhe atyre historike dhe, ndonese, eshte e ..,.
veshtire te gjendet nje zbulim i madh shkencor per motive pragmatike, teknike
ose praktike (pragmatizmi ne kuptimin e rendomte te fjales kundershtohet pr{!j
listes faktike te zhvillimit shkencor), ky rezultat perfundimtar eshte ne perputhje
te plote me qellimet me te thelia te shkences modeme. Shkencat shoqerore,
relativisht te reja, te cilat aq shpejt u bene per historine ashtu si~ u be
teknologjia per fiziken, ndoshta mund te perdorin eksperimentin ne nje menyre
me te drejtperdrejte dhe me pak te suksesshem sesa shkencat e natyres, por
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
57
~et~da ~shte e njejte: edhe ato pershkruajne kushte, kushte te menyres se
sJeJlJes nJerezore, ashtu sikurse fizika modeme pershkruan kushtet e proceseve
natyrore. Edhe ne qofte se fjalori i tyre eshte i rendomte e i urryer dhe shpresa
per te mbushur gjoja hendekun midis kontroJlit tone shkencor dhe paaftesise
~one. t~ ~jere per te "kontrolluar" ~eshtjet njerezore permes nje shkence
mxhmIenke te marredhenieve njerezore, tinge lion ogurzeze, nje gje e tille i
detyrohet faktit se ato kane vendosur ta trajtojne njeriun si nje qenie krejtesisht
natyrore, procesi jetesor i te giles mund te trajtohet e te kontrollohet ne te
njejten menyre si edhe gjithe proceset e tjera.
Ne kete kontekst, eshte gjithsesi me rendesi te jemi te ndergjegjshem rreth
faktit se deri ne ~ 'pike ndryshon prej botes se mekanizuar qe lindi me
Revolucionin Industrial, bota teknologjike ne te cilenjetojme ne sot. Ky fakt ka
te beje kryesisht me ndryshimin midis veprimit dhe fabrikimit. Industrializimi
qendronte kryesisht ne mekanizimin e proceseve te punes, ne permiresimin ne
drejtim te manifakturimit te mallrave, nderkohe qe qendrimi i njeriut ndaj natyres
vazhdonte te mbetej ai i homo faber-it, te cilit natyra i jep lenden e pare mbi te
cilen ngrihet marifeti njerezor. Bota ku duhet te jetojme sot, percaktohet me
tepe~ prej ~eprimit te njeriut mbi natyren, veprim qe krijon proceset natyrore
dhe 1 kanahzon ato ne fushen e gjenise njerezore, sesa ne ate te ndertimit dhe
ruajtjes se krijimtarise njerezore si nje entitet i perkohshem relativ.
. Fabrikimi dallohet prej veprimit ne ate qe ai ka nje fillim te percaktuar dhe
nJe fund te parashikueshem: ai arrin cakun e perfundimit me produktin
perfundimtar, i cili jo vetem ka nje jetegjatesi me te madhe sesa aktiviteti i
fabrikimit, por qe prej momentit te fabrikimit gezon nje lloj "jete" te pavarur.
Ndersa, veprimi, perkundrazi, dhe greket ishin te paret qe e zbuluan, eshte ne
vetvete krejtesisht i kote; ai nuk Ie asnjehere nje produkt perfundimtar pas
vetes. Edhe ne rast se ai Ie ndonje pasoje, ne parim, ajo eshte nje zinxhir i pafund
n~arjesh, perfundimi i mundshem i te cilave, aktori, eshte krejtesisht i paafte t' i
nJohe ose kontrolloje qysh me pare. Me e shumta qe mund te beje ai eshte te
detyroje levizjen e sendeve ne nje drejtim te caktuar, ndonese edhe per kete ai
nuk mund te jete kurre i sigurt. Te fabrikimi, asnje prej ketyre tipareve nuk eshte
i pranishem. Krahasuar me kotesine dhe brishtesine e veprimtarise njerezore,
b~ta qe ngre. fabrikimi eshte ajo e nje kohezgjatjeje te madhe dhe nje
qendrueshmene te forte. Per sa kohe qe produkti perfundimtar i fabrikimit
integrohet ne boten njerezore, ku perdorimi dhe "historia" eventuale e tij nuk
~~nd te parashikohen kurre, fabrikimi mund te nise nje proces, perfundimi i te
clht nuk mund te parashikohet teresisht dhe, per pasoje, mbetetjashte kontrollit
te autorit te vet. Nje gje e tille do te thote se njeriu nuk mund te jete kurre
krej.tesisht homo faber, pasi edhe vete fabrikuesi mbetet ne te njejten kohe nje
qeme vepruese, i cili nis procese kudo qe shkon dhe me ~faredo qe ben.

HANNAH ARENDT
58
Deri ne fillimet e epokes sone, veprimi njerezor se bashku me proceset e
krijimtarise njerezore mbetej i kufizuar ne kuadrin ~ botes.~je.~ezore, n~er~ohe q~
shqetesimi kryesor i njeriut ne lidhje me natyren Ishte te perdorte len~en e s~J
per fabrikim, te ndertonte me te shtepine njerezore dhe ta mbronte ate kunder
forces se papermbajtshme te natyres. Ne ~astin qe ne nis~m pr~ceset nat~r~r~
te krijimtarise sone - dhe ndarja .e atom it es~te pi~ens~t nJe .~roces I ~III~
natyror njerezor- ne jo vetem qe mtem pushtetm tone mbl natyren ose u bem~
me agresive me forca te caktuara te planetit Toke, por per ~e~e te p~r~ e k~~1
futur natyren ne boten njerezore si te tille, duke shuar kufiJte mbroJtes ~Id~s
elementeve te natyres dhe gjenise njerezore, kufinj, ne baze te te cileve Ishm
perkufizuar krejt qyteterimet e meparshme
lK
. • ••
Rreziqet qe bart veprimi mbi natyren jane te dukshme nese supozoJme se
tiparet e siperpermendura te veprimtarise njerezore jane pjese perberese ~
kushteve te ekzistences njerezore. Paparashikueshmeria nuk eshte mungese
aftesie per te parashikuar dhe asnje I10j drejtimi inxhinierik .i pr~blematike~
njerezore nuk do te jete kurre ne gjendje ta eliminoj.~ a!~, plk~n~.ht asht~ s~
kurrfare specializimi i matur nuk mund te na mundesoJe kurre te kuptoJme
thelbin e veprimeve qe realizojme. Vetem nje kushtezim total, domethene
shuarja totale e veprimit, mund te beje qe ne te shpr~sojme n~o.njeh~re!e
matemi me paparashikueshmerine. Madje edhe paparashlku~-shmena ~ s~eIlJe~
njerezore, e imponuar prej terrorit politik, qofte edhe per per~udha relatlvls~t ~e
gjata, veshtire se mund te jete ne gjendje te ndryshoje thel.~~n ~ pro~lemat.~ke~
njerezore njehere e pergjithmone; kjo sjeIlje nUk. ~lUnd te.Jete : s~gu~ per te
ardhmen e vet. Si ~do fenomen ngushtesisht pohhk, vepnmtana mdlvlduale
njerezore kufizohet me pluralitetin njerezor, per sa kohe qe ~j~ bazoh~t ~bi a~tin
e lindjes, ne saje te te cilit bota njerezore pushtohet vazhdlm:sht preJ te huaJsh:
te ardhurish rishtas, veprimet dhe reagimet e te cileve nuk mund te
parashikohen prej atyre syresh qe tashme jane te pranishem dhe d~ te lar~o~e~
prej kesaj bote brenda nje kohe te shkurter. Por, ne qof!.~.s~_n~pet:Jl1J~t. f!lhlll,t te
proceseve naty~e ~emi!!I1uar te ~~proj~.£ ne gj.~ri~. e n.~tyres, es~te~ g~~e
-s-eKemTl!Diiii.te b~i~ 'p'~~hikueshmen.ne ton~.,~~.. ~~~.:fM.~Q~e cll.e~
men1J(frnm se qevenseJ preJ hgJeSlile pam~shlrs1m1e. LlgJll hekurt I hlstonse
ka qene kurdohere vetem nje meta fore e huazuar prej natyres; e verteta eshte se
kjo metafore nuk arrin te na binde me, pasi ka rezultuar se shkenca natyrore nuk
mundet kurrsesi te jete e sigurt se ke ne dore nje ligj te pasfidueshem te natyres,
per sa kohe, njerezit, shkencetaret dhe tekniket apo thjesht artizanet e gjenise
njerezore, vendosin te nderhyjne, duke mos e lene me gjate natyren ne rrjedhen
e vet.
. Teknologjia, terreni mbi te cilin te dyja fushat, ajo e historise dhe e
natyres, jane takuar dhe nderdepertuar me njera-tjetren ne kohen tone, bazohet
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 59
ne nderthurrjen midis koncepteve te natyres dhe historise, ne formen qe ato
linden me fiIIimet e epokes modeme ne shekujt gjashtembedhjete dhe
shtatembedhjete. Pika e lidhjes gjendet ne konceptin e procesit: te dyja
nenkuptojne se njeriu mendon dhe shqyrton gjith~ka ne terma procesesh dhe
nuk i interesojne entitetet e ve~uara ose ngjarjet individuale dhe ve~orite e tyre.
Fjalet ky~ te historiografise modeme - "zhviIIim" dhe "perparim", ne shekuIIin e
nentembedhjete ishin, gjithashtu, edhe fjalet ky~ te shkencave atehere te reja,
dhe ne ve~anti te biologjise dhe gjeologjise, ku njera merrej me jeten e gjaIIe dhe
tjetra me materien inorganike ne kuadrin e proceseve historike. Ne kuptimin
modem, teknologjia u parapri prej shkencave te ndryshme te historise natyrore,
historise se jetes biologjike, te tokes, se gjithesise. Grindja mes shkencave
natyrore dhe historike qe pati shqetesuar boten e studiuesve, aq sa ajo
ngaterronte edhe c;eshtjet themelore, kishte shenuar nje sheshim te ndersjeIIte
terminologjik ne te dy krahet e kerkimit shkencor.
Asgje nuk ka me shume prirje per te larguar kete konfuzion sesa zhviIIimet
e fund it ne fushen e shkencave te natyres. Keto zhviIIime na kane kthyer prapa
ne origjinen e perbashket te natyres dhe te historise se epokes modeme dhe
deshmojne se emeruesi i perbashket gjendet me te vertete ne konceptin e
procesit - jo me pak sesa c;'ndodhet ·ne lashtesi emeruesi i perbashket i
natyres dhe i historise te koncepti i pavdekshmerise. Mirepo, pervoja mbi te
cilen ngrihen nocionet e lashta te pavdekesise, nuk eshte kurrsesi nje pervoje e
perftuar prej njeriut ne boten qe e rrethonte; perkundrazi, ajo Iindi prej
deshperimit te pervojes dhe njohjes perhere ne rritje rreth gjith~kaje qe i eshte
dhene njeriut dhe qe nuk eshte krijuar prej tij. Kunder ketij deshperimi, njeriu
thirri dhe mblodhi gjithe aftesite e tij; i deshperuar se nuk arrinte te gjente te
verteten ne saje te soditjes se thjeshte, ai fiIIoi te provonte aftesite e tij per
veprim dhe, ne kete kuader, ai u ndergjegjesua se sa here qe ai vepronte, niste
nje proces. Nocioni i procesit nuk tregon nje cilesi objektive as te historise dhe
as te natyres; ai eshte rezultat i pashmangshem i veprimtarise njerezore.
Rezultati i pare i veprimit te njeriut mbi historine eshte se ajo u kthye rie nje
proces dhe argumenti me bindes rreth veprimtarise se njeriut mbi natyren ne
formen e kerkimit shkencor eshte formulimi i Uajthedit, sipas te cilit "natyra
eshte nje proces".
Te veprosh mbi natyren, te bartesh paparashikueshmeri~njerezore ne
nje fushe, ku ne baIIafaqohemi me forcat e verbera te natyres, te cilat, ndoshta,
nuk do te jemi kurre ne gjendje t'i kontroIIojme ne menyre te qendrueshme,
mbart mbi vete rreziqe te medha. Akoma me e rrezikshme do te ishte te injorohej
fakti qe, per here te pare ne histori, aftesia njerezore per veprim ka nisur te
sundoje krejt aftesite e tjera - aftesite per habi dhe mendim gjate persiatjes
soditese,jo me pak sesa edhe aftesite e homo faber -it dhe ato te homo laborans
60 HANNAH ARENDT
. Natyrisht, nje gje e tille, nuk do te thote qe njeriu, ketej e tutje, nuk do te jete me
ne gjendje te fabrikoje sende, te mendoje ose te punoje. Nuk jane aftesite e
njeriut, por konste1acioni qe drejton marredheniet mes tyre ai qe ndryshon
historikisht. Til tilla ndryshime mund te vezhgohen me mire ne vetinterpretimet
perhere ne zhvillim te njeriut gjate rrjedhes se historise, te cilat, ndonese mund
te jene krejt pa vend lidhur me pyetjen "yfare" te natyres njerezore, vazhdojne
te perbejne frymen me karakteristike e me te ngjeshur te mjaft epokave. Keshtu,
sipas nje varianti skematizues, lashtesia klasike greke mendonte se forma me e
larte e jetes njerezore zhvillohej ne gjirin e polisit dhe se aftesia supreme
njerezore perfaqesohej prej shprehjes zoon politikon dhe zoon logon ehon,
sipas perkufizimit te dyfishte e te famshem te Aristotelit; Roma dhe filozofia
mcsjetare e perkufizuan njeriun si animal rationale; gjate fazave fillestare te
epokes modeme, njeriu konsiderohej kryesisht si homo faber deri ne shekullin
nentembedhjete, kur njeriu u interpretua si nje animallaborans - metabolizmi i
te cilit me natyren mund te siguroje rendimentin me te larte qe mund te jape jeta
njerezore. Perkundrejt ketij sfondi perkufizimesh skematike, do te ishte me vend
qe ne boten ku ne jetojme te gjendet nje perkufizim i njeriut si nje qenie e afte per
veprim; duket se kjo aftesi eshte bere pike qendrore e gjithe aftesive te tjera
njerezore.
Eshte jashte ydo dyshimi qe aftesia per te vepruar eshte me e rrezikshme se
krejt aftesite dhe mundesite njerezore, siy eshte, gjithashtu,jashte ydo dyshimi
se rreziqet e vetekrijuara me te cilat njerezimi ballafaqohet sot, nuk kane
ekzistuar kurre me pare. Arsyetime te kesaj natyre nuk duan te thone kurrsesi se
ofrojne ose keshillojne se si duhet vepruar. Ne rastin me te mire, ato mund te
nxisin fillimin e nje meditimi me te qendrueshem e me te the!le mbi natyren dhe
potencialet e qenesishme te veprimit, i cili kurre ndonjehere me pare nuk e
kishte shfaqur ne kete shkalle madheshtine dhe rreziqet e tij.
II. Historia dhe perjetesia tokesore
Koncepti modem i procesit qe pershkon si historine, ashtu edhe natyren,
ndan epoken modeme prej se kaluares me thelle sesa ydo ide tjeter e veyante.
Ne menyren tone te te menduarit modem asgje nuk ka kuptim ne vetvete, madje
as historia ose natyra, te marra si nje e tere e, aq me pak, fenomenet e veyanta
ose ngjarjet e veyanta perkaiesisht ne boten fizike ose rrjedhen e ngjarjeve
specifike historike. Ketu jemi ne prani te nje morie te perbindshme ngjarjesh dhe
fenomenesh. Procese te padukshme kane gelltitur ydo gje te prekshme, ydo
entitet individual qe eshte i dukshem per ne, duke i kthyer dhe degraduar ato ne
funksione perberese te nje procesi te pergjithshem. Ekziston mundesia qe ky
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 61
shnderrim me permasa gjigande te mos kapet prej nesh, ne qofte se ne do te
lejonim te keqorientoheshim ne gjera te tilla te pergjithshme, si zhgenjimi
perkundrejt kesaj bote ose tietersimi i njeriut, nocione keto te pergjithshme, qe
ngerthejne ne vetvete edhe nje nocion te romanticizuar te se kaluares. Ajo qe
nenk.uptohet ~rej konceptit te procesit eshte se konkretja dhe e pergjithshmja,
sendl ose ngjarJa e veyante dhe kuptimi i gjithesise i kane rruget e ndara.
Procesi, i cili perben te vetmin koncept qe i jep kuptim gjithykaje qe ngjet, ka
fituar ne kete menyre nje monopol universaliteti dhe domethenie te madhe.
Sigurisht, asgje nuk e dallon me me qartesi konceptin modem te historise
prej atij te lashtesise. Ky koncept nuk kushtezohet prej faktit nese lashtesia
kishte nje koncept te historise se botes apo nje ide mbi njerezimin si nje te tere
ose jo. Ajo qe paraqet me shume rendesi ketu eshte fakti se si historiografia
gr~ke, ashtu edhe ajo romake, megjithe ndryshimet e medha midis tyre, qe te
dYJa e pranojne natyrshem se kuptimi ose, siy do te shpreheshin romaket,
mesimi i ydo ngjarjeje, trimerie ose ndodhie shfaqej vetvetiu. Per te qene te
sigurt, nje gje e tille nuk perjashton as lidhjen shkak- pasoje e as kontekstin ne
te cilin ngjet diyka; lashtesia ishte po aq e ndergjegjshme rreth ketyre
elementcve, sa jemi edhe ne sot. Por lidhja shkak- pasoje dhe konteksti
shiheshin nen driten qe buronte prej vete ngjarjes, i cili ndriyonte nj~ segment
te caktuar te marredhenieve njerezore; ato nuk perceptoheshin si diyka qe
kishin nje ekzistence te pavarur, prej se ciles ngjarja do te ndikohej pak a shume
nepermjet nje shprehjeje te pershtatshme. Gjithyka qe behej ose ndodhte,
permbante dhe zbulonte pjesen e vet te kuptimit te "pergjithshem" brenda
kufijve te trajtes se vet individuale dhe nuk kishte nevoje per nje proces
zhvillues e te pergjithshem qe te merrte kuptim. Herodoti deshironte "te rrefente
ate qe eshte" (lejen ta eonta), sepse fjaia dhe e shkruara stabilizojne te koten
dhe ate qe vdes, ato "fabrikojne nje kujtese qe simbolizohet ne gjuhen greke:
mnimin pisthe; e, megjithate, ai nuk do te kishte dyshuar kurre se ydo gje qe
ekziston ose ekzistonte e mbart kuptimin e vet ne vetvete dhe ka nevoje vetem
per fjalen qe te dale ne dukje ( logis dhilun - te yfaqesh te verteten nepermjet
fjaIeve"), ose "te rrefeje veprat e medha te trimerise ne publik, "apodhiksis
ergon megallon". Vershimi i rrefimeve te tij eshte aq madh e i gjere, saqe ai Ie
vend per shume tregime, por, megjithate, ne kete vershim nuk ekziston kurrfare
elementi qe mund te tregoje se e pergjithshmja ijep kuptim dhe domethenie te
veyantes.
Per kete ndryshim theksimi eshte e parendesishme nese poetika dhe
historiografia greke e shihnin kuptimin e ngjarjes te nje Iloj madheshtie e
perligjur prej kujtimit te saj prej brezave te ardhshem, apo nese romaket e
perceptonin historine si nje depo shembujsh te marre prej qendrimit politik te
kohes se tyre, duke nxjerre ne pah ate qe tradita, autoriteti i te pareve, kerkonte
62 HANNAH ARENDT
prej ~do brezi dhe ate ~ 'ka e kaluara kishte grumbulluar ne te mire te se tashmes.
Nocioni yne mbi procesin historik i tejkalon te dy konceptet, duke i dhene kohe
- vazhdimesise nje rendesi dhe dinjitet qe ai nuk e ka patur kurre me pare.
Bazuar ne theksin qe i vihet ne epoken moderne kohes dhe kohe-
vazhdimesise, shpesh eshte vleresuar se origjina e ndergjegjesimit tone
historik duhet kerkuar te traditajudeo-kristiane, me konceptin e saj drejtvizor te
konceptit kohor dhe nje fryme hyjnore qe i jep krejt kohes historike te njerezimit
unitetin e nje plani shpetim - ide, qe kontraston si me ngulmimin ne ngjarjet
individuale dhe ndodhite e antikitetit klasik, ashtu edhe me spekulimet kohore
ciklike te antikitetit te vonshem. Ne mbeshtetje te kesaj teze jane sjelle mjaft
prova, sipas re cilave ndergjegjja historike ka nje origjine fetare te krishtere dhe
u krijua nepermjet laicizimit te kategorive fillimisht teologjike. Thuhet se fillimet
e veta i njeh vetem tradita jone fetare dhe sipa's versionit kristian, ajo eshte,
gjithashtu, e vetmja qe zoteron diyka mbi fund in e botes; ne qofte se jeta
njerezore mbi toke ndjek nje plan hyjnor shpetimi, atehere vazhdimesia e saj
duhet te ngertheje nje kuptim te pavarur, qe i kapercen te gjitha ngjarjet e
veyanta. Per rrjedhoje, gjithnje ne baze te ketij argumenti, perpara lindjes se
krishterimit nuk ekziston kurrfare "skicimi i percaktuar mire rreth historise
boterore" dhe e para filozofi e hi~torise paraqitet te vepra e Augustinit De
Civitate Dei. Eshte e vertete se tek Augustini hasim ne nocione se vete
historia ose, me sakte, gjith~ka qe ka kuptim dhe eshte e pranueshme, mund te
veyohet prej ngjarjeve historike qe figurojne ne rrefimin kronologjik. Ai
thekson qarte se "ndonese institucionet e dikurshme njerezore lidhen me
rrefimin historik, vete historia nuk duhet 1I0garitur midis institucioneve
njerezore"19.
Ngjashmeria midis konceptit modern dhe atij kristian te historise mbetet,
sidoqofte, zhgenjyese. Ajo perqendrohet ne krahasimin me spekulimin ciklik
historik te antikitetit te vone dhe kapercen konceptet historike klasike te
Greqise dhe te Romes. Ky krahasim mbeshtetet nga fakti se vete Augustini, kur
nuk pranonte spekulimet kohore pagane, ishte i interesuar, ne radhe te pare,
prej teorive kohore ciklike te eres se tij, te cilat, me te vertete, nuk mund 1'i
pranonte per shkak te karakterit te vetem absolut te jetes dhe vdekjes se
Krishtit mbi toke. "Krishti vdiq njehereper mekatet tona; dhe i ringjallur ai nuk
vdes me kurre"20. Ajo qe interpretuesit moderne jane te prirur te harrojne eshte
se ithtaret agustiniane kerkojne pikerisht kete karakter te vetem te ngjarjes, i cili,
ndoshta, tingellon kaq i njohur ne veshet tane, sepse vetem kjo ngjarje eshte
ngjarja me e madhe ne historine e njerezimit, pasi me te jeta e amshuar u shperbe
ne vdekshmerine tokesore; ai nuk kerkoi kurre nje karakter te tille te vetem, si~
bejme ne sot, per ngjarjet e zakonshme laike. Vete fakti i thjeshte qe problemi i
historise lindi ne mendimin kristian vetem me Augustinin, ndoshta mund te na
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 63
bej~ te_dy~h~j~e rr~th za~a~lIes se tij te krishtere, gje qe perforcohet me tej prej
asaJ qe al hndl, ne kuptlmlO e termave te vete filozofise dhe teologjise se
Augustinit, si pasoje e nje rastesie. Renia e Romes, bashkekohes i se ciles ai
ish.te,. u inte~retua si prej te krishtereve, ashtu edhe prej paganeve, si nje
n&JarJe vendlmtare dhe pikerisht kesaj ~eshtjeje Augustini i kushtoi
tre~~edh~ete vj~t te jete.s se tij. <;eshtja, si~ e shqyrtonte ai, ishte se asnje
n&JaTJe thJesht lalke, nuk Ishte dhe as nuk mundej te paraqiste rendesi qendrore
per njeriun. Mungesa e interesimit te tij per ate qe ne e quajme histori ishte aq e
madhe, saqe ngjarjeve laike ai u kushtoi vetem nje prej librave te Civitas Dei'
dhe kur ai ngarkoi mikun dhe nxenesin e tij, Orosius, te shkruante nje "histori t~
botes" , ai me kete nenkuptonte vetem nje "perpilim te vertete te ~ keqijave te
kesaj bote"21. .
Qendrimi i Augustinit perkundrejt historise laike, ne thelb, nuk eshte i
ndryshem nga ai i romakeve, ndonese theksi eshte vene kokeposhte: historia
mbetet nje magazine shembujsh dhe vendosja e ngjarjeve ne kohe brenda
rrjedhes laike te historise, nuk ka rendesi. Historia laike perserit vetveten dhe
historia e vetme ne te cilen futen ngjarjet e pashoqe dhe te paperseritshme
filion m~ Adamin d.he mbyllet me lindjen dhe vdekjen e Krishtit. Qysh prej atij
momentl forcat lalke ngrihen dhe bien si edhe ne te kaluaren dhe do te
vazhdojne te ngrihen e te bien deri ne fundin e botes, nderkohe qe asnje e
vertete e re theme lore nuk do te shfaqet ne kontekstin e marredhenieve
njerezore e te krishteret nuk mendohet 1'u japin nje rendesi te ve~ante atyre. Ne
~do filozofi te vertete te krishtere njeriu figuron si "nje kalimtar mbi toke" dhe
vetem ky fakt e ndan ate prej ndergjegjes sone historike. Per te krishteret, ashtu
si edhe per romaket, kuptimi i ngjarjeve laike qendronte ne faktin qe ato kishin
natyren e shembujve potencialisht te perseritshme, aq sa veprimi mund te
ndiqte disa modele te standartizuara. (Nje gje e tille, rastesisht, eshte teper e
larget prej nocionit grek te bemave heroike, te rrefyera prej poeteve dhe
historianeve, gje qe sherbente si nje 1I0j kuti per te matur aftesite personale ne
aspiraten drejt madheshtise. Ndryshimi midis imitimit besnik te nje shembulli te
pranuar dhe perpjekja per t 'u matur me te, simbolizon ndryshimin midis moralit
l"Om~ko-kristian dhe asaj qe quhej shpirti agonist grek, i cili nuk njihte asnje
kons.lde~ate "morale", por vetem nje aristefin, perpjekjen e pareshtur, si
p~rpJ~kJen me te persosur prej krejt perpjekjeve te tjera). Nga ana tjeter, per ne
hlstona ndahet dhe bie ne hamendjen se procesi, ne thelbin e laicitetit te vet,
rrUen nje histori te pavarur dhe qe, po te shprehemi ne kuptim ttl ngushte, ne te
nuk mund te ndodhin perseritje.
Akoma edhe me i huaj per konceptin e historise eshte nocioni, sipas te cilit
njerezimi ka nje fillim dhe nje fund, qe bota eshte krijuarne kohe dhe, ne analize
te fundit, do te zhduket, si te gjitha sendet e tjera tokesore e te perkohshme.
64 HANNAH ARENDT
Ndergjegjja historike nuk lindi ne 9astin kur krijimi i botes u mor si pikenisje e
numerimit kronologjik prej 9ifuteve ne mesjete; ajo nuk nisi, gjithashtu, as ne
shekullin e gjashte kur Dionysus Exiguus filloi te llogariste kohen nga momenti
i lindjes se Krishtit. Skema te tilla kronologjike hasen edhe ne qyteterimet e
orientit dhe kalendari kristian ne drejtim te llogaritjes se kohes imitonte
praktiken romake qe bazohej n~ vi tin e themelimit te Romes. Ne kontrast te plote
me kete eshte llogaritja moderne e datave historike, e futur vetem ne fund te
shekullit te tetembedhjete, e cila e konsideron lindjen e Krishtit si nje pikekthim
prej nga koha mund te llogaritet, si pas, ashtu edhe para saj. Kjo reforme
kronologjike u paraqit ne tekstet shkollore si nje permiresim thjesht teknik, i
domosdoshem per qellime intelektuale per te lehtesuar percaktimin e sakte te
datave ne historine e lashte, pa iu referuar nje labirinthi perllogaritjesh kohore
te ndryshme. Me vone, Hegeli frymezoi nje interpretim, i cili sheh ne sistemin
kohor modern nje kronologji te vertete kristiane, pasi Iindja e Krishtit tashme
duket se eshte here pikekthimi i historise boterore 22 •
Asnje prej ketyre shpjegimeve nuk eshte i kenaqshem. Reformat
kronologjike per qellime intelektuale kane qene shpesh te pranishme ne te
kaluaren, pa u pranuar ne jeten e perditshme, pikerisht per faktin sepse ato u
shpiken per motive pershtatshmerie intelektuale dhe nuk i pergjigjeshin ndonje
koncepti te ndryshuar kohor ne rang shoqerie. Elementi vendimtar ne sistemin
tone nuk eshte se lindja e Krishtit tashme shfaqet si pikekthim ne historine
boterore, pasi si e tille ajo ishte pranuar e, madje, me force me te madhe shume
shekuj me pare pa ndonje pasoje te ngjashme mbi kronologjine tone, por sepse
tani, per here te pare, historia e njerezimit mund te shkoje theIIe mbrapa, ne nje
te kaluar te pafund, se ciles ne mund t'i shtojme sipas deshires, ashtu sikurse
mund te hetojme me tej ne funksion te asaj qe ajo shtrihet edhe perpara nesh ne
nje te ardhme pa fund. Nje pafundesi e tille e dyfishte e se kaluares ?he e se
ardhmes eliminon te gjithe nocionet e fiIIimit dhe te fundit, duke e vendosur
njerezimin mbi bazat e nje pavdekesie potenciale tokesore. Per aq sa historia
laike eshte e pranishme ne kete pohim, ne jetojme ne nje proces, i cili nuk njeh
as fillim e as fund dhe qe, per pasoje, na jep mundesine te ushqejme shpresa
eskatologjike. Asgje nuk mund te jete me e huaj per mendimin kristian sesa ky
koncept i pavdekesise tokesore te njerezimit.
Ndikimi i madh i nocionit te historise mbi ndergjegjen e epokes moderne
erdhi relativisht vone, jo me pare sesa gereku i fundit te shekuIIit te
tetembedhjete, duke gjetur me shpejtesi relative kulmin e konsumimit te tij ne
filozofine e Hegelit. Koncepti qendror i metafizikes hegeliane eshte historia. Ky
fakt i vetem e vendos ate ne kundershtine me te mprehte te rnundshme ndaj krejt
metafizikes se meparshme, e cila qysh prej Platonit kishte kerkuar kudo te
verteten dhe shfaqjen e Qenies se perjetshme, me perjashtim te fushes se
ND£RMJET T£ SHKUARES DHE T£ ARDHAfES 65
problematikes njerezore - ta tOil anthropoll pragmata - te cilen Platoni e
permend me aq perbuzje pikerisht per faktin se ne te nuk gjendet kurrfare
qendrueshmerie dhe, per pasoje, prej saj nuk mund te zbulohet e verteta. Til
mendosh, me Hegelin, se e verteta fshihet dhe shfaqet ne vete procesin kohor,
eshte di~ka karakteristike per gjithe ndergjegjen historike moderne, sido qe te
shprehet ajo, ne term a hegeliane apo jo. Lindja dhe zhvillimi i shkencave
shoqerore ne shekuIlin e nentembedhjete u frymezua prej se njejtes ndjenje
ndaj historise e, qysh atehere, ajo dallohet qarte prej rigjallerimeve te
herepashershme te antikitetit, te vertetuara gjate periudhave te meparshme.
Tashme njerezit fiIluan te lexojne, si~ thekson Meineke, si as kush tjeter kish
lexuar me pare. Ata "Iexonin me qeIlim qe te nxirrnin prej historise te verteten
perfundimtare qe ajo mund t'u ofronte kerkuesve te Zotit"; por kjo e vertete
perfundimtare, nuk mendohej me se mund te fshihej prapa nje libri te vetem,
gofte ai Bibla ose ndonje zevendesues i saj. Nje Iiber i tiIle konsiderohej vete
historia, libri "i shpirtit njerezor i shtrire ne kohe dhe sipas kombeve", sikurse e
ka perkufizuar ate Herderi 1'.
Kerkimet historike te koheve te fund it kane hedhur drite te re mbi
pcriudhat kalimtare midis mesjetes dhe koheve moderne, me rezultatin se
periudha moderne e menduar me pare se filIonte me Rilindjerl, tashme u gjurmua
dhe u gjend me heret ne vete periudhen e mesjetes. Ngulmimi me i madh mbi
vazhdimesine e pakeputur, ndonese eshte i ~mueshem, ka nje te mete, pasi,
duke u perpjekur per te hedhur uren mbi hendekun qe ndante kulturen fetare
nga bota laike ne te cilenjetojme, ne me teper anashkalojme sesa zgjidhim gje a
gjezen e madhe te lindjes se menjehershme e te pamohueshme te elementit laik.
Ne gofte se "Iaicizimi" nenkupton jo me teper sesa lindjen dhe eklipsimin
perkates laik te nje bote transendentale qe ai bart me vete, atehere eshte e
pamohueshme ge ndergjegjja moderne historike eshte e lidhur ngushtesisht me
teo Nje gje e tilIe, sidoqofte, nuk nenkupton kurrsesi shnderrimin e dyshimte te
kategorive fetare e transendentale ne objektiva dhe standarte te qenesishme
tokesore, mbi te cilat kane ngulmuar kohet e fundit historianet e ideve njerezore.
Para se gjithash laicizim do te thote thjesht ndarje e fese prej politikes dhe nje
ndarje e tilIe i preku aq thelIe te dyja palet, sa mund te thuhet qe tashme ishte
kryer shnderrimi shkalIe - shkalIe i kategorive fetare ne koncepte laike, te cilat
mbrojtesit e vazhdimesise se pakeputur perpigen t'i stabilizojne. Arsyeja qe
keta te fund it mund te arrijne deri diku te na bindin, qendron me teper ne
natyren e ideve ne pergjithesi sesa ne periudhen ge ata marrin ne studim; ne
~astin kur dikush ve90n teresisht nje ide prej bazes se saj reale ne praktike, nuk
eshte aspak e veshtire te vendoset nje lidhje midis saj dhe pothuajse nje ideje
tjeter. Me fjale te tjera, ne gofte se supozojme se ekziston nje fushe e pavarur
idesh te pavarura, te gjitha nocionet dhe konceptet jane te detyruara te jene te
66 HANNAH ARENDT
ndervarura prej njera - tjetres, pasi ato ia detyrojne zanafillen e tyre te njejtit
burim: nje mendjeje njerezore e pare ne subjektivitetin e vet te skajshem, qe luan
gjithnje me figurat e veta, e paprekur prej praktikes dhe pervojes e pa asnje
lidhje me boten, si ne rastin kur bota konceptohet si natyre, ashtu edhe kur ajo
konceptohet si histori.
Sidoqofte, ne qofte se kuptojme me laicizim nje ngjarje qe mund te
vendoset si date ne kohe historike me teper sesa nje ndryshim idesh, atehere
~eshtja nuk eshte nese "dinakeria e arsyes" se Hegelit eshte nje laicizim i
qenies hyjnore apo nese shoqeria pa klasa e Marksit perben ne vetvete nje
laicizim te epokes mesianike. E verteta eshte se ndarja e kishes dhe e shtetit u
realizua, duke climinuar fene prej jetes publike, duke hequr krejt sanksionet
fetare prej politikes, duke bere njekohesisht qe feja te humbiste clementin
politik qe ajo kishte fituar gjate shekujve, kur Kisha Katolike Romake vepronte
si trashegimtare e Perandorise Romake. (Nje gje e tille nuk do te thote se kjo
ndarje e ktheu krejtesisht fene ne nje "~eshtje teresisht private". Ne fe nje
fenomen i tille ndodh vetem kurnje regjim tiranik ndalon funksionimin publik te
vendeve te kultit, duke i mohuar besimtarit hapesiren publike ne te cilen ai
mund te shihet me te tjeret e te shohe Ie tjeret. Sfera laike pub like ose, te themi
me mire, sfera politike, perfshin dhe ka vend per sferen publike-fetare. Nje
besimtar mund te jete anetar i nje feje Ie caktuar dhe ne te njejten kohe mund te
veproje edhe si qytetar ne njesine me te gjere qe perbehet prej gjithe atyre qe
perbejne Qytetin.) Shpesh, ky laicizim ka qene veper e njerezve qe nuk e vinin
aspak ne dyshim te verteten e mesimit tradicional fetar (madje edhe Hobsi vdiq
me friken e tmerrshme te "flakeve te ferrit''' ndersa Dekarti iu lut Virgjereshes se
Shenjte) dhe kurrfare burimi nuk justifikon mendimin sipas te cilit te gjithe
njerezit qe pergatiten ose ndihmuan ne ngadhnjimin e nje sfere Ie re laike ishin
ateiste te fshehte ose te pavetedijshem per ate qe benin. Shume - shume per ta
mund te thuhet se cilado te ishte mungesa e besimit apo shkalla e besimit te
lyre, ajo ishte pa ndikim mbi sferen laike. Ne kete menyre, teoricienet politike te
shekullit te shtatembedhjete realizuan laicizimin, duke e ndare mendimin politik
prej teologjise dhe duke ngulmuar qe rregullal e ligjesise natyrore te siguronin
nje baze edhe per politiken, edhe pse loti nuk ekzistonte. I njejti mendim e beri
Grotiusin te thoshte " se edhe vete loti nuk mund te ndaloje qe dy here dy
bejne kater". <;eshtja ketu nuk ishte te mohohej ekzistenca e lotit, por te
zbulohej ne fushen laike nje kuptim i pavarur e i qenesishem qe edhe vete loti
nuk mund t'a ndryshonte.
Me siper kemi theksuar se pasoja me e rendesishme e forcimit te fushes
laike ne epoken modeme ishte, kur besimi ne pavdekesine e individit - qofte ajo
ne formen e pavdekesise se shpirtit ose, ~ka eshte me e rendesishme, ringjalljen
e trupit - humbi forcen e vet bindese politike. Tashme "ishte e pashmangshme
NDERMJET 71:.' SJlKUARES D/IE TE ARDJlMES 67
qe brezat e mevonshem lokesore do te beheshin edhe njehere tjeter lenda
kryesore e shpreses", por prej kesaj nuk del se ketej e tutje besimi ne boten e
pertejme u laicizua teresisht apo se qendrimi i ri nuk ishte gje tjeter ve~se nje
"ripoz~cionim i ri i ideve kristiane qe ai deshironte t'i spostonte"H. Ajo qe
ndodht ne te vertete eshte se problemi i politikes rimori nje kuptim shume te
madh e vendimtar per ekzistencen e njeriut, kuptim qe kishte munguar qysh prej
antikitetit, pasi ai ishte i papajtueshem me kuptimin e ngushte kristian per
i~eshtjet laike. Si per greket, ashtu edhe per romaket, pavaresisht prej
i ndryshimeve, th~~ i instituc~it politik u dikt~a p~ nevojes se njeriut per
te kapercye;'~~5ih njerezore dhe.~ote~ine e veprave njerezore.
Jashte institucionit politik,jeta nje~lshtejo veWm e pasigurt, domethene
e perballur me dhunen e te tjereve; ajo ishte pa kuptim dhe dinjitet, pasi ajo nuk
mund te linte kurrfare gjurme pas vetes, cilatdoqofshin rrethanat. Ketu e ka
burimin, si mallkimi qe bente mendimi grek ndaj gjithe sferes se jetes private,
"idiotesia" e se ciles qendronte ne ate qe ajo interesohej velem me mbijetesen
e vet, ashtu edhe arsyeja e Ciceronit kur cilesonte se vetem nepermjet ndertimit
dhe ruajtjes se komuniteteve-poTffike mundet qevlrtyti njerezor te arrije rruget e
_.lO~5. Me fjale te tjera, laicizimi i epokes modeme nxori edhe njehere tjeter ne
pran te pare ate veprimtari qe Aristoteli e quante alhal/aldl/, nje term per te
cilin ne gjuhet tona te gjalla sot nuk kemi nje barasvleres te gatshem. Arsyeja
per te cilen une e permend perseri kete fjale eshte se ajo nxjerr ne pah nje
veprimtari "pavdekesuese", me teper sesa nenvizon objektin qe do te behet i
pavdekshem. Te luftosh per pavdekesi mund te thote, ashtu sikurse donte te
thoshte edhe ne Greqine e hershme, te behesh i pavdekshem nepermjet be mash
te famshme dhe fitimit te fames se pavdekshme; gjithashtu, nje gje e tille mund
te thote t'i shtosh gjenise njerezore di~ka me te qendrueshme e te perhershme
sesa ~'jemi vete ne; e, se fundi, ajo mund te thote, ashtu sikurse e kuptonin
edhe filozofet, te kaloje jeten duke menduar per sendet e pavdekshme. Sido qe
te ishte, kjo fjale emertonte nje veprimtari dhe jo nje besim dhe kjo veprimtari
kerkonte nje hapesire te pavdekshme, e cila te garantonte se "berja e dikujt i
oavdekshem" nuk do te shkonte dem11>.
Per ne, qe jemi mesuar me idene e pavdekesise vetem nepermjet
qendrueshmerise se veprave te artit e, ndoshta, edhe nepermjet qendrue-
shmerise relative qe ne ia kushtojme gjithe qyteterimeve te medha, mund te na
duket si e pamundur qe marshimi drejt pavdekesise es .. ne themel te te gjitha
komuniteteve politike 27. Per greket nje konkluzion i tille ishte me se treqene~
Anuk mendonte Periklesi se levdata me e larte qe ai mund t'u thurrte athinasve
ishte te thoshte se ata nuk kishin me "nevoje per nje Homer apo te tjere njerez
te aftesise se tij", por qe tashme, frile polisit, athinasit mund te linin kudo prapa
tyre "monumente te pavdekshme?"2X Homeri kishte ngritur ne pavdekesi bemat
 68 HANNAH ARENDT
njerezore 29 , ndersa polisi mund te bente ketej e tutje edhe "pa sherbimin e te
tjereve te aftesise se tij", sepse ai i ofronte secilit prej qytetareve te vet ate
hapesire publike-politike, qe mund te mundesonte pavdekesine e veprave te
tyre. Perhapja e apolitizmit midis filozofeve pas vdekjes se Sokratit, kerkesa e
tyre per 1'u yliruar prej veprimtarive politike dhe kembengulja e tyre per te kryer
thjesht nje athanatizin teorik, jashte sferes se jetes politike, kishte shkaqe
filozofike, por edhe politike, dhe midis shkaqeve politike, sigurisht, kryesori
ishte kalbezimi ne rritje ijetes se polisit, duke kthyer qendrueshmerine, pale me
pastaj pavdekesine e ketij trupi te veyante politik, ne nje diyka perhere e me te
dyshimte.
Apolitizmi i filozofise se lashte arriti te erresonte edhe vete qendrimin
shume me te theksuar radikal antipolitik te krishterimit te hershem, i cili,
gjithsesi edhe ne ekstremizmin me te skajshem te tij, mundi te mbijetonte per aq
kohe sa Perandoria Romake mundi te siguronte nje institucion politik te
qendrueshem per te gjitha kombet dhe fete. Gjate shekujve te hershem te eres
sone, bindja se sendet tokesore jane te vdekshme e te paqendrueshme vazhdoi
te mbetej nje yeshtje fetare dhe ky ishte besim i te gjithe atyre qe nuk deshironin
te kishin te benin fare me yeshtjet politike. Ky qendrim ndryshoi ne menyre
. dramatike me pervojen vendimtare-te renies se Romes, playkitjes se Qytetit te
Amshuar, ngjarje pas se ciles asnje brez i mevonshem nuk do te mund te
besonte se ndonje produkt njerezor e, aq me pak, strukturat politike do te mund
te mbijetonin per gjithnje. Per sa i perkiste men dim it kristian, ky nuk ishte veyse
nje ripohim i besimit te tyre. Ashtu sikurse vinte ne dukje edhe Agustini, kjo
ngjarje nuk kishte ndonje rendesi te madhe. Per te krishteret, i pavdekshem
ishte vetem individi e, vey tij, asgje tjeter ne kete bote, as vete njerezimi ne
teresine e vet e as vete toka, e aq me pak sendet e krijuara prej njerezimit nuk
mund te kishin pavdekesi. Veprimtaria e pavdekshme mundesohej vetem ne
rast se kjo bote do te zhvishej prej elementit te saj material dhe institucioni i
vetem qe mund te perligjej brenda fushes laike ishte Kisha, Civitas Dei mbi
toke, mbi te cilen kishte rene krejt ngarkesa e pergjegjesise politike dhe mund te
ravijezoheshin te gjitha shtysat politike. Shnderimi i kristianizmit dhe shtysave
te tij te hershme antipolitike ne nje institucion te madh e te qendrueshem politik
u be i mundur, pa zvetenimin e plote te Ungji/lit, vetem ne saje e kryesisht te
vepres se Agustinit, i cili, ndonese eshte e veshtire te quhet at i konceptit tone
historik, eshte, me shume te ngjare, au tori shpirteror i saj dhe, sigurisht,
teoricieni me i madh i politikes kristiane. Vendimtare ne kete drejtim ishte se ai,
edhe pse i rrenjosur theBe ne traditen romake, mundi 1'i shtonte nocionit
kristian te nje ekzistence te perjetshme, idene e nje civitas te ardhshme, nje
Civitas Dei, ku njerezit edhe ketej e tutje do te vazhdonin te jetonin ne
bashkesi. Pa kete riformulim te mendimit te krishtere nepermjet Agustinit,
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 69
politika kristiane mund te kishte mbetur, ashtu sikurse pat qene edhe ne shekujt
e pare, nje kontradikte ne vete termat e saj. Agustini arriti te zgjidhte kete
dileme, pasi ne ndihme i erdhi edhe vete gjuha: ne latinisht fjala "te jetosh"
kishte perkuar gjithnje me shprehjen inter homines esse, "te jesh ne shoqerine
e njerezve", prej ku mund te thuhet se jeta e perjetshme ne interpretimm romak
nenkuptonte se asnje individ nuk mund te ndahej prej shoqense nJerezore,
ndonese pas vdekjes, atij i duhej te braktiste token. Ne kete menyre, fakti mbi
shumesine e njerezve, nje prej kushteve themelore te jetes politike, e lidhte
"natyren" njerezore edhe me kushtet e pavdekesise individuale. dhe nuk ishte
nje prej karakteristikave, te cilat "natyra" kishte perftuar pas renies se Adamit
dhe qe e beri politi ken ne kuptimin e thjeshte laik nje domosdoshmeri per
ekzistencen e jetes mekatare mbi toke. Bindja e Agustinit se nje 1I0jjete politike
duhet te ekzistonte edhe ne kushtet e mungeses se piote te mekatit, thuajse te
shenjterise, u permblodh ne sentencen e tij: Socia lis est vita sanctorum, edhe
vete jeta e shenjtoreve eshte nje jete se bashku me ate njerezve te tjere Jo •
Ndonese mendimi rreth karakterit te vdekshem te ydo krijese njerezore nuk
kishte ndonje rendesi te madhe per botekuptimin kristian, aq sa, madje, edhe
mendimtari me i madh i tij pranonte nje koncept politik qe e kapercente fushen
laike, ai krijoi mjaft probleme ne epoken modeme, kur sfera laike e jetes njerezore
u ylirua plotesisht prej fese. Ndarja e fese dhe e politikes donte te thoshte se
pavaresisht prej asaj qe nje individ mund te besonte si anetar i nje kishe te
caktuar, si qytetar ai sillej dhe vepronte mbi bazen e hamendjes se
vdekshmerise njerezore. Frika e Hobsit ndaj tlakeve te ferrit nuk ndikoi aspak
mbi ndertimin e formes qeverisese te tij, kur Leviatani, nje perendi e vdekshme,
i frikesoi krejt njerezit e tjere. Po te shprehemi ne pikepamje politike, vete
laicizimi brenda sferes laike nuk nenkuptonte, as me shume e as me pak, vey
faktit qe njerezit ishin kthyer edhe njehere tjeter ne vdekatare. Neqoftese nje gje
e tille i yonte ata ne nje rizbulim te antikitetit, periudhe te cilen ne e quajme
humanizem, gjate se ciles burimet greke dhc romake f01e'1 rerseri nje gjuhe
mjaft me te familjarizuar me epoken qe pc:rkol1le me penuja shumc: me le
ngjashme me epoken e tyre, kjo nuk do te thoshte kurrsesi se praktikisht ala
mund l' ia pershtasnin sjelljen e tyre shembullit grek ose romak. Besimi i lashte
se bota ishte me e perhershme se individi dhe se struktura politike ishte nje
garanci per mbijetesen tokesore pas vdekjes, nuk mundi te hidhte me rrenje, aq
sa kundershtia e lashte midis jetes se vdekshme perkundrejt nje bote pak a
shume te pavdekshme, solli deshtimin e tyre. Tashme si jeta, ashtu edhe bota
ishin kthyer ne diyka te paqendrueshme, te vdekshme dhe te kote.
Per ne sot eshte e veshtire te kuptojme qe kjo gjendje vdekshmerie
absolute mund te jete e padurueshme per njeriun. SiJoqofte, ne qofW!>c de ti:

HANNAH ARENDT
70
hidhnim shikimin prapa, qysh prej lindjes se epokes moderne deri ne fi11~met e
epokes sone, do te shihnim se jane dashur shekuj p~ra se ne te mesohes~IO~. ~.e
nocionin e vdekshmerise absolute, aq sa ky mendlm nuk na kalon me neper
mend dhe alternativa e vjeter midis jetes se pavdekshmc te individit ne nje bote
te vdekshmc dhe jetes se vdekshme ne nje bote te pavdekshme, ka pushuar se
pasuri nje kuptim. Por edhe ne kete drejtim, si :dhe ~e ~rejt!~e te tj~~a, n~
ndryshojme prej krejt epokave te tjera. Konceptl 'yne I hlstonse, ndon~se ~.e
thelb nje koncept i epokes moderne, ia detyron ekzistencen e ve~ ~er~udhes
kalimtare, kur besimi fetar ne jeten e pavdekshme e kishte humbur ndlklmlO e vet
mbi elcmcntin laik dhe indifcrentizmi i ri perkundrejt ~eshtjes se pavdekesise
nuk kishte lindur ende.
Ne rast se do te linim menjane indiferencen e re dhe do te qendronim
brenda caqcve te alternatives tradicionale, duke i dhene pavdekesi ose j.etes s~
individit. ose botes, atehere eshte 'c qarte se athanatizin - i, ngntJa ne
pavdekesi. si nje veprimtari e njerez\'e te \'dekshen.l,.mund te m~rre nj~.ku~tim
vetem ne qofte se nuk ekziston kurrfare garancl Jete. ne boten e pe~e~m:.
oo
Sidoqotie. qysh nga ky ~ast. pavdekesia behet thuajse nJe d~~10S~.os.~men ~er
sa kohe qe mendimi njerezor mund te trazohct sado pak preJ I.dese s: v~ekJes.:
Per pasoje. gjate kerkimit te saj per nje mjcdis ngu~htes~~h~ I~I~ J~te ~~
qendrueshme, epoka moderne zbuloi pavdekesme potenclale te nJe.r:zlmlt. NJe
gje e tille misherohet hapur ne kalendarin tone: ai ngerthen ~ermbaJtJen a.~t~al~
te konceptit tone te historise. Duke u shtrire ne pafundesme e dyfishte te se
kaluares dhe te ardhmes, historia mund te garantoje pavdekesine mbi tok~ po
ashtu sikurse polisi grek apo republika romake kishin garantu~r qe Jeta
njerezore dhe bemat e njeriut, per sa kohe ato zbulonin ~i~.ka.~e qeneslshm: dhe
di~ka madheshore. mund te merrnin nje qendrueshmen nJerez~~~ dhe tokes~.re
ne kete bote. Dobia e madhe e ketij koncepti ka qene se pafundesla e dyfishte e
procesit historik vendos nje raport kohe-hapesire. ne te cilin .vete .~ocioni i nje
fundi eshte potencialisht i pakonceptueshem, ndonese e keqJa e tlJ e madhe. e
krahasuar me teorite e lashta politike, duket se qendron ne faktin qe perjetesia
i besohet nje procesi rrjedhes, i dallueshem prej nje strukture te qen?rueshme.
Ne te njejten kohe. procesi i pavdekesise eshte bere i pavarur preJ qytete~~,
shteteve dhe kombeve; ai tashme perfshin krejt njerezimin, historine e te clht
Hege1i ishte vazhdimisht ne gjendje ta shihte si nje zhvilli.m te pan~~rprer~ te
Shpirtit. Prej ketu, automatikisht njerezimi pushon se qem vetem nJe sp~cle ~
natyres. dhe ajo qc e dallon tashme njeriun nga kafshet. nuk e~hte :aktl se al
zoteron fjalen logon ehol/. sipas perkufizimit aristotelian, as faktl se~...~a a~~ye.
si nc perkutizimin mesjetar (al/imal rationale); ajo qe e dallon tanl ate ~~hte.Jeta
e tii~ aio ge sipas perkutizi . adicional, ai mendohej se. e n~an~e ~~:lIoJ n.~~
kafshet. Sipas tjaleve t" rojzenit,' cili ndoshta ka gene hlstonam me I thelle I
NDERMJET TE SHKUARE'S DIIE TE ARDIIMES 71
shekullit te nentembedhjete: "Ate qe specia e tyre perfaqeson per kafshet dhe
bimet .... historia e perfaqeson per qeniet njerezore"·ll
III. Historiadhepolitika
Ndersa eshte e qarte se ndergjegjja jone historike nuk do te kishte
ekzistuar kurre pa lindjen dhe ngritjen e fushes laike ne nje nivel te ri, nuk ka
qene po kaq e qarte qe procesi historik do te perdorej per t'i dhene nje kuptim
dhe domethenie te re te gjitha veprave dhe vuajtjeve te njeriut mbi toke. Ne
fillimet e epokes moderne gjith~ka ~onte ne rritjen e prirjes drejt veprimit politik
dhe jetes politike dhe shekujt e gjashtembedhjete dhe shtatembedhjete, aq te
pasur ne filozofi te reja politike, dukej sikur ishin ende te pavetedijshem per
rendesine e historise si te tille. Perkundrazi, interesi i tyre ishte me teper te
hiqnin qafe te kaluaren sesa te rehabilitonin procesin historik. Tipari dallues i
filozofise se Hobsit qendron ne ngulmimin e tij tek e ardhmja si edhe ne
interpretimin teologjik te mendimit dhe te veprimit. Duket se bindja e epokes
moderne se njeriu mund te njohe vetem ate qe e ka krijuar vete, perputhet me
teper me glorifikimin e veprimit sesa me qendrimin thellesisht sodites te
historianit dhe te ndergjegjes historike ne pergjithesi.
~ Keshtu, nje prej arsyeve te shkeputjes se Hobsit prej filozofise
tradicionale ishte se ndersa krejt metafizika e meparshme kishte ndjekur
Aristotelin, kur thoshte se detyra kryesore e filozofise eshte te hetoje rreth
shkaqeve te para te gjith~kaje qe ekziston, Hobsi iu kundervu. duke theksuarse
detyra e filozofise ishte te udhehiqte qellimet dhe synimet dhe te krijonte nje
teleologji tearsyeshme veprimi. Aq e rendesishme ishte kjo ~eshtje per Hobsin,
saqe ai ngulmonte se edhe kafshet jane ne gjendje te zbulojne shkaqe dhe, per
rrjedhoje, ky elemcnt nuk mund te perbeje dallimin midisjetes njerezore dhe asaj
shtazore; ne vend te saj, ai e shihte kete dallim ne aftesine e te arsyetuarit "mbi
bazen e pasojave te shkaqeve te tashme ose te kaluara .... element te cilin e kam
pare te pranishem vetem te njeriu"·l!. Epoka moderne,jo vetem krijoi qysh De
fi IIi met e veta nje fi lozofi politike radikale te re - Hobsi eshte vetem Dje shembull,
ndoshta me interesanti - por ajo krijoi per here te pare filozo~~kishin deshireD
Ie orientoheshin sipas kerkesave t~f~_~!.~.E.~~e; ky orientim i ri politik eshte
i pranishem jo vetem te Hobsi, por mutatis mutandi, edhe te Loku dhe Hjumi.
Mund te thuhet se transformimi hegelian i metafizikes ne Die filozofi historike, u (V)
panlpri pTe) nje perpjekjeje peT te hequr qafe metafiziken ne emer te filozofise se
politikt!s~-
"CiTi'doqofte trajtimi i konceptit modern te historise, Dje prej ~eshtjeve
vendimtare eshte te shpjegohet rritja e rendesise se saj gjate tridhjetevje~arit te
72 HANNAH ARENDT
fundit te shekullit te tetembedhjete, si edhe renia e interesit ndaj mendimit
thjeshtpolitik. (Nenvizojme se Viko ishte njepararendes, ndikimi i te cilit u ndie
vetem dy breza pas vdekjes se tij). Edhe nc ato raste ku mundi te mbijetonte
njefare interesi i vertete per teorine Rolitike, ai perfundoi ne deshperim, si ne
rastin e Tokevilit, ose ne-;;gatfur;;;i~-epolitikes me historine, si ne rastin e
Marksit. <;fare tjeter ve~ deshperimit r11i.ii1di'a- keti-frym~zuar pohimin e
Tokevilit se "qysh kur e kaluara pushoi se hedhuri driten e saj mbi te ardhmen,
mendja e njeriut endet ne errcsire"'? Faktikisht ky eshte konkluzioni i vepres se
madhe ne te cilen ai kishte "ravijezuar shoqerine e botes modeme", ne hyrjen e
te ciles ai kishte shpallur se " per nje bote te re nevojitet nje shkenee e re e
politikes"33. <;fare tjeter ve~ konfuzionit - konfuzion i falshem per vete
Marksin dhe fatal per ithtaret e tij - mund ta kete shpene ne njejesimin marksist
te veprimit" me berjen e historise" '?
Nocioni i Marksit rreth "berjes se historise" kishte nje ndikim qe e
kapercente rrethin e marksisteve te vertete apo te revolucionareve te vendosur.
Ndonese ky nocion eshte i lidhur ngushte me idene e Vikos se, historia eshte
vepere ~~~.i_ut, si e dallueshme prej "na.!.tres" si krijim i Zotit, ndryshimi midis
tyre"mbetet ende vendimtar. Per Vikon, ashtu si me vone per HegeIin, rendesia
e koneeptit te historise ishte pikesepari e nje karakteri teorik. Asnjeri prej tyre
nuk mendoi te zbatonte kete koneept drejtpersedrejti, duke e perdorur si parim
per veprim. Ata e konceptonin te verteten si di9ka qe i shfaqej shikimit sodites
e te drejtuar prapa ne te kaluaren e historianit, i cili, duke qene ne gjendje te
rrokte procesin ne teresine e vet, ishte ne nje pozicion qe mund te shihte nga
lart "qellimet e ngushta" te njerezve, duke u perqendruar kryesisht ne "qellimet
me te larta", te cilat realizohen pas kurrizitte tyre (Viko). Nga ana tjeter, Marksi,
kombinoi kete noeion te historise me filozofite politike teleoIr,gjike te fazave me
te hershme te epokes modeme, aq sa sipas mendimit te tij "qcllimet me te larta"
- te cilat sipas filozofeve te historise mund t'u shfaqeshin vetem shikimit
prapa te historianit dhe filozofit - mund te beheshin qellime te vetedijshme te
veprimit politik. <;eshtja eshte se filozofia politike e Marksit bazohej jo vetem
mbi nje analize veprimi dhe njerezish te veprimit, por, perkundrazi, edhe mbi
interesin e madh qe tregonte Hegeli per historine. I politizuar ne kete menyre,
ishte historiani dhe filozofi. Ne kete menyre u plotesua dhe u persos identifikimi
i vjeter sa bota i veprimit me berjen dhe fabrikimin nepermjet njejesimit te
veshtrimit sodites te historianit me soditjen e nje modeli (idhos "forma, trajta",
prej se eiles Platoni kishte nxjerre krejt "idete" e tij), gje qe udheheq zanat~injte
dheparaprin procesin e krijimtarise njerezore. Rreziku i kctyre kombinimeve nuk
qendron ne kthimin ne nje di~ka te qenesishme te gjith9kaje tjeter qe deri
atehere ishte e njc karakteri transendental, si9 insistohet shpesh, njelloj sikur
Marksi te ishte perpjekur te krijonte mbi toke nje parajse te vendosur fillimisht
NDERMJET TE SHKUARES DIIE TE ARDIIMES
73
ne b~~en e ~ertejme. ~re.~i~~ i s~.nderi~it te "qellimeve me te larta" te panjohura
dhe te panJo~s~me ne qell~me te plamfikuara e te vullnetshme, ishte se kuptimi
dhe domethema ktheheshm ne qellime ne vetvete·· "ie qe eshte . ···t··
r· .. d dh· k .. Of e nJeJ e me
a e qe ~ 0 I ur. Marksl mon krejt koneeptimin hegelian te historise _
s~p~lo~Je~. progr~slve dhe aktualizimin e idese se Lirise - duke e percaktuar si
qelh.~m perfu~~~.~t~~ t~ v:pr.~mtari~e njere~ore, dhe kur me tej, ne perputhje me
tradl!en, e ~a ~ete qelI~~ perfundlmtar Sl produktin e gatshem te nje procesi
mamfaktunml. Por as IlTIa dhe as ndonje kuptim t)·eter nuk mund teJ·en·· k ..
d k .. . e urre
p~o u t! nJe ~epn~tarie. njerezore ne kuptimin ne te cilin tryeza eshte produkt
perfundlmtar I vepnmtanse se nje zdrukthtari,
o . Ndoshta, zbrazesia ne rritje e botes modeme nuk erresohet askund me
~eper sesa ne kete njejesim te kuptimit dhe qellimit. Kuptimi i cili nuk mund te
J~te ~urre qelIi.mi i ~epri~it.e qe, pashmangshmerisht, do te re~ultoje prej vepres
~~erez~re, ~a~1 vete..ve.~~I~1 te k~te a~itur fund in e tij, filloi tashme te ndiqej dhe
~e s!udl.?~eJ slpas se nJeJtes makmen qellimesh dhe mjetesh te organizuara, si~
Ish~~ qell~m~t e.. ve~a~ta te .drejtperdrejta te veprimit konkret - me rezuItatin qe
vete ku~tlml,.~e pamJ.: e.klsh~e braktisur boten e njerezve dhe njerezit u duken
s: mbete~. vetem ~e nJe ~m~hlr ~e pafund qellimesh, ku kuptimi i 9do realizimi te
s: k~l~a~es .u shuaJt preJ obJektlvave dhe qellimeve te se ardhmes. U duk sikur
n~.er~zl.t IShl.n .ver?ua~ b::asisht para dallimeve te tilla si, midis kuptimit dhe
qelllml!, . midis. s~ pergjlt~shmes dhe te ve9antes, ose, po te shpreheshim
gramatlkls~t, ~ldlS shprehJes "per hir te ..... " dhe" me qellim qe .... " (njelloj sikur
zdruk~ht~n, per shembull, te harronte se vetem veprimet e tij te ve~anta ne
prodhlmm e tr~ezes.kryh.en .ne ~en~ren "me qelIim qe", por qe krejt.leta e tij si
z~rukthtar dreJtoheJ preJ dl9kaJe tJeter te ve~ante e, pikerisht, prej nocionit
per~ble~hes '.'per ~.ir ~e", ne baze te te eilit ai u be filIimisht zdrukthtar). Ne
~astm qe .dalhme te tllla harrohen dhe kuptimet degradohen ne qellime ne
vetve~.e, .rrJedh se vete qellimet nUkjane me te sigurta, pasi dallimi midis mjeteve
dhe qelhmeve nuk pranohet me, aq sa me ne fund te gjitha qellimet kthehen dhe
degradohen ne mjete.
.. ~e .vers!oni~ ku p~litika buron prej historise ose, me sakte, prej
nder~egjes hlstonk~ -.gje qe nuk mund t'i vishet vetem Marksit ne ve~anti e,
~.ad~e, .as pr~gmahzmlt, ne pergjithesi - mund te zbulojme lehtesisht
perpJekJen e vJeter sa koha per te shpetuar prej padrejtesive dhe brishtesise se
vepres nje~e~.ore, duk~ e n~ertu~r ate sipas shembelltyres se krijimit. Ajo qe e
d~lIo~ t:~nne: Mark.~~t preJ kreJt teorive te tjera, ne te eilat noeioni i "krijimit te
hlston~e ka gjetur nJe vend, eshte se vetem ai arriti1e kuptonte se nese dikush
e ~.onslderon hi:tor.ine ~i obj~.kt te nje proeesi fabrikimi ose krijimi, atehere vjen
~J: 9~~.~ k~r k~ ~?Je~t plotesohet, dhe ne qofte se dikush perfytyron se mund
te beJe hlstonne ,al nuk mund t'i shpetoje pasojes se ne histori do te kete nje
74 HANNA II ARENDT
fund. Sa here qc dcgjojme, pcr qellime madheshtore ne politike, si per shembull,
ndcrtimi i nje shoqerie te re, ne te cilen drejtesia do te garantohet njehere e
pergjithmone, ose per kryerjen e nje lufte per fi dhene fund gjithe lufterave te
tjera, per te krijuar njc bote, ku demokracia do te jete e sigurt, ne zhvendosemi
pikcrisht ne fushen e ketij lIoj mendimi.
Ne kete kontekst, eshte e rendesishme te shihet se ne kete rast procesi i
historise, si.; paraqitet ne kalendarin tone, i cili shtrihet ne pafundesine e se
kaluares dhe Ie se ardhmes, eshte braktisur per hir te nje procesi krejtesisht te
ndryshem e pikerisht, prej atij procesi qe ka nje fillim dhe nje fund, ligjet e
levizjes te te cilit. per rrjedhoje, mund te percaktohen (p.sh., si levizja
dialektike), dhe qe permbajtja me e thelle mund te zbulohet (p.sh., lufta e
klasave). Sidoqofte, ky proccs eshte i paafte te garantoje njerezimin per.;do 1I0j
pavdekesie, pasi fundi i tij fshin dhe kthen ne di.;ka te parendesishme gjith.;ka
qe kishte ndodhur me pare: ne shoqerine pa klasa, veprimi me i mire qe mund te
bcje njerezimi cshte te harroje qcllimin e vet me fatkeq, qellimi i vetem i te cilit
eshtc te harrojc vetveten. Gjithashtu, ai nuk mund t'ijape kuptim as ngjarjeve te
vc~atlla, pasi ai ka shperbere gjith.;ka qe ben pjese ne te ve.;anten, ne mjete,
kuptimi i tC ci lave merr fund ne .;astin kur produkti perfundimtar eshte realizuar.
Ne e njohim kotesine pcrfundimtare qe kurorezon krejt filozofite thjesht
utilitare, aq te zakonshme e aq karaktcristike per fazat e hershme industria Ie te
cpokes modcrnc, kur njcrezit, te l11ahnitur prej mundesive te reja qe hapte
proccsi i prodhimit, filluan te mendon in gjith.;ka ne baze te mjeteve dhe
qellimcve, domcthene, te atyre kategorive, viera e te cilave e kishte burimin dhe
justi tikilllin ne pervojen e prodhimit te objekteve me vlere perdorimi.
Problcmatika qendron tc natyra e kuadrit kategorial te qellil11eve dhe mjeteve, e
cila ndryshon menjehcre .;do qellim te arritur ne mjet per nje qellim te ri e, per
rrjcdhoje, shkaterron .;do kuptilll sa here qe ai zbatohet, derisa me ne fund, ne
.;astin c pyetjes utilitare, ne palllje te gjithkohshl11e, "eili eshte perdorimi i... '!"
te bere ne kuadcr te nje perparil11i ne pamje te pafund, ku qellil11i i se sotmes
behct mjet i nje te ncsermeje me te mire, lind pyetja tjeter, pyetie se ciles nuk
mund t'ijape pergjigjc asnjehere asnje mendim utilitar: "Por atehere, cili eshte
perdorimi i perdorilllit'!", sikurse e ka shprehur dikur shkurt kete .;eshtje
Lcsingu.
Kjo kotesi qe shoqeron te gjitha filozofite e verteta utilitare, i shpetoi
vemcndjes se Marksit, scpsc ai l11endontc se meqenese Hegeli kishte zbuluar
ligjet e te gjitha Icvizjeve, natyrore dhe historike, ai vete kishte gjetur burimin
dhe pcrmbajtjen e kcsaj Iigjesie ne fushen historike dhe, per pasoje, kuptimin
konkrct te mesazhit tC historise. Lufta e klasave - ne trajten e nje forl11ule-
pcr Marksin .;ky.;te krcjt te fshehtat e historise, njelloj sikurse ligji i rendeses
ishtc dukur sikur kishtc .;ky.;ur gjithe tc fshehtat e natyres. Sot, pasi kcmi
NDERMJET rE.' SHKUARES Dill-: rt ARDIIMES
75
perjetuar nderti.~le hi.storike t~ njepasnjeshme e formu lime te ndryshme, .;eshtja
n~k ~ht~ohet ne~c kJo apo aJo formule e ve.;ante eshte e sakte. Ne te gjitha
perpJekJet e kesaJ natyre, ajo qe konsiderohet si nje kuptim, ne fakt nuk eshte me
teper sesa nje model material, dhe brenda kufijve te mendimit utilitar, vc.;
mod~leve, ~.uk mund te kete kuptim asgje tjeter, pasi vete ato mund te kene nje
kuptt~: vet~m a~.o mund "te be~en" , ndersa kuptimet nuk mund te ekzistojne,
me perJashtml t~. raste.ve k.ur Sl te verteta, ato mund te zbulojne ose shfaqin
~et~eten. Ma~kst Ishte I pan - e, megjithate, me i madhi i krejt historianeve--
t cdt ngaterrotmodelin material me kuptimin dhe, sigurisht, veshtire se l11und te
pritej qe ai te kuptonte se nuk ekzistonte model material, ne te cilin ngjarjet e se
kaluares nuk do te ishin pershtatur aq mire dhe qendrueshem, ashtu si.; u
p~rsht~ten at~ ~e modelin e tij. Te pakten modeli i Marksit bazohej mbi nje
veshtnm analtttk: qysh atehere kemi pare te imponohen lirisht, mbi bazen e
labirinti.t te fakteve te kaluara, modele te ndryshme, te cilat kane ~uar ne
rezuitatll1 qe rrenojat e fenomenit konkret e te ve~ante, te nderkallura ne vlerat
ne dukje me te larta te "kuptimeve" te pergjithshme, kane minuar strukturen
faktike themelore te krejt procesit historik. domethene kronologjine.
Per me teper, Marksi e ndertoi modelin e tij si pasoje e interesit dhe
padur!mit te tij perkundrejt historise. Ai eshte i fundit ne radhen e atij grupi
mendtmtaresh qe qendrojne ne vijen ndarese midis interesit me te hershem te
epokes modeme ne politike dhe shqetesimit per historine. Ketu mund te
mbahet parasysh momenti, kur epoka modeme braktisi perpjekjet e veta te
hershme per te vendosur nje filozofi te re politike per zbulimin e elementit laik
d~~e sjelle ndermend momentin kur u braktis kalendari revolucionar freng, pa~
nJe dekade, dhe revolucioni u riintegrua ne procesin historik me shtrirjen e tij te
dyfishte, drejt pafundesise. U duk se u mor si e mireqene se, nuk ishte vctcm
revolucioni, i cili krahas shpalljes se kushtetutes amerikane mbetet ende ngjarja
m~ e mad he ne historine politike modeme, ai qe permbante nje kuptim te
n~Jaft~eshem e te pavarur per te sherbyer si pikenisje per nje proces te ri
hlstonk. Kalendari republikan u braktis jo thjesht per hir te deshires se
Napoleonit per te sunduar nje perandori dhe per I'u konsideruar si i barabarte
me kokat.e ~urorezuara te Evropes. Kjo braktisje nenkuptonte, gjithashtu,
k~n~ershttmm, pavaresisht prej rivendosjes se elementit laik, per te pranuar
btndJen. e te lashteve se veprimet politike kane kuptim pa\"aresisht prej
vendosJes se tyre historike e, ve~anerisht, per te hedhur poshte besimin romak
ne shenjterine e Themeleve, per te cilin koha lIogaritej prej dates se themelimit.
Faktikisht, revolucioni freng, i cili frymezohej prej shpirtit romak qe iu paraqit
botes, sikunder Marksit i pelqente te shprehej, me togen romake, permbysi
vetveten ne me teper se nje kuptim.
Nje gur kilometrik po aq i rendesishem gjate kalimit prej interesit te
76 HANNAH ARENDT
hershem per politi ken ne interesin e mevonshem ndaj historise, gjendet ne
filozofine politike te Kantit. Kanti, i cili pati pershendetur te Rusoi" Njutonin e
botes morale" dhe, qe prej bashkekohesve te vet ishte pershendetur si
teoricien i te drejtave te njeriut'4, kishte ende veshtiresi te mesohej me idene e re
te bistorise, e cila, me shume te ngjare, i kishte terhequr vemendjen nepermjet
shkrimeve te Herderit. Ai ishtellje prej filozofeve te fundit qe u ankua seriozisht
per "rrjedhen e pakuptimte te ~eshtjeve njerezore", "rastesine melankolike" te
ngjarjeve dhe zhvillimeve historike, si dhe per "perzierjen e pakuptimte e pa
shprese te gabimit dhe dhunes", sikurse e ka percaktuar dikur historine Getja. E,
megjithate, Kanti vuri re ate qe edhe te tjere paten vene re para tij se, kur individi
sheh historine ne teresine e saj (irn Grassel!) e jo ne baze te ngjarjeve te ve~anta
apo te qellimeve kurdohere te parealizuara te element it njerezor, befas gjith~ka
merr kuptim, pasi te pakten, gjithmone mbetet di~ka per te rrefyer. Procesi ne
teresi, duket sikur drejtohet prej nje "qellimi te natyres", i panjohur prej
individeve veprues, por i kuptueshem prej atyre qe vijne pas tyre. Ne ndjekje te
qellimeve te veta, pa rime apo pa arsye, duket sikur njerezit udhehiqen prej "fillit
drejtues te arsyes"J5.
Eshte me rendesi te vihet ne dukje se Kanti, ashtu si edhe Viko para tij,
tashme ishte i vetedijshem per ate qe Hegeli me vone do ta quante "arsyeja
dinake" (sipas rastit Kanti e quante ate "dinakeria e natyres"). Madje, ai kishte
njefare intuite rudimentare per dialektiken historike, gje qe duket ne thenien e
tij, sipas se ciles natyra ndjek qellimet e veta te larta permes "antagonizmit
njerezor ne shoqeri .... , pa te cilin njerezit, te bute sikurse edhe delet qe ata rrisin,
e kane te veshtire te gjejne se si t'i japin nje vlere me te madhe ekzistences se
tyre ne krahasim me ate qe ka bagetia e tyre". Nje gje e tille deshmon se deri ne
~fare shkalle vete ideja e historise si proces, sugjeron se ne veprimet e tyre
njerezit udhehiqen prej di~kaje qe ata nuk jane domosdoshmerisht te
vetedijshem e qe nuk gjen shprehje te drejtperdrejte te vete veprimi. Ose, ne
qofte se do te shpreheshim ndryshe, nje gje e tille tregon sa skajshmerisht i
dobishem rezultoi te ishte koncepti i historise, kur i dha fushes politike laike nje
kuptim prej te cilit ajo dukej se kish qene e zhveshur. Te Kanti, ne dallim nga
Hegeli, motivi per nje shmangie nga politika ne histori mbetet ende i pranishem.
Kjo eshte shmangie drejt "se teres" dhe kjo shmangie nxitet prej mungeses se
kuptimit te se rese. Meqenese interesi fillestar i Kantit mbetej en de ne kuadrin e
natyres dhe parimeve te veprimit politik (ose si~ do te shprehej ai, te atij moral),
ai ishte ne gjendje te perceptonte te meten vendimtare te metodes se re,
pengesen e madhe qe asnje filozofi e historise apo ndonje koncept perparimi
mund te zhvendose ndonjehere. Sipas fjaleve te Kantit: "Do te mbetet gjithnje
habites fakti qe brezat e meparshem duket se mbajne kurdohere mbi supet e tyre
ngarkesa te tilla vetem per hir te brezave te mevonshem ... dhe qe vetem brezi i
_.J"
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 77
fundit do te kete fatin e mire te banoje ne ndertesen (e perfunduar)""'.
Kjo keqardhje e habitur dhe mosbesimi i madh me te cilin Kanti pranoi te
fuste nje koncept historik ne filozofine e tij politike. tregon me saktesi te rralle
natyren e habive qe bene qe epoka modeme te kalonte theksin prej teorise
politike - qe, me sa duket. besonte me teper tek epersia e veprimit ndaj soditjes
- tek nje filozofi historike kryesisht soditese. Kanti eshte ndoshta i vetmi
men~imtar i madh perte cilin pyetjats'fare do te bej une'!" kishte jo vetem po aq
kuptlm sa edhe dy pyetjet e tjera te metafizikes "(fare Olund te di une'!" dhe
"(fare mund te shpresoj une'?", por perbente edhe vete thelbin e filozofise se
tij. Per pasoje, ai nuk shqetesohej, sikurse vete Marksi apo Ni~ja vazhdonin te
shqetesoheshin, rreth hierarkise tradicionale te soditjes perkundrejt veprimit.
vita contemp/ativa ndaj j-ita activa; problemi i tij ishte me teper ai i nje
hier~.rkie tradicional~. tje~~: cil~: pe~ ~.h~.ak s~.eshte e fsheh~r dhe permendet
rralle, ka provuar se eshte me e veshtlre te kapercehet, dhe kJo eshte hierarkia
brenda vete vita activas. ne te cilen veprimtaria e burrit te shtetit ze pozicionin
me te larte, krijuesi dhe artisti ate te mesit dhe punetori. qe siguron te mirat
materiale te nevojshme per funksionimin e organizimit njerezor, pozicionin me Ie
ulet. (Me vone, kjo hierarki do te permbysej edhe prej vete Marksit, ndonese ai
do te percaktonte qarte vetem epersine e veprimit ndaj soditjes dhe ndryshimit
te botes perkundrejt interpretimit te saj. Gjate procesit te kesaj permbysjeje atij
i duhej te trazonte. gjithashtu, edhe hierarkine tradicionale brenda vita activas
duke e kaluar veprimtarine me Ie ulet njerezore, veprimtarine e punes, ne vendin
me Ie larte. Tashme, veprimi u shfaq si nje di~kajo me teper sesa nje funksion i
"marredhenieve prodhuese" te njerezimit te krijuara prej punes). Eshte e vertete
se shpesh filozofia tradicionale i kushton fare pak rendesi vleresimit te veprimit
si aktiviteti me i larte njerezor, duke i dhene me teperrendesi veprimtarise me te
qendrueshme te krijimit, aq sa mund te thuhet se hierarkia brenda vita activas
veshtire se Olund te kete qene ndonjehere pl~tesisht e artikuluar. Kjo eshle
shenje kuptimplote e nivelit politik te filozofise se Kantit, ne te cilen. medyshjet
e vjetra, te ngerthyera brenda veprimit, u rishfaqen ne plan te pare.
Sidoqofte, Kanti nuk mund te mos ishte i vetedijshem rreth faktit qe
veprimi nuk permbushte asnje prej te dyja shpresave qe epoka modeme priste
prej tij. Ne qofte se laicizimi i botes sone nenkupton rigjallerimin e deshires se
vjeter per nje 1I0j pavdekesie tokesore, atehere veprimi njerezor, ve~anerisht ne
aspektin e tij politik, duket ve~anerisht i pamjaftueshem per te plotesuar
kerkesat e epokes se reo Nisur nga pikepamja e motivimit, duket se veprimi
perben nje prej pasioneve me pak interesante dhe me te kota tC njeriut:
"Pasionet, qellimet individuale dhe permbushja e deshirave egoiste, jane ....
burimet me te efektshme te veprimit"J7 dhe "faktet e historise se njohur", te
marre ne vetvete "nuk perfaqesojne asnje baze te perbashket, as vazhdimesi
 HANNAH ARENDT
dhc as Iidhjc logjike"(Viko). Nga ana tjeter, ne pikcpamje te realizimit, duket
menjehere se veprimi eshte me i kote dhe me deshperues sesa veprimtaria e
perpunimit dhe prodhimit te objekteve. Veprat njerezore, me perjashtim te
rasteve kur ato kujtohen, jane sendet me te kota e me te paqendrueshme mbi
toke; ato veshtire se Olund te kapercejne ne kohe vete veprimtarine dhe,
sigurisht, ne vetvete ato nuk mund te aspirojne kurre per ate qendrueshmeri qe
zoterojne madje edhe vete objektet e zakonshme te perdorimit, te cilat mund te
kapercejne edhe jetegjatesine e krijuesve te tyre, pa permendur ketu veprat e
artit, te cilat u referohen shekujve. Veprimi njerezor, i projektuar ne nje rrjete
marredheniesh njerezore, brenda te cilave ndiqen nje mori qellimesh te pafund,
shpesh te kunderta, nuk arrin thuajse kurre te permbushe qellimin e vet fillestar;
asnje autor nuk mund te njohe si te vetin me siguri te plote nje akt te caktuar,
s.ikursc eshte ne gjendje te beje nje krijues me punen e tij konkrete. Cilido qe
filion te veproje, duhet te jete i ndergjegjshem se ai ka nisur di~ka, mundin per
arritjcn c se cites, nuk mund ta parathote, me perjashtim te atyre rasteve, kur
vepra e tij arrin te ndryshoje gjith~ka, duke e bere kete gjith~ka ende me te
paparashikueshme. Kanti kishte pikerisht kete gje nder mend, kur bente fjale
per ate "rastesi melankolike" (trostlose Ungefohr), e cila eshte aq kuptimplote
dhc e pranishme ne analet e historise politike. "Veprimi: askush nuk e di
origjinen e tij, askush nuk i njeh pasojat e tij; per rrjedhoje, a ka ndonje vlere ai
Tn,. A nuk kishin te drejte filozofet e lashte dhe a nuk ishte ~menduri te prisje
qe prej fushes Sl: ~eshtjeve njerezore te lindte nje arsye per te qene ?
Per nje kohe te gjate u duk sikur keto defekte dhe medyshje brenda vita
actil'as mund te zgjidheshin, duke injoruar tiparet e ve~anta te veprimit e duke
kembcngulur ne "kuptimin" e procesit te historise ne teresine e vet, gje qe dukej
se i siguronte sferes politike dinjitetin dhe shpetimin perfundimtar, aq shume te
kerkuar prej "rastesise melankolike". Historia - e bazuar ne hamendjen e
dukshme se, pavaresisht se,sa te rastesishem mund te duken veprimet e
ve~anta te se tanishmes ne tei'e.;anten e tyre, ato pashmang-shmerisht .;ojne
ne njc vazhdimesi ngjarjesh, qe mund te riprodhohen nepermjet nje rrefimi te
lexueshem ne ate .;ast qe ngjarjet zhvendosen ne te kaluaren - u be nje
permase madhore, fale se ciles njerezit mund te "pajtohen" me realitetin (Hegel),
me realitetin e problematikes njerezore, domethene, te atyre sendeve qe ia
detyrojne ekzistencen e tyre teresisht njeriut. Per me teper, meqenese historia
ne versionin e vet l)1odern u konceptua fillimisht si nje proces, ajo shfaqi njc
peratersi te ve«;ante me veprimin, i cili me te vertete, ne kontrast me krejt
veprimtarine njerczore, qendron pikesepari ne fillimin e proceseve - nje fakt
rreth te cilit pervoja njerezore ka qene kurdohere e vetedijshme, madje edhe pse
shqetesimi i filozofise per te bere si model veprimtarine njerezore, ka penguar
perpunimin e nje terminologjie te artikuluar dhe pershkrimore te sakte. Vete
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDIfAfES 79
nocioni mbi procesin, aq karaktcristik per shkencen moderne, si per ate te
natyres ashtu edhe per ate historike, meshume te ngjare, e ka origjinen e vet nc
kete pervoje theme lore te veprimit, se ciles laicizimi i huajti nje theks te panjohur
ndonjehere me pare qysh prej shekujve te hershem te kultures greke, madje.
edhe me pare sesa lindja e polisit dhe, sigurisht. para fitores se shkolles
sokratike. Ne version in e saj modern, historia mund te gjente nje marreveshje
me kete pervoje; ndonese ajo nuk arriti ta shpetonte politi ken prej fatkeqesise
se vjeter, ndonese veprat dhe aktet e ve«;anta te fjales, po te shprehemi sakte,
ishin lene ne harrese, te pakten ajo u dha ngjarjeve te se kaluares ate trajte
pavdekesie tokcsore, per te cilen aspironte epoka moderne, por te cilen njerezit
e sotem nuk guxojne t'ia kerkojne brezave pasardhes.
Epilog
Aktualisht, menyra kantiane dhe hegeliane e p~timit me realitetin pcrmes
pervetesimit te kuptimit me te the lie te krejt procesit historik, duket se nuk
pranohet me prej pervojes sone, e cila ka marre formen e pragmatizmit dhe
utilitarizmit, si metoda te vetme per "te bere historine", duke i imponuar asaj
kuptimin dhe ligjet e paramenduara te njeriut. Ndersa fillimisht te gjitha trazirat
gjate epokes moderne, si rregull, kane filluar me shkencat natyrore, si pasoje e
njohjes se Gjithesise, kesaj rradhe mospranimi eshte pjelle e njekohshme e
fenomeneve fizike dhe atyre politike. <;eshtja eshte se pothuajse .;do aksiome
duket sikur Olund t'u nenshtrohet disa deduksioneve te qendrueshme deri ne
ate pike saqe duket sikur njerezit jane ne gjendje te vertetojne thuajse .;do
hipoteze qe ata deshirojne,jo vetem ne fushen e veprimeve thjesht mendore, si
interpretimet e ndryshme globale te historise, te cilat mbeshteten ne fakte te
mjaftueshme, por edhe ne fushen e shkencave te natyres w .
Per sa u perket shkencave natyrore, nje gje e tille na kujton pohimin e
meparshem te Heizenbergut, pasojen e te cilit, dikur, ai e pat formuluar ne nje
kontekst tjeter, si nje paradoks qe njeriu, sa here qe perpiqet te mesoje rreth
sendesh te ndryshme prej vetes dhe qe nuk ia detyrojne atij vete ekzistencen e
tyre, ne analize te fundit ai prapeseprape do te arsyetoje vetem nepermjet
mendimit te tij, ndertimeve te tij dhe model eve te veprimtarise se tij. Kjo nuk
eshte me nje .;eshtje objektiviteti akademik. Ajo nuk mund te zgjidhet nepermjet
arsyetimit se njeriu si nje qenie qe ben pyetje, natyrisht, mund te marre pergjigje
vetem ne baze te nivelit te pyetjeve te tij. Ne rast se .;eshtja qendronte keshtu,
atehere mund te kishim te drejte dhe do te ishim te kenaqur te mendonim se
pyetje te ndryshme lidhur "me nje fenomen te vetem fizik ", qenkan ne gjendje te
zbulojne aspekte te ndryshme, por objektivisht njelloj "te verteta" te te njejtit

HANNAH ARENDT
80
fenomen, pikerisht si ne rastin e nje tryeze te rrumbullaket, rreth se ciles jane
ulur nje numer njerezish dhe qe secili prej tyre e sheh nen nje aspekt te
ndryshem prej te tjereve, ndonese ajo nuk rresht te jete objekt i perbashket i
krejt njerezve te ulur ne teo Madje, gjithkush mund te perfytyroje se nje teori e
teorive, si dikur mathesis ulliversalis. edhe mund te mendohej te ishte e afte te
percaktoje se sa pyetje te tilla jane te mundshme apo sa "lIoje te ndryshme
ligjesh natyrore" mund te gjejne zbatim ne te njejten gjithesi fizike, pa rene ne
kontradikte.
(eshtja do te behej ende me serioze ne rast se do te rezultonte se nuk
ekziston asnje pyetje qe nuk 90n ne nje seri te tere pergjigjesh - problematike
habitese, qe e kemi permendur me siper, kur diskutuam dallimin midis model it
dhe kuptimit. Ne ketC rast, vete dallimi midis pyetjeve me kuptim dhe atyre pa
kuptim, do te zhdukej se bashku me te verteten absolute, dhe e vetmja gje qe do
te mbetej do te ishte ekzistenca e nje azili paranoikesh ose demonstrimi i
ekzistcnces se Zotit. Sidoqofte, ajo qe realisht minon krejt nocionin modern
sipas te cilit kuptimi ngerthehet ne procesin ne teresi, nga kuptimi dhe
lexueshmeria e 9do ngjarjeje te ve9ante, eshte jo vetem se ne mund ta provojme
nje di9 ka te tille ne formen e nje deduksioni te qendrueshem, por se mund te
ngreme 9do hipoteze dhe te veprojme mbi te, gje qe ne realitet do te shoqerohej
me nje seri te tille rezultatesh, te cilat jo vetem kane kuptim, por edhe
/imksiollojne. E shprehur fjale per fjale, kjo do te thote se 9do gje eshte e
mUf!dur jo vetem ne fushen e ideve, por edhe ne vete fushen e realitetit.
I Ne studimet e mia mbi totalitarizminjam perpjekur te provoj se fenomeni
totalhar, me tiparet e tij thellesisht antiutilitariste dhe indiferenti-zmin e tij te
9uditshem ndaj fakteve, mbeshtetet, ne analize te fund it, te bindja se gjith9ka
eshte e mundur - por jo e lejuar, moralisht ose ne forma te tjcra, si9 ishte rasti i
nihilizmitqe i parapriu atij. Sistemet totalitare kane prirje te vertetojne se veprimi
mund te mbeshtetet mbi nje hipoteze dhe se, gjate nje veprimi te udhehequr ne
menyre te qendrueshme, kjo hipoteze e ve9ante behet e verteteJkonkrete, nje
realitet faktik. Supozimi rreth veprimit te qendrueshem !lund te jete i
pakufishem; por, gjithsesi, ai do te perfundoje ne prodhimin e fakteve, qejane
"objektivisht" te verteta. Ajo, qe fillimisht nuk ishte gje tjeter ve9se nje
hipoteze, e vertetueshme ose jo e vertetueshme prej faktesh te parrezueshme,
gjate rrjedhes se veprimit te qendrueshem, kthehet gjithnje ne nje fakt qe nuk
mund te rrezohet kurre. Me fjale te tjera, aksioma tek e cila gjen pikenisjen
deduksioni nuk ka nevoje te jete, si9 supozonte metafizika dhe logjika
tradicionale, nje e vertete vetvetiu e qarte; ajo nuk ka nevoje te perputhet aspak
me faktet e dhena ne boten objektive ne 9astin e fillimit te veprimit; procesi i
veprimit, nese eshte i qendrueshem, do te nise te krijoje nje bote ku supozimi
behet aksiomatik dhe vetebindes.
NDERAfJET T£ SHKUARES DHE Tt.' ARDHMES 81
.. Arb!trar~~~~i i :riksh~m. me te cilin ballafaqohemi sa here qe vendosim te
n~erpresJl1~. ket~ 1I0!. ve.~~JI1l1, qe eshte krejtesisht e kunderta e procesit logjik te
q~ndr~es~em, eshte me I dukshem ne fenomenet politike sesa ne ato natyrore.
Hlst~n~m, d,uke pare prapa ne procesin historik, ka qene aq i mesuar me
zbuh~JI1 e nJ~ k.uptim! ~'objektiv", pavaresisht prej qellimeve dhe vetedijes se
a.~t~~e~.e, saqe al ~a.pnrJ~ te ~aperceje ate qe ngjet faktikisht gjate perpjekjes se
tlJ per te dalluar ~nrJet obJektlve. Per shembull, ai do te kaperceje karakteristikat
e ve9anta te dlktatures totalitare staliniste, ne emer te industrializimit te
per~n~orise sovjetike ose te qellimeve nacionaliste te politikes se jashtme
tradlclonale ruse.
Sendet n.~k ~ar~qiten shu~e ndryshe as brenda shk~ncave natyrore, por
a~o ~u~en.. ~.e .~JI1~ese, sepse Jane me jashte kompetences se profanit dhe
~~kll1~.lt te tlJ te sh~ndoshe e kokeforte, i cili refuzon ate qe nuk kupton. Edhe
ketu,. te ..mendos~ s~pas metodes se procesit, nga njera ane, dhe bindjes, nga
ana .~eter,. se. un.~ n!oh vetem ate qe kam bere vete, ka 9uar ne nje zbrazesi te
pl~te kuptJml, qe rrJedh pashmangshmerisht prej idese se une, individi mund te
beJ 9fa~~ te ~u~ d~e prej ~aj do te. rrjed~~ kurdohere nje 1I0j "kuptimi". Ne te dyja
rast.~t, eshte per t u h~blt~r se .Sl faktl I ve9ante, fakti i vezhgueshem, ngjarja e
regJlst~uar .apo ndodhla hlstonke, kane rreshtur se pasuri nje kuptimjashte nje
pr~esl um~e~sa~, ku ato su~~zohen se kane shtratin e tyre; e megjithate, ne
9astll1 kur nJenu I afrohet ketlJ procesi per t'i shpetuar natyres se rastesishme te
s~. v~9a~tes, ~e qellim qe ai te gjeje kuptim - rregull dhe domosdoshmeri -
perpJekJa e tlJ rrezohet prej nje pergjigjeje qe vjen nga te gjitha krahet: 9do
rregul.l, 9do domosdoshmeri, 9do kuptim, qe njeriu kerkon te imponoje,
funkslonon. Ky eshte demonstrimi me i qarte, ne baze te te cilit, ne keto kushte
nuk ckziston as domosdoshmeri, as kuptim. Ekziston, si te thuash "rastesia
melankolike" e se ve9antes me te cilen ndeshemi ne 9ast dhe qe na ~djek edhe
aty k~ brezat e meparshem dikur ishin larguar per te shpetuar prej saj. Faktor
~endlmtar ne kontekstin e kesaj pervoje, si ne natyre ashtu edhe ne histori nuk
Jane ~od~let, qe ne perpiqemi te "shpjegojme" e qe ne shkencat shoqeror; dhe
at~ hl~t~rlke shuajne njera - tjetren shume shpejt, pasi ato mund le provohen
me mire ses~ ne shkencat natyrore, ku geshtjet jane me te nderlikuara e, ~r
sh~a~e tekmke, edhe me te qendrueshme ndaj arbitraritetit pa vend te
opll1lOneve te papergjegjshme. Per te qene me te qarte, keto opinione ndonese
kane nje ~urim ~rejt te ndryshem, kane prirje te mjegullojne edh~ geshtjen
kryesore te rasteslse, me te cilen ballafaqohemi sot kudo. Vendimtareshte fakti
se t~knologjia jone, te cilen askush nuk mund ta akuzoje se nuk funksionon,
ngnhe~ mbi keto pari me, nderkohe qe teknikat tona shoqerore, fusha e vertete e
eks~en~entimit te t~ ~ilave gjendet ne vendet totalitare, duhet te kapercejne nje
perludhe prapambetJeJe kohore per te qene ne gjendje te realizojne ne kuadrin e
r
82 HANNAH ARENDT
marredhenieve dhe problematikes njerezore, po aq sa eshte bere edhe ne boten
e krijimit njerezor.
Epoka modeme, me tjetersimin e saj ne rritje ne shkalle boterore, ka .;uar ne
nje gjendje, ku njeriu, kudo qe shkon, ndeshet vetem me vetveten. Te gjitha
proceset e botes dhe te gjithesise kane provuar se jane ose te krijuara prej
njeriut, ose potencialisht te krijueshme prej tij. Keto procese, pasi kane gelltitur,
nese mund te shprehemi ne kete forme, objektivitetin e botes qe na rrethon,
kane perfuriduar dhe kane kthyer ne di~ka te pakuptimte edhe procesin e vet te
pergjithshem, i cili fillimisht konceptohej si di.;ka qe u jepte kuptim krejt
proceseve te tjera, e qe funksiononte si lidhje e perjetshme kohe - hapesire, ku
ata mund te rridhnin e te .;Iiroheshin prej konflikteve dhe perjashtueshmerive te
ndersjellta. Ne kete menyre, me konceptin e historise ndodhi po ajo qe kishte
ndodhur edhe me konceptin tone rreth natyres. Ne nje gjendje tjetersimi
rrenjesor ne shkalle botert1re, as historia, as natyra, nuk mund te konceptohen
me. Kjo humbje e dyfishte e njerezimit - humbja e natyres dhe humbja ne
krijimin njerezor, ne kuptimin me te gjere te fjales, qe perfshin .;do histori - ka
lene pas vetes nje shoqeri njerezore, e cila, e privuar prej nje bote qe
njekohesisht do t'i lidhte dhe do t'i ndante, ka bere qe ata te jetojne ose ne
gjendjen e nje izolimi mjeran, ose te grumbulluar e te ngjeshur ne nje mase
amorfe. Nje shoqeri masash apo konsumi nuk eshte gje tjeter ve.;se ajo lIoj jete
e organizuar, qe vendos automatikisht vetveten midis qenieve njerezore, te cilat
ndonese vazhdojne te jene te lidhura me njera - tjetren, kane humbur boten qe
dikur ishte e perbashket per te gjithe ata.
KREU I III
<;FARE ESHTE AVTORITETI?
ME e qellim qe te shmangim .;do lIoj keqkuptimi, do te kishte qene me e udh~s
qe ~ysh. ne titull te benim pyetjen: <;fare ishte - dhe jo .;' eshte - autoriteti?
P:~s~~a~~~~t Ja~ e me~dimit. se ne tundohemi dhe faktikisht kemi te drejte ta
beJme kete pyetJe, pasl autonteti nuk ndeshet me ne boten e koheve modeme.
Meqenese nuk mund te gjejme me pervoja autentike dhe te padiskutueshme te
p~rbashketa dhe te pranueshme prej te gjitheve, vete termi autoritet eshte
~~egu~.luar s?t n~a. mj~ft debate dhe nga konfuzioni. Per vete natyren e tij, termi
ne fj~l~ nuk eshte I thJeshte per Cu kuptuar prej te gjitheve, ndonese studjuesit
e.. po~~t~kes en de sot mund te mbajne mend se, dikur, ky koncept ka pasur nje
rendes~ theme lore per teorine politike, nderkohe qe shumica ~ tyre e dine mire
dhe paJtohen rreth faktit qe zhvillimi i botes modeme gjate shekullit tone eshte
shoqeruar me nje krize te vazhdueshme gjithnje me te gjere dhe me te thelle te
autoritetit.
.. K!.o krize.' e dukshme qysh ne fillimet e shekullit, si ne origj ine ashtu edhe
ne nat.yre~ e ..saJ, e~hte .e n~e ka~akteri p~litik~ndja e levizjeve politike qe
syn~nm te ze~e~~esonm slstemm e partlve dhe zhvillimi i nje forme te re
totahtare qe:er~.sJeJ~, u realizua krahas zhvleftesimit pak a shume te pergjithshem
dhe dramatlk te ~reJt ~Ierave tradicionale te autorite~y zhvleftesim nuk qe
asku~d .rez~lt~t I dreJtperdrejte i regjimeve apo vete levizjeve; u duk sikur
totaht.anzml, Sl ne formen e levizjeve ashtu edhe ne ate te regjimeve, ishte forma
qe~e~lsese me e ~ershtatshme per te perfituar prej atmosferes se pergjithshme
pOhh.k:. dhe soclal~, ~e kuadrin e se ciles~temi i partive kishte humbur
prestlgJln dhe autontetl qeverises nuk pranohej me si i tille. )
~i~pt~ma me .domethenese e kesaj krize, e cila ~mon per thellesine
dhe senozltetm e saJ, eshte se ajo eshte perhapur edhe ne fusha te tilla
84 HANNAII ARENDT
parapolitike, si rritja e fCmijeve dhe ajo e arsimit, ku autoriteti, ne kuptimin e vet
me te gje~e, dikur pra~ohej si nje domo.~dosh~.e~i ~ n~.tyr~h~~, e diktuar jo v~tem t
ne funkslOn te nevoJave natyrore, te paafteslse se femlJes, por edhe si-11Je"'
domosdoshmeri politike per sigurimin e vazhdimesise se nje qyteterimi, tashme
te vendosur, i cili mund ta ndjeje veten te sigurte, vetem atehere kur ata qe vijne
rishtazi ne kete botel ~epernljet p~o~esit te ~i~.djes,. ud~ehiqen p~rmes nje ?o~e te
paravendosur, ne te ~"t~t.a kane hndur Sl te huaJ. Per shkak te karaktent te vet
te t~j~shte dhe elemen~~ fOrJ11.~ au~~riteti, ~ate. gj ith.~ ~is.~orise se mendimit
pohtlk, ka sherbyer Sl model per nJe shumelloJshmen te madhe formash
qeverisjeje auto~i;~;~jfa~ti qe edhe k~ 1I~~.autori~.eti parapolitik, ~e.~undo~.te ~e
marredheniet mldii(e mturve dhe femlJeve, mesuesve dhe nxenesve, keteJ e
tutje ndihet i lekundur e i pasigurte, do te thote qe metaforat dhe mode let e
nderuara ne te gjitha koherat lidhur me marredheniet e ndertuara mbi bazen e
autoritetit, kane humbur krejt besueshmerine e tyre. Praktikisht si cd he
teorikisht, ne nukjemi me ne nje pozicion nga ku mund te kuptojme se (' 'i!shti! ne
te vertete autoriteti.
, Gjate analizes dhe mendimeve te mija te meposhtme, une nisem nga
hamendja se pergjigjja ndaj kesaj pyetjeje nuk mund te gjendet te perkufizimi i
natyres ose thelbit te "autoritetit ne pergjithesi". Autoriteti qe ne kemi hum bur
ne kushtet e botes moderne "nuk perben nje autoritet ne pergjithesi", por nje
fOrJ11e te ve~ante autoriteti veprues ne qyteterimin perendimor per nje periudhe
te gjate kohore. Per pasoje, propozoj te rishohim ~fare ka perfaqesuar
historikisht autoriteti, si edhe burimet e forces dhe kuptimit te tij. E, megjithate,
ne peshtjellimin e tanishem, duket sikur edhe kjo lIoj metode trajtimi, e kufizuar
dhe hipotetike, mund te paraprihet prej disa verejtjesh lidhur me ate ~ka
autoriteti nuk ka qene kurre, me qellim qe te shmangen keqkuptimet me te
zakonshme e te sigurohemi per ate qe po perfytyrojme dhe shqyrtojme te njejtin
fenomen dhe jo ~do numer ~eshtjesh te lidhura ose te palidhura me njera -
tjetren.
I Duke qene se autoriteti kerkon gjithmone nenshtrim, ai zakonisht eshte
marrlgablmisht si nje 1I0j forme force apo dhune. E, megjithate, autoriteti
petjashton perdorimin e mjeteve te jashtme te detyrimit dhe shtrengimit; atje ku
perdoret forca, autoriteti ka deshtuar. Nga ana tjeter, autoriteti eshte i
papajtueshem me bindjen, e cila paramendon barazi dhe funksionon neperJ11jet
nje procesi argumentimi~ Aty ku perdoret argumentimi, autoriteti mbetet i
bllokuar. Perkundrejt ma&des egalitariste te bindjes, ekziston metoda autoritare,
e cila eshte gjithnje hierarkike. Ne rast se do te deshironim te perkufizonim
autoritetin, atehere, duhet ta dallojme ate si nga shtrengimi neperJ11jet forces,
ashtu edhe nga bindja nepermjet argumentimit. (Lidhja autoritare midis atij qe
urdheron dhe atij qe nenshtrohet nuk qendron as mbi arsyen e zakonshme dhe
NDERMJET TE SIIKVARI:.'S DIIE TE ARDIIMES 85
as mbi pushtetin e forces se atij qe komandon/e ~erbashketa mes tyre gjendet
vetcm te hierarkia, drejtesine dhe legji~imi~.7til1eSe ciles e pranojne qe te dyja
dhe qe te dyja i japin nje vend te cak~ Kjo eshte nje ~eshtje me rendesi
historike: nje prej aspekteve te koncej')te,* tona mbi autoritetin, ne origjine
eshte platoniane dhe, kur Platoni filloi te studjonte mundesine e futjes se
autoritetit ne trajtimin e ~eshtjeve publike te polisit, per te ishte e qarte se ai ishte
vene ne kerkim te nje alternative ndaj menyres se zakonshme greke te trajtimit te
~eshtjeve te brendshme publike, si.; eshte bindja (pithen) dhe ndaj menyres se
zakonshme te trajtimit te ~eshtjeve te jashtme, e cila bazohej te forca dhe dhuna
(\';a) .
Historikisht, mund te themi, se humbja e autoritetit eshte thjesht faza e
fund it, ndonese vendimtare, e nje zhvillimi, i cili, fillimisht, per shekuj, pati
minuar fene dhe traditen. Lidhur me traditen, fene dhe autoritetin - rreth
ndervartesise te te cilave do te tlasim me tej - ka rezultuar se elementi me i
qendrueshem ka qene autoriteti. Sidoqofte, me humbjen e autoritetit, dyshimi i
pergjithshem ndaj epokes moderne perfshiu, njekohesisht, edhe fushen politike,
ku fenomenetjo vetem marrin nje shprehje me radikale, por vishen edhe me nje
realitet te ve~ante vetem per fushen politike. Ajo qe ndoshta deri tani ka patur
vetem nje domethenie shpirterore thjesht per nje pakice, aktualisht eshte kthyer
ne nje interesim te te gjitheve. Vetem tani, humbja e tradites dhe e fese jane
kthyer ne ngjarje politike te dores se pare.
Kur u shpreha se nuk deshiroj te diskutoj rreth "autoritetit ne
pergjithesi", por vetem mbi konceptin specifik te autoritetit, i cili ka qene
sundonjes ne historine tone, desha ta hidhja fjalen rreth disa ve~orish te cilat
kemi prirje t'i mosperfiII im, kur tlasim me pasion rreth krizes se kohes sone, gje qe
ndoshta mund ta shpjegoja me lehte ne terJ11a konceptesh te ndervarura te
tradites dhe fese. Ne kete menyre, humbja e pamohueshme e tradites ne boten
moderne, nuk parakupton krejtesisht nje humbje te se kaluares, pasi tradita dhe
e kaluara nUkjane e njejta gje, ashtu sikurse duan te na mbushin mendjen, nga
njera ane, ata qe besojne te tradita dhe, nga ana tjeter, ata qe besojne te perparimi
- pa ~ka se te pareve u vjen keq per gjendjen aktuale, ndersa te dytet u paraqesin
pergezimet e tyre. Me humbjen e tradites, ne kemi humbur fillin e sigurt qe na
udhehiqte perJ11es fushave te gjera te se kaluares, por ky fill ishte, njekohesisht,
ai qe lidhte .;do brez te se kaluares ndaj nje aspekti te ve~ante te saj. Mund te
ndodhe qe e kaluara te shpaloset ndaj nesh, vetem tani, me nje freski te papare
ndonjehere, duke na rrefYer sen de qe deri me sot askush nuk ka pasur veshe t'i
degjoje. Por nuk mund te mohohet se pa nje tradite te mbeshtetur ne menyre te
sigurte - dhe humbja e kesaj sigurie, e cila ngjau disa qindra vjet me pare, ve ne
rrezik krejt dimensionin e se kaluares, ne rrezikojme te harrojme, dhe nje harrese
e tille - krejt ve~mas prej vete permbajtjes qe mund te humbase - do te thote,
 r:, ,
116 IIANNAH ARENDT
·ne fushen njerezore,lse i heqim vetes nje permase, permasen e thellesise se
ekzistences njerczor~ujtesa dhe thellesia jane e njejta gje ose, me mire te
themi, se thellesia nuk Olund te realizo.het prej ~je.riut ve~se p.erm~s ~U!t~~~~..
.;1
,i E njejta gje ndodh edhe me humbJen e beslmlt. Qysh preJ filhmlt te es
rrenjesore ndaj besimit fetar, ne shekujt shtatembedhjete dhe tetembCdhjetc,
karakteristike e epokes moderne ka qene venia ne dyshim e se vertetes fetare
dhe ky fakt cshte i vertete si per besimtaret, ashtu edhe per jo besimtaret. Qysh
prej Paskalit, dhe ne nje menyre ende me te mprehte, qysh prej Kirkergardit,
dyshimi u ngrit ne nivelin e besimit dhe besimtari modern duhet vazhdimisht te
ruaje besimin e tij prej dyshimeve; ne epoken mode me, paradokset dhe
absurditetet nuk jane tipar i besimit te krishtere ne vetvete, por te krishterimit
(dhe natyrisht judaizmit). Dhe ndoncse gjith~ka tjeter Olund te tejkaloje
absurditetin - perfshi ketu edhe filozofine - feja nuk Olund tC realizoje nje gje te
tille. E, megjithate, kjo humbje e besimit te dogmat e fese se institucionalizuar,
nuk nenkupton domosdoshmerisht nje humbje apo njc krize besimi, pasi feja dhe
besimi ose besimi dhe feja nukjane kurrsesi e njejta gje./Y..etem besimi, por jo feja,
ka nje ngjashmeri te bre~dshme dhe es.ht~ va.~hdimis~t i perbal~~~ me d~shimin: )
Por kush Olund te mohoJe se, edhe besmll, per shekuJ me rradhe, I mbroJtur p~
fese, bindjeve dhe dogmave te saj, ka qene seriozisht i kercenuar prej gjithc asaj
qe sot quhet vetCm nje krize e fesc se institucionalizuar ?
Me duket se disa cilesime te kesaj natyrejane te domosdoshme, nese duam
te analizojme humbjen aktuale te autoriteti(Autoriteti, i cili gjente tek e kaluara
gurin mbeshtetcs kryesor, i dha njerezimit qendrueshmerinc ne kohe dhe ne
hapesire, aq e nevojshme per njerezit si qenie te vdekshme - si qeniet me te
paqendrueshme e sqimatare qe njihen. )Humbja e tij eshte thuajse e
barasvlerfshme me humbjen e themeleve te'botes, e cila, realisht, qysh prej atij
momenti nisi te ndryshoje, te kembehet dhe te shnderoje vetveten me nje
shpejtesi perherc ne rritje, nga nje trajte ne nje tjeter, njelloj sikur te gjendeshim
ne nje univers protean, ku ~do gje ne cilindo moment Olund te marre formen e
dic;kaje tjeter. Por humbja e qendrueshmerise dhe e mbeshte~es mbi nje themel
- gje qe politikisht eshte e njejte me humbjen e autoritetit - nuk nenkupton, te
pakten jo domosdoshmerisht, humbjen e aftesive njerezore per te ndertuar,
ruajtur dhe perkujdesur per nje bote qe mund te na tejkaloje ne jetegjatesi dhe te
mbetet nje vend i pershtatshem jetese edhe per ata qe do te vine pas nesh.
Eshte e qarte se keto mendime dhe pershkrime bazohen ne rendesine qe
ka berja e dallimeve. Megjithate, venia ne dukje e nje bindjeje te tille duket si nje
e vertete e tepert, po te mbahet parasysh fakti, se te pakten me sa di une, as kush
nuk ka pohuar deri me sot hapur se dallimet jane nje absbrditet. Sidoqofte, ne
shumicen e diskutimeve midis specialisteve te shkencave politike dhe atyre
NDI:.'RMJET TE SHKUARI:.'S DIIE Til ARDHMES
87
shoqerore, ekziston nje marreveshje e heshtur, sipas se ciles dallimet Olund te
~o~perfillen, du~e pranuar hamendjen sc ~do gje, Olund te quhet edhe di~ka '
t.Jet~r, dhe se dalhmet kane kuptim vetem deri aty sa secili prej nesh gezon te
dre!~en ."te perkutizoje termat e tij". E, mcgjithate, a nuk deshmon kjo e drejte, qe
nel Japlm vetes sa here qe perballemi me c;eshtje te rendesishme - si te ishin me
te vertete ato te njejta me te drcjten c mcndimit te dikujt - se terma te tilla si
'~~ir~nia", "~~toriteti", "tOl~litarizmi" ose kane hum bur faktikisht kuptimin e t~re
t~.perb~shket, ose ne keml rreshtur se jetuari ne nje bote te perbashket, ku fjalet
qe keml te perbashketa zoterojne nje kuptim te padiskutueshein, aq sa, te denuar
~~r te ~~~uar .~iC; ~emi ne nje bote po aq pa kuptim, ne ijapim verbalisht njeri _tietrit
te dreJten per t u strukur ne boten e kuptimeve te gjithsecilit, duke u mjaftuar
vetem me ate qe secili prej nesh te mbetct logjik ne terminologjine e tij vetiake?
Ne qofte se ne keto rrethana, ne arrijme t'i mbushim mendjen vetes se vazhdojme
te kuptojme njeri - tjetrin, kjo nuk do te thote se ne te gjithe se bashku kuptojme
te njejten bote te perbashket per te gjithe, por se ne kuptojme se bashku vetem
qendrueshmerine e argumucntimit dhe arsyetimit, te procesit te argumentimit
dhe arsy:timit, te procesit te argumentimit ne gjendjen e nje formaliteti te paster.
~Idoqofte, menyra e te proceduarit permes hamendjes se vetkuptueshme
s: dal.hmet nuk kane rendesi ose, me sakte, se ne fushen socialo-politiko-
hlstonke, d.m.th., ne sferen e marredhenieve njerezore, fenomenet nuk kane ate
dallueshmeri qe metafizika tradicionale perdor per te percaktuar "tjetersine" e
tyre (alteritas), eshte bereshenje dalluese per shume teori ne fushen e
shkencave shoqerore, politike dhe historike. Midis tyre, me duket se dy
merito~ne nj~ vemendje te ve~ante, per shkak se ato prekin ~eshtjen nen
shqyrtlm ne nJe menyre mjaft kuptimplote.
E para ka te beje me metodat, nepemljet te cilave qysh prej shekullit te
nentembedhjete autoret liberale dhe konservatore trajtuan problemet e
autoritetit dhe, per rrjedhoje, edhe ate te problem it te lirise ne fushen e politikes.
Pergjithesisht, per teorite liberale ka qene tipike nisja prej supozimit se
"qend~eshmeria e perparimit...ne drejtim te lirise se organizuar e te garantuar,
esht~ ~Je fak! karakteristik i historise moderne'" dhe se ~do shmangie prej ketij
kursl Ishte nJe proces reaksionar qe shpinte ne drejtim te kundert. Nje analize e
tille ben qe ata te mos vene re ndryshimet pari more midis kufizimit te Iirise ne
regjimet autoritare, heqjen e lirise politike ne tirani dhe diktatura dhe heqjen e
plote te vete spontanitetit, d.m.th. te asaj qe perben ~faqjen me te pergjithshme
<;fhe ~e elementare te lirise njerezore, gje tek e cila syn~jne vetem regjimet
totahtare nepermjet metodave te tyre te ndryshme kushtezuese. Autoret liberale
te interesuar me shume ndaj historise dhe perparimit te lirise sesa ndaj formav~
te qeverisjes, shohin ne kete pike te fundit vetem dallime te karakterit
shkallezues dhe nuk mbajne parasysh faktin se qeverisja e formes autoritare,
 HANNAH ARENDT
qelIim i se ciles eshte kufizimi i lirise, mbetet e lidhur pas lirise qe ajo kufizon ne
ate mase, saqe liria humbet vete thelbin e saj, perte mos thene perfundimisht, pra
me fjale te tjera. kthehet ne tirani. E njejta gje eshte e vertete edhe lidhur me
dallimin midis pushtetit legjitim dhe atij ilegjitim. dallim prej te cilit varen krejt
qeverite e tipit autoritar. Autoret liberale kane prirjc t'i kushtojne pak vemendje
ketij fakti, per shkak te bindjes se tyre se ~do lIoj pushteti korrupton dhe se ~do
vazhdimesi perparimi kcrkon nje vazhdimesi humbjeje autoriteti, pavaresisht
prej origjines se tij.
\ Pas njejesimit qe teorite liberale i bejne totalitarizmit me autoritarizmin dhe
prir.Je;n;e njekohshme per t'i pare tendencat "totalitariste" ne ~do kufizim
autoritar te lirise, qendron ngaterresa me e vjeter midis atoritetit dhc tiranise,
pushtetit legjitim dhe dhunes. Ndryshimi midis tiranise dhc formes qeverisese
autoritare ka qene kurdohcre se tirania sundon ne perputhje me vulInctin dhe
interesin e saj. nderkohe qe edhe fomm qeverisese autoritare me drakoniane
konceptohet mbi ligjy,Aktet e kesaj lIoj qeverisjeje mbeshteten ose ne nje kod
qe nuk eshte formuluar fare prej njeriut. si ne rastin c ligjit natyror ose
komandimeve te Zotit, apo te ideve te Platoni\. ose: t~ ~akten.!o t.e fo.~mulua.~a
prej atyre qe jane ne te vertete ne pushtet.llinml I autontetlt ne formen
qeverisese autoritare eshte gjithmone nje force e jashtme dhe me e larte sesa
vete pushteti i saj; eshte gjithnje ky burim. kjo force e jashtme qe pershkon si nje
fryme hyjnore fushen politike, prej se ciles autoritetet nxjerrin "autoritetin" e
tyre, do methene legjitimitetin e tyre. dhe perkundrejt se ciles vertetohet edhe
vete pushteti. )
Madj~e zedhenesit modeme te teorive autoritare. te cilet edhe gjate
intervaleve te shkurtra kur opinioni publik krijon kushtet per nje klime te
favorshme per ekzistencen e neokonservatorizmit, jane te ndergjegjshem se
kauza e tyre eshte e humbur, kembengulin ne dallimin midis tiranise dhe
autoritarizmit. Aty ku au tori liberal ve re nje perparim thelbesor e te sigurte ne
drejtim te lirise, i cili nderpritet vetem perkohesisht prej disa forcash te erreta te
se kaluares, konservatori sheh nje proces fatkeqesie, i cili nisi me zvogelimin e
autoritetit, dhe liria, pasi humbet sinoret qe mbronin kufijte e saj, kthehet ne
di~ka te pashprese, te brishte, te denuar per eu shkaterruar. (Nuk eshte e drejte
te thuhet se vetem mendimi politik liberal eshte me i interesuari rreth ~eshtjes se
lirise; veshtire se Olund te gjendet nje shkolle mendimi politik ne historine tone
qe nuk vertitet rreth idese se lirise, po ashtu sikurse koncepti i lirise ndryshon
tek autore te ndryshem, ne rrethana politike te ndryshme. Perjashtim te vetem
ndaj ~do pasoje te nje pohimi te tille, me duket se ben tilozofia politike e Tomas
Hobsit, i cili, natyrisht, Olund te ishte gjith~ka, por jo konservator.) Tirania dhe
totalitarizmi njejesohen perseri me njeri - tjetrin, me te vetmin perjashtim qe
aktualisht qeverisja totalitare, atehere kur nuk njejesohen drejtpersedrejti me
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 89
demokracine, shihet si rezultat thuajse i pashmangshem, domethene si rezultat i
zhd~~jes se krejt autoriteteve tradicionalisht te njohura e te pranuara. E,
megJlthate, ndryshimi midis tiranise dhe diktatures, nga njera ane, dhe sundimit
totalitar, nga ana tjeter,jane jo me pak te dallueshme sesa ato midis autoritarizmit
dhe totalitarizmit.
Ndryshimet strukturore dalin ne pah kur Ierne menjane trajtimin teorik dhe
e perqendrojme vemendjen mbi aparatin sundues, mbi format teknike te
administrates dhe or~anizimin e trupit politik. Per te mQS u zgjatur, mund te na
lejohet te bejme nje perrnbledhje te ndryshme tekniko-strukturore midis
menyrave te qeverisjes autoritare, tiranike dhe totalitare, duke iu referuar nje
perfytyr~~~ tremode~esh perfaqesimUidhur me menyren qeverisese autoritare
propozOJ te merret Sl model forma e piramides, e cila njihet mire ne mendimin
p~li.~ik tradici.?na~~ t~ ve~~t~, ~i:.amid~ p~~ben nj~ p~rf~tyrim qe i pershtatet
mire struktures qevensese ne te cllen bunml I autontetIt gjendetjashte saj, por
ku vendndodhja e pushtetit faktikisht figuron ne maje te piramides dhe pushteti
filtrohet ne zbritje e siper drejt bazes, ne menyre te tille ku ~do shtrese e
meparshme zoteron njCfare autoriteti, por me pak sesa ajo qe ndodhet mbi te, dhe
ku, pikerisht per shkak te ekzistences se ketij procesi filtrues, te gjitha shtresat
prej majes deri ne themel te piramides,jo vetemjane te integruara mire ne njera-
tjetren ne nje te tere, por edhe jane te nderlidhura ne trajten e rrezeve
konverguese, pika e perbashket fokale e te cilave ndodhet e vendosur ne maje te
piramides si edhe ne burimin transendental te autoritetit qe gjendet mbi teo Eshte
e vertete qe kjo figure, mund te perdoret per Ilojin kristian te sundimit autoritar
te zhv~lIuar permes dhe nen ndikimin e vazhdueshem te Kishes gjate mesjetes,
kur pIka fokale, mbi dhe jashte piramides tokesore, garantonte piken e
domosdoshme te referimit per lIojin kristian te barazise ose strukturen thjesht
hierarkike te qeverisjes se jetes mbi toke. Kuptimi romak i autoritetitpolitik, ne te
cilin burimi i autoritetit ndodhej krejtesisht ne te kaluaren, ne themelimin e
Romes dhe madheshtine e te pareve, ~oi ne krijimin e strukturave institucionale,
trajta e te cilave kerkon nje lIoj tjeter imazhi -rreth te cilave do te flasim me tej.
Sidoqofte, nje forme qeverisese autoritare, me strukturen e saj hierarkike, eshte
pr~j te gjitha formave, forma me pak barazimtare prej krejt formave te tjera; ajo
mlsheron pabarazine dhe dallimin, si pari me qe e pershkojne tej e mbane.
Te gjitha teorite politike lidhur me tiranine perkojne ne mendimin se ajo
radhitet midis formave barazimtariste te pushtetit; tirani eshte sundimtari qe
sundon i vetem perkundrejt krejt te tjereve dhe "te gjithe ata" qe ai shtyp jane te
barabarte dhe, me sakte, pa pushtet. Ne rast se do te vazhdojme t'i referohemi
figures se piramides, do te dukej sikur te gj itha shtresat ndermjetese midis majes
dhe fundit jane te shkaterruara, aq sa maja Ie pershtypjen se eshte ne pezulli, e
mbeshtetur vetem prej bajonetave proverbiale, mbi nje mase individesh
 HANNAH ARENDT
90
kreitesisht te barabarte, te izoluar prej njeri - tjetrit me kujdes e teresisht te
shperbere. Gjithashtu, gjithnje sipas teorise politike klasike, tirani qeveriste
jashte njerezimit, aq sa ajo e Quante ate nje "ujk ne fo~~ njerezore': (~Iato~i~, per
shkak te pozicionit te tij si nje i vetem kunder te g)lt~eve, .p~zlclOn ~e Jepte
mundesine te dallonte sundimin e tij, sundimin e njeshlt, te Cllm Platolll e quan
pa dallim mon - arqia ose tirani, ne dallim prej formave te tjera te ndryshme te
mblete~i;;e ose vasilea.
N" dallim prej regjimeve tiranike dhe autoritare, me duket se figura e
sundimit totalitar si edhe organizimi i tij, i ngjan me teper struktures se qepes, ne
qender te se ciles, ne nje lloj hapesire boshe, eshte vendosur u.dh~heqes.i;
9faredo qe ben ai - qofte kur ai futet ne trupin politik ~e formen e nJC hlerark~e
autoritare, qofte kur ai~ht shtetasit e tij si nje tiran- al eben nga brenda dhe JO
nga jashte ose nga siper Te gjitha pjeset jashtczakonis~t shume~o~e~h~ t:
levizjes: organizatat e ntit, shoqatat e ndrysh~e pro~~slOn.al.e,..an~taresl~~1 ~:
parti, burokracia e partise, formimi i elites dhe slsteml 1 pohclse, hdhen ne nJe
menyre te tille ku secila prej tyre formon fasaMn ne nje dre.~tim ~~ ca~tua~ d~:
qendren e ka diku tjeter, d.m.th., luan rolin e di9kaje nomlale Jashte ~otes per n~e
shtrese te caktuar dhe rolin e nje ekstremizmi radikal per nje shtrese tJeter. Dobla
e madhe qe siguron ky sistem eshte se levizja garanton per sec;len nga shtresat,
madie edhe ne kushtet e sundimit totalitar, sajesen e nje bote normale shoqeruar
prej~dergjegjesimit e te qenit ndryshe prej saj dhe me radikale sesa ajo. Ne k~t~
menyre, simpatizantet ne organizatat e frontit, bindjet e te cileve ndryshoJne
vetem ne intensitet prej atyre te anetareve te partise, rrethojne krejt levizjen dhe
krijojne nje fasade rrethuese normaliteti ndaj botes se jashtme, per shkak te
mungeses se fanatizmit dhe ekstremizmit, e, nderkaq, ne te njejten kohe ata
perfaqesojne boten normale ne gjirin e levizjes totalitare: anetar~t ~ s.~ cile~
arrijne te besojne se bindjet e tyre ndryshojne fare pak preJ atyre te nJerezve te
tjere, aq sa ata nukjane kurre te vetedijshem per humneren qe ndan b?ten e tyre
prej asaj qe i rrethon ne te vertetelStruktura e qepes eben kete slstem, n~
pikepamja e organizimit, rezistent ndaj 9do goditjeje te ~akt~ve te bot~s.:eal~
Sidoqofte, edhe pse liberalizmi dhe konservatonzml me teonte e tyre
perkatese nuk arrijne te shpjegojne format faktike pol~tike dhe institucion~.le ~:
botes se sotme, veshtire se mund te pranohet se pohlmet e tyre nuk kane nJe
besueshmeri te larte. Si9 e pame, liberalizmi mat progesin e zvogelimit te lirise,
udersa konservatorizmi mat pr0gesin e zvogelimit te autoritetit; qe te dy vene ne
diskutim dhe kritikojne totalitarizmin, qeUimi justifikon mjetin, dhe i zbulojne
tendencat totalitare kudo qe ate jane te pranishme. Pa dyshim qe te dy sjellin ne
kete drejtim dokumentacion te sakte e te b~!lshem.: Kush m~nd .te .m~h~j~
kercenimet serioze ndaj lirise, qe vijne nga te g)ltha anet qysh preJ filhmlt te ketlJ
shekulli, dhe lindjen e te gjitha llojeve te tiranise, te pak;ten qysh prej mbarimit te
I
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 91
Luftes se Pare Boterore? Kush mund te mohoje, nga ana tjeter, qe eliminimi,
praktikisht, i 9dO 1I0j forme tradicionale te pushtetit, ka qene nje prei
k~rakteristikave me spikatese te botes modeme? Til krijohet pershtypja s~
mJafton te shihet secili prej ketyre fenomeneve per te perligjur qofte teorine e
progresit, qofte teorine apokaliptike, sipas shijes se gjithesecilit ose, si9 thuhet
ndryshe, sipas "shkalles se vlerave" te secilit. Ne rast se analizojme pohimet
konfliktuale te konservatoreve dhe liberaleve me sy te paanshem, do te vinim re
me lehtesi se e verteta eshte e ndare ne menyre te barabarte mes tyre dhe se, ne
fakt, ne boten modeme qallafaqohemi me nje renie te njekohshme si te lirise,
ashtu edhe te autoritetit@r sa u perket ketyre proceseve, mund te thuhet se
luhatjet e shumta te opinionit publik, i cili per me shume se njeqind e pesedhjete
vjet rresht eshte lekundur ne intervale te rregullta nga nje skaj ne tjetrin, prej
qendrimit liberal ne ate konscrvator e, me pas, perseri ne ate liberal, here duke
nxjerre ne pah autoritetin e here lirine, kane 9uar vetem ne minimin e metejshem
te te dyjave, duke ngaterruar geshtjet, duke shtremberuar vijat dalluese midis
autoritetit dhe lirise dhe, ne raste te ndryshme, duke shkaterruar kuptimin politik
te te dyjav,V
Si Iiberalizmi ashtu dhe konservatorizmi linden ne kete klime luhatese te
opinionit dhe ata jane te lidhur se bashku, jo vetem sepse secili prej tyre pa
pranine e kundershtarit do te humbiste thelbin e vet ne fushen e teorise dhe
ideologjise, por sepse te dy bejne perpjekje klyesisht per te realizuar rikthimin e
tyre, pra ose Iirine, oseautoritetin. Ne kete menyre ata formojne dy anet e te
njejtes monedhe, ashtu sikurse dy ideologjite e tyre, perkatesisht ajo e
perparimit dhe e fatalitetit, perkojne me dy drejtimet e mundshme te procesit
historik si te tille; ne rast se supozohej, si9 bejne te dyja keto tendenca, se
ekziston nje proces i tille historik me drejtim te percaktueshem dhe fund te
parashikueshem, atehere ky proces, kuptohet, se do te na 90je ose ne parajse,
ose ne sketerre.
Per me teper eshte ne natyren e vete figures sipas se ciles konceptohet
historia, si proces, rryme ose zhvillim, qe 9dO gje qe perfshihet prej saj mund tC
shnderohet ne di9ka tjeter, aq sa dallimet te behen te pakuptimta, sepse ate
vjeterohen, fulldosen nen uje prej rrymes historike, qysh ne 9astin qe ato
shfaqen. Nisur prej kesaj pikepamjeje, liberalizmi dhe konservatorizmi e
paraqesin veten si filozofi politike qe perkojne me teper me filozofine e
pergjithshme e te kapshme historike te shekullit te nentembedhjete. Ne forme
dhe ne permbajtje, ate jane shprehje politike e ndergjegjes se periudhes se
fundit te epokes modeme. Paaftesia e tyre per te dalluar teorikisht dhe perligjur
nepermes historise dhe nocionit te procesit, perparimin dhe fatalitetin, deshmon
per nje periudhe ne te cilen disa nocione, te qarta ne dallueshmerine e tyre prej
gjithe shekujve te meparshem, kane nisur te humbasin qartesine dhe
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 93
92
nenshtrohen - atehere dhuna eshte autoritet. Ketu, perseri ekzistojne mendime
besues\lmerine, sepse ato kane humbur kuptimin e tyre ne realitetin publik -
se vetem nje. riperdorim i raportit urdher-n6nshtrim mund te kontrolloje
politik - pa humbur, gjithesesi, domethenien e tyre. p~oblem.:.t e nJ~.s.hoqerie masash, sikunder ekzistojne edhe mendime sipas t6
Teoria e dyte dhe me ere, e cila sfidon heshturazi rendesine e dallimeve,
cdave nje shoqen mas ash mund t6 qeverise veten si c;:do qenie tjeter socia Ie.
eshte, vec;:anerisht ne fushen e shkencave shoqerore, ajo e funksiona\izi~it
Perseri, tedyja palet perputhen ne nje pike thelbesore: autoritet quhet gjithc;:ka
thuajse universal te gjithe koncepteve dhe ideve. Ketu, si edhe ne shembullm e
qe i ben njerezit te nenshtrohen. Ttl gjithe ata qe i quajne diktaturat modeme
cituar me pare, liberalizmi dhe konservatorizmi ndryshojne jo ne metode,
"autoritare" apo qe ngaterrojne totalitarizmin me strukturen autoritare ne
pikpamje apo trajtim, por vetem ne theks dhe ne vleresim. Nje shembull i
pershtatshem ne kete aspekt mund te gjendet ne bindjen e perhapur sot ne
~~nyr~ te vetkuptueshme barazojne dhunen me autoritetin,'dhe nje gje e'tille
perfshm edhe ata konservatore qe shpjegojne lindjen e diktaturave ne shekullin
boten e lire se komunizmi eshte nje "fe" ere, pavaresisht prej ateizmit te vet te
tone me nevojen e gjetjes se nje eiementi zevendesues per autoritetin. Thelbi i
shpallur, sepse ai permbush, shoqerisht, psikologjikisht dhe "emocio~alisht'.' t~
argumentit mbetet kurdohere i njejti: gjithc;:ka lidhet me nje kontekst funksional
njejtin funksion qe permbushte dhe permbush en de ne boten e hre beslml
qhe perdorimi i dhunes perdoret per te treguar se asnje shoqeri nuk mund te
tradicional. Interesi i shkencave shoqerore nuk qendron ne ate qe perfaqeson
ekzistoje vec;:se ne nje kontekst autoritar.
boishevizmi si ideologji apo si forme qeverisjeje, as ne ate qe zedhenesit e tij
Rreziqet e ketij ekuacioni, sipas mendimit tim, nuk qendrojne vetem ne
thone per veten e tyre; interesi i shkencave sociale nuk qendron ketu, dhe
pershtjellimin e c;:eshtjeve politike dhe ne prishjen e vijave dalluese ndarese
shume studjues te tyre mendojne se ata mund te bejne edhe pa studimin e atyre
midis totalitarizmit dhe krejt formave te *ra qeverisese. Nuk me duket se ateizmi
qe shkencat historike i quajne burime. Interesi i tyre qendron te funksionet;
eshte zevendesues ose se mund te perm bus he te njejtin funksion si f, me teper
gjithc;:ka qe permbush te njejtin funksion, mundet, sipas kesaj pikpamjeje, te
sesa dhuna mund te zevendesoje autoritetin. Ne qofte se do t'i permbaheshim
quhet e njejta gje. Eshte njelloj sikur te thuash se une kam te drejte ta quaj taken
rekomandimeve te konservatoreve, te cilet ne kete c;:ast kane nje mundesi te mire
e kepuces sime c;:ekic;:, vetem sepse, une, si shumica e grave e perdor ate per te
per t'u marre parasysh, jam e bindur se nuk do te ishte e veshtire te gjendeshin
ngulur gozhde ne mur. zevendesues te tille per perdorimin e dhunes, duke pretenduar se kemi
Natyrisht, prej ekuacionesh te tilla, gjithkush mund te nxjerre konkluzione
r~stau~ar autoritetin ose rizbuluar dobishmerine funksionale permes krijimit te
te ndryshme~e tipar dallues i konservatorizmit te ngulmoje se, fundja, taka
nJe feJe zeve~desuese, si per te thene se qyteterimi yne gjoja nuk ka qene i
nuk eshte c;:ekic;:, por se perdorimi i takes si zevendesues i c;:ekic;:it provon se
mpleksur den me tash me nje mori pseudofenomenesh dhe marrezish.
c;:ekic;:et jane te domosdoshem. Me fjale te tjera. ne faktin qe ateizmi mund te
Te krahasuar me keto teori, dallimet midis sistemeve tiranike autoritare
permbushe te njejtin funksion si feja, ai do te gjente proven me te mire se fe~a
dhe totalitare te propozuara prej meje jane jo historike, ne rast se'me termin
eshte e domosdoshme dhe rekomandon se kthimi te feja e vertete eshte e vetmp
histor.~, k~pto~et jo hapesira historike ne, te cilen disa forma qeverisjeje u
menyre per t'i bere balle "herezi§.d Sigurisht, ky argument eshte i dobet; nese
shfaqen Sl entJtete qe mund te njihen, por procesin historik, ne te cilin gjithc;:ka
gjithc;:ka eshte c;:eshtje funksioni dhe menyre se si funksionon nje send, atehere
mu~? te ~drys~~je kurdoher~ fie dic;:ka tjeter; ato jane antifunksionale per aq
ithtaret e "fese se rreme" mund te perdorin argumentet e tyre me po aq sukses qe
kohe sa permbaJtJa e fenomemt merret per te percaktuar si natyren e trupit politik,
perdor edhe une taken time, e cila nuk funksionon edhe aq keq. Perkundrazi,
ashtu edhe funksionin e tij ne kuader shoqeror, dhe jo anasjelltas. Ne
liberalet e shohin te njejtin fenomen si nje rast te keq tradhetie ndaj laicizmit dhe
kendveshtrimiJl> politik ato kane prirje te supozojne se ne boten modeme
mendojne se vetem "laicizmi i vertete" mund te na sheroje si prej ndikimit te
aut~ritet! eshte zhdukur thuajse deri ne piken e fundit e, madje, jo vetem ne
d6mshem te fese se rreme mbi politiken, ashtu edhe asaj te vertete mbi teo
boten e iJre, por edhe ne te ashtuquajturat sisteme autoritare, dhe se liria - d.m. tho
Mirepo, keto rekomandime konfliktuale qe i behen shoqerise se lire per t'u
Iiria e levizjes se qenieve njerezore - ndodhet kudo e kercenuar, madje edhe ne
kthyerne besimin e vertete e per t'u bere me besimtare, apo qe ajo te c;:lirohet prej
vete shoqerite e lira, por ajo eshte e asgjesuar rrenjesisht vetem ne sistemet
fesc sc institucionalizuar (vec;:ancrisht prej katolicizmit romak me sfiden e tij te
totalitare dhe jo ne tiranite dhe diktaturat.
perhershme ndaj laicizmit), vcshtire se fshehin mendimin e kundershtareve qe
.. Pikerisht,. ne.n ~riten e kesaj situate, une propozoj te ngre pyetjet e
perputhen ne nje pike: gjithc;:ka qe permbush funksionin e nje feje eshte fe.
meposh.tme: Cl'lat Ishm pervojat politike qe i pergjigjeshin konceptit te autoritetit
. I njejti argument perdoret shpesh lidhur edhe me autoritetin: ne rast se
dhe pre] te cilave ai buroi? C'eshte natyra e nje bote publiko-politike, ndertuar
dhuna permbush te njejtin funksion si autoriteti - pra duke i here njerezit te
94 HANNAH ARENDT
mbi bazen e autoritetit? A eshte e vertete se pohimi platoniano-aristotelian,
sipas te cilit 9do bashkesi e ndertuar mire perbehet prej atyre qe sundojne dhe
atyre qe sundohen, dhe a ka qene ky pohim kurdohere i vlefshem edhe para
epokes modeme? Ose, me fjale te tjera, 9fare lloj bote gjeti fundin e saj, kur epoka
modeme jo vetem sfidoi kete apo ate forme autoriteti ne sfera te ndryshme te
jetes, por shkaktoi edhe humbjen e krejt vleres se konceptit te autoritetit ?
II
0u.toriteti, si faktor i vetem, per te mos thene vendimtar ne gjirin e
bashkesive njerezore, nuk ka ekzistuar gjithnje, ndonese ate e gjejme shume
heret ne histori dhe pervojat mbi te cilat mbeshtetet ky koncept nuk jane
domosdoshmerisht te pranishme ne te gjitha entitetet politike. Si fjala, ashtu
edhe koncepti ne origjinen e tyre jane romake.jAs gjuha greke dhe as pervojat e
ndryshme politike greke nuk deshmojne p'efndonje njohje te autoritetit apo te
Jlojit te sundimit qe ai nenkupton. 3 Ky fakt shfaqet me se qarti ne filozofine e
Platonit dhe Aristotelit, te cilet, ne rruge krejt te ndryshme, por nisur prej te
njejtash pervojash politike, u perpoqen te fusnin di9ka te ngjashme me
autoritetin nc jeten publik~ te polisit grek.
Ekzistonin dy Jloj sundimesh mbi te cilet ata mund te bazoheshin dhe prej te
cileve ata nxoren filozofine e tyre politike, njeri i njohur prej tyre ne kuadrin e
fushes publiko-poli,ike dhe tjetri ne kuadrin e sferes private te vendbanimit dhe
jetes familjare grek~ polis, sundimi absolut njihej si tirani dhe karakteristikat
kryesore te tiranit ishin sundimi nepermjet dhunes se hapur, mbroj~a prej
populi it te vet nepermjet rojave personale dhe ngulmimi i tij qe shtetasit te
shihnin punen e tyre dhe t'i linin atij krejt perkujdesjen e fushes publikeJ
Elementi i fundit karakteristik, sipas mendimit grek, ishte se nje sundimtar i tITle
shkaterronte krejt fushen publike te polisit - "nje polis qe i perket vetem nje
njeriu nuk eshte polis"4 - per rrjedhoje ai i heq qytetareve ate te drejte politike qe
ata e ndjenin se perMnte vete thelbin e lirise. Pervoja tjeter politike e
domosdoshmerise se komandimit mund te jete perftuar prej pervojes se luftes,
ku rreziku dhe nevoja e marrjes dhc ... hatimit te shpejte te vendimeve, duket se
perben nje arsye te brendshme per vendosjen e autoritetit. Sidoqofte, asnje prej
ketyre modeleve politike nuk mund t'i sherbente ketij qellimi. Tirani vazhdoi te
mbetej si per Platonin, ashtu edhe per Aristotelin, nje "ujk ne trajten njerezore",
nderkohe qe prijsi ushtarak ishte funks ion i nje urgjence te perkohshme dhe, si
i tille, nuk mund te sherbente si model per nje institucion te perhershem. Per
shkak te mungeses se nje. pervoje politike te vlefshme, mbi te cilen te
mbeshtesnin pretendimin e tyre per nje sundim autoritar, si Platonit. ashtu edhe
NDERMJET TE SHKUARES DIIE TE ARDHMES
95
Aristotelit, ndonese ne rruge krejt te ndryshme, iu desh te mbeshteteshin mbi
she~?ujt e marredhenieve njerezore te nxjerra prej vendbanimit dhe jetes
fam.llJare greke, ku kryetari i familjes sundonte si nje "despot", me njc autoritet te
p~dl~k~tuesh~m mbi ~ntaret e tjerc te familjes se tij dhe mbi skJleverit qe i
perklsnm asaJ. Despotl, ndryshe nga mbreti, Vasileus, i cili ishte udheheqes i
kryetareve te familjeve dhe, si i tille, si rreguJl,primus inter pares, ishte i veshur
me pushtetin e shtrengimit. Pikerisht ky tipar e bente despotin te papershtat-
shem per qellime politike; pushteti i tij shtrengues ishte i papajtueshemjo vetem
me lirine e te tjereve, por edhe me vete lirine e tij. Kudo qe ai sundonte, krijohej
v.etem nje lidhje, ajo midis pronarit dhe sklleverve te tij. Dhe sklIavopronari,
slpas mendimit te pergjithshem grek (qe fatmiresisht nuk e njihte en de
~ialek~ik~n ~ He~elit), nuk ishte i lire, kur ai levizte midis skJleverve te tij; i lire
Isbte al nJen qe klshte aftesine te linte sferen e vendbanimit dhe te levizte midis
te ?~rabarteve, njerezve te lire. Per rrjedhoje, as despoti dhe as tirani, ai qc levizte
midiS sklleverve dhe ai qe levizte midis te barabarteve, nuk mund te quheshin
njerezte lire.
Autoriteti nenkupton nje nenshtrim, ne te cilin njerczit ruajne lirine e tyre
dhe Platoni mendonte se e kishte zbuluar nje nenshtrim te tille, kur ne moshe te
thyer, ai u dha ligjeve ate cilesi, qe mund t'i bente ato sunduese te
padiskutueshme mbi krejt jeten publike. Sc paku, njerezit mund te ushqenin
iluzionin e te qenit te lire, sipas te cilit ata nuk vareshin prej njerezve te tiere. E,
megjithate, sundimi i ketyre ligjeve ishte ndertuar me teper ne nje menyre
despotike sesa autoritare, shenja me e qarte kjo qe tregonte se Platoni i trajtonte
ato me teper si geshtje private te bashkesise famiJjare sesa si geshtje poJitike, e,
ndoshta, si nje lloj varianti te fjaleve te Pindarit nomos vasileus pandon. (Ligji
eshte mbret mbi gjith9ka), nomos dhespotis ton arhondon idhe arhontes dhl/Ii
ton nomon (Iigji eshte despot i sundimtareve dhe sundimtaretjane skl/everit e
ligjit.)5 Te Platoni, despotizmi qe buronte prej bashkesise familjare dhe
shka~errimi i tij ne fushen politike, si9 e kuptonte ate antikiteti, mbetet di9ka
uto'plke. Por eshte me interes te vihet ne dukje se, kur shkaterrimi u be realitet, ne
shekujt e fundit te Perandosrise Romake, ndryshimi erdhi nepermjet futjes ne
Jc.uadrin e sundimitpublik te termit dominus. i cili ne Rome (ku, gjithashtu, familja
ishte "e organizuar si monarki")6, ngerthente te njejtin kuptim si termi grek
"despot~: f.!5.f.l~gul~ i~~te i.. pa~.i ~~randor ro~ak q~ pranoi te thirrej do~:~:i
domethene t IJepeJ nJe emer, te cllm "Augustl dhe Tiberi e paten kundersh
te ishte nje mallkim dhe nje fyerje",1 pikerisht sepse ai nenkuptonte nje
despotizem te panjohur per fushen politike, ndonese shume i zakonshem ne
aspektin e bashkesise familjare.
Filozofite politike te Platonit dhe Aristotelit kane sunduar krejt mendimin e
mevonshem politik, madje edhe atehere kur konceptet e tyre u futen ne pervoja
 HANNAH ARENDT
96
krejtesisht te ndryshme politike, si9 ishin ato te romakeve. Ne qofte se do te
deshironim jo vetem te kuptonim pervojat politik~ te v~.rteta: ~e f~he~~r~ ~r~pa
konceptit te autoritetit - i cili, te pakten ne asp~ktm e ttJ POZlt!~, es~~e ter~s~sht
romak por edhe te kuptojme autoritetin ashtu slkurse e kuptonm at~ te?nklsht
vete romaket dhe qe, me pas, u kthye ne nje tradite politike te Perendlmlt, duhe~
te ndalemi shkurtimisht ne ato tipare te filozofise politike greke, qe me se teperml
kane ndikuar ne formimin e tij.
b,kund tjeter mendimi grek n~k ..i eshte afr~tar aq, shum.e ~onc~pti~ te
autoritetit sa i eshte afruar ne Repubhken e Platomt, ku al e traJtOl realnetm e
polisit nepermjet arsyes se sundimit utopik te misher~ar ne ~erso~in e fil~~o~t
_ mbret. Arsyeja per vendosjen e arsyes ne fronln sundu~s ~e fushen e pol~~lk~~
ishte krejtesisht poJitike, ndonese pasojat per zhvIllllmn e. ~~syes ne nJ~
instrument shtrengimi, kane qene jo me pak vendimtare per tradlt~n efilozo~~e
perendimore sesa per traditen e politikes perendimo:e. Ngja~h~ena fat~le ~Idl~
filozofit _ mbret te Platonit dhe tiranit grek, ashtu SI edhe deml potenCial qe nJ~
sundim i tille do te nenkuptonte ne fushen politike, duket se eshte vene re preJ
AristotelitJ Por qe kombinimi i arsyes dhc i s~ndi:.nit n~.nku~.to~te ~je,rrezik edh~
per filozoffi1e: eshte vene ne dukje, me sa ~h une, vetem ~e pergJl~ell e Ka~tt.~
ndaj Platonit: "Nuk mund te pritet qe mbreterit te filozo:oJne ose qe filo~?~et .t~
behen mbreter, dhe nje gje e tille as qe mund te deshlrohet, sepse zo~~nml"
pushtetit ko~p~on pashmangsh~e~isht gj~.ki~i~ e yre .t~ ars~ GJlthsesl,
edhe kjo pergJlg]e nuk shkon den ne thelb te kesaJ geshtJeJe. . ' ..
Arsyeja per te cilen Platoni deshironte qe filozofet ,t~ behes~.m su~d.~~t~:e
te qytetit, qendron ne konfliktin midis filozofit dhe p~hslt os: n~ a~lq~sme e
polisit ndaj filozofise, anniqesi qe ndoshta kis~te.~kzlstuar ne g]~ndJ~ ~e tjet~r
per njefare kohe para se te behej kercenuese per Jeten e filozofit e q~.aITItt k~l~m
ne gjykimin dhe vdekjen e Sokratitl,eQlitikisht, fi.lo~ofia ~es~m~n per rebel~mm ~
filozofit kunder polisi9.Filozofi shpa\1 p~e~endlmm ~ ~IJ .~er te su~duar, J~ ~q ~
shtyre prej deshires per te miren e pohslt dhe pohukes (ndonese :.n0t,I~lm~
patriotik i Platonit nuk mund te mohohet, gje qe e da\1on edhe filozofi~e e ~tJ ~re!.
asaj te pasonjesve te tij ne antikitet), sesa per hir te filozofise dhe Slgunmtt te
filozofit.
Pas vdekjes se Sokratit, Platoni filloi te mendonte se bindja nuk ishte ~e e
mjaftueshme perudheheqjen e njerezve, nd.aj ~isi te ~erkont~ ~i9ka qe ~o te Is~.te
ne gjendje t'i detyronte njerezit, pa perdonmm e mJeteve teJashtme te dh~nes.
Shume heret, gjate kerkimit te tij, ai ndoshta duhet te kete zbulua: ~~ e ve~eta
ose me sakte ato te verteta qe ne i quajme te vetdukshme, e detyroJne mendJen,
dh; se ky sh~rengim, meqenese per t'u bere i efektsh~m. nuk k~. nevoje p~~
dhune, eshte me i fuqishem sesa bindja dhe argumentl. Sldoqofte, problenu t
\/J{RAI.fIJ Ii' Sill\{ '.IRl:'s Dill:' FE A R!>I/IfFS
shtrengilllit permes arsyes qendron ne filktin se al Illund te veproje dhc tl.'
k uptohet vetem prej njc pak icc dhe <;eshtja qe lind ka tl.' heje me tl:pcr l~le gjl:tjen
e rrugeve. permes te cila\'c. shu mica, populli. i cili perben trupin politik. t'i
nenshtrohet se njcjtes se vertetC. Eshte e sigurt se ne ketC rast dllhct te gjenden
mjctc te tjera shtrengillli dhe eshte mire qe shtrengimi nepermjet dhuni.'s te
shmangct, ne qotle se kerkohet qe jeta pol itike. ashtu sikurse l: kuptonin grekd,
tC mos shkaterrohet.I!'U0 perfundim perben pohimin ba"e te krejt filomfise
politike te Platonit dhe ka Illbetur pohilll i krejt perpjekjevc pcr vendosicn e
t,ira~ise,se arsyes,lTe ~('pllhlika pr::ble~,li zgj~dhet nepermj~t ',nitit permbyl'lcs tC
shperbhlllcvc ~ ndeshkll11eVe ne boten e perteJllle. mil te cd 111 \etc Platoni as
nuk e besontc dhe as nuk deshironk qe filozofct I'a hesonin ate. Ajo qe akgoria
c rrefilllit tC Shpelles ne mes te librit te RC{Jllhlikiis simboli/(ll1 per pakiccn ose
per lilo7ofin. Ile rastin e shulllices. pra per te gjithe ata qe nuk jane ne gjendje te
rrokin tc vertctcn filolOfike. silllboli/ohct prcj mitit te sketelTcs. Te l.igj('f, Platoni
trajton tc njcjtat I,'eshljc. por Ill' nje fonnc te anasjelltc; ketu ai propozon nje
Il'vcndcsues pcr bindjen. futjen e ligjeve, te cilat si pcr qellimin. ashlu edhc per
pikcsynimin e tyre. duhct t"u shpjegohen shtetasve
Ne perpjekjet e tij pertC gjctur nje parimlcgjitim pcr pcriigjjen e shtrcngimit,
Platoni u udhchoq fillimisht prej nje numri tC Illadh modeksh marredheniesh
ekzistuese. tc tilla si ato midis bariut dhe bageti\e te tij. midis timonierit te njc
anijeje dhe pasagjerevc to:: saj. midis mjckut dhe pacientCve te \ ct ose midis
pronarit dhe skllevcrve tC tijl Nc tc gjitha keto raste, ose eshtc dija ajo 'Ie
illlponon hesimin, duke garantbr nenshtrimin pa qene i Ilcvojshem perdorimi i
f\)f"(:es osc i bindjes, ose sundimtari dhe i sunduari i perkasin dy kategorivc
krejtesisht ,tC ~~dry~hn~e qcnie~njera prcj tC cilavc ncnkuptohet qe eshtc
sublekt I tjctrcs, St ne rastm e banut dhe bagetive te tij ose pronarit dhe
skllevervc te vet. Tc gj ithe kcta shembuj ishin nxjerrc prej asaj qe greket c quanin
sfere te jetes private. dhe ato ndeshen ne gjithe dialoget e medhenj politike. si
RCjJllhlika, Burri i Shr('rir dhc L(~jer, McgjithatC. cshtc e qartc se marredheniet
midis pronarit dhe skllavit kane nje kuptim te vc<;ante. Pronari, sipas diskutilllit te
Hurri i .)·"'erir. e di se 9fare duhet bere dhe jep urdherat c tij. ndcrsa skllavi i
"baton dhe u nenshtrohet atyrc. pra tc dish se si tC vepros·h dhe te vcprosh
behen dy funksione reciprokisht perjashtuesc. Tc Repuhlika ato jane
karakteristika politike tC dy klasa njcrczish, Pranueshmeria c kctyre shelllbujve
qcndron ne pabarazine e natyrshme qe mbizoteron midis sunduesvc dhe tc
slInduarvc, qe eshte me e dukshme nc rastin e bariut, ku vete Platoni, ironikisht,
arrin ne perfundimin se asnje njeri. por vetem nje perendi. mund te vcndoset ne
njc raport te tille si9 vendoset bariu me bagetite e tij. Ndonese, eshte e qarte se
cdhe vete Platoni nuk eshtc i kenaqur me kcto modcle, per qcllimin e tij,
vcndosjen e '"autoritetit" te filozofit mbi polisin, ai u eshtC kthyer atyrc here pas
!)X I lA/ViVA II ARENDT
hcrc. pasi vctem nepermjct ketyn: rastcsh pabara/ic te madhc Illundej qc sundillli
te ushtrohej pa qene ncyoja per uzurpimin c pushtctit dhe pa loti!ril1lin e mjctc\e
te dhunes. Ajn qe kerkontc Platoni ishte nje l1larredhenie. ne te cilCn demcnti
detyrues eshte i pranishelll ne \'Cte marredhenien dhe i parapnn dhenies se
urdherit: paeienti behet subjekt ndaj aUloritetit Ie I1ljekut. pasi ai semUfet dhe
skllav i bie nen urdherin e pronarit te tij \ etem pasi ai behe! sklla\'.
!:shte c rendesishme qe keta shcmbuj te mbahen parasysh me qCllim qe Ie
kuptohet sc ~Llre lIoj shtrengillli Platoni prislc. qt' arsyeja te ushtronte ne duart
e mnrctit - tilolof. Ne te vertctc ketu. fuqia dctyruesc nllk qendron te personi ose
te pabara/ia si e ti lie. por tck idcte qc pereeptohcn prcj fi IOlOtit. Kcto idc Illund te
perdoren si etalon i sjdljcs njere/ore. sepsc ato c kaperccjne sfcrcn e
fcnomencvc njcrezore. sikurse njc kut kapercell. cshte jashte dhe mc tej. ne
lidhje me te gjitha scndet qc ai Illund te masc. Ne parabolen c Shpclles. Ie
Ref!lIhlikll. qiclli i idcY'e shtrihet pertej shpclles se ckzistcnces njerclOrc dhc. per
rrjcdhoje. ai mund te ko.nsidcrohct si standart mates i saj. MircPo. tilo1.ofi qc
braktis shpcllen ne cmerte qiellit tc raster te idcvc. nuk vepron fillimisht ne kete
menyrc. mc qellim qe te perftoic ato standarte dhc Ii! mcsoje "artin c te maturit"ll.
por per te sodilur escncen e \'ertete te Qenies· \'Iepis is to alistheratoll. Elemcnti
Ihel11elor qc u jep autoritct idevc, d.m.th .. atc cilesi qe i aftcson ato te sundojne
dhe tc dctyrojne, nuk eshte njc gjendjc fakti. Idete kthchen ne kUI mates Y'etcm
pasi tilozoti largohet prcj qidlit te ndritshcm tc idevc dhc kthchet perscri ne
shpcllcn c crret te ekzistences njerelOrc. Ne kete pjcse tc rrefimit, Platoni prek
arsycn mc te theW: qe con ne lindjcn c kontliktit midis tilolOtit dhc polisit. Ai
12
ben fjalC pcr humbjen c orientimit te tihvofit ne ceshtjct njcreZo.rc. per verbimin
qe godct syte c tij. pcr faktin sc ai nuk eshte ne gjcndje te percjclle ate qe ka pare.
dhe per rrcl.ikun qe i kanosctjctes sc tij. rrezik qe rrjedh prcj faktit se ka pare me
shume. Ne njc situate te tille, tilo.zoti mbyllet ne vetvete, nc ato qe ka pare. idete.
si standartc dhe ma~a. dhe, se fundi. duke pasllr frike per jcten c tij, i perdor ato
si mjete sUlldimi.
Ne drejtim te shnderimit te idc"c ne kut mates. Platoni ndihmo.het prcj nje
analogjie me jeten praktike. kll duket se te gjitha artct dhe zanatet udhehiqcn,
gjithashtu, prcj "idc\'e", domethene, prcj "trajtave" te objektcvc. te vizualizuara
prej syrit te brcndshem te zcjtarit. i cili, me pas. i riprodho.n ato. rcalisht permcs
imitimit.I.' Kjo. analo.gji ijcp atij mundesine te kuptoje karakterin transendcntal te
idcvc ne It njejten menyrc sikurse Y'eprohet me ekzistencen transeildentalc te
mo.dclit. i cili ndo.dhetjashte proccsit tC fabriki~it qe ai udh~heq e qe. p~r ~.So.je.
mundet, nc raste te ndryshme. te kthehet ne nJe kut suksesl o.se deshtlm~~etC
behcn kutc matese "abso.lute", te pandryshueshme per sjelljen Po.litike dhc
moralc si .edhe pcr gj.~ki:.nin~ashtu sik~.rse.. "id~~a~" e.~je. kr~vati ne pergji~.hes.~
sherben Sl standart per te krljuar dhe pcr te dhene nJe lliyklm rreth natyres se
.\'f)ERMJET /1:' SIIJ..:U-lRi:'S nilE FE ARIJIIMf:S 9!)
krcjt krcY'atcve te \'ccanta te prodhuara. Perdorillli i idc\'c si modcle nuk
ndryshon shume prej perdorimit te tyrc. si te thuash. ne nje Illenyre me te
pcrgjithshmc si kute faktike sjelljcjc. Aristotcli. ne dialoget c· tij tC h~rshem. te
shkruar nen ndikilllin c drejtperdrejte te Platonit. tashme krahason "Iigjin me tC
persosur", domcthcne. ligjin qe eshte me afer idese. mc "pc-plumbcin~ vilOrcn
dhc ko.mpasin ... (te ci lat)jane veglat me krycsorc prej te gjitha \'eglavc Ie tjera ".I~
VctCm ne kete kontekst idcte mund te lidhcn me Shlllllellojshmerine e
scnd~vc konkretc. ashtu sikursc nje kllt lidhct mc shumellojshmcrine e
larmlshmc te sendc\'c tC matshmc. ose ashtu sikurse vi1.orja e arsvcs osc
gjykimit te shendosl.le lidhet mc shumellojshmerine c larmisl~me Ie ngjarjc\'e
konkretc. Ky aspekt I doktrines platonianc te idcve pati ndikiminme te madh mbi
traditen perendimorc dhe. madje. Kanti. ndo.nese ai kishtc nje konccpt tjeter, te
ndryshem. e shume me Ie thclle rrcth gjykimit njCrelOr, vaLhdontc ta pc;mendle
sipas rastIt kete aftesi permbledhesc si nje prcj funksionevc me thclbcsorc.
Gjithashtu. karakteristika escnciale e formavc qCY'crisesc autoritarc - burimi i
a~toritctit .te tyre. qe legjitimon llshtrimin e pushtctit. duhct te jcte pertcj sferes
sc pushtetIt, dhc. ashtu sikursc ligji i natyres ose komandimct c Zotit. lluk duhet
IC jene produkt i njcriut - c ka buriH;lin e vet te zbatueshmeria c ideve te filozofise
politikcte Platonit.
Nj~kohesisht. analo.gjia qe i referohct prodhimit dhc arte\'e te Lcjtarise,
ofron nJe rast te mirepritur per te periigjur perdorimin e dyshilllte tC she~lbujvc
dhc rastc~c te.nxjerra prej veprimtarish. ne te cilat kerkohct dije ne nivel ekspcrti
dhc spc~lall7lm I thclle. Ketu. ne fushen e veprimtarise politike. hyn c:jithnje
konccptl i ckspcrtit politik dhc kerkohet qe burri i shtetit tejete kOl11peten~per t:u
~lar~e me cesh~j~t njcrezore, po. ashtu sikursc marangozi eshte kompctcnt per te
ta~nkl~ar mobIlJct ose mjcku per te sheruar te semllret. I lidhur ngushte me
zilledhJcn c ketyre shembuj\'e dhe analogjive eshte clcmcnti i dhunes, i cili eshte
aq haptazi i pranishclll ne republiken utopike te Platonit e qe. faktikisht, stido.n
shqetesimin c tij te madh perte siguruar nenshtrimin c vllilnetshem. domethene,
pcr .te hedhu~ nE'e theme! te shendoshe per ate qe. qysh prej romakeve, ne c
quaJn~~ a~.Itor.ltet. Platoni e zgjidhi dilemen e tij permes rretimesh te gjata rreth nje
hotc te pcrtcJme shperblimc dhe ndeshkime, te cilat ai shpresonte sc do te
besoheshin krcjtesisht prej shumices. perdorimin e te cilave ai. per rrjcdhoje. ia
r~k.~maJ~~onte vemcndjes se pakices ne fund te pjcses me Ie madhe te dialogeve
t~ tlJ pohtlke.\perkundrejt ndi~.imit s~.ume te .m~dh qe keto rretime kane ushtruar
hdhur mc ~fytynmet e sketcrres ne mcndlmlll fctar. do. te ishte me rendesi te
vinim ne dukjc qe ato, ti lIimisht, ishin projektuar pcr qellimc thjcsht po.litike. Te
Plat~ni ~to. p~rfaqeso.~ne nje mjct te 7gjuar perte impo.nuar nenshtrimin tek ata qe
nuk Jane sub.lekt ndaJ forces detyrucsc te arsyes, pa perdorur faktikisht dhunen
ejashtmc.
"1"'.'
lOll 11.1 VXAII ARF.\/) r
T\J0 konlekstin tonl:, paraqet rl:ndCsi mc tl: madhe fakti qe nje dement dhune
eshti: pashmangshl1lerisht i ngi:rthyer nc gjithc Ilojet l' vepril1ltari\ e te krijil1lil,
fabrikilllit dhe prodhimit. doml'thi:ni:. ne tl: gjitha ato \eprillliari Ili:permjl't te
cilaw njerezit ballafaqohen me natyri:n drejtpersedrejti. ni; dallim pre.!
veprimtarish te tilla, si \cprimi dhe ltgji:rillli.ti: cilat i drejtohen kryesi~ht qenil'\e
njerclOrc. Ndertcsa e dinakcrise apo e Illari Il:tit njeri:/or ni:nJ..upton kurdohere
n:ji: Iloj dhllnc ndaj natyri:s - nc duhl't tl: presilll nji: pelllc nc Illcnyre qi: tl:
sil!lIrojme matcrialin drusor, sikursl' duhet tC dhunojilli' J..de li'ndi: ne Illcn~ ri: qi:
Ii:'pcrgatisim nje tavoline. Ne ato pak raste kll Platolli shfaq nji: parapi'lqim pcr
formen tiranike tl: qe\l'risjl's, ai shvcndoset ne kelL' sJ..aj prej analogji\c k lij.
Natyrshem. nje gjl: e Iiiit' cshte me sl' tundul'se. kur ai Ol:n fjali' rrelh Sl: drejti's
pi'r themdim;n e bashkesive tl: reja, pasi ky thellldim lehti.;sisht Illllnd k ~hihet
nen driten c njc procesi tjcter "krijimi". Ne qoftl' se replIblika do Ii; krijohcl prq
dikujt. i eili eshtc barazvlerl's i njl' zejtari apo njc artisti. ni: perpulhje me nlC
fehl/Ih tc vendt)sur. si dhe Ille rreglliial e Illasal e \ kf... hllle. nl' keli.' "art" tl'
\ e~antl:. duket sl' tirani gjendct nl' pO/icionin 111i' Ii' mire; pi:r tl' arritur ki.;ti:
qdlim.I'
Kl'mi pare se ne parabolCn e shpelles, filomfi hraktis ~hpelli'n nc ki:rk illl te
lhdbit tl: vi'rtetl: te Qenics, pa menduar aspak rreth Ibatu~'~hllli'nse praktike ti:
asaj qe ai dt) te /bllloje.~i.'m mc \ onc, kur ai gJelldl'l perseri I kutinlar Ili'
crrcsircn dhc pasigurinc c problcmatiki:s njcrcmre dhe ndeshct me anniqi'sini' e
qenicve tl: tjera njeri'mrc, ai filion tC mcndoji' rreth si' "\i'rteti:s" si.; lij ni' lerma
standartesh te I"hatueshmc cdhe per sjelljcn e njcre/\ e ti' tjc:;) Kjo
mosperputhje midis ,,!evc pcr t"u soditur si thdb dilL' pi'r t"u Ibatuar SI mase''',
~faqct nc dy ide krejtesishl te ndryshllll'. IC cilat pi.;rl~lqi'sojne idene mi' tl: lartc.
ideni:, sc ciles iddi' c ljera i dctyrojni" ck/isknci'nl' tyrc. Tek j)l<lfolli shohilll sc
kjo idc cshtc ose c bukum, si nc rastin c S\"/11llO.\·illllif, ku ajll simbolizon bedcnin
c· fundit ti' shkalles qe ~on tek e veneta I ,()se si Ie j)/7uedrus, ku Platoni ben tjale
pi'r "te dashuruarin mc urti'sini: osc mc bukurinc", si pi'r te thene se keta dy
elementc ishin c nji'jta gje, pasi bukuria i'shti' ajo qe "ndri~on me shunlC"
(bukuria eshti' ckjill/cSftlfOIl) dhe, pi'r rrjedhojc, ndri~on gjitlwka tjcterl~e
sikur idcja me c larti' eshte id~ja e si' miri's. si ne rastin e !?ef!lIh1iki's. 1-' Zgjedhja
c Platonit ba/ohej ni' mi'nyri' ti' dukshmc ni' idealin c kohi's se tij te kill/Oil qe
l/~ath()lI. por 6htc pcr t"u habitur 4i' idcja c si' nliri's gjcndet veltm ne
k;lIIlekstin ngushtCsisht politik te Rcpuhl(k:) Ne rast sc do te analizonim
penojat lillestare tilozofikc mbi It ci lat ngril~in doktrinat e ideve (gje qc nuk
Illund ta bejlllc kctu), do ti' shihnim se ideja c se bukures, si idcja me e larte, i
pasqyronte- keto per\'oja ne menyre me tC ploW scsa ideja e sc mircs. Madje,
edhe nc librin e pare te Repuhlikifs10, filozofi vazhdon te pcrkufizohl't si njeri i
dashuruar pas bukurisc.jo miresise, dhe vetem nc librin c gjashte ideja c se mires
;\'f)/:'R \/.IFT r( SII/\ { . lid's /)111: Ii.' .IRIlII.\II:S I () I
<;faqet si idcja mi' l' larte. Funksioni lillcstar i idc\c nuk ishtc It sundontc ose te
pcrcakto!1te rregullsini' ne kaosin c <;i'shtjevl' njerczore, por qc ne "vl'/lIlIimin e
tyrc verbul's" Ie ndri~(lIlin l'rri'siren 4e i rrcthonte ato. Si It tilla. idelt nuk kane
asn.li' piki' tC pi'rbashki'l me politikcn. pervojen politikc dhl' problcmin l'
vcprimit. por i pi:rkasin ti'reslshl lilomlise. pen'ojes se soditjcs dhl' ki'rkllllit pi'r
"thl'lolII C \ ertete tC sendc\c'". Jani' piki'rishl rrcgullat. matJa. pi'rgjithesiml dhc
rrcgulhl11l qejane krejtCsishl Ii' hual per pi'n ojal mbi te eilat nl!rihen doktllnal c
idc\·c ne koneeplillllll c tyrc lilkstar. Duk~l se Platoni ka -qcne i pari 4C c
~'\ entioste pcrjashtilllin edhe ne "lllosperputhshl11i'rine" e mi'simc\'c Ie tij te rCJa.
dhc al u pi'rpoq te modi fikol11e doktrinen c idcvc. ni' mcnyri' qc ato It bcheshin
k d\~.bl:hllle per n.le tcori pol iIi ke. Por dohishmcria l11und tc shpetohct vdem prej
Idesc ~c te nllrCS, pasl "c nllra"'l1i' gjuhi'n grekc do ti' thok gjithnjc"c mire per"
osc "cpi'rshlatshmc'". 1\;c qotii.; ~l' idcja 1lIi.; C larte. l1e te cilCn gjcndcn disi te
gJltha h,leti' e tjl'ra ne mi'llyri' qi' ato ti' behcll ide, i'sitk ajn c pershtatshmi'rise,
ateheri.; idcte. SI rrcgull i pergjithshel11. jane tC zbatueshlll~' dhl' ne lilian c
filomtit. ebpertil te ide\e. ato Illund tc bi'hcn rrq!ulla dhc standartl' tC
Ihatucshme. ose. ashtLi si mi.; \ one ni: librin e Ligjcl'e, ato mund te bi:hcn ligje.
(:\dryshlllll e~hk i papi'rtill~hi'm. Ajo qe tc RC{Jllhlika eshtc prctendim i
drcjtpi'rdrcjte i Ii l%lil. fi IO/otit -mhrcl pi'r te sllnduar, kthchct ne nji' prctcndim
.lopcrsonal te arsyes pi'r te sundllar tc Lig/ct). Pasoji' faklikc e kl'tij inll'rpretimi
I'olilik ti' doktrllli's se Ide\c do ti' ishtc ajo qi' asnji' individ casnji' pLTi:ndi nuk
i'shtC kutmatCs i krcJt scndc\ c, pm e til Ii' i'shte vctelll e mira - nji' pcrfundim qc
Anstolch, dhc jo Platoni, c nxori ne nji' prej dialogt:vc te tij tC hershem. 21
Pi'r qellimin tonc eshti' thclbesore Ie kujtojme sc elementi i rregullit, si<;
pas 4yrohct ne konccptin tone te autoritl'tit, aq shume i ndikuar prej mcndimit
platonian, mund te gjl'ndet tl' kontlikti midis tilozofise dhe politikes, por jo ne
pcr>ojat l' ve<;anta politike. dOlllcthene ne ato pervoja te dala drejtpersedrcjti
prcJ fushcs se problematikes njerezore. Askush nuk mund te kuptoje Platonin ne
rast se nuk mban parasysh si ngulmimin c tij te perseritur lidhur me kotesine
filozofikc tC kesaj fushl', rreth se eiles ai paralajmeronte gjithnje sc nuk duhej
I~larre shumc seriozisht. ashtu cdhl' faktin qe ai vctc, nc dallim prej thuajse krejt
h.lozothe te tjere qe erdhen pas tij, vazhdonte I'i mcrrte It gjitha <;cshtjet
nJl'relOre aq scriozisht saqi' c IYvcndosi vcte qendrcn e mcndimit te tij per ta bere
ate tC /batucshml' nc politikc. Pikcrisht kjo dyvlercsi me teper scsa <;do pozieion
i doktrines sc tij tC re te idc\'c, formon permbajtjen e vertclC tC parabolcs se
Shpcllcs te Repuhlikll, e eila, fundja, rrHehet ne kontekstin c njc dialogu thjesht
politik nc kerkim IC fomlcs me tC mirc te qeverisjes. Ne Illes te ketij kerkimi, Platoni
tregon paraboli!n e tij, c eila del sc eshte histori e filozotil ne kele bote, sikur te
kishte dashur te shkruantc biogratinc e perqcndruar te tij. Pcr rrjedhoje, kerkimi
per form en me te mire tC qeverisjes per tilozofet, forme e eila rezultoi se ishte nje
qcveri nc Ie eilen tilozofet ishin berc sundimtare te qytetit - ishte jo shumc

!fA ,\',Iy A /I A R I:',V f) T
102
habitese pcr njerelit qe kishin njohur jcten dhe vdekjen e Sokratic
Megjithate, sundimi i tilolOtit duhej te pcrligjej dhe ai mund te justitikohcj
vetem ne rast se e verteta e tilozotit 7OtCronte nie vkfshmeri cdhe per fushen e
problematikes Ivc~t.·70re, p~ej .~e ciles filom.tit i ~ul~.~j te ~~rgo~lej ~e menyr~ q~ ta
perceptonte ate.~ sa kohe qe filozofi nuk eshte!:ile tJeter ve<;se hlozof. kerkll11l
i tij merr fund me soditjen e te vertetCs me te larte. c cila, dukc qene sc ndn<;on
!!,.ji·th<;ka tjeter, perben njekohesisht cdhc oukurinc me tC lar.~nga ana tjcter, per
sa kohl' qe filozoti eshte njeri midis njerezve, vdcketar midis nlcketarevc dhe
qytetar midis qytetareve te tjere. ai duhet ta marre kete te vertete dhe ta
shnderoje ate ne nj~ seri rregullas,h, shnderim n~ baze .~" te :ilit .ai mu.~dt~ :erk.oj~
me vone te behet nIl' sundlmtar taktlk, moret-tdozof Jete! c shume nJt:fC7H qe
ndodhen ne shp~lIe, mbi te cilet filozofi ka \'('nlosur sundimin c vet,
karakterizohcn jo prcj soditjes, por prej /c:ksisif dhe praksisif, tjalCs dhe
veprimit: iper pasoje eshte karakteristikc se ne parabolcn e Shpelles Platoni
vizatol'ijiten e banoreve. sikur ata te ishin tC intcrcsuar vetem per te pare: 5e pan,
imazhet ne ekran. dhe, pastaj, vete sendet ne driten e erret te zjarrit te shpelles,
deri sa me ne fund ata qe deshirojne te shohin te \ertetCn. duhet te dalin prej
botes se zakonshme te shpclles dhe te nisin aventuren e tyre te re krejtesisht te
vetem.
Me (jail' te tjera, krejt fusha e <;eshtjeve njerezorc shihet prej pikpamjes se
tilozofit, i cili supozon se edhe ata qe banojne ne shpellen e <;eshtjcvc njcrelOre.
jane njerezore per sa kohl' ata duan tC shikojne, ndnnese tC mashtruar prcj hijcve
dhe perfytyrimevc. Dhe sundimi i ti lozofit-morct, domcthene. sundimi i
<;eshtjeve njerezorc nga jashte kesaj fushe, perligjet jo vetem prej nje perparesie
absolute te te parit mbi te berin, te soditjes mbi te foluren dhe te veprllarin, por.
!!,.jithashtu, prej hamendjes se ajo qe i bcn njerczit njerezore eshte deshira e
brendshme per tC pare. Per pasoje. intercsi i filo/otit dhe intcresi i njcriut si njeri
(njerill qua njeri), perputhen me njeri - tjetrin: qe tC dy kerkojne qe <;eshtjct
njerezore, rezultatet e tjales dhe te veprimit, te m05 titojne nje dinjitet ne vctvetc,
por t'i nenshtrohen sundimit te di<;kaje jashte fushes se tyre.
III
Dikotomia midis zbulimit te se vertetes ne vetmi dhe ne largim prej njerCzvc
te tjere ne kuadrin e marredhenieve te ndryshme dhc karakterit relativ te
marredhenieve njerezore, fitoi mjaft alltoritct ne klladrin e tradites se mendimit
politik. Ky fakt shprehet me se miri ne parabolen platoniane tC Shpclles dhe
shumekush tundohet ta shohe ori!!,.jinen c saj ne doktrincn e ideve te PlatoniC
H istorikisht ajo nllk ishte ne varesi te pranimit ose jo te kesaj doktrine. por varej
:\f)i:'RA!.ICr Ti:' S!iI\UAR/:'S DIIE TE' ARDIIAIES 103
shume IlIC tcpcr ne nje qendrim tl: shprehur vetem njehere prej Platonit, thuajse
rastesisht dhe 4c me vone Aristoteli e citon ne nje tjali te famshmc te
;\/eraji::iki!l se tij, thllajse ne nje fjalc, e, pikerisht, qe tillimi i <;do filozofie cshte
(/Wllmahill. pra habia kureshtare ndaj !!,.jith<;kaje qe ekziston ne formen qe
6htc. Me shumc se !!,.jith~ka tjeter "teoria" grekc eshte z!:ijatjc e kcsaj ideje,
ndcrsa lik).1ofia c tyre cshte artikulim dhe konccptualizim i kcsaj habije fillestare.
Qe tl' Jcsh Ile !:ijendje te kuptosh ate, do te thote te dish te ndash pakicen prej
shumices, ndersa tC jcsh i devotshem ndaj saj ncnkupton te largohesh prej
~eshtje\"e njeri'/on:. Per pasoje. Aristoteli, pa pranuar doktrinen platonianc te
idc\e c. madie. duke e hcdhur poshte shtetin ideal te Platonit, vazhdoi !!,.jithsesi
te ndiqtc Illendimin c tiJ Ill' linjat krycsore.jo vctem duke ndare "variantin teorik
te jctes" (rios fhcorifikosj prcj jeWs qe i kushtohej <;e,dltjve njerczorc (I'ios
po/ifikos) -~ dhe i pari qe pati vendosur nje ndarje te tdle te rendit hierakik
kishte qene Platoni te Phacc/rus·~ nderkohe qe pranonte rcndin hierarkik qe ai
ncnkuptonte. Problemi. sipas nesh. eshte jo vetem se Illcndimi supozohej tC
sundonte mbi vcprimin, te siguronte pari met e vcprimit, ne menyre qe rregullat
c kCtij te fundit te buronin pandryshueshmerisht prej pervojes se elementit te
parc, pOI' qe Ilepcrmjet nje I'ioi, ncpermjet njejesimit te veprimit me menyrat e
jeteses, parimi i sundimit te vendosej. gjithashtu, edhe midis njerezve.
lIistorikisht, ky fakt u be pikcte e filozofise politike te shkolles sokratike dhe
ironia e ketij zhvillimi ndoshta qendron ne ate qe ishte pikerisht kjo dikotomi
midis mendimit dhc veprimit qe Sokrati kishte patur me teper frike dhe qe ai ishte
perpjckur te ndalontc ne polis.
Keshtu pra, ne tilozotine politike te Aristotelit ne gjejme nje perpjekje te
dyte pcr vendosjcn e konceptit te autoritetit ne baze te termave te sundimtarit
dhe te te sunduarvc: nje gje e tille ishte po aq e rendesishme edhe per zhvillimin
e tradites se mendimit politik, ndonese Aristoteli beri te veten nje medote
krcjtesisht tC ndryshme~r Aristotelin arsyeja nuk kishte as tipare diktatoriale
e as tiranike, dhe nuk muno W kete nje filozof - mbret qe t'i rregulloje njehere e
per!!,.jithmone <;eshtjet njerezOr~rsyetimi i tij se "<;do formacion politik duhet te
perbehet prej atyre qe slIndojrre ahe atyre qe sun doh en", nuk rrjedh nga epersia
e ekspertit si njeri i zakonshem dhe ai eshte shume i ndergjegjshem per
ndryshimin qe ekziston midis veprimit dhe krijimit per t'i nxjerre shembujt e tij
prej sferes se tabrikimit. Me sa mund te shoh une, Aristoteli ishte i pari qe beri
thirrje per vendosjen e rregullit ne trajtimin e <;eshtjeve njerezore, per
"vendosjen e ekuilibrit". .. midis Ie rinjve dhe pleqve, te paracaktuar nje pale per
te sunduar dhe te tjeret per t' u sunduar" Y
Thjeshtesia e ketij argumentimi behet akoma me zhgenjyese. aq me teper qe
shekuj perseritjeje e kane kthyer ate ne nje banalitet. Kjo mund te jete edhe
arsyeja qe shumekush zakonisht e kapercen kontradikten flagrante te vete
104 IU'v'NAII .IRFV[)r
perkutizimit aristotelian te polisit, si~' jepd It.' f>lIlirlkll: "Polisi eshk nje bashkesi
njerezish Ie barabark per hir Ie nje jete qc potencialisht eshte me e mira."."
Duket qark se no..:ioni i polisit te "ek Aristoteh ishte aq pak bindes, saqe vete
ai. nje prej ll1endill1tarevc te l11edhenj me Ie thelle dhe Ille pak kontradiktore 111e
\'eten. nuk ndihcj aspak i Iidhur pas argllmentit te vet. Pcr pasoje. nuk duhet te
habitell1i aspak kur Ic;..ojmc ne tillim te EkO//()lI/isi; ( traktat pseudo-aristotelian. i
shkruar nga nje prej nxencsve Ie tij me te alert) se ndryshimi theme lor midis nje
bashkcsic politike (po/is) dhe nje bashkesie fall1iljare (iql(/). qendron ne faktin
qe kjo e fundit perben nje "monarki", nje sundim tC nje njeriu te \eti:m. ndersa
polisi. perkundrazi, "perbehet prej shume sundimtaresh".'· 1\1c q.::llim qi: te
kuplojme ketC karaktcrizill1. duhct te kujtojme. 5e pari, 5e IjalCt ')J.lQl1!.1Eki" dhe
"tirani" nc antikitetin grek perdoreshin si sinonimc dhe ni: dallim ti: hap-Cl'jlthj
lenrnfmbretCrim: se dyti. duhel Ie mbajmi: parasysh 5e karakteri i polisit "si
di<;ka e perbere prej shume sundimtaresh", nuk ka Ie beje aspak me I"(mnat e
ndryshme te qeverisjes, qe zakonisht i kundenihen sundimil Ie nje njeriu tC
vetem, tC ti lIa, si oligarkia, aristokraeia ose delllokracia. "Sundimtaret e shullltC"
ne kele kontekst simbolizojne kreret e bashkesive familjare. Ie cilel u shpallen si
"monarke" ne vatrat e lyre para se ata te bashkoheshin per te krijuar fushen
publiko-polilike te qytetit. Vete sUlldimi dhe dallimi midis sundimtarew dhe Ie
sunduarve i perkiste nje sfere qe paraprin fushen politike, dhe ajo <; 'ka e dallon
ate prej sferes "ekonomike" tC bashkesise familjare. eshle se polisi b,l/ohel ne
parimin e barazise dhe nuk Iljeh ndryshil11l11idis sundimtarew dhe tC sundllarve.
Ne ketC dallim. rrelh asaj qe ne sot do t'i quanim stera private dhe ajo
publike. Aristoteli vclem sa ka artikuluar opinionin publik grek k kohes se tij.
sipas Ii! cilit "<;do qytetar i perket dy rendesh ekzistence"c:pse "polisi i jep <;do
individi .... ve<; jetes se tij privale. nje Iloj jell' te dyte. l'los [llIlilikoj.!' (KCte te
fundit Aristoteli c quantc "jeta e mire". duke riperkllfiluar permbajtjen e saj:
vctem ky perkufilim dhejo vete difercncimi. hynte ne kontlikt me opinionin e
pergjithshel11 grek). Te dyja rendet e jeks ish in forma Ie jeteses se perbashket.
por mbajtia gjalle e individeve dhe plotesimi i nevojave lizike. realilohej vetem ne
bashkesi~e familjare allagqhia, e cila garantonte'edhe mbijetesen e speciesl~e
dallim W the lie prej kohes sone, nc Greqine e lashte. perkujdesja per ruajtjen e
jeks, si W individit ashtu edhe ate Ie species. i perkiste teresisht sferes pri\ate te
bashkesise fami~jare, ndersa ne p~:lis individi <;faqej s,i k~l·arilhll/lI.I1,rml si nJ~
personahlet IIldlvldual. SI<; do Ie shpreheshllll sot.-" SI qenle t~ialla, qe
perkujdesen per ruajtjen e jeWs sc tyre, njerezit ballafaqohen dhe udhehiqen prej
nevojes. "Jeta e mire" mund te lillojc vetCrn ne rasl se zgjidhet problemi i
nevojavc dhe ajo mund te kontrollohel vetem nepcrmjet sundimit. Per pasoje
liria e "jetes se mire" mund te sigurohet vctCm po te mposhtet nevoja.
Me pas, zoterimi i ne"ojcs ka si qellim kontrollin e nevojavc te jetes. te cilat.
\f)FR.lf.JI:T Ii:' SII;':[ ARFs Ol!!: rE ..tRDIIMES
105
IIga niera ane, i detyrojne njerc7.it dhe, nga ana tjetCr. i mbajne ata nen pushtetin
e lyre. Mlrepo nje sundim i tille mund te permbushet vetem nepermjct kontrollit
dhe .1ISlltfllll.1l te dh~~nes ndaj te tjereve. skllev~rve. te cilet me punen e tyre i
\l1mlll~' IlJere/.ll e I1re preJ shtrenglllllt Ie nevojeslliieriu i lire, qytetar i nje polisi.
a~ Iluk shtrcngohct prcj nevojave Ii/ike tC jeles dhe as nuk eshte subjekt i
Sllll~l."ll.:t n~a ~:na e tCtjere\~c.1 Ai jO. '.etCm nuk .duh~t tC j~t.e sklla\, por duhet te
/()IC10Jc dhc te ~undll.le lllhi sklleH'l'It. Llfla c lushes polllike vJen pasi te gjitha
1l~\oJatdeml'ntarc Ii' jete,. dOlllinohen prej sllndil11it. keshlu. pra. mposhtja dhe
nenshtnml. komandimi dhe lbatimi i urdherit. i Ie sunduarit dhe i te qenit i
sllll~uar,jane paraku~hlc per krijimin dhe vendosjcn c fushes politike. pikerisht
per taktlll se ato nuklane perlllbajtje e saj.
. N uk behet tj:tic qe Aristoteli, ashtll sikllrsc Platoni para tij. kishte nderlllend
Ie luste nje Iloj <lutoriteti ne drcjlilllin e <;eshtjeve puhlike dhe jetCn e polisit dhe
kl(> padyshllll. pL'r ar"ye shllml' Ie mira politike. POI' L'dhc atij ill desh Ii.' sajonte
n.1e,/gl'dhle. ne menyrl' qe te hente to pranlleshllle fllljen ne fushen politikc te
dalllllllt n11(l1s sundllesvc dhe Ii.' sundllane. midis atyre qe komandojne dhe
atyre qe ni.'nshtrohen. I)he ne kete drejtim. shcl11bujt dhc modelel e tij. ai mund t'i
hualOnle vetem prej nje sfcre parapolitike. prcj fushes private te bashkesise
familjarc dhe pervojes se ckonomise skllavopronare. Kjo e <;oi ate nl' pohil11e
Jashtl'/akonisht kontradiktorc. per sa kohe qe ai i illlponon \cprimtarise dhe
.leks se polisit ato slandarte qe, sikunder e shpjegon gjetiu. jane te vlefshme
vcli.'l11 per sjelljcn dhe jeten ne bashkesinc familjare. Paqendrueshmeria e
ndermarrje" se tij eshte e dukshme. madje. cd he kur i referohemi shembullit te
1~lmshem te permendur te Pu/illka, tC pl'rmendur me pare. sipas te cilit dallillli
midis sundimtareve dhe te sunduarve buron prej ndrvshimit natvror midis te
rinjvc dhe pleqve. Ky shembull eshte nt v;tvele jash~zakonisht i
paPCrslltatshem per:te provuar argumentin e Aristntelit~e thclb. malTedhenia
l11,ld~::e rn,lJve dhe .te moshuarve eshte~. nje natyrc thjesht arsilllore dhe arsilllil~
nc kde dn:Jtlm nllk shkon me t~1 sesa pcrgatltJa c sundlllllarl've te ardhshelll prej
sundlllltareve te tanishem. Ne rast se ketu kcmi te bejme me sundimin. ai eshte
krqli.'sisht i ndryshem prej formavc politike te sundimit. jo vetCm se eshte i
kl.1 liluar ne kohe dhe ne qellim, por scpse ai ekziston ne ketC rast midis njcrezish
qe potcnclallsht Jane te barabarte. E. Illegjithate. te zcvcndesosh sundimin me
arsimin ishte di<;ka qe kishte pasoja shume te largeta. Nisur nga ky perfundim.
sUlldlllltare te shumte kane po/uar si edukatore dhe edukatoret jane akuzuar si
slIndlllltare. \AtChcre si edhc sot. asgje nuk eshte me e diskutueshme scsa
kUptHllI politTI<i shembujvc te nxjerra prej fushes se edukimit. Ne fushen politike
kellll te beJl11e gjithnje me te rritur tC cilet e kane kaluar moshcn e arsimit ne
kuptimin e plote te Ijalcs. nderkohe qe politika ose e drejta per te malTe pjcs~ ne
dreJllmlll e <;eshtjcve politike fillojne te shfaqen aty ku edukillli ka pcrfund~arJ
'" .
106 IIANNAH AREND7'
Arsimimi i te rriturve, individual ose komullal, mUlld te kene nje rendesi te madhc
per iormimin e personalitetit. zhvillimin e tij te plote ose pasurimill e tij, por ai
eshte politikisht pavend, ne rast se qellimi i tij nllk eshte plotesimi i kerkesa\c
tcknikc, te parealizlIara gjate rinise, e qe jane te domosdoshmc per pjcsemar~jen
ne \eshtjet publike. Anasjelltas, ne fushen e edllkimit. gjithmone kemi te bejme
mc njerez, te cilct nllk mllnd te pranohen ne politike dhe te konsiderohcn te
barabani.', pasi ata jane ne pergatitje e siper per t'u bere te tille. Mcgjithate,
shcmbulli i Aristotelit eshte i nje rendesic te madhe, pasi eshte e verteli! se
ncvoJa per "autoritct" eshte me e pranueshme dhe e dllkshme ne rritjen c
fcmijevc dhc ne cdukilll sesa kudo tjeter. Ja pse eshte kaq karakteristikc per
kohen tone deshira per te (rrenjosur cdhe kete forme tej mase te kufizuar dhe
politikisht pa vend te autoritctit.
... Lfolitikisht autoriteti mllnd te titoje nje karakter cdukativ vctcm ne rast sc
prcsupozojme, njelloj si rolllaket. se ne tC gjilha rrethanat, te paret simbolizojnc
shembullin e madheshtise per \do brez te mc,,"onshelll, se ata jane lIIuiol'l!s, te
medhcnjte, si ~~~gull i pergjithshe'~0Kud(~ qe m()(icl~. i cdllkimit neperl1ljet
3utofltetlt, eshte Imponllar ndaJ fushes polttlke jashtc kcsaJ bllldJcJc thel1lclore
(dhe nje gje e tille ka ndodhllr shpesh dhe akol1la vazhdon te jete nji! bastion i
argllll1entimeve konscrvatorc). at ka sherbycr tillimisht per te crreSlIar
pn:tcndimct e hapta ose te fshchta per te sundllar dhe ka kerkllar te cdukoji!.
nderkohi; qe ne rcalitet ka dashllr te sundoje.
Perpjekjet madheshtore te filozofise grcke per te gjetur nje konccpt
autorireti, i cili do te pengonte keqesimin e raporteve ne polis dhe do te
shpetonte jetCn e tilo/ofit. u shkaterrua perpara faklit qe ne fushen e jdes
politike grekc nuk kishte vetedije autoriteti tC bazuar mbi nje pervoje politike te
drejtperdrcjte. Per pasoje te gj ithe prototipet nepermjet te ci Ieve, te gj ithe bn:lut
c mevonsh~m kuptuan permbajtjen e autoritetit, u nxoren prej pervojash Ii.'
caktuara jo\ politike, ose prej sferes "se krijimit" dhe arteve, ku prania <0
eksperteve i;J;'te e domosdoshme dhe ku pcrshtatshmeria sherben si kriteri r1~' i
larte, ose prej bashkesise private familjare. Pikerisht ne kete aspckt politikisht Ie
percaktuar, filozofia e shkolles sokratike ka ushtmar ndikimin e saj me te madh
mbi traditen tone. Madje edhe sot, ne besojme se Aristoteli e ka perkufi/uar
njeriun fillimisht si nje qcnie politike te pajisur me aftesine e fjales ose arsyes, gje
te cilen ai e bcri vetem ne funksion te nje konteksti politik. ose se Platoni paraqiti
kuptil11in tillestar te doktrines se tij te ideve te Repuhliku, ku, pcrkundrazi, e
ndryshoi ate per arsye politikc. Pavaresisht prej n~adheshtise se filozotise
politike greke, l11und te mendohet se ajo do ta kishte humbur karakterin e saj te
brendshem utopik, ne qofte se romaket ne kerkim te palodhur per traditen dhe
autoritetin. nuk do te kishin vendosur ta memlin ate persipcr dhe ta njihnin si
autoritetin e tyre me te larte ne te gjitha "eshtjet e teorise dhe te mendimit. Por
A'[)i:'RMJI:'T TE SIIKUARES DIIE TE ARDIIMES
romaket u tregl.lan t~ at~e ne realizimin e kctij integrimi vetem sepse si autoriteti.
ashlu edhe tradlta, klShlll luajtur nje rol vcndimtar ne jeten politike te Republikes
Romake.
IV
Qysh prej fillimeve tC Republikes e thuajsc deri ne fund te epokes
pcrandorake, ne qender te politikes romake, qendron bindja e shcnjterise 5C
themcleve, ne kuptimin qe di"ka qe eshelt~.~meluar njehere, mbetct e
pashlyeshme per te gjithc brezat e tjere. Ne atel:~hc:i~(al~u~;hoheshe ne
politikc ~~n~e t~ thl~:hte, par: se gji.th~sh, ~~ m~jtlt~:~~:~~~~~ e ~;tetit tC Romcs.
Klo Ishte arsyep qe romaket nuk Ish III ne gjen~e te perseflsnlll tfiemehiiitn i..~
I~olisit te tyre te pare ne kolonite e tyre, por ishin ne gjcndje te shtonin thclllclct
ttllestare derisa krejt Italia dhe, si" ndodhi, krejt bota perendimore u bashkuan
dhc u administruan prej Romcs, sikur gjithe bota nllk ishte gje tjeter vc"sc nje
hltcrland romak. Prej tillimit deri ne fund, romaket mbet~n te lidhur me
vendndodhjen e ve"ante te ketij qytcti dhe, ndryshe prej grekeve. ata nuk mllnd
te thoshin ne kohera te jashezakonshme apo mbipopullimi "shkoni dhe
thcmcloni nj~ q~tet tjeter. pasi kudo qc te jcni do te jfni ne nje polis" . .10 grcket.
por f.omaket Ishlll ata qc ishin rrenjosur me kete ide~ Fjala pafriu buron ne krcit
kllPt~~l1l11. ~ v~.t pre~..histor~se romake. Themelimi i njeTofmaclonite fI politik _p't
grl'k~t nJe pervoJe thllaJse e zakonshme - u be per romaket fillimi qendror
ve~d~mtar, I paperseritshem ne krejt historine e tyr , nje ngjarje e pashoqc.
HYJI~~ten~e te medha e me te rendesishme romake ishi nllsi, peren 9lli.c.fillimit,
k
lll~tte ~t1en, ne en de sot e kesaj dite fillojme vitin, dhe~i~~~'y'Q.,J:l.crendesh; I.'
'UJ eses.
.. TI~e~elimi i. R~l11es - Tanfa lIlolis eraf ROn/analll conderc gentem ("aq te
n~.cdha Ishlll ~e~!:~let dhe mundimet perte themeluar populi in e Romes"). si" e
permbl~d.h V Ir~11t t:me~ perhere te pranishme te Eneidcs, saqe krejt Illundimet
dhe vuaJ~et afflJlle tundlll dhe qellimin e tyre kur ai (Enea-shen. i perkth.) dUIIl
condact when C·mund.i te themeloje qytetin") - ate themelim dhe pervoje
.Io~n~~e ~e shenjt~ri~~ se \,e~d?an.imit dhe vatres, si te thuash ne terma homerik~, \
nJelI.oJ slkur shplrtl I He'ktont klshte mbijetuar pas renies se Trojes dhe isre
rll1~allur mbi token italiane, duke formuar ne kete menyre permbajtjen thcllesisht
poht~ke tC fese se ROllles. Ne dallim prej Greqise, ku meshira fetare varej prej
pramse sc afert te perendive, ne Rome feja donte te thoshte fjale per fjale re~
~lgare27: te lidhesh prapa, te ishe i detymar, ndaj perpjekj~s vigane, thuajse
.Ion~erezore dhe, per n:jedhoje legjendare, per hedhjen e themeleve, per venien e
~~nt tC ~a~e te themel.~vc, per.~hemelet ~ p.erj~tesi~el2! besoje, donte te thoshte
te Ishe I hdhur me te kaluaren, dhe Llvl, hlstonam I madh i ngjarjeve te se
lOX
I 1.1.\.\.1 I 11 RFYI) r
kalnares. theksonte : A,filli I'etuslas /"I:X scrihclI{i 1I('.\cio quo /!clclo Ulltil/III1Siil
allimus et qllaedam religio t(,lI('t ("ndcrsa unc shkruaj kdo ngjarjc tc lashta.
nuk e di se nepermjct <;fare lidhjcsh mcndl" illlc plakct dhc njc rdiglO (mc)
shtrengon fort.·'.'" Keshtu. \cprillltaria fctarc dhc polit:!..c Illulld te qlllw.,hill '.1
krcjtCsisht te njejla dhc Ciccroni shprchcj:" IlC asnjl' fll"hc Ijckr a Ii i.'" ICI
njere:tore nuk i afrohet aq all5r rrugc\'c k percndi\ c (Illllllca I "a i afl'llhclllC r~l.,tlll
e thcmelimit te se rcsc dhc Ill' ruajtjcn c bashk6i\c tashlllc ti.' thcl11cluara .... "
V cte forca lidhese c thclllcli III it ishte fctare. pasi qytcti u ofl"Ontc cdilC pcrcndi\c
te njcreJ:vc nje v~ndballilll Ie p('rhcrshelll perscri IltiT-YShl' prcj grckc\c.
pcrendite c te cile\c mbronin qyletct c vdckdarc\ e dhc \ cti.' IllC rastc banonin
nc to. pasi vcndbanilllct c Iyrc ndodheshin larg prcj n.1cr0/\'c.ni.' Ill;tiin c Olimpll.
U:jala dhe konccpti i autoritctit filltmisht linden nc kcti.' kontcKsl. Fjala
allcwritas rrjcdh prcj foIjcs all,l:erc "tc shtosh" dhc ajn (,:ka autoritcti o"c ata qi:
e kishin ne dore ate kishin mundCsi tc shtonin di\'ka \a/hdilllis.b0ishtc
thclllelimi. Ata qe ishin \'(~shur mc autoritet ishllltc llloshuari1. scnatllbc /'<I{n'.\
(Eterit - shen. i perklh.). te citel e kishlll liluar atc prcj origllllc" dhc tra,;Jlcglllll'>C
(tradita), prcj atyre qe kishin hcdhur Ihcmelct per (,:do gil' qe til) IC \ IIltC. pra. IC
paret, te citd romakCl, pcr pasoje. i quanin II/aiur('s. AUlorilcti i IC ['"a IIi.: \ c i"llIC
gjithnje i rrjcdhur dhe \'areJ prej allctores ill//I('/"Ii HOlI/<llIi c()II.li{orc·\(lu£'.
sikunder shprehet Plini. prcj autoritctil te thcmelucs\e. tc cild nuk ISh III n<' IIlCS
te tC gjalleve. Ne dallim prej pushtclit (po{('stat), auloriteli i k l"hlC rrcllJct nl' tc
kaluaren. por kjo e kaluar ishle jo mc pak c pranishll1c nl' jctcn laktikc tc qytctit
scsa pushlcti dhc lorca c te jctuarit A!urihus ul/til/llis rn stat Hnll/(/IILi
\'irisqll(' _. sipas tjale,,"c Ie Eniusil.
Per te kuptuar me konkrctishl sc (,:fare kuptohct IllC tcrmin aUloritct.
ndoshta do Ie ishlC mc mire Ie veme ne dllkjc se !jab (/lI, 'mrn Illlllllltc perdurct
si c Kundert e tjales artifices (zejlarel-nderlucsit dhc krijuesit bklike). nderkohi.'
qe tJala allctor do te thote te njejten gje si tjala jone "autor", Kush. pyet PI 111 i, Ille
rastin e nje tcatri te rio admirohct me shume. krijuesi apo aUlori. shpikesi apo
shpikja? - dukc nenkuptuar, nalyrisht, tC dylin. ne Ie dyja rastct. Alltori. nl'
kete rasl nuk eshte ndertucsi, por ai qe frymewi krcjt nderlllarl]cn. shpirti dhc
mcndja e Ie cilit. shume me teper sc shpirti dhc melldja c ndcrlucsit 1~lklik.
misherohct ne vete ndertcsen, Ne dallim prej artifi:x-it i eili \ctem sa c ndl'rloi
atl'. ai eshte "autor" i ndertcses osc. ndryshc, Ihcmeluesi i saj: mc kete veprilll ai
eshle bere "shlues" i qytctit.
Sidoqotk, marredhenia midis auctor-it dhc arti/ex-it nuk eshtc kurscsi
marrCdhellic platonikc midis pronarit qe jep urdhera dhc sherbetorit qe i J:balon
ato, Karaktcristika me spikatese e njcrezve me autoritct eshte sc ata nuk kane
pushtct. Cum potestas ill popu/,j;;pdersa pushlcti'eshte IC populli, 3utorilcti
eshte te Senati"q, scpsc "autoriteti". shtimi. qe scnali duhcl t"i beje vendimc:.)
.\'/lPRMJlJ ri:' SIIAIl/d'S 0111: /{,/Rl>lI\fI:S 1(1)
polilikc, nuk eshle pushtct. gje qe ne na dukcl <;uditerisht c pakapshmc. duke
ruajtur ne keti.' drcjlim nje ngjashmeri tC habilshmc mc pushlelin ,gjyqesor te
) Monteskjese. pushtel te cilin ai c quanlc "ne njCfare menyrc zcr~(,11 qllclqu('
---rti,,()11 1I1I11e) dhe qe. mcgjilhale, perbcn auloritclin me Ie larte ne formal
kushlClucsc. ,: !\1olllscni e quan atc "me ICper se sa njc keshille dhc ml' pak se njc
urdher,lni_~ keshille qc askush nuk mund ta injoroje pa pasoja". nga kU
supowhet se "vullnCli dhc \'Cprimcl e popullil. ashtu si ato te tl5mijevc. jane 0
cbpo/uara ndaj gabimc\'c dhe per rrjcdhoje kani' nC\'oje pcr "shlim" dhe
"OIl lirlllim nepermjCI kcshi Ilille Ie moshuarvc, .. n Kara"teri aUloritar i "shtimit" te
k Illoshuarvc qendron nc ale qe ai eshle njt' keshillc e Ihjcshle. qe nllk ka ncmje
as per formen L' urdherit dhe a" pcr shlrengimin c jashlem per t'u degjuar. ,"
Forea lidhcsc c ki.'liJ aulorilcti i rcfcrohet ngushksishl forces lidhese fctare
Ii.' (///sl,ic(,I'(' (prcmli mi I. III hrojIjes ), c ci la. ndryshc prej raslille orakuj\ c grekl',
nuk nenkupton rrjcdhen objcklive te ngjarjcvl' Ie se ardhmcs. por deshmon
\ ctcm per nje rrjedhe Ihjcsht hyjnore miratimi ose mosmiratimi IC \'cndimcvl:
njcrl'/orc_" (ijithashtu. pcrendite gc/Ojne mbi njcrcJ:it me leper alllorilcl sesa
pushtct: ata "shlojne" dhc konlirlllojne \ eprimelnjcremrc. por nuk i udhehcqin
ato. Duke qcnc se "Ie gjilha ausplcL't i rcfcrohcn simholil te madh. sipas Ie cilit
pcrendile i dhane Romulit auloritclin per Ie Ihcllleluar qytclin""'. atehcrc krejl
autorilcti rrjcdh prl:J kdij Ihcmclimi. dukc Iidhllr<;do akl te sc kaluares.ne liIIill1ct
c hi~torise romakc, duke i shtuar faklikisht. <;do mOlllcnli tl' \c(,:anle gjilhe
peshcn c sc kaluares, (;r£ll'itasi, atksia per Ie mbajtur kde pcshe. u he lipar
~pikales i karakterit romak. pikerisht ashtu sikllnder Scnali, pcrl~lqesllcs i
autorilelit nl' RcplIblike. mllnd Ie funksionontc - sipas Ijale\c te Piularkul (.leta
t' Uklllgllf) - si "nje pcshe qcndrore, si nje drcjlpcshucs i anijcs, i cili i mban
kurdohcri.' scndet nc ckuiliber."
Keshlu pra. prcecdcnlct. vcpral c medha te IC parevc dhc perdorimi qc iu be
at),re, ishin kurdohere lidhesc,'- (ijilh<;ka qe ndodhtc shnderohcj nc nje
shemhllil dhc "illlctnritas maiorum"lI njejeslla mc modelel alllorilarc Ie sjclljl.!s
1~lklikc. duke rllajlllr si tc lille moralin politik slandarl. Ky fakl shpjcgoll s~ rc~sc
romakCl c qllanin plcqerine. nc da II ill1 prcj hllrrerise, si simbolle pikcs kulmOfc Ie
jCles njcre/orc: ky fak! i dClyrohcj jo VClem urlcsise se l!rllmbulillar dhc
pen ojes. por ishlc Ill' funksioll Ii.' as;j ~le i moshllari ishtc me ,;I'l:r te parevc dhe
te kaluarcs, Ne dallim prcj kOnCl:plillone Ie rriljcs se mo"hes, sipas te eilil rrilja
hehct Ill' drejlill1 te se ardhlllcs, romakl'l ncnkllptonin mc rriljc te moshcs di<;ka
qe shkontc drcjt sc kaillares. Ne rast sc dikllsh kerkon Ie Iidhe keli.' qendrim mc
rClldin hierarkik Ii.' vcndoslIr prcj alllorilctil dhc Ie perfylyrojc kele hicrarki sipas
ligmes se zakonshmc Ie piramides. do Ii.' shohe sc Illaja c piramides nllk shkon
drcjllartesisl' qicllorc (osc si ne raslin c krishtcrimit, ne hapsirell perlcj) Illbi toke.
pOl' drcjl thellesise se nje tC kaluarc lokcsore.

HANNIH ARENDT
lJO
PikCrisht. nc kele kontekst politik, e kaluara u shenjterua permes tradites.
Tradita ruajti te kaluaren. duke pcrcjelle prej nje brezi te tjetri deshmine e te
pareve. te ~ilCt kishin p<\jetuar dhe kishin hedhur themclet e shenjta. duke. i
shtuar ato me pas me autoritetin e tyre permes shekujve. Per sa kohc qc klo
tradite ishte e pandcrprere. autoriteti mbeti i pacenuar; te veproje jashtC
autoritetit dhe tradites, pa ndihmcn e urtesise se EtCrve Themelues, ishte e
pakonceptueshme. Nocioni i nje tradite dhe autoriteti shpirteror ne fushen e
mendimit dhe ideve buron ketu prej jdes politike dhe. per rrjedhoje. eshtc
krejtesisht di9 ka e rrjedhur - ashtu sikurse edhe koncepti i Platonit mbi rolin e
arsyes dhe ideve ne politike ishte i rrjedhur prej fushes filozofike dhe u be
derivat ne fushen e geshtjeve njerezore. Por fakti historik i plotfuqishcm i:shte se
romaket ndjenin se ata kishin nevojen e Eterve Themelues dhe te shcmbuj\e rc
autoritetit, si ne lidhje me mcndimin ashtu cdhe me idete, dhe i pranonin "te
i!.aret" e medhenj ne Greqi si mbajrcs te au.toritetit.ne fus.~~n e t~oris~: filo70~~Se
dhe poezise. Autoret e medhenj greke ishll1 autontete nc funkslOn ~~ romakeve
dhe jo grekevvMenyra ~~ s.~ Platoni.. d,I.1e ~~ Ijere..I:erpara dh.e p~s tlJ ~ .tnIJtonn:
I Homerin. "edukuesll1 e gJlthe Hellades . ne Rome Ishte e pakonceptul:shme dhl:
~i1jC fi'30"0'romak nuk do te kishte guxuar "tC ngrinte doren ku~der Atit te ve~
(shpirtCror), . si9 shp:ehc.t Platoni per veten e tij (te so/istilt). kur al u shkeput preJ
mesime ' Parmel1ldesll.
Ashtu sikurse karakteri i rrjedhur i zbatueshmerise se ideve ne politike nuk
e pengoi mendimin politik platonian te behej burim i teorisepolitike perendimore.
ashtu edhe karakteri i rrjedhur i autoritetit dhe tradites ne geshtjet shpirterore
nuk i pengoi ato te ktheheshin ne tipare sundonjese tC l11endimit filozo.tik
perendil110r per pjcsen me te madhe tC historise sone. Ne te dyja raster. ongJlna
politike dhe pervojat politike mbi te eilat ngrihen teorite. u harruan, ashtu sikurse
u harrua edhe kontlikti l11idis.politikes d~e !il~70fis~: {idis ~ytetarit dh~ filoz~tit:
ashtu sikurse u harrlla pervoJa e th~~ellmlt te Romet!s» gjente bUfll11111 tnnltetl
romak i fese, alltoritetit dhe tradit~ Forea e k~tij.trinitet,~ .qend:ont.e ~~ :oreen
lidhese tC nje fillil11i autoriteti. ne te eilin lidhJet "fetare I 90l1ln nJereZit drCJt
tradites. Triniteti romak i rczistoi jo vetem pro,esit te kalimit te repllblikes ne
perandori, pordepertoi kudo qe Pax ROfl1QlIll krijoi qytetCrimin perendimor mbi
theme let romake.
Forea e jashtczakonshme dhe qendrueshmeria e shpirtit romak --' ose
rezistenea ej;shtezakonshme e parimit themelues per krijimin e trupit politik -
iu nenshtrua nje prove vendimtare. ve9ancrisht spikatese pas percndimit te
Perandorise Romake, kur trashegimia politike dhe shpirterore e Romes i kaloi
Kishes se Krishtere. E ballafaqllar me kete prove te nderlikuar, kisha u be aq
"romake" dhe iu pcrshtat aq tcresisht mendimit romak ne geshtjet e politikes.
saqe ajo e ktheu~'dekjen dhe ringjalljen e Krishtit ne gllr themeli te nderteses s~.
.....-
.J
NDi:'RMJET 71:' SI/J..:U.·1Ri:'S DIIE 71:' A Rf)fIAII:S III
re. duke ngritur ,mbi te nje institlleion te ri njerczor. me njc qendrueshmeri te
jashvakonshmeili_e kete menyre, pasi Kostandini i Madh i beri thirrje Kishcs tC
sigllronte per perandorinc ne rl!nie mbrojtjl'n e "zotilmc Ii! fllqishem", Kisha u
be nc ketC rast e afte Ii! kapereentl' prir]ct antipolitike dhl' antikushtetuesl' tC
bcsimit te krishtere, te cilat paten shkaktuar aq shlll11e tra/ira ne sheklljt e
meparshem dhc qe jane aq tC dllkshmc ne J)hjata e RC'dhc ne shkrimct e hcrshme
kristiane e ne pamje aq te pakapcreyeshmC.l FitOlja e mendimit romak eshtc
thuajse nje mrekulli; megjithate. kjo fitore i dtian1llndcsine Kishes "eu ofronte
illdl\"id~\e t~ Kishcs nJ~~~~en e qyt~tarise. Ie c!len a~ .Roma e as 13a~hkia nuk
mlllld t lIa olronte atyre . L!'shtu slkllrse polltl71ml I Idev!? tC rlatonIt shcrbeu
pcrtC ndryshuar ti lozofine perl!lldimore dhe pcr tC pereak iliaI' koneeptin ti iozotik
rc arsyes, po ashtll cdhl' politi7imi i Kishes sherhell per te ndryshuar lene e
~rishtc~ Ba...:at e Kishcs si nje teresi bashkesic besimtarcsh Jhe si nje
JIlstltllclon publIk., tashmc nllk ishin me besimi kristian te ringjallja (ndonese ky
hesim vnzhdoi tC sil11bolizonte permbajtjen e saj) dhe aq me pak nenshtrimi
hl'braik ndaj kOl11andil11eve te lotit. por me teper njc dc~hll1i c jetcs. e lindjcs.
\dekjes dhe ringjalljes se .lezuit te Nazaretit. 5i nje ngjaljc historikisht l'
regjistruar'" Ne eilesine e deshmitarit te kesaj ngja~jcje.apostlljt ll1und Ie
beheshin "Eter Themelues" tC Kishes. prej te eile\'e ajo l11und te nxirrte
autoritetin e saj per sa kohe ajlll11und te pcrcillte deshmine e tyre permes rruges
se tradites nga brezi ne brez. Vetel11 kur nje gje e tille do te realizohej, mllnd tC
thllhej se feja e krishterc ishte bere "fe",jo vctem ne kllptil1lin postkristian, pOl'
edhe ne kuptimin e lashtc; vctem atehere, mundcj qc hota mbarc - ne dallim prej
grllpesh te thjeshta besimtarcsh. pavaresisht prej faktit sa te rendesishel11 mund
Ie ishin ata - te bcheshin te krishtere~1pirti romak mundi tC I11bijetonte pas
katastrofes se Perandorise Romake, sepse armiqte e saj me te fuqishem - ata qtJ
kishin hcdhur mallkimin mbi gjithe boten e marredhenieve pllblike dhe ishin
betuar te jctonin te fshehllr - zbuillan ne besimin e tyre di,ka qe mund te
{
kuptohej, njekohesisht si nje ngjarje pllblike, dhe mllnd te shnderohej ne nje
Lfillim puplik ndaj te eilit bota ndjehej e Iidhur rishtazi (religare - e lidh~
nepermjet nje perzierjeje dhimbjeje te re e, njekohesisht, tC vjeter fetare. Ky
shnderrim 1I realizua ne nje shkalle te gjere prej Augustinit. filozofi me i madh qe
romaket kane patur ndonjehere. E nenvizojme kcte fakt, pasi baza e ti lozotise se
ti~. "S(:diS aI~il~~i. est i~~ ~l/e~I/Orill" ("theme.~i ~. shp.~rtit.. cshte t.~ kujtesa"~: Ji
perhrqeson plkensht ate IIdhJe koneeptuale te pervoJes se ve9ante romake,~
eilen vete ata, tC mbrujtur si9 ishin prej filozofise greke. nuk munden ta arrinin
kurre.
Fale faktit qe thel11elimi i qytetit te ROl11es po perseritej ne theme let e Kishes
Katolike, ndonese, natyrisht, ne nje permbajtje rrenjesisht tC ndryshme, triniteti
rOl11ak i fese. i autoritetit dhe i tradites mund te trashegohej edhe prej eres se
 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 113
JlL\\'.1i1 ARI:'Vnr
112
sjelljes ndernjerezore dhe per matjet racionale per udheheqjen e C;do gjykimi
, '" " ' k'" ' ", 1 d' 11 'sic ('shte Kisha, nc <;astin
krishlcre, Ndoshta, lipan m:, dallucs I elsa:lk',a/: 1';1 ~kulill1 e pesli!: dukc hcrc
individual. Rral)e se mund te gjendet dic;ka qe mund te rivertetonte vetveten me
, 'h" karieres se saJ te madhc po III I; ,nl; s t: , ,.) autoritet me te madh dhe me pasoja me afatgjata e me te medha,
ku~ 1';11),rr:' ti' vctin dallimin romak midis} allioriletlt dhc pushll~llI, ~uke. Qysh prej asaj kohe ka rezuItuar se, dhe ky fakt deshmon per qendruesh-
mcnJl: c ~ ~
, " ,
-r:k ' I"..
't,t', lashlc te Scnatil e tlU c la ellC pus I C
'II 'un , clil n~
- , , merine e ketij integrimi, sa here ose kurdoqofte qe nje prej elementeve te trinitetit
n\'cndlkuar auton c 111 c '" , , 1 ullit 10r i llWllOpoli/llar prcj 1~1l11l1Jcs
Perandorine Romake IshlC ne dllart t: pl P"" . ,I, " , ,t' Ii i 'hekullit Ii! romak -to
I
feja, autoriteti ose tradita - vihej ne pikepyetie ose eliminoheshin, dy
" ',_, ' , ' " , okcsore, Nt kcte menyrc, at) ng,1 unl S " te tjerat nuk ishin me kurre te sigurta.1Ne kete menyre, Luteri gabohej kur
perandOlakc pnnlXrH: I d 'A' 'ta '1,1' nv I'allc scndcI per\llcS
' ,(' 'I knl'lnte peran ont nas s L...Y.. ' mendonte se sfida e tij ndaj autoritetirfO'kesor te Kishes dhe thirrja e tij per nje
peste, papa Ge IalllIS 'S 1, " " ' ,h' ' ,,' , '", Ihc JlushtCli
Ii! cila~c q~,~:cris~t k?esiSI~ak;l~d~~~~~i:~t(:~lt~l\le~l~i~:~,~ICr:)II;l~C\I~C ~
l historillc
gjykim individual te lire, do ta linin traditen dhe fene te paprekur~ keshtu,
Hobsi, dhe bashke me te edhe krejt teoricienet politike te shekullit te
mhreter()r~ Rczult<ltl I " '" "lrckllllia c llcndrllcshlllcnsc
Pcrcndlllli, I 'fiIS'It"
IS Ilie• 'I l::' 1 c, N"a
"" nler3
' ane, n " ,", " "drllcshllle- shtatembedhjete, gaboheshin kur shpresonin se autoriteti dhe feja mund te
, " ,,' " l I ' ";h'" t' eler' scpse ne kuadnn c hLStOr\SC sonc, q~n ' shpetoheshin pa traditen, Dhe, po keshtu, ishte gabim i humanisteve, kur
npcrsentCJjc;, l\nJ~ :l~~s~les si inslitueion puhlik, Illund ti: krahasoh"l vcli!mlllC mendonin se do te ishte e mundur te ruhej e paprekur tradita e qyteterimit
na dhe \ a/ll 1l11~~I'1 c ,,' ',' " '" " ",' I " , 'lila t'cli!r. ndarja c Kishes prCJ
Illijc\je.;arlll c hlslonsc1rlllll,1,kl: nCI,~a;htlc1~1. NI"l~:l';kC ~I 11(1' rrjcJhoji.;. edhe prcj
perendimor pa fene dhe autoritetin.J
, ' ' f I' " 11r'I aICI/1Il1l1 c IllS C'> , , , '
ShlCllt. Illia I ,Ir", c ' , " , ' II' kl' 'I'k' lie 'Ill: "ast Ili:nkuptolltc
, ' " ' "r
lartcS1l1111 Ie sal nc llllJI c II
"t'l 1 ku 'lll!ntl PClllll 1.1 ,IS C, . ~
c., I ' I'll'" rOlllake kishtc hlllllhur
,, I " . . I ,," 1" Inri: qvs 1 rrq PCrI III c,"
SC polrtlLI, la:-. 11llC per l<IC t : , ,'" ' ,'I' t"
"
'Ikt"n ne historini: v
, ' , 'dl' I' 'I k" IC te c,\Ill' all.' demcnt I (1 I, C p, ~ , ,,'
~l;:~;~tl~:I\II\l~t~ ~~ is;~c)~:j1is~lInStJ uk tural pol iti kl: mc qi:ndrucshllli:ri, \ a/hdll11CSI Politikisht, pasoja me e madhe e shkrirjes se institucioneve politike romake
me idete filozofike greke, ishte se ajo i dha mundesine Kisbes te interpretonte
dhc stabilitd, " I' 'k 'k til\oi mjaft herct ti: perdllrtc
Fshti: c Ycrtdc sc IllCnd11ll1 po 1\1 roma ,, I't'k' nocionet thuajse te vageta e konfliktuale te krishterimit te hershem rrethjetes se
.. , , " , 'dl " • ,t lar pi:f\llpt c \ c<;anta po 1 I C
konccptct plal<)f1iane, p,erkll.' klllPllualc"r 1Ic1tvlnl)tlearp:~ ~lIti i 11adukshcIll shpirtcror,
pertejme nen prizmin e miteve politike platoniane, duke ngriturne kete menyre ne
~1' thate IC TII01C P s ' rangun e nje sigurie dogmatike nje sistem te perpunuar shperblimesh dhe
rom<l k'c: ,~g,J1, ' " , t ~ 'h' dhl: I!ivkoill:shin <;eshtjct e dlikshlllC, konkrctc ndeshkimesh, per veprat e mira apo te keqija, te cilat nuk gjenin shpagimin e tyre
ncpcrlllJct Il: cdlt do Ie ma l:S Ill, ~'"" ' " "( t" l)tC politikc vl:lem gjate
, .. ' , i "'I "ht' etckt"hlllcnnc c \ c C P l ' te drejte mbi toke. Nje gje e tille u regjistruajo me pare se shekulli i peste, kur
Ie nJcrulllllt. l () I .t S 1pl C C , ,: t" 1 ktrl'n;'s'rl1111'lke te cilat do tC hasnin ne
'Iltl:rc,
"()'k" mesimet e hershme lidhur me shpetimin e gj itbe mekatareve, madje edhe te vete
cri:s sc kns I t:ns'Itatop"csCClO
1 J • " k""
~,
I',tl'kc romakc - -- si
, '" 1 dl' "rn:tcsuar ne stru turen po Satanit (siC; cileson Origeni dhe me pas edhe Gregori i Nises) dhe interpretimi
veshliresl pcr t L1 pl:r~, 1tatur , 1l: ~l: H' t" vertetat c njc alltoritl:ti te vcrtete
shpirteror i mundimeve te sketerres, si mundime te ndergjegjes (te cilesuara
pcr shcmhu\1, lIrdheral hYJnorc ~ 1c c t" Platonl't t1uk shtrihl:shin mbi toke.
" 'I,t drvshc prel atvrc l: " gjithashtu prej Origenit) u shpallen si heretike; por nje gje e tille perkoi me renien
transcndcnta I, te CI a ',n "' , " , " I'd" thcn1elimit te ROlllCs
I" ,,' I 'oheshm nc eg]en cn e e Romes, zhdukjen e rendit te garantuar laik, marrjen e pergjegjesise edhe te
por pcrlcj saj --- n~um Cl,l te tn, c~r, Zotit mund tC interpretohcj me ne
falC Platonit. KetcJ c tulje, shtaqJa hYJnor~ c '" ' I ' d 'rn te Platonit dukej c;eshtjeve laike prej Kishes dhe shfaqjen e Papa tit ne cilesine e pushtetit tokesor.
. ' " '''d " " 'si as tjalcve tc nJl: It Han mo \.: • N ocionet populi ore dhe dic;ka me lart se to, rreth botes se pertejme, me
lund drCJtper,Sc, ~CJtI, a~,sa dP : k (t te padukshem, tashme vertctohej permes
sikur "orientlmt 1 hershcm n aJ u t shperblimet dhe ndeshkimet e saj, perbenin, natyrisht, ne ate kohe nje fenomen
t': ' 'I' te vete kutit",41 , te perhapur sic; paten qene edhe gjate krejt lashtesise, por versioni fillestar i
C;laqlcs 1YJnore" ' " t" ",'ten masc nc strukturat e doktnnave dhe
krishtere i ketyre besimeve, i cili u referohej "lajmeve te gezuara" dhe shpetimit
Kisha Katohkc tIltcg,rOl n~ e nJcJ _ '" "ke ashtu edhe konceptin politik
besimevc te veta ~to,gn,~~tpt::h~a~:~~~t;r~s~:~azoi1ej
ne nje fillim, ngrihej mbi
prej mekatit, nuk perbente nje kercenim per ndeshkim dhe vuajtje te peIjetshme,
por, perkundrazi, te ashtuquajturen "descensus ad in/eros" (zbritjen ne ferr -
romak te alltonletl , t CI I . .,," " t t', kuteve dhe rrel!ullave
", " 1 " ," kaillares, ne baze te noclom c ~" " perkthyesi), misionin e Krishtit ne boten e nendheshme, ku ai pati kaluar tre ditet
nJc thclllC tc se .' e er J ithshmc transendentale greke, ne baze
>

transendcntale gre.~e, ~ta~darte~ , P hg], si e ve anta ashtu edhe c qcncsishmja,

midis vdekjes dhe ringjalljes se tij me synim qe te eliminonte sketerren, te
te te cilave mund ~e zbn,tcJ ~,hc Ide shto d eJ I'(k ~)er te gjitha rregullat morale te
asgjesonte Satanin dhe c;lironte shpirterat e mekatareve te vdekur, ashtu sikurse
kerkoheshin kctcJ e tutJe per C; 0 ren po I 1 ' t
 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 115
114

filozofit, dhe idese te se mires, si ideja me e larte '.. .

k~r Platoni zbaton filozofine e ti' te idev e ~UITIt!~ shte~lt. E, megj ithate,
kishte shpetuar shpirterat e te gjalleve prej vdekjes dhe ndeshkimit.
Per ne eshte disi e veshtire te percaktojme saktesisht origjinen politike ..
nJefare menyre daIIimin vendim~ ~dne fu~h~n pohtlke, al shtremberon ne
jofetare te doktrines se sketerres, pasi Kisha e pati pervetesuar ate shume heret, .. h h r mes I eve te se bukures dh .. .
ne versionin e vet platonian, ne trupin e besimeve te veta dogmatike. Duket marre, es turazi, te dyten per te aren n'" . ., e se mires, duke e
nuk mund te thuhet rreth dall' 't P'd' ' ..~ dls~u.tImet e tIJ rreth politikes o-ie qe
diyka e natyrshme qe ky pervetesim, nga ana e tij, te kete shtremberuar kuptimin 1011 011 IsnJesh rt f" d ,""
e vete Platonit deri ne piken e njejesimit te mesimeve te tij thjesht filozofike rreth te patrup dhe nje jete te pertejme ne f" r pi I e p~v ~kshem, te padukshem,
el n
do. te marrin ndeshkiml'n e tyre .'Me e te.. vertef"
: trupat,. .. te ndJeshem
. ndaj dhimbies
pavdekesise se shpirtit, e paracaktuar per pakicen, me mesimet e tij politike rreth
. e, nJ~ pr:J treguesve me te qarte
J '

botes se pertejme te ndeshkimit dhe shperblimit, destinuar qartazi per shumicen. hdhur me karakterin politik te kooty
.. k . e re mlteve eshte se t .. i.".
Interesi i filozofit perqendrohet rreth te padukshmes, e eila mund te pereeptohet nen uptoJne nje ndeshkim trupor' .. " k '.. a a, per laktin qe
tij te vdekshmerise se tru it d~ane n~. ontradl.kt.e flagrante me doktrinen e
prej shpirtit, qe ne vetvete perben diyka te padukshme (idhes) dhe, per
rrjedhoje, i referohet Hadesit. vend i te padukshmes (A - idhis), pasi vdekja e ka ekzistenees se kesaj kontradi~te 47 ; .. ve~~ PI.~tonI Ishte i vetedijshem rreth
tij, ai kujdesej qe aio qe do f" . er me ~eper, kur Platoni tregonte rrefimet e
zhveshur pjesene padukshme te njeriut prej trupit'te tij, prej organ it te . .... ~ e pasonte nuk Ishte evert t ...... .
pereeptimit te ndijimeve.42 Kjo beri qe filozofet te japin pershtypjen sikur I mundshem nepermjet te eiIit tu b' d' .. '., e a, por vetem nJe OpInIOn
a nuk eshf" .. ... rma In eJmemlrerreth"severteteS".48S··fu d'
"ndjekin dhe studjojne gjithnje vdekjen" e sikur filozofia mund te quhet, . e e qarte, veyanensht te Re ublika . . ' . . . e n I,
gjithashtu, "studim i vdekjes".43 Gjithkujt qe i mungo n pervoja mbi te verteten vdekJes mund te mos kishte ku tim:r qe ~eJ.t koneeptl I Jetes pas
Shpelles dhe e dinin se jeta e ne ~h : ata .~e e klshm kuptuar historine e
'00

filoL:ofike, qe shtrihet pertej fushes se pereeptimit te ndijimeve, natyrisht nuk

Pa dyshim, Platoni mbesh~te .es oome e. v~rtete eshte jeta mbi toke?
mund te bindet rreth pavdekesise se shpirtit pa trup; per ta, Platoni shpiku nje
orfeane dhe ate pitagoriane sa h looneoobe~lmIn popuII?r, ndoshta ne traditen
numer rrefimesh, te eilat i perfshiu ne dialoget e vet politike, zakonisht ne yastet
sikurse edhe Kisha rreth nJ'eoo' .. e.re q~. pershkruante Jeten e pertejme, ashtu
kur dukej sikur argumentet e tjera ishin rrezuar, si y eshte, per shembull, rasti yi
00

,~n~. e Zg}t hte hnsht

. , m l J e vJet me pas 01 d' t" Ood ..
Republikes, ose kur vuri re qe kundershtari i Sokratit nuk mund te bindcj, si beslmeve apo spekullimeve t" f"h h cilin prej
ishte rasti i Iibrit mbi Gorgia-n. 44 Prej ketyre rrefimeve, Er-miti i Republikes dogme dhe eilen te shpallte si :e;e~kers m~ ~bl~o~eruese t~ bente te veten si
te tij, ciletdo qofshin ata esht" e.. ~Ihhml. mldl.s Plat011lt dhc
D
perben mitin me te perkryer dhe ka ushtruarndikimin me te madh. Midis Platonit oo pararendesve
. ' e se al IS te I pan qe d ..
dhe fitores laike te krislrterimit gjate shekullit V, fitore qe mbarti me vete poteneIalitetit te mirefillte politik f" h
00 00 u n ergjegjesua rreth
00

edh d II"
00 .. ' e ngert yer ne keto besime h 'k
sanksionimin fetar te doktrines se sketerres (e eila qysh prej asaj kohe u kthye ne e ne a ImIn midis mesimeve te ste h II 00 as tu Sl urse
• • '

nje simbol aq te pergjithshem te botes se krishtere saqe traktatet politike nuk e ~ , 0 spe ku I'Imeve
purgatorit dhe paraiseoos ap r 0 uara te Agustmlt rreth sketerres
t" O· . '
shohin te nevojshme ta permendin ate ne menyre te veyante), veshtire se mund Aleksandrise (dhe ndoshta para f" T rtu' . e n~e11l~ .apo Klementit te
te gjendej ndonje debat i rendesishem rreth probJemeve politike - me perjashtim ne yfare mase keto doktrina mundl~~ ~rd~~~~~~ht~, s: aJ.~':ltl te ~u~tonte se deri
:,eymas prej vleres se tyre spekulativPe rr th' I.~ sl.~eree11lm ndaJ njcrezve, krejt
45
te rastitte Aristotelit - i cili nuk i mbyllte mesimet e tij me mitin e Platonit. Eshte OO oo • e jetes se ardhme A . k 00

pcrseri Platoni, ne dallim prej teorizimeve te hershme te hebrejve dhe atyre cemesugjestionueseneketedre'( qe'lshte Platon' sgjenu . k mundte
~.I
J"tt I 00" J 1m sesa ilaktl
.".' 00' •

00 00 •

kristiane rreth jetes se pertejme, qe perfaqeson njekohesisht edhe pararendesin .:0 ?gjl ,pasi paragrati ne te eilen perdoret k' fi I q: . I"IJOI fjalen
nJe dlskutimi me karakter thjesht r f k dh ~ooo J.ale ndeshet persen edhe gjate
00

e vertete te pershkrimeve te perkryera te Dantes; te Platoni hasim per here te pare

jo thjesht koneeptin e Gjykimit Perfundimtar rrethjetes se amshuar apo vdekjes 4f;
~eshtia e themelimit te qyteteve ~.I. '. e plk.:nshtt~ Republika, kurtrajtohet
se perjetshme, rreth shperblimeve dhe ndeshkimeve, por edhe ndarjen i filozoreve dhe as hyjni pagane'; ai :s~~~ t~?IOgjlk nuk eSht.e.as zot i gjalle, as zot
d.m.th., standarti sipas te cilit mun e n!.e mstrument pOhtlk, "kuti i kuteve" ,50
gjeografike te sketerres, purgatorit dhe parajses, se' bashku me noeionet mjaft
46 rregullat per qeverisien e turmOO P~ te .~hemelohen qytetet dhe te hidhen
, es. er me tepOO t I
tmponohen si~ duhet keto standart
~
konkrete te ndeshkimeve te shkallezuara trupore.
e~: eo Og) Ia udhezon se si te
00 oo

Duket se rrjedhojat e mirefillta politike te miteve te Platonit ne librin e tij te d'

fundit Republika, si edhe ne pjeset perfundimtare te Faedonit dhe Gorgias d~ket e pashprese, d.m.th. ne raste;~~~~:~~h~. ~e ra~.tet.k~r d~~jtes.ia njerezore
jane te padiskutueshme. Dallimi midis bindjes filozotike te pavdekshmeris se
e n~ rastet kur per disa IIoj krimesh edh q.e I shpetoJ.ne ndeshklmit, si edhc
tTlJaftueshem. Sipas Platonit neOO b tOO e de~\Il~1 me vdekje nuk duket se eshte i
00'

shpirtit dhe besimit politikisht te deshiruesn em ne jeten epertejme eshte paralel

me dallimin ne doktrinen e ideve midis idese te se bukures,!si ideja me e larte e
..
per ydo te keqe qe .
oo ' 0 en e perte1me
00' ~ "el ementt. kryes or" eshte sc
njerezlt mund te kene bere , a ta d uhet te vuaJne 00 •

, '
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 117

116
strukturat e mendimit fetar perendimor, ashtu edhe ne hierarkine e Kishes.
.. t se vete Platoni nuk kishte ndonje prirje ndaj
Perllogaritja e c;mimit te paguar ne kete drejtim matet prej faktit me se shqetesues
dhjetefishin".5I Mund t~ thuhe . . t .. fi le··s se Zotit teksti i shenjte i se ciles
.... .. c ··n e mterpretlmlt e Ja , I· ·k " sipas te cilit edhe vete individe permasash te padiskutueshme - mes te cileve
teolog)lse, ne lorme ... ... erberese e "shkences po It I e e,
eshte Bibla; per te, teolog).la Is~te pJese k~ .. se si te sundonte shumid:n. Tertuli e, madje, edhe Tomas Akuini - ishin te bindur se nje prej lumturimeve ne
. .. Ila mesonte pa Icen . . qiell ishte te ndiqje shfaqjen e vuajtjeve te parrefyeshme te sketerres. Ne krejt
vec;anensht, e asaJ pJese e c . h. ·k e·· kane·· ndikuar ne perpulllm m e
· d"k t e tJera Iston e q . tab lone e zhvillimit te Krishterimit gjate shekujve, ndoshta asgje nuk eshte me e
Cilatdo qo~~ h m.~ I ~m: .. . .. a· 0 vazhdoi te perdorej per qelhm~
doktrines s~ sketen:~s, ~a~~ la~~t~:I::~j~r kontrollin moral dhe politik nd~J
larget dhe e huaj prej mesimeve dhe thelbit te mesimeve te Jezuit te Nazaretit
politike ne mteres te paklces, p .. . .... E ··rteta perngavetenatyraesaJ, sesa katalogu i sterholluar i ndeshkimeve st se ardhmes dhe pushtetit te
.. h . b t . kurdohere e nJeJta. ve , h jashtezakonshem te shtrengimit nepermjet frikes, te eilet, vetem gjate fazave te
shumices. <;es tJa m e eJ . . . dh ... nuk mund te mos argumento et
eshte e qarte, e vetdukshme d~~, per rrJe OJe, het 52 Per rrjedhoje, besimi eshte fundit te epokes modeme, kane humbur kuptimin e tyre publik dhe politik. Per sa
. k·· hme apo te mos demonstro . ...... i perket mendimit fetar, eshte tmerresisht ironik fakti qe "lajmet e mira" te
ne menyre te enaqs.. . . . . . .. te pare ate qe eshte ne te nJeJten
i domosdoshem per ata qe u mungoJnehsyt~.~e~ C;do argumentimi tjeter. Po te Ungjillit, sipas te cilave "Jeta eshte e perjetshme", te kene rezuItuar ne raste te
kohe e vetdukshme, e padu~shme d .e pe ke-:nund te binde shumicen rreth te ndryshme jo ne nje shtim te lumturise, por te frikes mbi toke, nese ato nuk do ta
shpreheshim ne ter:n a platolllane~~~~I~:t;~bjekt i bindjes dhe bindja eshte ~
kishin lehtesuar, por veshtiresuar vdekjen e njeriut.
vertetes, sepse e verte.~a nuk mu h .J .. Mirepo shumica, e genjyer preJ Sidoqofte, eshte fakt se rrjedhoja me kuptimplote e laicizmit te epokes
vetmja menyre pe~ t~ shtru~~ s u.~llC~~~ tre imt~reve, mund te bindet dhe te modeme mund te ishte zhdukja prej jetes publike, paralelisht me fene, i elementit
rrefimeve te paper.g)eg)shm: te poetev~. ht t ~me qe percjellin te verteten e te vetem politik te fese tradicionale, frikes se sketerres. Ne, qe na u desh te
besoje thuajse ~lt?C;~~; rre~met .. e .. ~~~~e~: shperblimin dhe ndeshkimin pas
perjetojme se si, gjate periudhes se Hitlerit dhe Stalinit, nje kriminalitet i nje lIoji
pakices te shumlca Jane ato qe kane te . J .. .. keterres do te thote t' i besh krejtesisht te ri dhe te papare, do te pushtonte fushen e politikes, thuajse i
vdekjes; te b~ndesh shte~asi.t rr~th.. ekz~~~nces se s . pakundershtuar ne vendet perkatese, na takon te jemi te fund it ne
ata te sillen slkur ata e nJohm t~ vertet . dhe pe··roieoiesi laike, al e la nenvleftesimin e ndikimit "bindes" mbi funksionimin e ndergjegjes. Goditja e
.. . h··· . shte pa mteresa ar ar . kesaj pervoje ka prirje te shtohet, nese do te kujtojme ketu qe edhe gjate
Per sa kohe K.ns tenml I .. .. erte·me 0 aq te lire sa ata ishm edhe
besimin dhe spekuhmet rreth b?tes se p. .tJ t .. ~ fetar u ndal dhe Kisha u periudhes se Rilindjes, ideatoret e Revolucionit Freng jo me pak se Eterit
·· . .. P r kur ecuna e beslml e ··k . Themelues ne Amerike, ngulen kembe per ta bere "zotin hakmarres" e, per
gjate lash teslse. o. . . . . . marre mbi vete pergjegjesi pohtl e, aJo u
ndergjegjesua e shfaql vullnetm p.er t: . h h···· edhe ne lindjen e filozofise rrjedhoje, besimin ne "shtetin e ardhshem" pjese perberese te sistemit te ri
. ···t·· ·kepyetJe qe kls te s pene politik. Arsyeja e thjeshte qe individet e krejt revolucioneve te popujve te
ban.a~aqu.~ me te ~JeJ ~n pi . . esht" e resupozonte imponimin e sta~d~rteve
pohtlke te Platollit. Rishtazi kJ?7 .J P .. dh .. n·leve dhe reshtjeve nJerezore, ndryshem u gjenden c;uditerisht ne kete drejtimjashte klimes se pergjithshme te
. fi h·· f" erhere preJ marre e 'I' •• epokes se tyre, ishte se, pikerisht, per shkak te ndarjes se re midis Kishes dhe
absolute ne nJe us e e. p . . . . k ·tesisht rreth karakterit relativ; ketlJ
thelbi i te cilave dukeJ se vertlte~ reJ .. keqe qe nje individ mund te . Shtetit ata u gjenden te mbeshtjelle ne parashikimin e lashte platonian. Kur keta
.. . d k . ··roiioiet faktl se vepra me e . ... .. .. individe paralajmeruan se ishin kunder heqjes se frikes se sketerres prej jetes
relatlvltetl u et se I pe ar a r . . .... d ethe··ne·· te pershpeJtoJe ate qe
. ·d· . .... hte ta vrase ate o m , . pub like, sepse kjo mund te shtronte rrugen qe "vrasja e njeriut te behej po aq e
beje ndaj nje indlVl I tJeter es . "p..' ... ·ml·" qe i behet ketij kufizimi, I
·· ... d·C vdekJen ermlresl ... parendesishme sa vrasja e njezogu, dhe c;farosja e kombit Rohilla* po aq e .
oiithsesi do te ndo dh e nJe I e, .k·... ht de··shkl·mi mund te nenkuptoJe
ar k.. .... hte pi ens se n pafajshme sa edhe gelltitja e tenjave mbi nje cope djathi"53, fjalet e tyre mund te
dhene ne figurat e s eterres .es h " . · te cilen Krishterimi i hershem
.... a "vdekJa earns uar , per h . tingellojne si nje kumbim profetik ne veshet tane; dhe keto fjale u shqiptuan
shume me teper ses .. .d h d· ekatit duke cilesuar se, ne kra aSlm
mendonte se ishte shperbhmll ~ ur n a m .. ht~ shpetim. J qarte,jo ne baze te ndonje besimi dogmatik te "zoti hakmarres", por si rrjedhoje
.. .. . t hme vdekJa earnshuar es . . e mosbesimit te natyra njerezore.
me vuaJtJen e perJe s '. .. . besimeve dogmatike knstlane, e
Futja e sketerres platolll~n: ne t~pm e t.. hpresonte te dilte fitimtar ndaj Ne kete menyre, besimi te shteti i ardhshem i shperblimit dhe ndeshkimit, i
. . ti .. te pike ku al mund e s projektuar me ndergjegje si nje instrument politik prej Platonit dhe ndoshta i
forcoiautontetm etarne.a . ' ... ar per kete perforcim plotesues
. c;do ndeshjeje me pushtetl~ la~k. Por c;:1I~1l ~a~ lloj dobesimi, duke i dhene adoptuar jo pa vetedije ne formen e vete agustiane prej Gregorit te Madh, do te
ishte se koncepti i .au~or~tet.l~kro;~ .. pe~~~ll~~or te nje clementi dhune, si ne mbijetonte me teper se gjithe elementet e tjera fetare dhe laike, qe se bashku
mundesine e depertlmlt te nJe 0 s em, ~ •
 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 119
HANNAH ARENDT
118 perben politikisht, ndonese jo shpirterisht, dallimin me kuptimplote midis
.. .. . e autoritetit ne historine e Perendimit. Ky fakt u periudhes sone aktuaIe dhe shekujve te meparshem. Dhe kjo humbje eshte e nje
paten ndlh.mu~r ~e ve~d~.sJe~ . t I 'ke mori tip are fetare ne ate shka\le saqe karakteri perfundimtar. Sado fetare te ribehet bota ne te cilen jetojme, sado besim
regjistrua JO gJate mesJetes, ur!.e a.. a~. t ment politik por gjate periudhes autentik te gjendet ne gjirin e saj apo sado thelle te jene rrenjosur ne te vIerat
..' k d 1"" sherbente me Sl InS ru '. .
vete feJa nu mu~ e .. d . 't t" fi se" pe"r realizimin e autoritetIt lalk u zbulua tona morale ne sistemet e besimit tone fetar, frika e sketerres nuk mund te
k dobla e per onml e e. .' . rradhitet me midis elementeve qe mund te frenojne apo nxisin veprimet e
mo derne, ur ., .. uan ne kete rizbulim jane hijezuar dlsl preJ
rishtas. Shkaqet e ve~eta q'~k C; midis "fronit dhe altarit", kur mbreterit, te shumices. Kjo eshte e pashmangshme ne rast se laiciteti i botes perfshin ndarjen
aleancave pak a shume fame eq~. donl'n se "POPUj't nuk mund te e fushave politike dhe fetare te jetes; ne keto rrethana, feja ishte e denuar te
. 'd .. 'e revoluclOmt, men
frikesua~ p~eJ 1 e~e.s Oo re" asi, si as fjaleve te Hajnes, Wor sich von humbiste e1ementin e vet politik, ashtu sikurse jeta pub like ishte e denuar te
lejoheshm te humblsnm fene e tdYI' I P I Pabtru"nning werden / von seinen humbiste sanksionin fetar te autoritetit transendental. Ne kete kontekst do te
. G . t I wird en Ie I aue I ..
ishte mire te sillnim ndennend se instrumenti i Platonit per realizimin e bindjes se
sell1em otte relS, . h ' ft te vet do te perfundoje edhe ne
irdis~h~n BehOrd~n ("ku.~h larg:k:~:;:~ ~~ ~raktisj~n e udheheqesve te vet"). tunnave ne menyre qe ajo te ndiqte standartet e pakices, ishte ende dic;ka
braktlsJen e auton.~eteve te ~eta t.. dikonin besimin ne nje shtet te ardhshem utopike para sanksionimit te tij prej fese; qellimi i tij, vendosja e sundimit te
Fakti eshte se vete revoluclOn~r~t pr~ d k . b" e thirrJ' e "Legjislatorit te pakices mbi shumicen, ishte teper i dukshem per te qene i perdorshem. Per te
d' vet Robesplen vdlq u e J e r . .. njejten arsye, besimi ne shtetet e se ardhmes u zvenit dhe u zhduk menjehere prej
dhe se, rna je, . '.. I" dhe se asnje preJ kushtetutave te
P d kshem" per te hgJeruar revo UClOnm, . h r- jetes pub like, ne c;astin kur dobia e tyre politike u demaskua haptazi prej faktit qe
ave. k harronte te permbante klauzolat e nevoJs. me e
hershme amenkan~. n~ . .. dh hOom nderkohe qe edhe njerez Sl Xhon ata, te c;liruar prej krejt trupit te besimeve dogmatike, u vlercsuan si te denje per
shperbli~it d~e nde~hk~~mt teo are st"ieve~mi themel i vertete i moralitetit".54 t'u ruajtur.
Adams, 1 konslderonm keto panm . .. ... k' .. te shpetuar te
.. .. h" .. l' h bitur qe kreJt keto perpJe Je per
Slgunsht, nuk es te per u a .... . . e"r te" fese autoritetit dhe VI
dl . derteses ne rreZlm e SIp . ,
vetmin element mne preJ n.. . h "t' tar te" rendit te ri politik laik, ishin te
... dh .. t erdorur ate SI S pe 1m . . . Ne kete kontekst, na bie vec;anerisht ne sy nje fakt; nderkohe qe krejt
tradltes e per a p . . . s lind'a dhe zhvi\limi i socializmlt apo I
kota. Gjithashtu, n~k I~h~.n k~rse~l a .. j ullin" ata qe u dhane fund atyre. modelet, prototipet dhe shembujt ne kuadrin e marredhenieve autoritare - te
besimit marksist se. 'feJa eS.hte oP~uhm p:r ~.operanti' _ me ngulmimin e saj te tilla, si burri i shtetit ne pozicionin njekohesisht te sheruesit dhe mjekut, te
. .. .. 'ithesl dhe feJa e kns tere ne v y . . ••
ekspertit, te timonierit, te mjeshtrit qe di, te edukatorit, te njeriut te menc;ur- ne
(FeJa ne perbt!:' . d' 'd' dhe rolin e tij ne nocionin e shpetimit, i cih C;01 n:
palodhur m I m IVI m .... f i ' " _ uk mund te zanafille te tyre te gjitha koncepte greke, jane ruajtur me besnikeri dhe jane
perpunimin e katalogu~ te m~kateve lInde teIPe~.Ste: nemC;0~~~;Jeteq~fsh7n politike, zhvilluar me tej derisa arriten te ktheheshin ne dic;ka te shterpet e te zbrazet, aq sa
· k" qetesues eo OgJl ,
perdores h m urre ~I h .
. .. e te pershtatshme per imunizimin e e vetmja pervoje politike qe mbarti autoritetin si fjale, koncept dhe realitet ne
psikologjike apo soclal~, Jan~ ~ ume m. .. te realitetit sesa C;do fe tjeter. historine tone - pervoja romake e theme limit - duket se eshte humbur dhe
. . .. . 'ut ndaJ godltJes tron d It ese II' harruar plotesisht. Aq larg eshte shkuar ne kete drejtim, saqe ne c;astin kur
ShPlrtlt te nJen . kimet e ndryshme te sheku It
·· I .. .ohim ne I krahasuar me paragJy .. ' ..
tra dIClona e qe nJ. .. ..' d' II (t te Zotit duket si nje brisk xhepll nJe fillojme te flasim dhe mendojme rreth autoritetit, fundja, nje prej koncepteve
te njezet, nen~htnml I ~erulur.~ a~ ~~ ne : te fundit, bindja se "morali i denje" qendrore te mendimit politik, te krijohet pershtypja e te qenit ne nje labirinth
l ze
remije ne gar~ ~e ~nnet a~oml fie: ~:;:hpresa ndaj nje jete tjeter, mund 1'ijete abstraksionesh, metaforash dhe figuracionesh ligjerimi, ne te cilat gjithc;ka mund
k
ne nje sh~q~n..clvl~.e vareJ I:ga.. n t:mbedh' ete jo me teper sesa nje gjykim nonnal te merret ne vend te dic;kaje tieter, pasi ne nuk kemi realitet, as ne histori dhe as
dukur ind\Vldeve te she~ull ~tt.e ~~ .. h k II't te nentembedhjete ato nuk ishin
J ne pervoje te perditshme, te cilit mU'1d 1'i referohemi njezeri. Mes te tjerash, ky
. k h····· yte e mdlvldeve te s e u I . . .
I za on~ e~, ne s h . katat angleze e konsideronm Sl dlC;ka fakt deshmon edhe per ate qe mund te provohej ndryshe dhe, pikerisht se, pasi
vec;se nJe dlc;ka skandaloze, aq sa, p.s... , gJ~. .. k beson ne nje shtet te konceptet greke u shenjteruan prej romakeve pennes tradites dhe autoritetit,
te mireqene se "betimi ed·s.hte pakvbluerroentetenvJeet~:sp~:i~;t~vesh politike, poredhe eliminuan prej nd~rgjegjes poIitike gjithe pervojat politike qe nuk mund t'i
h h" "dhekymen Imnu J..... pershtateshin kuadrit te tyre.
ard s e~, . .. " d h besimtaret i largohen genJeshtres .... vetem
prej faktlt se al nenkupton se e e Por ky pohim nuk eshte pIotesisht i vertete. Ne historine tone poIitike
prej frikes .~e skete:res". b ., b .mit ne shtetin e ardhshem te botes se pertejme,
55

E pare cektazl, hum ~a e eSI

li I 120 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
121
ekziston nje tip ngjarjeje, per te cilen nocioni i theme limit eshte vendimtar, Pervoia e grumbull uar gjate '" beteJave '
,~ te ePo k" "',, '" ,
nderkohe qe ne historine tone te mendimit ekziston nje mendimtar politik, ne kultlVonte nje perbuzje te thelle per te 'itha e~ se tIJ, ,I ~esol Maklavelit te
punimet e te cilit, koncepti i themelimit eshte qendror, per te mos thene i nje formen e paraqitur ushqyer " gj tradltat, knstJane apo greke ne
, apo runterpretuar ', , , , ' .
rendesie qe i erreson krejt te tjeret. Ngjarjet jane ato te epokes moderne dhe e tij drejtohej kunder Kishes se korru ?reJ ,InStltuClOmt kishtar, Perbuzj a
mendimtari eshte Makiaveli, i cili qendron ne prag te kesaj epoke dhe qe, te Italise, ndonese nje korrupsio:~a;:I~"cIla,klshte kor~p~ar jeten politike
ndonese nuk e perdori kurre kete fjale, ishte i pari qe konceptoi revolucionin, pashmangshem,pershkaktekarakte 'tlk ,It~' slpas mendlmlt te tij, ishte i
Pozicioni i pashoq i Makiavelit ne historine e mendimitpolitik ka te beje fare , , fI f1S Ian te Kishe F d' , ,
aI, nuk Ishte vetem korrupsioni 0 dh
r " ,,~' un ~a, 3]0 qe perjetoi
pak me realizmin e tij shpesh te levdllar, po kurrsesi jo te padisklltlleshem, sinqerte fetare e tranyeskanev; dPh e e re~kgl1t~~ ndaJ tl~, ringjallja e the lie dhe e
Sigurisht, ai nuk eshte ati i shkences politike, rol qe i vishet shpesh, (Ne rast se ""
!anatlZm1l1' , e Savonaroles t" 'I' e ,domem an eve,ea cIlar r l't'I k uI01111
' e vet ne
me termin shkence politike nenkuptohet teoria politike, atehere ati i saj eshte me , e CI 111 al e respektonte 'ft R '
forcave fetare dhe perbuz'ia d' K' h" ,mJa, espektl ndaj ketyre
teper Platoni sesa Makiaveli, Ne qofte se dikush nenvizon karakterin shkencor ~ n aJ IS es e yOl a1" .. d'
kontr~diktes midis besimit kristian dhe Olitik .. e ~,~ ,~sa pe:fundime rreth
te shkences politike, veshtire se ai Olund te vendose lindjen e saj me pare sesa shekuJt e pare te eres sone S' " P e s , gje qe na sJell nder mend
lindja e te gjitha shkencave modernc, domethene, ne shekujt c gjashtembedhjete shkaktonte korruptimin e ty;e t;r~~e~!"ei~~ ;~enta~t midis f~se dhe politikes
dhe shtatembedhjete, Mendoj se karakteri shkcncor i tcorive te Makiavelit pakorruptuar, ajo do te sillte shume "~t .. h' ~~ ~ast ~~ KIsha do te ishte e
shpesh zmadhohet shume,) Mosperfilljaqe ai shpreh ndaj gjykimeve morale dhe vete demi i sjelle prej korruptimit te S:~8 :er~. kate~f1m ~e fushen publike sesa
ylirimi qe ai ndjen prej ydo paragjykimi,jane te habitshem, por ate nuk shkojne ne shihte, dhe ne kohen kur J'et . . d~' JO ~e ~aklaveh nuk kishte mundesi te
, 01 aI, n oshta nJe gj" t'1I'"
thelb te yeshtjes; ate kane ndihmuar me teper ne shtimin e fames se tij sesa ne te ndlkimi romak mbi Kishen Katol'k " " : e I ~ Ishte e pamundur, qe
kuptuarit e vepres se tij, pasi shumica e lexuesve te tij, si dje ashtu edhe sot, duksh~m sesa permbajtja e vet ~st~~~~~~:k~ Ctll~ ~e te ver,tete, ishte me pak i
skandalizoheshin dhe skandalizohen, qofte edhe kur e lexojne ate siy duhet. Kur Dls:ka me teper se patriotizmi dh d' k ..adfl,~ vet ~e~nk grek referues,
~akiaveli ngul kembe qe ne fushen publike - politike, njerezit "duhet te mesojne asaj kohe per antikitetin J'a I e IS: .. a me teper se ngjallerimi i interesit tC
se si te mos jene te mire" ,56 natyrisht ai nuk nenkuptonte kurrscsi se ata duhej te .. , , e ementet qe e s:uan M k' I' .. ..
pervoJat politike romake ashtu ' 'h' , a lave 111 te kerkonte ne
mesonin sesi te beheshin te keqinj,) Fundja, rralle se Olund te gjendet nje .. ' " SIS: IS In paraqltur n" fill'
meshlres kristiane dhe fi lozofise k M dh" , ~ I I~e~ e veta, larg prej
mendimtar tjeter politik qe te keteTolur me nje perbuzje te tille te forte rreth faktin qe ai nuk i ringjalli ato tJ;;h~' .. ~ ~s~tIa e ~~~bul!~lt te tij qendron ne
"metodave, [fale te cilave] individi Olund te fitoje pushtet, por jo lavdi, "57 (Es'hte konceptuale por se ""orm I' .. ne .. ua , nn e nJe tradlte te qendrueshme
, I' U 01 ate pervo e " ..
e vertete qe ai iu kundervu koncepteve te se mires, qe hasim ne traditen tone: koncep~alizuar, por e kishin shprehur me te ~r ni~ r~~aket nUk .. e kishin
konceptit grek te "se mires per nje qellim te caktuar" ose pershtatshmerise dhe greke, te vulgarizuara per kete qe"II' 59 M k~ , ~~ te termave te filozofise
konceptit kristian rreth miresise absolute, qe nuk i perket kesaj bote, Sipas '
h Istona , 1m, a lavel! amtl .. .. fi d' ,
e Romes dhe men des 't" , , , , ne per un Im1l1 se krejt
mendimit te Makiavelit, te dy konceptet ishin te vlefshme, por vetem ne sferen prej ketu ai nxirrte konkluzioln~ne saJ n~~~?esh,~n m~,1 pervojen e themelimit dhe
private te jetes njerezore; ne fushen publike te politikes, ate nuk gjenin me teper . se e nJeJta pervole mund t" .. ..' ,
themehmit te nie Italie te" bashk 'I d ,~ e persenteJ permes
~ uar, e CI a uheJ te b"h' ,,
vend sesa te kundertat e tyre, papershtatshmeria apo mungesa e kompetences per trupin "e amshuar" politik te k b't' I. e ~J gun I shenjte themeltar
apo vete e keqja, Nga ana tjeter, virtyti, i cili sipas Makiavelit perben cilesine te Amshuar kishte qene per pOPul~;itl I~~ Ian, ~s~~ ~~kurs: themelimi i Qytetit
specifike politiko-njerezore, nuk ka pika referimi as me karakterin moral, siy eshte fillimet bashkekohore te lindie .. k abl, FaktJ qe allshte I ndergjegjshem per
~ sse om evedhedomosdo h .. '..
rasti i virtus romak, as me shkelqimin moral asnjanes, si ne rastin e areti-se greke, te.. n, POl!tl~, ,,
per te cilin ai perdorte termin deri .. ..
,
s men~een!eentiteti
Virtyti, sipas Makiavelit, eshte pergjigjja qe individi permbledh dhe i jep botes stato, ben qe ai te identifikohe,i pe"roil'th'." h dnhe ate moment te panJohur -/0
ose, me sakte, konstelacionit te fatit - fortuna, ku bota hapet, i paraqet dhe i komb modem dhe i nocionit te 'Jkz' "" .... eSIS t e me t" d '.. , ..
" e reJte Sl atl I shtetit -
ofron vetveten individit, virtytit te tij, Nuk ekziston virtyt pa fat dhe fat pa .. .. e Istences
teper ne sy, ndonese perben nje fakt me ak se arsyes shtet.. " A' , ,
te' .. er~re, JO qe ble me
virtyt; loja reciproke mes tyre deshmon per harmonine midis individit dhe botes Robespierri duket se flasin mjaft sh esh t"P ' ..... nJ~hu~, eshte se Makiaveli dhe
- ku sec iii luan me tjetrin dhe suksesi arrihet bashkarisht - gje qe eshte aq e terrorin, "despotizmin e lirise kunPde"r t' e llJ~J,~n ~u?e, ~ur Robespierri perligj
l~rget prej urtesise se burrit te shtetit, sa y' eshte edhe prej shkelqimit moral e me .. ..' h ' Iramse al tmgellon h .. h .. ,
persent t uaJse fjale per fiale" p ·h' ~' ere - ere slkur
giere, te individit dhe kompetences se eksperteve, .. " , , 0 Imet e lamshme te M k' I' ,
perdonmlt te dhunes per th I" " a lave It, mbl nevojen e
erne Imm e organlzlmeve te reja politike dhe
~.

122 HANNAH ARENDT

;: t I
~ I I
NDERMJET TE SflKUARES DH£ TE ARDHMES
reformimin e organizmave te korruptuara. 123
Ngjashmeria behet ende me habitese kur si Makiaveli, ashtu edhe themeluan nJ'"e en t'Itet po I'itikl
. kreJtesisht
. r' . .. ,
Robespierri, shkojne lidhur me <;:eshtjen e theme limit edhe me tej sesa vete kushtetute te reo Kyentitetrrl' .. e n, pa dhune, me ndlhmen e nje
. [; , a rezlstuar te pakten deri n" d'C
romaket. Per te qene te sigurt, lidhja midis theme limit dhe diktatures ishte e preJ a~tJt qe natyra specifike modeme e bor'" e I et tona~ pavaresisht
pranishme te romaket; keshtu, Ciceroni i ben haptazi thirrje Skipionit te kthehet shprehJe te tilla te skajshme ne r' .. h fI es .se sO~~le nuk ka nXJerre askund
ne dictator rei publicae constituendae, te vendose diktaturen, per te Bashkuara. e g)lt as erat Jopohtlke te jetes si ne Shtetet e
rimekembur republiken. 60 Ashtu si edhe romaket, Makiaveli dhe Robespierri . Ketu nuk eshte vendi per te diskutuar .. ..
ndjenin se themelimi perbente veprimin qendror politik, ate veper te madhe qe habltese te nje strukture politik .... b rreth arsyeve te qendrueshmerise
· e, qe per allet me sulmin .. t"" .
perforconte fushen publike-politike dhe bellte te mundur ekzistencen e tron d Ites te paqendrueshme'" h .. me e lunshem e me
. nse s oqerore Eshte '
re IatIvisht pa dhune i revolucl'o 't 'k" e SlgUrt, se karakteri
politikes; por ndryshimi prej romakeve, per te cilet ky moment perbente nje nl amen an .. C "I'd
ngjarje te se kaluares, ata ndjenin se per kete "qeIlim" suprem, te gjitha "mjetet" ShU~l~. ne caqet e nje lufte te rregullt. erbenln,,~e e CI 1,~?U~a, u ~ufizua pak a
dhe, kryesisht, mjetet e dhunes ishin te perligjura. Ata e kuptonir. aktin e e ketlJ sukesi. Ndoshta a' ' dP h ~.~ ,~e faktor te rendeslshem ne arritjen
Th . rsyeJa u et kerkuar edh .. [; k ' .. , ,
themelimit teresisht sipas shembelltyres se krijimit; <;:eshtja per ta ishte si "te emelues, duke qene se u kishin sh e " e ne a tm qe Etent
behej" nje Hali e bashkuar ose nje republike frcnge dhe justifikimi qe ata i benin shtet, kishin mbetur me prane h ,P, tua: ~?vJ!l!!lle~e ~~~iane te kombit-
.. d" , h S plrtlt ongJInal romak A' -;~ '., . ~ -~--
dhunes udhehiqej dhe e gjente justifikimin e brendshcm te nevojshem ne ren eSIS me, eshte se ndoshta kfl ' h " ,.. JO qe eshte me e
argumentin e meposhtem(&;kush nuk mund te ndertoje nje tryeze pa prere kontinentit amerikan pati parap , ~'O kil t e~:ehmlt, me sakte, kolonizimi i
k I ' nre e araten e Pava .. ' ..
peme, askush nuk mund te pergatise nje omlete pa thyer veze, askush null. mund (' ·usJt~tes2._duke iu referuar kartave dhe m" ,reslse',aq sa konceptimi i
te ndertoje nje republikepa vrare njerez. Ne kete drejtim, i cili do te orientonte aq • ,? '~l~~~ teper nje entitet olitik t arr~ves~J.eve,ekz~~~_~~e.:..~onfinnoi
te n 62 N" kT' .... p , ashme ekzlstues sesa krllO '~-'-if='-'-
shume historine e revolucionevej1akiaveli dhe Robespierri nuk ishin romake, ,:, e e e menyre, aktoret e revolucionit a ' ' ~ I nJe en het
dhe autoriteti, te cilit ata iu rcteruan me shume, mund te kete qene me teper "knJ Imin e nje rendi te ri" d m th t k ' menkan kursyen perpjekjet per
.. 'I' , , , "a yrenu tudeshterear '
Platoni, i cili rekomandonte, gjithashtu, tiranine si menyre qeverisjeje, ku te CI It Makiaveli dikur isht h h Izonm ate veprim rreth
e s pre ur se "nuk ka '.. ..
"ndryshimi, me shume te ngjare, eshte me i lehte dhe me i shpejte".61 z batuar, me te dyshimte per t"' aSgje me te veshtire per te
Pikerisht ne kete aspekt te dyfishte, per shkak te rizbulimit te pervojes se drejtuar. "63 Sigurisht Makl'av I' e p'~htur ksukses dhe me te rrezikshem per te
" " elenpteeteper ' .. " ,
themelimit dhe riinterpretimit te ty ne baze tc justifikimit te mjeteve (te dhunes) Robesplem, Lenini dhe aiith" 'I' .. :oJe, pasl ai, ashtu slkurse edhe
'I" .... , 01 erevouclOnaretetJeret" "dh '
ne kerkim te nje qeIIimi supremLMakiaveli mund te mbahet si pararendesi i CI eve eshte ai, nuk deshironte oie" t' t" .. h e m e enJ, pararendes i te
, 01 Je er me s ume' k"""
zak ~~~~ h ' rwh , ~n.Le_reJ19i" te-~.-~
revolucioneve modeme, te cilat mund te karakterizohen te gjitha prej fjaleve te Sldoqofte, edhe revolucl'onet qe.. ne-'---- ml ri,
Marksit, se revolucioni francez u shfaq ne skenen e historise i veshur me petkun rrenjesore pre; tradites ne kontek t.' .. h onls tiS ohim si shkeputje
'.. ' , s m tone s faqen si noia' .... 'I
~omak1>i~as meje, ne rast se nuk njihet pathosi romak lidhur me themelimin, i cili e IlJerezve vazhdojne te frymezoh dh ,. , ::=u rJe ne te CI at veprimet
I fry·trtiZOl ata aq shume, nuk mund te kuptohen si<;: duhet as madheshtia dhe as origjines se kesa i tradite Ouk t en e te..mam~ forcen e tyre me te madhe prei
, ~. e se ato permbaJ .. t" " J
tragjedia e revolucioneve perendimore gjate epokes modeme. Ne rast se kam te slg~ruar prej tradites romako-perendimore .. ,ne ~,~etmm 111Jet shpetimi, i
drejte kur mendoj se kriza e botes aktuale eshte, ne rradhe te pare, politike dhe se se JO vetem revolucionet e nd h ,: per rast~ te Jashtezakonshme. Fakti
"dekadenca e Perendimit" qendron kryesisht ne perendimin e trinitetit romak te revOlucionet, qysh prej revoluci~~~t ~l: ~e :he,~ulltt.. te njez~t, por te gjitha
fese, tradites dhe autoritetit, shoqeruar me te gjitha elementet perkatese
minuese te fushes politike te themeleve te Romes, atehere revolucionete epokes
duke perfunduar ose ne periiJdha rest~~~~!'i
edhe keto mjete te fundit tashm....
:n.e
~.~"~IJ~:~ P!eJ g~!!il!~!t !e .!>.'!..e,._
' ,.' ._s_:.n,~tl~an,l, duk.~~~ deshmqn.se_
modeme <;:faqen si perpjekje gjiganteske per riparimin e ketyre themeleve, per kthyer ittral<;:kii't~p~~~-~f?~~~h-n~: ~ Sr~~-!1;~~a2J~.p~~J~,lI~}:r~L!r~~s, jane
riperteritjen e fillit te keputur te tradites dhe per rikthimin, permes theme limit te pare, i lindur dhe i rritur prej perv' ' .. u onte~, a~.htu Sl<;: nJlheJ CIhe pranohejmr
organizmave te reja politike, te asaj qe per shekuj me rradhe i pat veshur vet~m nen driten e filozofise pOlit~~:s ~o:a e te ~,he~el,imit dhe i kuptueshem
marredheniet njerezore me njefare dinjiteti dhe madheshtie. asnje vend as permes re I ' gee, nuk eshte nvendosur me kurre ne
, vo UClOneve as penn '
~j krejt ketyre perpjekjeve, vetem njera, revolucioni amerikan, pati sukses: reslaurimit dhe aq me pak" ' es mJeteve pak premtuese te
Eterit Themelues, sikurse vazhdojme t'i quajme ne menyre kuptimplote, pas here mbiz;tero1ine" ne" 'op~r~le~ metodave dhe prirjeve konservatore qe here"
. J pmlOnm publ'k T" ' ,
mungese te autoritetit si edhe te veted" I , ,. e ~~ktoSh ne nje kuader politik ne{
IJes se nJe ohshme, ne baze te te ciles
 HANNAH ARENDT
124

burimi i autoritetit del permbi pushtetin dhe te gjithe ata qe j~ne. ne ~~sht~\dO te
thote te ballafaqohesh rishtazi, dhe kesaj rradhe pa patur beslmm ~e .. dene eta~.e
te fillimeve te shenjta dhe as mbrojtjen qe ofrojne standarte~ t~~dl~~obnalhek~: ~e~ KREU I IV
. bl t I mentare te Jetes ne as esme
rrjedhoje, te qarta te sjellJes, me pro erne e e
njerezore.

<;'ESHTE LIRIA?

E shtrosh pyetjen "~'eshte liria?", duket se eshte nje ndermarrje e pashpre-

T se. Sa here ngrihet kjo pyetje, te krijohet pershtypja sikur kontradikta dhe
anti nome te vjetra sa vete bota presin prej kohesh, si per te dashur te detyrojne
dhe kanalizojne mendjen njerezore ne dilema te nje pamundshmerie logjike, aq
sa, ne varesi te cilit bri te dilemes kapemi, te krijohet pershtypja se te konceptosh
~'eshte liria apo te kundertat e saj eshte po aq e pamundur sa edhe te
konceptosh nocionin e rrethit katror. Ne formen e saj me te thjeshte, veshtiresia
mund te permblidhet si nje kontradikte midis ndergjegjesimit dhe ndergjegjes
sone, nga njera ane, e cila na deshmon se ne jemi te lire e per rrjedhoje te
pergjegjshem, dhe, nga ana tjeter, pervojes sone te perditshme ne boten qe na
rrethon, ku ne orientohemi nepermjetparimitte lidhjes shkak-pasoje. Ne te gjitha
~eshtjet e karakterit praktik e ve~anerisht ne ~eshtjet e karakterit politik, ne e
konsiderojme lirine njerezore si nje te vertete te mireqene dhe pikerisht rnbi kete
supozim aksiomatik, nxirren te gjitha Iigjet ne gjirin e bashkesive njerezore,
merren vendimet dhe jepen gjykimet. Perkundrazi, ne te gjitha fushat e
perpjekjes teorike dhe shkencore, ne procedojme sipas nje te vertete tjeter,jo me
pak te mireqene nihil ex nihilo, nihil sine causa, domethene sipas supozimit se
"edhe vete jeta jone eshte, ne analize te fundit, subjekt i lidhjes shkak - pasoje"
dhe nese te ne ekziston nje un i lire, ai, sigurisht, nuk ~faqet ne boten e
fenomeneve te jashtme e, per rrjedhoje, nuk mund te behet subjekt i studimit dhe
percaktimit teorik. Per rrjedhoje, rezultonse liria eshte nje mirazh qysh prej ~astit
kur psikologjia hedh veshtrimin e saj ne ate ~ 'ka supozohet se eshte fusha e saj
me e thelle e me e brendshme; pasi, sikunder dihet, "pjesa qe forca luan ne
natyre, si shkak i levizjes, e gjen paralelen e vet ne sferen mendore te motivi si
shkak i nje sjelljeje te caktuar"l. E verteta eshte se prova e kazualitetit -

HANNAH ARENDT
126
parashikueshmeria e pasojave ne rast,se njih~n ~e gjitha s~~,aqet --:- nuk mun~,t~
aplikohet ne fushen e marredhel1leve nJe~ezor~: MI,r~p,? ~Jo p~,mun~esl
parashikimi praktik nuk perben pr~ve per ekZlSten~e~ e I,JfIs~: a~~ do te thote s~
ne jemi thjesht ne nje pozicion preJ k,u nuk ~~und te nJ,ohl,~l te gJltha..shkaqe~,qe
veprojne, dhe nje gje e tille vjen Sl pa~oJe e n~mnt, te ..pafund ,~e fa~toreve
ndikues, por, gjithashtu, edhe prej fakut se motlvet nJere70re, ne daIlI,~l,n~~
forcat e natyres, jane te fshehura prej gjithe veshtrimeve te personave te tJere:
prej inspektimit te krejt atyre qe bashkejetojne krahas nesh apo edhe preJ
intrFspektimit. , '.. ' origjinen e se ciles ne kete drejtim ne do ta analizojme me tej, ka shtremberuar, ne
LQartesimin me te madh rreth ketyre geshtjeve te erreta, la detyr,oJm~ Kantl,~
dhe aftesise se tij per te kuptuar se liria nuk eshte me e kapshme preJ s,~ql~~ve t~
brendshme dhe brenda fushes se pervojes se brendshme sesa, e~hte pre]
shqisave nepermjet te cilave ne njohi~ dhe kup~?jme b~,ten:, N~s~ ~~dh!a s~ka,~­
pasoje eshte vepruese ose jo ne kuadnn e natyres dhe te GJI~~esls,e, a]o ~erbe~
sigurisht nje kategori te mendimit, e cila vendos rregull ne kreJt fushe~, e te
dhenave te siguruara prej shqisave, ciladoqofte naty~a e tyr,e, du~e m,u~des~a~
keshtu 9do 1I0j pervoje dhe eksperimenti, Per pasoJ~, a~~Jll~mla ,mIdIs, hns~
praktike dhe mungeses teorike te jo-liri~e, qe te d~Ja nJel,lo~, ak,sl~matlke ~e
fushat e tyre perkatese, nuk ka te beje th]esht me ~lkotomJll~ ~,ld,ls.. sh~en,ces
dhe etikes, por konsiston ne pervojen e jetes se perdltshm~ preJ se cJles Sl etlka,:
ashtu edhe shkenca kane pikenisjen e tyre, Nuk eshte teona shkencore" ~o~, vet~
mendimi, ne kuptimin e vet parashkencor dhe parafilozofik, qe e kthen hnne ~lb,~
te cilel1 ngrihet sjeIIjajone praktike, ne nje hi9, ?ysh ne ,9astin ~u~ n~,refl~kto]~~
rreth nje akti te ndermarre mbi bazen e supozimlt te qel1les son,e,sl ~]e q~l1I~ e I~,r~:
menjehere ai bie ne vorbullen e dy IIoj Iidhjesh shkak -..pas~Je:, se p,an, ne ate te
Iidhjes shkak _ pasoje te motivimit te brendshem dhe, se dyu, te p~n,~,I,t shka,k ~
pasoje qe sundon ne boten qe na ,rr~thon, Km:~i,~ shp~~~~ lirine pre] ketl] ~ulml te
dyfishte, duke bere dallimin mIdIs arsyes se paster ,ose a,r~~es te~nk~ dhe
"arsyes praktike", qendra e se ciles gjendet ne vull~etl~ ~ ,lIre, Pra, esh~: ~~
rendesi te mbahet parasysh se eIementi i vullnetit te hre, I clh praktlkls~t eshte,~
'itherendesishem, nuk 9faqet kurre ne boten e fen omen eve te natyres, ~s ne
~oten e jashtme te kapshme prej pese shqi,save tona dhe ~s ne ,?oten e ,~h~lsav~
te brendshme nepennjet te cilave njeriu ndJen vetveten, K]o z~l~hJ~.' qe ve balle
per balle diktatin e vullnetit dhe kuptimin e arsyes, ka di9ka preJ,g]el1l~~ dhe ~1U~~
te jete e mjaftueshme te vendose nje Iigj, ~oral:,qendruesh~~na lo~~ke e te CI~lt
nuk eshte kurrsesi me e paket sesa hg]et qe komandoJne natyren, Por ,~J~
kundervenie ka pak te ngjare te eliminoje veshtiresine me te ~adh~ e me te
rrezikshme, me fjale te tjera, qe vete mendimi, ne trajten e vet Sl teonke a~h~u
edhe parateorike, 90n ne zhdukjen e lirise -,pavares~sht se ~u~~ te duk~t dlsl e
9uditshme qe aftesia e vullnetit, veprimtana esenclale e te clht konslston te
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 127
diktati dhe komandimi, mund te jete edhe strehues i lirise,
Ne geshtjen e politikes, problemi i lirise eshte vendimtar dhe asnje teori
politike nuk mund te mbetet indiferente perballe faktit qe eshte pikerisht ky
problem qe e "ka 9uar filozofine ne pyllin e erret, ku filozofia ka humbur rrugen e
vet",l Si rrjedhoje e ndeshjes midis konsideratave te mesiperme, burimi i arsyes
se ekzistences se kesaj erresire eshte se fenomeni i lirise nuk 9faqet aspak ne
fushen e mendimit, se as liria dhe as e kunderta e saj nuk ekzistojne apo
eksperimentohen ne dialogun midis unit dhe meje, ne kuadrin e te cileve lindin te
gjitha c;eshtjet e medha filozofike dhe metafizike, dhe se tradita filozofike,
vend qe te qartesonte, vete idene e lirise, te tille sikunder eshte dhene ne
pervojen njerezore, duk e c;vendosur ate prej nje fushe origjinale, ne pergjithesi
prej fushes se politikes dhe marredhenieve njerezore, ne nje fushe me te
brendshme, tek ajo e vullnetit, ku ajo mund t'i hapet inspektimit te vetvetes, Ne
nje interpretim te pare paraprak te kesaj metode, mund te nenvizohet se
historikisht problemi i lirise ka perbere nga rradha problemin e fundit ne kohe te
trajtuar prej teresise sc 9cshtjeve tC medha metafizike - te tilla si qenia, hiC;i,
shpirti, natyra, koha, perjetesia, etj" qe arriti te behej nje objekt i hetimit filozofik,
Ne gjithe historine e filozofise se madhe, qysh prej Sokratikeve e deri te
Plotiniusi, filozofi i fundit i lashtesise, nuk eshte verejtur asnjehere preokupimi
rreth c;eshtjes se lirise, Liria u c;faq per here te pare ne traditen tone filozofike, me
pervojen e ndryshimit te fese - se pari te Pauli e me pas tek Augustini,
~sha ku liria eshte njohur dhe mbajtur kurdohere parasysh, jo si nje
problem, Ie te jemi te qarte, por si nje fakt i jetes se perditshme, eshte fusha
politi~Edhe sot, nese jemi ose jo te vetedijshem rreth ketij fakti, geshtja e
politiKes dhe fakti qe njeriu eshte i pajisur me dhuntine e veprimit, duhet te
mbahet kurdohere parasysh kur flasim rreth problemit te lirise; pasi veprimi dhe
politika, midis krejt aftesive dhe mundesive te jetes njerezore, jane te vetmet
sende qe madje as nuk mundemi t'i konceptojme pa marre si te mireqene
ekzistencen e lirise dhe veshtire se mund te prekim c;faredolloj geshtjeje politike
te vec;ante, pa nenkuptuar drejtpersedrejti apo terthorazi geshtjen e lirise se
njeriut. Per me teper, liria nuk eshte vetem nje problem midis shume problemeve
dhe fenomeneve te mirefillta te fushes politike, te tilla si drejtesia, pushteti apo
barazia; liria, e cila rrallehere - ne periudha krize ose revolucionesh, amn te behet
objektiv i drejtperdrejte i veprimit politik -perben aktualisht te vetmen arsye qe
njerezit te jetojne se bashku ne organizime politike ,Pa te,jeta politike si e tille do
te ishte pa kuptim, Arsyeja e ekzistences~ raison d'etre, e politikes eshte liria
dhe fusha e akumulimit te saj eshte veprimi,)
Kjo liri, te cilen e marrim si dic;ka te mir[qene ne te gjitha teorite politike e qe
edhe ata qe levdojne tiranine jane te detyruar t' a mbajne parasysh ne veprimet e
 ----------------------~----------.--.-.~---
HANNAH ARENDT
128
tyre, eshte krejt e kunderta e asaj qe quhet ".liria ~ br.en~s~~e", ~aj hapes.ire te
brendshme ne te cilen njerezit shpetojne preJ shtrenglmlt te Jashtem ~he ~dJeh~~
te lire.. Kjo ndjenje e brendshme mbetet pa ~faqje t~~~s~tm~ ~he.per flJedhoJe
nuk ka vlere ne pikpamje politike. Cilido~ofte le~~tll~llte.~1 I sa~. dh~ sa~~ ne
menyre elokuente te jete shprehur ajo ~ate antlk.ltetlt te von~, ~~s~or!kl.sh!
erben nje fenomen te vonshem dhe ne filhmet e veta Ishte rezultat I nJe tjeterslml
p . . .. bote ku pe··rvoiat e perftuara transformoheshin ne pervoja te brendshme
preJ nJe, J • •••• k . .. t
te njeriut. Pervojat e lirise se brendshIlle jane te den~~ra ne ate ~ptlm qe a 0
kane presupozuar gjithnje nje terheqje prej botes, ku llfl~ mohoheJ dhe kalo~t~
ne nje brendesi, ku nuk mund te hyje askush tjeter. Hapslra e b~endshme, n~ te
cilen uni strehohet prej botes, nuk duhet te ngaterrohet me zemren apo ~endJen,
te cilat ekzistojne dhe funksionojne vetem ne marredhenie t~ n~:rsJellta ~e
boten. As zemra, as mendja, por kjo haps ire e brendshme ~I ~!e v~~d l.lfl~
absolute brenda unit te te cilit perben ate element te zbuluar gJate antlklte~lt ~e
vone pr~ atyre qe nuk gezonin vendi~ e tyre ~~ ~hoqerine .qo i ~~th?n~~ e qe ~r
rrjedhoje u mungonte nje kusht i nevoJshem, I cII~ qysh P~J ant~kl~etlt t~ h.~~shem
deri ne mes te shekullit te nentembedhjete, konslderoheJ unammlsht Sl nJe kusht
paraprak per ekzistencen e lirise. . . . . . ... " . .
Karakteri i rrjedhur i kesaj lirie te brendshme ose teona sl.~a~ se ~II~~ raJom
perkates i lirise njerezore" eshte "fu.she.e bren~shme e nde~gJe~es .. ,..~faqet
akoma me qarte ne rast se i referoheml filhmeve te veta. ~ontrl~~tl~ ~~ te madh
e kete drejtim nuk e ka dhene individi modem me deshlren e tlJ per te zbulua~,
:er te zhvilluar dhe per t'u emancipuar, ~e ~ri~en ~ tij .te ~.u~~ifiku.ar ~e ~h~qen~
mund t'i rrembente pjesen me te mire te mdlvlduahtetlt te tlJ, me m~.lstlmm e tl~
emfatik "mbi rendesine e gjeniut" dhe origjinalitetit te tij, por sek~ret popul!~r~
dhe popullarizues te antikitetit te vone, te cilet me filozofine nuk kane te
perbashket ve~se emrin. Keshtu, argumentet m: b~~de~e~:th e~rs~se. a~~olu~e
te tirise se brendshme, mund te gjenden ende ne nJe sklce te Eplktetlt, I ~Ih.e ~I.S
ate duke pohuar se i lire eshte ai qe jeton ashtu si~ des~iro~, per~ufizlm I ~Ih:
~uditerisht, i ben jehone nje sentence te Politika - s se Anstotel~t, ku pohlm.~
"Liria do te thote qe njeriu te beje ate qe i pelqen" esht: ven~.ne g~~.en. e ~tyre q~
nuk e dine se ~'eshte liria.5 Me tej, Epikteti vazhdon te thot~~e ~!e nJ:n q~et I
lire neqoftese ai e kufizon veten deri aty ku shkon for.ca e ,~?, ne~oftes.~ ~.. n.uk
... fushe ku mund te pengohet.~ "Shkenca e Jetes do te thote te dl~h
futet ne- nJe
kkati .. dh U 1,
te besh dallimin midis botes se jashtme, mbi te cilen njeriu nu orce, e m
te cHin ai mund ta perdore si t'i duket atij me e ~r~htatsh~e.8 . ......
·
HIS torik·sht
1
eshte me interes te verne ne dukJe se ~faq)a e problemlt
• . h
te hnse
.. r-
ne filozofme e Augustinit eshte paraprire prej perpjekjes s~ ~der~e~~ ~e ~~ ~
v~uar nocionin e Hrise prej politikes dhe asaj per formuhml~ ~ l~es~ se md~:ldi
ne kete bote mWld te jete edhe skllav e, megjithate, te mbetet 1 hre. Sldoqofte, ne
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
129
pikpamjekonceptuale/..llria e Epiktetit, e cila konsiston ne te qenit i lire prej
deshirave te veta, nuk eshte vet;:se nje permbysje e nocioneve te lashta te koh~:
dhe sfondi politik, perkundrejt te cilit ishte formuluar krejt entiteti i filozofise
popullore, pretendimi i dukshem i lirise ne perandorine e vone romake, vazhdon
te t;:faqet ende qarte ne rolin ku nocione te tilla, si pushteti, sundimi dhe prona
vazhdojne te jene ende te rendesishme. Sipas kuptimit te lashtesise, individi
mund ta t;:lironte veten prej nevojes, vetem nepermjet pushtetit mbi indildet e,
tjere d~.~ ai ~~~d te i~hte ~ Ii.re, vetem ~e rast se zoteronte ne kete bote nj vend,
dhe .?Je .. s~t~~ EPlkt:tl . I 5vend~sl ~eto .ma~edhen~e ndemjerezore ne
marredheme da vete nJenut e, per rI]edhoJe, al zbulOl se asnje pushtet nuk
eshte aq absolut sa ai qe njeriu i jep vetvetesdhe se hapesira e brendshme, ku
njeriu lufton dhe nenshtron veten, eshte krejtesisht e tij, me t}ale te tjera - me
e mbrojtur prej nderhyrjeve te jashtme se t;: 'mund te jete t;:do shtepi e kesaj bote.
Per pasoje, pavarsisht prej ndikimit te madh qe koncepti i lirise se
brendshme,jo politike, ka ushtruar mbi traditen e mendimit, duket se eshte me
baza te themi se njeriu nuk do te njihte asgje prej lirise se brendshme, neqoftese
nuk do te kishte perjetuar gjendjen e te qenit i lire edhe me pare, si nje realitet i
prekshem i kesaj bote. Fillimisht, ne u ndergjegjesuam rreth lirise ose te
kundertes se sajne marredheniet tona me te tjeret dhe jone marredheniet tona
me veten. Para se ajo te behej atribut i mendimit apo nje cilesi e vullnetit, liria
kuptohej si nje gjendje e njeriut te lire, qe i jepte atij te drejten te levizte, te
largohej prej baneses se tij, te hynte ne marredhenie me shoqerine, te takonte
njerez te tjere, te vepronte dhe te fliste me tao Kjo liri paraprihej prej t;:lir'imit: me
qellim qe te ishte i lire, njeriu duhej te ndihej i t;:liruar prej permbushjes se
nevojave te jeteses. Por nuk mund te thuhet se liria e ndoqi automatikisht aktin
e t;:lirimit. Vet;: t;:lirimit te thjeshte, ekzistenca e lirise kishte nevoje edhe per
shoqerine e njerezve te tjere, te cilet ishin ne te njejten gjendje, si edhe nevoje
per nje hapesire te perbashket pub like, ku njerezit te takoheshin mes tyre - nje
bote politikisht te organizuar - pra, me fjale te tjera, nje bote, ku individi i lire
mund te integrohej ne vepra dhe ne fjale.
Eshte e qarte se liria nuk karakterizon t;:do forme marredhenieje njerezore
dhe t;:do lloj forme shoqerimi. Aty ku njerezit qendrojne se bashku, por nuk
formojne nje entitet politik - si, p.sh., ne shoqerite farefisnore ose brenda
mureve te shtepive te tyre - faktoret qe komandojne veprimet dhe sjelljet e tyre
nuk kane ne baze lirine, por nevojat e jetes dhe shqetesimin per ruajtjen e saj. Per
me teper, kurdohere qe bota e krijuar prej njeriut nuk eshte skene e veprimit dhe
e fjales se lire - si ne rastin e bashkesive te qeverisura ne menyre despotik, qe i
~fizojne shtetasit e tyre ne ngushticen e shtepive te tyre, duke frenuar dhe
penguar ne kete menyre zhvillimin e fushes pub like - liria nuk ka nje realitet te
prekshem. Pa nje fushe publike te garantuar, !iria nuk gezon hapesiren e
 HANNAH ARENDT
130
iiiI'
domosdoshme, ku ajo te mbijetoje. Me thjeshte, ajo mund te .st~e~o~.et ne
, I
shpirtin e njerezve si deshire, vullnet, shprese apo aspirate; por shpl~1 nJerez.~re.:
, . dl'me" e"shte nie vend shume i erret, dhe ~faredo qe mund te ndodhe ne
Sl~ e , ~ . " . Co k .
erresiren e tij, veshtire se mund te quhet fakt I dt:mOl~s.tr~esh~m. SI "la" t .~
demonstrueshem, Iiria perkon dhe eshte e lidhur me polltlken, Sl dy ane te se
njejtes ~eshtje. .. .... .
Megjithate, ky perkim i politikes me IIrme nuk ~~nd te.ko~slderoh~t sl.dl~~a
. "qene ne kuadrin c pervojes sone aktuale politlke. LmdJa e totahtanzmlt,
e mire . I' 'k" dh
perpjekja e tij per l' i nenshtruar te gjitha sfcrat e jetes njere.~~re ndaJ po .Itl .es :
mosnjohja sistematike e te drejtave qyteta~e e,. ~evanens~~, ~.osnJohJ.a ~ ~e
drejtes se jetes private dhe asaj te lirise preJ pohtlkes, n~ ben te d~~~~~m~ J.o
vetem rreth perkimit te politikes me lirine, por edhe rreth perputl~s?mense. mldl~
tyre. Jemi te prirur te besojme se liria filion aty .ku Il1baro~ pohtlka, ~~Sl kem.~
konstatuar se liria eshte zhdukur, kur te ashtuquaJturat konslderata pohtlke kane
sunduar mbi gith~ka tjeter. A nuk ishte e drejte kred~!a Iibe.~al:. "s~ me"p~k
't'k" aq me shume liri"? A nuk eshle e vertete se sa me e vogel te Jete hapeslra
po lI I e, . "··h I" "? Dh
e sunduar prej politikes, aq me e madhe do t~ ~ete hap~.~lra qe 1,,11. ~~ m~e:.
faktikisht, a nuk e masim ne gjeresine e hnse ne nJ.e bashkesl.t~. d~ene pre!.
fushes se lire qe ajo i jep veprimtarise ne dukje jo politlk, ekono~llse se tregut te
lire, apo lirise se mesimit, fese, apo veprimtarive kulturore dhe l~tele.k~al.~? ~
nuk eshte e vertete, sikunder e dime te gjithe ne njefare menyre, qe pohuka esht~
e pajtueshme me lirine vetem per sa kohl! ajo garanton nje liri te mundshme pre]
politikes? . . . ., . "
Ky perkufizim i lirise politike si nje 1m potenclale ~reJ ?Ohtlk~s, n~~ na
transmetohet thjesht prej pervojave ton a te koheve te fund It. AI ~a lua]~r n]e.~ol
te madh ne historine e teorise politike. Mjafton 1'u referoheml mendlmtareve
politike te shekujve te shtatembedhjet~ dhe t~te~b~dhj.~t~, t~ c~!~t m~ ~hu~~ ~e
do gje tjeter lirine politike e identifikonm me slgunne. Qelhml ~e I.lart~ I ~ohUk~s
~ qellimi i qeverisjes", ishte te garantoje sigur~?~;.~ga a~a e sa], slg~na Isht: a]o
" bente te mundshme lirine dhe fjala 1m emertonte kumtesencen e
~~p;imtarive qe kryheshin jashte fushes politike. Madje M~nte~kj:u, n~onese
kishte nje men dim jo vetem te ndryshem por edh.e shume me te larte ~~t~
" se politikes sesa Hobsi apo Spinoza, ne mJaft raste e barazonte hnne
esences . h k' "
politike me sigurine. 9 Lindja e shkencave politik: d~e ~ocia~.e gJa.te.s ~ .u~.ve te
" t"mbedhiete dhe niezet ka zgjeruar edhe me teJ te ~aren midiS hnse dhe
nen e ~ ~ . fill' "k"
politikes. Ne kete periudhe, qeverisja, e cila q~sh pre] ~. Ime.v~ .~e e~. e~
odeme eshte identifikuar me fushen e pergJlthshme te pohtIkes, nISI t~
~onsiderohej prej atij ~asti si mbrojtese e posatshme jo ~q e ~iris~ sesa e ~ro~esl~
te jetes, interesave te shoqerise dhe indiv~dev~ teo s~J: SI.~una m~e~1 krit~n
vendimtar, por ketu nuk behej fjale per sigurme e mdlvldlt perkundre]t vdek]es
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 131
se dhunshme", si~ ben fjale Hobsi (ku kusht i ~do lirije eshte ~lirimi prej frikes),
por nje siguri qe do te mundesonte nje zhvillim te patrazuar te procesit te jetes se
shoqerise si nje e tere. Ky proces jetesor nuk kushtezohet prej lirise, por ndjek
domosdoshmerine e vet te brendshme; ai mund te quhet i lire vetem ne kuptimin
qe ne e shohim si nje rryme ne rrjedhe te lire. Ne kete rast politika nuk perben
madje as qelIiminjo politik te politikes, por nje fenomen anesor - i cili gjithsesi ka
si kusht qe ~do 1I0j qeverisjeje duhet t'i nderhyje vetem atehere kur vete jeta,
interesat dhe nevojat imediate te saj jane ne rrezik.
Keshtu, jo vetem ne qe per hir te lirise kemi arsyet tona per te mos besuar
politiken, por edhe krejtperiudha modeme e ka ndare ate prej politikes. Mund t'i
referohemi ende ketu se kaluares e te sjellim edhe kujtimet dhe traditat me te
lashta. Vete koncepti paramodem laik i lirise kembengulte ne ndarjen e ~eshties
se lirise se shtetasve prej lidhjes se drejtperdrejte me qeverisjen; "Iiria e popullit
qendronte ne gjetjen e nje menyre qeverisjeje permes atyre ligjeve, te cilat i
garantonin atij jeten dhe mallin. "Nuk mund te thuhet se popullit nuk i perket
asgje, meqenese ai nuk merrte pjese ne qeverisjen e vendi!", u shpreh Karli I prej
~ majes se karamanjolles. Populli nuk deshiron thjesht per hir te lirise te marre
pjese zakonisht ne qeverisjen e vendit apo te hyje ne fushen politike, por per
shkak te mosbesimit qe ai ushqen ndaj atyre qe ushtrojne pushtetin mbi jeten
dhe mallin e tij. Per me teper koncepti kristian i lirise politike, lindi prej dyshimitte
hershem kristian dhe armiqesise se tij ndaj politikes si e tille, duke kerkuar te
largohej prej saj per te qene i lire. Sikunder kemi pare, liria kristiane, per hir te
shpetimit, eshte paraprire prej abstenimit te filozofeve prej politike , gje qe
perbente kushtin per nje menyre jetese me te larte dheLme. te lire , te
ashtuquajturen vita contemplativa./
Me gjithe pes hen e madhe te ~aj tradite e me gjithe, ndoshta, urgjencen e
madhe te diktuar prej pervojes sone, ku qe te dyja na shtyjne ne te njejtin drejtim,
ate te ndarjes se lirise prej politikes, une mendoj se lexuesi eshte i mendimit se ai
ka lexuar vetem nje truizem te lashte, tek eshte ndeshur me fjalet e mia se arsyeja
e ekzistences-la raison d' etre- e politikes eshte liria dhe se kjo liri provohet
se pari kryesisht ne fushen e veprimit; me poshte do te ndalem me gjate ne
trajtimin e ketij truizmi te lashte.
II
E pare ne lidhjen e saj me politiken, liria nuk eshte nje fenomen i vullnetit.
Ketu nuk kemi te bejme me nje liberum arbitrium, nje liri zgjedhjeje qe arbitron
dhe vendos midis dy sendesh te dhena, nje te miri dhe nje te keqi, zgjedhja e te
cileve parapercaktohet prej nje motivi te caktuar, i cili mjafton te argumentohet
per t'i hapur rruge nje operacioni te dhene. "Dhe meqenese une nuk mund te
132 HANl'v'AH ARENDT
provoj se jam nje dashnor i mire,! Per ttl ruajtur ne kujtese ditet e mira te
dashurise,! Atehere jam i detyruar te provoj se jam nje zuzar,! Dhe te urrej
kenaqesite pertace te atyre diteve" Jemi ketu, pa u shkeputur prej Shekspirit, me
teper ne prani te lirise se Brutit: "Nje gje e tille ose do te realizohet, ose ne te
gjithe do te japim jeten per te", domethene per lirine, di,<ka qe nuk ekzistonte me
pare, qe nuk ishte di,<ka e mireqene, as si objekt njohjeje apo imagjinate, e qe per
rrjedhoje, duke folur me mjaft kufizim, nuk mund te njihej. Veprimi, per te qene i
lire, duhet te jete i ,<liruar prej ,<do 1I0j interesi nga njera ane, si edhe prej
objektivit te fiksuar si rrjedhoje e parashikueshme, nga ana tjeter. Kjo nuk do te
thote se interesat dhe qellimet nuk jane faktore te rendesishem ne ydo akt te
ve,<ante, perkundrazi, ato jane faktore percaktucs ne ,<do akt te vc,<ante, dhe
veprimi mund te quhet i lire deri ne ate mase qe ai eshte ne gjendje t' i kaperceje
ato. Veprimi, per sa kohe qe eshte i percaktuar, udhehiqet prcj nje qellimi te
ardhshem, deshiren per kryerjen e te cilit intelekti e ka rrokur para se vullneti te
urdheroje kryerjen e tij; pra, per rrjedhoje, intelekti i ben thirrjc vullnetit, pasi
vetem vullneti mund te diktoje veprimin - sikurse e cileson kete proces permes
nje fraze karakteristike Duns Skotus. IO Qellimi i veprimit ndryshon dhe varet prej
rrethanave perhere ne ndryshim te botes qe na rrethon. Te percaktosh qellimin
nuk eshte nje ,<eshtje lirie, por gjykimi te drejte apo te gabuar. Vullneti, i pare si
nje aftesi e ve,<ante dhe e dallueshme e njeriut, ndjek gjykimin, d.m.th. njohjen e
qellimit te caktuar dhe ateht?re urdheron zbatimin per arritjen e tij. Pushteti per te
urdhcruar, per tc diktuar veprimin, nuk eshte nje yeshtje lirie, por nje ,<cshtje
force apo dobesie.
Per sa kohe qe veprimi eshte i lire, ai nuk eshte as nen drejtimin e intelektit
dhe as nen diktatin e vullnetit - ndonese ai ka nevoje per te dy keta clemente
per arritjen e ,<faredolloj qellimi te vCyante - por ai buron prej diykaje krejt te
ndryshme (po t'i referohemi analizes se famshme te Monteskjese rreth menyrave
te ndryshme te qeverisjes), qe une personalisht do t' a quaja parim. Parimet nuk
veprojne brenda nesh si,< veprojne qellimet - "te metat e mia trupore" apo
"permasat e mia te bukura fizike" - por frymezojne nga jashte; ato jane shume
te pergjithshme per te percaktuar qellime te caktuara, ndonese ydo qellim i
veyante mund te gjykohet ne prizmin e parimeve te veta, pasi akti eshte
ndermarre; ndryshe prej gjykimit te intelektit, i cili paraprin veprimin, dhe
ndryshe prej urdherit te vullnetit, qe e filion ate, parimi frymezues c;faqet
plotesisht vetem tek akti ne kryerje e siper; e, megjithate, nderkohe qe meritat e
gjykimit e humbasin vlefshmerine e tyre dhe forca urdheruese e vullnetit fillon te
shteroje, gjate kryerjes se aktit qe ato kryejne ne bashkepunim me njeri - tjetrin,
parimi qe e frymezoi ndermanjen e ketij akti, gjate kryerjes se tij, nuk humbet as
ne force e as ne vlere. Ne dallim prej qellimit te vet, parimi i nje veprimi mund te
perseritet here pas here; ai eshte i pashtershem dhe, ndryshe prej motiveve te tij,
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
133
viera e parimit e~hte universale, ajo nuk kushtezohet prej ndonje individi te '
caktuar apo grupl te veyante. Sidoqofte, yfaqja e parimeve realizohet vetem
nepermje~ v~prim~~ dhe ?e kuadrin e shoqerise njerezore ekzistcnca e parimit
kthehet ne ~Ic;k~ t~ pram~hm~ e te dukshme per sa kohe zgjat edhe veprimi, e
aspak me teJ. Te tilla panme Jane nderi ose lavdia, deshira per barazi te cilen
~ontes~jeja equante ~irtyt, ose, me £jale te tjera, dallim ose shkelqim-'-:ajoy'ka
n~ ~~eq.~sh~ u re:'ero.~~J t~~ave.~ aristenin ("perpiquni gjithnje te veproni sa me
mire, per te qene me I mml te &Jltheve"), por, gjithashtu, edhe frika mosbesimi
apo urrej tja. Liria ose e kunderta e vet ryfaqen ne bote sa here parime;e tilla behen
ak~a!e:. ry.fa~.a.~ .li.~ise, ~i ed,he c;fa~a e parimeve, perkon me aktin e kryer.
Ind1V1,detjane te hre - Sl qeme te paJlsura me dhuntine e lirise ~ per sa kohe ata
veproJne: por as perpara ,dhe as mbrapa ketij momenti~jesh i lire dhe te
veproshJane e njejta gje;..3
Uir~a, si ~iyka, e ngerthyer ne veprim, ndoshta ilustrohet me mire prej
k~nceptl~. ~~~I~ve.h~n. te virlJ!.~it:
sipas te cilit liria eshte aftesia e shkelqyer
pe~-cs se ,C!l~~ ~~~IVldl U per&JI&Jet rasteve qe bota shpalos para tij ne formen e
fatl!:.r-~Ptm~l1l.~IJJepet me mire nga termi "virtuozitet", d.m.th" nje shkelqimi qe
ne l,a~n~u~Jme arteve te bukura (ne dallim prej arteve krijuese materiaie), ku
reahzlm.1 perfaqesohet prej vete kryerjes se veprimit dhe jo prej fabrikimit te nje
produk~1 t~.gatshem, qe .tejkalon n~ jetegjatesi edhe vete veprimin qe e krijoi ate
d~e e be.n te p.ava~r ~~eJ vetes. AmJa -virtuoze e virtytit te Makiavelit na kujton
~~ths~.~1 :'aktm : te clhn edhe ~se vete Makiaveli veshtire se e njihte, qe greket
~~th~Je perdomm .meta~ora te tIlla, si luajtja ne fyell, vallzimi, sherimi apo detaria,
per t.~ da\lu~r~~pnm:anne e ~~hes politike prej veprimtarive te tjera, gje qe do te
~hote se ata I perftonm analo&Jlte e tyre nga ato arte, ku virtuoziteti i ekzekutimit
Ishte vendimtar.
Duke qene se ry'do lloj veprimtarie ngerthen nje element virtuoziteti dhe
du~e. qe~.e s~, vi~ozitet! p~rben shkelqimin qe ne i atribuojme arteve, shpesh
pohtlka eshte cllesuar Sl llJe art. Natyrisht, ky fakt nuk perben metafore, dhe
~etafo~a do te ~t~~hej n~ diyka krejt ~e. rreme, neqoftese dikush bie ne gabimin e
te kon~lderu.~nt te, s~tetIt dhe qe~~nsJes si nje veper arti apo si nje kryeveper
~ol~ktI,ve. Ne kuptlmm e arteve knJuese, te cilat mbartin diyka te prekshme dhe i
JapI~ nJe ~?t~irj~. me~~imit njere~~r ne ate shkalle saqe sendi i krijuar zoteron nje
ekzlstence te meveteslshme, pohtIka perfaqeson te kunderten e kulluar te artit-
gje qe nuk do te thote kurrsesi se ajo eshte nje shkence ekzakte. Institucionet
~ol!ti~~: sad~ mire o~e..keq ~e. mund te per~ufizohen, per te ekzistuar varen prej
mdl.~ld~."e qe veproJ?e; ruaJga e tyre reahzohet nga te njejtat mjete, qe edhe i
ka.~~ ~IJuar ~t~. E~lstenca e pavarur eshte simbol i vepres se artit si produkt i
krlJlmlt; varesla preJ aktesh te metejshme per efekt vazhdimesie ekzistence
simbolizon gjendjen e saj si produkt i veprimit. '.
,
!
 134 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
135

ketyre ~eshtj~ve dO~li~ohen ~rej n~ci~nit qe liria eshte me teper nje atribut i
<;eshtja ketu nuk shtrohet nese artisti krijues eshte i lire gjate procesit te
krijimit, por nese procesi krjues yfaqet ose jo ne publik dhe nese eshte i destinuar
te mos yfaqet perpara shoqerise. Rrjedhimisht, elementi i lirise, sigurisht i
1 vull.neht dhe I mend 1m It sesa I vepnmlt. Iqo perparesi nuk rrJ'edh thiesht
noc .t .. d . .
. I?m .. ~e y 0 ~epnm, ~sl~ologjikisht, duhet te paraprihet prej nje veprimi
~ preJ
.

pranishem ne artet krijuese, mbetet i fshehur; ajo qe paraqet interes per n~~hes te mtelektlt dhe ~reJ nJ~.u~?heri te vullnetit per zbatimin e vendimit, por,
shoqerine nuk eshte procesi i lire krijues, por vepra e artit ne vetvete, e cila eshte &Jlthashtu, e ndoshta ne rradhe te pare, sepse konsiderohet se "11'rl'a ".
.. h c · . e persosur
produkt i gatshem i procesiWrkundrazi, artet e ekzekutuara kane me te vertete e~ ~. e papa!.~e~hme me ekzlstencen e shoqerise" dhe se ajo mund te tolerohet
ngjashmeri me politiken. Artistet ekzekutues - valltaret, aktoret dramatike, ne persosmenne ' . . e vet vetem ...jashte
. . fushes se marredhenieve nie :.
~ r",zore.
Ky
muzikantet etj. - kane nevoje per spektatore per te yfaqur virtuozitetin e ~ argument J sotem nuk do te thote - &Ie qe ndoshta eshte e vertete _
t" .. " ..
..
se, per nga
ashtu sikurse edhe individet veprues kane nevoje per pranine e te tjereve para te ve ed'natyra . ..e tlJ, mendlml ka me shume nevoie J
se "do
Y
oie tieter
bI ~
pe".r I'1fI,. por se
cileve ata mund te luajne. Te dy palet kane nevoje per nje hapesire publike te me~ Iml n~ v~t,~'ete nuk eshte i rrezikshem dhe ai qe duhet te kufizohet eshte
organizuar e qe te dyja varen reciprokisht prej te tretesh per realizimin e vete~ vep~~ml. As~ush nuk pretendon qe veprimet te jene po aq te lira sa edhe
ekzekutimit ne fjale. Nje hapesire e tille nuk konsiderohet si e mireqene, sa here ~endl~et: I ~ ~.atynsht ky perben edhe nje prej parimeve themelore te
qe individet jetojne se bashku ne bashkesi. Dikur polisi grek perbente pikerisht hberahzmlt,
t .... r .
I clh, pavaresishtprej emertimit te tiJ', ka dhene edhe ai ko ntn'b ut'me
ate "forme qeverisjeje" e cila u siguronte njerezve hapesiren e yfaqjes ku ata ve per te e Imm.~ar nocionin ~ lirise prej fushes politike. Politika, sipas se njejtes
mund te luanin, permes nje teatri ku liria mund te fanepsej. ~lozofi, duhet te merret thuaJse teresisht me vazhdimesine eJ'etes dhe 't'
t .. , M' '" ruaJJene
. Te perdoresh fjalen "politike" ne kuptimin e polisit grek, nuk eshte diyka as I~ eresav~ te s~J.. .Irepo, aty ku Jeta vihet ne diskutim, si rregull, ydo veprim
arbitrare dhe as e sajuar. Etimologjikisht dhe ne gojen e individeve te kulturuar, &Jendet
.. nen
" ndlkmun e domosdoshmerise dhe fusha perkatese pe"r t' u kUJ'desur
kjo fjale e rrjedhurne te gjitha gjuhet evropiane prej organizimit historik unikal te per nevo!at e Jete~, .es~te .~usha tejet e madhe e perhere ne zgjerim e jetes socialo-
qytet - shtetit grek, simbolizonjehonen e pervojes se nivelit te jetes ne bashkesi, ekon~mlke, admmlstnm~.1 se ciles ka erresuar fushen politike qysh prej fillimit te
ku u zbulua per here te pare thelbi dhe fusha e politikes. Eshte vertet e veshtire epokes moderne. Fushes se paster politike duket se i J'ane lene" t"
"dh'" d" k ve em
e, madje, diyka yorientuese te diskutosh rreth politikes dhe parimeve te saj me te nm,:e ...emet n. er o.m~~ta~e, pasi raportet midis kombeve ngerthejne ende'
thelia, pa iu referuar deri diku pervojave te lashtesise greko-romake, pasi kurre armlqes~ ~he slm~ah, te cllat nuk mund te reduktohen teresisht ne faktore
ndonjehere me pare e as me pas ata nuk kane menduar me aq dinjitet e madheshti ekon~m~~~. Mad~.e edhe .~e kete r~st, ~rir~a mbizoteruese eshte qe yeshtjet e
rreth veprimtarise politike. Per sa i perket man'edhenies se lirise me politiken, ~arre~hemeve nd~rkombetare dhe nvahteh qe lind prej tyre, te konsiderohen si
ekziston edhe nje arsye tjeter, sipas se ciles bashkesite e lashta politike ishin te preJardhura preJ faktoreve dhe interesave ekonomike. Por ne ashtu 'k
... h . k' . . Sl urse,
themeluar vetem me qellim qe t'u sherbenin njerezve te lire - pra atyre qe nuk pavaresls t preJ reJt teonve dhe Izmave, ende besoime se te thuash .. "I' .
.. ht" I ' . d' , J qe lfIa
ishin as skllever, as subjekte detyrimi per te tjeret dhe as argate, te shtyre prej es ,e .. a. ra/so~. etre. e p~!iti~es", ~uk eshte veyse nje truizem, po keshtu,
nevojes se mbijeteses. ~e rast se do ta kuptonim politiken sipas variantit te pavare.slsht .pr:J I.nt~:eslt tone, ne dukJe ekskluziv rreth yeshtjeve te jetes, ende
polis it, qellimi i saj -la raison d 'eIre - do te simbolizohej prej vendosjes dhe e kon.~lderoJme Sl roue fa~~.se guximi perben nje prej virtyteve esore politike,
ruajtjes se nje hapesire, ne te cilen mund te yfaqet liria si nje virtuozitet. Kjo eshte ndo~ese ---: edhe slkur nJe &Ie e I. e vetem nje yeshtje qendrueshmerie::!:>
fusha ku liria behet realitet toksor, e prekshme, ne fjale qe mund te degjohen, ne ~ qe n~ty~lsht nuk eshte. - ?e do ~~ i~h~~ te pa~et qe do te denonim guximin si nje
vepra qe mund te shijohen dhe ne ngjarje rreth te cilave mund te flitet, te p~r~uzJe te ymen~ur..e ~lclOze per J~ten dhe mteresat e saj, d.m.th., per gjoja te
kujtohen dhe te kthehen rie legjen~para se te trupezohen perfundimisht ne ~.Iren su~rem~ ~e kesaJ bote. Guxlm eshte nje fjale e madhe, dhe ketu nuk
librin e madh te historise se njerezimlt. Si rregull, gjithyka qe mund te ngjase ne nenkuptoJ guxlmm kokekrisur te aventures, qe me gezim veJ' eten ne rrez'k .. h'
t" d" h'" .. ..' . I per Ir
kete haps ire yfaqjesh, eshte politike, edhe kur nuk eshte nje produkt i e e~ Ires pe: t~ ~etuar me mtensitet, duke vene individin perballe rrezikut dhe
drejtperdrejte i aktit veprues. Gjithyka qe mbetet jashte saj, te tilla si bemat e vde~Jes. Guxlmll yartur nuk ka te beje me shume meJ'eten sesa ka te b .. · .. tut'
shp rt "I G . . .. '1' . . . eJe Ja
medha te perandorive barbare, mund te jene impresionuese dhe me vlere per t'u .. I voge. UXlml, te CI In <;uryIih dlkur e ka quaitur si "cilesine e .. 'd'
o. th" T" ..' . ~ pare, ml IS
permendur, por jo politike ne kuptimin e ngushte te fjales. b1~ e,~1 eSlve te t.J.~ra nJ.ere~ore, pasi ajo eshte cilesia qe garanton gjithe cilesite
<;do perpjekje per te derivuar konceptin e lirise prej pervojash ne fushen e tJ:ra , n~~ k~.rorezon tlpann tone individual te vitalitetit, por ai na kerkohetprej
, politike, tinge lion e yuditshme dhe habitese, sepse te gjitha teorite tona rreth vete natyres qe ka fusha e marredhenieve pub like. Bota ne te cilen jetojme, per
r.,
ii
!
HANNAH ARENDT
136
"
shkak te faktit qe ajo ka ekzistuar para nesh dhe do te mbetet edhe pas ~e.s~, nuk
mund te pranoje lluksin per t'i dhene rendesine kryesore jetes se indl~,dlt ~h~
"interesave qe lidhen me te; si e tille, fusha publike eshte ~: kontrast.l~ me te
;ileTlliTe mundshem me jeten tone private, ku , ne mbroJtJe te famJiJes dhe
shtepise sone, gjith.;:ka e mendueshme duhet t'i sherbeje sigur.imit ~e procesit t~
jetes. Madje guximi eshte i nevojshem edhe per t: dale pr~J k~ter ~ureve t:
shtepise sone dhe per te hyre ne fushen e marred?emeve pubhk~,J~. p:r ~~kak t:
rreziqeve te caktuara qe mund te na kene zene pnte, po~ s~p~e h.YJme ~e ~!e. fush~
ku interesi per jeten ka humbur vleren e vet. Guxlml I .;:hron n~er~~~t p~e~
shqetesimit te tyre rreth jetes ne kerkim te lirise se botes: Guxlml es~te .~
domosdoshem: sefse ne politike nuk eshte jeta, por vete ekzlstenca e botes qe
vihet ne disku~
III
Natyrisht, ky nocion i ndervartesise midis lirise dhe politikes e~hte ne
kontradikte me teorite sociale te epokes modeme. Per fat te keq, ky nOClOn nuk
do te thote se mjafton qe ne te kthehemi ne teorite dhe traditat me te vjetra,
paramodeme, e gjith.;:ka mund te zgjidhet. Eshte f~kt s~ ve~htire~ia. ~e e. ~ad~e,
per te arritur te kuptohet se .;:' eshte liria, buron preJ fak~lt,.~lp.a~ te clht: nJ.~ kthl.m
i thjeshte tek tradita, dhe ve.;:anerisht tek ajo qe ~e keml des.hl:~ ~ q~aJ~e..tra~~ta
e madhe, nuk e zgjidh problemin. (As konceptl filozofik I hnse ne traJten .qe. u
zhvillua ne antikitetin e vone, kur liria u kthye ne nje fenomen te mendlmlt,
permes te cilit individi mundej ne saje te tij te dilt~.}asht~ b~te~, dh~. as no~i.oni
modem kristian i vullnetit te lire nuk kane ndonJe baze ne pervOJen pohtlke.
Tradita jone filozofike eshte thuajse unanime ne percaktimin se liria tillon aty ku
njerezit shkeputen prej fushes se jetes politike te .shumices dhe ku nis t~
perjetohet jo ne shoqeri me te tjeret, por ne .~arredheme~ me vet:eten - os: n:
formen e nje dialogu te brendshem, te cilln qysh preJ Sokratlt n~ ~ quaJ.me
mendim ose ne konflikt me vetveten, ne ate lufte te brendshme midIs asaJ se
.;:fare dUhet bere dhe asaj qe behet, dialektika vdekjep~rese e s~ c~les. i ~:aqi se
pariPalit dhe me pas Agustinit keqkuptimet dhe dobesme e s.hplrtlt ~Jer~zor:) ..
L:uadita kristiane eshte bere me te vertete nje faktor vendlmtar per h~stor~~~
e .;:eshtjes se lirisejThuajse autom~tikisht n~ bar~oj~e liri~e me vul~~et~~ e 1.1~~,
d.m.th., me nje aftesi thuajse te panjohur preJ antlkltetlt klaslk. VullneLI, n: tr~J~~n
e zbuluar.prej Krishterimit, kishte shume. pak gjera te ~erbas.~keta ~e.deshlren.:
synimin dhe qellimin, te cilave ai u kushtonte vemendje vetem pasl.kls~te hyr:
ne konflikt me tome rast se liria do te ishte ~.ete~ ~j: ~~nomen. i vull~etlt, do te
arrinim ne perfundimin se te lashtet nuk e njlhnm llnn~atynsht, te mendosh
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 137
nje gje te tille eshte absurditet, por ne rast se dikush do te deshironte te
mbeshteste kete perfundim, ai mund te sillte argumentin e permendur pak me
pare, d.m.th. se ideja e lirise nuk ka luajturrol ne filozofi para Augustinit Arsyeja
e ketij fakti eshte se s~ate lashtesise greke, ashtu edhe asaj romake, liria ishte
nje koncept teresisht·pohtik, qe perbente veTtet kuintesencen e qytet-shtetit dhe
te qytetaristlrradita jone filozofike e mendimit politik, qe filion me Parmenidesin
dhe Platonin, ngrihet qarte ne kundershtim me kete lIoj polisi dhe qytetarine e tij.
Menyra e jeteses, e zgjedhur prej filozofit, perceptohej ne kundershtim me te
ashtuquajturen Vios politikos, pra me menyren politike te jeteses. Per rrjedhoje,
liria, vete thelbi i politikes, sit;: e kuptonin ate greket, perbente nje ide e eila,
thuajse si rregull, nuk mund te hynte ne kuadrin e filozofise greke. Vetem kur te
krishteret e hershem dhe, vet;:anerisht, Pali zbuluan nje lIoj lirie, e eila nuk kishte
lidhje me politiken, u be e mundur, qe koncepti ilirise te hynte ne historine e
filozofise. Liria u be ne kete menyre nje prej problemeve kryesore te filozofise,
pra atehere kur u provua si dit;:ka qe perjetohej gjate lnarredhenieve midis
individit dhe Unit te tij dhe jashte marredhenies midis njerezve. Vullneti i lire dhe
liria u bene nocione sinonimike l2 , dhe prania e lirise mund te perjetohej verem ne
vetmine e plote" ku askush nuk mund te pengonte konfliktin e brendshemte
nxehte, qe zhvillohej brenda individit", ate konflikt vdekjeprures, qe ndodhte ne
"streben e brendshme" te shpirtit dhe "dhomen e emt te zemres". J3
. Antikiteti klasik nuk ishte. kurrsesi pa pervoje ne fenomenin e vetmise; per
te Ishte me se e qarte se individi i vetmuar nuk eshte nje individ, por dy individe
te ngerthyer ne nje te vetem; se nje marredhenie midis meje, unit tim dhe
individeve te tjere filIon ne t;:astin, kur marredheniet midis meje dhe individeve te
tjere nderpriten prej .;:'do lIoj arsyeje. Vet;: ketij dualizmi, i eil~perben lrushtin
ekzistencial te mendimit qysh prej Platonit, filozofia klasike ka insistuar mbi
dualizmin midis shpirtit dhe trupit, dualizem ne te eilin aftesia njerezore elevizjes
i perket vetem ndergjegjes dhe shpirtit, te cilet presupozohen se vene ne levizje
si trupin ashtu edhe vetveten, dhe eshte pikerisht ne kete diapazon te mendimit
platonik qe kjo aftesi interpretohet si sundim i shpirtit mbi trupin. E, megjithate,
vetmia augustiniane e "luftes se nxehte" brenda shpirtit, deri atehere ishte
krejtesisht e panjohur, pasi lufta ne te cilen ai kishte hyre nuk zhvillohej midis
arsyes dhe pasionit, midis kuptimit dhe thimositl 4 d.m.th., midis dy vetish te
ndryshme njerezore, por ishte nje konflikt brenda vullnetit. Ky dualitet brenda se
njejtes Yeti njerezore njihej si karakteristikfse e mendimit, si dialog qe individi
zhvillon me vetveten. Me fjale te tjera, dy individet, te ngerthyer ne nje te verem
ne kuadrin e vetmise, e eila ve ne levizje procesin e mendimit, ushtrojne mbi
vullnetin efektin e kundert: ato e paralizojne dhe e mbyllin ate ne vetvete· De
vetmi, vullneti eshte perhere velie dhe nolle (te duash dhe te mos duash), te
veprosh dhe te mos veprosh ne te njejten kohe.
138 HANNAH ARENDT
Efekti paralizues, qe vullneti duket se ushtron mbi veten, ~s~te ende m~
habites, pasi vere thelbi i tij konsiston tek urdheri dhe te nenshtnml .. Ky fakt te
krijon pershtypjen e nje "monstruoziteti", ku njeriu ~un~ te urdhero~.e ve~eten
dhe re mos nenshtrohet, monstruozitet ky qe mund te shpJegohet vetem perm~s
pranise se njekohshme te binomit "une dua dhe une n.u~ dua".15 Sidoqo~e, kJ~
gje pernen nje interpretim tashme augustinian; histonklsht, ky fakt do te thote
se fillimisht, fenomeni i vullnetit u ~faq gjate pervojes se ~fare dua dhe nuk dua
nj~kohesisht, d.m.th. se ekziston di~ka ne f~rmen - u?e dua ~he. nu~
mundem. Ajo ~'ka nuk njihej ne antikitet nuk Ishte se ekzlstonte nJe vanant I
mundshem - une e di --por - une-nuk-dua , por se - une dua dhe une -
mundem nuk ishin e njejta gje - non hoc est velie, quodpossel 6 • Natyrisht, forma
: une - d:u. dhe une - mundem ishte di~ka e zakonte tek te lashtet. Mjaft~n te
permendim sa shume kembengulterlatoni rreth f~tit. qe te drejten per t~.~reJ.tu~
re tjeret, duhet ta kishin vetem ata qUinin te dreJtomn veten e ty~e e qe Ishm ~~
lire nga detyrimi i nenshtrimiUEshte me ~ e ~~rtete.s~.vetkon~olh ka mb~tur nJe
prej virtyteve politike kry~ore dhe nJe rue e tdle mundesohet vetem kur
fenomeni spikares i virtuozitetit lidhur me raportin une-dua dhe une-mundem,
rakordohen dhe praktikishtperputhen me njeri - tjetrin. . _
Neqoftese filozofia e lashre do re njihte konflik~in e ~undsh~m rreth asaJ q~
individi deshiron dhe rreth asaj qe ai mundet,natynsht, aJo do klshte mundur te
perceptonte fenomenin e lirise si nje cilesi .te bre?ds~~, te fo~es ..une -
mundem ose do t'a kishte perkufizuar ate si nJe perklm midiS formes une - dua
dhe do ta perceptonte ate si nje atribut te formave une-d~a-.des~a~a~ - d~ ~e
dua. Ky nuk eshre nje spekulim pa vlere; edhe vete konfhktl eunpldlan ~~dls
arsyes dhe thimos qe re dy re pranishem ne shpirtin njerez.or, es~t~ relatI:'lsht
nje fenomen i vone. Di~ka shume me tipike dhe ne kontekstm tone dWka me ~e
vend, ishte bindja se pasioni mund te verboje mendjen njerezore, por kur arsyeJa
arrin re triumfoje njehere, nuk ka pasion qe mund ta ndale njeriun te beje ~te ~ 'ka
ai e di se eshre e drejre. Kjo bindje eshte ne themel te mesimeve te SokratIt, slpas
te cilit virtyti eshre nje lloj dijeje dhe habia jone, sipas se ciles askush nu~ mun~
re kere menduar qe virtyti te ishte "racional", qe ai mund te mesoheJ dh~ te
shpje~ohej, huron me tepee prej renies sone ne kontakt ~e nje vullnet qe arriJme
ta njohim, i cili ne vetvete paraqitet i thyer, qe ne te njeJten kohe edhe d~ ed~e
nuk do, sesa prej ndonje aftesie parashikuese te eperme ne te ashtuquaJturen
pafuqishmeri re arsyes. . . .. ..
Me fjale re tjera, vullneti, forca e vuIlnetIt dhe vullnetI per pu~htet, per n~
jane n<>eione thuajse identike; qendra e vullnetit ~er ne.~~~te aftesla e vul!~et~t
e njohur dhe sprovuar prej njeriut gjate marre.dhemeve te tIJ me vetvet~.n: ~er hlr
te formes vullnet-pushtet ne kemi tredhur JO vetem arsyen dh~ a~eslte ~on~
.njohese, por edhe aftesi re tjera "praktike". A nuk eshte e qarte Sl dnta e dlelht
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 139
edhe per ne ajo qe thoshte Pindari se "ky eshte mjerimi yne me i madh: te
qendrosh (i detyruar) me kembet e tua jashre se drejres dhe re bukures, qe
gjithkush i njeh dhe i pranon, i shtyre prej nevojes".17 Nevoja qe ndalon
individin te kryeje ate ~'ka ai di dhe deshiron, mund te buroje e imponuar prej
. shoqerise ose prej vetvetes, ashtu sikurse mund te linde prej parnjaftueshmerise
se talentit, dhuntive dhe cilesive, te cilat i dhurohen njeriut prej lindjes, mbi re
cilen ai nuk ka me teper pushtet sesa ~ 'ka mbi rrethanat e tjera; te gjithe keta
faktore, pa perjashtuar ketu edhe ata psikologjike, kushrezojne individin nga
jashte per aq sa i perket formave une - dua dhe une - di, d.m.th., per sa i perket
vete Unit; forca qe realizon piketakimin e ketyre rrethanave, qe ~iron vullnetin
dhe dijen prej skllaverise se nevojes, perfaqesohet prej formes une - mundem.
Vetem aty ku forma une-dua dhe une - mundem perputhen, liria mund te
ekzistoje.
Ekziston edhe nje menyre tjeter per te verifikuar nocionin tone aktual mbi
vullnetin e lire, rrjedhoje e nje logjike fetare dhe e formuluarne gjuhe filozofike,
e ndryshme prej pervojave te hershme e thjesht politike te lirise. Gjare
rigjallerimit te mendimitpolitik qe shoqeroi lindjen e epokes moderne, ne mund te
dallojme mes atyre mendimtareve, te cilet vertet mund re quhen eter te
"shkences" politike, pasi ata e gjeten pikenisjen I* krijimin e saj ne zbulimet e
reja te shkencave natyrore - perfaqesuesi me i madh i te cileve eshte Hobsi -
dhe atyre qe, relativisht indiferente ndaj zhvillimeve tipike moderne, e hodhen
shikimin e tyre prapa ne mendimin politik te antikitetit,jo te shtyre prej ndonje
parapelqimi per te kaluaren si te tille, por thjesht sepse ndaIja e Shtetit nga
Kisha, e fese nga politika, pati ~uar ne lindjen e nje fushe re pavarurpolitike laike,
te panjohur qysh prej renies se Perandorise Romake. Perfaqesuesi me i madh i
ketij laicizmi politik eshte Monteskje i cili, ndonese indiferent ndaj problemevere
nje natyre thjesht filozofike, ishte shume i vetedijshem rreth mungesave te
konceptit te filozofeve mbi lirine per qellime politike. Per te hequr qafe kele
koncept, ai beri qarte dallimin midis lirise filozofike dhe asaj politike; ky dallim
qendronte ne faktin qe filozofia kerkon jo me teper liri sesa ushtrimi i vullnetit
(l'exercice de la volonte), pavarsisht prej rrethanave dhe arritjes se qellimeve qe
vullneti i ka caktuar vetes. Perkundrazi, liria politike konsiston ne mundesine e
realizimit te asaj ~ 'ka duhet te imponoje vullneti (Ia liberle ne peut consister qu ,/\
pouvoir faire ce que I 'on doit vouloir) - theksi vendoset mbi termin mundesi
(pouvoir).18
Per Monteskjene si edhe per te lashtet ishte e qarte se nje individ nuk mund
te quhet i lire, kur atij i mungon aftesia per te vepruar - ndonese nuk ka rendesi
nese ky fakt shkaktohet prej rrethanash te jashtme apo te brendshme.
Zgjodha shembullin e ·vetkontrollit, pasi per ne nje fenomen i tille perben
di~ka qe ka lidhje me vullnetin dhe forcen e vullnetit. Greket, me shume se popujt
 HANNAH ARENDT
140
e tjere, kane reflektuar rreth moderacionit dhe domosdoshmerise se zbutjes se
forcave te shfrenuara te shpirtit e, megjithate, ata nuk u ndergjegjesuan kurre
rreth ekzistences se vullnetit si nje dhunti e ve~ante dhe e dallueshme prej
aftesive te tjera njerezore. Historikisht, njerezit e zbuluan per here te pare
vullnetin, kur petjetuan pafuqine dhe jo fuqine e tij, kur ata deklaruan se bashku
me Palin: "Vullneti eshte i pranishem tek ne ; por si mund te realizojme te miren,
kete nuk e gjejme dot." Te njejtit vullnet i referohet edhe Augustini, kur ankohet
e
se per te nuk ishte "di~ka perbindshme pjeserisht te duash dhe pjeserisht te
mos duash". Ndonese Augustini ve ne dukje se kjo eshte nje "semundje e
mendjes", ai, gjithashtu, pranon se kjo semuftdje eshte e natyrshme per nje
mendje te dominuar prej nje vullneti: "sepse eshte vullneti ai qe urdheron nese
do te kete ose jo nje vullnet, ai nuk urdheron gje tjeter ve~ vetes ... Ne rast se
vullneti do te ishte i plote, ai nuk mund te komandonte veten per ekzistencen e
vet.".19 Me fjale te tjera, neqoftese, ne fund te fundit, njeriu ka nje vullnet, ky i
fundit do te ~faqet kurdohere ne nje trajte te dyfishte, e pranishme tek i njejti
njeri, ne lufte me njeri - tjetrin, dhe ku secili priret te sundoje mbi mendjen e tij.
Prej ketej rrjedh se vullneti eshte njekohesisht i fuqishem dhe i pafuqishem, i lire
dhe jo i lire.
Kur flasim rreth pafuqishmerise dhe kufijve qe i vihen forces se vuIlnetit,
zakonisht kemi parasysh pafuqishmerine e njeriut ne lidhje me boten qe e
rrethon. Per rrjedhoje, eshte e rendesishme te verne ne dukje se gjate pervojes se
lashresise, vuIlneti nuk pesoi disfate gjate perleshjes me ndonje force
dominuese te natyres apo perkundrejt rrethanash te caktuara; perleshja e lindur
si pasoje e ~faqjes se tij, nuk ishte rrjedhoje as e konfliktit midis individit dhe
shumices dhe as e luftes midis trupit dhe shpirtit. Perkundrazi, marredhenia
midis trupit dhe mendjes, per Augustinin, ishte madje nje "hembuIl spikates
lidhur me pushtetin e madh qe ngerthente vullneti: "Melldja urdheron trupin
dhe trupi nenshtrohet menjehere; mendja urdheron vetveten dhe has ne
rezistence.".20 Ne kete kontekst, trupi perfaqeson boten e jashtme dhe kurrsesi
nuk eshte e njejta gje me veten. Eshte brenda vetvetes, ne "banesen e
brendshme" (interior domus), qe Epikteti vazhdonte te besonte se individi
eshte zot i veres dhe se aty zhvillohej konflikti midis individit dhe vetvetes, ne I
perfundim te te cilit vullneti del kurdohere i humbur. Forca e vullnetit kristian u
zbulua si nje organ vet~lirimi dhe u konstatua se ajo mungonte. U krijua
pershtypja sikur forma une - dua e paralizoi menjehere formen une - mundem, aq
sa u duk sikur ne ~astin kur njerezit deshironin nepermjet vullnetit lirine, ata
humbisnin aftesine per te qene te lire. Ne konfliktin vdekjeprures midis
deshirave dhe qellimeve te kesaj bote, konflikt prej te cilit forca e vullnetit duhej
. te /ylirohej, dukej se maksimumi qe vullneti mund te arrinte ishte shtypja. Per
shkak te pafuqishmerise se vullnetit, paaftesise se tij per te prodhuar forcen e
<, II.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 141
vertete, dis fates se tij te perhershme ne betejen me veten, ne te cilen forma une-
mundem shteronte krejt forcen e saj, vullneti per pushtet u kthye menjehere ne
nje vuIlnet per te shtypur. Ne kete kontekst, une vetem mund te aludoj rreth
pasojave fatale te ketij ekuacioni lirie me aftesine njerezore drejt vuIlnetit per
teorine politike. Kjo ka perbere nje prej arsyeve qe edhe sot, thuajse
automatikisht ne barazojme pushtetin me shtypjen ose, te pakten, me sundimin
mbi te tjeret.
Sido qe te jete, ajo r; 'ka ne zakonisht nenkuptojme me vuIlnet dhe force
vuIlneti, ka lindur dhe eshte rritur si rrjedhoje e ketij konflikti midis vuIlnetit dhe
realizimit te Unit, si rrjedhoje e pervojes midis formes une - dua dhe une - nuk
mundem, gje qe do te thote se forma une - dua, pavaresisht se r;fare deshirohet
te arrihet, mbetet e nenshtruar ndaj Unit, e sulmon, e ngacmon dhe e nxit ate te
shkoje me tej apo te rrenohet prej saj. Sado larg qe te shkoje forca e vuIlnetit apo
pushtetit, e madje, edhe kur dikush i zoteruar prej saj filIon te pushtoje boten e
tere, forma une - dua nuk mundet kurre te r;lirohet prej Unit; ajo mbetet
kurdohere e lidhur me te dhe, faktikisht, nen skIlaverine e tij. Kjo skIlaveri ndaj
Unit dallon formen une - dua prej formes une - mendoj, e cila aplikohet edhe
midis individit dhe Unit te tij, dialog gjate te cilit Uni nuk eshte objekt i
veprimtarise se mendimit. Fakti qe forma une - dua eshte kthyer ne dir;ka aq te
etur per pushtet, saqe vullneti dhe vullneti per pushtet jane kthyer ne deshira
praktikisht identike, ndoshta i detyrohet faktit se perjetimit te saj ne
pafuqishmerine e vet. Sido qe te jete, tirania - e vetmja forme qeverisjeje qe lind
drejtpersedrejti prej formes une-dua, ia detyron mizorine e saj lakmitare nje
egoizmi qe mungon krejtesisht ne tiranite utopike te arsyes, nepermjet te cilave
filozofet deshironin teo detyronin njerezit e qe ata i konceptonin sipas modelit
une-mendoj.
Tashme kam theksuar se filozofet filluan te tregojne, se pari, interes ne
r;eshtjen e lirise, kur liria nisi te peIjetohej jo me ne veprim dhe ne shoqerimin me
te tjeret, por ne vullnetin dhe ne marredhenien me veten, pra atehere kur,
shkurtimisht, liria u kthye ne vullnet te lire. Qysh prej asaj kohe, liria eshte bere
nje problem filozofik i dores se pare; si e tille ajo eshte aplikuar ne fushen politike
e, ne kete menyre, eshte kthyer, gjithashtu, ne nje problem politik. Si rrjedhoje e
kalimit filozofik prej veprimit ne vulInt!tin e pushtetit, prej lirise si gjendje e
qenies se r;faqur gjate veprimit ne liberium arbitrium, ideali i lirise pushoi se
qeni virtuozitet ne kuptimin qe permendem me pare dhe u kthye ne sovranitet, ne
ideal te vullnetit te lire, i pavarur prej te tjereve dhe eventualisht predominues
ndaj tyre. Pararendja filozofike e nocionit politik aktual te lirise ishte tashme e
pranishme qysh tek filozofet politike te shekullit te tetembedhjete, kur, p.sh.,
Tomas Pain insistonte se "qe individi te jete i lire, mjafton qe ai te kete vullnet per
nje gje te tilIe", fjale qe Lafajeti i pershtati edhe per sa i perket nocionit te kombit
 142 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
143

- shtet: "Pour qu'une nation soit libre, il suffit qu'elle veuille l'etre", (Nje komb vetem,
, " por I prej" teresise
, " se njerezve qe jetoine ;} ne kete bote,naIi' dh e sovranltett
"
eshte i lire, kur ai ka vullnet per nje gje te tille - perkthyesi, Jane aq ~~, s~ q:nt ,ld~n~,I~e: saqe ato nuk mund te ekzistojne as njekohesisht.
Natyrisht, nje percaktim i tille i ben jehone filozofise politike te Zhan Zhak Aty ku nJerezlt dcshlroJne te Jene sovrane, si individe apo si gru tOO ,
t d h t t" " h h ' pc eorganlzuar,
Rusoit, i cili mbetet perfaqesuesi me kuptimplote i teorise se sovranitetit, te cilen a, ~ u: I ne~s tro en shtypJes se vullnetit qofte ai vullnet inividual, me te
ai e perpunoi drejtperdrejt nga koncepti i vullnetit, ne menyre qe te mund te cIlm"une d,e~,r~J v:.te~, a~o..vul~neti "i pergjithshem" i nje grupi te organizuar, Ne
konceptonte pushtetin politik sipas imazhit te ngushte te forces individuale te qofte s~ nJ,erezlt deshlroJne te Jene te lire, ata duhet te heqin pikerisht d" ,
vullnetit. Ne dallim prej Monteskjese, Rusoi theksonte se pushteti duhet te jete sovramtetlt. ore preJ
sovran, domethene i pandashem, pasi "vullneti i copetuar eshte di~ka e
pakonceptueshme", Ai nuk i shuan pasojat e kesaj forme te skajshme N
individualizmi dhe cileson se ne nje shtet ideal "shtetasit nuk kane lidhje me
njeri-tjetrin", dhe se duke synuar te shmangin krijimin e klaneve "~'do shtetas " ~is~,rng~ fakti,qe i gjithe problemi i lirise lind per ne, nga njera ane, per here
duhet te mendoje vetem sipas mendimeve te veta", Ne realitet, teoria e Rusoit bie te pare ne ho~zo?~m ~,tra~ita~~ ~is,tiane dhe, nga ana tjeter, prej nje tradite
poshte per faktin e thjeshte se "eshte absurde te mendohet qe vullneti te lidhe filozofike anttpohttke, eshte e veshttre te kuptohet si mund te ekzisto,ie" '''I'' "
k" h1" 'b ' I I ' , ;} nJe mqe
vetveten per te ardhmen,",21 Aktualisht nje bashkesi e mbartur mbi kete lloj n~ ~s "e ~~ ut I ':' nettt, por nJe aneks i veprimit konkret ne ve~anti dhe atij
vullneti sovran do te ngrihej jo mbi rere, por mbi rere fundosese, C;'do ~eshtje ne pergjlthesl, Le 1'1 referohemi edhe njehere tieter antikitetl't d m th tr d't" "
f' r 'k dh ' LJ, ' , , a I es se
politike eshte dhe gjithmone ka qene trajtuar brenda nje kuadri te perpunuar IJ ~~ Itt e e asaJ parafilozofike, sigurishtjo per te deklaruar ketu erud" ,
tone e "h' tOO hd' , ICIOntn
lidhjesh dhe detyrimesh per te ardhmen - si~ jane ligjet dhe kushtetutat, as ~er Ir e vaz Imeslse se tradites sone, por thjesht per hir te nie"I' , tOO
Provuar gJa1" '" " ~ me e
traktatet dhe aleancat - te cilat, ne analize te fundit, burojne prej aftesise per te ,e,?~OCeslt te vepnmlt - ndonese, pavaresisht se njerezimi nuk e ka
premtuar dhe mbajtur premtimet perkundrejt pasigurive esenciale te se ardhmes, hu~?~r kr~Jteslsht kete pervoje, ai nuk ka mundur ta artikuloje ate me te njejten
Per me teper, nje shtet, ku nuk ekziston komunikimi midis shtetasve dhe ku ~'do qartesl klaslke,
individ mendon vetem sipas mendimeve te tij, si rregull, nuk eshte ve~se tirani, S~~oq~~e:. per arsye q~ ~ pe~~n~em, me pare e qe nuk mund t'i diskutojme
Aftesia e vullnetit dhe e forces se vullnetit ne vetvete dhe e pavarur, e palidhur edhe nJehere ketu, nuk ka gje me te veshttre sesa te kuptosh ke"t" arti'kul'
"~ e ~~
me aftesi te tjera, ndoshta nuk eshte askund kaq e pranishme dhe e prekshme sa kne s met e" filozoreve,
" Natyrisht' nie aie e tille na "'on
~ QI y
tepe"r larg, ne"Sl' oSJen
t' e
ne absurditetin ku ra Rusoi dhe ne lehtesine me te cilen ai e pranoi ate, oncepteve te pershtatshme te letersise jofilozofike e me sakte" "" 'db'
I 1" '" 'k ' , , ne pcrzgje ~en
Politikisht, identifikimi i lirise me sovranitetin perben, ndoshta, rrjedhojen c e erslse poett e, dramatike, historike dhe asaj politike artikulimi i te" cI'1
n " '" " ' .. h ' ,avee
me te demshme dhe me te rrezikshme te ekuacionit filozofik te lirise dhe vullnetit gre ~er:oJen ne nJe apeslre shkelqimi, e cila nuk ben pjese ne hapesiren e
te lire, Nje gje e tille ~on ose ne mohimin e liri~e njerezore - sidomos kur mendlmlt konce~~al. Dhe per qellimin tone nje gje e tille nuk eshte e
kuptohet se ~faredo qe mund te jene njerezit, ata nuk mund te jene kurre sovrane domos~os?me, GJlth~~a qe letersia e lashte, greke apo latine, mund te na rrefeje
- ose ne logjiken sipas se ciles liria e nje individi te vetem, e nje grupi apo nje rret? k:.saJ ~robl~~~t~ke: ~e analize te fundit eshte e rrenjosur ne faktin e
formacioni politik mund te blihet vetem me ~mimin e lirise, d,m, th" me sovrani- ~~dl~~hem, SIP~ t~ clht Sl gjuh~ greke, ashtu edhe ajo latine zoterojne dy folje
tetin e krejt te tjereve, Brenda kuadrit konceptual te filozofise tradicionale, eshte per, te ~eguar ate ~ ka ne zakoni~ epa dallim quajme " te veprosh", D fj I"t
vertet e veshtire te kuptohet se si liria dhe mungesa e sovranitetit mund te gr ><e Jane arqhin "te fillosh", "te udheheqesh" dhe, se fundi "t" Yd a :,
dh It' :\.;,: . h d' k " ' e sun os h ,
ekzistojne njeheresh, apo, nese do te shpreheshim ndryshe, se si tiria u eshte a e pra In:..!.' ,~o~ I~" a"d~~ ne fund, Foljet korresponduese ne latinishtjane
dhene njerezve ne kushtet e mungeses se sovranitetit, Aktualisht do te ishte po g~:e~, me v~ne dl~ka n~,levlzJ,e - dhe gerere, e cila eshte e veshtire te perkthehet
aq mungese realizmi te mohoje lirine per shkak te mungeses se sovranitetit e qe gjlthsesl do te thote pranlm dhe mbeshtetje e vazhdimesise se Yep tOO
shku Ita ' "'I ' rave e
njerezor, sa edhe e rrezikshme te besohet qe dikush mund te jete i lire - si ara, rezu t I te CI ave Jane ato qe quhen res gestae bemat dhe nai 't "
, ' " h' , ",,' ' Q l a r J e qe
individ apo si grup - vetem duke qene sovran, Sovraniteti i famshem i ne I quaJme Istonke, Ne te dYJa rastet, veprimi kalon neper dy faza te" d h '
[; " ' b I' h '" . n rys me,
formacioneve politike ka qene gjithnje nje iluzion i cili, per me teper, mund te azaepareslm OIZO etpreJfilhmlt,nepermiettecilitne"·ke"te"bot" , d' k
F' I " " eVJen I~ aere,
. rubet vetem permes mjeteve te dhunes, d,m,th, permes mjetesh kryesisht Ja a gre~e arqhm e clla nenkupton fiIIimin, udheheqjen sundimin apo dre't' ,
d m th I" 't" 'k" " ' J Imm,
jopolitike, Ne kushtet e shoqerise njerezore, te percaktuara jo prej nje njeriu te , , ,CI eSI e SPI atese te mdlvidit te lire, deshmon per nje pervoje ne te cilen
144 HANNAH ARENDT

qenia e lire dhe aftesia per te filluar diyka te re pe~uthen se ba~hk~. Liria, ~iy .d~
ta quanim ate sot, perjetohet vetem nepermJet spontamtetlt. Kupttm~ I
shumefishte i termit arqhin nenkupton si me poshte: diyka te re mund te filloJne
vetem ata qe tashme kane qene sundimtare (d.m.th. kryefamiljaret qe sundonin
mbi sklleverit dhe familjen) dhe ne kete menyre ishin yliruar prej nevojave te
KREU I V
jetes, per te ndermarre veprime ne vende te largeta ose te kerkonin qytetarine e
tyre ne polis; ne secilin prej ketyre rasteve, ata nuk vazhdonin te sundonin me
tej, por ishin sundimtare midis sundimtareve, midis individeve te tjere ~e lloj.~t te
tyre, ndihmen e te cileve ata e konsideronin te mireqene per te filluar dwka t~ re,
per te ndermarre diyka te re; vetem me ndihmen e te tjereve mundesoheJ qe KRrZA NE FUSHEN E ARSIMIT
arhon - i, sundimtari, filluesi dhe udheheqesi, te vepronte ne te vertete, pratin,
dhe te shpinte deri ne fund gjithyka qe ai mund te ndermerrte.
Ne latinisht, gjithashtu - te jesh i lire dhe te fillosh - jane te nderlidhura,
ndonese ne nje menyre ~eter. Liria romake ishte nje trashegimi qe popullit romak
ia kishin lene themeluesit e Romes; liria e tyre lidhej me fillimin qe stergjysherit e
tyre kishin vendosur nepermjet theme limit te qytetit, yeshtjet e te cilit duhej te
administroheshin prej trashegimtareve te tyre, te cilet duhej te merrnin persiper
K~eRI.~A e per~.it~~h~e qe ka perfshire shoqerine moderne kudo dhe pothuaj
?do ~fer~ te Jetes, shfaqet ne menyra te larmishme ne vende te ndryshme
dhe n~ t.~ s~~~atl~ aspekte te n~rys~m~ ne form~ n~a me te shumellojshmet.} Ne
edhe gjithe pasojat dhe te "shtonin" themelet e tij. Til gjitha keto se bashku
perbejne ate qe quhet "res gestae" e Republikes se Romes. Per rrjedhoje,
A~lenke, .nJe preJ aspekteve te saJ me karaktenstlke dhe sugjestionuese e~e
historiografia romake, ne thelb po aq politike sa edhe historiografia greke, nuk
ishte kurre e kenaqur vetem me narracionin e bemave dhe ngjarjeve te medha;
knz~ e..ngj~s~~~~ ~~ fushen e arsimit, krize qe, te pakten, gjate dhjetevjeyarit te
fundlt eshte bere nJe problem politik i madhesise se pare, qe ydo dite trajtohet ne
ndryshe prej Tuqidhidhit ose Herodotit, historianet romake ndjeheshin shtyp. Per t~ qene me te sakte, nuk kerkohet imagjinate e madhe per te zbuluar
kurdohere te lidhur me fillimin e historise se Romes, sepse ky fillim ngerthente rre~lq~1 e nJ~ renieje ne rrilje te vazhdueshme Ie standarteve me elementare ne
elementin autentik te lirise romake, duke i dhene ne kete menyre historise se tyre
k~eJt. sls.temm ..shkoll,endje kjo, serioziteti i se ciles eshte nenvizuar prej
nje karakter politik; gjithyka qe ata rrefenin e fillonin ab urbe condita, pra me
p~rpJek~eve te ~~~un~.ert~. dh~ pa s~prese te autoriteteve L!rsimore per te
themelimin e qytetit, garanci e lirise romake.
pe.~~baJ.~u,re b.~tlcen ~e ~n~, m~gjlthate, ne rast se dikush do te krahasonte
~~Iz~.n ne tushen e arSlmlt me pervoJat e politikes ne vendet e tjera gjate shekullit
te n~.ez~t, m~ ~ermbysjet revolucionare pas Luftes se Pare Boterore, me kampet
e perqendnmn dhe te shfarosjes ose, madje, edhe me ligeshtimin e thelle
pav.aresisht ~re~. shfa~ev~ te begatise, te perhapura ne te gjithe Europen qysh
pre! ~b~nmlt t~ Luftes s~ Dyte Boterore, do te ishte disi e veshtire qe kriza e
ar~I~1Jt t~ mer~~J aq se~lO.zls.ht .sa e meritonl Faktikisht, ne jemi te prirur ta shohim
kr.l.zen n~ fushen ~ ars!.mn slllJe fenom~kal, te shkeputur prej yeshtjeve me te
medha te shekulht, faJm perekzistencen e se ciles ia veshim disa karakteristikave
t~.~o~la te jetes ne Shtetet e Bashkuara, te cilal ka pak mundesi te gjenden te
nJelloJta edhe ne vende te tjera te botes.
E, megjithate, ne qofte se kjo do te ishte e vertete, kriza ne sistemin tone
s.~k~lI~r nuk do te ishte kthyer ne nje yeshtje politike dhe autoritetet arsimore do
~: kl.~hl~ dal.e me kohe me sukses ne trajtimin e saj. Sigurisht, ketu problemi
eshte me senoz sesa yeshtja shqetesuese pse amerikani i zakonshem nuk di te
n
1
!
II
p
146
HANNAH ARENDT
I II- lcxo~ Per me teper, ekziston gjithnje tundimi p~r te be~uar se ne kete aspekt ne
',1--
"
peroallemi vetem me nje rreth problemesh sp~cIfike, t~. kufizu.~r brenda caqes~
~i historike dhe kombetare, te cilet kane rendest vetem per ata qe preken nga afer
prej tyre. Ky besim ne kohen tone ka dale i rreme. Ne shekullin qe jetojme, n:~n.~
te quajme si rregull teyergjithshem faktin q~ r;:efaredo q~ eshte e mundur ne nJ~
vend, ne nje te ardhme te afert e te parashtkueshme behet e mundur edhe ne
r;:faredo vendi tjeter. . . . . . . . '.. .'
Jashte ketyre arsyetimeve te karaktent te pergJlthshem, rreth te ctlev~ nJ.er~u
i zakonshem e ka te veshtire te jape nje mendim, pasi ne krahasim m e speclahstm
ai nuk e njeh sir;: duhet problematiken (dhe i tille eshte edhe rasti im, pasi une nuk
jam specialiste ne fushen e arsimit), ekzist~n edhe nje arsy~..tjet.er, m~ ~ kap~hme
dhe me e mundshme per t'u njohur, kur at ndeshet me gjendJen kntlke.qe ~uk
lidhet me te drejtpersedrejti. Ky eshte rasti i krijuar prej vete krizes - ~ ~tla YJer:.
fasadat dhe shuan paragjykimet - per te eksploruar dhe hetuar gjtthyka t~
zhveshur prej thelbit te r;:eshtjes, dhe thelbi i edukimit eshte lindshmeria, pra faktt
qe ne kete bote lindin qenie njerezore. Fshirja e paragjy~imeve .nenkupt~n
thjesht se kemi humbur pergjigjet mbi te cilat ne mbeshtetem~ zakomsht, m~dJe.:
pa kuptuar se fillimisht ato ishin pergjigjet e pyetjeve. Nje ~nze na kth~n te ve~~
pyetjet dhe kerkon prej nesh pergjigje te reja apo te v]etra, pra, sld?qo~te,
gjykime te drejtperdrejta. Nga ana tjeter, nje krize kthehet ne katastrof~ v~tem
kurne i pergjigjemi asaj me gjykime te parakonceptuar~, d.m.th. me paragjyktm~:
Nje qendrim i tille jo vetem e ben me te mprehte knzen, por na yon edt~~ ~e
kapercimin e pervojes se realitetit dhe te mundesise per te retlektuar, qe aJo
siguron. - .
Sado qarte qe mund te paraqitet ne kuadrin e nje krize nje .pro?lem 1
pergjithshem, eshte thuajse e pamundur te ver;:ohet ~eresisht e\eme~~t um~ersa.~
prej rrethanave konkrete dhe specifike ne te cilat at shfaqe~. ~done~e.~lza ~e
fushen e edukimit mund te preke gjithe boten, eshte karaktensttk faktt qe formen
e vet me te skajshme e gjejme ne Amerike e, ndoshta, vetem ne Amerike kriza. n~
fushen e arsimit mundette behet faktorne politike. Faktikisht, ne Amerike arstmt
luan nje rol te ndryshem dhe politikisht shume te rendesishem ne krahasi~ me
vendet e tjera. Natyrisht, ne pikepamje teknike, shpjegimi qendron ne faktm se
Amerika ka qene gjithnje nje vend emigrantesh; eshte me~e e qarte.. s~
veshtiresia shume e madhe e shkrirjes se bashku e grupeve etmke nga me te
ndryshmet - asnjehere plotesisht e suksesshme, por m~ e. suks~ss~~e nga
r;:'pritej - mund te realizohet vetem nepermjet shkolhmlt, ~rslmlI~llt ..~he
amerikanizimit te femijeve te emigranteve. Duke qene se per shumtcen e femtJeve
te emigranteve, anglish~a nuk eshte gjuha e nenes, por nje gjuhe ~e d~h~t ~e
mesohet ne shkolle, keshtu qe shkollat ne kete vend duhet te marnn perslper
funksione, qe ne nje shtet-komb, normalisht, duhej te realizoheshin ne-kuadrin
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 147
familjar. Sidoqofte, per interesin e studimit tone, roli qe Imlgraciom t
vazhdueshem luan ne ndergjegjen politike te vend it dhe ne kuadrin e
mentalitetit te tij eshte me vendimtar. Amerika nuk eshte thjesht nje vend
kolonial qe ka nevoje per imigrante per te populluar vend in e vet, ndonese e
pavarur prej tyre per sa u perket strukturave te veta politike. Per Ameriken,
faktori vendimtar percaktues ka qene kurdohere motoja e shtypur mbi ((do
~ banknote dollari : N!!.':...l!!.!!.rdo se.E.0rum, fl!~end i RiJ.>er Boten. Imigrantet, te
; ardhurit rishtaz,jane nje garanci per vendin qe perfaqeson rendin e rio Kuptimi i
\ ketij rendi te ri, themelimi i nje bote te re kunder se vjetres, ishte dhe eshte heqja
\i qafe e varferise dhe e shtypjes. Por, njekohesisht, madheshtia e tij qendron ne ...:II)
'Vfaktin se qysh prej fillimit, ky vend i ri nuk u mbyll ne vetvete perkundrejt pjeses
deter te botes -- sir;: ka ndodhur, per shembull, gjate dhe pas themelimit te
utopive - ne rast se do ta krahasonim ate me nje model te persosur, dhe as nuk
kishte si qellim te impononte rivendikime perandorake apo t' a predikonte ate si
ungjillin. Marredheniet e saj me pjesen tjeter te botes jane karakterizuar qysh
prej fillimit me teper prej faktit se kjo republike, e cila planifikonte te zhdukte
varferine dhe sklleverit, mirepriti, gjithashtu, e}lhe gjithe te varferit dhe te
roberuarit e kesaj toke. Ne fjaiet e shqiptuara prej~on Adams ne vitin 1765 -
domethene para Deklarates sc Pavaresise - "Une e quaj krijimin e Amerikes si
hapjen e nje skeme te madhe dhe te nje projekti te Perendise per ndri;;imin dhe
emancipimin e pjeses se skllaveruar te krejtnjerezimit mbi dhe." Ky eshte qellimi
kryesor i ligjit themeltar ne perputhje me te cilin Amerika filloi ekzistencen e saj
historike dhe politike.\
Entuziazmi ijasntezakonshem per gjithyka te re, i cili shihet thuajse ne ydo
aspekt te jetes se perditshme amerikane, dhe besimi perkates te "persosmeria e
papercaktuar" - te cilen Tokevili e cilesonte si kredon e "njerezve te zakonshem
te paarsimuar" e qe, si e tille, paraprin thuajse qysh prej njeqind vjetesh
zhvillimin ne vendet e tjera te Perendimit - ka yuar, ndoshta, ne lindjen e nje
vemendjeje dhe nje kuptimi me te madh ndaj femijve te te ardhurve rishtaz, te
cilet pas kapercimit te kesaj moshe, benin pjese ne bashkesine e te rriturve ose te
te rinjve, qe greket i quanin thjesht i nei, te rinjte. Ketij fakti i bashkangjitet edhe
nje fakt tjeter, i cili eshte bere vendimtar per kuptimin e arsimit dhe eshte
pikerisht ai i pathos it per te rene, i cili edhe pse ka Iindur shume me pare se
shekulli i tetembedhjete, u zhvillua konceptualisht dhe politikisht vetem ne ate
shekull. Prej ketij burimi doli qysh ne tillim nje ideal edukues-arsimor, me
ngjyrimet e rusoizmit, ne te cilin arsimi u kthye ne nje instrument te politikes dhe
vete aktiviteti politik u konceptua si nje forme e edukimit.J
Roli i luajtur prej arsimit ne te gjitha utopite politike prej koheve te lashta e
ketej, deshmon se sa natyrshem mund te filloje nje bote e re me njerez ne moshe
dhe mendim te rio Per sa i perket politikes, ky fakt mbart me vete nje konceptim te
148 HANNAH ARENDT
gabuar serioz: ne vend te bashkerendimit te forcave per te marre persiper
perpjekjen per te pasur sukses nepermjet procesit Ie bindjes, pavaresisht prej
rrezikut te deshtimit, ne kete drejtim ekziston nje nderhyrje diktatoriale, e
mbeshtetur mbi epersine absolute te te rriturve dhe mbi perpjekjen per te sajuar
te rene si njefait accompli, d.m.th. sikure reja tashme ekzistonte. Per kete arsye
ne Europe, besimi se gjithkush duhet te filloje me femijen ne rast se deshiron te
krijoje kushte te reja, ka mbetur kryesisht monopo) i )evizjeve revolucionare me
ngjyre tiranike, te cilllt, ne momentin e ardhjes ne pushtet, i larguan femijet prej
prinderve te tyre, duke i indoktrinuar atai'Arsimi nuk mund te luaje rol ne
politike, pasi ne politike kemi gjithnje te bejttleme ata qe tashme jane te arsimlJ~
Kushdo qe deshiron te arsimoje te rriturit, faktikisht synon te veproje si ruajtes
i tyre dhe t'i ndale ata prej veprimtarise poli!ike. Meqenese askush nuk mund te
arsimoje te rriturit, ne politike fjala "arsimimt~ nje tingellim te keq. Pretendohet
per arsimim, nderkohe qe qellimi i vertt:te eshte detyrimi pa perdorimin e forces.
Gjithkush qe deshiron me te vertete te krijoje nje rend te ri politik nepermjet
arsimimit, d.m.th. as permes forces e detyrimit dhe as permes bindjes, duhet te
marre ne sy perfundimin platonian1 Debimin e te gjithe njerezve te moshuar prej
shtetit qe kerkohet te themeloh:,t)Por edhe femijet qe kerkohet te arsimohen si
qytetare te nje te nesermeje utopike, faktikisht u mohohet roli i tyre i ardhshem
ne fushen politike, pasi, prej pikepamjes se te rinjve, 9faredo qe bota e te
moshuarve do te propozoje, domosdoshmerisht eshttt'~e e vjeter sesa vete ata.
Eshte tipar i botes njerezore qe 9do brez i ri te rritet ne kuadrin e nje bote te vjeter,
aq sa per te 'pergatitur nje brez te ri per nje bote te re, do te thote se ai vetem
synon te heq prej duarve te te ,ardhurve rishtaz fatin ndaj fenomeneve te reja.
Ky nuk eshte rasti i Amerikes dhe pikerisht ky fakt eben te veshtire
gjykimin e sakte te geshtjeve ne fjale. Roli politik qe arsimi ne te vertete luan ne
boten e imigranteve, fakti qe shkollat sherbejne per te amerikanizuar femijet, por
per te ndikuar edhe mbi prinderit, qe ne kete vend njerezit ndihmohen te braktisin
nje bote te vjeter dhe te hyjne ne nje bote te re, nxit iluzionin sikur nepemljet
arsimimit te femijeve po ndertohet nje bote ere. Natyrisht, gjendja nuk eshte
aspak kjo. Bota ne te cilen paraqiten, madje edhe ne Amcrike, femijet eshte nje
bote e vjeter, d.m.th., nje bote qe ka ekzistuar edhe me pare, e ndertuar prej te
gjalleve dhe te vdekurve, dhe eshte e re vetem per ata qe kane hyre rishtazi ne te
nepermjet imigrimit. Por ketu iluzioni eshte me i forte sesa realiteti, sepse ai
buron drejtpersedrejti prej nje pervoje theme lore amerikane. pervoje qe
nenkupton se mund te themelohet nje rend i ri dhe, per me teper, nje rend i
themeluar me ndergjegjesimin e plote rreth nje vazhdimesie historike, pasi fraza
"Bota eRe" e perfton kuptimin e vet prej Botes se Vjeter, e cila, sado e
admirueshme ne pikepamje te tjera, eshte hedhur poshte sepse nuk mund te
;,tiente zgjidhje per varrerine dhe shtypjen.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 149
Ne lidhje me vete arsimimin, iluzioni i lindur prej pathosit te se rese ka
dhene pasojat me serioze vetem gjate shekullit tone. Para se gjithash e reja
ndihmoi ne lindjen e nje teresie teorish modeme rreth arsimit, te cilat u shfaqen
ne Europen Qendrore e qe ngrihen mbi nje grumbull idesh me kuptim dhe pa
kllptim, per te realizuar, nen tlamurin e arsimimit perparimtar, revolucionin me
rrenjesor ne krejt fushen e sistemit arsimor. Ajo qe ne Europe ka mbetur vetem
nje cksperiment, e provllar ne disa shkolla te ve9anta dhe ne institucione
arsimore te ve9uara, qe me pas e kane shtrire ndikimin e tyre ne disa rajone te
caktuara, ne Amerike, rreth njezet e pese vjet me pare permbysi plotesisht,
thuajse brenda dites, te gjitha traditat dhe metodat e "mesim - dhenies dhe
mesim - marrjes". Nuk dua te hyj ne holJesi dhe po lejashte diskutimit shkollat
private dhe, ve9anerisht, sistemin e shkollave famullitare katolike. Fakti
domethenes eshte se per hir te disa teorive te mira ose te keqija, te gjitha
rregullat e arsyes se shendoshe njerezore u lane menjane. Nje procedure e tille
eshte gjithnje me nje domethenie te madhe dhe te demshme, ve9anerisht ne nje
vend qe mbeshtetet gjeresisht ne arsyetimin praktik ne kuadrin e jetes se vet
politike. Kurdohere qe ne geshtjet e verteta politike arsyeja njerezore deshton
apo braktis perpjekjen per te dhene pergjigje, ne ndodhemi perballe nje krize; ky
Iloj arsyetimi perbehet prej gjykimit te shendoshe, ne funks ion te te cilit ne dhe
pese shqisat ton~ i~di~idu~!e pershta~en ~.e nje botf te perbashket per te gjithe
dhe .;vendoseml ne te vetem me ndlhmen e tyre.lli.i! kohen tone, zhdukja e
arsyetimit te shendoshe eshte shenja me e sigurte e krizes se sotme. Ne 9do
krize, nje pjese e botes, di9ka e zakonshme per te gjithe ne, shkaterrohet.
Deshtimi i arsyetimit te she!1doshe, si nje krah sinjalizues, na rrefen vendin ku ka
ndodhur nje vithisje e till.t.l
Gjithsesi, pergjigjja ndaj pyetjes pse amerikani i zakonshem nuk di te lexoje,
ose ndaj pyetjes me karakter me te pergjithshem se perse standartet shkollore te
tip shkolles mesatare amerikane jane aq mbrapa standarteve te pothuajse krejt .
vendeve te Europes, nuk mund te gjenden fatkeqesisht ne faktin qe ky vend: "
thjesht eshte i ri dhe nuk ka arritur en de standartet e Botes se Vjeter, por, '
perkundrazi, ne faktin qe ky vend, ne kete fushe te ve9ante, eshte vendi me i
"perparuar" dhe me modem ne fushen e arsimit ne bote. Ky fakt eshte i vertete
ne nje kuptim te dyfishte: askund problemet e arsimit te nje shoqerie konsumi
nukjane me te mprehta se ne Amerike dhe askund teorite me modeme ne fushen
e pedagogjise nuk jane pranuar me lehte dhe ne menyre me servile se ne
Amerikc. Keshtu, kriza ne fushen e arsimit ne Amerike, nga njera ane,
paralajmeron falimentimin e arsimit ne vazhdimesi dhe, nga ana tjeter, paraqet
nje problem te nje veshtiresie te pafund, per shkak te faktit qe ajo ka lindur ne
kushtet e nje shoqerie konsumi dhe si pergjigje ndaj saj.
Ne kete drejtim, duhet te mbajme parasysh nje faktor tjeter me te
jll"'i'f
I 'I
II
II 150 HANNAH ARENDT
pergjithshem, i cili, sigurisht, nuk eshte ai qe shkaktoi krizen ne fjale, por qe
1 ndikoi ne perkeqesimin e gjendjes ne nje shkalle te dukshme dhe ky eshte roli i
pashoq qe koncepti i barazise luan dhe gjithnje ka luajtur ne jeten amerikane.
Roli i ketij faktori ka qene me i madh edhe sesa nocioni i barazise perpara ligjit,
sheshimi i dallimeve klasore e, madje, edhe me shume sesa ajo qe shprehet ne
frazen "barazi e mundesive", ndonese kjo e fundit, ne kete kontekst merr nje
rendesi me te madhe, sepse sipas pikepamjes amerikane e drejta per arsimin
eshte nje prej te drejtave te patjetersueshme qytetare. Kjo e drejte ka qene
vendimtare per strukturen e sistemit shkollor publik ne kuptimin qe shkollat
sekoridare sipas nocionit europian ekzistojne vetem si perjashtime. Meqenese
arsimi shkollor i detyruar shtrihet deri ne moshen gjashtembedhjetevje9are, 9do
femije duhet te hyje ne shkollen e mesme dhe shkoHa e mesme, per rrjedhoje,
eshte krejtesisht nje 1I0j vazhdimesie e shkolles fillore. Si rezultat i mungeses se
pergatitjes se nivelit sekondar, pergati~a per kolegj duhet te ndermerret prej vete
kolegjeve, programi mesimor i te cileve, per pasoje, eshte kurdohere
mbingarkuar, gje qe automatikisht prish cilesine e punes se bere ne to.
Ne shikim te pare, mund te mendohet se kjo anomali eshte ne vete tbe:rm~lirl~
e nje shoqerie konsumi, ne te cilen arsimi nuk eshte privilegj i klasave tepasura. .•. .
Nje shikim ne drejtim te Anglise, ku, si9 dihet, arsimi sekondar i lire eshte'bere i· .
mundshem per te gjithe vitet e fundit, tregon se ky fakt nuk eshte vendimtar. Ne
kete vend, ne mbarim te shkolles fillore, me nxenes te moshes njembedhjetevje9are,
eshte vene rie veprim provimi i tmcrrshem qe seleksionon dhe u lejon te hyjne ne
arsimin e metejshem vetem 10% te mases se nxenesve. Ashpersia e ketij
seleksionimi u pranua jo pa protesta edhe vete ne Angli; nje gje e tille ne
Amerike do te ishte krejtesisht e pamundur. Ajo qe kerkohet te arrihet me kete
vendim ne Angli eshte "meritokracia", gje qe nuk 90n ne gje tjeter ve9
oligarkise, kesaj rradhe jo ne drejtim te pasurise apo te origjines, por te talentit.
Nje gje e tille do te thote, ndonese britaniketnukjane krejt te qarte rreth kesaj, se
vendi i tyre, qofte ai nen nje qeverisje socialiste, do te vazhdoje te qeveriset si9
eshte qeverisur edhe ne kohe qe s'mbahen mend, domethene, ne nje forme qe
nuk eshte as monarki, as demokraci, por si nje oligarki apo aristokraci - sisteme
qe mbajne parasysh se me te talentuarit jane, gjithashtu, edhe me te miret,
ndonese nje gje e tille nuk eshte krejtesisht e sigurt. Ne Amerike, nje ndarje e tille
thuajse fizike e femijve ne te afte e ne te paafte do te konsiderohej e palejueshme.
Meritokracia bie ndesh me pari min e barazise, ne nje demokraci te ngritur mbi
bazen e barazise,jo me pak sesa 9do Iloj oligarkie tjeter.
Keshtu, ajo qe eben krizen e arsimit ne Amerike kaq te mprehte, eshte
temperamenti politik i ketij vendi, i cili ne vetvete perpiqet te barazoje ose te
fshije sa te jete e mundur ndryshimin midis te rinjve dhe te moshuarvc, midis te
afteve dhe te paafteve, se fundi, midis femijeve dhe te rriturve, ve9anerisht midis
NDERMJETTESHKUARESDHE1EARDHMES 151
nxenesve dhe mesuesve!.§.shte e natyrshme se nje barazim i tille aktualisht
mundet te realizohet ne te vertete vetCm ne kurriz te autoritetit te mesuesve dhe
ne dem te studenteve me te afte. Megjithate, eshte po aq i dukshem fakti te
pakt~n p~~cil~~?~ qe ka ~a.surndo~je~:re ~o~takt ~e.sistemin arsimor amerik~
s~. kJo veshtlresl, e rrenJosur ne qendnmm pohtJk te ketij vendi, paraqet,
~.lth~s.~tu, ~obi t~ medh~, jo vetem thjesht te nje Iloji njerezor, por, gjithashtu,
ne plkepamJe arslmore; sldoqofte, keta faktore te karakterit te pergj ithshem nuk
mund te shpjegojne krizen ne te cilen ne gjendemi aktualisht dhe as te perligjin
masat qe pershpejtuan kete krize.
II
Keto masa rrenonjese, skematikisht mund te permblidhen ne funksion tri
hamendjesh themelore, te cilatjane me se te njohura. Si! pari, ekziston nje bote
e fe~~jeve dhe nj~ shoqeri e krijuar prej remijsh qe jane autonome e qe, per
pasoJe, duhet t'u hhet atyre vete per ta qeverisur, sa te jete e mundur. Te rriturit
du~et te ~ja~tohe.n vetem me ndihmen qe duhet te japin per qeverisjen e saj. Ai
1l0J autontetJ qe I defton femijes se ve9ante 9fare te beje e ctare te mos beje,
~be.tet brenda vete grupit te femijeve dhe kjo gjendje 90n, mes te tjerash, ne
~mdJen e nje situate ne te cilen i rrituri eshte i paafte perkundrejt remijes dhe
Jashte 9do kontakti me teo Ai mundet t'i thote atij te beje 9fare deshiron ai vete
dhe me pas te shmange me te keqen qe mund te ndodhe. Marredheniet reale dhe
normale midis femijeve dhe te rriturve, te lindura si rrjedhoje e faktit qe individet
e tC .~itha moshave ndodhen njekohesisht ne kete bote, per pasoje keputen. Ne
t~ nJeJten menyre ndodh edhe me vete thelbin e hamendjes se pare themelore, e
cIla mban parasysh vetem grupin dhe jo femijen e ve9ante.
Persa i p~rket femijes ne grup, natyrisht, ai ndihet me keq se me pare.
Autoriteti i nje grupi, qofte ai nje grup femijesh, eshte gjithnje me i forte dhe me
tiranik sesa edhe autoriteti me i rrepte i nje individi te ve9ante. Ne qofte se do ta
ko~sideronim ate nga kendveshtrimi i nje remije te ve9ante, mundesite e tij per te
ngntur krye ose per te bere gjith9ka qe mund t'i kalonte neper mend jane
p:~ktikisht zero; ai ndodhet ne nje beteje te pabarabarte me nje individ tjeter, i
clh, mund te kete epersi absolute mbi te, por ne nje beteje me dike, kunder te cilit
mun~ teo kete me vete edhe solidaritetin e femijeve te tjere, d.m. th., te lIojit te vet;
madJ~ al ndodhet ne nje pozicion, si rregull pa shprese, te nje pakice perballe nje
shumlce dermuese te krejt te tjereve. Numri i individeve te rritur qe mund te
~erballojne nje gjendje te tille, madje edhe kur ajo nuk mbeshtetet prej mjetesh te
Jashtme detyrimi, eshte shume i vogel; femijet, nga ana e tyre, thjesht nukjane
aspak ne gjendje te bejne nje gje te tille.
 HANNAH ARENDT
152
Si rrjedhoje, te c;liruarprej autoritetit te te rriturve, femija nuk eshte i lire, por
; n'n'h~j nj, ,utu,;ted ~et" tm~",,~cm.e me" ,,','et~ dmn;k, t;mn;,'"
shumices. ezultatt eshte se femlJet, ne nJefare menyre,Jane debuar preJ botes
se te rriturve. ta ose jane te iz~~u~r.ne ~~upin e ty~~, o~.e t~ ~~ne perb.alle tiralli~)
te vete grupitte tyre, kunder te clht, per shkak te eperslsc numenke, ata nu.
Olund te ngrene krye dhe qe perkundrejt tij, gjithashtu, vetem per shkak te faktlt
qe ata jane femije, ata nuk mund te arsyetojne, nuk Olund te shpetojne dh~ t~
hyjne ne ndonje bote tjeter, pasi bota e te rriturve per ta eshte e ndaluar. Reaglml
i femijeve ndaj kesaj trysnie ka prirje te jete ose konformist, ose keqberje te
rinjsh, dhe zakonisht ai eshtc nje perzierje e tC dy varianteve.
~endja e dyte themelore, e cila shfaqel ne krizen c ~otme, ka tC beje IllC
mesimdhenien. Nen ndikimin e psikologjise mod erne dhe parimeve te
pragmatizmit, pedagogjia ka marre formcn e nje shkence mcsillldh~nieje ne. nj~
trajte te tille, aq sa duket sikur cshte C;liruar plotcsisht preJ matenaht
bashkekohor qe duhet t'u mesohet nxenesve. fljithnje eshte menduar se
mesuesi eshte nje individ, i cili thjesht Olund eu mcsoje te tjercve C;do gje;
pergatitja e tij qendron ne mesimdhenien dhe jo ne zoterimin e nje lende te
vec;ante. Ky qendrim, siC; do te shohim, eshte natyrisht i lidhur shume ngushte
me supozimin themelor te tC mesuarit. Per me teper, gjate dhjetevjec;areve te
fundit, nje gje e tille ka c;uar ne nje lenie pas dore me se serioze te pergatitjes se
mesuesve sipas lendeve te tyre te vec;anta, sidomos ne nivelin e shkollave te
mesme publike. Duke qene se mesuesi nuk ka nevoje te zoteroje lenden e tij,j.o
rralle ndodh qe ai te dije me shume se nxenesit vetem dic;ka me shume se nJe
mesim. Nje gje e tille do te thote, per rrjedhoje, se faktikisht studentetjo vetem
qe jane lene ne forcat e tyre, por edhe qe burimi me legjitim i autoritetit te
mesuesit si nje individ, sido ~e ta kthesh, .vazhd~.n t~ dije me..te~~~.~h= ~~ b:!e ~~
teper, per sa kohe qe nxenesl nuk ka rendmlent te mJaftueshe~e ket~ me~~re,
mesuesi qe nuk eshte autoritar dhe te cilit i pelqen te heqe do~e p.rej te gJltha)
metodave detyruese,pasi i pelqen te mbeshtetet vetem ne autontetm e vet~
Olund te ekzistoje me gjate.
Por ky rol i demshem qe pedagogjia dhe trupi i mesuesve po luan ne krizen
aktuale, u mundesua vetem prej ekzistences se teorise modeme te mesimit. Ky
ishte thjesht zbatimi logjik i hamendjes se trete theme lore ne kontekstin to~e:
hamendje qe bota mode me i eshte referuar per shekuj me radhe dhe qe gJett
shprehjen e vet sistematike konceptuale ne mendimin pragmatist. Sipas kes~j
hamendjeje themelore, individi mund te dije dhe te kuptoje vetem ate qe ben 31;
nderkohe qe zbatimi i saj ne fushen e arsimit eshte sa primitiv po aq edhe i
dukshem: qellimi i saj eshte te· zevendesoje, sa me shume te jete e mundur,
veprimin me mesimin. Arsyeja qe zoterimit te lendes prej mesuesve nuk ijepet
. shume rendesi. percaktohet prej deshires per t'i detyruar ata te ushtrojne ne
NDERM.fET'TESflKl)ARES DllE TE ARDllMES 153
vazhdime.si. veprimtarine e.mesimit; aq sa ai temos kaloje, sic; thuhet,ne cakun:c
"dij~ se.vdekur~', por, ne vend te saj,te dijete demonstroje vazhdimishtsesi
krijohetdija; Qellimi'i ndergjcgjshemnuk ishte. 'Ie tej~peshin vetcm dijet,por te
. ngulitej qje aftesi, gje qepati si rezultat nje Iloj shnderimi teinstituteve tCmesimit
ne institute te lIojit profesional, te cilat u treguan poaq te suksessbme.rer t'u
mesuar te tjereve se si drejtohetnjhutomobil,se siperdoret nje makine shkrimi,
apo, c;ka eshte me e rendesishme pcr ~'artin" e jetes, se si te bashkejetosh me
njer~z te tjere dhe tC jesh populJor; sa utreguao edhe te paafte per t'udhene
nxenesve mundesine te pcrjetojne kerkesat fiUe&.tare ti'inje programimesimor
standart. .
Sidoqofte, ky pershkrim eshte i gabuar, jo vetem se ai, .rn: metlyre te
dukshme, izmadhon gjerat per te arritur qellimin e.vet, poredhe sepse ai nuk
merr parasysh se si ne kete proces i jepet nje rende~i, e vec;arite: shuarjes ·se
dalhmit midis lojes dhe punes, ne favorte se pares. Lojaeshte Olbajtur si menyra
me e gjalle dhe me.e pershtatshme per femijen per t'usjelle,nekete bote, si e
vetmjafonnc aktiviteti qe zhvillohet spontanisht qysh prej lindjesse trj. Sipas
ketij mendimi ,vetemajo qe Olund te mesohet permes lojes, mund te ruaje
gjallerine me shume;te mesuarit sipas metodes se vjeter, duke e detyruar
femijente respektoje nje qendrim pasiv, e detyron atete heqe doreprej
inisiatives setij lozonjare ..
f Lidhjae ngushte midisketyre dy ~eshtjeve - zevendesimi i veprimit me
mesimin dhe i lojes me punen..jgjen ilustrimtedrejtperdrejte ne m~simdhen.ien
e gjuheve: temijesi duhet te mesoje duke folur, domethene nepermjet vcprimit,
pra jo permes studimit te gramatikes dhe sintakses; me fjalete tjera;.atij i duhettc
me.~oj~ nj~ ~uhe.~~ hu~j ~e te nj.~j~en me~yre. ~iC; m~s~[kur ishte. femij.e, gj.uhen
e tlJ te nenes)jelloj slkur te Ishteneloje e slper~e ae vazhdlmesme .e
panderpreretejetes se tij~ Pavaresisht nese nje rue e tille eshteemundur·osejo
- deri ne njefare shkaHe, nje gjee tille. eshte e mundur, vetem kurfemija do te
mbahej ne nje mjedis.ku flitet gjuha ehuaj ne.fjale-ne kete rast eshte me see
qartese kjo procedure,ne menyre tendergjegjshme kerkonte mbaje edhe
femijen me te rritur sa me shume. te jete e mundur ne nivel te femijesse vogel.
Procesi i vertete qe do te sherbente per te pergatitur femijen per boten e te
rriturve, zakoni, gradualisht i fituar, i punes dhe i te mosluajturit, ne kete rast
eliminohet ne favor te autonomise se botes se remijes.
Ciladoqofte lidhja mes veprimit dhe mesimit ose ciladoqofte viera e
fonnules pragmatike, zbatimii saj ne fushen e arsimit, dometbene, menyra ne te
cilen mesojrie femijet, ka prirjeteabsolutizojiiboten e femijevenjeU(}j sikurse
vume· ne. :dukje ne. ra...tine hamendjes separe· theme lore. Edhe ketu •. nen
pretekstin e respektimiuepavaresise se remijes, aindahet prej botes se te
rriturve dbembahetartificialishtneboreh etij~ peraqsa mund te quhet ajo,e tille.
rr
~ II
i
154 HANNAH ARENDT
I ' Ky kufizim i femijes eshte artificial, sepse ai keput lidhjen natyrale midis te
1.1"
I, . rriturve dhe femijve, gje e cila qendron, mes te tjerash, ne mesimdhenien dhe ne
1,
. i te mesuarin, dhe, ne te njejten kohe, ajo mohon faktin qe remija eshte nje qenie
, njerezore ne zhvillim dhe se feminia eshte vetem nje faze e perkohshme, nje
pergatitje per fu bere madhor.
Kriza aktuale ne Amerike rezulton prej njohjes se aftesise shkaterrimtare te
ketyre supozimeve theme10re dhe prej perpjekjes se deshperuar per te reformuar
krejt sistemin arsimor, d.m.th., per fa transformuar ate teresisht. Te veprosh ne
kete menyre, gje qe po behet ne te vertete - me perjashtim te shtimit te mjeteve
te reja per formimin e nxenesve ne shkencat fizike dhe ne tcknologji - nuk eshte
gje ~eter ve~se nje restaurim: mesimdhenia do te realizohet perseri me autoritet;
gjatc oreve tc mesimit loja ndalet dhe gjate tyre ngulmohet vetem ne punen
serioze; theksi kalon prej krijimit te aftesive jashte programit mesimor, ne
perfitimin vetem te dijeve te parashikuara prej programit; se fundi, flitet qe te
transformohet edhe programi i tanishcm per pergatitjen e mesuesve, keshtu qe
edhe mesuesve do 1'u duhet te mesojne di~ka para se t'ua mesojne ate femijeve.
Reformat e propozuara, te cilat jane ende ne fazen e diskutimeve dhe
perbejne interes vetem per Ameriken, nuk kane te bejne me ~eshtjen tone.
Gjithashtu, une nuk mund te trajtoj ketu as ~eshtjen me karakter me teknik, por
ndoshta me te rendesishmen, se si mund te reformohet programi i shkollave
fillore dhe atyre tetevje~are ne te gjitha vendet, ne menyre qe ai te jete i njejte per
te gjithe ne funks ion te kerkesave te botes se sotme. Ceshtja qe ka interes per ne
paraqitet me nje rendesi te dyfishte. Se pari, citat tipare te botes modeme dhe
krizes se sajjane shfaqurne gjirin e krizes arsimore, d.m.th., cilatjane shkaqet e
verteta, qe per dekada te tera fenomenet mund te shpjegoheshin dhe kryheshin
sipas nje kontradite aq te madhe perkundrejt arsyes se shendoshe? Se dyti,
~fare mund te nxjerrim ne si mesim prej kesaj krize, qe te kete te beje me thelbin
e arsimit - jo ne kuptimin qe gjithkush mund te mesoje gjithmone prej gabimeve
qe nuk duhen bere, por kryesisht, per te reflektuar mbi rolin qe arsimi luan ne
gjirin e ~do qyteterimi, d.m.th., rreth detyrimit qe ekzistenca e femijeve sjell per
~do shoqeri njerezore. Le te fillojme me ~eshtjen e dyte.
III
Nje krize ne arsim, ne ~do kohe mund te ngjalle nje shqetesim serioz , edhe
pse ajo nuk reflekton, sikurse aktualisht, nje krize me te gjere dhe me teper
paqendrueshmeri ne gjirin e shoqerise modem~imi i perket veprimtarive me
elementare dhe me te domosdoshme te shoqerise njerezore, e cila nuk mbetet
. asnjehere si~ eshte, por riperterihet vazhdimisht permes procesit te lindjeve, pra
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
155
ardhjes lie jete te qenieve te reja njere~::J"per me teper, te ardhurit rishtaz ne
jete, nuk jane qenie te gatshme, por qeme qe kane nevoje per formim. Ne kete
menyre, remija, subjekt i edukimit dhe arsimimit, ne syte e edukatorit, paraqet
njc aspekt te dyfishte: ai eshte i ri ne nje bote qe eshte e huaj per te dhe ai eshte
ne procesin e formimit, eshte qenie e re njerezore, sikunder eshte, njekohesisht,
edhe nje qenie njerezore ne formim e siper. Ky aspekt i dyfishte nuk eshte
kurrsesi i vetedukshem dhe ai nuk gjen zbatim ne format e jetes shtazore; ai i
pergjigjct marredhenies se dyfishte, nga njera ane marredhenies me boten
rrethuese dhe, nga ana tjeter, me jeten. Femija ndan gjendjen e formimit te tij me
te gjitha qeniet e tjera te gjalla; ne lidhje me jeten dhe zhvillimin e saj, femija eshte
nje qenie njerezore ne proces formimi e siper, pikerisht ashtu sikurse nje kotele
behet mace gjate procesit te formimit. Por remija eshte i ri vetem ne lidhje me
boten, qe ekzistonte para ardhjes se tij ne te e qe do te vazhdoje edhe pas
vdekjes se tij, e ne te cilen ai do te kaloje jeten e vet. Ne qofte se remija nuk do
te ishte nje qenie e ardhur rishtaz ne boten njerezore, por thjesht nje krijese e
gjalle en de e paperfunduar, arsimimi do te ishte thjesht nje funksion i jetes, qe
do te synonte ve~se ne interesin per ruajtjen e jetes dhe vetem ne pergatitjen
dhe praktiken e jetes, qe gjithe kafshet u japin pjellave te tyre.
Sidoqofte, prinderit e races njerezore, jo vetem i kane sjelle dhe sjellin
femijet e tyre ne jete permes ngjizjes dhe lindjes, por, njekohesisht, ata i fusin ata
ne nje bote reo Gjate procesit te arsimimit, ata marrin pergjegjesine per te dyja
proceset, si per jeten dhe zhvillimin e remijes, ashtu edhe per vazhdimin e jetes.
Keto dy pergjegjesi kurrsesi nuk perkojne me njera-tjetren; ne te vertete, ato
mund te bien ne konflikt mes tyre. Ne njefare menyre, pergjegjesia per zhvillimin
e femijes kthehet kunder botes: femija ka nevoje per mbroj~e dhe perkujdesje te
ve~ante, ne menyre qe atij te mos i vije kurrfare rreziku shkaterrimtar prej botes
se jashtme. Por, njekohesisht, edhe bota ka nevoje te mbrohet prej demtimit dhe
shkaterrimit te shkaktuar prej sulmit te njerezve te ardhur rishtaz ne jete ne
kuadrin e ~do brezi te rio
~eqenese femija duhet te mbrohet prej botes rrethuese, vendi i tij
tra~lclonal eshte ne familje, anetaret e rritur te se ciles kthehen ~do dite ne shtep}
preJ botes se jashtme, duke hyre ne sigurine e jetes private brenda kater mureve
Keto kater mure, brenda te cilave behet jeta private e familjes, perbejne nje
mburo}.e .ndaj ..botes .~h~.ve~a~~risht. ndaj .aspektit publik te saj.~o krijojne nje
vend te slgurte, ~a te cl~.m aS~Je ~e~le e g)~II~~uk mund te l~lezo~jo eshte e
domosdoshme JO vetem per Jeten e fem1.leve, por per Jeten nJerezore ne
pergj~t~esi. Kurdohere qe kjo e fundit perballet me boten, e zhveshur prej
mbroJtJes se privatizmit dhe sigurise se saj, cilesia vitale e saj shkaterrohet.
Ne boten shoqerore, e perbashket per te gjithe ne, njerezit kane vlere dhe
po keshtu edhe puna e tyre, d.m.th. puna e duarve tona, pra ajo pune, me te citen
 156 HANNAHA/?ENDT
seciJi prej neshjep ndihmesen perboten tone te perbashket;pO,!" ~ kete kuader
jetaper hil: tejetes e indiyiditte ycyante nukkarenMsi.Botli nukvaretprej saj,
ndaj kesajte fundit i <luhet ~e fshihet dhe te mbrohet prej saj. " '"
Gjitlu;:kaqe kajcte,dhejo yt;temjeta bimore, hnd prej erresires dht!,sadp c
forte te jete prit:ja e saj natyrorc per te dale ne drite, gjithsesi ajo ka nevoje per
rritjen e saj, per garal1cine, e crresires. Ndoshta, kjo eshte arsyeja qeshume
fcmije, ttl Hndur prej prinderish me cmcr; shpesh marrin rruge tCkeqe, Fama
deperton,brenda~ater,nureye, pushton,hapcsiren e tyrepri-vate, duke mbartur
me vete; veQanerisht ne kushtet e sotme; shkeiq.imine palJ1eshirshent Ie fllshes
publike, i cili vershondhe mbyt hape.siren private teindivideve ne ~ale,aq sa
femijet nuk gezojne me ate hapesire te sigurte ku ata mund te rriten. Pori rjejti
asgji;lsim i hapsires realejetesore ndodhsa hereqe behenperpjekje perCi kthyer
femijet ne-nje Hoj botete caktJ.lar. Atehere, ne gjirin e ke.tyregrupenjerezish te
pas.ur ete njahur·lind nje Hoj jete publike;e cila krejt vee mas e pavaresisht prej
faktitjoreal, pjeBe e nje Boj mash~rimi,evarurprej faktitdempf4res se femijet ~
i: 1
I', ,I dometbene, qeniet njerezore:niHoqnim e Sipi!f, por endejo te pi.otesuar "jane per
pasoje te detyruar te shfaq in veten ndaj, drites se.ekzistences publike.,
L Keshtu pra, per sa kone qe arsimimi mqdern perpiqet te krijoje nje botete
femij'eve, ai shkaterron I kush-tet e .dO{llOsdoshme per zhvillimin dhe rritjen
jet,es~r~J Sigu.r.i,~t',t.e t~eks.osh. s:n!.ed~m i~il.I~:e,·Shte ~j~dhojee.~et~d~v~
m~ te arS-IIUlt, tmgellon me teyertete I;udltshem,pasl kJo mctode arslmlml
kishte.siqeUim kryesor te vihej ne sherbim t~ femijes dhe te luftonte metodat e
se, ka1!,1f1res, me justifikimin, se keto, te. fundit nuk. mbaninsa dunej parasysh
natyren e brendshme te ,femijes. "Shekulli ifemijes", .sil; mltnd te sjellim
ndermcnd, 1l1cndphej te emanciponte femijet dhe t' i I;ljf{)nte fita prej standarteve
qe rridhnin prejbotesse territurve, Atehere si eshte e m~ndur _qe kushtet m.e
elementare, te jetes, tedomosdoshm.e per ITitjen dhe, zhvillitnin e femijes, ,u lane
pas.dQre apoJhjesht nuk umbajtenpaI:asysh? Si nQodhiqe femija.u perballua,
as me shume e as me pak, me ate qe karakterizon boten e te rriturve, d.mJh., me
aspektin pubtik, menjehere pasi ishte arritur ne perfundimin segabi01ii krejt
metodave atsimore te se kaluares \cishte qendruarue fakti~ qe-e shi-htefi!mijen si
nje territurmetrup mete vogel? '. " ," •. " me urgjent sot ne Amerike. <;:fare fshihet ne themel te tij?
Arsyeja e lindjes se nje gjendjeje ie tille teha:bhshme nuk ka te beje aspak
drejtpersedrejti me arsimin;kjo,arsye duhet kerkuar me teper ne gjykimetdhe
par&gjykimet qeekzistQjne nejetene perditshme private dhern: ate shoqerOl:-e si
dhe ne marredheniet qe ekzistojne Illes tyre,teciiat kanekarakteri~UiJ.r l!hoqerine
mod erne qysh prejfill i~nit te koheve. moderne: dhe. teci lat, krijuesit eme(~a:ve
arsimore;.ne ~astin kurata'fiIluanme ne fund te modernizonin ar:simin, i.pranuan
sihamendje qe imponQheshin vetvetiu,'pa qene te vetedijshell1 rreth pa$ojave
qeatodQIDosdoshmerisht do te sHlnio ne jetene femijes. Verroriae,shoqeris~
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
1~7
moderne eshtese ajq e shikon jeten, <I. m.th.,jeten mbitokete individit si edhe te
fami Ijes,sl te mirensubJ ime; per kete arsye, ne dallim prej krejtshekujve te kaluar,
te
ajo emancipoikete jete,dhe gjitha veprimtarite-etje.ra q~ kane tebeine me'
ruajtjen dhepasurimin e saj, neperrnjeteliminimitte karakter,it privat te~ajdhe
shfaqjes sesaJ ndujdritave:teje,tesshoqerofe. Ky eshtekuptimH vertetci
emancipimit te punetoreve dhe grave, pra jo si individe, porsi krijesaqe
permbushin nje funksion·te domosdoshem ne procesin jetesor te sboqerise.
. Te prekurite fundit prej ketij procesi emancipimi ishin femijet. ndaj edhe
vete ajo qe ne rastin e tyrebarazohej me nje-rrlirim teverteteperpunetorerdhe
grate - qe nuk; ishin vetem punetore poredhe individe; qe kishinnje kerkese
ndaj botes publike, d.m.th. nje te drejte per te pare dhe perfupare ne, te,per te
folur dhe. per Cu degjuar ..,- nuk ishte ve~se nje procesqe perfundoi ne fije
braktisje dhe ne nje tradheti ne rastine remijeve, tc cilct janeende ne fazen kut
jeta dhe rrjtjajane me terendesishmesesafaktori- i personalitetit. Sa me shume
qe shoqeria moderne hedh poshte dalliminmidis asaj qe eshte shoqerore i midis
asaj qe mund t{liulezoje vetemduke-ll fshehur dhe asaj qe ka nevoje te shfaqet
ne driten e jetes shoqerore, oomethene; sa me shumeajo fut midis sferes private
dhe 'asaj pUblikenje sfere sltoqerore, ne,te cilen privatja hehet publikedhe
ansjelltas, aq me ,ghume vesbtiresohen punet ,per femijet, te cilet prej vete
natyres setyre, perfu rritur dhe per Cu pjekur te pashqetesuar, kane nevoje PCf
garancine e fshehjes. .. .,'. ..' ..'.
Sado serioze te- kene qene,shkeljete kushteve per rritjen jetesore, eshte, e
sigUl1 seato kane qene te paqellimshme.; qiWimi kryesor ikrejtperpjekjeve ne
fushen e arsimit modern k.a qene mireqeniil e femijes, fakt qeeshtre, natyrisht, jo
mepak i vertete; edhe pseperpjekjet e berajo gjithmone kane patur sukscs'.ne
zhvillimin e mireqeniesse temijes nedrejtimioeuruar.Gjendja paraqitet krcjte
ndryshme ne sferen e objektivave oefushen e-arsimit, te cilet e konsiderojnc
femijen jo si remije, por si njete ri te huaj, te ardhui' rishtazine kete bore, re lindur
ne boten ekzlstuese; te cilen ai nuk enjeh. Keto objektiva: jane; ne radhe tepare;
por joteresisht"dctyre e shko-Have; ,ato kane te bejneme mesimdhenien dhe
nxenien e mesimit; deshtimi ne kete drejtim perQen njekohesisht edhe problemin
Normalisht,femija e men: kontaktin eparemeboten ne shkolle. Por shkQlla
n~k eshtekurrsesi botadhe asnukduhette pretendojete.jete; ajo eshteme teper
fije institucion qe ne, fusim midis tushespri'Vateteshtepise' dhe botes;, me
s~nimin pertahere, kalimin prej familjes ne bote te m~ndur. Frekuentimi isaj
~erkohet jo prej tami-ljes; potprejshtetit, domethfute prej botespublike, pra,
~.Idh~ me femij¢n,ne njefare kuptimi. shkolla perfaqeson boren, ndoneseajo nuk
esht~ ende .bota. Ne kete faze te arsimimit,sigurisht, tcrrirurit vazhdojnere
mamn persiper pergjegjesineper femijen; por ne kett! stad kjopergjegjcsi nuk ka

HANNAH ARENDT
158
tebeje aq shume me mireqenienjetesore te femijes ~i nj~ krijese ne rr~tje se~.a m~
ate qe ne pergjithesisht e quajme zhvillim t~ ~.ir~ .~e c~le.~I~~ d~e ta~~~tlt. P~re p~eJ
pikepamjes se pergjithshme e thel?~sor:, nJe gje.~ t~ l~~ ~e~?en ate. tlpa~ t~. ve~~~
qe dallon ¢o qenie njerezore preJ tJetres, pra ate cllesl ne .~~nk.~\O~ teoose cl1es,
remija eshte ne kete bote jo vetem nje i huaj, por edhe nJe kTlJese qe nuk ka
ekzistuar kurre me pare ne teo .
Per sa kohe qe femija nuk eshte njohur ende me boten, ai ~und t~. fu.~e.~
gradualisht ne te; per sa kohe qe ai perfaqeson di~k~ te a~dh~r nshta~. ne kete
bote, mund te tregohet kujdes qe kjo gje e re te perfitoJ~ ne hdhJe me bo~en. ~~ht~
si eshte. Sidoqofte, ne kete rast, edukatoret poziclo~oh~n .p~ra ~e~IJe~. ~I
perfaqesues te nje bote per te cilen ata duhet te ma,:tn persl~~r pe~.gjegjesl,
ndonese nukjane ata vete qe e kane krijuar ate e, ~a~Je, :dh~ ne q~ft~ s~.~o ta
kishin krijuar ata, haptazi ose fshehurazi, mund te klShtn deshlruar qe aJo. te l~hte
ndryshe prej sa paraqitet. Kjo pergjegjesi nuk mund .t'u ~~~o~~~~t arbltransht
edukatoreve; ajo ngerthehet nenkuptueshem ne fa~tm q~ ~~ nn~!e prezan~~hen
prej te rriturve ne nje bote vazhdimisht ne ndryshlm e Slper LG£th~ush qe nuk
pranon te marre persiper nje pergjegjesi. te per~ashk:~ ~et~ b~tes, SI. rr~gull nuk
duhet te kete remije dhe nuk duhet te leJohet te marre PJese ne eduklmm e t~re.
Ne fushen e edukim - arsimit, kjo pergjegjesi rreth botes merr form~~ e
autoritetit~utoriteti i edukatorit dhe kualifikimet e mesuesit ~uk ja~e e n~~Jta
i·
Ii \ gje. Ndone e nje shkalle kualifikimi eshte e domosdoshme per ekzlsten~en. e
autoritetit, nuk do te thote qe kualifikimi me i larte i mundur perkon me ~ut~~!e~~n
e te larte. Kualifikimi i mesuesit ngrihet mbi njohjen e botes dhe mbl aftestne ~
~ per te instruktuar te tjeret rreth saj, nderkohe qe autori~eti .i ti!..?azohet mb~
supozimin e pergjegjesise se tij per kete bote. Perkundr~Jt .~mlJes, eduk~t~r.~
shfaqet si perfaqesues i gjithe banoreve te rritur te botes, I clh tregon holleslte
e saj dhe i thote femijes kjo eshte bota jone. .. ... . ..
T hme te gjithe e dime se si qendron ~eshtJa e autontetlt. Clhdoqofte
qendri:i yn~ rreth ketij problemi, eshte e qarte se si ne jet.en pub like, ashtu d~~
ne ate politike, autoriteti ose nuk luan aspa~ rol - pasl dhu~a ~he terron .~
ushtruar prej vendeve totalitare, nuk kane te beJne fare me autor.ltetm ~ ?S~: ne
i i
i rastin me te mire, luan nje rol mjaft te diskutueshem Ne thel~ .kJo do ~e ~hot.e s~
njerezit nuk deshirojne te kerkojne prej d~ku~t ose ~ I bes~Jne dlkuJ~
pergjegjesine per gjith~ka~ kudo ku autontetI ka ekzlstu~r, al.~ur~oher:
eshte shoqeruar me pergjegjesme per rrjedhen ~ feno~e~~ve ~~.bote. N: qoft~
se heqim autoritetin prej jetes politike dhe pubhke, nJe gje.: tl~~e ~u~~ ~e th?t~
se, ketej e tutje, per drejtimin e botes duhet te kerko~e~. n!e pergj~~e.sl ~r:J t~
i r gjith!veJ Kjo, sidoqofte, ne~kupto~ n~. t~~~b,.. se .~Jerezlt. n~k deshlroJne t .~
. kerkojne apo t'i besojne askuJt pergjegjesme per gjlth~k~ tJ~t~~, se~se ~ud~ qe
ekziston autQriteti, ai eshte snoqeruar kurdohere nga pergjegjeSla per rrJedhen e
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 159
fenomeneve te kesaj bote. Neqoftese heqim autoritetin nga jeta politike dhe
publike, kjo mund te nenkuptoje se ketej e tutje, per mbarevajtjen e puneve ne
kete bote, do te kerkohej prej gjithkujt nje pergjegjesi e barabarte. Por nje gje e
tille mund te nenkuptonte, gjithashtu, se pretendimet e njerezimit dhe kerkesa
per rend dhe qetesi, hidhen poshte me ose pa vetedije: ~do lloj pergjegjesie p·er
boten nuk pranohet, pra nuk pranohet si· pergjegjesia per te dhene urdhera,
ashtu cdhe ajo per t'i zbatuar ato. Nuk ka dyshim se keta dy elemente luajne rol
ne kete drejtim dhe shpesh kane funksionuar njekohesisht e ne menyre te
pazgjithshme me njeri-tjetrin.
Perkundrazi, ne humbjen e sotme te autoritetit ne fushen e arsimit nuk mund
te pranohet nje dyzim i tille. Femijet nuk mund te hedhin poshte autoritetin e
trupit mesimor, nen pretekstin se atajane nen shtypjen e shumices se individeve
madhore - ndonese absurditeti i te trajtuarit te femijeve si nje pakice e shtypur
qe ka nevoje te ~Iirohet, eshte pare ne fakt si mundesi praktike didaktike ne
fushen e arsimit modem. Te rriturit kane hequr dore prej autoritetit dhe J(jo do te
thote vetem nje gje: te rriturit nuk pranojne te marrin persiper pergjegjesine rreth
botes ne te cilen ata kane sjelle remijet e tyre.
Natyrisht, midis humbjes se autoritetit ne jeten publike dhe politike si dhe
fus?ave ~~iv~te parap~li~ike ~e fami.lje~ dhe shkolles, ekziston nje Iidhje~Sa me
radlkal te Jete mosbeslml ndaJ autontetlt ne sferen pub like, aq me shume sTitohet
~~ob~bi~.iteti qe s:e.ra ~rivate te p~eket/~kziston edhe nje fakt tjeter,e me shume
te ngjare mund te Jete edhe faktl ve'mhmtar, qe qysh prej kohesh qe s'mbahen
mend, ne traditen tone politike, jemi mesuar ta konsiderojme autoritetin e
prinderve mbi femijet, te mesuesve mbi nxenesit, si nje model permes te cilit te
kuptojme autoritetin politik. Eshte pikerisht ky model, qe mund te gjendet qysh
ne kohen e Platonit dhe Aristotelit dhe qe eben konceptin e autoritetit ne
politike aq te keqkuptueshem. Para se gjithash, ai bazohet mbi nje epersi
absolute te tille, qe nuk mund te ekzistoje kurre. Se dyti, sipas modelit te ~erdhes
apo te kopshtit te remijeve, ai bazohet mbi nje epersi krejt te perkohshme dhe,
per rrjedhoje, ai behet vetkontradiktor, ne qofte se zbatohet ndaj marredheniesh
qe prej natyre nuk jane te perkohshme - te tilla si marredheniet e sunduesve
dhe te te sunduarve. Keshtu, pra, eshte ne vete natyren e kesaj ~eshtjeje -
d.~. tho ne natyren e mendimit tone politik tradicional - qe humbja e autoritetit,
e cIla filion ne sferen politike, do te marre fund si ne natyren e krizes aktuale ne
fushen e autoritetit, ashtu edhe ne natyren e mendimit tone politik tradicional -
qe humbja e autoritetit, e cila filion ne sferen politike do te marre fund ne ate
private; dhe, natyrisht, nuk eshte rastesi qet0di ku autoriteti politik u minua
per here te pare, d.m.th., Amerika, do te jete nJekohesisht edhe vendi ku kriza e
sotme ne arsim do te ndjehet edhe me shume\Ne fakt, eshte e veshtire qe humbja
e pergjithshme e autoritetit te gjeje nje sh¢ehje me radikale sesa ne depertimin
160 HANNAH ARENDT ,\j)(j{,1f.J!J T( Sl/l\liARt:S Df/E T£ ARDIIM!:'S
161
e saj te paftuar ne sferen parapoiitike, ne te ciien autorit:ti d~ket sikur.diktoh~~
. ,Faktikis.~L gj~.thnje.e m~ teper ne po i arsimojme brczat e rinj per nje bote qe
prej vete natyres dhe seeshte krejtesisht i pavarur prej krejt ndryshlmeve te
po I aultoll pcrherc e me teper e ~mendur, e dale prej menteshave, pasi kjo eshtc
kushteve historike dhe poiitike. Nga ana tjeter,indlvidi i sotem, veshtiresemund
te gieje shprehje me te qarte per pakenaqesine e tij perkuudrejt botes, me teper
edhe.gJel1dl~ th,el1lelore I1Jerezore, nc te cilen bota eshte krijuar prej uuan.e
\deketare per t u. sherbycr vdcketare\e si ban esc velem per njefare kohe te
i shtyre prej peshtirosjes se tij ndaj menyres se si jane organizuar pu~.et ne t.~,
caktuar. Rota venJtet, pasi ajo cshk ndertuar prej vdeketareve: nga al1a tjeter,
sesa prej kundershtimit tetij per te marre persiper,iidhur me femljet e 1Ij,.
aiD frezlkon tC he.het po pq e nlckshmc sa edhe ata. sepse ajo ndryshon
pergjegjesine per kete lJoj organizimi. Duket sikur prin?erit ~d~ d.ite thon.e: ::~~ \"~l/hdI1111Sht b:.!llOrel e s:111 Nl' l1lenvre qe bota t·~~ rull.'t pre]' "dek'l ..... ..
~ S lmense se
kete bote, edhe ne veW nuk ndjehemi te sigurte: nuk dIme se sIte sJlieml ne te, .. . ./...-.. v
kniUi.'S\c dhe
.. I .. I' I . . banorcn: te s'~I, ajo duhet Ie riperterihet vazhdimisht. Probl el1ll.
t;fare te mesojme, ~fare aftesish te pervetesojme. Ju duhet te perpiqeni ~a me
L'S llL'.t l.les It I til!e ~10 procesi i arsimimit tC jete i atle te ndreqe ate qe prishet.
shume; sidoqofte,ju nuk keni te drejte te na kerkoni Jlogari. Nejemi te pafajshem
ndo:les n.lc g,Je. e .tllk.: nat~'risht. ndoshta nuk sigurohet kurre. Shpresa jone
e
dhe mund'te iajme duart prej jush." . .
\<ll~l gplhmunt: Ill' ate qe ~.Iell te re ~do brez i ri; por pikerisht pse ne 1
Natyrisht, ky qendrim nuk ka te bejeaspak me deshiren revoiuci.onar~ pe~
Il1bt:~htL'Slll1shprl'sat tona vetCm ne ketC fakt. gjith<;ka shkaterruhet. nc qofte se
vcndosjen e nje rendi ie ri nebote- Novus Ordo Sec!orulI1 - qe dlkur I patl
pt:rplqcml I~ kontrolloJille te rene, qe ne te vjetrit mund tC diktojme se ~ 'pamie
dhcne shpirt Amerikes; ajo qe shihet me teper eshtesimptom.a e l1.le. 110]
dllht:; Ie kcte. ArSlll11 duhet te jete konservator, pikerisht per hir te asaj qe esh'te
tjetersimi prej botes, i ciJi mund te shibet kudo, ne nje fonne veyanensht radlkale
eredn.t: rc\oluelonart: ne <;do Icmije; ai duhet te dije tC ruaje kete te re ne nje boti.'
e te deshperuar ne kushtet e nje shoqerie konsumi. Eshte e vertete se
tc.'Jeter. vepnl11el e sc cilCs, sado revolucionare qe te jene. jane gjithmone. prej
ekspcrimentet e kohes se sotme ne fushen e arsimit, jo vetem ne Amerike, kane kL'ndshlkll1llt te brczit pasardhes, Ie tejkaluara dhe pranc shkaterri~
marre poza nga me revolucionaret, dhe nje gje e tille, ne njefarc mase, ka shtuar
veshtiresine e njohjes qarte te gjendjes, duke shkaktuar njHare konfuzioni ne
diskutimin e problemit; ne kontradikte me nje qendrim te tille qendron fakti i
IV
padiskutueshem se per sa koheqe Amerika u mbajt prej kesaj ideje, ajo nu~
enderroi kurre te hedhe theme let e rendit te ri nepermjet arslmit, por. perkundraZl,
Veshtiresia
... I reale Ile fushen e arsimit te solem qendron ne faktl'n se
mbeti konservatore ne ycshtjet earsimit.
pavart:sls 11 prej diskutll11eVe hashkekohorc nc mode rreth konservatorizmit te
Per te shmangur ~do keqkuptim, me duket se konscrvatorizmi, ne kuptimin
n,. ne kohen tone eshte jashtezakonisht e veshtire te arrihet qofte edhe nje
e idese se ruajtjes,eshte ne thelb te veprimtarise ne fushen e edukimit, detyra.e
111; II InlUm rllajt.lt:.le dhe qcndrillli konservator. elemente pa te ci lat arsimimi eshte
W cilit eshte gjithmone te ushqejedhe te mbroje di<;ka - femijen perkundreJt
lhua.lse IpaI11l1.ndur. Nje konkluzion i tille percaktohet prej disa arsyesh. Kriza e
botes. boten perkundrejt femijes,te rene perkundrejt te vjetres, te vjetren
autontelIt lie tushen t: edukimit eshte e Iidhur ngushte me krizen ne fushen e
perkundrejt te rese. Madje, edhe vete pergjegjesia e kuptueshme per boten,
tradltes, d.l11.th., Ille krizcn qc ka tC beje me qendrimin tone ndaj se kaluares. K '
aspekll kr~zes se ~otme per edukatorCt eshte i veshtirc te perbailohet, sepse, si~
nenkupton, ne fushen e arsimit, mbajtjen e nje qendrimi konservator. Kyfakt
reziston mire vetem ne fushen e atsimit ose, me sakte. neaspektm e
dlh~t. ~sh.te.detyre e tyre te ndcrmjetesojne midis.sc rese dhe se vjetres, duke
marredhenieve midis te rriturve dhe femijeve, dhe jo ne fushen e politlkes. ku
ber~ ne kete menyre qe profcsioni i tyre te kerkojc nje respekt tC jashtezako-
veprohet dhe bashkeveprohet mes te rriturish e ~e ~ercve te barabarte me tao Ne
n~hel11 per te kaluaren. Per shckuj me radhe, d.ll1.th. gjate perilldhes se
politike ky qendrim konservator - cili e pranon boten asht.u Sly eshtc, du~e ~ ger~h~tuar te ~yteterimit greko - romak, mesuesve nuk u kerkohej te ishin te
perpjekur te ruaje statukuone - Olund tt: shpjere ne shkaternm, se~se. bota SI .~e dl
\'elt: .l.shel11 per kde clli.'si te \e<;ante, pasi nderimi dhe respekti per te kaluaren
shul11ice, ashtu edhe ne pakice; renohet pashmangshmerisht me kahmm e kohes,
Ishte PJese e qenesishn:e e klladrit te mentalitetit romak, dhe nje gje e tille. nuk u
Ile rast se qenie! njerezore nuk vt>ndosin te nderhyjne per te ndryshuar dhe
ndryshua dhe as lllon lund me Krishterimin, por thjesht u shkri ne qyteterimet e
krijuar ate qc eshte e rel..felete Hamletit" 0 bote e ~mendur, o..d~eq, qe ~.ne linda tJcra.
te te ndr~ingeUojnc pak a shume te verteta per ~do brez te n, ndonese qysh
Ishte pjese themelorc e qendrimit romak (ndonese nje gje e tille nuk ishte
kurrs.esl .~ ~~~·tete ~er ~do qyteterim e, madje. as per traditen perendimore te
prej tillimJl te shekullit tone, ndoshta ato kane fituar nje vlere endeme bindesese
me pare. marre ne teresl), qe e kaluara Ie konsiderohej si model i te pareve, ne ~do rast,
162 IIA NNA II ARE/\/I)T
NDERAUET Ti:' SilK U.JR/:'S DIlE 71:' ARDHAfES
163
dhe si burim shembujsh frymczimi per pasardhesit e tyre: te besosh qe c,;do
madheshti qendron ne ate qe ka ekzistuar me pare e qe, per pasoje, Illosha me e nje .proces au.~omatik, mc kusht qe te mos harrohet se ky proces mund ..
pershtatshme eshte mosha e kaluar, pra njeriu i thyer ne moshe, mund te zh~t1~.ohc~. vetel~~ brenda pllshtetit te mcndimit dhe veprimit njerezor, i vet!1)~~
sherbeje si nje model per te tjeret. E gjitha kjo eshte ne kontradikte jo vetem me afte te nderprese dhe ndale procese tC lilla. II
botcn tone dhe me periudhen e Rilindjes deri ne kohet moderne, por, per .., (es.htja e arsimit n~ botcn mod.~rne qend~on .ne faktin se prej vete I13ty rcs
shembull, edhe me veW qendrimin grek ndaj jetes. Kur Gctja thoshte se te SI.: vet ~I nu~ mundet t~ anashkaloJe as autontetm e as traditen, nderkohe ..
plakesh do te thote "te terhiqesh gradualisht prej botes se shfaqjeve", fjalet e tij duhet te zl1\~.t1I~hct.~e n~e bo~e qe nllk eshte as e strukturllar prej autoritetit d~:
hyjne ne kontekstin e lilozofise greke, per te qenia dhe shfaqja perkojne. Sipas as •mbahet
••
ne kelllbe preJ tradltes Sidoqoftc , nJ'c" OJ
• • • • ••.•
oie" e tl'II"" do te" th 0 t'"eseJovetcm.
qendrimit romak pikerisht duke u plakur dhe duke u zhdukur ngadate prej mesu~sl~.~he e~~katoret, P?r te ~Ithc ne, per sa kohe jetojme ne te njejten Lote
bashkesise se vdeketareve. individi arrin formen e tij me karakteristike tC qenies, m~ ~e~?et ..tane dh~ brez~n ~ n, duhet te adoptojme ndaj tyre nje qendrim
ndonese, lidhur me boten e shfaqjes. ai ndodhet ne procesin e zhdukjes; vctem n:~nJesl~ht.t~ ndr~s~em pr~J atlj ~e m~aJme ndaj njeri - tjetrit. Ne duhet te ndajme
ne kete faze ai arrin ate moment W ekzistences. kur mund te behet nje autoril"?t perf~ndlmlsht fu~hen e arsm~lImt pre] elementeve te tiera, krycsisht atyre te jetes
i'er te tj eret. .pubhke. .dhe POhtlkc,
. .me .qelhm
. .qe .te.zbatojllle
. vetem ne kuade"r te" .. sa,' nj.:;
.a koncept
Duke ruajturte paprekur sfondin e nje tradite tdille, ne te cilen ars;mi ka nje ~~t~.nte.~1 dhe..nJ.~ q~ndl.·II11.ndaJ se kal~arc.s qe i pershtatet brczit te ri, por qe nuk
funksion politik (dhe ky eshte nje rast i pashoq), eshte krahasimisht e lehte per ane nJe vlere tc perg)lthsl1me dhe qc nuK mund te pretendohen ne pera;iti " .
.. b
t ·· se OJ leSI
te realizuar ate qe duhet te behet ne fushen e arsimit. madje edhe pa u ndalur fare PreJ bo.es rezave te rritllr.
per te marre parasysh ate qe behet, pasi e tille eshte shkalla e perputhjes se . /J;!e praktike,.p~soja e pare e nje veprimi tC tillc eshte te kuptohet qarte se
ethos-it specifik te parimit te arsimimit me bindjet themelore etike dhe morale te lunkSlonl I shkolles eshte te mesoie femiJ'(!t sc si eshte" bota ne" te" 'l" t ' ' ..
dhc' , 'i '.. •. J... .' CI en a ajetOjlle
si1l)ljerise ne pergjithesi. Te arsimosh dike, sipas fjaleve te Polibit, eshtc thjesht .. JO t ..u mt:soJe
.. . atyre artm e te Jetuant. Meqenese bota eshte e vJ' e~ ti'rl
" t' i japesh dikujt mllndesine per te pare dhe per te qene me po aq vlere sa edhe g)lthm~,ne me e :Jeter sesa a~a, Illesimi orientohet pashlllangshmerisht drejt se
stergjysherit tane", dhc ne kete drejtimbdukatori duhet te jete nje "shok- kaluar~s, pavarslsht sesa e gjate do tC jete jeta e individit ne te tanishmen s··
kllndershtues", dhe nje "bashkeshok pun:) pasi edhe ai. ndonese ne nje tjeter (~~tl: .vlja ndarese midis temijeve dhe te rriturve do te thote se as te rriturit dh ~ e
nivel, e ka c,;are jetcn e vet me shikimin ndaJ se kaluares. Shoqeria dhe autoriteti. te.mlJ ct . perkatesisht, nuk mund te edllkohen dhe as te traJ' tohen si te ish:~ at:
r t "'h I., e
ne kete rast, nllk jane vec,;se dy anet e se njcjtes c,;eshtje dhe autoritctl I n ..ur; por asnJe ere nuk duhet lejuar qe kjo vij'e te kthehet ne nJ'e mu d ...
d f' .... r nares
mcsimdhenesit mbeshtetet thellesisht ne autoritetin e se kaluares. Sot, n~1 ~s., e~IJ.~v~.?~e bas~k,esise s~ te.~iturve, duke krijuar pershtypjen se ata nuk
sidoqofte, nuk ndodhemi me ne kete pozicion; dhe do te ishte disi e pakuptimte j~toJ~c .~~ te .nJ~Jt.en bOtl: ahe ~.e femlJct gezojne nje gjendje autonome njerezore,
te vepronim' si te ishim larguar aksidentalisht prej rruges se drejte, por me tt:.aftcteJ~tojne SIP~S ~~g]eve te tyre. Rlezimi i vijes ndarese midis temijeve dhe te
mundesine dhe lirine per t'u rikthyer perseri ne teo Njc gje e tille do te thotc se sa r~~tu:~e, sl.. rreg~1I1 pergjlthshem, nllk mund tC percaktohet prej nje rregulli te
here qe kriza ka pllakosur boten modeme, individi as nuk mund te ece perpara pcr~lthsh~~;.. al nd.~y.sh?n s~pesh, ne funksion tC modes, I1ga nje vend ne
dhe as te kthehet prapa. Nje permbysje e tille nuk na shpie asgjekundi, me lJ~~r~n, preJ ~Je qytctenml ne nJe tjeter, c, gjithashtu, nga individi ne individ. Por
perjashtim te se njejtes gjendje, prej se ciles ka lindur kriza. Kthimi do te ishte m~slmd~~~la: ne dallim prej te nxenit, duhet tC kete nje fund te parashikueshem.
thjesht nje prove gjenerale - ndoshta e ndryshme ne forme, pasi nuk ka Ne qy~~te~lmm tone, ky fund, me shume te ngjare perkon me diplomimin prej
budallalIek me tC madh dhe nocion me tekanjoz sesa ai qe thuhet rreth dic,;kaje se shkolles se mesme, scpse pergatitja profesionale ne universitete apo ne shkollat
perben fjalCn e fundit Ie shkences. Nga ana tjeter, thjesht kembengulja, jo tcklllke, ndonese ka te beje me arsimimin ne vetvete eshte" vete"m ' .. II .
. r.· . . '.. .... . ' nJe OJ
reflektive, qofte kur ajo Tendon krizen apo i bashkangjitet rutines me mendimin specla.. lzl~.1. ~jO gje nuk ka per qelhm te fuse te rinjte ne ketC bote si nje c tere,
se kriza nuk do te perfshije sferen e saj te vcc,;ante te jetes, do te shpinte, ne p(~r me teper t I vendosc ata perkundrejt nje segmenti te caktuar e te ku'tizuar te
varesi te rrjcdhes kohore, vetem ne rrenim; per te qene me te sakte, ajo do te sa~:~k .~~nd t~.. kryhe.t procesi i edukimit pa kryer njekohesisht procesin e
shtonte ate largim prej botes, qe na kercenon aktualisht nga te gjitha krahet. ~~sl~~dhen~es; nJe eduk.I.~, pa p.~rpj~kjen ~er te mesuar. eshte i zbrazet dhe, per
Konsiderata rreth parimeve te arsimit duhet, gjithashtu, te mbaje parasysh kete pasoje, ..d~g)~ne~?~ lehtesisht ne nJc retonke moralo-cmocionale. Por dikush
proces largimi prej botes; madje, ketu mund te supozohct se ballafaqohemi me l1lun~. te J~pe meSl1Tl pa edukuar, sikursc mund te ndodhe qe ~h mund te
lex()je e te mesoje deri ne fund te jetes se tij, pa arritur te edukohet dhe te
 HANNAH ARENDT
164

arsimohet. Sidoqofte, te gjitha keto jane konkluzione te ve<;anta, qe mund fu

lihen ekspertcve dhe pedago geve .. ., .. .. d te lihet vclC11l nc
A" 0 e eshte me interes per tt~ gjlthe ne dhc qe nu~ mun.. ..' ....,
J q .... d .. ," .. 'hte ne pcroiithesl, marrcdhellla midis Ie KREll I VI
dore te shkences se pe agogjlse e s , OJ. ." ..
. dl ". . ... e ose ne rast se do te shpreheshml me terma mc Ic
rnturve le lcmlJCV ., . ... d 1 .. ' ,"'>'\r: kf qe
er ,'ithshme e te sakta, eshte qendrimi yne_~faktlt ~~ ~m .s lmcn~. ~ I .,
P ~ .. h" k . dhur ne kete bote permcs proceslt te hndJcs dhc se kJo b~)te
ne te gjlt e eml ar .' . . , dh d klml
rl'pe"rte"rl'het vazhdi1l1isht vetem pemleS procesit te hndJes. ArSlml11l1 ~ e .. u '1" KRIZA NE KUL TURE:
- 1 ., b Cn ne tc Cl cn
PerbeJ'ne ate pike qe percakton nesc do e duam aq s 1.~~~e ...0 ~ k d" dl1" Kuptimi politik dhe shoqeror i saj
. .... .. .. dl e ne te nJc)tm ua cr '-
. '" te" 1l1arri1l1 persiper pergjegjeSI per te, 1 .. ... , '
JetoJme, sa . .. ..' . . T " , "rtentJes apo
fr mezim per ta shpetuar ate preJ atlJ rremml, I Cl l~ .?erv:<;. npe .' .... ,
J,erritjCs ne te te brezit te ri, eshte i pashmangshem. NJe.ko!~~SI~h~: a~sl~ll:~I!I~~
eduki1l1i eshte ajo pike, ku ne kuptojme nese I duam aq ~emlJct tane sa..r~r.. dl',
. d"buar prei botes sone dhe per te mos i braktisur ne zgjldhJ~1 e ty~~ te Jctcs,. l~
I e J " •• .. d" 'l1arrc dl<;ka te re dl<;ka te
as er I'u mos u hequr nga duart fatm per knell ., ....... '., ......
pa:arashikuar prej nesh, por per t 'i pergatitur ~?,sh mc pare per Ie marrc perslpcr
ER mc shume se dhjete vjct, kemi qene deshmitare te nje interesi ne rritje

dctyren e riperteritjes se n,iji bote te pcrbashkct.

P midis intclektualeve Iidhur me fenomenin rel:>tivisht te ri te kultures sl?
masave. Vete termi ne {jale rrjedh prej nje termi tjeter, jo fort te vjeter, atij te
"shoqerise se masave"; supozimi i heshtur, i cili tejshkon te gjitha diskutimet
rreth kesaj <;eshtjeje, qendron ne ate qe kultura e masave, logjikisht dhe
pashmangshmerisht, eshte kulture e shoqerise se masave. Fakti me domethe-
nes rreth historise se shkurter te te dyja termave eshte se, ndersa vetem pak vite
me pare ato perdoreshin me nje ndjenje qortimi te forte - duke nenkuptuar se
shoqeria e masave ishte nje forme e degjeneruar e shoqerise, nderkohe qe
kultura e masave ngerthente ne vetvete mjaft kontradikta - aktualisht keto dy
nc}cione kane fituar te drejten e qytetarise dhe jane bere subjekt studimesh te
panumerta dhe projektesh kerkimore, efekti kryesor i te cilave, sikurse nenvizon
Harold Rozenbcrg, eshte "te shtoje ne perzierjen e nje permase intelektuale".
Ky intelektualizim i perzierjes justifikohet prej faktit se shoqeria e masave, na
pelqen ose jo ne, do te mbetet me ne edhe ne te ardhmen e parashikueshme; per
rrjedhoje "kultura" e saj, "kultura popullore" (nuk mund) t'i lihet popullit te
.-. ~ rruges"'. Sidoqoftc, c;eshtja shtrohet nese ajo qe eshte e vcrtete per shoqerine
e masave, eshte e vertete edhe per kulturen e masave ose, ne rast se do te
shpreheshim ndryshe, nese marredhenia midis shoqerise se masave dhe
kultures eshte lIIutatis II/utandis, pra e njejte si marredhenia e shoqerise Ale
kuIturen qe e paraprinte ate.
<;:eshtja e kultures se masave ngre, para se gjithash, nje problem me
theme lor e, pikerisht, marredhenien teper problematike midis shoqerise dhe
kuItures. Mjafton te klljtojme se deri ne <;fare pike krejt levizja e artit modem nisi
me rebelimin e furishem te artistit ndaj shoqerise si te tille (dhe jo kllnder nje
 p;

166 HANNAH ARENDT NDA'RMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHM£S

167

shoqerie masash te panjohur). ne menyre qe te kuptojme se deri ne ~ 'shkallc kjo e larte. kll c;eshtja c masave nuk ekzistonte nga pike· .k
Sh ~.. .... pamJa numen e .
marredhenie e hershme ka lene per te deshiruar, duke na ntajtur prej nostalgjise .. o.~cn~ e ~I~~, slkurse e kemi njohur ate prcj shekujve te tetembcdhjete
qe kane perjetuar aq shume kritike te kultures se masave ndaj periudhes se arte dhc ncntcl11bcdhJcte, me shume te noiare e ka pasur ·k·· ... ..
. . >.. . .... . OJ pi emsJcn e vet ne oborret
te nje shoqerie te mire e te edukuar. Kjo nostalgji eshte sot me e perhapur ne eHo~.lanc te .p~r.lu??es se absolutlzmit, veC;anerisht ne shoqerine e Oborrit te
Amerike sesa ne Evrope, per arsycn e thjeshte se Amcrika, ndonese c njch mire LUI.g)lt XI.V, I Clh dlt~ aq mire se si t'i katandiste fisniket freng ne nje mediokritet
filistinizmin barbar te te pasuruarve rishtaz, ka vetem nje njohje te perciptC te pOhtlk, thJcsht duke I grumbulluar ata ne Versai;;: duk . kth .. b ..
d k . . ... ~, CI yerne 0 orrtare dhc
kultures, po aq tC merzitshme, dhe filistinizmit te edukuar te shoqerise l~ ,I: I nXltu~ te .~uftonJl1 njeri - tjctrin permes intrigash, klikash dhe
evropiane, e cila ka marre nje ngjyrim vlcrash snobiste dhe ku, per te shijuar thdshcthemnaJash te pafund qe i sillte nc·· .. , .. t·· I
,. . ... .. ' menyre e pas Imangshme vete n·c
kultllren, konsiderohet si kusht te kesh arsimin e mjaftueshem; kjo mungcse ~!endJ~.e tIlI~. Keshtu pra, pararendesi i vertete i roman it, kcsaj formc kreitesis~t
pcrvoje, madje, mllnd te shpjegoje se per c;' shkak letersia dhe piktura amcrikanc te re Ie arht modem nuk .. 'hr· ... J
. .;.."......'. es e aq romam plkaresk I avcnturiereve dhe
arriten kaq befasisht te luajne nje rol kaq vendimtar ne zhvillimin e artit modem, kalort s\e, sa Jane Aliltlmet e Sent Simonit nderkol1c~ qe·· et.. . .
- .. rd· , v c romam parapnn
si edhe te ushtrojne ndikimin c tyre edhe ne vendc. ku avangarda intelekiuale qdTte IJ1 J~n .e s~kcncave shoqerorc dhc te psikologjise, te cilat bashk- . 'I
dhc artistike ka marre qendrime aq haptazi antiamerikane. Sidoqofte, ajo mbart ende ,~ kesa d t .. d h ' ans 11,
". .". -'J I e pcrqen ro en rrcth kontliktesh midis shoqcrise dl
mbi vetc pasojen e pafat, qc trazira c the lie shpirterore qe vctc fjala "kulture" ka II1dlVldlt" Pararcnd·· .. .. .. . . . . . 1e
':.SII vertete 1 JI1dlVldlt modem te masave eshte pikerisht ai
I. . .,. . :. ..
IJ1dl\ Id, I cIlI u perkuttzua dhe u zbul ...... .. .
te ngjare te shkaktoje midis atyre qe jane perfaqesllesit me te spikatur te saj,
a,htu SI. R . .. h k 'II· - ua nc te vertete pre'J atyre syre S'h , t··C CI·I··t
'I mund te kaloje pa u vene rc apo te mos kuptohet ne tere gjcresine e saj
simptomatikc.
. , ~. ~.sol.n~.s c ~. 111 C tetembedhjete ose Xhon Stuart Mill ne shckulli~
e n~ntel11bcdhJetc. ngntcn haptazi krye kunder shoqcrise se kohes Q h
C

.
E megjithate, nesc nje vend ka kaluar ose jo neper te gjitha etapat permes a~a.l. ?cnudhe:. historia e konfliktit midis shoqerise dhe individev~ ~e :a~ e~~~~
te cilave zhvillohct shoqeria qysh prej lindjes se perilldhes modeme, shoqeria perscnt~r hcre pas here ne realitct jo me pak sesa ne fiksion: individi m d
e masave shfaqet qarte kur "masa e popullsise u trupezua ne shoqeri"2. dhe sot JO aq d .. h·· . .. 0 ern
... .. mo cm, es tt! PJese perbcrese e shoqerise kunder se ciles ai
Meqenese shoqeria ne kllptimin e "shoqerise se mire", perfshinte ato pjese tC perpl~~! ~c afirmoje veten, por ku e para del kurdohere fitimtare.
popullsise, te cilat zoteronin jo vetem pasuri, por edhe kohe te lire, domethene, " EKzls~on, n~e~.~thate, nje ndryshim i rendesishcm midis eta ave te
kohe per t'i kushtuar" kultures", shoqeria c masave deshmon me te vertete nje h~rs~me t= sh.?qcr~.se dh~. s.hoqerise se masave lidhur me gjendjcn e i:dividit.
raport te ri sendesh. ne te cilin masa e popullsise eshte e c;liruar me te vertete
prcj barres se punes, fizikisht cfilitese, dhe zoteron edhe ajo kohe te lire, te
s;.
Per k~~~e ~e ~·~~e .sh~~e:'Ja k~.fizohej ne disa klasa te caktuara te popullsise,
.mun .~sdlte e .lI1dl\.~dlt pc: tc mblJetuar ndaj trysnise se saj ishin thuaJ·se te mira.
mjaftllcshme per "kulture". Per pasojc, shoqcria e masave dhe kultura e masave ato qen ronlJ1 ne pra .. ···k h h '
~111~ e nJe 0 s me brenda gjirit te shoqcrise te disa
~~tres~ve q.c nuk 1 perkt~nJl1 shoqerise, ne te cilat individi mund te shpctonte
>, ••• •••

duket se jane fenomene te nderlidhura, por qe emeruesi i perbashket i tyre nuk

eshte aq masa, sa eshte shoqeria ne te cilenjane trupezuar, gjithashtu, masat. Si
historikisht, ashtu cd he konceptllalisht. shoqeria e masave eshte paraprire prej
shoqerise dhe shoqeria nuk eshte ndonje term me i pergjithshem sesa shoqeria
e masave; gjithashtu, ajo mund te datohet dhe pershtatet historikisht; ajo eshte
me e vjeter, kjo eshte e sigurt, sesa shoqeria e masave, por jo me e vjeter sesa
periudha modeme. Ne fakt te gjitha tiparet qe psikologjia e turmes ka zbuluar
nderkohe ne individin e mases: te qenllrin vetem te tij - dhe te jesh vetem nuk
eshte as izolim dhe as vetmi - pavaresisht prej pershtatshmerise se tij;
karakterin e tij te ngacmueshem dhe mungesen e standarteve; aftesine e tij per
konsum, te shoqeruar prej paaftcsise per te gjykuar apo, madje, per te dalluar
dic;ka prej dic;kaje tjeter; mbi te gjitha egocentrizmin e tij dhe ate tjetersim te
kobshem prej botes, i cili qysh prej periudhes se Rusoit eshte marre gabimisht
per vettjetersim, - te gjitha keto tipare, u shfaqen per here te pare ne shoqerine
1e nJe .pre] ar~yeve se perse keta individe bashkoheshin aq shpesh me parff:
:e\o~~Cto.nare. tshte se kct.a individe zbulonin tek ata qe nuk pranoheshin ~;
~~oqer~ dlsa tIpa~.e humamzmi, qe ishin zhdukur prej shoqerise. Ky fakt gjer"
s .1.prehJcn e ~tJ. ne roman, ne glorifikimin e punetoreve dhe proletar.. t
gp!hashtu, dtst me tinczisht ne rolin qe u ishte dhene homoscks I~~e, (p~~'
shembull t P ,. h . ua eve per
thithur k~ ~. ru~tt.! ~po ebre~ve.: dom~thene grupeve qe shoqeria nuk i kishte
n...{ .. rr~ k:.cJtestsh~ .. Faktt qe vrulh revolucionar gjatc gjithe shekujve te
s~nt~.~b.~dhJete dhe nJczet u drejtua ne kete menyre me shume kunder
m~iqcn.~~ ~es~ ~un~er shte~.eve d~e qeverive, nuk i detyrohet vetem
m· e~ot:nn1lt te ~es.~t~es. sho~erore ne kuptimin e parashikimit te dyfishte te
F~~ncmtt dhe .~h~ry~eztmlt. MJafton te lexojme vetem kujtimet e Revolucionit
(p opu ell~I -dhe ~e sJ.elhm nderrncnd se deri ne c;fare shkalle vete koncepti /epeuple
shen t .. kth) .. t1 . k .
. per . per tOI onotaclOnet e vetaprej plasjes se "shpirtit"
iA!.

168 IIAN,VAII.1RENDT NDfR.to.fJET Tf.: SHKUARES DIIE TE ARDflMES

169
- sic;: mund te shpreheshin Rusoi e, madje, edhe Rob~~pieri -:-. nd~~
kO.klavitur. sesa eshte ne te vertete. Gjithnje sipas kesaj mcnyre te menduari, do
korrupsionit dhe hipokrizise se salloneve, per te kuptuar se. ~I Ii . k~. qene :~.Ii I
te Ishte kre]t e pakuptueshme se perse arti modern ngriti krye kunder "kulturcs"
vertete i shoqerise gjate shekullit te nentembcdhJetC. NJ~ PJese e m~re .e
ne vend qe te luftollte thjesht haptazi per interesat e veta "kulturore". Thelbi i
deshperimit te individeve ne kushtct e shoqerise sc masave,.1 detyr.ohet. t~ktl.~
qe rrugCt e shpetimit tashme jane te mbyllura, sepse shoqena ka perfshlre ne c;eshtjes es~,tC se. k~ lIoj ti.l.istiniz~~i, i c.ili yendronte thjesht ne te qenit "i
tnl~'n e saj te gjitha shtresat e popullsise .
pak~~turu~~ dhe I r~ndomte, shume shpeJt u pasua prej nje zhvillimi feter, ne
Ie clltn, ~erkundrazl, shoqeria nisi Ie tregonte interes te madh ne te ~jitha tC
.. Ketu nuk na intercson ~onnikti I~lidi~ indiv~d:t dhe sl~oq~r~se, nd?nese d~
te is te me njefare rendeslc te nenVlzomm se I fundml mdlvld ekzlstues ne a~.ht.uquaJtu~at ~l~ra k.ultur.o~e. Shoqeria filloi te monopolizonte "kulturen" per
qelltmet e saJ, Ie tilla Sl POZlclonl dhe statusi social. Nje gje e tille kishte te bente
shoqerine e masave duket se eshte artisti. Interesi yne ketu eshte kultu.ra .os~:
shumc ~~ pozicionimin shoqerisht te ulet te klasave te mesme evropiane, Ie
lei mire te themi, sc c;:fare ngjet me kulturen ne kushtet e ndryshlmlt te
n \.: . '.' . .... cllat gJeten vetveten - sapo fitllan pasurite dhe kohcn e lire te domosdoshme
shoqerise dhe shoqcrise se masave, prej ku, per rfJedho!e, I.nte~es~ ync pcr
artistin, nuk ka te bcje aq shume me individualizmin slIbJckllV Ie tl] sesa ~le -- n.~ l~f~~ te .~sh~.er_kLlI1der aristokracise dhl' perbllzjes sc saj pcr vulgaritelin
c deshl~es P~~ te htu~.: vetem para. Nc kete bel~je pcr pozicion shoqeror,
faktin qe ai eshte, fundja, prodhucsi autentik i atyrc objektcv.e q~ Cdo qy~.etCnm
kll.ltll.:a ~tllOi te luante nJe rol shume Ie madh, si nje prej armeve, edhe pse jo pr~j
Ie prapa si nje kuintesence dhc deshml e pi:'rjcIshme e shplr~.II. qe e ~rymezont~:
me Ie pershtatshmeve, per tC ecur perpara nc shoqeri, ncpcrmjet "'edukimil tC
Fakti qe krijuesit e objekte\'e me te c;:muara kllltu~ore, ~'I~er.l~ht Ie veprave te
vetes",. per tc d~.le prej shtresave te ulta, ku mendohej se ishte vendosur
artit, do te ngriheshin kllnder shoqerise dhe qe kre]l zhvlllimil ~rtll m~l~ern --~
r("aittetl ?he.tC .ngJl~eshe ne shtresa me te larta,jo reale, ku bukuria dhe mendja
i cili se hashkllme /hvillimin shkencor do tC mbctl:n sipas rastlt realizlml me
apo ~h.plrtI I.shm,. SIC':. l1lund te mendohej, ne harmoni me njcri _ tjetrin. Kjo
madheshtor i periudhes sonc - linden dhe mbetcn te angazh~lar anniqesis~~t
arra.tls]e preJ real~te.tl~ nepermjet artit dhe kultures eshte e rendesishme, jo
kunder shoqerise, dcshl110n per nje antagonizem midis shoqens~ dhe ~ultllre.s e
v tel11.se I dha filtstmlt tc kulturuar ose tc edukl41r shenjat e veta me dalluese,
qysh prej lindjes se shoqerise sc masave. SlIlmi..q~ ~rtisti, ne da.~ltm pre] s.~h11l.~
por, ~Ithashtu, sepse, me shume te ngjare, ai ishte faktori me vendimtar nc
Ie revolllcionarit politik, ka bere kllnder shoqense, u pa qart~ fare hen~t, n:
mbarim te shekullit te tetemhedhjele, ne nje fjale te vetme, e clla qysh ateherc
rebe"ml~ e ~rtistC\'e ndaj padroneve Ie rinj; ata ndjene rrezikun e pcrjashtimit
preJ realttettt. drejt .nj~ sfere gjuhe te sterholluar, ku giithc;:ka qe b~nin ata,
eshte perseritur dhe riinterpretuar nga nje brez ne tjetrin .. K~~ e~hte ~ala
humblste kreJt kuptllntn. Ky ishte nje kompliment, thuajse i dyshil1ltc i ardhur .
"filistinizem". Origjinae saj, fare paksa me e vjetersesa perdonmll saJ speclfik.:
preJ .. nJ~. shoqcrie, e cila ishte bere aq ""e sjellshme" saqe, per shernbull, gjate
nuk ka ndonje rendesi te madhe; per here te pare ajo eshte perdo~ur ne
lIfise se patates ne Irlande, ajo nuk do ta poshteronte veten dhe as do te
zhargonin e studcnteve gjermane per te bere dallim.in mid.~s qytetlt d~:
shkollareve, ndonese, sidoqofte, ngarkesa biblike e kesaJ fjal: nen~u~to~t: n]e
r~e7lk~nt~ te shoqerohej me nje realitet kaq te papelqyeshem ne funksion tC
armik me te madh ne numer, ne duart e te cilit mund te b]ere nJe mdlvld. I
perd~rtmlt ~or~al te tjales. pordo t'i referohej atij zarzavati aq te ngrene, duke
e ~11~s~a:. SI "aJo rrenjc". Kjo anckdote permban ne dy /jaW pcrkllfizimin e
perdorur per here te pare si nje term - me duket prej shkri.~tar~t ~erman KI~mens filtstll1lt Ie kulturuar.1.
fon Brentano, i cili shkruante nje satire kunder formules fihstme bevor, /1/ u~/(I
/lach 'cla Geschichte - ky tenn sherbente per te cilesuar nje mendesi, e ctla '. Pa ~.yshim, .aj~ qe diskutohet ketu eshte dic;:ka me teper sesa gjendja
gjykonte gjithc;:ka ne kuader te dobise dhe "vl~rave. m~.t~fial~." dhe ~e, pef
P~lkologJlke e artlstlt; eshte statusi objektiv i botes kulturore, i cili, per sa kohe
rrjedhoje, nuk u jepte rendesi objekteve dhe vepnmtanve te ttlla te padoblshme,
perm~an s~nde W prekshme - libra dhe piktura, statuja, ndertcsa dhe muzike
- perfshm dhe deshmon te gjithe te kaluaren e plote te vendeve. kombeve
qe nenkuptohen ne kulture dhe art. E gjithe kjo tinge~lon aktuale edhe .~~t :
kcsaj dite dhe nuk do te ishte pa interes te vinim ne duk]e qe ed~e terma t: tIll:
~~le, ,se fundi, ~~ veW njerezimit. ~i e tille, i vetmi kriter,joshoqeror autentik, per
te ~ykuar keto sendc vec;:anensht kulturore, eshte qendrueshmeria e tyre
te shpeshte zhargoni, si ""merhum ", mund te gjenden ne pamfletm e hershem te
relatl~e dhe, madje, pavdckesia e tyre e mundshme. Vetem ajo qe u ben balle
Brentanos. ..
Nt! rast se problemi do te mbetej ketu dhe neqoftese kntlka kryesore
she~~Jve,.. mund te pretendoje te jete objekt kulturor. <;eshtja eshte se
kunder shoqerise do te ishte perqendruar vetem ndaj mun.geses se k~~tu~~s dh:
m.~nJehere sapo veprat e pavdekshme te se kaluares u bene objekte te
sterhollimit shoqeror dhe individual dhe statusit qe u referohet atyre ato e
interesit per artin, fenomeni, te cilin po trajtojme, do te Ishte shume me pak I
hUmben cilesine e tyre me te rendesishme dhe elementare, gje qe neqend~on
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SIfKUARES DIIE TE ARDIfMES
170 171

'~ dhe zhvendosien e lexucsit apo spektatorit neper shekuj, YeW tjala dore me dore, ato u brejten, njelloj sikurse edhc monedhat e tjera, Ato humben
k apJt.:n ' ~ , '" " ' ,,"
"kulture" u be e dyshimte, scpse ajo donte te thoshte "ke~kl,m I ~~rso,~n~~~,lse , aftesine, qe fillimisht ishte e ve-rante pcr te gjitha sendet me vlere kuiturore, qe
" " MatJ'u Arnoldin ishtc e barazvlefshmc me "kerklmlt1 e embeisise ~he te kapnin vemendjen tone dhe te na vinin nc levizje, Me kete, njerezit tilluan te
qe per , " 'I " b' "
ndriyimit", Yeprat e medha te artit perdoren JO me pak ~e~,' k,urat,o~, s, ler t.:Jn~ tlisnin per "zhvleftesimin e vleravc" dhe, i tere proeesi u mbyll me "ankandin e
qellimit te vetedukimit ose vetpersosmens,e ~po ~~olloJ ~~II,I,ml"tj(~,~e~, ~1Un~,t~ v lerave" (A ItS verkaufder Werle)) gjate viteve njezct dhe tridhjete ne Gjermani,
, toO 0 aq e dobishme dhe legjitimc te SOdlSl1ll nJc plkture per tc persosur dlJct dhe viteve dyzet dhe pesedhjete ne France, ku "vlerat" kulturorc dhe morale,
JC eP I " ,," d ,t
ton a per nje periudhc te dhen\:, sa es~te e, d(~,bi~hIllC dh: :g)l~~m~ tc pcr ,or~, gjithashtu, u shiten,
'" 'kt re me qellim pcr tc fshchur nJc vnmc ne mur. Nc te dYJa rastet, ob~~k!l Qysh prej asaj kohc, filistinizmi kulturor ne Europe u kthye ne nje -reshtje
nJe pI u , ," h k " , "" II r 'r sa
~ 'a
aflSt ' t'k
I
e"shte pcrdorllr pcr qcllime te skaJshmc, GJlt , ...
es Ite nl.' rregll : t: • k qe i perket se kaluares dhe, nderkohe qe mund te shihet "ankandi i vlerave",
·' ' dividi eshtc i ve\edijshcm qe keto perdonme. legptIllle o~e JO. nu fundi melankolik i tradites se madhe tC Perendimit mbetet ende nje -reshtje e
ko he It1 -t' , - n k
perbejne marredhcniell c vcrtete mc artin, E ~cqj,~ ~e, t:~ .. st,~nlt1 e ar,:1I11uar ,~, hapur, ku eshte me e veshtire te zbulohen autorct e medhenj te se kaluares, pa
ishtc sc ai Icxonte klasiket, por sc ai c bentc nJ~ ~e te td~,1.' ~cn ,~htys,~n ~ l11?tl\ I! ndihmen e kurrfare traditeje, sesa te shpctohen ata prej dokrrave te filistinizmit
tc skajshcm te vetpcrsosmcrise, thuaj:e k,~eJt 1 pa\:t~~?,sh~,n~ per ,t~kt,m ,q~ te cdukuar. Detyra e ruajtjes te se kaluares pa ndihmen e tradites dhe, madje,
Shckspiri apo Platoni mund fi pcn:illnll1 atl.l semk Ille,tc ~el~dcslshm,~ ~~~a_ SI t: shpesh kunder standarteve dhe interpretimeve tradicionale, eshte e njejte per
edukonte veten; problemi qcndron nc faktin qc ky l,l1dlV~,d, h~n I~~ ~~e ZOI~;t: krcjt qyteterimin perendimor. Intclektualisht, ndonese jo shoqerisht, Amerika
.. >' tc' past;'r" me qcllim qe fa mbaje rcalitdll1 Jashte Jett:s se tlJ ~- per dhc Europa ndahen ne te njejten situate: filii i tradites eshte keputur dhe ne
poeZlc ~, , 'h I ';, "
shembul\, gjcra tc tilla "prozaikt:" si~ eshte una e patates -~ ose ta s OIC ate duhet te zbulojme vete te kaluaren - domethene, te lexojme autoret e saj njelloj
permes njc velloje "cmbelsie dhe drite", " ' ,,' ,. sikur kurrkush te mos i kishte lexuar ndonjehere me pare, Ne kete detyre
Te gjithe i njohim produktet thuajse pcr te ardhur keq te ~rtl~, te trymezuar~ shoqeria e masave na pengon me pak ne rrugen tone sesa shoqeria e larte dhe
prej ketij qcndrimi e me ti: cilat 1I lIshqye me nj~ .fjal~, per~I~~Ja e ~hek~I,ht t~ c arsimuar dhe, personalisht, dyshoj qe ky 1I0j leximi te mos kete qene di-rka e
nentembedhjete, mungesa e sensit histori,k.e te cllIt, persa I .per.ket !or~I~.s dl~~ pazakonte ne Ameriken e shekullit te nentembedhjcte, pasi ky vend vazhdonte
,t'l't e"shte e lidhllr ngushte me ndarjen midis arteve dhe realltetlt. Rlt1leke,mbJ~ ende te ishte nje "xhungel pa histori", prej se eiles u perpoqen te largoheshin
S I I, . , " d h ,,,' "kcmbJe me
habitese e arteve krijuese ne shekuliln tone dhe, n os ta, nJe "rIIn~,,, . ' shume shkrimtare dhe artiste amerikane, Fakt i ekzistences se ketij leximi eshte
kshme porJ' 0 me pak reale e madhcshtise te sc kaluares, mSI te s~ltaqeJ pasuria e romanit dhe e poezise amerikane qysh prej U itmanit dhe Melvilit. Do
pa k e du , , b' k I " dhe
kur shoqeria fisnike kishte humbur monopolin e sa~ m,,1 ,u turen, SI e " te ishte vertet fatkeqesi, nese prej dilemave dhe hutive te shkaktuara prej
pozieionin e saj sllndues mbi popul\sine si nje e tere, AJo qe klshte ~dodhllr me kultures se masave dhe shoqerise se masave, te lindte nje situate po aq e
" deri ne nJ'Hare mase, vazhdoi, natyrisht, te ndodhte, ma,dJe edhe ~~s pagarantuar dhe e marre, aspak me e mire, por vetem disi me e vjeter ne mode.
pare e ,,, '" h "b" k Itures
shfaqjes tillestarc te artit modern, Ishtc ne vetvete nJe s per e~Je e u ," Ndoshta ndryshimi kryesor midis shoqerise dhe shoqerise se masave
"monllmentct me rezistuese" te se ciles jane strukturat ne~kl~,s~~e, n~o~?~lke eshte se shoqeria, e eturper kulture, vleresoi dhc zhvleresoi objektet kulturore,
dhe neorilindase, te gjithepranishme ne krejt Eu~ope~, Ne kcte shp:rb,e~~e ~ duke i kthyer ato ne.mallra me karakter shoqeror, i perdori dhe i keqtrajtoi per
siper, kultura, madje me teper sesa rcalitetet e tJera, Ishte.. kthY,er, ~e ate q~ qellimet e vcta egoiste, por nuk" i konsumoi" ato. Madje, cd he ne trajten e tyre
popujt filluan t'i quanin "viera", domethene, ne mall, shoq~ror, I cill ~u~d te me te rreckosur keto objekte mbeten objekte dhe ruajten njCfare karakteri
qarkullonte dhe te shkembehej ne vlere perkundrejt krejt vlerave te tJera, objektiv; ato u shperbcne aq sa perfundimisht u kthyen ne nje grumbull
shoqerore dhe individuale, , , '" '" pleherash, por ato nuk u zhduken, Perkundrazi, shoqeria e masave nuk aspiron
Me fjale te tjera, objektet kulturore fillimisht u pe~bu~~n prej fiI~~tl~eve ~I t~ per kuiture, por per argetim dhe objektet e ofruara prej industrise se argetimit,
pavlefshme, derisa filistini kulturor i mbe~heu at~ Sl ~Je,~onedh,~ p~r~es s~ ne te vertete konsumohen prej shoqerise, njelloj si edhe -rdo mall tjeter
cilt;s ai bleu nje rang me te larte ne shoqef( ose per~tOl nje"shkalle m~ t,e I~rte konsumi, Produktet qe nevojiten per argetim i sherbejne procesit jetesor te
vetvleresimi sesa ajo qe, sipas tij, ai meritonte, preJ nat~res apo,pr,~j Imdjes, shoqerise, ndonese ato, ndoshta, nuk jane te domosdoshme per jeten si buka
Gjate ketij procesi, vlerat kulturore u trajtuan, si -rdo lIoj"vle~e ~~eter, duke u dhe mishi, Ato sherbejne, si-r thuhet, per te kaluar Isohen, dhe koha bosh, e
kthyer ne ate -r ka ato nuk kishin qene kurdohere, viera shkemblml, duke kaluar kaluar ne kete menyre, nuk eshte kohe argetimi - ne kuptimin e ngushte te
172 HANNAH ARENDT
kohes - pra, nje kohe, ne te cilen ndjehetni te r;liruar pre} te gjitha detyrimeve,
per t'u perkujdesur dhe per te vepruar, te kerkuara prej proceseve jetesore dhe,
per rrjedhoje, te r;liruar pre} botes dhe kultures - kjo eshte me teper nje kohe
- mbetje, e cila ne natyren e vet eshte en de me karakter biologjik, mbetje e
krijuar pasi puna dhe gjumi kane marre ate qe u takon. Koha bosh, e cila
parakupton se mbushet prej arg:etimit, perben vetem nje vije lidhese ne ciklin
biologjikisht te kushtezuar te punes - ose sir; thoshte Marksi - ne
"metabolizmin e njeriut menatyren".
Ne kushtet moderne, kjo vije lidhese eshte ne rritje te perhershme: koha e
lire qe mund te mbushet me argetim eshte gjithnje me e madhe, por kjo rri~je e
madhe ne kohe bosh apo pushim nuk e ndryshon natyren e kohes. Argetimi,
ashtu sikurse puna dhe gjumi jane, ne fund te fundit, pjese e procesit jetesor
biologjik. Dhe jeta biologjike eshte gjithnje, qofte ne gjendje aktiviteti apo
prehjeje, konsumi apo argNimi pasiv. nje lIoj metabolizmi qe ushqehet me
sendet, duke i gelltitur ato. Mallrat qe ofron industria argetuese nuk jane
"sende", objekte kulturore, vIera e te cilave matet prej aftesise se tyre per t'i
rezistuar procesitjetesor dhe per t' u bere pjese e perhershme perberese e botes,
ndaj ato nuk mund te gjykohen sipas ketyre standarteve; gjithashtu, ato nuk
jane vIera qe ekzistojne per t'u perdorur dhe kembyer; ato jane mallra konsumi,
te paracaktuara per t'u perdorur, ashtu sikurse edhe r;do mall tjeter konsumi.
Pal/is dhe circel/ses i perkasin me tC vertete njcra - tjetres; te dy keta
elemente jane te domosdoshem per jeten, per ruajtjen dhe riperteritjen e saj dhe
te dy eliminohen gjate rrjedhes se procesit jeWsor - domethene qe te dy duhet
te prodhohen dhe ofrohen vazhdimisht, ne rast se nuk deshirojme qe ky proces
te pushoje krejtesisht. Standartet me te cilat duhet te giykohen ato,jane frcskia
dhe e reja, dhe shtrirja e perdorimit te ketyre standarteve sot. per te gjykuar,
giithashtu, objektet kulturore dhe artistike, sen de qe do te mbijetojne ne bote
edhe pas vdekjes sone, tregon qarte gjeresinc e rrezikut qe argetimi ka filluar te
perbeje per boten kulturore. E megiithate, problemi nuk rrjedh prej shoqerise se
masave apo industrise se argetimit, e cila perkujdeset per plotesimin e
kerkesave te saj. Perkundrazi, shoqeria e masave, perderisa nuk do kulturen por
vetem argetimin, perben, me shume te ngjare, nje rrezik me te vogel per kulturen
sesa filistinizmi i shoqerise se ashtuquajtur te mire; pavaresisht prej merzise aq
shpesh te permendur tek artistet dhe intelektualet - qe ndoshta i detyrohet
paaftesise se tyre per te depertuar ne kotesine e zhurrnshme te argetimit te
masave - jane pikerisht arti dhe shkencat, ne dallim prej r;eshtjeve politike, ato
qe vazhdojne te lulezojne. Sidoqofte, per sa kohe qe industria e argetimit
prodhon mallrat e veta te konsumit, ne nuk mundemi ta qortojme ate peT
.mosjetegjatesine e artikujve te saj, njelloj sikurse nuk mundemi te qortojme nje
furre buke, e cila prodhon nje mall i eili, qe te mos prishet, duhet te konsumohet
NDER,\UET TE SIIKUARES DIIE TE ARDlIME,) 173
menje~ere sapo te prodhohet. Shenja e filistinizmit te arsimuar ka qene gjithnje
perbuzja e argetimit, pasi prej tij nuk mund te nxirrej kurrfare vlere. E verteta
c.:h~~ s~. t.e gj!the ~e k~m! n~voje per argetim ne nje forme apo ne nje tjeter, pasi
tc g)lthe jeml sub.lekt 1 ClklIt te madh te jetes. Do te ishte hipokrizi e paster apo
snobizem social te mohoje se ne nuk mund te argetoheshim me te njejtat sende
qe argctohen masat e popullit. Per sa kohe behet fjale per mbijetesen e kultures
kjo e ~undit, sigurisht, ndjehet me pak e kereenuar prej atyre syresh qe ~
l11~ush1l1 ko~en. e I.ire me argetim sesa prej atyre qe e mbushin ate me xhingla-
111111glat e arsmllmlt te rastesishem, duke synuar qe te permiresojne pozicionin e
tyre shoqeror. Persa i perket rendimentit artistik, eshte me e veshtire te
shlllangesh tundimet me te sofistikuara dhe pretendimet djallezore te snobeve
klllturore ne gjirin e shoqcrise se rafinuar, sesa t'i bcsh balle tundimeve lllasive
te kllltures se masave apo tC r;oroditesh prej zhurmes dhe dokrrave te
shoqerise se masavc.
Fatkeqesisht, r;eshtja nuk eshte kaq e thjeshte. Industria e argetimit
ballafaqoh~t me orekse gargantlleske dhe qysh ne r;astin kur artikujt e saj
zhdllken gJate procesit te konsumit, ajo duhet tC ofroje' vazhdimisht mallra te
rej~. Ne kuadrin e ketij perfundimi, ata qe prodhojne per masmediat, plar;kisin
kreJt kllltllren e se kaluarcs dhe te tanishmes me shprese per te gjetur material te
pcrshtatshem. Per me teper. ky material nuk mllnd te serviret ashtu sir; eshte; ai
~llhet ndryshuar, me qellim qe te behe! argetues, pra ai duhet te pergatitet per
t II konsumuar me lehte.
Kultura e masave trupezohet, kur shoqeria e masavc zapton objektet
kllltur~re dhe rreziku qe ajo paraqet eshte se procesi jetesor i shoqerise (i cili,
a~ht.u slkurse te giitha proceset biologjike, terheq me grykesi gjithr;ka qe has ne
clkhn e metabolizmit te vet), konsumon, ne kuptimin e pare te fjales, objektet
kultllrore, i ha dhe i shkaterron ato. Natyrisht, ketu nuk i referohemi
shpcrndarjes masive. Kur librat apo pikturat e riprodhuara hidhen ne treg me
r;n: 1I11e te lira, duke realizuar shitje rekord, nje gje e tille nuk prek natyren e
o.b.Jekteve ne fjale. Natyra e tyre preket, kur vete objektet ndryshohen _
r~shkruhen, shkurtohen, permblidhen, reduktohen ne nje kitsch (perzierje) te
nprodhllar apo pergatiten per t'u kaluar ne film. Kjo nuk do te thote se kultura
po ~~rhapet te masat, por se kultura po shkaterrohet me synimin qe te jape
a~~et~lll. Rezultat i kesaj gjendjeje nuk eshte shperberja, por kalbezimi, dhe ata
qe..nxls!n.nje gje te tille aktivisht nukjane kompozitoret e 1I0jit Tin Pan Allei, por
nJe 110.1 1 ver;ante intelektualesh, shpesh te ler;itur dhe te inforrnuar mire
fU~ksioni i vetem i te cileve eshte te organizojne, te perhapin dhe te ndryshojn~
objektet kulturore me synimin qe t'u mbushin mendjen masave se Hamleti
mund te jete po aq argetues sa edhe Zonja ime e hukur, e ndoshta edhe
edukues. Ka shume autore te se kaluares qe kane mbijetuar pas shekujsh

174 HANNAH ARENDT
harrese dhe mosperfilljeje. por mbetet en de nje ~eshtje e hapur nese ata do tt.'
jene ne gjendje te mbijetojne ndaj nje versioni arget~.es...... .. ....
Kultura lidhet me objektet dhe eshte fenomen perberes I botes; argctlnll
lidhet me njerezit dhe eshte fenomen i kesaj bote. Nje objekt ka karaktcr kulturor
per aq sa ai mund l' u rezistoje koherave; kohezgjatja e tij ..e~~te e kund~rt~. e
skajshme e funksionalitetit. e cila eshte ajo cilesi qe e b~n at~ te zh~uk.et.pcrsen
prej botes se fenomeneve nepermjet perdorimit. Vete Jeta. Jeta e 1.~ldIVI~lt dhe
jeta e shoqerise si nje e tere, misheron perdoruesit dhe konsumato.ret e ~lc~he~lJ
te objekteve. Jeta eshte mosperfillesc ndaj natyres sender~re tC nJe ?bJektJ: aJo
insiston qe ~do gje te jete funksionale. te plotesoje dlsa ncvoJa. Kuit~lr~
kercenohet kur te giitha objektet dhc sendet c kesaj botc. te prodhuara preJ se
tashmes ose se kaluares. trajtohen si funksione te thjcshta te procesitjctCsor tt.'
shoqerise. sikur ato te ckzistonin vetem per te permbushur dis.a ne~oja •. ~.he ~e~
kete funksionalizim eshte thuajse pa vend te thuhct nese nevoJat ne fjale Janc tc
nje niveli te larte apo te ulet. Qe arti duhet te jete funksi~nal. ~e .katedr~let du~~t
te permbushin nje nevoje fetare te shoqerise. qe nje plkture lind.. P~~J ~e.:oJ~s
per veteshprehje te individit piktor dhe qe ajo soditet. per shkak. tc deshlres p~r
vetpersosmeri te spektatorit, te gjitha keto nocione jane aq tC palldhura me artln
dhe historikisht aq te reja, saqe ~dokush ndjehet i tunduar 1'i hedhe poshte ato
si paragjykime moderne. Katedralet u ndertuan per ad maio.rem g~:}ria/ll ~e~; .~
nderkohe qe ato si ndertesa u sherbyen. sigurisht. nevoJave te bashkeslse.
bukuria e tyre e perkryer nuk mund te shpjegohet kurrs~si prej. ke~.~ ne~?jash. t~
cilat mund te ishin permbushur pothuajse po aq nme preJ nJe ndertese tc
zakonshme. Bukuria e tyre i kaperceu te gjitha nevojat dhe i beri ato fu
rezistonin shekujve; por ndersa bukuria e tyre. bukuria e nje kate~raleje •. ashtu
si edhe bukuria e ~do ndertese laike, i kapercen nevoJat dhe funkslOnet. aJo nuk
e kapercen dot kurre boten, qofte edhe kur ndodh qe permbajtja e vepres e.s~te
fetare. Perkundrazi. eshte vete bukuria e artit fetar qe shnderron permbaJtJen
fetare dhe permbajtjet e tjera te veprave te kesaj bote ne realitet te pre~shem
tokesor; ne kete kuptim, ~do lloj arti eshte laik dhe dallueshmeria e a~lt feta~
qendron thjesht ne ate qe ai "laicizon", senderton ~he shn~.erro~ .ne n~~ pr~.111
"objektive", te prekshme, tokesore, gjith~ka ka ekzlstuar me pare Jashte bot~s;
pra eshte pa vend, nese do te ndiqnim nje fe tradicionale dhe .do ~.a vendosn~m
ate "jashte", diku ne boten e pertejme, apo nese do t'l permbahes~l~
shpjegimeve moderne dhe do ta vendosnim ate ne kthinat me te thella te shplrtlt
njerezor. ., '.. .. . pikenisje nje fenomen arti. Nderkohe qe sendertimi i krejt sendeve prcj te cilave
Gjith~ka, qofte nje objekt perdorimi, mall perdonml apo nJe :eper.artl, ka
nje forme permes se ciles shfaqet, deri ne ate mase s~~e theml se ~Je se~?
. ekziston vetem kur di~ka ka nje forme. Midis sendeve qe nuk hasen ne natyre,
por vetem ne boten njerezore, dallojme objektet e perdorimit dhe veprat e artit,
,vDERMJET TE SIIKUARES DIIE TE ARDIIM£S 175
tc cilat ngerthejne nje lloj karakteri te perhershem ne diapazonin midis
qendrueshmerise se zakonshme dhe pavdekshmerise potenciale ne rastin e
kctyre te fundit. Ne kete cilesi ato dallohen. nga njera ane, prej mallrave te
konsumit. jetegjatesia e tC cilave ne bote rrallehere e kapercen kohen e
ncvojshmc per prodhimin e tyre. dhe. nga ana tjeter, prej produkteve te
\eprimeve te tilla. si ngjarjet, bemat dhe fjalet. tC cilat, te giitha se bashku.jane
ne vct,ctc aq kalimtare, saqe veshtire te mbijetojne tej orcs use dites ne te cilen
ato shfaqen nc bote. nese ato nuk ruhen pikesepari prej kujteses njerezore, e
cila i cnd ato ne tregim permes aftesive te saja fahrikuese. Nga pikepamja e
qendrueshl1lerise se paster, veprat e artit zene qartazi n.ie pozicion te eperm
ndaj krejt sendeve te tjera; meqenese ato jetojne me gjate ne bote sesa ~do gje
tjeter. ato jane me tokesoret e krejt sendeve tC tjera. Per me teper, ato jane te
\Ttmet sende pa ndonje fllnksion ne procesin jetesor te industrise; ne kuptim
te ngllshte. ato fabrikohen jo per njeriun, por per boten e cila nenkuptohet te
mbijetoje jctcgiatesine e vdekatareve, ardhjen dhe ikjcn e brczave. Jo vetem qe
ato nuk konsumohen si mallra konsumi, por nuk perdoren as edhe si objekte
perdorimi; me vetedije ato largohen prej proceseve te konsumit e perdorimit
dhc iLOlohen perkundrejt sferes se nevoiave te jetes njerezore. Kjo zhvendosje
Illund te realizohet permes nje shumellojshmerie menyrash; vetem aty ku
realizohet nje gje e tille, kuitura filion te ekzistoje ne kuptimin specitikJe saj.
<;eshtja ketu eshte jo nesc karakteri tokesor, aftesia per te fabrikuar dhe
krijuar nje bote. jane pjese perberese e "natyres" njerezore. Ne njohim
ckzistcncen e njerezve pa bote. sikurse njohim edhe ekzistencen e njerezve qe
nuk i perkasin kesaj bote; jeta njerezore si e tille, ka nevoje per nje bote, ashtu
sikurse ajo ka ncvoje per nje shtepi, per sa kohe qe ajo do te zgjase mbi kete dhe.
Sigllrisht, ~do perpjekje qe njerezit bejne per te siguruar strehe dhe rrenje per
jcten c tyre - madje edhe tendat e fiseve endacake - mund te sherbejne si nje
shtepi mbi toke per gjithkend qe eshte gialle mbi kete toke; por kjo, kurrsesi,
nuk nenkupton qe keto perpjekje mund te krijojne nje bote, per te mos thene nje
kulture. Shtepia tokesore behet bote ne kuptimin e vertete te fjales, vetem kur
teresia e sendeve te fabrikuara eshte aq e organizuar, sa mund t'i beje baHe
procesit jetesor te konsumit te njerezve qe jetojne ne te, duke kapercyer
jctegiatesine e tyre. Pra, mund te flitet per kulture dhe per vepra arti vetem aty
ku ballafaqohemi me sende qe ekzistojne, pavaresisht prej krejt rcferencave
utilitare dhe funksionale, cilesia e te cilave mbetet kurdohere e njejta.
Per keto arsye. ~do diskutim rreth kultures, giithsesi, duhet te kete si
rrethohemi qendron ne trajten ne te cilen ato shfaqen, te vetmet sende qe
konccptohen vetem ne funks ion te pamjes jane veprat e artit. I vetmi kriter i
sakte per te giykuar shfaqjen eshte bukuria; ne qofte se do tt: kerkonim te
 176 HANNAH ARENDT
jepnim gjykim mbi objektet, madje edhe mbi objekte te zakonshme perdorimi ne
funksion vetem te vleres se tyre te perdorimit dhe jo te pamjes se tyre -
domethene, nese ato jane te bukura ose te shemtuara, apo di\Yka midis te dyjave
- do te na duhej te nxirmim syte tane. Por me qellim qe te ndergjegjesohemi
rreth pamjes, duhet te jemi, se pari, te lire te vendosim nje lIoj distance midis vetes
dhe objektit e, ne kete rast sa me e rendesishme te jete pamja e nje sendi, aq me teper
distance kerkon sodiua e tij per nje vleresim sa me te sakte. Kjo distance nuk mund te
gjendet per sa kohe ne nuk jemi ne nje pozicion ku mund te harrojmeveten, perkujdesjet
interesat dhe bindjet qe mbushin jeten tone, pasi ne te kunderten nuk do te rroknil1l ate
\Yka admirojmc, por do e linim ne gjendjen qe eshte. Ky qendrim lumturie i \Yinteresuar
. (ne ra'>t se do te perdomim temlin e Kantit -- UIlillleressiel1es Wohlgefallen), mund te
provohet velem pasi te jene plotesuar nevojat e organizmit te gjalle. pra kur individi
\Ylirohet prej nevojave te jdes, ai mund te jete i lire per boten.
Problemi i shoqerise ne f<v..at e hershme, ishte se andaret e ~j, madje cdhe j..ur
ishin \Yliruarprej nevojave tejetes, nuk mund te \Yliroheshin prej shqetesimeve qe kishin
te bCnin me ata vete, me statusin dhe pozicionin e tyre nc shoqcri, si edhe me
pasqyrimin e ketyre c1ementeve mbi qenien e tyre individllale, (X)rqe nuk kishin kurrfare
lidhje meboWn eo~iektevedhe objektivitetin lIetecilin ato 7hvendoseshin. Problemi
relativisht i ri i shoqerise se masave eshte ndoshta me serioL, jo per shkak tC
masavc, por per shkak te faktit qe kjo shoqeri eshte ne thelb nje shoqeri konsllmi,
ne te cilen koha e argetimit nllk perdoret me per vetepersosje apo per tC perftllar
nje status me te larte social, por per gjithnje e me teper konSllm dhe pcrhere c me
teper argetim. Duke qene se sasia e mallravc te konsllmit qc na rrethojne. nuk
eshte e mjaftueshme per te gjithc, per plotesimin e oreksit ne rritje tC proccsit
jetesor, energjia vitale e te cilit, e konsumllar jo me ne pune te veshtire dhe lodhje,
por ne procesin e konsumit, te krijohet pcrshtypja sikur vete jcta zgjatet dhc
ndihmon vetveten per te kapur ato sende, per te cilat ajo nuk eshte konceptuar.
Natyrisht, rezultati nuk eshte kultura e masave, qe ne kuptimin e ngushte nuk
ekziston, por nje argetim masash, qe ushqehet me objektet kulturore te kesaj
bote. Te bcsosh se nje shoqeri e tille do te behet me e "kulturuar" me kalimin e
kohes dhe se arsimi e ka bere punen e vet, me duket se eshte nje gabim fatal.
<;eshtja eshte sc shoqeria e konsumit nuk mund te dije sesi te perkujdeset per
boten dhe sendet qe i perkasin teresisht hapesires se shfaqjevc tokesore, pasi
qendrimi i saj kryesor ndaj gjithe objckteve, ai i konsulllit. rrezaton rrenim mbi
gjith\Yka qe ai prek.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 177
II
Permenda me siper se nje diskutim rreth kultures ka kurdohere si pikenisje
nje fenomen arti, pasi silY dihet veprat e artit perbejne objekte kulturore, par
excellence (ne kuptimin me te perkryer te fjales - shen. i perkth.) E megjithate,
n~onese .ku!tura dhe artijane te lidhura ngushte mes tyre, ato nukjane e njejta
&le. Dalhml mes tyre nuk ka rendesi te madhe per ate qe ngjet me kulturen ne
kushtet e shoqerise dhe shoqerise se masave; sidoqofte, ky dallim merr rendesi
kur duam te kuptojme IY' eshte kultura dhe ne \Yfare marredheniesh eshte ajo me
fush!;:n politike.
LKultura, si fjale dhe si koneept, ne origjine eshte romake. Fjala "kulture"
rrjedh prej fjales co/ere - qe do te thote te kultivosh. te banosh, te
perkujdesesh, te ruash - dhe ajo lidhet, ne radhe te pare, me marredhenien e
nje~iut ~e ..na.~yren ~.e kuptimin e ..kulti~i~it ~he.. perku~de~jes ndaj natyresl
densa aJo te behet e pershtatshme per balllmm nJerezor. Sr e tille, ajo tregon nj~
qen~ri~ perkujdesjeje plot dashuri dhe eshte ne kontrast te the lie me te gjitha
perpJekJet qe be hen per nenshtrimin e natyres ndaj sundimit te njeriut'. Kjo do
te thote se ajo perdoret jo vetem per te emertuar procesin e punilllit Ie tokes
por, gjithashtu, ajo emerton "kultin" e perendive, perkujdesjen ndaj asaj qe ~
perket pikerisht atyre. Me sa duket, ka qene Ciceroni ai qe perdori i pari fjalen
qe emertonte yeshtjet e shpirtit dhe te mendjes. I ben fjale per exco/ere
animum. kultivimin e mendjes, dhe cu/tura a~jejtin kuptim sikurse
bejme fjale en de sot pernje mendje te kulturuar.kne perjashtim te asaj qe sot ne
n~k je~i ~Iotesish~ te vetedijshem per ~jen e plote metaforike te ketij
5
perdonml • Persa I perket kuptimit romak, clementi haze i tij ishte lidhja e
kultures me natyren;M., fillimet e veta kultura donte te thoshte bujqesi, e cila ne
R~m~ konsiderohej mjaft lart edhe perkundrejt arteve poetike dhe atyre te
zeJtanse. Madydhe vepra e Cicero nit Cu/tura animi, rezultat i pervojes
fi.~ozofike dhe,.per rrjedhoje, fjale te konceptuara, si\y thame, ndoshta, per te
perkth.~er ter~m grek pedhia6 , shprehte pikerisht te kunderten e te qenit zejtar
ap? ~.nJues art\. Per here tepare koncepti i kultures u shfaq ne gjirin e nje populli
b~.'Jq~sor, nder~o~e qe konotacionet artistike qe mund t'i jene bashkangjitur
kesaJ ~~I~re klshm te benin me marredheniet tejet te ngushta te popullit latin
me ~nJ.lmm e peisazhit te famshem italian. Sipas romakeve supozohej qe arti te
ngnheJ po aq natyrshelll sa edhe fshati; ai duhej te ndihmonte natyren;
p~anver~ e krejt poezise shihej si nje "kenge, gjethet e se ciles i kendojne vetes
ne.vetmme gjelberoshe te pyjeve"7. Por edhe pse ky mund te jete nje mendim i
splkatur poetik, nuk mund te thuhet krejtesisht qe arti i madh te kete Iindur
Vetem prej tij. Veshtire qe mentaliteti i kopshtareve te krijoje artin ne teresi.
Arti dhe poezia e madhe romake u krijuan nen ndikimin e trashegimise
 178 HANNAH ARENDT
greke, te cilen romaket, por kurrsesi greket, diten se si ta ruanin dhe te
perkujdeseshin per teo Arsyeja per te cilen ne greqisht nuk ka barazvleres per
konceptin romak te kultures qendron ne mbizoterimin ne qyteterimin grek te
arteve te zejtarise. Nderkohe qe romaket ishin te prirur qe edhe artin ta shihnin
si nje lIoj bujqesie, si nje kultivim te natyres, greket kishin prirje ta konsideronin
madje edhe bujqesine si pjese perberese e zejtarise prodhuese, si diyka qe i
perkiste pajisjeve "teknike", dinake e plot aftesi, permes se cilave njeriu zbuste
dhe sundonte natyren. Ate qe ne, ende sot, nen hipnozen e trashegimise
romake, e quajme si veprimtarine me te natyrshme dhe me paqesore te njeriut,
/Ievrimin e tokes, greket e konsideronin si nje ndermarrje te guximshme dhe~
dhunshme, gjate se ciles, vit pas viti, toka, e pashtershme dhe e palodhshme.
shqetesohej dhe perdhunohej~. Greket nuk e din in se y' eshte kuItura, sepse ata
nuk e kuItivonin natyren, por me teper merrnin me force prej mitres se tokes
frytet qe perendite u kishin fshehur deri atehere njerezve (Hesiodi);
ngushtesisht i lidhur me kete qendron edhe nderimi i madh romak per dcshmine
e se kaluares, se ciles i detyrohemi jo vetem per ruajtjen e trashegimise greke,
por edhe per vete vazhdimesine e tradites sone. Te dyja se bashku, kuItura ne
kuptimin e zhvillimit te natyres se nje vendbanimi per nje populi, si edhe ne
kuptimin e perkujdesjes ndaj monumenteve te se kaluares, percaktojne madje
edhe sot permbajtjen dhe kuptimin qe ne kemi parasysh, kur flasim per
kulturen.
E megjithate, kuptimi i fjales "kulture", veshtire se mund te plotesohet
vetem nepermjet ketyre elementeve qe jane prerazi romake. Edhe cultura af/illli
e Ciceronit sugjeron di<;ka ne kuptimin e shijes dhe, pergjithesisht, nje lIoj
ndjeshmerie ndaj se bukures, e hasur jo tek ata qe fabrikojne sende te bu~ura,
domethene, te vete artistet, por te spektatoret, pra tek ata qe levizin midis tyre.
Ohe kete dashuri per te bukuren greket e kishin te theksuar ne nje shkalle te
jashtezakonshme. Ne kete drejtim ne kuptojme me kuIture qendrimin ose, me
mire, llojin e marredhenies se percaktuar prej qyteterimeve te ndryshme lidhur
me sendet pak te dobishme dhe me pak botesore, veprat e artisteve, poeteve,
muzikanteve, filozofeve e keshtu me radhe. Ne qofte se me fjalen kulture
kuptojme IIojin e marredhenies bashkevepruese midis njeriut dhe sendeve te
kesaj bote, atehere mund te kuptojme kulturen greke (te dallueshme prej artit
grek); mjafton te permendim ketu nje thenie te shumecituar te percjelle prej
Tuqidhidhit, qe ia veshin Perikliut dhe qe eshte si me poshte:filokallumen gar
met enfelias qe fillosofumev anen malaqias9 • Kjo sentence fare e thjeshte
sfidon thuajse ydo 1I0j perkthimi. Ajo qe kuptojme me fjalet gjendje apo cilesi te
tilla, si dashuria per te bukuren apo dashuria per urtesine (e quajtur filozofi),
pershkruhet ketu si nje veprimtari, njelloj sikur te thuash qe "te duash gjerat e
bukura" nuk eshte me pak veprimtari sesa t' i krijosh ato. Per me teper, perkthimi
NDERMJETTE SHKUARES DHE Tt. ARDHMES 179
yne i fjaleve cilesuese "saktesi e qellimit" dhe "karakter femeror", nuk arrin te
percj.~l1~ ate qe te dy termat ishin thjesht politike, ku, te silleshe me tiparet e
femres Ishte yes barbar dhe saktesia e qeIIimit ishte virtyt i njeriut qe di te
veproje. Per pasoje, Perikliu ka dashur te shprehte diyka te tille: "Ne e
das~urojme t~.bukuren brenda kufijve te gjykimit politik dhe ne filozofojmepa
vestn barbar te atyre meshkujve me sjellje femerore".
.. P~s ~xj~n:j~~ se ku~ti~it te ketyre ~aleve, aq te veshtira per t'u perkthyer
ne ~reJ~.gj~~e~tne e_kuptlmlt te tyr.e: haslm ne gjera mjaft te habitshme. Se pari,
na eshte thene qarte se fusha e httkes eshte polisi, i cili i ve kufij dashurise ne
urtesi dhe ne te bukuren, e duke e I r m ndimin grek ishte polisi dhe
"politika" (dhe kurrsesi jo arritjet artistike) qe e dallonin ate prej barbareve,
atehere duhet te arrijme, gjithashtu, ne perfundimin se ndryshimi i tyre ishte
gjithashtu, nje ndryshim "kuIturor", nje ndryshim ne lIojin e marredhenieve t~
tyre me sendet kulturore, nje qendrim i ndryshem perkundrejt se bukures dhe
~rte.sise.' t~ ci~~t m~~d te adhurohen vetem brenda caqeve te caktuara prej
tns"ltucI~n.lt te p~hslt. ~e fja.le te tjera, ai ishte nje lIoj stcrhollimi, nje
ndJeshmen pa dalhm, e clla nuk Ishte ne gjendje te zgjidhte yfare ishte barbarare
- !~ ~rej mu~geses fillestare te kultures, siy e kuptojme ne, dhe as prej ndonje
ctlesle speclfike ne vete sendet me karakter kulturor. Ende me habites eshte
ndoshta fakti qe mungesa e virilitetit, vesi i te sjellurit si ferner, te cilin do ta
bashkeshoqeronim me dashurine e madhe per te bukuren ose estetizmin ketu
perm~ndet si nje rr~zik i veyante per filozofine; ndaj dhe dija se si te sy~ojme
apo, SI<; thame, se Sl te gjykojme, qe ne do ta quanim si nje cilesim te filozofise
e cila duhet te dije se si te synoje drejt se vertetes, ketu konsiderohet ~
domosdoshme per marredhenien me te bukuren.
A mundet qe filozofia e cila ne kuptimin grek - filion me "habine", me
t~Ol~~a:in ..~he m~~ron (te pakten te Platoni dhe Aristoteli) me soditjen pa fjale
te nJe ~e vertete te pazbuluar - te shpjere me shume ne mosveprimsesa
~~shuna pe~ te bukuren? Nga ana tjeter, a mundet qe dashuria per te bukuren
te ~?etet dlyka barbare, ne rast se ajo nuk shoqerohet nga evtelia, pra, me
aftestne per te marre nje qellim ne gjykim, ne dallim dhe diskriminim, shkurt me
a~e afte~i te keqperkufizuar e te yuditshme, qe shpesh ne e quajme shije? Ohe,
se fundI, a mundet qe kjo dashuri per te bukuren, lIoji i sakte i marredhenieve
b~shkevepruese me sendet e bukura - cultura animi, qe eben njeriun te
pers~tats~e~ te perkujdeset per sendet e botes qe Ciceroni, ne dallim prej
g~:~e~e, ~a :'Isht.~ ~~~zo~~e - te kete te beje me politiken?LA mundet qe shija te
b.~Je ~J~se ne ~~eslt: polttlk:1fer te kuptuar problemet qe ngrlhen ketu eshte e
rendeslshme t: ~baJme parasysh se kultura dhe arti nuk jane e njejta gje. Per te
r::okur ndryshll~l1n mes tyre, duhet te kujtojme se te-njejtet njerez qe kane
levduar dashurme per te bukuren dhe kulturen e mendjes, kane ushqyer
180 HANNAH ARENDT
mosbesimin e lashte e te thelle ndaj artisteve dhe zejtareve qe prodhonin sen de
(je ne ate kohe ekspozoheshin dhe admiroheshin. Greket, ndonese jo romaket,
per filistinizmin kishin nje fjale dhe kjo tjale, 9uditerisht, rrjedh prej nje fjale te
krijuar per artistet dhe zejtaret, vallal'SOS; te ishe~in, nje njcri me shpirt
vanavsik, donte te thoshte, atehere si edhe sot, te kishe nje mentalitet
krejtesisht utilitar, nJe paaftesi per 'te menduar dhe gjykuar di9ka jashte
funksionit apo dobise se tij)por vete artisti, duke qene nje vanGVSOS, nuk ishte
kurrsesi i perjashtuar pref'kritikave qe i beheshin filistinizmit; perkundrazi,
filistinizmi konsiderohej me teper si nje yes qe hasej me shpesh tek ata qe kishin
nje tehni, zanat si zejtare dhe artiste. Sipas kuptimit grek~ nuk ekzistonte dallim
midis levdimit,jilokalin, dashurise per te bukuren, dhe perbuzjes ndaj atyre qe
faktikisht prodhonin te bukuren. Mosbesimi dhe perbuzja ndaj artisteve
buronte prej konsideratash politike: krijimi i sendeve, perfshi edhe krijimet e
artit, nuk perfshihet ne diapazonin e veprimtarive politike; madje ajo eshte ne
kundershtim me to. Arsyeja kryesorc c mosbcsimit ndaj fabrikimit ne te gjitha
format qe ajo paraqitet, eshte se ajo ka nje karakter utilitar. Eshte gjithnje
fabrikimi dhe jo veprimi apo ligjerata, qe ka te beje mc mjetet dhc'qellimet; ne
fakt, kategoria e mjeteve dhe qellimeve e gjen legjitimitetin e saj ne sferen e
krijimit dhe fabrikimit, ku nje qellim krejtesisht i qarte e i pranueshem, produkt
perfundimtar, percakton dhe organizon gjith9ka qe luan nje rol te caktuar ne
proces - materiali, veglat, vete aktiviteti e, madje, person at qe marrin pjese ne
te; te gjitha keto, lidhur me qellimin, behen mjete te thjeshta dhe si te tilla ato
justifikohen. Fabrikuesit i shohin te gjitha sendet si qellime qe perligjin mjetet
e tyre ose i gjykojne ato sipas dobise se tyre specifike. Ne 9astin kur kjo
pikepamje pergjithesohet dhe shtrihet edhe ne fusha te tjera jashte asaj te
fabrikimit, ajo rezulton ne krijimin e mentalitetit vanavsik. Greket me te drejte
dyshonin qe ky 1I0j filistinizmi kercenonjo vetem fushen politike, sikurse eshte
me se e natyrshme, pasi aty veprimi gjykohet sipas te njejtave standarte
utilitare te vlefshme edhe per fabrikimin, por edhe kerkohet qe veprimi te arrije
nje qellim te caktuar e, ne kete kuader, ta shpjere me tej kete qellim; ai kercenon,
ve9 te tjerash, fushen kulturore, sepse ajo shpie ne zhvleftesimin e sendeve si
sende, te cilat, ne qofte se lejohet te mbizoteroje mentaliteti qe i krijoi ato, keto
te fundit do te gjykohen perseri sipas standarteve utilitare dhe, per rrjedhoje,
do te humbisnin vleren e tyre te ngerthyer e te pavarur dhe do te degjeneronin
ne mjete te thjeshta. Me fjale te tjera, kercenimi me i madh per ekzistencen e nje
produkti te perfunduar, lind pikerisht prej mentalitetit qe e solli ate ne jete. Prej
ketu rrjedh se standartet dhe rregullat, te cilat domosdoshmerisht duhet te
mbizoterojne ne ngritjen, ndertimin dhe zbukurimin e botes se sendeve ne te
cilen zhvendosemi dhe jetojme, e humbasin vlefshmerine e tyre dhe behen me
te vertete te rrezikshme, kur ato ballafaqohen me boten rrethuese.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 181
Nje gje e tille nuk mund te deshmoje rreth krejt historise se marredMnies
midis politikes dhe artit. Gjate periudhes se saj te hershme, Roma ishte aq e
bindur qe artistet dhe poetet merreshin me nje loder remijesh, e cila nuk
perputhej me gravitas-in, seriozitetin dhe dinjitetin, karakteristike e qytetarit
romak, saqe ajo thuajse shtypi 9faredolloj talentesh artistike qe mund te kishin
lulezuar ne republike para se te mbrrinte ndikimi grek. Perkundrazi, Athina nuk
e zgjidhi kurre konfliktin midis olitikes dhe artit pa ekuivok ne favor te njerit
ose tjetrit - e qe rastesls t mund te Je ep yeve te ekzistences se nje
plejade te tere gjenish artistike ne Greqine klasike - dhe ajo e mbajti konfliktin
e ndezur, te pasheshuar dhe pa mundesuar qe te dyja fushat ta kundronin njera
- tjetren me mosperfillje. Greket, per shembull, thoshin te gjithe njezeri: "Ai qe
nuk ka pare Zeusin e Fidias ne Olimp ka jetuar kot" dhe: "Njerez si Fidias,
ve9anerisht skulptoret, jane te papershtatshem per te drejten e qytetarise". Dhe
Perikliu, njelloj si9 lev don jilozo.fin dhe jilokalin e vertete, bashkeveprimin
aktiv midis urtesise dhc se bukures, mburret se Athina do te dije se si t'u lregoje
vendin e duhur "Homerit dhe seres se tij", se lavdia e vepres se saj do te jete aq
e madhe saqe qyteti nuk do te kete nevoje per fabrikuesit profesioniste te
lavdise, qe shtremberojne fjalen dhe vepren e gjalle, duke i shnderruar(ai-qyteti
- shen. i perkth.) dhe duke i kthyer ato ne sende aq te perhershme, saqe mund
te mbartin madheshtine ne pavdekesine e fames.
j
'I
Sot k er ... e dyshoj .. olitikes dhe pjesemarrja I
r--""'--
aktive ne afarizmin publikjane elementet qe 9uan ne lin ~e mit
dhe frenimin e zhvillimit te mendjeve te kultivuara, te cilat mund t'i shihnin
sendet ne vleren e tyre te vertete, pa reflektuar mbi funksionin dhe dobine e
tyre. Nje prej arsyeve per ndryshimin e theksit eshte, natyrisht, se - per arsye
qe jane jashte ketyre konsideratave - mentaliteti i fabrikimit ka pushtuar
fushen politike ne nje shkalle aq te gjere, saqe ne mendojme si te mireqene qe,
veprimi, madje edhe me shume sesa fabrikimi, percaktohet prej kategorise se
mjeteve dhe qellimeve. Kjo gjendje, sidoqofte, u siguron fabrikatoreve dhe
artisteve mundesine te japin pikepamjet e tyre mbi keto geshtje dhe te shprehin
armiqesine e tyre ndaj njerezve te veprimit. Kjo armiqesi eshte me e madhe sesa
ai Iloj konkurrimi qe shohim konkretisht ne mes tyr~. Fakti eshte se, i
ashtuquajturi Homo Faber nuk qendron ne te njejten marredhenie me fushen
publike dhe reklamen e saj, sikurse sendet qe ai prodhon me shfaqjen,
konfiguracionin dhe formen e tyre. Duke patur si qellim per te qene ne nje
pozicion prej ku ai mund t'i shtoje vazhdimisht sende, tashme te reja, botes
ekzistuese, vete ai duhet te jete i izoluar, i ve9uar dhe i fshehur prej tij. Nga ana
tjeter, veprimtarite politike autentike, veprimi dhe te folurit, nuk mund te
realizohen pa pranine e te tiereve, pa publikun, pa nj~ hapesire tt! perbere prej
shumices. Veprimtaria e artistit dhe zejtarit eshte rrjedhimisht e nenshtruar ndaj

182 HANNAH ARENDT
kushtesh krejt te ndryshme prej atyre qe rrethojne veprimtarine poIitike dhe
eshte me se e kuptueshme, qe artisti, me t'u deklaruar rreth fenomenenve
politike, do te ndieje te njejtin mosbesim rreth fushes politike dhe rekla~:s ~e
behet per te, sikurse bente edhe polisi per mentalitetin dhe kushtet e fabnklmlt.
Ky fakt shkakton edhe melankoline e vertete shpirte~ore te artistit:j~ n~ k.~adri~
e shoqerise, por ne ate te politikes, dhe skrupuJt e mosbeslml 1 tlJ ndaJ
veprimtarise politike nuk jane me pak legjitime sesa mosbesimi qe njerezit e
veprimit shfaqin ndaj mentalitetit te Homo Faber-it. Ne kete pike lind ko~flikti
midis artit dhe politikes dhe ky konflikt nuk mundet dhe nuk duhet te zgJldhet.
Gjithsesi, ~eshtja e problemit ketu eshte se konflikti qe ndan burrin e
shtetit dhe artistin ne veprimtarite e tyre perkatese, nuk mund te gjeje zbatim,
kur ne e kthejme vemendjen tone nga krijimi i artit te produktet e tij, te vete ato
sende qe duhet te gjejne vendin e tyre ne bote. Qartazi, keto sende kane te
perbashket me "produktef' politike, fjalet dhe veprat, cilesine e domosdoshme
per to, per te qene ne kontakt me hapesiren publike, ku ato mund t~ shfaqen
dhe te shihen; ato mund te permbushin qenien e tyre, e cila eshte pamJe, vetem
ne nj.bote, qe eshte e perbashket per te gjithe; nese fshehin jeten private dhe
pronen private, objektet e artit nuk mund te arrijne te nxjerrin ne pah vleren qe
ato ngerthejne, por, perkundrazi, ato duhet te mbrohen prej shpirtit zoterues
dhe privat te individeve - per rrjedhoje, nuk ka rendesi nese ~jo mbr~jtje merr
formen e pranise se tyte ne vendet e shenjta, ne tempuJ .dhe klsha, apo
vendoset nen perkujdesjen e muzeve dhe mbrojtesve te monumenteve,
ndonese vendi ku ne i vendosim ato percakton "kulturen" tone, domethene
Jlojin e marredhenive bashkevepruese qe ne vendosim me to. Pergjithesisht,
kultura deften se fusha pub like, e cila sigurohet politikisht prej njerezve te
veprimit, ofron hapesiren e saj ekspozuese ndaj atyre sendeve, qenia e te c~lave
qendron te shfaqja dhe tek e bukura. Me fjaW te tjera, kultura tregon se artl dhe
politika, konfliktet dhe tensionet mes tyre, bashkeveprojne dhe jane nder-
sjetltesisht te varur. E pare ne sfondin e pervojave politike e te veprimtarive qe
ne rast se lihen te lira, vijne dhe ikin, pa lene kurrfare gjurme ne bote, e bukura
eshte shfaqje e pavdekesise. Madheshtia e fjales dhe e vepres mund te
rezistoje ne kete bote ne ate mase qe ato ngerthejne edhe te bukuren. Pa te
bukuren, domethene, lavdine rrezatuese permes se ciles shfaqet ne boten
njerezore pavdekesia potenciale, krejt ekzistenca njerezore hehet e kote dhe
nuk mund t' i rezistoje kurrfare madheshtie.
E1ementi i perbashket qe lidh artin dhe politiken eshte se afa qe te dy jane
fenomene te botes publike. Ajo qe ndermjeteson konfliktin midis artistit dhe
njeriut te veprimit eshte cultura animi. domethene nj~.mendje.apo. shP.irt aq i
ktiltivuar e i stervitur, saqe atyre mund t'u besohet ruaJtJa dhe perkuJdesJa rreth
botes se shfaqjes, kriteri i se ciles eshte e bukura. Arsyeja per te cilen Ciceroni
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 183
e shihte te nevojshme qe kjo kulture t'i nenshtrohej nje formimi filozofik, ishte
se per te, vetem filozoret, ata qe i perkushtoheshin pasionit per dijen, ish in te
afte t'i shihnin sendet si "spektatore" te thjeshte, te pa nxitur prej kurrfare
deshire per te perftuar, di~ka per vete; keshtu, ai i krahason filozofet me ata qe
ndjekin lodrat e medha dhe festivalet, pa kerkuar" te fitojne permes blerjes apo
shitjes", por qe thjesht, te terhequr prej "spektaklit, shihnin me vemendje se
~'behej aty dhe si behej". Ne nje kuptim, ata ishin, sikunder mund t'i quanim
sot,jo vetem krejtesisht te zhveshur prej interesit e, per pasoje, te vetmit te afte
per te gjykuar, por edhe individet qe mahniteshin me shume prej spektaklit.
Ciceroni i quan ata maxime ingenuum. grupin me fisnik te njerezve te lindur te
lire, per ate qe ata benin: te shihje thjesht per hir te te parit, ishte veprimtaria me
e lire, me Iiberalissimum lO •
Per mungese te nje termi me te sakte, qe mund te deftente elementet
dalluese te ve~anta dhe qe mund te na ndihmonin per te gjykuar mbi pasionin
aktiv ne kerkim te se bukures - fi/okalin met evtelias, ate qe permend Perikliu
-- une kam perdorur fjalen "shije", dhe per te justifikuar kete perdorim e,
njekohesisht, per te nxjerre ne pah te vetmen veprimtari, ne te cilen me duket se
kuitura, si e tille, shpreh vetveten, do te deshiroja t'i referohesha pjeses se pare
te Kritikes se Gjykimit te Kantit, e cila, si edhe Kritika rreth Gjykimit Estetik,
ngerthen, ndoshta, aspektin me te madh e me origjinal te filozofise politike te
Kantit. Ajo perm ban nje studim analitik te te bukures, pikesepari, nga
kendveshtrimi i spektatorit gjykues, sikurse deshmon vete titulli, duke e gjetur
pikenisjen e saj te fenomeni i shijes, e konceptuar si nje marredhenie aktive me
ate qe eshte e bukur.
Per te pare aftesine e gjykimit ne perspektiven e vet dhe per te kuptuar se
ajo nenkupton nje veprimtari me teper politike sesa thjesht nje veprimtari
teorike, shkurtimisht mund te kujtojme ate qe zakonisht eshte konsideruar si
filozofia politike e Kantit dhe, pikerisht, Kritiken e Arsyes Praktike. e cila
trajton aftesine ligjvenese te arsyes. Pari met e ligjvenies, sikunder shfaqen ne
"imperativin kategorik" - "veprojne gjithnje ne nje menyre te tille; ku parimi i
veprimit te individit mund te behet ligj i pergjithshem", parim ky qe ngrihet mbi
domosdoshmerine qe mendimi racional te pajtohet me vetveten. Per shembull,
hajduti eshte ne kontradikte me veten e tij, pasi ai nuk mund te deshiroje qe
parimi i veprimit te tij, vjedhja e prones se te tjereve, te behet ligj i pergjithshern;
nje ligj i tille do ~a privonte ate prej trofeve te tij. Parimi i pajtimit me vetveten
eshte shume i vjeter; fillimisht ai eshte zbuluar prej Sokratit, parimi qendror i te
cilit, sikunder eshte fomlUluar prej Platonit, ngerthehet ne sentencen:
"Meqenese une jam nje i vetem, eshte me mire te jem ne mospajtim me krejt
boten sesa te jem ne mospajtim me veten time". Kjo sentence sherben me pas si
pikenisje baze per etiken perendimore, me theksin e saj qe ~do individ duhej te
184 HANNAH ARENDT
ishte ne rregull me ndergjegjen e vet, si edhe me theksin qe vihej lObi aksiomen
e kontradiktes,
Gjithsesi, te Kritika e Gjykimit. Kanti kembengul ne nje menyre tjeter te
menduari, e cila nuk qendron aq shume ne te qenet ne pajtim me veten, sesa ne
te qenet i afte per te "menduar ne vend te kujtdo tjeter", gje qe, per pasoje, ai e
quan "mentalitet te zgjeruar" (eine erweiterte Denkungsart)12, Aftesia e te
gjykuarit qendron ne pajtimin potencial me te tjeret dhe procesi i te menduarit,
i eili eshte aktiv ne gjykimin e dic;kaje, nuk eshte si procesi i mendimit te
arsyetimit te paster, nje dialog mes individit dhe Unit te tij, por e gjen kurdohere
vetveten, ne radhe te pare, ndonese individi mund te jete krejt vetem ne marrjen
e nje vendimi, ne nje komunikim paraprires me tt: tjeret, me te eilet ai e di se, me
ne fund, duhet te arrije ne nje lIoj marreveshjeje, Prej kesaj marreveshjeje
poteneiale, buron vIera specifike e gjykimit. Nje gie e tille,nga njera ane, do te
thote se nje gjykim i tille dllhet te c;liroje veten prej "kushteve private
subjektive", domethene, prej idiosinkrazive qe, natyrisht, pereaktojne boteku-
ptimin e C;do individi ne privatizmin e tij dhejane legjitime per sa kohl! atojane
jo vetem opinione personale, por qe nuk jane as te pershtatshme te dalin ne
treg dhe u mungon C;do 1I0j vlere ne fushen publike, Nga ana tjeter, kjo menyre
e zgjeruar e te menduarit, e eila, duke qene se gjykimi di sc si te kaperceje
kufizimet e veta individuale, nuk mundet te funksionoje ne izolim te plote apo
ne vetmi; ai ka nevoje per pranine e te tjereve "ne vend te te cileve" ai duhet te
mendoje dhe perspektivat e tyre duhet t'i mbaje parasysh, sepse pa ato ai nuk
do ta kishte kurre rastin te operonte, Ashtu sikurse logjika, per te qene e
shendoshe varet te kontrolli i vetes, po ashtu edhc gjykimi, per te qene i
vlefshem, varet nga prania e te tjereve, Per rrjedhoje, gjykimi eshte i pajisur me
njefare vlere specifike, por nuk eshte kurre universalisht i vlefshem,
Pretendimet per vlefshmeri nuk mund te shtrihen kurre me tej se ndaj atyre
personave ne vend te te cileve, personi gjykues e vendos veten per te dhene
konsideratat e veta, Gjykimi, thote Kanti, eshte i vlefshem "per C;do person te
vec;ante gjykues~'IJ, por theksi ne kete fjali vihet mbi termin "gjykues"; at nuk
eshte i vlefshem per ata qe nuk gjykojne apo per ata qe nuk jane anetare te
fushes pub like, ku shfaqen objektet e gjykimit.
Pra, kapaciteti perte gjykuar eshte nje aftesi politike specifike ne kuptimin
e dhene saktesisht prej Kantit, domethene eshteaftesia per t'i pare sendet dhe
fenomenet jo vetem nga pikepamja jone, por edhe sipas kendveshtrimit te krejt
atyre qe rastisin se ndodhuri atypari; madje gjykimi eshte, sipas rasteve, nje
prej aftesive theme lore te njeriut si qenie politike, per sa kohe ai i jep atij
mundesine te orientoje veten ne fushen pub like, ne boten qe na rrethon - dhe
te gjitha keto perbejne ate aftesi shikimi, qe ne te vertete eshte po aq e vjeter, sa
edhe pervoja politike, Greket'e lashte e quanin kete aftesifronisis, ose intuite
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
185
dep~rtuese, .. dhe ~ konsideronin ate si virtytin kryesor apo cilesine me te
sh,k~lq~~r ~~ bU,ITIt ~e shtetit ne dallim prej urtesise se filozofit l4 , Ndryshimi
midis..'
kesaJ
.. mtUIte
.. .. gJykuese
.. dhe
" mendimit teorik qendron ne fakf" m qe, e para, I,
ka ~enJet ne ate qe ne zakomsht e quaJme gjykim te shendoshe dhe i d f
ngn,h:! .~ermbi te, Gjykimi i shendoshe - te cilin francezet me aq m~nc;u~ ~
quaJne le~onsens "(fjale per fjale: gjykim i mire - shen, i perkth,), zbulonpara
nesh ~at~ren ~ bo~es, per sa kohe ajo eshte nje bote e zakonshme; ne i
~~tyr~Jme asaJ faktl~ qe pese shqisat tona "subjektive", thjesht personale, dhe
~: d,hen~t~, tyr~, ndJeso~e mund ta fusin veten ne nje bote josubjektive dhe
?~Jek~lve ,~ per?ashket per ne dhe qe ne ndajme me te tjeret. Gjykimi eshte
n~,e ~~~J vepTIm~anve~er te mos thene, veprimtaria me e rendesishme, permes
se clles kalon te ndant e botes me te tjeret.
.. Po~, aj,~ qe, sidoqofte, eshte krejt e re e, madje, c;udiH!rishi e re ne analizen
qe K~~tl ~e,~ t~,Kr~/ik~ e Gjykimit, eshte se ai zbuloi kete fenomen ne krejt
ma~~eshtme e t,IJ, ~lke~lsht ate,?e~e kur ai po studionte fenomenin e shijes, prej
k~ te vetmet,lIoJe, gJ~klmesh, te cl.l.at, ~eq~~ese kane pasur tebenin me c;eshtje
~hJes~t estet,~ke, ..Jane menduar gJlthnJe Sl Jashte fushes politike, ashtu edhe
Jashte fushes se arsyes,
, Pe~ ~ant~n habia qendronte ne faktin e te ashtuquajturit arbitraritet dhe
s~bJektlvltet I de gustibus non disputandum est - shijet nuk mund te
dls~lIto~e~ ~shen, i perkth,) ( gje qe pa dyshim eshte teresisht e vertete ne
r~stm e ,Idlosm~razise persona Ie ); nje arbitraritet i tille perputhej me ndjenjen e
tlJ e.stettke, pO~!O me ate ~olitike, Kanti, i cili, sigurisht, nuk ishte i tejndjeshem
ndaJ s~~,de~e ..t~ bukura, ~shte shume i ndergjegjshem rreth cilesise publike te
b~kur,~se; ,~lkeTl~?t, p~r hlr te asaj rendesie pub like qe kishte e bukura, ai ngulte
kembe, ~~ k~nde~shttm me fjalen e urte, se gjykimet rreth te bukures jane te
hap,ura ~er dlskutlm, sepse "ne shpresojme qe e njejta kenaqesi te ndahet edhe
preJ t~, tJ~rev:", ~e ~hija ,~und:e behet subjekt diskutimi e debati, sepse ajo "ka
n.evoJe ~er ~lr~tImm e gJlthkuJt tjeter"15, Perrrjedhoje, shija, per sa kohe qe ajo,
Sl c;~.o &!yk,lm tJeter ka te beje me gjykimin e shendoshe, eshte krejt e kunderta
me, ,ndJenJat ~e~so,~ale", Ne estetike, jo me pak sesa ne rastin e gjykimeve
P~~ltl~~, ve,ndl~~ pe~cakt,ohet" ndon~se ky vendim percaktohet kurdohere prej
nJ~~are subJektlVltetl, preJ faktlt te thJeshte qe C;do individ ze nje vend te caktuar
e ~e vec;~~te, nepermjet te ~ilit a,i sheh dhe gjykon boten qe e rrethon, por ai
rr~edh, ,~I~hashtu,..ed~e ~~eJ, !a~,tlt se vete bota perben nje te dhene objektive,
d:C;k,~ te ~erba,~hket pe~ te gJlthe banoret e saj, Veprimtaria e shijes vendos ne
C; ,menyre do te duket kJo bote, e pavarur prej dobishmerise dhe interesave tona
vl~le ne te, dhe si do te tingelloje perkatesisht ajo per syte dhe veshet tane, Shi'a
= gJ~ko~ bot~n ~e pamjen dhe botesine e vet; interesi qe ajo shfaq per bot~n
eshte thJesht I "c;mteresuar" dhe nje gje e tille do te thotese as interesat e jetes se
 HANNAH ARENDT
186 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 187

individit dhe as interesat morale te Unit te tij nuk perzihen ne kete I;eshtje, Per "Iirimitte v~t~etes pre!. idio~inkrazive individuale, Dihet se eshte pikerisht
shijen, sendi primar eshte bota dhe jo individi, as jeta e tij dhe as Uni i tij, fusha, e vepnmlt dhe e te" .
folunt
. " ., ' domethene , fusha politl'ke , epa" re ne.. k uad'nn e
Per me teper, gjykimet rreth shijes zakonisht shihen si arbitrare, sepse ato vepnmtanse, ku kJo cilesl personale del ne plan te pare ne publik ku sht: "
nuk kane nje karakter detyrues sipas kuptimit qe faktet e demonstrueshme ose h ,. "k h" h " k ., , ' aqet me
s" um~ s~" u~, ~~ "te ~ ,nJen' sesa cilesite dhe talentet personale qe ai mund
te vertetat e provuara nepermjet argumentit, dctyrojne arritjen e marreveshjes, t~ ~ot~roJ,e'"Ne kete d~eJhm, fusha politike i kundervihet perseri fushes ne te
E perbashketa e tyre me opiriionet politike eshte se ato kane nje karakter ctle~,J=t~!ne d~e ~un~!n~ arti,~~i ~~e ,fabriku~s,i, ku ajo qe ka me shume vlere, ne
bindes; personi gjykues - sil; shprehet aq bukur Kanti - mundet vetem te a~altz~ te fun?lt, esh~~ gjl,~hnJe ctle~la, talentl I krijuesit dhe cilesia e sendeve qe
mikloje arritjen e pelqimit te gjithkujt tjeter", me shpresc qe te puqet ne nje al fabnkon, Sldoqofte, shlJa nuk e gjykon thjesht kete cilesi, Perkundraz' 'I'"
marreveshje te mundshme me telt>, Ky "miklim" apo mbushje e mendjes i c~,hte jashte ~o ,~~skutimi, ajo eshte jo me pak evidente dhe detyrues~ ~~:~
pergjigjet ngushte asaj qe greket e quanin pithell ligjerimi per te bindur dhe verteta, dhe eshte Jashte, , 'I;do vendim O oiykimi
J ' J'ashte" ne vOJes
,,, se" m b us h'~es se
mbushur mt.'11djen, tc cilin ata e shihnin si njc forme politike tipike te te folurit te mendJes d~e ma~e,ve:'hJes, se arritur prej miklimit, ndonese ne periudha te
njerezve me njeri _ tjetrin, Bindja ishte elelilenti me karakteristik sun dues ne caktuara te kalbeZlmlt artlstik dhe kulturor mbeten fare pak ind' 'd" "
' .. ,,' " d ' IVI e qe
marredheniet e qytetareve te lire W polis it, sepse ky proces perjashtonte vaz hd, oJne, te Jene
'" en ' e. receptive ndaJ' venies ne" pah tOOe CI'I"'"
eSlse, Sh" IJa, Sl,
dhunen fizike; por filozofet e dinin se ajo dallohej, gjithashtu, edhe prej nje ve~~lmtan e nJe me?d!eJe vertet te kultivuar - cultura animi - hyn ne lo't!
forme tjeter shtrengimi te padhunshem, shtrengimi permes se vertetes, vetem aty ku ~apo~~ cllesi - ndergjegjesim eshte i perhapur gjeresisht dh: e
Mbushja e mendjes shfaqet tek Aristoteli si e kunciert me dhialejsthe, forma bukura autentlke nJlhet lehtesisht; eshte shiia aio
T" " J ~ qe dallon dhe vendos ml'd'IS
filozofike e te folurit, per faktin se ky 1I0j dialogu kishte te bente me dijen dhe c~ e,~,lve te nd~shme,' Si e tille, shija dhe aftesia e saj gjykuese perhere
gjetjen e te vertetes dhe, per rrjedhoje, kerkonte nje proces provash detyruese, vIgjel~es~, ndaJ sendeve dhe fenomeve te botes, i ka sinoret e saj te dashuria e
Per pasoje, ne ketC .kontekst futen edhe kultura, edhe politika, sepse nuk eshte pad~lI~m~e dhe e pakufizuar per ate qe eshte thjesht e bukur' ne fu h"
dija ose e verteta qe vihen ne diskutim, por me teper gjykimi dhe vendimi, fab n k I~I tdh ~ ,CI'I"" 'fiut faktorin personal, domethene, ajo i'jep nje kuptim
eSISe, aJ.o s en e
shkembimi me gjykim te shendoshe i opinioneve rreth sferes se jetes publike humamst. ShlJa I;barbanzon boten e te bukures pa u permbytur pre' ','
"k 'd "" ,,' ' 1 saJ, aJo
dhe botes qe na rrethon, cilat lIoje veprimtarish duhen ndermarre ne te dhe, ne per uJ eset per te bukuren slpas menyres se vet "personale" k""
rast se duam tekuptojme se si do te duket ajo ketej e tutje, atehere cilat sende prodhon nje "kulture", e, eSlsoJ,:
apo fenomene do te shfaqen ne te ne te ardhmen, '" Huma~,iz~i, ,~i edhe kultura eshte, natyrisht, me origjine romake; edhe ne
Te klasifikosh shijen si nje veprimtari kryeso re kulturore midis aftesive kete ra~t, ne gjuhen grekenuk ekziston kurrfare termi gjegjes me term in latin
politike te individit, tingellon aq e I;uditshme saqe do te deshiroja te shtoja ketu hum~~,llasl~: P~r paso~e, nuk eshte pa vend, nese - per te perfunduar kete
edhe disa fakte te tjera shume me te zakonshem, por te lene pas dore nga :~;'hze,~ u~e zgjod~a n~e she~?ull te Romes per te ilustruar kuptimin ne te cilin
pikepamja e vleres se tyre teorike, Te gjithe e dime se sa shpejt njerezit e njohin ,~Ji pe~,~en ka~clte~1D pol~tlk q~ me te vertete humanizon te bukuren dhe
njeri _tjetrin dhe sa mire ndjehen ata kur zbulojne gjera te perbashketa te njeri - ~IJon OJe kulture, E~ls~o~ nJe pohlm i I;uditshem i Ciceronit, i cili tinge lion si to
tjetri, I;fare u pelqen dhe I;fare nuk u pelqen, Nga kendveshtrimi i kesaj pervoje ~shte k~,nce~tuar qelhm~sht per te kundershtuar shprehjen e zakonshme
te perbashket, duket sikur shija vendos jo vetetn se si do te duket bota, por or~ake teo asaJ kohe: AmiCUS Socrates. amicus Plato. sed magis aestimanda
edhe se kush i perket kolektivisht asaj, Ne qofte se do te mendonim rreth kesaj verttas" K~~ sentence e lashte; pavaresisht nese pranohet ose jo, duhet te kete
ndjenje perkatesie ne terma politike, do te ndieheshim te tunduar ta :ye~ ~dJenJen romake te humanitas, integritetin e individit si individ; ne te vIera
konsideronim shijen si nje parim thelbesor aristokratik organizimi. Mirepo, I~?IVI~~~I= d~~ ~angu ~er~onal, se bashku me miqesine, sakrifikohen per hir te
kuptimi i saj politik eshte ndoshta me i thel1e e me i gjere, Sa here qe njerezit perp~resls~ , qe 1 Jepet te vertetes absolute. Asgje nuk mund te ekzistoje me te'
japin gjykim rreth sendeve dhe fenomeneve te botes qe i rrethon dhe qe jane te :sa Ideah I te vertetes absolute dhe detyruese, kur Cieroni thote~ "Errar~
perbashketa per ta, ne keto gjykime lihet te nenkuptohet me teper se seeh~rc.~/e "!.a/~ cu,:: ~lato~e.. ,: quam ~m istis (sc Pythagoraeis) vera
I;'ngerthehet ne keto sende apo fenomene, Nepermjet menyres personale te te ntlr~ - Ne emer te perendlve, deshlroj me shume te me dale keq me
. gjykuarit, individi zbulon ne njefare mase edhe veten, I;fare 1I0j njeriu eshte ai, ~latonlD sesa te mbroj te P"'rkth"Iml angI'ISht
I k" 'ti " vertetat
. e kundershtareve te hi"18
''11 ,.,
dhe ky zbulim, i cili eshte i pavul1netsbem, perforcohet ne vlere ne funksion te esaJ raze, fsheh nJe 1\0J dykuptimesie te tekstit; kjo sentence mund to
188 HANNAH ARENDT
nenkuptoje: Do te pranoja me mire te largohesha nga racionaliteti platonian
sesa "te ndjeja" (sentire) te verteten me irracionalitetin pitagorian; por ky
interpretim nuk mund te pranohet nese do te mbanim parasysh pergjigjen e
dhene ne dialog: "Une vete do te hezitoja te shkoja ne gabim me kete njeri" (Ego
enim ipse cum eadem isto non invitus erraverim), ku theksi perseri vihet mbi
individin me te cilin dikush humbet rrugen apo bie ne gabim. Ne kete menyre,
gjeja me e sigurt eshte te ndjekim perkthimin ne gjuhen angleze, dhe ne kete
rast sentenca do te thote qarte: eshte ~eshtje shijeje te preferosh shoqerine e
Platonit dhe shoqerine e mendimeve te tij, madje edhe sikur nje gje e tille mund
te na largoje nga e verteta. Sigurisht, ky eshte nje pohim shume i guximshem e,
madje, paturpesisht i guximshem, ve~anerisht sepse ka te beje me te verteten;
natyrisht, e njejta gje mund te thuhet dhe te vendoset edhe lidhur me te
bukuren, e cilaper ata qe kane stervitur shqisat e tyre, sikunder shumicajone
ka stervitur mendjen. eshte jo me pak detyruese sesa e verteta. Ajo qe thote ne
fakt Ciceroni eshte se per humanistin e vertete, as te vertetat e shkencetarit, as
te vertetat e filozofit apo e bukura e artistit nuk mund te jene absolute;
humanisti. pikerisht sepse nuk eshte nje specialist, ushtron aftesine e gjykimit
dhe te shijes, e cila eshte jashte shtrengimit qe ~do specialist imponon mbi ne.
Humanitas-i romak ishte i zbatueshem vetem ndaj individeve qe ishin te lire ne
te gjitha drejtimet, per te cilet ~eshtja e lirise, e te mos qenit te shtrenguar, ishte
~eshtja vendimtare - si ne filozofi, shkence apo arte. Ciceroni thote: Ne gjith~ka
qe ka te beje me shoqerine time me njerezit, sendet apo fenomenet, une nuk
pranoj te shtrengohem, madje as prej te vertetes dhe as prej te bukures''l.
Ky humanizem eshte rezultat i cultura animi, i nje qendrimi qe di te
perkujdeset, te ruaje dhe te admiroje sendet e kesaj bote. Si i tille, ai ka per
detyre te arbitroje dhe te ndermjetesoje midis veprimtarive thjesht politike dhe
prodhuese, te cilatjane ne kundershti me njera - tjetren ne shume drejtime. Ne
cilesine e humanistit. ne mund te ngrihemi mbi kontliktet mes burrave te shtetit
dhe artistit, sikunder mund te fitojme lirine perkundrejt detyrimeve te
specialiteteve te ndryshme. te cilat duhet t'i njohim dhe mesojme te gjithe. Ne
mund te ngrihemi kunderspecializimit dhe filistinizmit te te gjitha 1I0jeve deri ne
ate rnase, qe te kemi mundesi te ushtrojmeshijen tone lirisht. Atehere do te jemi
ne gjendje t'u pergjigjemi atyre syresh qe aq shpesh na perserisin se Platoni
apo ndonje autor tjeter i madh i te kaluares sot jane te tejkaluar; do te jemi ne
gjendje te kuptojme se, edhe sikur te gj itha kritikat qe i drejtohen Platonit te jene
me vend, Platoni ende vazhdon te jete me lart sesa kritik~t e tij. Dhe, ne kete
rast, do te na kujtohej ajo qe romaket - populli i pare qe e mori kulturen me
seriozitetin qe e marrim ate edhe ne - konsideronin si Yeti te njeriut te
kulturuar: I kulturuar eshte ai qe di te zgjedhe shoqerine e tij mes njerezve, midis
sendeve, midis mendimeve, si ne te tashJnen, ashtu edhe ne te kaluaren.
KREU r VII
E VERTETA DHE POLITIKA
UBJE~T1 ..i men~imeve te hedhura ketu eshte krejt i rendomte. Askush nuk
S.. . ka .:e~~ ~donJ~here ne dyshim se e verteta dhe politika jane ne marre-
dhen~~ te .~e~.IJa .. midis tyre dhe askush, me sa di une, nuk e ka radhitur
ndonJehere te verteten midis virtyteve politike. Genieshtra e"shte" ..
kdh .. · · .. · . . ~ pare
ur 0 ere slOJe mJet I n~~oJshem dhe ijustifikueshem,jo vetem per politikanin
dhe de~.ago~un po~, gjlthashtu, edhe per zanatin e burrit te shtetit. Perse
ndod~.~esht~.? <;:fare do te thote per natyren dhe dinjitetin e fushes politike
n~a n~.era ane. dhe ~er natyren dhe dinjitetin e te vertetes dhe karakterit t~
vertet~s, nga ana tJeter? A mos valle, ne thelb te saj, e verteta eshte e
p~~uqls~~e dh~ .pushtetl ne thelbin e vet eshte kurdohere mashtrues?
NJek~heslsht, clh eshte realiteti qe zoteron e verteta, nese ajo esh...
P~f~~lshme ne fushen. pu.blike, ~ cila, me teper se ~do sfere tjeter e j:te:
~~erezo~.e ~ar~.nton reah.tetl~ e e~z.~ste~ce~ per njerezit qe lindin dhe vdesin _
..~ethen.~, per at.~ qeOl~ qe e dme se Jane shfaqur prej mosqenies dhe qe, pas
~Je koh~ te shkurter, do te zhduken perseri ne te? Se fundi, a nuk eshte e verteta
pafuqlshme po aq e perbuzshme sa edhe pushteti qe nuk i kush ton vemendje
dh= ~uk. respekton te verteten? Te gjitha keto jane pyetie J'o te lehta pe" t'
dhene .. .. '" . . :J r u
.. nJe pergjlgje, por ato hndm domosdoshmerisht prej bindjeve tona rreth
ketyre problemeve.
Jeru,a~e Kjo..~se. e~h~e ,,?~dhoje.~ tE ~~htuquajturit debat qe lindi pas botimit tE Eichmani ne
rreth' , "!' ~lh~1 I saJ Ishte te qartesonte dy t;eshtje te ndryshme, ndonese tE nderlidhura
rastin tek~llave me ~ar~ nuk kam qene e vetEdijshme, rendesia e te ~ilave dukej se e kapErcent~
re d nkret C"eshlja e pare I referohet problemit nese ajo t; 'ka i ben kEto "eshtie te
n omta dhe te zakonshme a tE d' k Y ,
latine "F' , " q IS utuara, mund te pErmblidhet ne sentencen e vjetl!r
te Zhdu~::.,;~sllt/Q. et pereat mundus" ("Ie te vihet drejU!sia ne vend, pa t;ka se bOla mund
190 HANNAH ARENDT
Pervey autorit te saj te mundshem ne shekullin e gjashtembedhjete
(Ferdinand I, trashegimtar i Karlit V), askush nuk e ka perdorur ate per qellime te
tjera, jashte atyre retorike: A duhet te vihet ne vend drejtesia, kur vihet ne
diskutim vete ekzistenca e botes? I vetmi mendimtar i madh, i ci Ii guxoi te ngrihej
kunder thelbit te kesaj pyetjeje, ishte Emanuel Kanti, qe me guxim shpjegoi se
"keto fjale proverbiale .... ne gjuhe te thjeshte duan te thone: "Drejtesia do te
mbizoteroje edhe sikur te gjithe maskarenjte e botes te zhduken prej nje fakti te
tille". Duke qene se njerezit nuk mendojne se ia vlen barra qirane te jetohet ne
nje bote ku mungon krejtesisht drejtesia, kjo "e drejte njerezore duhet te
konsiderohet e shenjte, pavaresisht sesa shume sakrifica kerkohen prej
pushteteve qe .... pa marre parasysh se cilat mund te jene pasojat fizike te
veprojne per ... "1. Por a nuk eshte kjo pergjigje absurde? A nuk eshte kujdesi
per ruajtjen e ekzistences ai qe i paraprin te gjithe elementet e tjera - ydo virtyt
dhe ydo parim tjeter? A nuk eshte e natyrshme se te gjitha keto kthehen thjesht
ne kimera, nese bota, ku vetem ato mund te shfaqen, ndodhet ne rrezik ? A nuk
kishin te drejte mendimtaret e shekullit te shtatembedhjete kur deklaronin
njezeri se ydo qytet - shtet ishte i detyruar te njihte, sipas fjaleve te Spinozes,
asnje ligj tjeter me te larte sesa ai qe garantonte sigurine (e tij)?2 Sigurisht, ydo
parim qe kapercen ekzistencen mund te vendoset ne vendin e drejtesise dhe ne
rast se ne vend te tij do te vendosnim te verteten - "Fiat veritas. et pereat
mundus " - sentenca e vjeter do te tingellonte me e besueshme. Ne qofte se e
konceptojme veprimin politik sipas termave te kategorise mjete - qellim, mund te
arrinim ne te vetmin perfundim ne pamje paradoksal se genjeshtra mund te
sherbeje per te vendosur ose ruajtur kushtet per kerkimin e te vertetes - sikurse
thekson Hobsi, logjika e pameshirshme e te cilit nuk deshton kurre se mbarturi
argumente ne ato skaje ku absurditeti behet i dukshem J • Genjeshtrat, duke qene
se perdoren shpesh per te zevendesuar mjete te tjera me te dhunshme, mund te
konsiderohen si mjete relativisht te pademshme ne arsenalin e veprimit politik.
Duke e rishqyrtuar thenien e vjeter latine, do te arrinim ne konkluzionin
habites se sakrifica e te vertetes per mbijetesen e botes do te ishte me e kote
sesa sakrifica e ydo parimi apo virtyti. Edhe pse ne mund te mas pranojme te
pyesim veten nese jeta ia vlen te jetohet ose jo ne nje bote qe i mungojne
nocione te tilla, si drejtesia dhe liria, e njejta gje, yuditerisht, nuk eshte e mundur
lidhur me idene, ne dukje, shume me pak politike te se vertetes. Ajo qe vihet ne
diskutim ne kete rast eshte mbijetesa, kembengulja ne vazhdimesine e
ekzistences (in suo esse perseverare), dhe asnje bote njerezore e paracaktuar te
tejkaloje interval in e shkurter jetesorte vdekatareve brenda vetes, nuk do te
jete kurre ne gjendje te mbijetoje pa njerezit e vul1netshem per te bere ate qe
'Herodoti ndermori i pari me vetedije ~ e, pikerisht, /ejin ta eonta, te thote ate qe
eshte. Asnje vazhdimesi, asnje kembengulje ne ekzistence, nuk mund te
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
191
konceptohet pa njerez te vullnetshem per te deshmuat ate" h£ . .
dhe qe ekziston me te vertete. . qe u s aqet atyre
H istoria e konfliktit midis te vertetes dhe politikes eshte a1ioe n'''' k .fl'k .
oo I . tOO oo d oo I'k . ~ ~.. on I tl
te asl1 e e te n er I uar, ndaJ asgje nuk mund te Nlrftohet p"'....... ·th· h'"
h d ..
0 0 . P " ' ' ' , ...es !Jes . tezl-
mes apo enonclmlt te karaktentmoral. Gjate aiithe historise kg k . ..
oort tOO dh oof . a i , .. r uestt e se
ve e es e rre yeslt e se vertetes kane qene te nderaieaishem'" .
'; 00 , • oo oo
00 aI aI per rrezlqet e
punes se tyre, per sa kohe qe ata nuk nderhynin ne rrJ'edhen e "
b I h h' . . nruarJeve, ata.
m u~. es 111 .~reJ .~azlt .le ~otes, por ai syresh, qe arrinte t'i detyronte
bashkeqytetaret e tlJ ta traJtonm ate seriozisht duke u perpoo,iekur t',' 1'"1' t
. f; " " ' ~ 'J' Iron e ata
pre! . alsltetlt d~e I1.~.zl~n~ve, v~nte ne rrezik jeten e tij: "Ne rast se ata do te
arnmn ~.a kapm~ nJe IlJen (te tllle) .... ata do ta vrasin ate", thote' Platoni ne
s~nt~nce.~ e fundlt te alegorise se Shpelles. Konflikti platonian midis thenesit te
s~ ve~etes d~~ qy~etar~ve nuk mund te shpjegohet prej fjales se urte latine dhe
a~. p:; .ndo.~J~ preJ .~eonve te me.vonshme, te cilat, nenkuptueshem apo qartazi,
p:rl~g)m ~enJe~ht~en, ~e~ shkelJ~sh te tjera, ne rast se mbijetesa e qy.tetit vihej
ne d.~~~utJm.: Ne rre~mm e PlatoOlt nuk permendet kurrfare armiku; tUrIDa jeton
paqe.sls.ht ne s~pel.len e :-et, spektatore e thjeshte e figurave, pa kryer kurrfare
vepnml ~he, per ,:!edhoJ~, e ~akerc~nuar prej askujt. A netaret e kesaj bashkesie
nUk. k~~e kurrfare arsyeJe t I shohm te verteten dhe rreryesit esc vertetes .
armlqte e.~y~~ me te ~eqinj dhe ~Iatonijep ketu shpjegimin e deshires se lyre ~
mbra~shteoop~.r m.~~~tnm d~e falsltet. Ne rast se ate do ta ballafaqonim me nje prej
k~le~eve te tIJ me te vonshem ne filozofine politike - e, pikerisht, me Hobsin i cil"
n~nvl~~~ ~e .:ete~ "nje e vertete, qe nuk i kundervihet fitimit te askujt dhe ~
k~~aq~slse se. askuJt, m~nd te mirepritet prej te gjithe njerezve"(pohim i qarte, te
clhn a~ e konsl~er~nte mJaft te ~e~desishem, aq sa me te ai mbyll edhe Leviatan-in)
- pr~ al ~u~.d te paJtohet me fitlmm apo kenaqesine, por jo me pohimin se mund te
~kzlstoJe .nJe e vert~te e tille, qe mund te mirepritet prej gjithe njerezve. Hobsi, por .
JO Platom,.e ngushellonte veten me ekzistencen e se vertetes se ~interesuar rreth
atyr~. "~~bJekteve" per:e cilat "njerezit nuk e vrasin mendjen" - per she~bull,
me te v~~etat ~atematlke, "doktrinen e vijave dhe figurave" qe nuk kryqezohen
me a~b.lcJet, fitlmet dhe epshet e ask'ujt". Hobsi shkruan: "Permua nuk ka kurrfare
dys.hlml s.~, ~e ~t.~e do te kishte ekzistuar ndonje send qe shkonte kunder te
dreJtave te dlk~Jt per te ~.~nduar ose interesave te njerezve qe sundojne, se;per
s~.~mbu1\,. tre. kendet e nJe trekendeshi duhet te jene te barabarta me dy kendet e
n~e ~atron, kJo do~tri~e ~o .~e ish~e asgjesuar, ne mos po kundershtuar, permes
d~~gles apooozhdukJes t~ te gjltha hbrave te gjeometrise, dhe kjo dotevazhdonte
~er aq koh~. sa d~oo t~ I~hte negjendje per te bere nje gje te tille ai qe ishte i
Interesuar per asgjeslmm e lyre"4. -
~a dyshim, ekziston nje ndryshim vendimtar midis aksiomesmatematike te
Hobslt dhe standarteve te verteta te sjelljes njerezore qe rttendohet se sjell filozofi
192 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SIlKUARES DHE TE ARDHMES
193
. . .... . . i ideve ndonese Platoni, i cili besonte se e
i Platonit, pas kthlmlt te t1J nga qlelh.. ' d' d ,i te" ail'tha te vertetave, nuk
. . . '.. syte e men ~es n aJ aJ
verteta matematl~e u hapl nJerez~e Sh b II" i Platonit duket si relativisht i
cilave nuk ka gje me te perhershme sesa qendrueshmeria relative e pranuar e
struktures se trurit njerezor. Pas humbjes se tyre, asnje 1I0j perpjekjeje racionale
ishte i ndergjegJ.she~ .~et~ saJ ... emz:~e se mendja njerezore do te jete
nuk eshte ne gjendje t'i riktheje ato perseri. Ndoshta mundesite qe matematika
pademshem; ne Jem.1 te pn~r te .su~ .. tlla aksiomatike, si "tre kendet e nje euklidiane apo teoria e relativitetit e Ajnshtajnit - per te mos permendur ketu
kurdohere e afte te r~pr?d?oJe ~hlme e I kendet e nje katrori", dhe ne arrijme
filozofine e Platonit - ekzistojne, dhe ato mund te riprodhoheshin ne kobe,
trekendeshi duhet te Je~e ~e bar~. a~a;el": e te gjeometrise" nuk do te jete
d
ne perfundimin se "dJegla ~ te dgJl:.. ~ ~ter~~~anerisht me i madh ne lidhje me
edhe ne rast se autoreve te tyre do t'u ishte ndaluar se leni ato brezave te
mevonshem, e, megjithate, keto mundesi edhe pse nuk jane te shumta, jane
plotesisht e efektshm.e. Rr~zlk~ ~. ~ I~ rrenjerrjedhe~eter, krejtzhvillimi
pohimet shkencore; slkur hlstona te klsAt~ mha . . ndoshta nuk do te kishin
gjithsesi shume me te medha sesa mundesite e nje fakti te rendesishem, te
. G lileut tek Jns taJm, '... . .. . harruar, apo, me me shume te ngjare, te manipuluar, per t'u zbuluar nje dite.
modem shkencor preJ . h ..a "rt tat me.. te.. cenues hme te" ke"tl'J 110J1 1Jane rrJedhat e
ndodhur. Dhe, siguns .:' te ve.~ h b II i ndritur i te cilave eshte doktrina
mendimit te vetem e te.ve~a~.te.~ s ~m. u h preJ' koherash qe nuk mbahen
. 'd slpas se clles nJertu, qys . .. II
platomane e 1 eve,- '.. ' . I" ht ertcj kufijve te dijes nJerezore.
mend, eshte perpJekur te ~endoJe racl~n:e~et:as nuk na percillet dhe as nuk
Epoka modeme, e clla .beson ~e . .. ore qysh prej Lajbnicit, u referon
Ndonese te vertetat me te sigurta politike jane te karakterit faktual,
konflikti midis te vertetes dhe politikes tillimisht u zbulua dhe u perpunua lidhur
zbulohet. por eshte produkt .. .. 1"rtme~dJes ~Jerelez te" 've"rteta matematike, shkencore
tes raclOna
Ilojeve te zakonshme te se ~e e ..' 1"" d~llueshme prej te vertetes faktuale.
me te verteten racionale. E kunderta e nje pohimi te vertete racional eshte ose
dhe filozofike, duke e konsld~ruar ate Sl ~ d t" pe"rdor kete dallim, pa hyre ne
gabimi. ose injoranca, sikurse ndodh ne shkence, apo iluzioni dhe opinioni,
.• .. 1"" th eshtuar une 0 e
Ketu, per nje tra~~I~ ~e. e .. ~.. .. r~ndshem e te nderlikuar. Duke dashur t~
sikurse ndodh ne filozofi. Falsifikimi i paramenduar, genjeshtra e paster, luajne
diskutimin e legJltlmltetlt ~e ttJ. ~ek ~ h" .. 'endie t'i shkaktoje se vertetes, ne I
rolin e tyre vetem ne fushen e pohimeve faktuale dhe neve naduket
. .. d" . e pushtetl pohtl es te ne gJ ~ kuptimplote e thuajse e cuditshme, qe gjate debateve te pafund rreth
zb~lo!m~.
. d t"
:mm..q . . . me te "r politike sesa filozofike, ndaJ mun. .1 . '.
traJtoJme keto ~esht.Je per arsye
antagonizmit midis te vertetes dhe politikes, prej Platonit deri te Hobsi, askush,
me sa duket, nuk ka besuar ndonjehere qe genjeshtra e organizuar, si~ e njohim
.. pe d k m,iafiuar me marrJ' en e kuptlmlt
"'shteeverteta, u eu ~
shmangeml shpJegl~lt ~e ~ e..
. '" . "
. k . ht Ne rast se do t'u referoheshlm te
te ketij termi ne kuptlml~ e ~~r~~rur ~ ~en~~I1~ modeste si, per shembull, roli i
ne sot, mund te behet nje arme e mjaftueshme kunder te vertetes. Te Platoni,
rrefyesi i se vertetes rrezikon jeten e tij dhe te Hobsi, ne castin qe ai filion te
vertetave faktuale -:- ~Isa te v~rt~~ . riu te quajtur Trocki, i cili nuk fi~uron ne shkruaje, kercenohet se do t' i di gjen librat. Te Jypurit nuk eshte rrugedaJje. Jane
luajtur gjate revoluclomt rus pr~J nJe nJe "'h e do te kuptojme sesa lehte
asnje prej librave historike sovJeto-~ske -h ~enJe eetr.. aiitha Iloiet e te vertetave .
kryesisht sofistet dhe injorantet me brire me shume sesa genjeshtaret, qe behen
~
ce.~ohet v~ qen~
"rt ta faktuale ne ra aSlm m e aJ • me teper objekt i mendimit te Platonit, dhe aty ku ai ben dallimin e genjeshtarit,
mund te e e Per me te er, duke se faktet dhe ngjarJet _ ku ai dallon midis gabimit dhe genjeshtres - domethene, "midis psevdhos _ it te
racionale te Marra se.. ba~hkuhk'" t "s dhe i bashkeveprimit te njerezve mes tyre
perfundim i per~ers~.e~.1 ~as .. eJe :se I't 'ke natyrisht, ne ketu do te trajtojme
vullnetshem dhe te pavullnetshem" - ai eshte shume me i ash per me njerezit
qe "perk un den ne injorancen e pagdhendur" sesa me genjeshtaret5• Mos valle
- perbejne indIO perberes se fus ~s p? (I I t~ perdorim gjuhen e Hobsit), kur
h
ky fenomen percaktohet prej faktit se mashtrimi i organizuar, i ciJi sundon mbi
kryesisht te verteten faktuale. Pus t~tl p°fu h e vet ndersa kur e zhvillon
.. .... . ale e kapercen s en , fushen pubJike, si i dallueshem prej genjeshtarit individual, qe e provon fatin e
sulmon te vertet~n raclon .' .. falsifiko'e dhe te genjeje rreth faktev~.
oo

tij me grepin e vet, ishte ende i panjohur? Apo mos valle ai kishte te bente me
betejen ne terrenm e vet, al fillo~ t~. b" tu ~ perkundrejt sulmit te pushtetlt
faktin habites qe, me perjashtim te zarathustrianizmit, asnje prej feve te medha
Mundesite e te vertetes faktua~e per..te~. IJe 'kaon te nxirret gjithnje jashte kesaj
r
.. h" d t" pakta· kJo e vertete rrezl .... nuk e trajton genjeshtren si te tille, si dicka te dallueshme prej "deshmise se
jane me. gJlt .. e men e... t' por potencla
.. koheslsh . I'ISht edhe niehere~
e pergJlthmone.
. .. rreme" ne katalogun e tyre te mekateve te renda? Vetem me lindjen dhe
bote JO vetem . p. .e..rh. ,.. .. t"" thyeshme sesa akSIO., . mat zbulimet., teonte- zhviIJimin e moralit puritan, qe perkon me lindjen dhe zhvillimin e shkences se
FaktetdhengJarJetJanes ume~e e .. kri'uara pre i mendjes njerezore; ato
• • oo pekulatlveve - te ~ :J ••• •• organizuar, perparimi i se ciles duhej te sigurohej mbi bazat e shendosha te se
madJe edhepreJ
zhvillohen ne fushen me sperhere.... ne ndry sh'1m te aktivitetit njerezor, ne flukslO e te vertetes absolute dhe te seriozitetit te cdo shkencetari, genjeshtrat filluan te
konsiderohen si krime te renda.

194
HANNAH ARENDT
Sidoqofte, historikisht konflikti midis se vertetes dhe politike~ lindi midis
dy menyrash jetese diametralisht te kun~erta - j~tes se fil.?zo~t, I~~erpr~tua~
fillimisht prej Parmenidesit e me pas preJ Platomt, dhe menyres se Jetese.s se
qytetarit te lire. Opinioneve perhere luhatese te qytetarit te lire ~~th yeshtJeve
njerezore, qe edhe vete ishin, gjithashtu, ne fluks te vazhdueshem, filoz~fi. u
kundervinte te verteten rreth atyre sendeve, te cilat ne vete natyren e tyre Ishm
te perjetshme e prej te cilave, per rrjedhoje, mund te nxirreshin pari met qe
stabilizonin yeshtjet njerezore. Keshtu pra, e kunderta e te vertetes i,sh~~
opinioni i thjeshte, i cili barazohej me iluzionin, dhe ishte pikeris~t ~egra?I~1 ~
opinionit qe e veshi !confliktin me karakterin e vet te mprehte pohtt~; O?I~I.om
dhe io e verteta, per15en nje prej parakerkesave te domosdoshme per te g)~tha
pushtetet. "Te gjitha ~verite ngrih~n mbi .opi~ioni~:', deklaronte .~~~!.m~
Madison dhe sundimtari me autokrattk dhe ttranJo vetem nuk mund te vlJe ne
pushtet, ~ale ta mbaje ate, pa mbeshtetjen e nj.erezv~ ~edioke.:. ~~ t~ n~~jte~
mi!nyre, ydo pretendim ne sferen e marredhemeve nJe~ezore p~r ~Je .te v~rt~~e
absolute, vIera e se ciles nuk ka nevoje per mbeshtetJen e opmlOlllt, perben
rrenjet e ydo politike dhe qeverisjeje. Antagonizmi midis se ve,rtetes. d~~
opinion it u perpunua me tej prej Platonit (veyanerisht te Gorgws) Sl nJe
antagonizem midis komunikimit ne formen e "dialogut", i cili li'erben ligjerimin e
pershtatshem per te perftuar te verteten filozofike, dhe ne formen e "retorikes",
permes i.e ciles, demagogu, siy mund ta quajme sot, perpunon dhe u mbush
mendjen turmave.
Gjurmet e ketij konflikti origjinal mund te gjenden qysh. ne faz~t e ~er~~me
te epokes modeme e, ndoshta, me veshtiresi ne boten ne te ellen ne JetoJme sot.
Per shembull, te Hobsi haset nje kundershti midis dy "aftesish te kunderta":
"arsyetimit te shendoshe" dhe "gojtarise se fuqishme", ku ipari "ba.zohet mbi
parimet e se vertetes dhe tjetri mbi opinionet .... dhe'paslOnet e mteresave
njerezore, te cilatjane te ndryshme dhe te ndryshueshme"6. Me se nje shekull
me vone, gjate periudhes se Iluminizmit, keto gjurme thuajse u zhduken,
ndonese jo plotesisht, dhe ne kete antagonizem te lashte ka ndryshuar,
gjithashtu, theksi. Sipas termave te filo~ofise para~od~me, fjalet e.mrekullue~
shme te Lessingut "Sage jeder, was lhm Wahrhell dunkt, und d,e Wahrhell
selbst sei Gott empfohlen" ("lini y'do njeri te thote ate qe ai gjykon se eshte e
vertete dhe te verteten lerjani Zotit"), ndoshta thjesht donin te thoshin: "Njeriu
nuk eshte i afte per te verteten, te gjitha te vertetat e tij, medet, jane dhl'J/(S,e"
thjesht opinione," ndonese per Lesingun ato fjale nenkuptoni~ nje gje
tjeter: Le te falenderojme Zotin qe s'e njohim te ver~eten. ~adJe, edhe aty
nota e gezimit - se per njerezit qe jetojne ne shoqen, pasuna e pashtershm~
ligjerimit njerezor eshte shume me domethenese se y'mund te jete yfaredolloJ
vertete filozofike -' mungon, ndergjegjesimi rreth brishtesise se
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE )1,RDHMES 195
njer~zore ka mbiz~teruar qysh prej shekullit te tetembedhjete, pa u bere shkas
anklmesh apo qaIJesh. Te vepra madheshtore Kritika e Arsyes se Paster te
Kantit, arsyeja perpiqet te njohe kufizimet e veta, njelloj si edhe te Madisoni, i
cili me shume se njehere theksonte se "arsyeja e njeriut, ashtu sikurse edhe
njeriu, eshte e ndrojtur dhe e kujdesshme kur eshte e vetme, por fiton
vendosmeri dhe besim ne vetvete ne funksion te numrit me te cilin
shoqerohet"7. Konsiderata te kesaj natyre, shume me teper sesa nocionet rreth
te drejtave te individit per t'u veteshprehur, kane luajtur nje rol vendimtar ne
betejen perfundimtare, pak a shume te suksesshme, per te fituar lirine e
mendimit, si per fjalen e folur, ashtu edhe per ate te shkruar.
Keshtu, Spinoza, i cili besonte ende ne pagabueshmerine e arsyes
njerezor~ e qe shpesh levdohet si kampion i mendimit dhe i fjaWs sil lire,
mb~onte Id~ne se "ydo njeri eshte prej nje te drejte te patjetersueshme natyrore,
zot 1 mendlmeve te veta", se " menyra sipas se ciles kupton ydo njeri eshte e
veyante dhe se trute jane po aq te ndryshem sa edhe qiellzat", prej ku ai arrinte
ne perfundimin se "eshte me mire te jepet ajo qe nuk mund te hiqet" dhe se ligjet
qe ndalonin mendimin e lire mund te bejne ate qe "njerezit te mendojne nje gje
dhe te thone nje gje tjeter", pra te shpjere ne "prishjen e ndershmerise" dhe ne
"ushqimin e .... pabesise". Sidoqofte, Spinoza askund nuk kerkon lirine e fjales,
dhe argumenti sipas te cilit arsyeja njerezore ka nevoje per te komunikuar me te
tjeret dhe, per rrjedhoje, reklamimi per hir te ketij fakti, bie ne sy permes
mungeses se tij. Madje, Spinoza e llogarit nevojen e njeriut per te komunikuar
paaftesine e tij per te fshehur mendimet dhe per te ruajtur heshtjen, midi~
"deshtimeve te zakonshme" qe "nuk vihen re te filozofi"8. Perkundrazi, Kanti
theks~nte se, .~qia e j~shtme. qe e privon njeriun prej, lirise per te percjelle
mendlmet e tlJ haptazl, e przvon ate ne te njejten kohe edhe prej lirise se
n:en.dimit, dhe se e vetmja garanci per "saktesine" e mendimit tone qendron ne
taktm se "ne mendojme, ne bashkesi me te tjeret, te cileve u percjellim mendimet
tona, ashtu sikurse ata na percjellin mendimet e tyre". Arsyeja e njeriut, duke
q=ne e. gabue~hme, mund te funksionoje vetem ne rast se njeriu ben "nje
perdonm pubhk" te saj dhe kjo eshte e vertete edhe per ata qe ende ne stad
'~tutele", nUkjane ne gjendje te perdorin mendjet e tyre "pa udheheqjen e dikujt
tjeter", ~.?e per "intelektualin", i cili ka nevoje per "krejt publikun lexues" qe te
shqyrtoje dhete kontrolloje rezultatet e tW.
, Ne kete kontekst, yeshtja e numrave, e permendUI: prej Madisonit, eshte e
n~~ ren~esie te veyante. Kalimi prej se vertetes racionale ne opinion, nenkupton
nje ~a~~~ prej njeriut ne njejes te njerezit ne shumes, dhe kjo do te thote nje kalim
pr:J nJe fushe ku, thekson Madisoni, nuk ka vlere asgje, perve y "arsyetimit te
she~doshe" te nje mendjeje, ne nje fushe ku "forca e opinionit" percaktohet
prej mbeshtetjes se individit te "numri, i cili, mendon ai, mbeshtet te njejtat
 /lANNAH ARENDT
196
opnione" - nje numer qe, meqe ra fjala, nuk eshte domos~oshrncrisht~. kufi,:.uar
vetem te bashkekohesit. Me tej Madisoni e dallon kete Jete nc shumes,Jcten e
shtetasit, prcj jetes se filozofit, sipas te cilit kons.iderata t.e tilla "~~~~~. te mos
mbahen parasysh", por ky dallim nuk ka pasoJa praktlke, pas I llJe kornb
filozofesh eshte teper e veshtire te realizohet, ashtu sikurse eshte e veshtlre te
realizohet raca filozofike e mbreterve e deshiruar prej Platonit"!". Ketu rnund te
verne ne dukje kalimthi se vete nocioni i "nje kornbi filozofCsh" mund te ishte
kontradiktor per vete Platonin, krejt filozofia politike e te cilit, perfshi edh:
tiparet e theksuara tiranike, ngrihet rnbi bindjen se e verteta nuk mUDd as te
arrihet dhe as te percillet midis shurnices. . .
Ne boten kujetojme, gjurmet e fundit te ketij antagonizmi te lashte midis se
vertetes se filozofit dhe opinioneve te tregut jane zhdukur. As e verteta e feve
te pranuara, te cilen mendirntaret e shekullit te shtaternbedhjete va.zh~o~in t~
trajtonin si nje te keqe te madhe, as e verteta e filozofit, qe .. JepeJ nJ:nut .~e
vetmi nuk mund te perzihen me tej ine r;eshtjet e kesaJ bote. Lldhur me te paren,
ndarj~ e Kishes prej Shtetit na ka siguruar qetesine d~e, pers.a i.perket te dytes,
ajo ka reshtur prej kohesh se kerkuari te imponoJe s~n_dlmm e ~~t ~ rn:
perjashtim te rasteve kur ideologjite rnodeme merren. Sl. tJlozo~, gJe q~ esht~
vertet e veshtire te behet, pasi ithtaret e tyre, haptazl, I shpalhn ato SI arme
politike, duke e quajtur krejt r;eshtjen e se vertet.es dhe .vertet~sise s.i. dir;.ka p~
vend. Te mendosh ne baze te tradites, mund te ndJehesh I autonzuar te arnsh ne
konkluzionin se, me ne fund, konflikti i vjeter eshte zgjidhur dhe, ver;anerisht,
se shkaku i tij fillestar, perplasja e se vertetes racionale dhe opinionit, eshte
zhdukur.
Por r;uditerisht nuk ndodh keshtu, pasi perplasja e se vertete~ faktu~l~ dhe
politikes, te cilen e hasim sot ne shkalle te gjere - te pakten ne dlsa dreJllme -
paraqet tipare teO perbashketa. Ndersa me shume .te ~gjare, opinio.~e ~aq ~~
ndryshme rreth r;eshtjeve fetare apo filozofike nukJane toleruar kurre me pare,
e verteta faktuale, edhe pse -round te ndodhe t'u kundervihet perfitime.ve apo
kenaqesise se nje grupi te dhene, sot pershendetet me nje armiqesi, madJe. edhe
me te madhe se me pare. Per te qene te qarte, sekrelet shteteror~ kane ekzlstua~
gjithmone; r;do qeveri duhet te klasifikoje disa inforrnacione, 1'1 fs~~he ~~~. pre!.
vemendjes publike, dhe ai syresh qe zbulon sekrete te verteta, gJlthnJe eshte
konsideruar si tradhtar. Ketu nuk kam nderrnend te trajtoj nje gje te tille. Faktet
qe kam parasysh njihen boterisht e, megjithate, po i nj.ejti .publ~k ~e i n.j~.h ato,
mundet, me sukses, dhe, shpesh, spontaneisht, ta ktheJe dlskutlmm e lire rreth
tyre ne nje tabu dhe t'i trajtoje ato si te ishin dir;ka qe nukjane - ose, me s.a~te:
si sekrete. Keshtu, pohimi i tyre rezulton i rrezikshem, si, per shembull, predlklml
i ateizmit apo i ndonje lIoj herezie tjeter e pohuar ne kohe te tjera, duket si nje
dukuri e r;uditshme dhe domethenia e saj perforcohet, sidomos ne vende te
NDi:RMJET TE SJlKUARES DIIE Ti:' ARDIIMES 197
qevcrisura ne rnenyre tiranike mbi baza ideologjikc. (Keshtu, pcr shembull, ne
Gjerrnanine e Hitlerit dhe ne Rusine e Stalinil ishle me e rrezikshme Ie tlisje per
kampet e perqendrimit dhe ato te shfarosjes ne mase, ekzislenca e te cilave nuk
ishte sekret, sesa te kishe apo te shqiPloje pikeparnje "heretike" anlisemite,
raciste apo kunder kornunizmit.) Alo qe duken madje edhe me shqetesuese se
Ie vertetat faktuale Ie padeshirueshme, ne shkallen qe tolerohcn ne vendel e
lira, shpesh, me ose pa vetedije, shnderrohen ne opinione - si, per shembull,
fakti i mbeshtetjes qe Gjerrnania i dha Hitlerit apo disfata e madhe e Frances para
ushtrive gjermane ne vitin 1940 dhe politika e Vatikanit gjate Luftes se Dyte
Boterore nuk ishin r;eshtje te nje regjistrimi thjesht historik, por edhe r;eshtje
opinioni. Meqenese te vertetat e kesaj nalyre kane te bejne me r;eshtie te nje
rendesie politike te menjehershme, ajo qe eshte me e rendesishme nuk eshte,
ndoshta, tensioni i pashmangshem midis dy menyrashjetese brenda kuadril te '
zakonshem te realitetit te njohur e bashkarisht te pranuar. Ai qe rrezikohet ne
kele rast ketu eshte vete realiteti dhe ky fakt perben me te vertete nje problem
politik te madhesise se pare. Duke qene se e verteta faktuale, ndonese perben
nje argument me pak te perhapur ne krahasim me Ie verteten filozofike dhe te
arritshem prej kujtdo, shpesh duke! se po peson te njejtin fat kur del ne treg -
domethene, dir;ka qe mund tC kundershtohel jo me ane te genjeshtrave dhe
falsitetit te paramenduar - atehere do l' ia vlente barra qirane te rihapej r;eshtja
e lashte dhe dukshem anakronike e te vertetes perkundrejt opinionit.
E pare prej kendveshtrimit te atij qe thote Ie verteten, prirja per te
shnderruar faktin ne opinion, per te prishurdhe fanitur vijen ndarese midis tyre,
nuk eshte me pak habites parashikimi i vjeter, aq qarte i shprehur ne alegorine e
Shpelles, ku filozofi, pas kthimit te tij prej udhetimit te vetmuar ne qiellin e ideve
te perjetshme, perpiqet t'i percjelle te verteten e lij turmes, me rezultatin qe ajo
zhduket ne shumelIojshmerine e pikepamjeve, qe per te jane iluzione, dhe ulet
deri ne nivelin e pasigurt te opinionit, aq sa tashme, perseri, pasi kthehet ne
shpelle, vete e verteta shfaqet ne formen e dhoqi mu (mua me duke!) - po ajo
dhoksi qe ai kishte shpresuar ta linte njehere e pergjithmone prapa. Sidoqofte,
rrefyesi i te vertetes faktuale gjendet ne nje pozicion edhe me te keq. Ai nuk
kthehet nga ndonje udhetim prej rajonesh qe ndodhen pertej fushes se
r;eshtjeve njerezore dhe nuk mund te ngushelloje veten me mendimin se eshte
kthyer ne kete bote si nje i huaj. Po keshtu, nuk kemi te drejte te ngushellohemi
me nocionin se e verteta e tij, ne qofte se ajo eshte e vertete, nuk i perket kesaj
bote. Ne qofte se pohimet e tij te thjeshta faktuale nuk pranohen - te vertetat
e para dhe te deshmuara me syte e trupit dhe jo me syte e mendjes - lind
dyshimi se mohimi apo zvetenimi i te vertetes se r;do 1I0ji eshte tipar i natyrshem
i fushes politike, sikur njerezit te ishin te paafte te merreshin vesh me
kokefortesine e paepshme, te paturpshme dhe jobindese. Ne rast se do te
198 HANNAH ARENDT
ndodheshim perbal\(l nje rasti te tille, sendet do te na dukeshin ende me te
veshtira nga ~'e mendonte Platoni, sepse e verteta e Platonit, e gjetur dhe e
aktualizuar ne vetmi, kapercen, si rregull, fushen e shumices, boten e
marredhenieve njerezore. (Mund te kuptohet se filozofi, ne izolimin e tij, epet
perballe tundimit per te perdorur te verteten e tij si nje standart qe duhet t'i
imponohet marredhenieve njerezore; domethene te barazohet transendenca e
ngerthyer ne te verteten filozofike me nje 1I0j po aq te ndryshem
"transendence", permes se ciles kutet dhe standartet e tjera matese ve~ohen
prej shumices se sendeve qe ato duhet te masin, dhe keshtu mund te kuptohet
mire se shumica e ketyre sendeve do t'u rezistonte ketyre standarteve,
meqenese ato kane dale nga nje sfere qe eshte e huaj per fushen e ~eshtjeve
njerezore dhe lidhja e te cilave me to mund te justifikohet vetem per arsye
konfuzioni.) E verteta filozofike, kur ajo hyn ne treg, ndryshon natyren e saj dhe
behet opinion, sepse ndodh nje metavasis is allo jenos, nje kalimjo thjesht prej
nje 1\oj arsyetimi ne nje tjeter, por prej nje menyre ekzistence njerezore ne nje
tjeter.
Perkundrazi, e verteta faktuale lidhet gjithnje me individe te tjere: ajo ka te
beje me ngjarje dhe rrethana ku perfshihen shume vete; ajo vendoset permes
deshmitaresh dhe varet nga deshmite; ajo ekziston vetem persa kohe flitet rreth
saj, madje edhe ne rastin kur ajo regjistrohet ne sferen personale. Prej vete
natyres se saj, ajo ka nje karakter politik. Faktet dhe opinionet, ndonese ato
mund te mbahen ve~, nukjane antagonike ndaj njera - tjetres; ato i perkasin se
njejtes fushe. Faktet ushqejne opinionet dhe opinionet, te frymezuara prej
interesash dhe pasionesh te ndryshme, mund te ndryshojne gjeresisht dhe,
megjithate, te mbeten legjitime per sa kohe ato respektojne te verteten faktuale.·
Liria e opinion it eshte nje farse, ne rast se nuk garantohet informimi faktual dhe
vete faktet nuk hyjne ne kundershti me njera - tjetren. Me fjale te tjera, e verteta
faktuale informon mendimin politik, ashtu sikurse edhe e verteta racionale
informon teorizimin filozofik.
Por a ekzistojne faktet, pavaresisht prej opinioneve dhe interpretimit te
tyre? A nuk kane demonstruar breza te tere historianesh dhe filozofesh te
historise pamundesine e vertetimit te fakteve pa interpretim, pasi, se pari, ato
duhet te kapen dhe te nxirren prej kaosit te ndodhive (dhe pari met e zgjedhjes
se tyre nuk jane, sigurisht, te dhena faktuale) e, me pas, te pershtaten ne nje
histori qe mund te rrefehet vetem ne funksion te nje perspektive, e cila nuk ka te
beje aspak me ndodhine fillestare? Pa dyshim keto dhe shume habi te tjera, te
ngerthyera ne shkencat historike, jane te verteta, por ato nuk perbejne
argument kunder ekzistences se problematikes faktuale dhe as nuk mund te
sherbejne si justiflkim per fshirjen apo shtremberimin e vijave ndarese midis
faktit, opinion it dhe interpretimit, ose si nje justifikim per historianin per te
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
199
manipul~ar f~~~e~ sipas d~~hi.res s~ ~~j. Madje, edhe ne qofte se pranojme se ~do
brez ka te dreJte te shkruaJe hlstonne e vet, nuk mund te pranojme sot se ai ka te
drejte.t'i rirregulloje faktet ne perputhje me perspektiven e vet; ne nuk mund te
pranoJme te drejten pt!r te prekur vete problematiken faktuale. Per te ilustruar
kete ~esh~je, dhe si justifikim per te mos e trajtuar me gjate ate, Ie te sjellim
shem.bull~.n .~ me~osht~m: .thuhet se gjate viteve njezet, Klemensoi, pak para
vd~kJes.se 11J, hyn n.e nJe blsede miqesore me nje perfaqesues te Republikes se
Ve!"!ar~t rret~ ~esht.Jes se fajitper shperthimin e Luftes se Pare Boterore. "Sipas
opmIOmt tuaJ, - e pyeten ate, - ~fare do te mendojne historianet e se ardhmes
rreth kes~j ~eshtjeje problematike dhe te diskutueshme?" Ai u pergjigj: "Kete
n~k e d~. Por di me siguri se ata nuk do te thone qe Belgjika pushtoi
GJermamne". Ketu, pra, kemi te bejme me te dhena kryekeput elementare,
qen.drueshmeria e te cilave merret si e mireqene, madje, edhe prej ithtareve me te
skaJshem e me te sofistikuar tiS historicizmit.
Eshte e vertete se, per te eliminuar prej kujteses faktin e nates se 4 Gushtit
1914, kur trupat gjermane kapercyen kufirin e Belgjikes, do te duhej di~ka me
t~per sesa trillet e historianeve; per kete do te ishte e nevojshme jo me pak sesa
nJe mo~~pol.. ~ushteti mbi krejt boten e qyteteruar. Por nje monopol i tille
p.u~htetJ .~s.hte I pa~o.nceptueshem dhe nuk eshte e veshtire te imagjinohet se
clh d~ te Ishte fatl I te vertetes faktuale, ne qofte se interesat e pushtetit,
qofshm ato kombetare apo sociale, do te kishin te drejten e fjales se fundit ne
keto ~eshtje. Kjo analize na rikthen te dyshimi yne se, ndoshta, eshte ne
natyren e ~shes .politike te jete gjithnje ne lufte me te verteten ne te gjitha
fo~at e saJ e, preJ ketu, do te dilnim te ~eshtja se perse, qofte edhe nje angazhim
ndaJ se vertetes faktuale, ndjehet dhe perceptohet si nje qendrim antipolitik.
III
Kur theksova se e verteta faktuale, si e kundert ndaj se vertetes racionale
n~k ~shte antagoniste me opinionin, une pohova vetem nje gjysme te vertete:
T.~ gJltha te vertetat - jo vetem 1I0jet e ndryshme te te vertetave racionale por,
g)~~hashtu, edhe te vertetat faktuale - jane te kunderta me opinionin ne
m:~yren e vlefshmerise se pohimit. E verteta ngerthen nje element detyrimi dhe
pnrJet. e .shpeshta tiranike, fatkeqesisht aq te perhapura midis njerezve
~rofe~IOmste qe thone te verteten, mund ta kene zanafillen e tyre me teper ne te
Jetuann nen nje Iloj detyrimi sesa ne nje dobesi te karakterit. Pohime te tilla si
" tre kendet e nje trekendeshi jane te barabarta me dy kende te nje katrori"
"toka rrotullohet rreth diellit", "eshte me mire te vuash te keqijat e te tjerev~
sesa l' u besh keq te tjereve", "ne Gusht 1914 Gjermania pushtoi Belgjiken" jant!

HANNAH ARENDT
200
shume te ndryshme per nga menyra se si jane krijuar, por, pasi perccptohe~ iii
te verteta e shpallen si te tilla, ato kane te perbashket ate qe alo qendroJn~
permbi ~do lIoj marreveshjeje, diskutimi, opinio?i apo ~ran~.mi: P~r ata qe t
pranojne, ato nuk mund te ndryshohen me p~e~ numrtt .(te nJer~z~e) .~p~
mungeses se numrave (te njerezve) qe kane te nJeJtat mend\ll~e. Afte~ta ~er te
bindur ose per Ie ~bindur eshte e padobishme, sepse permbaJtJa e pohtmtt .nuk
eshlc e nje natyre bindese, por e nje natyre detyruese. (Kesh~~, .:lat~~nt. te
Timaeus, heq nje vije midis individeve te afte per te perccptuar te vcrtete~ d~.e
atyrc... qe ndodh te kene opinione te drejta. Ne ra~ti~ : p~re:. organt . per
perceptimin e se vertetes [II liS] zgjohet permes. arstmt~tt, t ..cdt, n~ty~ts~t,
nenkuplon pabarazi dhe Olund te thuhet se eshtc nJe .forme e bute e sht.:cngt~11t.
ne rastin e dyte, personit ne fjale i ('shrc mbushur thJcsht mcndJ~. Ptk~pamJct:
te parit, thote Platoni, jane te pandryshueshme, .ndcrkobc. qc t dyt.t ~uhe.t te
bindet per te ndryshuar mendimin e tij)". Ajo qe dlkur Mcrste de l.~ Rlvle~ VJl1t:
ne dukje rreth te vertetes matematike, eshle e 7batuesh.n~e'per~c gj~th~ lIoJet c ~~
vertetes: "Euclide est un \.·(;ritable despote; ei les ver/tes geolllemques qu .11
nous a transmises. SOllt des lois veritablemelll despoliques ". (Euklidi cshte n~e
despot i vettete; dhe te vertetat gjcometrike qe ai na ka transmctuar, jane I.igj~
me te vertcte despotike -shen. i perkth.). Thuajse ne te njejten menyre, Gr~ttust,
rreth njeqind vjet me pare, pat ngulur kembe - kur ai deshironte .t.~ ~~ttzont:
pushtetin e princit absolut - se "madje as Zoti ?uk mu~d t~ ~en~?Je qe dy her:
dy te mos bejne kater". Ne kete rast ai i referohcJ per ndthme forces detyr~e~e te
se vertetes kunder pushtetit politik; ai nuk ishte i intercsuar ne kufizlmm e
nenkuptuar te plotfuqishmerise hyjnore. Keto dy ver~j:je ilustro}.ne s~ si d.uk.e~
e verteta ne kontekstin e perspektives se paster poltttke nga kendveshtnml. t
pushtetit, dhe ~eshtja eshte nese pushteti mund dhe duhet te kontrolloh~t J.~
vetem prej nje kushtetute, nje ligji mbi te drejtat themelore .~he pre] .~J:
shumellojshmerie pushtetesh, si ne sistemin e kontrolltt dhe ekuthbrave, ne t~
cilin, sipas fjaleve te Monteskjese "Ie pouvoir arrete Ie pouvoir"~ ~ushtet~
frenon pushtetin (shen. i perkth.), do methene ~re~ fa~tor:s~ q~ Itn~.111 ~he t
perkasin fushes se paster politike - por edhe preJ dt~kaJe qe hndJ~s~te,. qe e k~
burimin e saj jashte fushes politike dhe eshte po aq e pavarur pr~~ ~esh~rav: t~
shtetasve, sa ~'eshte i pavarur prej ketyre te fundit edhe vullnett t tlramt me te
keq; ....
E pare prej kendveshtrimit te politikes, e verteta ka nJe karakter. despott~.:
Per pasoje ajo urrehet prej tiraneve, qe me te drejte i .tre~?en nde~~Jes ~~ nJe
force shtrenguese, te cilen ata nuk mund ta monopohzoJne, por, nJeko~eslsht.:
ajo gezon nje status thuajse delikat e~he ne syt~ .~ a~e ~e~ertve qe
mbeshteten ne mirekuptimin me populhn dhe urreJne shtrengtmm. Faktet
qendrojne permbi marreveshjet dhe mirekuptimet dhe gjith~ka qe mund te
NDERMJET TE SIIKUARES DIIE TE ARDHMES 201
thuhet rreth tyre - te gjitha shkembimet e opinionit te bazuara ne informacion
te sakte - nuk do te jape kurrfare ndihmese per parashtrimin e tyre. Opinioni jo
i mirepritur mund te diskutohet, te hidhet poshte ose te komprometohet, por
faktetjo te mirepritura kane nje kokefortesi acaruese, qe nuk mund te rrezohet,
perve~se nepermjet genjeshtres se paster. Problemi eshte se e verteta faktuale,
si ~do e vertete tjeter, kerkon prerazi tC njihet dhe perjashton debatin, mirepo
debati perben vete theJbin e jetes politike. Menyrat e mendimit dhe te
komunikimit qe trajtojne te verteten, nese shihen prej kendveshtrimit te
perspektives politike, jane domosdoshmcrisht sunduese; ato nuk marrin
parasysh opinionet e njerezve te tjere, mirepo marrja e tyre parasysh perben
gurin shcnues te ~do mendimi ngushtesisht politik.
Melldimi politik ka karakter perfaqesues. Une formoj nje opinion, duke
shqyrtuar nje ~eshtje te dhene prej kendveshtrimesh te ndryshme, duke e
vendosur mendjen time ne pikepamjet e atyre qe nuk jane te pranishem;
domethene une i perfaqesoj ata. Ky proces perfaqesimi nuk adopton verberisht
pikepamjet e verteta te atyre syresh qe ndodhen diku tjeter dhe qe shohin
boten sipas nje veshtrimi tjeter; kjo nuk eshte as ~eshtje empatie, si te thuash te
perpiqesha te isha ose tc ndjehesha si dikush tjeter, dhe as numerim hundesh
dhe krijimi i nje shumice, por e nje menyre te ekzistuari dhe te menduari ne
funksion te identitetit tim aty ku nUkjam ne te vertete. Sa me shume pikepamje
njerezish te tjere te kern ndermend, gjate kohes qe jam duke peshuar nje ~eshtje
te caktuar, dhe sa me mire te perfytyroj se si do te ndieja dhe mendoja, nese do
te isha ne vend te tyre, aq me e madhe do te jete aftesia ime per mendim
pcrfaqesues dhe aq me te vlefshme do te jene konkJuzionet e mia perfundimtare,
opinioni im. (Pikerisht, kjo aftesi per nje "mentalitet te zgjeruar" u mundeson
njerezve te gjykojne; si e tille kjo aftesi u zbulua per here te pare prej Kantit ne
pjesen e pare te Krifikes se Gjykimit, ndonese ai nuk njohu rrjedhojat politike
dhe morale te zbulimit te tij). Vete procesi i formimit te opinionit percaktohet prej
atyre, ne vend te te cileve dikush tjeter mendon duke perdorur trurin e tij,
nderkohe qe i vetmi kusht per ushtrimin e imagjinates eshte ~interesimi, ~lirimi
prejinteresave personale. Prej ketu rrjedh se edhe sikur une te eliminoj ~do lIoj
shoqerie ose te jem plotesisht e izoluar gjate kohes qe krijoj nje opinion, une
nuk jam krejtesisht vetem me veten e rrethuar prej mendimit filozofik; une
vazhdoj te mbetem ne boten e ndervaresise universale, ku mund ta bej veten
perfaqesues te gjithkujt tjeter. Natyrisht, une mund te refuzoj te bej nje gje te
tille dhe te formoj nje opinion qe mban parasysh vetem interesat e mia ose
interesat e grupit te cilit une i perkas; ne te vertete, asgje nuk eshte me e
zakonshme midis njerezve shume te sofistikuar sesa kokefortesia e veroor. qe
shfaqet ne rastet e mungeses se imagjinates dhe deshtimit per te gjykuar. Por
vete cilesia e opinionit, sikurse edhe e gjykimit, varet nga'Shkalla e paanesi~ se
tij.
 HANNAH ARENDT
Asnje opinion nuk eshte i vetedukshem. Ne problematiken e opinionit, por
jo ne ~eshtjet qe kane te bejne me te verteten, mendimi yne eshte i hal~ak~tur,
eridacak, nga njevend ne nje vend tjeter, nga nje pjese e botes ne nJe pJese
tjeter, permes te gjitha 1I0jeve te' pikepamjeve konfliktuale, derisa ne fund ai
arrin te ngjitet prej ketyre ve~orive ne nje Hoj pergjithi!simi te paanshem. I
kiah'asuar me kete proces, ku nje ~eshtje c ve~ante detyrohet te shfaqet ne te
gjitha anet e saj, ne ~do perspekiive te mundshme, derisa te mbruhet dhe te
hehet transparente ne saje te ndri~imit te plote te kuptimit njerezor, pohimi i se
vertetes zoteron nje padepertueshmeri te ve~ante. E verteta racionale ndri~on
kuptimin njerezor dhe e verteta faktuale duhet te informoje opinionet, por keto
te verteta, ndonese ato nuk jane kurre te erreta, nuk jane njekohesisht aq
transparente, dhe eshte ne natyren e tyre te frenojne sqarimin e metejshem,
ashtu sikutse eshte edhe ne natyren e drites te fi'enoje pengimin e ndri~imit.
'Per m'e teper, askund, kjo gjendje e marre nuk eshte me e dukshme dhe me
acaruese sesa at)" ku ballafaqohemi me faktet dhe te verteten faktuale, pasi
faktet nuk kane arsye bindese per ate qe ato jane: ato gjithnje mund te ishin
ridryshe; dhe kjo rastesi e merzitshme eshte e pakufizuar ne gjithe kuptimin e
fjales. Rastesia e fakteve beri qefilozofia paramodeme te mos pranonte t~
trajtonte seriozisht fushen e ~eshtjeve njerezore, e cila eshte e depertuar preJ
faktualitetit, apo te mos besonteqe "ne rastesine melankolike" dhe pjesen e
ngjarjeve qe perbejne rrjedhen e kesaj bote, te mund te zbulohej ndonjehere
ndonje e vertete e kuptimte (Kant). Asnje filozofi e historise moderrie nuk ka
qene kurre e afte te gjeje paqe me kokefortesine rezistuese dhe te paarsyeshme
te faktualitetit te thjeshte; filozofet modeme kane shmangur dhe larguar te
gjitha 1I0jet e domosdoshmerise, duke filluar qysh prej domosdoshmerise
dialekti)(e te nje ndergjegjeje boterore apo te kushteve materiale e deri te
domosdoshmeriae nje natyre njerezore, gjoja te pandryshueshme e tenjohur,
duke synuar ne kete menyre te spastronin mbeturinat e fundit te nje 1I0j
shprehjeje, ne pamje arbitrare, "se mund te kishte qene ndryshe" (gje qe per~en
edhe ~mimin e lirise), prej te vetmes fushe ku njerezitjane me te vertete te lIre.
Eshte e verte!e qe ne nje veshtrim prapa - domethene, ne veshtrim historik - ~do
ngj'arje duket sikur nuk mundte kishte ndodhur ndryshe, por nje gje e tille eshte
veteoi di~ka optike ose, me mire te themi, nje iluzion ekzistencial: asgje nuk
mundtendodhe kurre, ne rast se realiteti nuk vret, si perkufizim, te gjitha
pOtencialitetet e'tjera, fillimisht te ngerthyera ne ~do 1I0j situate te dhene.
Me fjale tetjera, e verteta faktuale nukeshte me e vetedukshme sesa
opinioni dhe kjo mund te jete edhe arsyeja se perse trajtuesit e opinioneve e
kane aq tt! lehte per te diskredituar te verteten faktuale, duke e konsideruar ate
thjesht si nje opinion me shume. Per me teper, prova faktuale percaktohet
ne~rmjet deshmive te dhena pre] til pranishmeve okulare - gje qe eshte mjaft
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 20~
e pasigurt - si edhe prej regjistrimesh. dokumentesh dhe monumentesh. it! cilat
mund te quhen edhe si sajesa. Ne rastin e nje diskutimi rreth nje fakti \C caktuar,.
mund te thirret vetem qje deshmitar tjeter, por jo ndonje instance e trete dhe me
e larte, dhe zakonisht zgjidhja e problemit arrihet ne saje terruges se shumices:
domethene, veprohet ne te njejtenmenyre sikurse veprohet edhe me zgjidhjen i
e konflikteve midis opinioneve te ndryshme - procedure kjo qe (ishte
krejtesisht e pakenaqshme, pasi mund te ndodhe qe edhe qje ,shumice
deshmitaresh tejene eventualisht deshmitare te rreme. Madje, perkundrazi. ne ,
disa rrethana, te caktuara, ndjenja e perkatesise te shumica mund tenxise
deshmine e rreme. Me fjale te tjera, ne ate mase qe e verteta faktuale perballet me
armiqesine e bartesve te opinioneve. ajo eshte, te pakten, po aq e cenueshmesa
edhe e verteta filozofike racionale.
Me pare kam vene ne dukje se, ne disa drejtime. rrefyesi i se vert(!H!s.
faktuale gjendet ne nje situate me te keqe sesa filozofi iPlatonit - pasi e verteta
e tij nukka origjine transendente dhe nuk zoteron, madje, as cilesite relativisht
transendente. te tilla si, parimet politike te lirise. drejtesise" nderit dhe kurajos,.
te cilat, te gjitha se bashku, mund te frymezojne dhe, me pas, te shfaqenne
veprimetnjerezore. Tashme shohim se kjo e keqe mbart mbi vete m~ shu me
pasoja serioze se ~'mund te mendohej; e, pikerisht, pasoja qekane tebejnejo
vetem me personin e rrefyesit te se vertetes por, ~ka eshte me e rendesishme;
edhe Yeti! mundesite per mbijetesen e kesaj te vertete. Frymezimi dheshfaqjane
veprimin qjerezor, ndoshta, nukjane te afta te konkurrojl'le meprovat l;ietyruf;se
te se vertetes, por ato mund te konkurrojne, si~ do e shohim, me, aftesine
bindese, ecila ngerthehet ne opinion. Une mora si shembull theniensokratike
"Eshte me mire te vuash te keqen e shkaktual: nga te tjeret sesa t'u besh keq te
tiereve", si shembull te pohimit filozofik qe ka te beje me sjelljen njerezore, -e cila. '
per pasoje, mbart ne vetvete rrjedhoja politike. Arsyeja e ketij sheznbulli
qendron, pjeserisht, ne faktin qe kjo sentence ka sherbyer si fillim imendimit
etik perendimor dhe, pjeserisht, ne faktin qe" me sa di une, ajo ka mbetur e
vetmja thenie q~ mund te nxirret drejtpersedrejti prej pervojes se nje filozofie te
caktuar. (lmperativi kategorik i Kantit, i vetrni konkurrues ne kete drejtim,.mun,4,
te zhvishet prej elementeve te tij perberes judeo - kristiane, te ciIet e paraqitin
formulimin e tij si nje imperativ ne vend te nje thenieje te thjeshte. Parimi mQi te'.
cilin ai ngrihet eshte aksioma e jokontradiktes - ,hajd,uti kQntradiktOll'
vetveten, sepse ai deshiron te ruaje malIrat e vjedhura si pronen e tij - dhekjo
aksiome ia detyron vleren e saj kushteve te mendimit te zbuluar per here repare
prej Sokratit).
Dialoget platoniane deshmojne here pas here se sa paradoksaJ tingellon,.
deklarimi sokratik (nje thenie dhejo nje imperativ), se salehte,mund ~re,fuzohej,
ai treg ku;opinioni qendron perballe nje opinioni tjerer, dhe. se ~ i paaft~ i*~;
\
204 HANNAH ARENDT
Sokrati per ta provuar dhe demonstruar' ate, jo vetem per kenaqesine e
kundershtareve te tij, por edhe te miqve dhe nxenesve te tij. (Pjesa me dramatike
mund te gjendet ne hyrje te Republika - sl2. Sokrati, pasi u perpoq me kot te
bindte kundershtarin e vet, Thrazimakus, se drejtesia eshte me e mire sesa
padrejtesia, degjoi t'i thuhej prej G laukonit dhe Adeimantusit, nxenesit e tij, se
pro vat qe ai sillte ishin pak bindese. Sokrati admiroi ligjerimin e tyre: " Ne
natyren tuaj duhet te kete vertete diyka hyjnore, neqoftese ju jeni ne gjendje te
mbroni me kaq gojtari padrejtesine dhe, megjithate, te mos bindeni vete qe ajo
nuk eshte me e mire sesa drejtesia." Me fjale te tjera, ata ishin te bindur perpara
sesa te fillonte debati dhe gjithe ajo qe u tha, per te lartesuar te verteten e
thenies, jo vetem nuk i bindi skeptiket, por nuk pati madje as forcen te
konfirmonte bindjet e tyre). Gjithyka qe mund te thuhet ne mbroj~e te saj, mund
te gjendet ne dialoget platoniane. Argumenti kryesor pohon se per njeriun, te
jesh nji! i vetem do te thote me mire te jesh ne kundershti me krejt boten sesa te
kundershtosh veten 13 - argument ky qe eshte vertet detyrues per filozofin,
mendimin e te cilit Platoni e karakterizon si nje dialog i heshtur me veten,
ekzistenca e te cilit, per rrjedhoje, varet nga nje marredhenie bashkeveprimi
vazhdimisht e artikuluar me vetveten, nje ndarje ne dy pjese i njeshit qe eshte
'ai. Kjo ndodh sepse kontradikta theme lore midis dy partnereve qe zhvillojne
dialogun e te menduarit do te shkaterronte vete kushtet e filozofimit '4 . Me fjale
te tjera, duke qene se njeriu permbyll nje partner, prej te cilit ai nuk mund te
ylirohet kurre, per te do te ishte me mire te mos jetonte 'ne shoqerine e nje
vrasesi apo te nje mashtruesi. Mirepo, meqenese mendimi eshte dialog i
heshtur midis meje dhe vetes sime, une duhet te kern kujdes qe te ruaj te
paprekur integritetin e ketij partneri; pemdryshe, do te humbisja me siguri
aftesine per te menduar.
Per filozofin - ose, me mire te themi, per individin, per sa kohe ai eshte nje
qenie menduese - kjo thenie etike rreth te berit keq dhe te vuajturit, nuk eshte
me pak detyruese sesa e verteta matematike. Por individi, per sa kohe qe eshte
shtetas, nje qenie vepruese qe ka te beje me boten dhe pasurine publike me
shume sesa me mireqenien e tij - duke perfshire ketu, per shembull, "shpirtin
e tij te pavdekshem", "shendeti" i te cilit duhet te kete prioritet ndaj nevojave te
nje trupi te vdekshem - pohimi sokratik nuk eshte aspak i vertete. Rregullisht
te gjitha bashkesite qe ne fillimet e tyre kane ndjekur me seriozitet recetat ~tike
te nxjerra prej individit ne njejes - qofshin ato sokratike, platoniane apo te
krishtera - kane pasur kurdohere pasoja shkaterrimtare. Shume kohe para se
Makiaveli te rekomandonte mbrojtjen e fushes politike prej parimeve te ashpra
te fese se krishtere (ata qe nuk pranojne t'i bejne balle te keqes, u japin
mundesine te keqijve "te bejne te keqija sa te duan"), Aristoteli paralajmeronte
se filozofeve nuk u duhej dhene kurrfare zeri ne yeshtjet politike. (Njerezve, qe
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
205
per arsye profesionale jane aq te yinteresuar "me ate qe eshte e mire per ta", nuk-
~.un~ t'u bes?h~t ajo qe eshte e mire per te tjeret dhe, akoma me pak .. e mira e
pergJlthshme , mteresat tokesore te bashkesise)15.
. D~ke qene se e verteta filozofike ka te beje me individin ne te veyanten e tij,
aJo preJ natyres se saj eshte jopolitike. Megjithate, ne qofte se filozofi deshiron
qe e verteta e tij te mbizoteroje mbi opinionet e shumices, ai do te korrte disfate
dhe prej kesaj disfate, me shume te ngjare, ai do te arrinte ne perfundimin se ~
verteta eshte e pafuqishme - nje truizem qe eshte po aq kuptimplote sikurse
edhe m~te~~tikan~, qe, i paafte te fuse rrethi~ ne katror, do te tregonte
k.eqardhJe per faktm qe rrethi nuk eshte katror. Atehere, ai do te tundohej,
slkurse edhe Platoni, te joshte veshin e ndonje tirani me prirje filozofike, dhe, ne
rast se, fatkeqesisht, do te kishte sukses, gje qe eshte me teper e pamundur
sesa e mundur, ai mund te ngrinte nje prej atyre tiranish te "se vertetes" te cilat
i njohim ~r~esisht ne saje te utopive te ndryshme politike e te cilat, nat;isht, ne
terma pohtlke,jane po aq tiranike sa edhe format e tjera te despotizmit. Edhe ne
rastin pak te munds hem, kur e verteta e tij do te mbizoteronte pa ndihmen e
dhunes: t~jesh~ sepse njerezit mund te puqen me te, fitorja e tij do te ishte nje
fit~re 51 aJo e Plrros. Ne kete rast e verteta ia detyron fitoren e saj,jo cilesi5e se
saJ detyrue5e, por pelqimit te shumices. e cila mund te ndryshoje men dim te
nesermen dhe te kerkoje diyka tjeter; keshtu, pra, ajo qe pat qene e vertete
filozofike kthehet thjesht ne nje opinion.
Sidoqofte, duke qene se e verteta filozofike mbart ne vetvete nje element
shtrengues, ajo mund te tundoje burrin e shtetit ne disa rrethana te caktuara,jo
me pak sesa forca e opinionit mund te tundoje filozofin. Keshtu, ne Deklaraten
e Pavaresise, Xhefersoni shpalli se disa "te verteta ishin te vetedukshme"
sepse ai deshironte te gjente konsensusin theme lor midis njerezve t~
revolucionit, jashte ydo kundershtimi dhe debati; njelloj si edhe aksiomat
matem~tike, ato duhet te shprehin "besimin e njerezve" qe "varen jo ne
vullnetm e tyre, por ndjekin pa dashje provat qe u propozohenmendjeve te
tyre"16. E, megjithate, duke shpallur se " Ne i konsiderojme keto te verteta te
vete.du.kshme", ai pranonte, ndonese pa qene shume i vetedijshem rreth tij, se
P?hlml ".!e gjithe nje.rezit jane te barabarte" nuk eshte i vetedukshem, por
kerkon nJe marreveshJe dhe nje pelqim, se barazia, ne rast se do te ishte
~ol~"ikisht. me vend, eshte nje yeshtje opinioni dhe "e te vertetes". Nga ana
tJeter, pohlmet filozofike ose fetare qe i pergjigjen ketij opinioni - te tilla si te
gjithe njerezitjane te barabarte perpara Zotit, ose perpara vdekjes, apo per'sa
kohe.i perkasin te njejtave specie te kafshes racionale - nuk paten ndonjehere
ndonJe pasoje politike ose praktike, sepse barazuesi, qofie Zoti, vdekja apo
natyra, i kapercen ato dhe mbetet jashte fushe~ ne te cilen ndodh
bashkeveprimi njerezor. "Te vertetat" e kesaj natyre nuk ndodhen. midis
206 HANNAH ARENDT
njerezve, por mbi ta, dhe asgje e tilIe nuk shoqeron qendrimin modem ose te
lashte - ve~anerisht grek ~ lidhur me pranimin e barazise .. Ne kemi ketc
opinion, sepse liria eshte e mundur vetem midis njerezish te barabarte dhe ne
jemi te mendimit se gezimet dhe shperblimet qe na siguron liria jane me te
pelqyeshme se.sa kenaqesite ~ dyshimta te sun<timit Parapelqime te tilla jane
politikisht te nje rendesie shume te madhe ohe te pakta jane ate sende apo
fenomene qe i ndajneaq shume prej njeri - tjetritnjerezit sesa keta elemente.
Cilesja e tyre njerezore, mund te thuhet, dhe, sigurisht, cilesia e ~do
I11ilrredhenieje bashkevepruese me to, vare(ne zgjedhjet qe bejme ne. E,
megjithate, .keto jane ~eshtje opinioni dhe jo te vertete - sikurse pranonte,
kunder vulInetit te tij, Xhefersoni. Viera etyre varet nga marreveshja dhe
pelqimi; te to arrihet nepermjet mendimit arsyetues <the perfaqesues; percjel\ja
e tyre behet permes mjeteve te bindjes dhe te ~bindjes. . sh.embuj "2~. N~~she nga skemat, te prodhuara prej trurit tone nepermjet
Thenia sokratike '~ Esht~ me mire te vuash .te keqen e te tjereve sesa te
beshkeq" nuk eshte nje opinipn, por di~ka qe .ka pretendimin se eshte nje e
vertete, dhe ndonese mund te vihet ne dyshim nese kjo thenie ka pasur
n~onjehere ndonje pasoje politike te drejtperdrejte, efekti i saj ne pikepamje
praktike si parim etik eshte i pamohueshem; ne kete drejtim vetem komandimet
fetare, te eilat jane absolutisht perforcuese per bashkesine e besimtareve, mund
te pretendojne nje njohje me te madhe. A nJJk qendron kyJakt ne kontradikte te
hapet me pafuqine pergjithi!sisht te pranuar te vertetesise filozofike?
Meqenese e dime qysh prej dialogeve platoniane se sa mosbindes mbeten, si
per miqte, ashtu dhe per armiqte pohimet e Sokratit, sa here qe ai perpiqej t'i
provonte ato, lind pyetja se si ka mundur ky pohim.te arrije shkalJen e tij te larte
te vlefshmerise. Dukshem, nje gje e tille i detyrohetnje 1I0j procesi te pazakonte,
me teper te karakterit bindes; Sokrati kishte vendosur te hipotekonte jeten e tij
per kete te vertete - te jepte nje shembull, jo kur ai doli para gjykates se
Athines, por kur nuk pranoi t'i shpetonte denimit me vdekje. Ky mesim
deshmon, per shembulI, per formen e "bindjes" qe ngerthehet tek e verteta
filozofike, pa u zvetenuar apo shtremberuar '7;po keshtu, e verteta filozofike
mund te marre nje karakter "praktik" dhe te fryJllezoje veprimin pa dhunuar
rregullat e fushes politike, vetem kur ai arrin teshfaqetne formen e nje
shembulli.· Per parimin etik, kjo mbetet evetmja mundesi per t ~u vertetuar dhe,
njekohesisht, per t 'u vleresuar. Keshtu, per shembull, per te vertetuar nocionjn
e guximit, mund te permendim ,shembulline Akilit, ndersa per te vertetuar
nocionin e miresise jemi te prirur te mendojme per Je~une e Nazaretit ose Shen
Fran~eskun; keta shembuj mesojne ose bindin permes frymezimit, keshtu qC sa
here qe vete ne perpiqemi te realizojme nje vepel:, leguximshme apo miresie,
duket sikur imitojme dike !ieter ~ theimitatio Chri$ti - ose sipas rastit qe.
paraqitet.· Shpesh, .eshte ven~ ne Qukje se. sik~rse .eshte 'shprehur Xhefersoni:
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 207
"nje ndjenje e gjalle e jetegjate detyrimi biresor ngulitet ne mendjen e nje biri
apo bije, me mire duke lexuar Mbretin Lir, sesa duke lexuar gjithe vellimet e
thata te etikes dhe hyjnive te sbkruar ndonjehere"'&, apo sikurse eshte
sh~reh.u~ Kanti: "recetat e pergjithshme te mesuara nen hijen e filozoreve apo
pnftermJve ose te siguruara prej burimeve personale, nuk jane kun:e aq te
efektshme sa nje shembull virtyti apo shenjterie"19. Arsyeja, shpjegon Kanti,
eshte se ne kemi kurdohere nevoje per "intuite .... per te verifikuar realitetin e
koncepteve tona". "Ne qofte se ate jani! koncepte te kulluara tekuptimit", te
tilla si koncepti i trekendeshit, "intuita merr emrin e skemes "e tille si
trekendeshi ideal, i perceptuar vetem prej syve te mendjesdhe, ~egjithate, i
domosdoshem pet njohjen egjithe trekendshave te vertete"; sidoqofte, ne
gofte se konceptet jane prakiike, te lidhura me sjelljen, "intuitat quhen
mJeteve te Imagjlnates, ~eta shembuj rrjedhin prej historise dhe poezise, permes
te cilave, si~ ka vene ne pah Xhefersoni, inundesohet shpalosj~ e nje "fushe
krejt te ndryshme imagjinate".
Shnderrimii pohimit teorik apo spekulativ ne nje te ~ertete shembullore _
shnde~rim qe eshte ne ruendje ta kryejevetem filozofia morale - esht~ nje
pervoJe percaktuese per filozofin: duke hedhur nje shembull dhe "duke bindur"
turmen sipas te vetmes rruge qe ai ka hapur, ai ka filluar te veproje. Sot, kur ~do
pohim .fiI~zofik, pavaresisht se sa i guximshem eshte, veshtire se mund te merrej
ag senozisht sa te rrezikonte jeten e filozofit, eshte zhdukur madje edhe
mundesia e vleresimit politik te se vertetes filozofike. Sidoqofte, ne kontekstin
tone, eshte e rendesishme te veine ne dukje se nje mundesi e tille ekziston per
rrefyesin e te vertetes racionale; faktikisht ajo nuk ekziston ne kurrfare rrethane
~er rrefyesin e te vertetes faktuale, i cili ne kete drejtim, si edhe ne drejtime te
tJera, ndodhet ne nje pozicion me te veshtire. Pohimet faktuale, jo vetem nuk
permbajne pari me, mbi bazen e te cileve njerezit mund te veprojne, duke i kthyer
ata ne di~ka te dukshme per boten,por vete permbajtia e tyre e sfidon kete 1I0j
verifikimi. Rrefyesi i nje te vertete faktuale, ne rastin pak te mundur, kur ai
deshiron te hipotekoje jeten etij per nje fakt te ve~ante, mund te ndodhe te
des~to~e. N doshta, ne kete rast, elementi me i dukshem ne aktin e tij mund te jete
guxlml ose kokefortesia, por kurrsesi e verteta qe ai duhet te thote e, madje, as
karakteri tij i vertete. Fundja, perse nje mashtrues nuk duhet te kapet pas
genjeshtres se tij me kurajo te madhe, ve~anerisht ne politike, ku ai mund te
motivohet prej patriotizmit apo prej njeanshmerise se nje grupi tieter legjitim ?
208 HANNAH ARENDT
IV
Guri shenues i te vertetes faktuale eshte se e kunderta e saj nuk eshte as
gabimi, as iluzioni, as opinioni dhe gjithc;:ka tjeter qe pasqyron te verteten
personale, por falsiteti i paramenduar apo genjeshtra. Natyrisht, ne lidhje me te
verteten faktu.ale, gabimi eshte i mundshem e, madje, i zakonshem, ne rastet kur
kjo 1I0j e vertete nuk eshte kurrsesi e ndryshme prej te vertetes shkencore ose
racionale. <;eshtja eshte se lidhur me faktet ekziston nje alternative ~eter dhe
kjo alternative, falsitet i paramenduar, nuk i perket te njejtit Iloj si theniet, te
cilat, qofshin te drejta apo te gabuara, nuk mund te japin ndonje kuptim me
shume sesa c;: 'shprehin, apo dic;:ka qe me duket apo me shfaqet mua. Nje pohim
faktual - Gjermania pushtoi Belgjiken ne Gusht 1914 - jep rrjedhoja politike
vetem kur futet ne nje kontekst interpretativ. Por thenia e Rundert. te cilen
Klemenso, en de i panjohur me artin e te rishkruarit te historise, e mendonte
absurde, nuk ka nevoje per kontekst per te patur nje kuptim politik. Ajo do te
perbente thjesht nje perpjekje per ndryshimin e faktit dhe, si e tille, eshte nje
forme veprimi. E njejta gje eshte e vertete edhe kur mashtruesi, duke mos pasur
forcen per te bere te besohet falsiteti i tij, nuk ngul kembe mbi gjoja te verteten
e pohimit te tij ungjillor, por pretendon se fundja ky eshte "opinioni" i tij, ndaj
te cilit ai kerkon te drejten e tij kushtetuese. Keshtu veprohet aty ku ka grupe
subversive, dhe ne nje publik politikisht te papjekur, konfuzioni qe do te
rezultonte, mund te jete i konsiderueshem. Fshirja apo shtremberimi i vijes
ndarese midis te vertetes faktuale dhe opinionit, u detyrohet formave te shumta
qe mund te marre mashtrimi, ku bejne pjese te gjitha format e veprimit.
Ndersa genjeshtari apo mashtruesi jane njerez te veprimit, ai qe thote te
verteten, qofte ajo racionale apo faktike, pergjithesisht nuk eshte i tille. Ne
qofte se rrefyesi i te vertetes faktuale deshiron te luaje nje rol politik dhe, per
rrjedhoje te tregohet bindes, ai, me shume te ngjare, ne shumicen e rasteve , do
te perpiqej te na shpjegonte gjate se perse nje e vertete e vec;:ante, u sherben me
mire interesave me te mira te nje grupi te dhene. Dhe, tamam, ashtu sikurse
filozofi qe korr nje fitore si e Pirros, kur e verteta arrin te behet nje opinion
sundues midis atyre qe jane bartes te opinionit, rrefyesi i se vertetes faktuale,
kur hyn ne fushen politike dhe identifikon veten me ndonje interes te pjesshem
apo formacion pushteti, komprometohet ne te vetmen cilesi qe do ta bente te
verteten e tij te dukej e pranueshme, e, pikerisht, ne vertetesine e tij, te
garantuar prej paanshmerise, integritetit, pavaresise. Veshtire se gjendet
ndonje figure politike qe mund te mbjelle me shume faren e dyshimit sesa ai qe
thote gjithmone te verteten dhe qe arrin te zbuloje ate perputhje fatlume midis te
vertetes dhe interesit. Perkundrazi, mashtruesi, nuk ka nevoje per nje pershtatje
te tille te dyshimte per 1'u shfaqur ne skenen politike; ai ka epersine qe eshte
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 209
tashme, si. tc thuash, ne mes te saj. Prej vete natyres se tij, ai eshte aktor.
Mashtruesl nuk thote ate qe eshte realisht, sepse deshiron qe sender te jene
nd?sh~ nga c;: '~ane - domethene, ai deshiron te ndryshoje boten. Ai perfiton
prcJ n~a~hmense se pamohueshme te aftesise sone per veprim, per ndryshimin
c rcahtetlt, mc aftesine tjeler, misterioze, qe kemi ne. e cila najep mundesine Ii!
thcIJIl·.."dielii .~ld~it'~, kur bie shi me gjyma. Ne qofte se do te kishim qene aq te
kushtczuar ne sJellJcn tone, sikunder jane perpjekur te na bejne disa filozofi te
caktuara, kurre nuk do te kishim qene ne gjendje te realizonim kete mrekulli te
vogel. Me fjale te tjera, aftesia jone per te genjyer - por jo domosdoshmerisht
aftesia jone per Ie thene te vertcten - ben pjese midis atyre pak te dhenavc te
~~lksh!11C c te ::ertctueshmc, ge konfirmojne lirine njcrezore. Ne gofte se arrijme
Ie n~r~shoJ.~l~ .~reth.anat ne te cilal jetojme, kjo i detyrohet faktit qe ne jemi
relativisht te hre preJ tyre dhc se eshte pikerishl kjo liri me te cilen ne abuzojme,
d~ke e z~et~nuar ate nepermjet gcnjeshtres. Ne rast se historiani profesionist,
nen tundmlln e paperballueshem, bie ne kurthin e domosdoshmerise dhe ne
me~yr~ teo vet~kuptueshme mohon lirine e veprimit, po keshtu edhe politikani
pro.feslomst, I terhequr prej tundimit po aq te paperballueshem per te
m~lvleresuar mundesite e Iirise, ne menyre te vctekuptueshme pranon mohimin
c takteve apo shtremberimin e tyre.
Ne kete drcjtim, persa i perket veprimil, genjeshtra e organizuar per ben nje
fenomen anesor. por problemi eshte se e kunderta e saj, rrefimi i thjeshte i
fakteve, nuk c;:on ne kurrfare veprimi; madje, nje gje e tille, ne rrethana normale,
~a ~rirje te a~oje ~.e pranimin e sendeve ashtu si jane ato. (Natyrisht, nje gje e
tJlI~. ~u~ do te t~ote se mohohet qe nxjerrja ne pah e fakteve mund te perdoret
legJltlmlsht preJ organizatash politike apo qe ne disa rrethana te caktuara
veshtjet faktuale qe sillen ne vemendjen e publikut do te perforconin dh~
nxisnin fuqimisht kerkesat e grupeve etnike dhe sociale). Thenia e se vertetes
nuk eshte 1I0garitur kurre midis virtyteve politike, sepse, ne fakt, ajo ndihmon
fare pak ne ndryshimin e botes dhe rrethanave, gje qe perben edhe aktivitetin
me legjitim te veprimtarise politike. E verteta si e tille, e pambeshtetur prej
for~~ve. shtremberuese te pushtetit dhe interesit, mund te behet nje faktor
p~h.tlk I .?O~~S se p~re, vetem. aty ku nje bashkesi eshte zhytur e tera ne nje
ge~lJeshte~ te orgamzuar dhe JO vetem si pasoje e disa personave te caktuar.
AtJe ku gJlthkush genjen rreth gjith~kaje qe paraqet rendesi, njeriu qe thote te
vert~ten, ~e o~~ pa vetedije, ka filluar te veproje; ne kete rast ai angazhohet ne
ve~nmtan pol~tlk~ s~pse, ne rastin pak te mundshem, kur ai arrin te mbijetoje, ka
ndermarre keslsoJ nJe pikenisje drejt ndryshimit te botes.
. Sidoqofte, ne kete gjendje, shume shpejt individi i kesaj bashkesie do te
&Iendet perpara nje te keqeje shqetesuese. Me siper fola rreth karakterit te
rastesishem te fakteve, te cilet gjithnje mund te ishin ndryshe, gje qe, per
210 HANNAH ARENDT
pasoje, ben qe ato te mos mbartin ne vetvete kurrfare gjurme veteshfaqjeje apo
besueshmerie per ndergjegjen njerezore. Meqenese mashtruesi eshte i lire t'u
jape "fakteve" formen qe deshiron, ne menyre qe ato t'i pershtaten perfitimit
dhe kenaqesise apo thjesht shpresave te degjuesve te tij, ekzistojne te gjitha
mundesite qe ai te jete me bindes sesa individi qe thote te verteten. Ne fakt,
zakonisht ai round te jetc me i besueshem; ekspozeja qe u ben ai sendeve e
dukurive duket me logjike, pasi clementi i te papritures - nje prej
karakteristikave me te dukshme te te gjitha ngjarjeve - zhduket. Nuk eshte
vetem e verteta racionale ajo qe, sipas frazes hegeliane, mbart ne koken e saj
gjykimin e shendoshe; shpesh, realiteti fyen arsyetimin e gjykimit te
shendoshe jo me pak sesa ~'fyen perfitimin dhe kenaqesine.
Tani, vemendjen mund ta kthejme mbi dllkurine relativisht te \One te
manipulimit masiv te fakteve dhe opinion it, ashtu sikurse ka dale nl' pah ne
rishkrimin e historise, ne krijimin e figurave dhe ne politiken e vertete
qeverisese. Mashtrimi politik tradicional, aq spikates ne hislorine e diplomaci~c
dhe ne profesionin e drejtimit Ie shtetit, ka pasur Ie beje, zakonisht, o~e me
sekrete te verteta - te dhena qe nllk jane bere kurre te njllhllra-~ ost: me
qellime, te cilat gjithsesi llllk ngcrtht:jne te njejten ~hkallc mbeshlelshml'rit:
sikursc faklel e kryera; si gjilh~ka qc ngjel brenda nesh, qellimeljani.' vC!Clllnje
potencialitet dhe mund te ndodhe qe di~ka qe mendohej te ishte nje genjcshtl'r.
ne fund Ie rezultoje e vertete. Ne kontrast me kete, mashtrimet polilikc tC kohl;~
se sotme trajtojne me shumc sukses gjera qe nuk jane aspak sekrct. pOT
praktikisht Ie njohllra per gjithkend. Nje gje e tille eshte e dukshme nc rastin c
rishkrimit te historise bashkckohore nen syte e atyre syresh qe kane qene
deshmitare Ie zhvillimit te saj, por kjo eshte e vertete, gjithashtll, edhe nc
krijimin e imazheve te te gjitha llojeve, proces gjate te cilit, perseri, ~do fakl i
njohllf dhc i pranllar mund te moho her ose te mosperfillet nese ajo ka Ie ngjare
te dcmloje figuren; nje figure, ndryshe prej nje portreti te vjeter, mendohet se
nuk c perkedhel realitetin, por ofron nje zevendesues tc plote per teo Ky
zevendesues, per shkak te teknikave modeme dhe masmediave, eshte.
natyrisht, shu me me teper nen vrojtimin e syrit publik sesa ~ 'ka qene
ndonjehere me pare origjinali. Me ne fund, ballafaqohemi me te tille burra shteti
shume te respektuar, te cilel, si de Goli dhe Adenauri, kane qene te aftc te
ndertojne politikat e tyre themelore mbi disa jo fakte te tille si, per shembull,
Franca i perket fitimtareve te luftes se fundit dhe, per rrjedhoje, eshte nje prej
fuqivc Ie medha, dhe "qe barbarizmi i nacional- socializmitpati prekurvetem nje
perqindje relativisht te vogel te vendiC21. Te gjitha keto genjeshtra,
pavaresisht nese autoret e tyre jane ose jo te ndergjegjshem per fakte te tilla,
permbajne ne vetvete nje element dhune; mashtrimi i organizuar ka gjithmone
prirje te shkatcrroje gjith~ka qe ai ka vendosur te mohoje, ndonese vetem
NDERMJET TE SIIKUARES DHE TE ARDIIMES 211
qeverite totalitare e kane adoptuar me vetedije genjeshtren si nje hap te pare
drejt zhdukjeve fizikc. Kur Trocki mesoi se ai nuk kishte luajtur kurre rol ne
revolucionin rus, ai duhet te kete kuptuar se tashme vendimi i tij me vdekje ishte
Ilcnshkruar. Sigurisht, eshte me e lehte te eliminohet nje figure publike prej
arkivit te historise, ne qofte se ne te njejtenkohe ai mund te eliminohet edhe prej
hotes se te gjal\eve. Me fjale te tjera, ndryshimi midis genjeshtrcs tradicionale
dhe genjeshtres modeme, me teper shpesh sesa rralle, mbetet te ndryshimi
midis fshehjes dhe shkaterrimit.
Per me teper, genjeshtra tradicionale kishte te bente vetem me individe te
ve~ante dhe nuk mendohej kurre qe ajo te mashtronte gjithkend. Keto dy
kufizime ngushtuan demtimin qe iu be te vertetes ne nje shkal\e te tille, aq sa per
ne, ne retrospektive, ajo mund te duket thuajse e pademshme. Duke qene se
faktet ndodhin gjithmone ne nje kontekst, nje genjeshter e ve~ante _
dornethene, nje mashtrim qe nuk ben kurrfare perpjekje per te ndryshuar krejt
kontekstin - krijon nje vrime ne fabrikimin e faktualitetit. Sikurse njihet prej
~do historiani, nje genjeshter mund te diktohet duke vene re gjerat qe nuk
perputhen, vrimat ose pi kat lidhese te arnimeye. Per sa kohe qe teresia e endjes
si nje e tere mbetet e paprekur, genjeshtra mund te shfaqet sipas rasteve vetem
me deshiren e saj. Kufizimi i dyte ka te beje me ata qe jane te angazhuar ne
veprimtarine e mashtrimit. Zakonisht, njerez te tille i kane perkitur rrethit te
ngushte te burrave te shtetit dhe diplomateve, te cilet mes tyre ende e njohin
dhe mund ta ruajne te verteten. Ka pak te ngjare qe ata te bien viktima te
mashtrimit te tyre; ata mund te mashtrojne te tjeret pa mashtruar vetveten. Qe te
dyja keto rrethana zbutese te artit te lashte te mashtrimit mungojne shume ne
procesin e manipulimit te fakteve me te cilin ndeshemi sot.
Atehere, cila eshte domethenia e ketyre kufizimeve dhe perse jemi te
perligjur t'i quajme ato rrethana zbutese? Perse vetemashtrimi eshte here nje
~jet i domosdoshem ne tregtimin e krijimit te imazh'cve dhe perse eshte me keq,
Sl per boten, ashtu edhe per vete mashtruesin, nese edhe ai mashtrohet prej
genjeshtrave te tij, sesa kur ai mashtron vetem te tjeret? <;fare justifikimi moral
me te mire mund te ofroje nje mashtrues sesa kur thote qe (gjoja) perbuzja e tij
ndaj genjeshtres eshte aq e mad he, sa atij i duhej te hindte veten para sesa te
mashtronte te tjeret, ashtu sikurse Antonio te Furtuna, te cilit iu desh te behej
"mekatar i kujteses, per t'i dhene kredi genjeshtres se tiT'? Dhe, se fundi, e
ndoshta ~ka eshte edhe me shqetesuese, ne qofte se mashtrimet politike
modeme jane aq te medha saqe ato kerkojne nje rregullim te krejt pelhures
faktike - krijimin e nje realiteti tjeter, ne te cilin ato do te mund te pershtateshin
pa tegel, amim apo ildisje, njelloj sikur faktet te pershtateshin ne kontekstin e
tyre origjinal- ~fare i pengon keto histori, imazhe dhe jo -- fakte te reja qe te
kthehen ne nje zevendesues te realitetit dhe faktualitetit?
212 HANNAH ARENDT
Nje fabul mesjetare ilustron se sa e veshtire eshte te mashtrosh te tjeret pa
mashtruar veten. Aty tregohet nje ngjarje e ndodhur nje nate ne nje qytet. ne
kullen e vrojtimit te te cilit vigjelonte nate e dite nje roje per te lajmeruar popullin
per afrimin e armikut. Roja ishte njeri hokatar dhe nje nate i bie 9anges se alarmit
per te trembur paksa me shaka bashkeqytetaret e tij. Suksesi ishte i
jashtezakonshem: te gjithe u sulen drejt bedenave, mirepo edhe roja hokatar.
edhe pse i fundit fare, shkoi pas tyre. Kjo fabul tregon se d~ri ne y' shkalle frika
jone ndaj realitetit varet ne ndarjen qe ne i bejme botes me njerezit e tjere dhe se
yfare force karakteri nevojitet per fiu perkushtuar diykaje, te vertete apo
genjeshter, qe nuk ndahet me te tjeret. Me fjale te tjera, sa me i sukseshem te jete
nje mashtrues, aq me teper shtohet mundesia qe ai te bjere pre e trillimeve te tij.
Per me teper, nje individ i vetemashtruar, i cili provon se eshte ne te njejtCn
barke me viktimat e tij, shfaqet para nesh shume me lart ne besimin qe ne
tregojme ndaj tij sesa mashtruesi gjakftohte, i cili mund ta shijojc shakane e
keqe ngajashte. Vetem veteroashtrimi ka mundesi te krijojc nje dukje vertetesie
dhe ne nje debat rreth faktesh te caktuara, i vetmi faktor bindes qc arrin
ndonjehere te mbizoteroje perkundrejt kenaqesise, frikes dhe perfitimit, eshte
shfaqja personale.
Paragjykimi i sotem moral priret te tregohet thuajse i ashper ne drejtim te
genjeshtres gjakftohte, nderkohe qe arti, shpesh i persosur, i vetemashtrimit
shihet zakonisht me tolerance me te madhe dhe pranohet me lehte. Midis
shembujve te pakte ne letersi qe mund te citohen kunder ketij vleresimi, eshte
skena e famshme ne manastir, ne hyrje te romanit Ve/lezerif Karamazov. Ati,
nje genjeshtar i regjur, pyet kryeplakun: "Dhe yfare duhet te bej une per te
shpetuar shpirtin?", dhe kryeplaku pergjigjet: "Para segjithash, mos mashtroni
kurre veten". Dostojevski nuk shton asnje shpjegim apo perpunim tjeter.
Argumentet qe mbeshtesin pohimin se "Eshte me mire te genjesh te tjeret sesa
te mashtrosh veten", nxjerrin ne pah se genjeshtari gjakftohte mbetet i
vetedijshem rreth dallimit midis se vertetes dhe mashtrimit e, per rrjedhoje,
kuptohet se e verteta qe ai kerkon t'u fshehe te tjereve, nuk eshte nxjerre ende .
perfundimishtjashte kesaj bote; strehimi i saj i fundit eshte te vete ai. Ne kete
rast, demi qe i behet realitetit nuk eshte kurre as i plote e as perfundimtar dhe, po
keshtu, demi qe i shkaktohet mashtruesit vete, nuk eshte njekohesisht as i plote
e as perfundimtar. Ai genjeu, por ai nuk eshte kthyer ende ne nje genjeshtar. Si
ai, ashtu edhe vete bota qe ai ka mashtruar, nuk jane ne pamundesi "per te
shpetuar" - ne rast se do te shpreheshim me fjalet e kryeplakut.
Demi eshte i plote dhe nje qellim i tille potencial, i panjohur me pare,
ngerthehet ne rreziqet e lindura prej manipulimit modem te fakteve. Ne boten e
lire, ku qeverite nuk kane monopolin mbi pushtetin, per te vendosur dhe per te
treguar yfare ekziston ose jo ne kuader faktik, disa organizma gjigante
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 213
interesash kane pergjithesuar nje kuader mendor te IIojit raison d'Etat, si ai qe
dikur u rezervohej vetem trajtimit te marredhenieve me jashte e perballimit te
situatave me te keqija e te skajshme te nje rreziku te vertete e te pranishem.
Propagandat kombetare ne nivel qeveritar kane mcsuar mjaft marifete prej
praktikave te fushes se biznesit dhe metodave te Madison Avenjuse. Imazhet e
sajuara per konsum te brendshem, ne dallim prej mashtrimeve qc i drejtohen
kundershtarit te huaj, mund te behen nje realitet per gjithkend dhe, sc pari, per
vete krijuesit e imazheve. te cilet, edhe pse jane ende ne proces e siper te
pergatitjes se "produkteve" te tyre, ndiehen te fundosur prej vete mendimit te
numrit te madh te viktimave potenciale qe do te kene. Pa dyshim, krijuesit e
imazhit te genjeshtert, qe "frymezojne" bindesit e fshehte, vazhdojne ta kene te
qarte se ata synojne te mashtrojne nje armik ne shkalle shoqerie apo ne shkalle
kombetare, por rezultati eshte se nje tercsi grupimesh njerezore dhe, madje,
kombe te tera, ndoshta, arrijne t'i sigurojne koordinatat e tyre prej nje pezhishke
mashtrimesh, permes te cilave udheheqesit pcrpiqen te nenshtrojnc
kundcrshtaret e tyre.
Ajo qe ngjet me tej, pason thuajse automatikisht. Perpjekja kryesore si e
grupit te mashtruar dhe vete mashtruesve, ka teper mundesi tC oricntohet
plotesisht rreth ruajtjes se paprekur tc imazhit te propagandes dhe ky imazh
kercenohet me pak prej armikut dhe prej interesave armiqesore reale. sesa prej
grupit qe ka mundur t' i shpetoje hipnotizimit dhe ngulmon duke folur per fakte
apo ngjarje qe nuk pershtaten me imazhin e krijuar. Historia bashkekohore
eshte e mbushur me shembuj, ku rrefyesit e te vertetes faktuale jane perceptuar
si me te rrezikshem dhe, madje, m~ armiqesore sesa kundershtaret e vertete.
Keto argumente kunder vetemashtrimit nuk duhet te ngaterrohen me protestat
e "idealisteve", ciladoqofte merita e tyre, kunder genjeshtres si diyka e keqe ne
parim dhe kunder artit te vjeter sa bota, e mashtrimit te armikut. Politikisht
geshtja eshte qe arti modem i vetemashtrimit ka mjaft te ngjare te shnderroje nje
geshtje te jashtme ne nje geshtje te brendshme dhe, per rrjedhoje, ekziston
mundesia qe nje konflikt midis grupesh ose i karakterit nderkombetar Olund tc
kete efektet e bumerangut ne skenen e politikes se brendshme. Vetemashtrimet
e praktikuara nga te dyja kampet gjate periudhes se Luftes se Ftohre dhe qe
Olund te permenden ketu jane te shumta dhe, natyrisht, ato perbejne nje rast
mjaft kuptimplote. Kritiket konservatore te demokracise se masave kane
nenvizuar shpesh rreziqet qe perben kjo forme qeverisjeje ne fushen e
marredhenieve nderkombetare - por, sidoqofte, pa permendur rreziqet
karakteristike per monarkite ose oligarkite. Eorca e argumentit te tyre qendron
ne faktin e pamohueshem se ne kushtet e teresishme demokratike, mashtrimi pa
vetemashtrim eshte thuajse i pamundur. ,
Ne sistemin e tanishem te komunikacioneve ne shkalle planetare, qe
 HANNAH ARENDT
214
mbulon nje numer te madh kombesh te pavarura, asnje pushtet ekzistues, sado
i madh e i fuqishem ql: Ii.' jetl:. nuk eshli.' sot ne gjendje te beje qe "imazhi" i tij Ie
jete i paccnucshcm. Pcr ITJcdhojc. ill1azhct kane nje mes~~~re jete ~cl.~ti~isht te
shkurtCr; ato Olund tc shpcrthejnc.io vetem kur rreckat qc I mbuloJne bIen dhe
realitcti rishfaqet ne publik. por. madje. edhe perpara se sa kjo tC ngjase, sepse
pjesc Ii.' caktuara faktesh shqctcsojne dhe dcmtojne vazhdimisht luft~n
propagandistike midis Imazheve kontliktualc. Sidoqolie. kJo nuk eshte e vetmJ~
rru~e ose, tC pakten. jo rruga me domethenese, ku realiteti te hakmerret ndaJ
gjitlle atvre qc do Ii.' guxojnc ta sfidojnc ate. Mcsatarja e jetCgjatesise se
ima/he\~ eshte e vcshtire te rritet. qofte edhe ne rastin e ekzistences se nje
qe"eric botCrore apo ndonje versioni tjcter modern tC Pa..," RO/l/(/f~a-s. Kjo
ilustrohet prej sistemcve relativisht te mby\lura te qevenve totahtare dhe
diktaturave njepartiake, te cilatjane, natyrisht, agjencitc me-te efektshme per te
mbrojtur ideologj inc dhe imazhet prej goditjes se rcalitetit dhc se vertetes. (N je
korrigjim i ti\le i kujteses se p'opujve nuk eshte kurre i lehte. Ne njl: memorandum
te vitit 1935, gjetur nc arkivat e Smolenskut, tlitet rreth veshtiresive te
panumerta qe shoqerojnl: nje nderrmarje te tille: Per shembu\l, aty thuhet \fare
"do tC behet me Ijalimct e Zinovievit, Kamenievit. Rikovit, Buharinit etj., te
mbajtura gjate kongreseye te partise, plcnumcvc te Komitetit Qendro~.' .~e
Komintcrn, ne Kongrcsin c Sovjeteve etj.'! (fare do te behet me antolog)lte e
marksizmit.... te shkruara apo te botuara se bashku me Leninin, Zinovievin: .. e te
tjere'! (,fare do te behel me shkrimet e botuara prej Kamenicvit? .... (fare do te
behet ne rastet ku Trocki.... kishte .shkruar nje artikull ne f1etoren e
Illternaciollaies KOlllulliste? A duhet te hidhen ato te gjitha ne karton?,,22.
Keto jane me te vertete I;eshtje shqetesuese. ndaj te cilave arkiva nuk ka asnje
pergjigje). Problemi qendron ne faktin qe ekipi i arkives duhcj te ndryshonte
vazhdimisht genjeshtrat qe ai ofronte per zevendesimin e historise se vertcte;
rrethanat ndryshuesc kerkojne zevendesimin c nje libri historie me nje tjeter,
zevendesimin e !lethe te cnciklopedise dhe librave refcrues, heqjen e disa
emrave ne favor te disa te tjerevc, te panjohur ose fare pak te njohur me pare. E,
ndonese kjo paqendrueshmeri e vazhdueshme nukjep kurrfare treguesi se cila
mund te jete e verteta, ne vetvete ajo perben nje tregues e, madje, te forte, rreth
karakterit mash trues te krejt deklaratave publike qe kane te bejne me boten
faktuale. Shpesh eshte vene re se rezultati me i sigurt afatgjate i lavazhit te trurit
eshte nje 1I0j cinizmi i ve"antc - nje refuzim absolut per te besuar rreth te
vertetes mbi gjithl;ka. pavaresisht prej faktit se sa mire mund te jete perhapur
kjo e vertete. Me fjale te tjera, rezultati i nje zevcndesimi te qendrucshem dhe te
teresishem i se verteres faktuale me genjeshtrcn, nuk eshte se genjeshtrat
tashme do te pranohcn si te verteta dhe se e verteta do te poshterohet si
genjeshter, por qe menyra sipas se ciles ne gjejme koordinatat tona ne boten
,\f)i:'RMJEr 7i:' SI/J\i 'ARi:'S /)fIE ri:' AR{)fH/ES
reale - dhe kategoria c sc \ertetes perballe falsitelit radhitet midis mjctcve
mendore per arritjen e ketij qellimi - eshle shkaterruar.
E per kete problcm. nul.. ka zgjidhje. Ai nuk perhen vCI,'SC anen ~jcll'r te
rastesise shqelesucsc te gjithe rcalilelit faklual. Mcqcnese gjitlH;ka ql' ka
ndodhur ne fushen c marredhenievc njerezorc. rnund te kishtc ndodhur krejt
ndryshe. mundesite per mashtrim jane te pakutishme dhc kjo pakulishmcri ka
\ Ieren c nje vctedisfate. Vetem mashtrucsi i rastlt mund te jete nc glendje Ii:'
kapct pas nji.' ralsltcti me nje qcndrucshmcri te pakkundshme: ata q': i
rn:guilojnc imazhet dhe historine sipas rrcthanash perlwrc ndryshuese. do Ie
~jellden Ii:' pl:rkundur ne horizontin e hapur Ie plltelll:lalitctii. duke kaillar n!!;\
nje !11undesi nl' nje tjeter, te paalic per I'll Kapur pas nje prej trillime\e Ii:' Iy;e.
i )uke 1110S mllndur te gjejni.' nje /':vcndesues Ii:' mjaliu~'shl'm per rcalilellll dhl'
fakillalitetin, ata i kane shnderruar t~lktel dhe ngjar:jet, dukc i kthyer seri.,h ato
Ill' poleneialitetin prej te cilit lillimisht kane dale. Shenja me e sigurt e
filklualitetit te fakteve dhe ngiarjeve eshte pikerisht se alo ngiasin kokCforte-
sisht diku tjet~r dhe rastesia. pjellc e se ciles ato jane, sfidon Ise fundi tC gjitha
pl'rpjckjet per te arritur nje shpjcgim perrundimtar. perktmdra/.i. illlazhet mund
tl: shpjegohen e te hehen te pranueshme -- kjo gje ujep atyre epi.'rsll1e e Iyrc Ie
perkohshme ndaj te vertetes faktualc·- por ato nuk mund te konkurrojnl' kurrl'
nl' gjendje te qendrucshme me ate qe thjesht eshte. sepsc ndlldh qe eshtl'
ki'shlu dhe jo ndryshe. Kjo eshte arsyeja qe genjeshtra c va/hdueshlllc. nesc
do Ie shprchcshim metaforikisht. hen qe toka te na rreshqase nen kemhe. dllkc
1l10~ na Iejllar. n.lekohesisht. as mundt'sine le gjcjmc shesh IjctCr. ku tC
lJl:ndrojme ne kernbe. (Sipas Ijak\c te Montenjit: "Ne qofk sc falsitcti. si e
\ l:rtL'la. Ie kishtc vckm nje fytyre. nedo la dinim me mire sc ku ndodhemi. SCpSL'
al':'hL'rl: do te konsidcronim si di\ka te sigurte, te kunderten e asaj qe na thone
ll1ashlrUesil. Por ana tjcter etC ,"crtcks ka nje mije trajta dhe shtrihct pa kuli").
Pl:rvoja c njl' levizjejc te vogel c tC dritheruar. mbi te cilen ne mbeshtcsim
shqiscn tone te drejtimit dhe rcalitctit, perben pervojen me te zakonshme c me te
gjalle Ie njerezve qe ndodhen nen sundimin totalitar.
Per pasoje, ngjashmeria e pamohueshme e mashtrimit me veprimin, me
ndryshimiri e bOleS -- shkurt, me politi ken -- e perfshire ne Yete natyren c
sendevc te ngerthyera nc aftcsine e njeriut pcr veprim, eshte c kufizlIar. Krijuesi
kcmbengules i imazhevc gabon, kur beson se mund te parashikoje ndryshimet
nepcrmjet genjeshtrcs rreth "eshtjevc faktuale, qe gjithkush deshiron t'i
climinoje ne njc mcnyre ose ne nje tjeter. Ngritja e fshatrave te lIojit Potemkin,
aq c dashur per politikanet dhe propagandistet e vendevc te pazhvillllara. nuk
shpic ne vendosjen e sendcve reale, por vetem ne perhapjen dhe persosmcrine
c te ashtuquajtures "bej te tjeret te besojne". Nuk eshte c kaluara - dhe,
natyrishl;.. e verteta faktuale ka te beje me te kaluaren ose me te tashmen, per aq
216
HANNA II ARENDT
sa ajo eshte rezultat i se kaluares - por e a~dh~ja ajo qe t~e~~~.et.~ hapur ndaj
veprimit. Ne qofte se e kaluara dhe e tashmJa .traJt~hen..sl pJese t~ se .~rdhmes-::
domethene, ndryshojne duke u kthyer persen ne formen e tyre te me~arshme te
potencialitetit - fusha politike privohet jo vetcm prej. fo~ecs sc sa~ k~ye~or:
stabilizuese, por edhe prej pikenisjes nga ku mund te hlloJe ndryshlml, .pe~ t:
nisur di"ka te reo Ne ate moment. ndodh ndryshimi i vazhdueshelll dhe kal1l11l ne
nje shterpcsi te plote. clemente qe jane tipare tc mjaft kombeve te reja qe kane
patur fatin e keq te lindnin ne epoken e propagandes. .. ..
Eshte e qarte se faktet nuk ndihen te sigurta nc duart e..atyre qe kan:
pushtetin por, do te thoshim, se pushteti. prej vete natyres se tlj. ~u~ n~und te
krijoje kurrc nje zcvendcsues per qendrueshmerine e s!gurt t~ re~.htetlt fak~.ual:
i cili. meqenese perfaqeson te kaluaren. eshte rntur ne per~asa .~ert:J
mundesise sone per ta kapur. Faktet e afirmojne veten. duke qene kokef~.~e,
dhe thyeshmeria e tyre gershetohet "uditshem me epshmeri te I~adhe ~ e nJ~Jt~
pakthyeshmeri qe eshte njekohesisht guri shenu~s per ~reJt ve~nmta~m:
njerezore. Me kokefortesine e tyre. faktetjane supenor~ ndaJ. pu~htetlt; a~o J~n~
me pak kalimtare sesa forlllaeionet e pushtetit, te cllat hndm kur nJ.:rezl.~
bashkohen me njeri - tjetrin per arritjcn e nje qellimi. por qe zhduken lll~nJe~e~:
sapo ky qellim realizohet apo humbet. Ky tipa~ kal!~~~ e ~then pu~~tetm ne n~.e
instrument teper delikat per arritjen e "do obJektIVI te qendrueshem. dhe, per
rrjedhoje, te pasigurt ne duart e pushtetit jane jo vetem e ve~tera dhe faktet, po~
edhe e paverteta dhe jofaktet. Qendrimi politik perk~~dreJt ~aktev:, ~uhet te
pershkoje me nje fill bashkues shtegu~ : n~~.shte mIdIs rr.~Z1ku.~ q~ v!.e~ nga
vleresimi i tyre si rezultat i njefare zhvIlhml te domosdoshem. q~ n~~r~.zlt n~.~
mund ta pengojne dhe rreth te cileve, rrjedhimisht, nuk mund te beJ.ne. ~sgje,
sikunder as nuk mund te veprojne edhe ndaj rrezikut qe vjen nga moh~mll tyre,
nepermjet perpjekjes per t'i manipuluar dhe nxjerre ato jashte kesaJ bote me
mashtrim.
v vertetesia. kane perbere gjithnje kriterin me te larte te fjales dhe perpjekjes.
Ne mbyllje, do t'u rikthehem edhe njehere "eshtjeve.~e ngrit~m ne fillim t~
ketyre mendimeve. E verteta. ndonese pa pushtet dhe g}1.t~m?~e e humbu~. ne
perplasjen e saj me pushtetin ne fuqi. ngerthen for~en.~ ~~J mdl~l~uale; ".fa.~edo
qe mund te sajojne njerezit qe jane ne pushtet. ata Jan~ te ~aafte te zbuloJne os:
te shpikin nje zevendesues te qendrueshem per teo B~n~J~ d~e dh~~a mu~d t~
shkaterrojne te verteten, por ato nuk mund te sherbe.Jne Sl zevendesues ~e saJ.
Nje gje e tille gjen zbatim te te vertetat racionale apo fetare. po ash~~ ~~kur~e
gjen zbatim, ende me mire, tek e verteta faktuale. Te kundrosh' pohtlken nen .
lli'DERMJET Tic.' SHKUARES DHE TE ARDHMES
217
veshtrimin e te vertetes, sikurse kam bere une ketu. do te thote te pozicio-
nohesh jashte steres se fushes politike. Kjo pikepamje eshte ajo e individit qe
thole te vertetcn, i cili ve ne rrezik pozicionin e tij- dhe se bashku me te, edhe
vleren e asaj qe ai kerkon te thote - neqoftese ai perpiqet te nderhyje
drejtpersedr~jti ne marredheniet njerezore, duke perdorur gjuhen e bindjes ose
ate te dhunes. Tani, vemendjen duhet t'ia kushtojme pikerisht ketij pozicioni
dhe domethenies se tij per fushen politike.
Pozicionimi jashte sferes politike - jashte bashkesise se ciles ne i
pcrkasim dhe jashte shoqcrise se versnikeve tane - karakterizohet qarte si nje
prej menyrave te miryshme te qenies velCm. Midis menyrave ekzistenciale te
thenies te se vertetes, spikat vetmia e filozofit, ve"imi i shkencetarit dhe i
artistit, paancsia e historianit dhe e gjykatesit dhe pavaresia e mbledhesit te
fakteve, deshmitarit dhe reporterit. (Kjo paancsi ndryshon prej asaj te opinionit
tc kualifikuar dhe perfaqesues, te permendur me siper, ne ate qe ajo nuk
pcrftohct brenda fushes politike, por gjendet e ngerthyer ne pozicionin e nje
oUfsajderi (ketu: nje shikucsi te huaj (shen. i perkth.) te kerkuar per nje
veprimtari te tille). Keto menyra te te qenit vetem, ndryshojne ne shume
drejtilllc, por e perbashketa e tyre eshte qe per sa kohe zgjat secila prej tyre. nuk
eshle i mundur asnjc angazhim politik, asnjc dhenie pas nje kauze te caktuar.
Natyrisht. ato jane te perbashketa per te gjithe njerezit; ato jane menyrat e
ekzistences njerezore si te tille. Vetem kur ndonjera prej tyre adoptohet si nje
menyre jetese - e, madje, as atehere jeta nuk jetohet kurre ne vetmi te ploti~,
izolim apo pavaresi - ekziston mundesia te hyhet ne konflikt me kerkesat e
fushes politike.
Eshte me se e natyrshme qe ne jemi te vetedijshem rreth natyres jopolitike
dhe potencialisht. madje, edhe antipolitike te se vertetes Fiat veri/as et pereat
lIlulldus - vetem ne rastin e kontliktit, dhe kete ane te "eshtjes tashme e kam
theksuar. Por nje gje e tille nuk Olund te shpjegoje krejt problemin. Ajo Ie jashte
vleresimit disa institucione publike, te ngritura dhe te mbeshtetura prej forcash
Ie caktuara, ne te citat, ne kundershtim me krejt rregullat politike, e verteta dhe
Midis tyre pemlendim, ve"anerisht, pushtetin gjyqesor, i cili qofte si dege e
qcverisjes ose si administrim j drejtpCrdrejte i drejtesise, mbrohet me kujdes prej
pushtetit social dhe atij politik, si edhe gjjthe institucionet e arsimit te larte. te
cilave shteti u beson arsimimin e qytetareve te vet te ardhshem. Ne ate shkalle
qe Akademi kujton origjinen e vet te lashte, ai duhet te dije se u themelua prej
kundershtareve me te vendosur e me me ndikim te polisit. Per te qene me te
sakte, endrra e Platonit nuk u vertetua: Akademi nuk arriti kurre te behej nje
kundershoqeri dhe ne asnje vend nuk kemi degjuat; ndonje perpjekje te
universiteteve per te marre pushtetin. Por ajo qe Platoni nuk kishte enderruar
 11,-1\'\',411 ARFI\'/JJ ,\/)(R,II.IFr II:' ""AI ,IN!.'.\' mil:' 11:'.IR/)/lMl:'S
~IX

~.e. aj,~l k,:I~l:r~I:;:rP~: ~~~~li1~~:~~~~~~

vcndosen ne nje hislori apo rrclh tyre do Ie tregohej nje histori", shprehet Isak
kurre, u bi: n:alitct. hlsha p,llilikt: ka pranuar Dincscn. c cilajo vClem ishle nje prej rrCfyesve me te medhenj te kohes sone,
, I .. I' 'I" h\!!ejcs sc pllshlCIII, \c<; paanCSISl: SI.: 'k por giithashtu -- krejt e vctme ne kete drcjtim -- dinte se f,:fare thoshte. Ajo
Jas lIC us 11: , ' , , ' " I' I"" n'; ni: duar pri\alc apo pllbh 'C,
d " " ',", r 1.11 qe\ cnd\!! e arslmll Il: ar C.l a l: , "

~u~c~:l:~~~~;li~ relllbi IC l11adhc; por. sidoqoftc. :io \c~el11 integ~ltc.'1 ~rli~,~e. ;r~~
mund tC shtonte se gezimi e, po keshtu, edhe lumturia, behcn te durueshmc dhc
marrin kuptim per njerezit "ctem kur ata flasin rreth tyre dhc i trcgojne alo si nje
.. ,:, ' , " , .. \ arell prci vullnelll Ie 111Ire ose .II) Il: ql:\ l: : '
cdhc ,VCIC,l:~Z~~~II~~~I~\~~jati k \ ert~ta Ie papdqycra dhe aspak Il' mirepnl llra , histori. Pra, ne masen qe rrc(vcsi i se verteles faktualc eshte, gjithashtu, nje
unl\ erslkk\ l: , al~K, k' 1 I' l11ireprilUra kane dali.' here pas hcre prcJ sallave tregucs historish, ai hen Ie mundur "pajlimin me rcalitetin", te cilin Hegeli,
0
sikursecdhc mp I gJY Illle l:k '" II ' 'I 'h" Ie lIera Ie s': \ crIcks. kane filozofi i hislorise pO/" ('.\'C('I/(,II(,(, (ne menyren me Ie perkryer - shen. i perkth.) c
.;.. 'vC' keto rnslltuClOlIC, SI urSl: Cl II: s n.: l : " ','. ' .. kuplontc si qellimin perfundimtar Ie krcjl mendimit filo/ofik. dhc qe mc te
k ~yql: '; 'erballura ndaj gjilhe rrcziqcvc qe lindin prcJ pllsh~etll soual. dhe ~tlJ
I11b~lur k p .. I ' t" uml"sile qe e \ertela It' mblllll, croll' Ile I'ubhk,n.llynsht, \'ertck ka qcne mOlori i fshchW i krcjl hisloriografise qe ngrihet mhi dijcn c
pohllk. L mcglllla l:, 11\ l:., k " , ,': ,', 111"lilucionc\c Ie tilla dhe thjeshte. Shnderrimi i nje lendc te pare te dhene. Ie perhere prej ngiarjcsh te
, .. I kl" pr', Ih,cshl e /1,tU1ll:" Sl
penmrcsoht:n (U s 1l:111 l:" . " , " '; " ': ' shOL erojne alO, Eshte c VCl;anta, me Ie cilen hisloriani, sikurse Jhc shkrimtari i \cpra\c letrare (njc
krij imil Ie Ie ashlllqll;lItur~c ,1~:~I~kl: l:'~~I:~I~);I~ ~~~~;~~s~lra ~lshle!Ucslllllerishl'
l l
I. roman i mire nuk cshle kurrscsi njc perzicr:ie apo nie prodhim i nje timlazic te
\eshlire Ie 1110h ohCI sc. ~c P'l "ld ',I ' c~he nl' rastl!1 t: kontliklt:\C, sc ajo eshle e thjeshle) duhcI te vcprojc, ngjason ngushtesisht mc Iransfigurimin qe poeti u
f 'ha pohuke k'a pranuar, I" . C .. 'I'" k ben gjendjcvc dhc levi/jc\'c te shpirtit - transtigurimi i mjcrimit ne ankim apo i
us.. ' k" ,t 'nccs se 11,' erct.ve dht inslilucilll1e\ e. I1\bl tc CI ct aJo nu
kushtcl.llar preJ C ZIS l: ,. , ngazellimil ne levdata. Me Aristotelin shohim, ne funksionin politik te poet it.
ka pusht\!! I I .. 'ht ';r shbk pranine e katarsisit, pastrimin apo spastrimin e krejt cmocioneve qe mund te
Ky kt:plim politik autenllk i :\kadcmil sol kaper~'ehel e llCSIS ',~l: .. ,', ',,;
pengojne njeriun tC veproje. Funksioni politik i treguesit te historise -
.. '" SC.. SPI
, 'k'l I'; s·11k·)lIa\e Ie ui prokslO nale dhc
" " icslsc ,I ur l:. " , ..l:l:unSl:
I Sl:" historian apo romancicr - eshte I'u mesoje njerezve fi pranojne sendet dhe
k ren(. .', '. k k ,'I bcfasislll, kerkillli shkelH:or ka nXJcrrc aq S 1lI111l:
shkencavc nal}rorl:. ll, rl:J " .. ' r A'k 'rr ndoshta. nuk dukurite ashtu sikursc jane. Prej ketij pranimi, i cili mund te quhet edhe
'. limlarc mc rendesi ,elll..e pcr krcJI 'vClll 111. S u s . ' ,
rczuldtatt~ ~I:l:~~ershlo;c dohine sociale dhe tcknikc Ie univcrsitctcve, p,~r "1.\0 vertetesi, lind aftesia e gjykimit - e cila, gjithnje sipas fjaleve te Isak Dinesenit,
mun e . J , 'k dl . to humane tc CI at "ne fund nc do te kemi privilegjin ta sodisim dhc risodisim ate" - dhe kjo perben
.. '; " k "shle olitikc, Shkcncal hlston 'C le a ,...:.., "
rcndcsi nu l: P .. b i n '. ate qe quhct "Dita c Gjykimit te FundiC'.
' tc fll'llne (11:' t"l: l'nl"rprcto1ne
. . . ' .. il ~
tc vcrtetl:n
" , " l' e rendesi me Ie
J
h
mendohct sc dll cl IC I, u 0.1 l:, ' '" " Nuk ka dyshim se te gjitha keto funksione politikisht te rendesishme
f- k '1' dhc dokumcntci nicremrc, po!tuklshl pdr,lql:SII1 I J " " ' realizohen nga jashte fushes politike. Ato kerkojne mosangazhim dhe paanesi,
a tua c .. . kt . I' "rfshin shul11e me Icper sesa II110rmaCloni I
madhc. E vcrtcta fa ua c pl: '.. . d ... , pa keta te fundit ne nuk do .. i liri prej vetinteresit ne mendim dhc ne gjykim. Kerkimi i I;interesuar i se vertetes
, I" ' ' uruar prC) ca/l'tarcyc n onesc
I lCI11 I sig
pefllis ',' ~ .: ' .. b t" perhere ne ndryshim dhc, ne ka histori te gjate; origjina e tij paraprin, f,:uditerisht, gjithe traditen tone
" ' dot kurre koord1l1alat tona nc nJe 0 C , ......',' k
filozofike dhe shkcncore, perfshi ketu edhe traditen e mcndimit filozofik dhe
gjelll.m, .... d" " I ,'W te fjaks nuk do Ie arri 111 111 kurre te mesonllll Sl: u
kuPtlln~n mNc ~c re!~~l:~~r~kt pa~aqet'nje rendesi shume Ie madhe poli,tike:..po~ politik. Me duket se tillimet e saj gjenden ne I;astin kur Homeri vendosi I'u
ndOllhl:ml. alyns , J ........ .1 ." k' t', t ' q'vensJcs , al kendonte bemave te trojanevc jo me pak sc atyre te akejve dhe te mburrte
.. "", ,I ' ' I W behel' me Ie vcrlctc pus lIell I d l:r Ie ..
nc qoltl: Sl; S lIH)I 'l.(). , , ' ,", dllC trysnl's;i lavdine e Hektorit, armikut dhe individit te mposhtur,jo me pak sesa lavdine e
I" '1 t ·tll qcvcn,cs . ~.SI10"l'rOrc.
...
duhej te mhrohc,l pcrkunl rc.\1 pus 1 ,I: ';. Fu'nksioni tcper i rendesishem i Akilit, hero i popullitte tij. Nje gjee tille nuk kishte ndodhur kurre me pare: asnje
. r' edhc me shume scsa pushlCtl g.lyql:sor. ' .... . 'k' .. qyteterim tjeter, pavaresisht prej zhvillimit qe mund te kishte patur, nuk i kishte
n~atJ~ 't dllC llll;'nics sc informacionit ushtrohet nga jashtc tushes p~h~.1 ~'I ne pare me te njejtin shikim te barabarte mikun dhe armikun, fitoren dhe humbjen -
slgunnll ~. . , ,.. , .. ,.... k duhet te pew lcn
rast se do te shpreheshim ne nJe kuptllll Ie ngushtc, ne te nu gje qe para epokes se Homerit nuk njihej si standart perfundimtar i gjykimit
as veprim~ c ~~. ~'c~~in~ci ndr shem sesa teresia c fakteve dhe ngjarjeve por, njerezor, ndonese ato jane pikat e fundme te fatit te jetes njerezore. Paanesia
Reahtetl eshte m Y . . t: .... hte -Ieji fa eOllta homerike jehon gjate historise greke dhe ajo frymezoi rrefyesin e pare te se
.. .. .. h ... i apercaktueshem. Kush thote se I; are es .
megJlthate, es e p. . . dh .. kete histori faktet e vef,:anta humbaslll vertetes faktuale, qeu be edhe ati i historise: Herodoti, qysh ne fjalite e para te
t gon gjithnje nJe hlston e ne· E ht" historive te tij, tregon se ai e nisi vepren e tij per te "penguar qe bemat e medha
--:-..~e. .. tyre dhe perftojne nje domethenie te kuptueshme njer~zor~:. s e
rastesllle.~ .. .. . . et e kreJ't kesaj bote mund te durohen, ne qofte se ato e te mahnitshme te grekeve dhe barbareve tehumbisnin pjesen e lavdise' se lyre
me se c vertete se mJenm
j
 IIANNAH ARENDT
220
te merituar". Ketu gjenden edhe rrenjet e krejt te ashtuquajturit objektivitet -
pasion i .;uditshem, i panjohur, jashte qyteterimit perendimor, .~er .arritjen ~
integritetit intelektual me .;do kusht. Pa te, asnje shkence nuk do te arnnte kurre
te shihte driten e diellit.
Meqenese ketu une e kam trajtuar politiken nen veshtrimin e te vertetes e,
perrrjedhoje, prej nje shikimijashte fushes politike. nuk kam permend~r. ~?ftc
edhe kalimthi, madheshtine dhe dinjitetin e asaj qe ngjet brenda saJ. SIP~S
trajtimit tim, duket sikur fusha politike nuk eshte ve9se nje .!·u~.he-beteJ~
interesash se anshme e konfliktuale. ku te vet met vIera perbehcn preJ
kenaqesive, perfitimit. ideve partiake dhe epsheve per sundim .. Shkurt, e kam
trajtuar politiken sikur edhe une te besoja se gjithe .;esht.~et pubh~e. pers~.kohe~
prej interesit dhe pushtctit. se nuk mund te kete aspak tushepohtlke. ne.qoft~
se ~uk do te shtyheshim ne kete drejtim prej nevojave te jetes. Shkaku I ketiJ
shtremberimi eshte perplasja e 'te vertetes faktuale me clement in po~itik v~tem
ne nivelin me te ulet te marredhenieve njerezore, sikurse e verteta hlozohke e
Platonit perplasej me elementin politik ne nivelin shume te larte tc opinion it. ~he
marreveshjes. Nen ketc veshtrim, ne mbetemi te pavetedijshem per permbaJ!Jcn
e vertete te jetes politike - per gezimin dhe mirenjohjen qe lind prej teqenlt ne
shoqerine e bashkekohesve tane, prej veprimit dhe shfaqjcs sc perbashket ne
publik -- per integrimin tone ne bote permes tjail!s dhe vepres, du_kc per~tuar
dhe mbeshtetur ne kete menyre identitetin tone personal dhe duke h Iluar dl9ka
krejt te reo Sidoqofte ajo qe desha te theksoja kCtu es~te se kr~!t kj? sfer~,
megjithe madheshtine e saj, eshte e kufizuar - se a~o nuk perfshlll .. k~eJt
ekzistencen njerezore dhe ate te botes. Ajo kufizohet preJ atyre sendeve. te cllat
njerezit nuk mund t'i ndryshojne sipas deshires. Pra. kjo fushe. aty ku n~
ndiehemi te lire te veprojme dhe te ndryshojme, mund te mbetet e paprekur, te
ruaje integritetin e saj dhe te mbaje premtimet e saj, vetem duke respektuar kufijt
e s~j. Konceptualisht e vertete mund te quhet gjit~.;ka q~ ~u~:jem.~ ne ~en.~je te
ndryshojme; metaforikisht e verteta perben terremn mbl tc clllll qcndroJme dhe,
njekohesisht, qiellin qe shtrihet mbi ne.
KREll I VIII
PUSHTIMI I HAPESlRES
DHE PERMASA NJEREZORE
Ae k~ rritur a~o ~ ka z~ogelu~r p.e~m.asen nj~rezorc pushtimi i hapesires'!'"
. 11. KJo pyetJe I dreJtohet IIldlVldlt te thJcshte c jo shkencetarit dhe
try~ezohet prej interesit qe shkencat humane tregojne per njeriun. ne dallim
preJ IIlteresit te fizikanit ndaj rcalitctit te botes fizike. Ie kuptosh realitetin fizik,
d~ket se ~erkon te heqesh dore jo vetcm prej pikepamjes antropocentrike apo
rue?centnke rreth botes, por, gjithashtu, edhe te besh nje eliminim rrenjesor te
kre~~ ele",lenteve. dhe parimeve antropomorfike te lindur, si prej botes qe i jepet
p~se shqlsave nJerezore, ashtu edhe prej kategorive te ngerthyera ne trurin
nJerezor. Kjo .;eshtje presupozon qe njeriu eshte qenia me e larte qe njohim ne
nje presupozim te cilin e kemi trasheguar prej romakeve humanitas-i i te cilev~
ishte aq i huaj per kuadrin e mendimit grek, sa qe greke't nuk dispononin asnje
term ~er:a ciles.uar ate. (Arsyeja e mungeses se fjales humanitas ne gjuhen dhe
~en.dl~111l grek !shte se greket, ne dallim prej romakeve, nuk mendonin aspak qe
nJenu Ishte qema me e larte qe ekziston. Aristoteli e quante kete mendim atopos
"absurd'Y Kjo pikepamje rreth njeriut eshte ende me e huaj per shkencetarin.
per te cilin nj.eri.~ n~k ~shte ve.;se nje rast i ve.;ante ijetes organike, per te cilin
edhe.. ve~?a~~~ll..nJenut - toka, se bashku me ligjet e kushtezuara prej saj --
nuk eshte rue tJeter ve~se rast kufijsh i ligjeve absolute universale domethene
i atyre ligjeve qe sundojne dhe drejtojne pafundesine e Gjithesis~. Sigurisht,
shken~etari nuk mund t'i lejoje vetes pyetjen : Cilat do te jene pasojat qe do te
~~~rte me vete rezuItati i kerkimeve te mia shkencore per permasen (dhe per
kcte arsye edhe per te ardhmen) njerezore? Eshte ne lavdine e shkences
moderne fakti qe ajo ka mundur te ~lirohet plotesisht prej te tilla interesash
antropocentrike, domethene humanistike.
<;':eshtja qe propozohet ketu, deri ne permasen q~ i referohet individit te
 IIA tv'.'\" 411 .I RF.\'/ )/
thjcshte, kerkon nje pcrgjigje ne sua/cll e gjykimit te shclldoshe, shprehur ne
nje gjuhe te perditshme (nese asaj Olund t'i jepet nje pl'rgjigje), Pergjigjja qc
Olund t'i japim, ndoshta nuk do te kenaqe shkcncetarin, sepse ai l'~hk I
detyruar, nen shtrengimin e fakteve dhe eksperimenteve, tC heqe dore prej
perceptimit shqisor, ne saje tC te cilit bashkerendojme perceptilllin e pese
shqisave tona, duke krijuar krejt \,etedijen tone rreth realitetit. Gjithashtu,
shkencetari eshte i detyruar te heqe dore prej perdorimit te gjuhes norlllale, e
cila qofte edhe ne sterhollimet e saj me te sotistikuara konceptuale, Illbetet
pazgjidhshlllerisht e lidhur me boten e shqisave dhe me gjykimin tO~le. pc~
shkencetarin, njeriu nuk eshte ve~se nje vezhgues i Gjithesise ne shfa<lJet e saJ
te shumefishta, Perparimi i shkences moderne ka treguar Ille force se deri ne
~'shkalle Gjithesia nen vezhgim, pambarilllisht e vogla, sikurse edhe
pambarilllisht e madhja, i.shpeton jo vetem perceptimit te vrazhde te shqisave
njerezore, por madje edhe instrumentave jashtezakonisht te persosur, t~
ndertuar per sterhollimin e vezhgimit. Te dhenat, te cilave u referohet kerkiml
modern fizik, na vijne si "Iajmetare misterioze prej botes reale"'. Ato nukjane
dukuri, shfaqje, ne kuptimin e ngushte te tjales, sepse me to ne nuk ndeshemi
askund, as ne boten tone tone te perditshme dhe as ne laborator; prahine e tyre
e verne re vetem, sepse ato prekin ne njefare menyre instrumentat tane mates.
Ky efekt, po t'i referohemi imazhit kuptimplote te Edingtonit, mund "te ket.e po
aq ngjashmeri" sa mund "te kete nje numer telefoni me nje abonent telefol1lk"~.
<;eshtja qendron se Edingtoni. pa ngurimin me te vogel, supozon se keto te
dhena fizike lindin prej nje "bote rea Ie", akoma me reale sesa vete bota ne te
cilen ne jetojme; problemi eshte se di~kafizike eshte e pranishme, por se ajo
nuk shfaqet asnjehere.
Qellimi i shkences moderne, e cila mundesisht dhe ne kuptimin e pare te
tjales na ka shpene deri ne Hene, nuk eshte me "te rrise dhe rregulloje" pervojat
njerezore (sikurse shprehet Nils BoriS. ende i lidhurpas nje tjalori qe vete puna
e tij ndihmoi per ta vjeteruar); ~eshtja qendron me teper ne zbulimin se ~fare
shtrihet pas dukurive natyrore, ashtu si~ iu shfaqen ato trurit te njeriut. Sikur
shkencetaret te kishin reflektuar rreth natyres se aparatit shqisor njerezor dhe
atij mendor, duke bere pyetje te tilla, 51: (.' 'eshte natyra e IIjeriut dhe cilat do tif
jel/if pifrmasat e tij ? Cili eshte qellimi perfulldimtar i shkellces dhe perse
njerill ifshtif lie kerkim tif dijes ? ~ ose metej - (.' 'eshte jeta dhe r;farif e dalloll
jeten njeri;zore prej asaj shtazore? - shkenca moderne nuk do te k!sh~e
mberritur kurre aty ku eshte sot. Pergjigjet ndaj ketyre pyetjeve do te klshm
vepruar si perkufizime dhe, per rrjedhoje, si kufizime ndaj perpjekjeve te tij.
Sipas tjaleve te Nils Borit: "Vetem duke hequr dore prej nje shpjegimi te jetes ne
kuptimin e zakonshem, ne mund te fitojme mundesine per te mbajtur parasysh
karakteristikat e saj"6. ' , ertetes. Faktl nuk shtrohet thJesht se shkencetari shpenzon me shume se
,\f)PRM.JIJ 71:' SIIA"UARi:'s Dill:' 1"1:' ARIJ/{\f/:'S
223
Qe ~eshtja c propozuar ketu nuk ka kuptim per shkencl'tarin si shkencetar
nuk perb,en ~rg.um.l'n~ kund~r tij. <;l'shtja sfidon individin e thjeshtc dh~
hU~lanlst.~n.ne glyklmlll e asaJ se ~fare bcn shkencetari. pasi ajo ka te bcje me
k~c.lt nJere~.lt, dh~ ky debat, natyrisht, duhet te perfshije edhe vctc shkencctarct,
r~r"sa kohe ata !,ane bashk~qytetaret tane. Por te gjitha pergjigjet e dhcna Ill'
~ete d~~at. qofte kur ato \ !Jnc prej individeve te thjeshte. qoftl' kur vijne prcj
tdoLOtesh apo shkellcctarcsh, jane joshkencore (ndonesc jo antishkencore);
ato Illlk mllnd te. prO\ohen kurre nese jane te vcrteta ose Ii! gelljeshterta. E
vcrteta e tyrc atron ml' teper me \'Ieren e marreveshjcve sesa me v\crcn
l~ctyrll~,se te .~ohime~'e shkencore. Madje, edhe kur pergjigjet jepell prej
tdo~nfe>e~ men)'ra e Jetes~s tC te cilCve eshte vetmia, te to arrihet pennes nje
shkell1~~lIll1 0r.lIllOne~h mIdIS shulllc individesh, shumica e te cilC\'e nUkjanc me
nlllh~, te g)alle~.e te kesaJ bote, Kjo lIoj e vertete nuk l1lulld te siguroje kurre njc
marreyeshle te" pcrgJlthshme. por shpesh ajo tejkalon jetcn e pohimeve
det) rLlese dhe te dell10nstrueshme te shkencave, te cila!, ve\anl'risht kohet c
tllntht .. ~,ml' prirjcn. jn fort tC kendshme. Ie jene stalike. ndonese ngadonjehere
ato Jane dhe duhet te Jene te vlcfshmc pcr te gjithc. Me 'jalc tC tjera, nocione te
tdla. sl.let~: n.lenu~ s~k~nca a~o dijajane, si rregull. parashkcncore, dhe ~eshtja
shtr:~)het nese /o~vdhn~1 r,eal I shkences, qe ka ~uar nl' pushtimin e hapesires
tokesorcdhe ne pushtlmm e hapesires se Gjithesise. ka mundur t"i ndryshoje
keto noclO.~e ne ate shkalle qe ato te mos kene me kuptim. Gjithashtu, ~eshtja
shtro~lct nese shkenca l1loderne - pavaresisht prej origjincs dhe qellillleve te
\ da tl,~lcstare - ka ndryshuar dhe rindertllar botCn nl' te cilCnjetojme nl' Illcnyre
!..aq rrcnJesore, saqe mund te argumentohet se individi i Ihjeshte dhe humanisti
th,r!..c hesuar ende ne gjykimin e shendoshe dhe ne kOlllunikimin ne gjuhen ~
pe~dlt~hme, J.ane !.as~ti:! k?ntaktit me realitetin; ata kuptojnc vetcm ate qe
sht.tqct, p,l~.r JO ~.te qe fS~lhct pas asaj qe shfaqet (njelloj si te perpiqcsh te
~lIP.tosh nJe p~me pa m.baJtu,r p~rasysh rrenjet e saj I; pyetjet dhe ankthet e tyre
shkaktohen th.leshl preJ padltunse e. per pasoje, nuk kane rendesi. Si mund te
dysh~~le~, q~, n~.c shkenc~ qe i mundeson njeriut Ie pushtoje hapesiren dhe te
shko.le ne Hene nuk ka mtur permasen c tij njcrezore '!
" Ky lIoj anashkalimi i ~eshtjes ne tjalc, do te ishte me te \ertete tundues
~~ese d~ te ishte e vertete se ne kemi ardhur per te jetuar nc nje bote qe e
.. kuptolne"
. .:.,... vetem shke nc"t "t A te"h ere" ata
e are. . d 0 te. gjcnden
. ne pozicionin e
paklces , dlJa e eperme e te cileve 1I jep te drejtCn te sundojne "shllmicen"
~he, m~. sa~te, gjithe j?shkencetaret, individe te thjeshte prej kendveshtrimit t~
s.~k~.ncetant - qofshm ata humaniste, intelektuale apo filozote - pra shkurt
te gjlt~e ata qe ngrene pyetje parashkencore per shkak te padijes.' ,
se v"Sld~qofte k~o ndarje midis s~kencetarit dhe individit te thjeshte eshte larg
 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 225
HANNAH ARENDT
224
sinjalin
. I elidh
alarm it. Nderkohe, "prapambetia" :J
e shpeshpe" rmen d ur e shk encave
gjysmen e jetes se tij ne te njejten bote te perceptimit shqisor, te gjykimit te s~cJa e . ur.. me shkencat natyrore. ose ajo e zhvillimit politik te n 'eriut
zakonshem dhe te gjuhes se perditshme si bashkeqytetaret e tij, por se ai ka perk~ndreJt dlJeve te tij teknike dhe shkencore, nuk eshte gje f te ~. k
mberritur ne fushen e veprimtarise se tij te privilegjuar ne nje pike ku pyetjet a~. pe~hk
mlsh. as qe hidhet ne kete debat; nje gje e tille ~:/ve9s~ Ic;a
naive. paralelisht me ankthet e individit te thjeshte, bejne qe ato te pranohen ne vemendJen . preJ
.. .....problemit krye sor, I. CI'1'I qen .. d ron ne. ate
. . .qe. nJenu
. . . em sa Ii!argon
mund be'i!
menyre te detyrueshme. ndonese ne menyra te ndryshme. Shkencetari ka lene dhhem~~Je. teo beJe me sukses, ate qe ai nuk mund te kuptoje dhe nuk munlt~
pas jo vetem individin e thjeshte, me aftesine e tij te kufizuar per te kuptuar; ai sprehe ne ruuhe te perditshme.
Ie pas vetes nje pjese te vetvetes dhe vete forcen e tij te te kuptuarit. e cila · .. Ket~ ~~en !e ~ermendim se midis shkencetareve eshte fillimisht brezi i
vazhdon te mbetet ende nje aftesi kuptimi njerezore, kur ai shkon te punoje ne vJ~ter, nJ.ere~ Sl AJ.~shtajni dhe Planku, Nils Bori dhe Shredingeri, te cilet
laborator dhe fil10n te komunikoje ne nje gjuhe matematike. Maks Planku kishte n~Jeheshl.~ te ~h~~tesuar rre~h kesaj situate, e krijuar kryesisht prej vete vePres
te drejte dhe mrekullia e shkences moderne eshte me te vertete se kjo shkence t~r~.
se Keta nJerez vazhdomn te ishin te rrenjosur ne nie tradite qe ke" k t ..
mund te spastrohet prej krejt "elementcve antropomorfike", pasi spastrimi teonte. shkencore f"" e p~rm bus h' mn dlsa . kerkesa humaniste ~ te tilla si thieshtesia
r on e qe
kryhet prej njerezv e7 • Habitc teorikc qc bal1afaqohcn me shkencen e rc u una
bk" k h " dhe harmom
.. N"
~.. e a perlU he, nje teori supozohej te ishte "e,
te . d ' ~
joantropocentrike dhe jogjed'centrike (ose heliocentrike), ngaqe te dhenat e saj e~aqs m~. ' ~: sakte, e kenaqshme per natyren njerezore per aq sa a'o
nuk pranojne te urdherohen nga ndonje prej kategorive mcndore natyrore te sherbeu
.. h per ' te shpetuar fenomenet" ' per .. t"e s h'pJeguar gjlthe" . faktet e ~
tiurit njerezo r , njihen mire. Sipas fjaleve Ie Ervin Shredingerit. gjithesia e re qe v~z ~uara. Ma~Je, edhe sot en de degjojme se "fizikanet moderne kane rir'en
po perpiqemi "te pushtojme" eshte jo vetem "praktikisht e papranueshmc, por per te be~u~r ne .vleren e relativitetit te pergjithshem per arsye estefk 1 p J
madje as e mendueshme", sepse "sido qe ne tC mendojme rreth saj, ajo eshtc e ma~ematlklsht aJo eshte elegante dhe filozofikisht e kenaqshme"11 N e, se~se
skalsh .. k' h A' . . . evena e
gabuar; ndoshta jo aq pa kuptim sikurse nje "rreth trekcndor", por dic;ka qe · ~ me qe IS te Jnshta]m per te sakrifikuar parimin e lidhjes shkak p ' ..
ngjason me teper me nje "Iuan me flatra"x. slkurse e kerkonte teoria'kuantike e Plankut eshte e mi ... h . - aS~Jhe,
kundershtimi . .. k ' ' renJo ur, natyns t
Ekzistojne edhe disa veshtircsi te tjera te nje natyre tjeter me pak teorike.1 .. .. I tlJ ryesor Ishte se me te eliminohej pre i GJ'ithesise" k 't
ashtuquajturi tru elektronik ka te perbashket me te gjitha makinat e tjera atlesine hrushmena dhe do Ce du k' . "11 OJ. Slkur
e.l nJe . Zoti sundonte bote"n~ duke "I a't reJ
n zar "M .. b r ... u ~ ur me
per te kryer me mire dhe me shpejt punen e njeriut. Fakti qe ai zevendeso dhe · e ' .. ~qenese~. u.~m:t.e ~IJ, slpas Nils Borit, ishin realizuar permes n'e"
zmadhon trurin njerezor me teper sesa forca e punes, nuk i habit aspak ata qe nsh~nrJeJe dh: per~ltheslml te krejt nderteses se fizikes klasike .... du~e i
dine te dallojne midis "intelektit" te nevojshem per te luajtur mire shah dhe ~eaJtur tab~?~~ s?ne ~eth botes nje unitet qe tejkalonte krejt shpresat e
mendjes njerezore~. Ky fakt provon realisht se forca e punes dhe forca e pars~~e , e~ht~ kreJt e natyrshme qe Ajnshtajni te jete perpjekur te pajtohej
mendjes i perkasin te njejtes kategori dhe se ajo qe ne e quajme inteligjence dhe me teon.te e reJa te kolegeve dhe pasardhesve te tiJ' permes "kerkl'ml't p.. ' ..
qe mund te perllogaritet ne terma te K.1. (koeficient intelektual- shen. i perkth.), konceptl
M k m me.. Ce p Iote..".. , permes n~e . pergjithesimi te ri e me tejkalues l2 • Keshtu er nJe
veshtire se mund te jete me teper e lidhur me cilesine e mendjes njerezore sesa a s P~~n~~ d~ t.~ qua~te Teonne e Relativitetit si "plotesim dhe kulm t~
C;'perfaqeson e ashtuquajtura conditio sine qua non e saj. Sidoqofte, s~k~.ures se .~~Ike~ klaslke", "piken e kurorezimit" te saj. Por vete Planku
ekzistojnc shkencetare, te cilet mbrojne idene se kompjuterat mund te bejne ~eon.e~~ plotesl.s~t I.vetedijshem se Teoria e Kuanteve ishte ne kontrast m;
"ate qe nje tru njerezor nuk mund te rrokii"lu, dhe ky mendim eshte gjithsesi i lo~~me e Rel~tlvlt~tlt dhe ~e Te~ria e Kuanteve perfaqesonte nje shkeputje te
ndryshem dhe alarmues. Ne te vertete, te kuptuarit perben nje funks ion te trurit Ph" e nga ~.eon~ fizl~e klaslke, cllesonte se "ishte thelbesore per zhvillimin e
dhe nuk eshte asnjehere rezultat automatik i fuqise se tij. Ne qofte se nje gje e spaen detshem
h' .te
. fizlkes
.qe midis postulateve te" k"esaJ. s hkence, te- mbamm .
tille eshte e vertete - dhe jo thjesht nje rast keqkuptimi shkencor - qe ne rasys . JO thJesht ekzlstencen ~ ligjit ne pergjithesi por 'ith htu dh
ndodhemi te rrethuar prej makinash, veprimtarine e te cilave ne nuk jemi ne karakt~rm ngushtesisht shkakor te ketij ligji"'3. " r u as , e e
giendje ta kuptojme, ndonese jemi ne ata qe i kemi projektuar dhe ndertuar ato, Sido
..qo.ft··e, N'I I s B'
on shkOl. edhe nje hap me tej. Per te lidhia shk k-
~
·x
etermmlzml dhe do
dton" d h ... . eve
.. a pasoJ .. ,
atehere kjo do te thote se habite teorike te shkencave te natyres ne nivelin me k mos os mena e hru I perkiste kategorive te "kuadrit
te larte kane pushtuar boten tone te perditshme. Por edhe sikur te mbetemi ne hase ,~nceptual, domo~doshmerisht te paragjykuar" dhe ilinuk ndruhej me kur
kuadrin ngushtesisht teorik, paradokset qe kane nisur te shqetesojne vete te fenomenet a~omlke ne rregullshmeri te nje lloji krejt te ri, te cilat sfidonin
shkencetaret e medhenj jane aq serioze sa t'i japin edhe individit te thjeshte
226 HANNAH ARENDT
pershkrimet pikto;eske deterministe"14. Ceshtja shtrohet se ajo qe sfidon
pershkrimin ne tenna te "paragjykimeve" te mendjes njerezore, sfidon edhe
pershkrimin ne Cdo menyre te imagjinueshme ne gjuhen njerezore; ajo nuk
mund te pershkruhet me tej, por ajo shprehet dhe jo pershkruhet ne proceset
matematike. Bori vazhdonte te shpresonte ende se "meqenese asnje pervoje
nuk eshte e perkufizueshme pa nje kuader logjik", pervojat e reja do te gjenin
vend in e duhur ne kohen e duhur nepermjet "nje zgjerimi te pershtatshem te
kuadrit konceptual", i cili do te zhvendoste, gjithashtu, krejt paradokset e
tanishme dhe "dizarmonite e dukshme"15. Por druaj se kjoshprese do te pesoje
zhgenjim. Kategorite dhe idete e arsyes njerezore e gjejne burimin e tyre fillestar
ne pervojen e shqisave njerezore dhe te gjitha termat qe pershkruajne aftesite
tona mendore, si edhe nje pjese te mire te gjuhes sone konceptuale, rr)edhin
prej botes shqisore dhe perdoren metaforikisht. Per me teper, truri njerezor, i cili
supozohet se realizon men'dimin tone, eshte po aq tokesor, aq i kufizuar ne te, sa-
edhe Cdo pjese tjeter e trupit njerezor. Pikerisht ne saje te abstragimit nisur prej
ketyre kushteve tokesore, duke iu referuar nje force imagjinate dhe abstragimi
qe do ta ngrinte mendjen njerezore prej fushes gravitacionale te tokes dhe duke
e vezhguar ate prej nje pike cfaredo te Gjithesise, shkenca moderne arriti
realizimet me te lavdishme dhe, njekohesisht, me te mahnitshme.
Ne vitin 1929, pak perpara se revolucioni berthamor qe e arriti piken
kulmore ne momentin e ndarjes se atomit dhe shpreses per pushtimin e
hapesires se Gjithesise, Planku shtroi kerkesen qe rezultatet e arritura prej
proceseve matematike "duhet te perkthehen ne boten e gjuhes se shqisave
tona, ne qofte se deshirojme qe ato mund te kene ndonje vlereperne". Gjate tre
dhjetevjecareve qe kane kaluar qysh se u shkruan keto fjale, ky perkthim eshte
bere akoma me pak i mundshem, nderkohe qe humbja e kontaktit midis botes ne
pikepamje fizike dhe botes se shqisave eshte bere ende me e dukshme. Por-
dhe ne kontekstin tone ky fakt eshte ende edhe me alarmues - nje gje e tille
nuk donte te thoshte kurrsesi se rezultatet e kesaj shkence te re nuk kane nje
perdorim praktik apo se pikepamja e botes se re, sikurse Planku pati parashikuar
ne rastin kur perkthimi ne nje gjuhe te zakonshme do te deshtonte, "nuk do te
ishte me mire sesa nje flluske sapuni gati per te plasur qysh ne vrullimen e pare
te eres"16. Perkundrazi, gjithkush tundohet me teper, kur thote se ka me shume
mundesi qe planeti ne te cilinjetojme mund te shkaterrohet plotesisht si pasoje
e teorive qe jane krejtesisht pa lidhje me boten e shqisave dhe sfidojne cdo
pershkrim ne gjuhe njerezore, sesa kur nje uragan do te shkaktonte shperthi-
min e teorive si nje flluske sapuni.
Me duket se eshte me e sigurt te themi se asgje nuk ka qene me e huaj per
mendjen e shkencetareve, qe mundesuan procesin me rrenjesor dhe me te
shpejte revolucionar qe bota ka pare ndonjehere, sesa vullneti perpushtet.
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
227
Asgje n~.k i~h~~ m.~ e arert se deshira "per te pushtuar hapesiren" dhe per te
shk.uar ne. ~e~e. ~J~th~~htu, nuk mund te thuhet se ne kete drejtim ata u shtyne
p~eJ ?d?n~.e kers~en~ te padukshme ne k.uptimin temptatio oculorum. Ne fakt
k~rkl.~1 per."realttetm e vertete" ishte ai qe qe i beri ata te humbisnin besimin tek
aJo q: dukeJ, ~e duk~rit~ qe iu shfaqen shqisave dhe arsyes. Ne kete drejtim ata
f~y.mez~.h~s.~m.. p~eJ ?Je pasioni te jashtezakonshem per harmonine dhe
h~.s~.merme, ~e c"~t ~ mesonin ata se duhej te dilnin jashte Cdo 1I0j pjese te
dhene a~o sene ng)arJesh, nese deshironin te zbulonin bukurine e teresishme
dhe ~endtn e te t~~es, p~a, ?jithesise. Duket se nje gje e tille mund te shpjegoje
se .~erse ata k~~e qene me pak te shqetesuar prej faktit qe zbulimet e tyre i
s~erbyen shpdges se lodres me vdekjeprurese (bombes atomike-shen. i
p.e~.kth.), s~s~ therrmimit te idealeve te tyre me te shtrenjta rreth domosdoshme-
flse d.he Itg)shmerise. Keto ideale humben kur shkencetaret zbuluan se te
n~~te~la ~uk k~ asgje te pandashme, nuk kaa-tomos, se ne jetojme ne nje Gjithesi
ne z~~nm e slper ~h: te ~~ku~sh~e dhe se ne te mbreteron ne menyre supreme
r~stesla, ~urd~here ~e ky realttet I vertete", bota fizike, terhiqet krejtesisht prej
dl.~pazomt . te ~h~lsave. ?jerezore dhe instrumenteve permes te cileve
sterholloheJ r~.s~esla e v~o~hmev~ te tyre. Prej ketu rrjedh se lidhja shkak-pasoje,
do~osdoshm.~na dh~ ltg)s~mena e pergjithshme e Gjithesise jane kategori te
ngerthyera ~.e ~endJen nJerezore dhe te zbatueshme vetcm ne pervojat e
za~onsh~~ te k~IJes~ve me veprimtari te kufizuar vetem mbi toke. Gjithcka qe
kflJesa te t1lla kerkoJne "ne menyre te arsyeshme", duket se i Ie ata ne mes te
rruges, menjehere sapo shkeputen prej diapazonit te vendbanimit te tyre
tokesor.
Ndermarrja shkencore moderne nisi me mendime qe nuk ishin menduar
kurre me pare (Koperniku perfytyroi se "po qendronte ne diell ... prej ku shihte
p~.anetet:T7 d~e. ~.e s~n~e qe nuk ishin pare kurre me pare (teleskopi i Galileut
pershkol lar~eslOe mIdIs Tokes dhe qiellit, duke i zbuluar njohjes njerezore te
fsheht~t e YJe~e "me te gjithe sigurine e proves shqisore") 18. Ajo mberriti
shprehJe~ e. s~J klasike me ligjin gravitacional te Njutonit, ku i njejti ekuacion
mbul?n levlzJet e trupave qiellore dhe levizjen e trupave tokesore mbi toke. I
v~tml ~e. ~e~~ith~soi me te vertete shkencen e epokes moderne ishte
AJn~h.t~~m, I CI!I futI p~r here te pare no~ionin e "vezhguesit ne gjendje te lire ne
hapeslr~ dhe JO n.~ nJe pike. te caktuar si dielli, duke provuar se jo vetem
Ko~e~lku,.por, g)1~~ashtu,.~dhe. Njuton!. ende k~rkonin "se gjithesia duhet te
kete llje 1I0J qendre , ndonese kJo qender, natynsht, nuk ishte me toka l9 • Ne
fakt, eshte e natyrshme qe shtysa me e forte intelektuale per shkencetaret te
ket~ qe~e "pe~jekja per te pergjithesuar" e Ajnshtajnit dhe, edhe nese ata
~splr~mn ndo~Jehere per ~donje lloj pushteti, behejfjale per pushtetin e
Jashtezakonshem e te nderhdhur te abstragimit dhe imagjinates. Madje edhe
 HANNAH ARENDT
228
sot, kur 9do vit shpenzohen miliarda dollare per projekte shume "te dobishem",
te cilatjane rezultat i zhvillimit te shkencave teo.r~ke te k.ullua~~.: dhe.~ur forca
efektive e shteteve dhe qeverive varet nga arntjet e dlsa mlJera ker~uesve:
fizikani mund te vazhdoje t'i shohe ende shkencetaret e hapeslres Sl
"hidraulike" te thjeshte10 • • •
E verteta e trishte rreth ketij problemi eshte, sidoqofte, se kontaktl I
humbur midis botes se shqisave, shfaqjeve dhe kendveshtrimit te botes fizike
eshte rivendosur jo prej shkencetarit te paster, por prej "hidraulikut".
Teknicienet, te cilet sot perbejne shumicen derrmuese te krejt "kerkimtareve",
kane bere qe rezultatet e shkencetareve te zbresin ne tok~. E,. ndon:se.:
shkencetari eshte ende i rrethuar prej paradokseve dhe pre] 9udIVe me te
. habitshme, vete fakti qe mundi te zhvillohej nje teknologji e tere: demonstron
"qendrueshmerine" e teorive dhe rezultateve te tij ne menyre me ~md~.se se 9d~
vezhgim apo eksperiment thjesht shkencor..Esht~ me .. se .~ ~ertete .~e v~te
shkencetari nuk deshiron te shkoje ne hene; al e dl se per qelbmet e tlJ anlJet
kozmike pa ekuipazh dhe qe jane te pajisura me instrumentet m~ t~ m.~r~ q: mund
te shpike mendja njerezore, mund ta kryejne punen e eksplonmlt!e ~~~~faq~~
se henes me mire sesa dhjetra astronaute. Por, megjithate. ndryshlmll vert~te I
botes njerezore. ngadhnjimi mbi hapesiren apo, sido ~e ta quajme ne at~~ arnhe.~
vetem kur ne Gjithesi dergohen anijet kozmike me nJerez, duke mundesuar ne
kete menyre qe njeriu te shkoje aty, ku deri tani e kishte shpene vetem
imagjinata e tij njerezore dhe forca e saj e abstragimi~, ne. sa!.e ~~ gje~~se ~h~
forces se tij te fabrikimit. Sigurisht. gjith9ka qe ne planlfi~oJ~~ p~r.tanl ~sh~e t~
eksplorojme boten e drejtperdrejte qe na rrethon ~~. GJlt~esl, ate. PJes~
pafundesisht te vocke I qe raca njerezore nuk mund ~ ~~~Je:. ~ad~e., ~~~~ s.lk~r te
fluturonte me shpejtesine e drites. Nga kendveshtnmllJetegjateslse se nJenut-
i vetmi kufizim absolut qe na eshte lene ne momentin e tanishem - ka pak te
ngjare qe njeriu te arrije te shkoje gjekundi tjeter ~e I~rg. ~or.~dhe. per kete
ndermarrje te kufizuar, neve na duhet te shkeputeml ~reJ botes se shqlsave dhe
trupave tane jo vetem ne imagjinate, por edhe ne reah~et. .. ..... ....." .
Eshte njelloj sikur "njeriu i imagjinuar ne I~ndnm te hre ne ha~~sl~~ .~
Ajnshtajnit - sigurisht nje krijese e mend~es nJere~o~~ dhe e ~~q~se se. tl!.
abstraguese - po ndiqet prej nje vezhguesl trupor, I clh duhet te sillet ~I te
ishte thjesht nje pjelle e abstraksionit dhe imagjinates. Ne kete pike. te gj.ltha
hutite teorike te kendveshtrimit te botes se re fizike hyjne me force Sl reahtete
ne bo~en e perditshme te njeriut dhe nxjerrinjashte ~rdorimit "kar~kterin.~ tij ~.e
natyrshem", domethene gjykimin e zakonshem, qe I ref~rohet vetem t~k~s. ~e~
shembull, ai do te ballafaqohet ne realitet me te famshmm "paradoks bmJak t~
,Ajnshtajnit, i cili, hipotetikisht, supozon se :'~je .vella binjak qe la~~ohet ~~e~
Tok~ ~er nje udhetim ne hapesire, gjate te clht al zhvendoset me nJe shpeJtesl
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 229
qe i afrohet asaj te drites, kur te kthehet ne Toke do ta gjeje binjakun e tij
tokesor ose me te plakur sesa vetja, ose di9ka qe i perafrohet nje kujtese te erret
te mbetur ne kujtesen e pasardhesve te vet"21. Ndonese shume fizikante e kane
gjetur kete paradoks te veshtire per t'u gelltitur, "paradoksi i sahatif;". mbi te
cilin ai. ~beshtetet, duket se eshte verifikuar eksperimentalisht, aq sa si
alternative e vetme per te do te mbetej hamendja se jeta e kufizuar ne toke ne te
gjitha rrethanat mbetete lidhur mbi konceptin e kohes, qe ne menyre te
demo~stru~~h~e nuk ben pjese midis "realiteteve te verteta", por midis
shfaqJeve te thJeshta. Ne kemi mberritur stadin ku dyshimi radikal kartezian
rreth realitetit si te tille, pergjigjja e pare filozofike ndaj zbulimeve te shkences
ne periud~en moderne, mund te behet sUbjekt i eksperimenteve fizike, qe mund
te permbhdhen ne ngushellimin e famshem rrefyes te Dekartit - Dyshoj, prajam
- dhe ne bindjen e tij, sipas se ciles, ciladoqofte gjendja e realitetit dhe e te
verte~e~ qe i jepen ndjenjave dhe arsyes. nuk mund te "vihet ne dyshim
dyshlml, duke qene te pasigurt se dyshojme apo jo"22.
~e~as~t e. tejskajshme te ndermarrjes se hapesires duken se kapercejne
9do .lloJ. dlskutlml apo debati dhe te gjitha kundershtimet qe mund te ngrihen
ndaJ saJ ne nivel thjesht utilitar - si, per shembull, se ajo eshte shume e
kushtueshme, se do te ishte me mire qe keto para te shpenzoheshin per arsimin
dhe permiresimin e jeteses se njerezve, per luften kunder varrerise dhe
semundjeve apo per 9faredo qellimi tjeter te vlefshem qe mund te na vije
ndermend - me duket se tingellojne pak absurde,jashte mode, lidhur me gjerat
qe vihen ne diskutim dhe kur pasojat e tyre, ende sot, jane te paparashikue-
shme. Per me teper, ekziston edhe nje arsye tjeter qe me ben te mendoj se keto
argumente jane jashte geshtjes. Ato jane 9uditerisht te pazbatueshme, sepse
vete ndermarrja ne fjale mund te behet realitet vetem permes nje zhvillimi te
madh te aftesive shkencore te njeriut. Vete integriteti i shkences kerkon qe jo
~~t~m konsideratat utilitare, por edhe pasqyrimi i tyre mbi permasen njerezore,
te vlhen ~en fre. Mos valle, a nuk eshte e vertete qe 9dO perparim i shkences,
qysh p~eJ kohes se Kopernikut, thuajse automatikisht nuk ka rezultuar ne nje
z~~~ehm ~e pe~as.es ~jerezor~? ~he a eshte pikerisht argumenti i shpeshpe-
r~e~~tu~ se I~hte nJenu al qe reahzOJ tkurrjen e permasave te tij ne kerkim e siper
teo s.e vertetes, duke provuar ne kete menyre rishtazi epersine e tij dhe, madje,
mtJen e permases se tij, si di~ka me teper se nje sofizem? Ndoshta perfundimi
do te jete i tille. Sidoqofte, njeriu, per sa kohe eshte shkencetar, nuR perkujdeset
~er permasen e tij ne Gjithesi ose per permasen e tij ne shkallen evolucionare te
Je~es shtazore; kjo "pakujdesi" perben krenarine dhe lavdine e tij. Fakti i
thJeshte qe fizikanet e ndane atomin pa kurrfare hezitimi ne ~astin qe munden ta
?enin nje gje te tille, ndonese ata e pane qarte potencialin -shkaterrues te
Jashtezakonshem re operacionit te tyre, tregon se shkencetari si shkencetar nuk

HANNAH ARENDT
230
perkujdeset aspak per mb!jete~.en.: races njerez~~e mbi .to~: dhe, m~dj~: a~ .per
vetc mbijetesen e planetlt. Te &Jltha shoqatat Atoml per Paqen , te &Jltha
paralajmerimet per te mos perdorur energjine ere.~e ~en~re.. te gabuar dhe,
madje, edhe vrarjet e ndergjegjes qe sh~me shkenceta~e nd~.en~, .~u~.~~mbat ~
para rane mbi Hiroshima dhe NagasakI, n~k ~und te e~es~Jne kete fa~t t~
thjeshte elementar. Ne te gjitha keto perpJekje, shkencetaret v~p~~n JO s.~
shkencetare, por si qytetare, dhe ne qofte se zerat e tyre kane me shu~~
autoritet sesa zerat e individeve te thjeshte, kjo ngjet vetem sepse shkencetaret
zoterojne nje informacion me te sakte. Argumente .te vlef~~me .. dhe .. te
besueshme kunder "pushtimit te hapesires" mund te ngnhen vetem neqoftese
ato do te perdoreshin per te vertetuar se krejt kjo ndermarrje do te ishte
veteshkaterruese.
Ekzistojne disa tregues se nje gje e tille mund te ngjase. Ne qofte se nuk do
te mbanim parasysh gjatesine e' jetes se njeriut, e cila ne kurrfare rrethane
(madje, edhe sikur biologjia te kishte sukses ne zgjatjen e saj ne m~~.y~e ..te
konsiderueshme dhe njeriu te kishte mundesine te udhetonte me shpejtesl~e e
drites) nuk do t'i jepte mundesine njeriut te eksploronte me shu~e se rrethm~t
e aterta ne pafundesine e Gjithesise, treguesi me kuptimplote se nje ndermarrJ~
e tille do te mbartte njedisfate te plote, qendron ne zbulimin e Heizenbergut mbl
parimin e pasigurise. Heizenbergu ka vertetuar perfundimisht se.~aktesia ~ ~~
gjitha matjeve te arritshme prej njeriut permes instrumentave te krIJuara preJ tIJ,
do te kete gjiihnje nje limit te caktuar, sidomos persa u perket " lajmetareve
misterioze prej botes reale". Parimi i pasigurise "pohon se ekzistojne disa yifte
sasish, te tilla si pozicioni dhe shpejtesia e nje pjeseze, te lidhura ne nje m~n.yre
te tille, saqe percaktimi i njeres prej tyre me saktesi ne rri~je, domosd~s~~~nsh~
do te mbartte me vete demtimin e saktesise per matjen e tJetres"23. PreJ ketIJ faktl
Heizenbergu arrin ne perfundimin se "ne vendosim, nepermjet seleksionimit qe
i bejme 1I0jit te vezhgimit te perdorur, se cilat aspekte te natyres do te
percaktohen dhe cilat do te erresohen"24. Ai mbeshtet .ide~e se "re~~~t~~i .~
fundit me i rendesishem i fizikes berthamore, ka qene nJohJa e mundeslse se
zbatimit te ligjeve natyroTl! krejtesisht te ndryshme, pa kontradikte, per nj~
fenomen fizik te vetem. Nje gje e tille i detyrohet faktit qe brenda nje sisteml
ligjesh qe bazohen ne disa ide themelore te caktuara, kuptim kane vetem dis~
menyra te caktuara per berjen e pyetjeve, keshtu qe sistemi ne fjale ndahet preJ
te tjereve, qe mundesojne ngritjen e pyetjeve te tilla"25. Prej ketu, ai arri~ ne
perfundimin se kerkimi shkencor modem mbi "realitetin e vertete", qe fshlhet
pas shfaqjes se thjeshte, i cili ka bere te mundur bo~~~ ne te cilen jetoj~.e ~he ~e
mundesoi revolucionin atomik, ka krijuarne vete &Jmn e shkencave, nJe &JendJe
ku ~jeriu humbet vete objektivitetin e botes natyrore, aq sa ne gjuetine e tij pas
"realitetit objektiv" befas zbuloi se ai gjithnje "ballafaqohet vetem me
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 231
vetveten "26.
Me duket se vezhgimet e Heizenbergut kapercejne se tepermi fushen. e
perpjekjes thjesht shkencore, duke fituar mprehtesi, ne rast se ato do te
zbatoheshin ne teknologji, e cila eshte produkt i shkences modeme. <;::do
perparim ne shkence, i shenuar ne dhjetevjeyaret e fundit, qysh prej momentit
qe ai pervetesohet ne teknologji, duke u futur ne kete menyre ne boten faktuale,
ku ne jetojme jeten tone te perditshme, ka sjelle me vete nje ortek te tere'
instrumentesh te mahnitshme dhe makina gjithnje e me inteligjente. Te gjitha
keto bejne te mundurperhere e me shume qe njeriu te kete mundesi te hase rreth
vetes sende te tjera, vey atyre sendeve qe jane krijuar prej tij dhe, per pasoje, ne
analize te fundit, te shohe veten ne nje veshje tjeter. Astronauti, i cili hidhet ne
hapesiren jashtetokesore dhe burgoset ne kapsulen e tij te mbushur me
instrumente, ku ydo takim fizik i realizuar me mjedisin perreth, per te do te
thoshte vdekje e menjehershme - mund te merret si misherim simbolik i njeriut
te Heizenbergut - njeriu, pra, gjithnje e me pak ka mundesi te takoje diyka tjeter
ve<y vetvetes dhe sendeve te krijuara prej njeriut, dhe kjo eshte aq me e vertete
sa me me zell deshiron ai te eliminoje te gjitha konsideratat antropocentrike prej
takimit te tij me botenjonjerezore rreth tij.
Me duket se ne kete pike, interesi i humanistit ndaj njeriut dhe permasave
te tij njerezore pritet me ate te shkencetarit. Duket sikur shkencat natyrore kane
bere ate qe shkencat sociale nuk kane mundur te realizojne kurre, pra, me sakte,
te provojne ne menyre te demonstrueshme vleren e ketij interesi. Gjendja, ashtu
sikurse paraqitet sot, ngjason yuditerisht me nje vezhgim te Franc Katkes, te
shkruar qysh ne fiIIim te ketij zhvillimi: "Njeriu, - thote ai, - zbuloi piken
arkimediane, por ai e perdori ate kunder vetes; duket se ai eshte lejuar ta gjeje
ate vetem mbi bazen e ketij kushti". Pushtimi i hapesires, kerkimi per nje pike
jashte tokes, prej ku do te ishte e mundur te levizje, te zhvendosje vete planetin,
nuk eshte rezultat i rastesishem i shkences se periudhes modeme. Qysh prej
fillimeve te veta, ajo nuk ishte nje shkence "natyrore", por nje shkence
universale, nuk ishte fizike, por astrofizike, e cila keqyrte token prej nje pike ne
Gjithesi. Ne funks ion te ketij zhviIIimi, perpjekja per te pushtuar hapesiren do te
thote se njeriu shpreson te arrije te qendroje ne piken arkimediane"qe ai pati
parashikuar thjesht permes forces se tij te abstragimit dhe imagjinates.
Sidoqofte, duke vepruar ne kete menyre, ai do te humbase domosdoshmerisht
epersine e tij. Pasi ai te arrinte piken arkimediane lidhur me token, te qendronte
aty dhe te perftonte nje pushtet absolut mbi vendbanimin e tij ne toke, ai do te
ndjente rishtaz nevojen e nje pike te re arkimediane, e keshtu ad infinitum. Me
fjale te tjera, njeriu vetem se do te humbiste ne pafundesine e Gjithesise, sepse
e vetmja pike e vertete arkimediane do te ishte boshlleku absolut pertej
Gjithesise.
232 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
233
E, megjithate, ne qofte se njeriu do te pranonte se kerkimi i tij per dije ka
caqe absolute dhe se per te do te ishte me e keshillueshme te vinte ne dyshim bej~le d? t: ~?d~kej ~e nj~ lI~j mutacioni te races njerezore; krejt teknolo 'ia e
kufizime te tilla, sa here qe rezulton se shkencetari mund te beje me teper~' eshte par~ ~~eJ ketlJ ~endveshtnml, ne fakt nuk shfaqet "si rezultat i nje pe . k~. ' ..
ne gjendje te rroke me mendjen e tij dhe, madje, edhe sikur ai te kuptoje qe nuk v~.~edIJshme, nJer~~ore per te zgjeruar aftesite materiale te njeriut, ~r;:;; t~e~: t~
nJe proces blOlogJlk ne shkalle te gjere"7 7• Ne keto rrethan I·· .. ~ 'dh p,ersl
mundet "te pushtoje hapesiren", por ne rastin me te mire te beje disa zbulime .. d' h .. ' . ' a, Igjenml e gjuha
jashte sistemit tone diellor, udhetimi drejt hapesires dhe drejt pikes arkimediane e ?e~ Its me nuk do te Ishm me nje shpallje kuptimplote qe ka " . II'
nJen t d .. , .. percen sJe ~en e
u ,n onese aJo vetem sa e shpreh ate por do te" k" t d" . .. ..
perkundrejt tokes eshte larg se qeni nje ndermarrje e pademshme apo .. d", ' '. ' nJon e mun esme perCu
ngadhnjimtare pa pasoja. Ky hap mund te lartesonte perinasen njerezore si te zeve~ esuar preJ ,formahzmn, ne vetvete te pakuptimte dhe te skaish": t"
shenjave matematlke. ~ . I::m, e
tille, ne dallim prej qenieve te tjera te gjalla, per sa kohe njeriu deshiron te
ndjehet ne shtepine e tij ne nje "territor" sa me te madh qe te jete e mundur. Ne , .. Pushtimi i ~~pes~res dhe shkenca qe mundesoi nje gje te tille, ne kete ike
Jane afruar shume rrezlkshem. Ne qofte se kJ'o do te arr"he'" , .. p.
kete rast, ai mund te zoteroje vetem ate qe eshte e tij, ndonese atij iu desh nje t" d .. ".. '.. I ],permasatnJerezorejo
kohe shume e gjate per ta zbuluar ate. Zoterimet e reja, si ~do prone tjeter, duhet ve em ~ te zvogelo~es~m. perkundrejt krejt standarteve te njohura prej nesh
por, madje, edhe do te ehmmoheshin perfundimisht. '
tejene te kufizuara e, pasi te arrihet limiti dhe te vendosen sinoret, botekuptimi
i ri rreth botes qe mund te rrjedhe konccpt'Ucshmerisht prej tyre, ka shume te
ngjare te jete perseri gjeocentrik dhe antropomorfik, ndonese jo ne kuptimin e
vjeter, ku toka ishte qendra e Gjidresise dhe njeriu qenia me e larte ekzistuese.
Ai do te ishte gjeocentrik ne kuptimin sipas te cilit shtepia e njerezve te
vdekshem eshte toka dhe jo Gjithesia, dhe antropomorfik ne kuptimin qe njeriu
do e radhiste vdekshmerine etij faktuale midis kushteve elementare ne te cilat
mundesohen perpjekjete tij shkencore.
Ne kete moment, perspektiva e nje zhvillimi te tille krejH:sisht te dobishem
dhe zgjidhja e parashikimeve aktuale te shkences moderne dhe te teknologjise,
nuk eshte shume e mire. Ne kemi mberritur ne shkallen e aftesise se sotme per te
"pushtuar hapesiren" ne saje te aftesise sone te re per te trajtuar natyren prej
nje pike ne Gjithi!si,jashte tokes. Kjo arrihet kur ne ~Iirojme procese energjie, te
cilat zakonisht ngjasin vetem ne Diell ose kur perpiqemi te nisim ne nje epruvete
procesin e evolucionit kozmik, apo te ndertojme makina per prodhimin dhe
kontrollin e energjive te panjohura ne shtepine e natyres tokesore. Ndonese
ende nuk kemi gjetur dhe nuk kemi arritur ne piken ku deshironte te qendronte
Arkimedi, ne kemi zbuluar nje menyre perte vepruar mbi Token, sikur te kishim
ne duar nje natyre tokesore prej jashte saj, prej pikes ku qendron "vezhguesi ne
lundrim te lire" i Ajnshtajnit. Ne rast se prej kesaj pike mbi Toke do te
vezhgonim se ~fare po ngjet aty dhe se me ~fare merren njerezit qe jetojne aty,
domethene, ne qofte se ne zbatojme piken arkimediane per veten tone, atehere
keto veprimtari do te na dukeshin si di~kajo me teper sesa nje "sjellje e hapet",
te cilen mund ta zbulojme me te njejtat metoda te perdorura edhe per studimin e
sjelljes se minjve. Te pare prej nje largesie te mjaftueshme, automobilet, me te
cilet udhetojme dhe qe i ndertojme vete, do te na dukeshin si te ishim, sikurse
cilesonte dikur Heizenbergu .. po aq pazgjidhshmerisht te lidhur me to, sa edhe
guaska e kermillit me kete te fundit". Gjithe krenariajone per ate qe mund te
 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
235

1- TRADITA DHE EPOKA MuDERNE

I. Laws 775.
2. Per Engels-in, shih Allli-Dahring, Zyrih. 1934, f. 275. Per Ni.;en. shih
Morgenrole. Werke. Mlinchen. 1954. veil. I. af. 179.
SHENlME 3. Ky pohim behet ne esenc e Engels-il mbi " Rolin e punes mbi kalimin nga
majmuni ne njeri"; te Marx Engels. Selected Works, Londer 1950, veIl. If. f. 74. Rreth
formulimesh Ie tjera Ie ngjashme tl! vete Marksit shih v~anerisht "Die heilige Familie"
dhe "Nalionalokonomie und Philosophie" neJugendschri/ten. Shtutgart, 1953.
4. Cituar kl!tu prej Das Capital, Modem Library Edition, f. 824.
PARATHIONIE
5. Shih GOlzendiimmerung, bolim K. Schlechta, Mynih, veil. If. f. 963.
6. Ne Das Capital, Zyrih, 1933, veil. III, f.870.
7. I referohem kl!tu zbulimit Ie Heidegger~it, sipas se cilit fjala greke per Ie
- '.. hih Rene Char Feuilfels d'Hypnos, Paris, verteten do te Ihote ne kuplimin e pare "hapje" - a-lithia.
I. Rreth ketij citimi dhe ne vazh~lm:. sR " _ i943-1944, dhe botuar ne 8. Veper e cituar, Zyrih. f.689.
. - 'ft Ie fundlt te eZlstences, . ....
1946. I shkruar. ~ate VI.I. lbert Camus, keto aforizma, se bashku me pJese te 9. Ibid .• f. 697-698.
"Collection Espolr nen kUJdes~n: Ae t'tu\lin Hypnos Waking, Poems and Prose, NJu 10. "Krahasimi i Shpelles me Hadesin" sugjerohet. gjithashtu, prej F.M. Com ford
botuara me vone, dolen ne anglts t n n I
ne perkthimin e tij me shpjegime The Republic, Nju Jork, 1956, f. 230.
Jork. 1956. . _ . . IrttHunditte Democracy in America, Nju Jork. I I. Shih Jugendschri/ten. f. 274.
2. Citimi eshte nXJerre P~J .kaplt.u.' e hte' .. Ndonese revolucioni qe po n&Jet
1945, veIl. II, faqe 33 ~'.I plol~ a,l eshte Sl m , ~:te ~jerezvejane largse marruri formen n - KONCEPTII HISTORIS~
d
ne fushen shoqerore. IIgjet, o~~m~et ~he n ~:;~e te krahasuar me gjilhl;ka qe bota.. ka
k
perfundimtare, rezultatet e IIJ tashmc ~u.. ke deri ne anlikitetin me te hershem.
I. Ciceroni. De legibus I, 5; De oratore If, 55. Herodoti, i pari historian, nuk
perjetuar me pare, Po hidhe~ nga ~~ .. a ne e~ , syve te mi; tani qe e kaluara ka
po dispononte ende nje fjale per historini!. Ai perdorte fjali!n istorin, por jo nl! kuptimin e
dhe nuk has kurrfare parale", me ~t~ qe ngjcmlPe~~a e nieriut po ende! ne erresire".
, d 't"n e sa' mbl te ard hmen, , , . Ch '1' "narratives historike". Sikurse idhene. Ie dish fjala istoria. rrjedh prej idh _ te shikosh.
reshtur 5e hcdhun n e , d'·' tern atorizmin e Rene ar-I , dhe iSlor qe fillimisht donte Ie thoshte "dl!shmitar okular", pra nji! person qe shqyrton
" T' '11e - it pararen to JO ve " dh
Keto rre5hta Ie ocquevl . k I' ht ato do te parapnnm e e
.. fi ,. . d t'i lexomm te stua IS , , ,. k h deshmitaret dhe arrin lek e verteta permes hetimit. Gjilhashtu. prej ketu. istorin ka nje
.;uditerisht, neqo tes~ 0, . hte) sipas Ie cilit eshte e ardhmJa qe e t en kuptim te dyfishtl!: te deshmosh dhe II! hetosh (shih Max Pohlenz, HerodOI. der erste
'k" KatKes (shih me pos , "
paras h1 Imm e . " . ek antikiteti me i hershem . .. Geschichtsshreiber des Abendlal/des. Lajpcig dhe Berlin, 1937, f.44). Rreth
mendjen e njeriut dre~t~. kalu~r~ d~n t "Notes from the year 1920", te botuara nen diskutimeve te fundit mbi Herodotin dhe koneeptit tonI! mbi historinl!. shih ve.;anerishl
3. Ky eshte treglmll fundlt I.sense ~h . . Willa dhe Edwin Muir. ato u botuan
C.N. Cochrane, Christianily and Classical Culture, Nju Jork,I944, kap. 12. njl! prej
titullin "HE". Tl! perkthyera nga gJerm~~1 ~; ~~:na, Nju Jork,1946. Une i qend~o~~ pjeseve me ngacmuese dhe me interesante nl! letmi rreth ketij subjekti. Teza e tij
ne Shtetet e Bashkuara te The o.real. " d' ,iese"ve ku nllr qellimin tim duheJ nJe
.' I' ht me nllr)ashum t.. lsa p~ ,y~ ifi N' kryesore. sipas se ciles Herodoti duhet te konsiderohet si njeri 'qe i perket shkolles
besnik versJOmt ~n~ IS, :.. . 'ermanisht-vell. 5 i GessammelteSchr, le~, JU joniane tl! filozofise dhe si pasues i Heraklitit, nuk l!shtl! bin<Wse. Ne kundmhtim me
perkthim me fjale per fjale. OrtgJlnalt gJ . G r' Der ersle bedrangt ihn von hmlen,
burime te lashtesise, Cochrane e koneepton shkencl!n e historise si di~ka qe i perket
Jork 1946. eshle si me poshte: Er hal zW~h' ~gnef~eg nach vorn Er kampft mit beiden.
, D ' I verwehrll m uen "' . ., h zhvillimit grek te filozofise. Shih shetJimin 6 dhe, gjithashtu. Karl Reinhardt, "Herodots
vom Ursprullg her. er zwel e .
;!
m mil dem lweilen, denn er w'(l,hn nac
Eigentlich untersalzl ihn der ers/~ 1m. Ka zweile im Kampfmit dem Ersten: denn er
vorn drangen und ebellso unlerslulzt Ihn h
d
t' ch Denn es sindja nicht nurdie zwei
Persegeschiehten", ne Yon Werken und Formen. Godesberg, 1948.
2. "Pcrendill! e shumiCl!s se kombeve pretendojnl! se jane ata ql! kane krijuar
- k So' I sabernurt eore IS . .h ? boten. Perenditl! e Olimpit nuk e kishin nje pretendim te tille. POI' vepra e tyre kiyesore
treibt ihn doeh zuruc. IS e Ib d er kennl eigentlieh seine Absle len. ishte se alo e kishin pushtuar ate." (Gilbert Murray, Five stages of Greek Religion,
Gegner da, sondern auch noch er se . st, uln. ~nem unbewachten Augenb/ick _ dazu
. 1i doss er emma m el .11' • .. Anchor edition, f. 45) K~nder ketij pohimi mund t! argumentohet se Platoni te
lmmerhin ist es sem raum. . h keine war _ aus der KampJ.mle
· . Uaeht so finster wle noc . , d Timaeus futi per here te pare idenl! e krijuesit te bot!s. Por Zoti i Platonit nuk I!shte
gehort allend mgs eme 1'1" h zum Richter aber seine mlleman er nje krijues i vertete; ai eshtl! nje demiurg, nje ndertues i botes, i eili nuk krijon nga hi.;i.
ausspringt und wegen seiner K~mpfeserfa rung
kampfenden Gegner erhoben wml. Per mi! tepi!r, Platoni e rri!fen kete histori iii! f~ e nje miti t! shpikur prej vetl! atij
 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
236 237

. . . . . . . hme ne vepren e tij, nuk propozohet si ngritjen e pyetjeve te reja prej shkencetan!ve "qe historianet kane deshire t'i trajtojne si
dhe nje gje e tille, Sl e.dh~ mIte te.~J~a t~;~:: njeriu nuk e kane krijuar ndonjehere te tyret". Duket e C;uditshme qe nje argument i tille kaq theme lor dhe i qarte te mos kete
la
dic;ka e vertete. FaktI qe as Peren H kl'f fragmenti 30 (Diels), sipas te cilit rendi luajtur rol ne diskutimet e mevonshme metodologjike dhe diskqtime te tjera te
kozmosin cilesohet mJaft b~~ur te ..era II, .. dh 'ithmone do te jete _ nje zjarr i shkencave historike.
. . k' d e "Ollthmone ka qene e gj . ..
kozmlk I reJt sen e~ ~..... . t" caktuara dhe shuhet ne perpjesetlme te 15. Cituar ne Friedrich Meinecke, Vom geschichtlichen Sinn und vom Sinn der
perhershem, i cili ndlzet ne perpJesetlme e
Geschichte, Shtutgart, 1951.
caktuara". } S I 415b 13 Shih gjithashtu, Economics, 1343b24: Natyra permbush 16. Erwin Schroedinger, Science and Humanism, Kembrixh, 1951, faqe 25-26.
. 3:. O~ t.'~. ~~rhershme iidhu; me speciet permes perseritjes (periodhos), por nuk 17. De nostri temporis studiorum ratione, iv. Cituar prej botimit dygjuhesh nga
prantne e sajte pe ., . d' .d' N" kontekstin tone do te Ishte pa vend W.F. Otto, Vom Wesen und Weg der geistigen Bildung. Godesberg, 1947, f.41
mund ta beje nje gj~ t: ttlle..hdhu:. me_mvt~r I;Ar~totelit, por e nj~rit prej nxenesve te 18. Askush nuk ka soditur ndonjehere mbeturinat e qyteteve te lashta apo
te thuhej ~e .t.r~ktatt ne. fjale nuk esh~: te ::'aktati On Generation alld Corruption. sipas mesjetare pa u habitur prej qellimit per te cilin muret e tyre i ndanin ata nga rrethinat
tij, seps~ I ~JeJtt me~dll~ ~~n~et e:oset sipas nje cikli -jenesis eks aUlton qiklo. 331 a~. e tyre natyrore, qofshin ato peizazhe apo pyje. Perkundrazi, ndertimet e qyteteve
konceptlt te Becommg, I CI I ~ ven.. d k h e nierezore" gjendet edhe te Platont, modeme synojne ne peizazhimin dhe urbanizimin e zonave te tera, ku dallimi midis
I njejti mcndim rreth "specleve te paves m" '
Li 'ct 721 Shih shenimin 9. . qytetit dhe fshatit fshihet gjithnje e me shume. Nje prirje e tille mund te ~oje ne
gj 4' Ni~tzsche Wille zur Macht, No.617, Edition ~roner, .~ 930. X zhdukjen e qyteteve, ashtu siC; i njohim ne ata sot.
. , ,I'; CW epare poema : 19. Ne De doctrina Christiana, 2, 28, 44.
5 Rilke Aus dem Nachlass des GraJen . .. sena. . : . d te"
. , - h .. b JtJa e ketyre vargjeve mun 20. De Civitate Dei, XII, I3.
Ndonese poezia eshte e paperkthyes me, pe~ .a . r edhe te ta koha
h h . .. poshte' "Malet prehen nen vezulhm,m, e YJevc, po h'h 21. Shih Theodor Mommsen, "Shen Agustini dhe Ideja e krishtere e Progresit", ne
~e~~~inet;~em~alon. Ah, e pastreh~ n~ shpirti~ tim te ,eg~r e te erret fs I et JOlll'llal ofthe History afIdeas. Qershor 1951. Nje lexim i kujdesshem nxjerr ne pah nje

pavdekshmer~a". Perkthimindnhe anl~51~htll= ~ei;~J ~;n:j~ ~:7~~y~idiS

kontradikte habitese midis permbajtjes se ketij artikulli te shkelqyer dhe tezes qe
poezise dhc shpreh titulli i tij. Mbrojtja me e mire qe i behet faktit se koncepti i historise ka origjine
6. Poetics, 1448b25 e a
historiografise, shih ibid .• kap. 9. .., 1 kristiane, gjendet te C.N. Cochrane, veper e cituar, f. 474. Sipas tij histotiografia e
7.Rreth tragjedise si imitim i vepnm.lt: shIh ~o aty, kap.6 •. vjeter shteroi, sepse ajo deshtoi ne vendosjen e "nje parimi kuptueshmerie historike"
8. Griechische Kulturgeschichte, EdltlO~ Khrokner, II, f· 2e.. se· mendon qe speciet
89 dhe se Augustini e zgjidhi kete problem duke zevendesuar "Iogosin e Krishtit me ate te
. . h'hL s721 kualtesonqa rt klasicizmit si nje parim i kuptimit".
9. Mbl Platonm, s I a":. ..'... 'tim te caktuar _dhe, me sakte, per aq sa 22. Vec;anerisht interesant eshte Krishti dhe Koha. i Oscar Cullman, Londer,
njerezore jane te pavdekshme .~ete~ .~e ntJ.~ ~~~rrJI'ten sc.. bashku" me teresine e kohes; 1951. Gjithashtu shkrimet e Erich Frank: "Roli i Historise ne mendimin e krishtere" ne
.. he te marre Sl nje e ere
brez.~t. e m~vo.~s ~d' esi brezash dhe kohe jane bashkemoshatare, greqisht ne tekst Knowledge. Will and Belief. Collected Essays, Zyrih, 1955.
njerezlml Sl nJe vaz 1m h 0 dhia telus arfto ksinepete qe
23. Ne Die Entstehung des Histarismus, Mynih dhe Berlin, 1936, 094.
t' t' ksimfes tu pantos ronu. .
genos UII alit hropon es I I M fi Ie te tjera, eshte thjesht pavdckshmen _ 24. John Baillie, The beliefin Progress. Londer 1950.
sinepsete tuto to t~opo athanat~n on.. e. J~. tho sht ne baze te idese se i perkasin nje 25. De Re Publica, I, 7.
athanasia - ne te ctien vdekataret marrm PJes~ ~~ ... "thk h hem _ i ine _ ne
,... d kshme' nuk eshte te qenunt gjlthmone I gjl 0 S . 26. Kjo fjale duket se eshte perdorur rralle edhe ne greqisht. Ajo haset te Herodoti
specleJe te pay. ~ , til fi d ese ai nuk eshte vec;se nje vdekatar. Mbl (Iibri i IV, 93 dhe 94) ne kuptimin aktiv dhe u aplikohet riteve te kryera prej nje tribuje
afersine e te clht pranohet I ~zo I, n on .
Aristotelin shih Nicomachean Ethics, 1177b30 - 35 e vazhdlm. qe nuk besonte te vdekja. Kjo fjale nuk do te thote ':te besosh ne pavdekesine", por "te
10. Ibid., t t 43a36. veprosh ne nenyre te tille qe te sigurosh shpetimin nga vdekja". Ne kuptimin pasiv
athanatizesthe (te behesh i pavdekshem), kjo fjale haset, gjithashtu, te Polibi (Iibri VI,
!;: ~~r~:i:~~~~g, Philosophic Problems of Nuclear Science, Nju Jork, t 952, 54, 2); ajo perdoret ne pershkrimin e riteve te funeralit romak dhe perdorej gjate
fjalimeve te permortshme, te cilat te bejne te pavdekshem permes "rinimit te
f.24.
· re' Alexandre Koyre, "Nje eksperiment ne matje", Proceedings ofthe vazhdueshem te fames se njerezve te mire". Barazvleresi latin - aeternare, i perket,
13. CItuarp J . ." 1953., gjithashtu, fames se pavdekshme. (Horaci, Carmines, Iibri IV, c, 14,5.)
American PhilosophICal Society. veil. 97, N~: 2,. .. .. . Ed ar Wind ne esene
14 Enjejtac;eshtjeeshtengrituredhenJezetvjetmeparepreJ" ~ . h nd Qartazi, Aristoteli ishte i pari dhe ndoshta i fundit ai qe perdori kete fjale per te
.. treguar "veprimtarine" e ve~ante filozofike te soditjes. Teksti eshte si me poshte: ihri
e t.ij "Di~a pika kontakti midis Historise dhe ~hkenoca~e ~a79~~e) <;~:ahl~~::~: se
. E P nted to Ernst Casslrer, X l o r , · , .. _ dhe kata Ius parinondas anthropinafronin, anthropon onda udhe thnita ton thniton, al
HistOry, ssays rese '1~' .. te shumeme pak "te sakte", c;ojne ne efason endheqete athanatizin. ... (Nichoma~hean Ethics, tt 77b31). "Nuk duket
zQvillimet e fundit te shkences, te CI at e Jne a "
 NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 239
HANNAH ARENDT
238 Naturwissenschaft stimmt ".
.. ' .. d k t· ., por t'i 40. Werner Heisenberg ne botimet e fund it jep te njejtin mendim ne nje numer
... d . e sendet njerezore per ata qe pne v e a are,. ,
menduar Sl ata qe rekoman oJn .. ..... d " Perkthimi mesjetar latm (Eth. variacionesh. Shih, per shembull, Das naturbild der heutigen Physic, Hamburg, 1956.
.. e" shume te Jete e mun ur... . . "
beime ti! pavdeksh em sa m . por pe"rkthen " immortalize
~ .. d fi r' .J' eter lattne aeternare,
X Lectio XI) nuk per or Ja en e v . I r; _ te besh te pavdekshem, III - <;'IOSHT~ AUTORITETI?
, k h"" "rmes Immorta em ,acere
_ "te besh te pavde s em , pe d"um suadentes humana hominem
" t (O'Portet autem nos secun ) 1. Ky formulim i perket Lordit Acton gjate "Leksionit inagurues mbi "Sttidimin e
mundeslsht, vetve en. d . Iltum contingit immortalem facere .....
entem. neque mortalia morta~em: .~e.. o/'~~~t~: abim (shih, per shembull, perkthimin. e historise""', ribotuar ne Essays 011 Freedom and Power. Nju Jork, 1955, f.35.
·· kthimet moderne standart bIen ne te nJeJ g
Per .. d k h" ") Ne tekstm 2. Vetem nje pershkrim i hollesishem dhe nje analize mbi vete strukturen origjinale
.. be'me vetveten te paves em .
W.D. Ross, i cili perkthen: "ne duhefit.· · te J. Sshte" nJ'e folJ'e J'okalimtare, qe nuk ka te levizjeve totalitare dhe institucioneve te qeverisjes totalitare, mund te justifikoje
. h" si edhe J3Iafronm, " .. h perdorimin e imazhit te figures se qepes. Per reference kapitullit mbi "Totalitarian
greqlsht, fjala at anatlZln, I ' . d tyro,; ndihmes se profesoreve Jo n
. . . (R Ii at greke dhe atme la e J . .
organisation", ne Iibrin tim The" Origins of Totalitarianism, botimi i 2-te, Nju
kundrmetedreJte. e erenc 0 K' teller te Columbia Umverslty. E
.
II J umor, dhe Paul scar ns , " " dh
Herman Rand a, k . .. "ru;egjeS" per perkthlmm e Jork,1958.
. h e te" themi ketu se ata nu Jane pe OJ 3.Nje gje e tille eshte nenvizuar per here te pare prej histori:lOit grek Dio Cassius,
panevoJs m '
interpretimin.). ........ duk' e se Nietzsche, i cili dikur perdori termi~ i cili ne kohen kur po shkruante nje histori te Romes, thote se e kishte te pamundur te
27. Eshte me mteres te verne ne . J A' t tel'It _ I'a aplikoi ate sferave te artlt perkthente fjalen auctoritas: eliniseafto kathapaks adhinaton esti (Cituar prej Theodor
..... he k ,'tuar pJesa e flS 0
"eternize" - ndoshta attJ I es e UJ ./ d Historie fur das Leben, ai flet per Mommsen, Romisches Staatsrecht, botimi i 3-te, 1888, veil. III, f.952, No.4). Per me
dhe fese. Ne Vom Nutzen und Nachtel e:. ., teper, mjafton te krahasohet Senati Romak, instituti vec;:anerisht autoritar i Republikt!s,
"aeternisierenden Machten des Kunst und ReligIOn me Keshillin e Nates tt! Platonit te Laws, i cili, i pt!rbere prej dhjett! rojave me te
28. Tuqidhid~i 11,41. ..' eri u dha avdekesine njerezve te vdekshem moshuara pt!r mbikt!qyrjen e vazhdueshme te shtetit, ngjan me te vetem ne menyre
29. Sesi poet! dhe vec;:anens~t ~o~ t k Ode~ e Pindarit _ tashme e perkthyer ne siperfaqesore, per te kuptuar pamundshmerine e gjetjes se nje alternative te vertete
dhe veprave te kota, Olund ta.leXOJme.~n e ~ 955 Shih per shembull, "Isthmia" IV: 60 detyrimi dhe bindjeje, brenda kuadrit te pervojes politike greke.
anglisht prej Richmond Latttmore, <;1 ago, . , 4. Polis gar uk esthitis alldhros esthenos, Sofokliu, Alltigona, 737.
ff.; "Nemea" IV: \0 dhe VI: 50-55. 5. Laws, 715.
30. De Civitate Dei, XIX, 5. Historik (1882), Mynih dhe Berlin, 1937, 6.Theodor Mommsen, Romische Geschichte, Libri I, kap. 5.
31. Johannes. Gustav DrOY~:~'ihr Gattungsbegrif!- dcnll die Gattung ist - ina tu 7. H. Wallon, Histoire de / 'Esclavage dans I'Antiquite, Paris, 1847, veIl. 1/1. Ky
para.82: Was den Tle~en, den :flan~ M h d' Geschichte". Droysen nuk permend liber perben pershkrimin me te mire se si ndodhi humbja graduale e Jirise romake ne
i e tu thion metehosm - das 1St den ensc en Ie. . suazen e perandorise, shkaktuar prej rritjes se vazhdueshme te pushtetit tt! rrethit
q. b" l't'lmit Tingel\on si dic;:ka anstotehane.
autonn apo unmm e c . " . familjar perandorak. Meqenese ishte rrethi familjar perandorak qt! fitoi ne pushtet
32. Leviathan, libri I, ka~. 3. . d te kapitulli i fundit, dhe pjesa e pare, gradualisht dhe jo perandori, "despotizmi", i cili gjithnjt! kishte qent! karakteristik i
33.Democracy in Amerlca, ~Jesa e y , " sistemit familjar privat dhe jetes familjare, filloi te sundonte fusht!n publike.
"Author's Introduction", perkat~sl~ht. . . , lucionit francez ishte Friedrich 8. Nje fragment prej dialogut te humbur On Kingship, thekson se "pt!r mbretinjo
34. I pari qe e ka pare Ka~.tm SI teoncl~mn ~::oProf. Kant ilber das Verhaitnis vetem qe nuk ishte e nevojshme qt! tt! bt!hej filozof, por, faktikisht, njt! gie e tillt! do tt!
Gentz ne "Nach~rag zu de~ ,~aso::~~:~er~i:er MonatsschriJt, dhjetor 1793. ishte pengest! pt!r te nt! punen e tij; sidoqofte, ishte e domosdoshme (per nje mbret te
zwischen Theone und PraxIs ,.bot G h' hte in weltbiirgerlicher Absicht. Hyrje. mire) qe tt! degjonte filozofin e vertett! dhe te keshillohej me te". Shih Kurt von Fritz,
35. Idee zu einer allgememen esc IC The Constitution ofAthens. and Related Texts, 1950. Ne terma aristoteliane, si mbreti -
36.Veper e cituar. Teza e Trete. .. filozof i Platonit, ashtu edhe sundimi i tiranit grek, bi:!hej pt!r hirte interesit te tyre, dhe
37. Hegel ne Filozojia e Historise, Londer, 1905, f. 21. kjo pranohej prej Aristotelit dhe jo prej Platonit, si nje tipar spikates i tiraneve. Platoni
38. Niet~sche, Will~ zuHr ~acht, n.o~ ~~ ~eferuar ketij fakti te c;:uditshem gjate nje nuk ishte i vetMijshem pt!r ngjashmt!rine mes tyre, sepse per te, ashtu si edhe per
39. Ne nJe rast Martm el egg~r I e~ " h ' t Martin Heidegger me 6 opinionin grek te koht!s, tipari karakteristik i tiranit ishte se ai u hiqte qytetareve te
. . .. Z" 'h (b tuar nen tltuilln: Aussprac e ml drejtt!n per tt! hyre ne fusht!n publike, nt! "tregun" ku ai mund tt! shfaqte vetveten, tt!
debatt pubhk ne yn o. Z "h 1952)'" der Satz: man kann alles
Nentor 1951," Photodruck .Ju~lsverladg, y~1 H' . wel··s ~~rf" die Moglichkeit, dass dort, .. shihte dhe tt! shihej~ te degjonte dhe te di!gjohej, se ai i privonte prej agoreni-t dhe
" . ' h . Frelbrle' son ern em /11 •
politevesthen-it, i kufizonte shtetasit brenda sinoreve te shtt!pive tt! tyre, duke dashur
beweisen (1st) mc t em J'. A . dl'es)'ederzeit in gewissem Smne
. . S· d r DeduktlOn aus x/Omen,
WQ man bewelst 1m. /I1ne e h . r
h Riitselhafte dessen Geheimnis ich bisc;her auch te ishte i vetmi i ngarkuar me drejtimin e ~eshtjeve publike. Ai nuk do t«: reshtte st! qeni
moglich istt. Das 1st das un elm IC h d' dieses Verfahren in der modern en
nicht an einem Zipfel auftuheben vermoC teo ass
240 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
:..
241
tiran, edhe sikur te perdorte pushtetin e tij vetem ne interes teshtetasve te tij - sikurse
qe sipas Heidegger~it do te thote" "nv'b h'
v, el orgell elf
benin, pa dyshim, disa prej tiraneve. Sipas grekeve, te syrgjynoseshe vetem brenda 17. Symposion, 211-212. '
kuadrit te jetes private ishte njelloj si te privoheshe prej krejt mundesive qe ofronte jeta
18. P~aedrus, 248:filosofos ifilokalos dhe 250.
njerezore. Me fjale te tjera, vete tiparet qe na deshmojne ne menyre aq bindese natyren
19. Ne The Republic, 518. E mira uhet .. h ' ..
tiranike te republikes se Platonit - eliminimin thuajse te plote te privates dhe pranine e shume. Natyrisht eshte pikerisht kjo ·Ii. .: &lIt ash~u, fal/otaton, &leJa qe ndrit me
gjithCgjendur te organeve dhe institucioneve politike - me shume te ngjare e ndaloi bukura ndaj te mires ne mendimin e ;I~t~~~e tregon perparesme qe kishtc fillimisht e
Platonin te njihte karakterin e saj tiranik. Per te, do te ishte nje kontradikte ne thelb te
20. The Republic, 475-476. Ne traditen e til .. .,
shiste si tirani nje kushtetute, e cilajo vetem nuk e mbyl\te shtetasin ne shtepine e vet, Platonit prej te bukures ka qe .. , k .1 ozofise, re~ultatI I kesaj dorcheq;eje te
por, perkundrazi, nuk i linte atij kurrfare mundesie per jete private te c;faredolloji. Per ne se al nu Ishte I pram 'h" ....
tra~sendentale apo universale, domethene n" , .... ..s e~ ne te ashtuquajturat
me teper, duke e quajtur sundimin e ligjit "despotik", Platoni thekson karakterin e tij ekzlston, dhe qe ne mesjete radhiteshin ne t~IO::;'~ ,~Iles~. te ngerthyera ne gjithc;ka qe
jotiranik. Tirani supozohej gjithnje se sundonte mbi njerez qe kishin njohur me pare honum. Jacques Maritain ne"I'b . .... e mesJetarc, Slllnllll/, alter, ells dhe
lirine e polisit e, pasi privoheshin prej saj, mund te ngrinin krye kunder nje fakti te tille, , I nn e IIJ te mrekullue h" C .
Poetry, Bollingen Series XXXV, I, 1953 e m s em~~~tll'e Intuition in Art and
nderkohe qe despoti supozohej se sundonte mbi njerez qe nuk e kishin njohur kurre qe e bukura te perf.~hihet ne fushen e t ' d ban parasysh kete mungese dhe nguhnon
lirine e qe prej vete natyres ishin te paafte per teo Duket sikur Platoni thote: Ligjet e , .. h" ranse entaleve sepse "E b k .. h ..
I &lIt e transendentalevc te nlbledhu .. b hk' ,. . u ura es te rrezatimi
mia, despotet tuaj te rinj, nuk do t'u privojne prej ndonje gjeje qe ju me te drejte keni .. ' ra sc as u' (f.162).
, 21. Ne dlalogun Politiclls'. "mas'"mee .. sa k ..
te •. .
gezuar me pare; ato jane ne perputhje me vete natyren njerezore dhe ju nuk keni me preJ von fritz, vepere cituar). Nocioni m d t" k ~ kre~~ sende.~e eshte e mIra" (cituar
> .....

shume te drejte te ngrini krye kunder sundimit te tyre sesa c;'kane sklleverit per te te.... .
se mIres sendet behen te krahasueshme e . . ,
un " ete qcne se velcm .... . k
..... nepermJet 'onceptit
r
ngl itur krye kunder zoterinjve te tyre. 22. Politics, 1332b 12 dhe 1332b36 Dalr rrJedho~.e,. t~ matshme.
9. "Eternal, Peace", The Philosophy of Kant, botim dhe perkthim C.J. Friedrich, Platoni; shih The Re'Public 412 dh L.· Iml mIdIS te nnJve dhe pleqve arrin deri tc
Modem Library Edition, 1949, f. 456. ,
anstoteliane. . , e aws' 690dhe714
. T"er heqJa ' nd' aJ natyres eshte
10. Von Fritz, veper e cituar, f. 54, nenvizon me te drejte perbuzjen qe kishtc 23. Politics, 1328b3S.
Platoni ndaj dhunes, "gje qe deshmohet, gjithashtu, edhe prej faktit se sa here qe ai 24. Economics, 1343al-4.
perpiqej te kryente ndryshimet e institucioneve politike ne drejtim te ideve te tij
25. Jaeger, vep. e cit., vellimi I, f. III.
politike, i drejtohej kurdohere njerezve qe ishin ne pushtet". 26. Economics, 1343b24.
11. Pohimi i Werner Jaeger-itte Paideia, Nju Jork, 1943, veIl. II, f.416n, "Ideja se
27. Prejardhja e termi! "religio" re' "reli" "
ekziston nje art suprem i matjes dhe se njohurite e filozofit rreth vlerave froncsis eshte ndeshemi vetem me vetinterpreti P J I' 'k g~re ndo~h te CIceronI. Meqenese ketu
aftesia perte matur, pershkon krejt vepren e Platonit deri ne fund te saj", eshte e vertete . ...., mm po It I te romakevc r"'h' .. . ..
preJardhur eshte ose JO etimologj 'k"h k ' yes tJa nese kJo fjale e
jo vetem per filozofine politike te Platonit. Vete fjalafronisis karakterizon te Platoni 28 Sh'h C" I IS t orrekte, nuk paraqet rendesi.
. I Iceronm, Dc Re Puhlica III 23 R . ' ..
dhe Aristoteli me teper aftesine parashikuese te burrit te shtetit sesa "urtesine" e karakterin e perjetshem te qytetit t" t ' h"h '. reth beslmIt qe romaket kishin ne
filozofit. griechisches Staatsdenken bel' C· e YBre'l~ I Vlktor Pocschl, Romischer Staat und
12. The Republic, libri VII, 516-517. Icero, er m 1936
29. Anl/als, Iibri 43, kap. 13. ,.
13. Shih vec;anerisht Timaeus, 31, ku Demiurgu hyjnor e krijon Gjithesine ne 30. De Re Publica, 1,7.
perputhje me nje model, nje paradhigma; shih, gjithashtu, The Republic, 596 ff. 3l.Ciceroni, De Legibus, 3, 12,38.
14. Ne Protrepticus, cituar prej von Fritz, veper e cituar. 32.Esprit des Lois, Iibri XI, kap.6.
15. Laws, 710-711. 33. Profesori Karl J. Friedrich me k .. h .. .
16. Kjo paraqitje i detyrohet interpretimit madheshtor qe Martin Heidegger-i i ka rendesishem mbi autoritetin te vepr R" .a ~r equr vemendJen rreth diskutimit te
bere paraboles se Shpelles te Platons Lehre von der Wahrheit, Berne, 1947. Haidegger 1034, 1038-1039. a omlsc es Staatsrecht e Momsenit; shih faqet
verteton se si Platoni transforrnoi konceptin e te vertetes, alithia, derisa ai u be i njejte
. .34. Ky interpretim mbeshtetet me tej edhe re'" .... . .
me pohimet e sakta, orthotis. Ne rast se dija e filozofit do te ishte aftesia per te matur, altcU/ auctorem ess'e pe"r "t" k" h'll h ' P J perdonmlt IdlOmatlk latm te
. ' e es I os dIke".
atehere ajo qe do te nevojitej do te ishte drejtesia dhe jo e verteta. Ndonese ai perrnend 35. ShIh Mommsen, Yep. e cit., bot. i 2-f" .. "
qarte rreziqet me te cilat mund te ndeshet filozofi, kur ai detyrohet te kthehet ne IIUII/en, e cila eshte pothuajse e papcrkth h ed~ell..~, f. ~~ e v~zhdlm. FJala latine
shpel\e, Heidegger nuk eshte i vetl!dijshem per kontekstin politik ne te cilen ngjet .. e~~e menyrat e veprimit hyjnor te ve ri~~: ~e ~ qe d~ te thot~."~r~her hyjnor", si
parabola. Sipas tij, shnderrimi ngjet per shkak te aktit subjektiv te vizionit (idhin dhe menyre pohuese. Keshtu urdh" t p.. '. rrJedhm .~reJ nuere, te levlzesh koken ne
idhea - ne mendjen e filozofit), i cili merr petparesi ndaj te vertetes objektive·(alithia}, . , era e perendlve dhe UI th" d"rh .
11jerezore kufizohen te miratimi ose mos . t' .. 0)1. en.e yrJa e tyre ne c;eshtjet
mIra Iml I vepnmtanse njerezore.
 HANNAH ARENDT ND£RMJET TE SHKUARES DHE T£ ARDHMES
242 243

36. Mommsen, ibid., f. 87. me mire te durosh te keqen sesa te b" h k K .'.
37. Shih, gjithashtu, idiomat e ndryshme latine te tilla, si auctores habere. qe argumenti. Platoni vazhdon ~e tre o':~iti~q· .. ur Kahkl~sl ~u~ bindet aspak prej ketij
ratio. dhe, ne dallim me Repuhlik!-~ ai e rr"~ tlJ rrt~th botes b perteJme si nje lIoj ultima
se
donte te thoshte me pas paraardhes apo shembuj; al/clorilas maiorl/l1l, qe donte te .. .. .. , e en a e me mos eSlm te madh duke t
thoshte shembull autoritar i stergjysherve: USI/S et al/claritas qe peroorej ne te drejten qarte se rrefyesl .. ..I historise " Sokrati nuk e merr at"e senozls
. . ht ,reguar
romake mbi te drejten e pronesise qe vinte prej perdorimit. Nje paraqitje shume e mire 45. Imltlml I Platonit duket se eshC "rt' d d ..'
e ketij shpirti romak si edhe r.je koleksion shume i vlefsheIn materiale~h te kesaj natyre ne menyre te perseritur, motivi i vdek;e~esee~~k~h~:hl~.ll ~.e mjaft rast~ ku sh.faqet,
fillestare gjenden te Viktor Poeschl, yep. e cit., ve,<ancrisht f.1 Ole vazhdim. Plutarkut. Per nje analize te mrekullueshme te .. s' Sl ne ras~l~ e .CI~er~mt dhe
miti i cili mbyll De Re Publica e ti' shi . vepres oml1l.~m SClpl~nls te Clceronit,
38. R.H. Barrow. Romaket. 1949, f. 194.
39. Nje amalgame e tille e ndjenjes politike perandorake romake me krishterimin Scipionis"(KleineSchrijien MynihJi%o~ ~I~~.ard Harde.r, Ueber Clceros Somnium
se as Platoni dhe as C '. k k .. '.1 CI I tregon, gJlthashtu, ne menyre bindese
eshte diskutuar prej Erik Peterson. Del' MOllotheismus als politisches Prohlem, '.. .... Icerom nu e ane ndJekur doktrinen pitagoriane
Lajpcig. 1935, i cili e lidhte perandorin romak August me Krishtin. "Dflbei ist deutlich.
duss AI/gustus au/dicse Weise christiallisiert und Chrisfl/s ::I/m civis rOIlWlIlIS wird.
Dal1f~~'E~t~b~;, ~ ~~~~ nenvizohet ve~anerisht prej Marcus Dods,' Pararendes te

romanisiert worden isf . .. (f.92) 47. Shih Gorgias, 524.

40. Duo ql/ippe SUl/t .... quibus princi!,aliler mundlls hie rcgirur.: atlctoritas sacra 48. Shih Gorgias, 522/3, dhe PlllIedo.llO. Te The Rbi' "
pOllti{icUIII el regalis potesta.\". Nt' Migne. PL, veil. 59. f.42a. aludon per nle peralle" .. UI'k" . . epu IC. 614, Platom madJe
J qe I SI I tregon Alkmout.
41. Eric Voegelin, A New Scicnce 0( Polilics. (ibgo, 1952. f. 78. 49. The Republic. 379a.
42. Shih Phaedo 80 per ngjashmerine e shpirtit te padukshem me vendin 50. Keshtu e ka quajtur njehere W J ..'
tradicional te padukshmerise, vc~anerisht Hadesin. qe Platoni e nderton etimologjikisht c Filo::ofi!l'e te Hershem Greke, Oksfor~~~47~ef~~~~~endme platoniane ne Teologjia
si te "padukshem". 51. The Republic. 615a.
43. Ibid., 64-66. .~2. Shih, ve~anerisht, Letren e Shtate rreth bindjes qe kishte Plat' ..
44. Me perjashtim te Ligjet. karaktcristike e dialogeve politike te Platonit eshte e kapercen fjalen dhe argumentin. om se e verteta
keputja qe ndodh diku dhe braktisja e procedures ngushtesisht argumentative. Te f.280.53 . John Adams ne Discourses all Davila. ne Works, Boston, 1851, veIl. IV,
Repllblika. Sokrati u ben disa here bisht individeve qe i shtrojne pyetjen: ~eshtja me e
veshtire eshte nese drejtesia eshte ende e mundur, ne qofte se nje veper i fshihet 54. Prej Projekt - .
55 HyrJ'es
' .se. Kusht cues
t t" se.. Massachusetts, Works, veIl. IV 221
njerezve dhe perendive. Diskutimi se ~'eshte drejtesia keputet ne vargun 372a dhe . John Stuart Mill, On Liberty. kap.2. ' .
rimerret perseri ne vargun 427d, ku. sidogofte, perkufizohen jo drejtesia, por urtesia 56. Prillci, kap. 15.
dhe ellvulia. Sokrati i rikthehet 'Yeshtjes kryesore ne vargun 403d. dhe diskuton 57. Princi, kap. 8.
so[rosini-n ne vend te drejtesise. Me pas ai hyn thuajse menjehere, 433b, ne nje 58. Shih:. ve'Yan.erisht, Discourses, libri III, kap. 1.
MaCh~:~e~~i~:~~:~:~:h;~dte s~oh:sh:e sa rralle..ha.~~t emri i,Ciceronit ne shkrimet e
diskutim rreth formes se qeverisjes, 445d, e ne vazhdim deri ne librin e shtate, kur
historia e shpelles e kalon krejt argumentin ne nje nivel krejtesisht te ndryshem 60 D R P bl' UJ es al e as mangur ate ne mterprellmet e historise romake
jopolitik. Ketu behet e qarte se perse Glaukoni nuk mundi te merrte nje pergjigje te . e e u lca, Vl,12. .
kenaqshme: drejtesia eshte nje ide dhe mund te perceptohet; demonstrim tjeter nuk 61. Laws. 711 a.
eshte i mundur. 62. Natyrisht, keto supozime m d t" . .fik h .......
hollesishme t" R I .. . un e Justl I 0 en vetem nepennJct nje analize te
Nga ana tjeter Er-miti, paraqitet nerpermjet nje permbysjeje te krejt argument it. . e evo uClOmt Amenkan.
Detyra ishte gjetja e drejtesise si e tille, qofte ajo edhe e fshehur prej syve te perendive 63. Princi. kap. 6.
dhe njerezve. Tani (612) Sokrati deshiron te terheqe pranimin fillestar qe i ka bere
Glaukonit, sipas te cilit, te pakten per hir te argumentit, gjithkush duhet te supozoje se
•• njeriu i drejte mund te shfaqet i padrejte dhe i padrejti i drejte", keshtu qe askush, as IV - ('ESHTE LIRIA?
perendi e as njeri, nuk mund ta dije perfundimisht se kush me te vertete eshte i drejti.
Ne vend te tij, ai parashtron hamendjen se " natyra, si e te drejtit, ashtu edhe e te S . 1. I.
referohem Max Planck-u, t "IJI'dh'~a s h kak- pasoje dhe Vullneti i Lire" (ne N
padrejtit, njihet me te vertete prej perendive". Perseri, krejt argumenti vendoset ne nje s~~enc~: ~Ju J.?rk,19~9).'
.. sepse. te dy esete, te shkruara nga kendveshtrim~~
nivel krejtesisht tjeter - kesaj radhe ne nivelin e turmes dhe jashte diapazonit te tij. dhe~:~~:~~~.ngertheJne nJe bukun klasike ne mosthjeshtezimin qe i bejne thjeshtesise
Rasti i Gorgias eshle thuajse i njejte. Edhe njehere tjeter, Sokrati nuk eshte ne
gjendje te binde kundershtarin e tij. Diskutimi vertitet rreth bindjl(s sokratike se eshte 2. Po aty.
3. John Stuart Mill, On Liberty.
--
HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES 245
244
VI - KRIZA NE KUL lURE
4. Shih On Liberty, ne Dissertationes, Iibri IV, I, par. 1.
5. 13 I Oa25 dhe vazhdim. I. Harold Rosenberg ne nje ese shkruar me shume mprehtesi, "Pop Kulture:
6. Vep. e cit., par.75. Kriticizem Kitsch", ne The Tradition ofthe New, Nju Jork,1959.
7. Po aty, par.118. 2. Shih Edward Shi[s, "Shoqeria e masave dhe kultura e saj" ne Daedalus,
pranvere [960; krejt ~eshtja i kushtohet "Kultures se masave dhe Mass Mediave."
8. Par. 81 dhe 8~. . 2' " Liria filozofike qendron ne ushtrimin e
3. KeN! histori ia detyroj a.M. Young, Victorian England. Portrait ofan Age, Nju
9. Shih L ·ESP~·I.t de~. LOIS, XII.' '." ublike-shen. i perkth.).
vullnetit ... Liria polltlke qendron.tc SI~lIT~: a~e /lam voluntas illud velit: sed lion
Jork,1954.
10. Intel/cetlls apprchenda. aglbtl ~ rehendere dicitllr dietare. Oxon, 4. Rreth ori~ines etimologjike dhe perdorimit te tjales ne latinisht, shih perve~
apprehendit determinate hoc esse agendum quo app Thesaurus linguae latillae, A. Walde, Lateinisches Etymologisches Worlerbuch, 1938,
dhe A. Ernout & A. Meillet, Dictionnaire E~vmologique de la Langue Laline. Hisloire
IV, cit. I. No.1 O. .
dcs MOls. Paris, I 932. Mbi historine e fjales dhe konceptit qysh prej lashtesise, shih
II. John Stuart Mill, yep. Cit. 'k I tradl'te"n e krishtere kur ai shkruan:
.' .. "rmbledh dhe artl u on . Joseph Niedermann, Kul/llr - Werden lind Wandlungcn des BegrifJes und seiner
12. Lelbmz vetem sa ~e F 'h 't _ kommt bedelltet eigentlieh nichts anderes.
. b ' 'em Willen rei el "II· .. . b ErsalzbegrifJe von Cicero bis Herder. in Biblioleca del/'Archivum Romanum,
,. Die.trage. 0 III/Sel . ... 'ke '{rei' lind . willensgemass esagen
als ob ihm Willel/ zllkommt. DI,e 'kAI/I'~~:~erk~ngen zu den cartesischen Prinzipien"
Firence, [941 ,veI1.28.
dasselbe". (Schriften zur Metap lySI , 5. Ciceroni, ne vepren e tij Tusculan Disputations, 1,13, shprehet qarte se truri
eshte si nje fushe, e cila nuk mund te jete prodhuese pa kultivimin e duh'ur, e me pas
Zu artikel 39.) . ' . II ka 8
13. Augustine, ConfessIOns. hbn V[ k EP~i ·idi. Keshtu, Medea, perpara se te deklaron: Cul/ura aulem animi philosophia est.
14. Ketc kontllkt e haslm shpesh te " .~ ~k qe po beJ' por thimos eshte me e 6. Werner JaegerneAnlike, Berlin, 1928, veIl. IV.
. . .... . h'" "dhe une e dl se ~lare te e , . 7. Shih Mommsen, Romische Geschichte, libri I, kap. 14.
vnste temlJet e ~aJ, ..t .ote. . ime" (1078 e vazhdim); dhe Phaedra (Hlp~oIY{/ls. 8. Shih korin e famshem te AllIigona, 332 e ne vazhdim.
fuqishme sesa perpehtJ~t~. me~.d~.es s.. .. <':" htja qendron ne ate qe arsyeJa, dlJa,
9. Tuqidhidhi, II, 40.
376 e vazhdim) tlet ne te nJeJlen m~ny:.eb· .. ~sb lie" sulmit te deshires, dhe nuk eshte
. . . . .. t .. te dobta per t I ere a . k .. 10. Ciceroni, yep. e cit., V, 9.
parashiklml ell, Jane eper .. h ., h irtin e femrave, te cilat jane me pa nen
di~ka e rastit qe ky kontllkl shpert en ne s p II. Platoni, Gorgias, 482.
[2. Critique ofJudgment. par. 40.
ndikimin e arsyes sesa meshkuJt. .. n mend'a ka vullnet, dhe per aq sa sendi qe
15. "Per aq sa mendJa urdhero '.. J . k i l t " keshtu shprehet 13. Po aty, Hyrje, VII.
.... k behe! ate here mendJa nuk a vu ne , . 14. Aristoteli, i ci[i (Nichomachean Ethics, Iibri 6) me paramendim ve perballe
urdherohet te b~het nu. .• ., I'b . VIII te Rre(imeve, i cili trajton vullnetm
. . ., .. t shmm kapItull 9 te I n t . II .. aftesise parashikuese te burrit te shtetit urtesine e filozofit, me shume te ngjare ndjek,
Augustml ne te am ..' d' k atvrshme qe "te kesh vu net per
'htetin e tiJ·. Per Augustmm Ishte I~ a en. ashtu sikurse ai ben aq shpesh ne shkrimet e tij politike, opinionin e polisit athinas.
dh e pus .' ' ..
15. Kritika e Gjykimit, par. 6, 7, 8.
di~ka" dhe "te komandosh" jane e nJeJta &le.
16. Augustine, po aty. [6. Po aty, par. 19.
17. pythian Ode [V, 287-289. 17. Mbi historine e fjales dhe konceptit, shih Niedermannin, yep. e cit., Rudolf
F andi dhemen Pfeiffer, Humanitas Erasmiana, Studien der Bibliothek Warburg, no. 22,193 [ dhe
tut' aniarotaton. kal/ajinoskont anaka, "Nachtragliches zu Humanitas" ne Kleine Schriften te Richard Harder, Mynih, [960.
ektos eqin podha Fjala perdorej per te perkthyer termin grekfilanthropia, nje fjaie e perdorur fiJlimisht
[8. Esprit des Lois, XII,2 dhe XI,3. per te treguar perendite dhe sundimtaret e, per rrjedhoje, me konotacione krejt te
[9. Vep. e cit .. , po aty. ndryshme. Humanitas, si~ e kuptonte ate Ciceroni, ishte i lidhur ngushte me virtytin e
lashte romak te c1ementia-s dhe si e tille ishte ne njefare kundershtie me gravitas-in
20. Po aty. .' .... rb' t" dyte te Kontrata Sociale. Midis
21. Shih kater kaplt~!t e pare hte . I :.Itht: mbroitesi me i afte i nocionit te
romak. Sigurisht, ajo ishte shenje e njerezve te edukuar, por, dhe kjo eshte e
.. I't'k" modeme Carl Sc mitt es J h" ... k rendesishme per kontekstin tone, studimi i artit dhe ietersise me teper sesa filozofia,
teonsteve. po I. Ie .. ' .. ' vranitetit eshte vullneti: Sovran es te al qe a mendohej se te ~onin te "njerezia".
sovranitetIt. AI prano n qarte .se rrenJa.~ ~Oht ~ .I'assungslehre, Mynih, 1928, ff. 7 e
vullnet dhe komandon. Shih ve~anens ell' .. 18. Ciceroni, yep. e cit., I~ 39-40. Ketu i permbahem pt!rkthimit te J. E. King ne
Biblioteken Klasike te Loebsit.
vazhdim, 146.
22. Libri XII, kap.20. 19. Ciceroni shprehet ne te njejten menyre ne vepren e tij De Legibus, 3, I: Ai i
246 HANNAH ARENDT NDERMJET TE SHKUARES DHE Ti-.' ARDHMES
247
"II . ..
thurr lavde Attikus-it, cuius et vita et oratio consecuta mihi videtur d(fficillimam ilIam nJ~ oJ .Sl II~,,~ ..... qe nuk duhet te jepet pre' asku't . .. ..
societatem gravitatis cum humanitate -"jeta dhe ligjerata e te cilit, me duke! se ka mJeku I pollslt eshte sundimtari (388) Nd ~.' J tJeter, P?r vetem prej mjekut", dhe
realizuar gershetimin me te veshtire te gravitetit, seriozitetit, me njerezine" - per nuk ka kurrfare parimi . I)she nga alegona e Shpelles n" k"t . ..
. , " eo PJese
rrjedhoje, sikurse ve ne dukje Harder (vep. e cit.), serioziteti i Atikus-it konsiston ne 6. Leviathan. Konkluzion.
puqjen e tij me dinjitet me filozofine epikuriane, nderkohe qe njerezia c tij shfaqet me 7. The Federalist, No. 49.
nderimin qe i ben Platonit, gje qe provon lirine e tij te brendshme. 8. ~heo~~~~~.o-~~li~ical Treatise, kap. 20.
9. Shih (: eshte Rllindia?" dhe "W h' .
VII- E VERTETA DHE POLITIKA I 0 . The Federalist. No. "49.. as elsst s h' D
IC 1m ehken orientieren'?".
II. Timaeus, 51 D-52.
I. Paqja e amshuar. Shtojca 1. 12. Shih The Republic 367 krah ..
2. Ketu citoj prej Political Treatise te Spinozes, pasi eshte me vlere fakti qe edhe njerez e kane apo do te kene k"t'" , ,aso, gJlthashtu, Crito 49 D: "E di qe vetem k
k e e oPinIOn Midis at .. k pa
n~, ,mu~d te kete kurrtare mendimi te ~rb .. ~re qe e ane dhe atyre qe nuk e kane
ai, per te cilin libertas philosophandi ishte qellimi i qeverisjes, merr ne kete "eshtje nje
qendrim kaq radikal.
3. Te Leviathan (kap. 46), Hobbes-i shpjegon se "mosnenshtrimi mund te
nJen - tJetrin me perbuzje per sa u .. t ~s~ket. domosdoshmerisht ata do e shohin
\3. Shih Gorgias 482 ku S k pe:, eht qelhmeve te tyre te ndryshme"
" ' • 0 ratl I tot .. K I ' k l ' " '
ndeshkohet, madje, edhe mbi te gjithe ata qe, kunder ligjeve, u mesojne te tjereve do te bJere ne ujdi me vetveten ' e .. a, ~ ~s~t, kundershtarit te tij, se ai "nuk
filozofine e vertete". A nuk eshte "koha e lire nena e filozofise dhe bashkesia njerezore v~tv~te~", ,.Por pak me pas ai Sht~~~ ~el'J;te ~lthe.Jete.~ se ~.ij, do ~e kontradiktoje
dhe ajo pasurore nena e paqes dhe e kohes se lire",? Dhe a nuk rrjedh prej ketej se deshlroJa te mos Isha ne mosma" h' e&llthate, me teper se &lithe bota do t"
'" . . rreves ~e me veten e te fl" ' e
bashkesia do te veproje ne interes te filozofise, kur ajo te eliminoje nje te vertete qe '~,e I vetem qi! jam. lIuk ka kuptim qi! ti' bie IIi! k ,m~s ISJa kunder vetes, sepse si
minon paqen? Perrrjedhoje, njeriu qe thote te verteten, me qellim qe te bashkepunoje ne ne mosmarreveshje e ne kontradikt" OII/radlkte me vetveten. nuk dua teJ'em
nje ndermarrje aq te domosdoshme per paqen e trupit dhe shpirtit te tij, vendos te 14 M b ' . . , e me veten".
. . I perkufizlmin e mendimit si n ' . . ' . . . .
shkruaje ate "ka ai e di qe "eshte filozofi e genjeshtert". Hobbes-i dyshonte per nje gje shih. ve<;anerisht. Theaetetus 189-190 dh ~ d~~og te heshtur midis meje dhe unit tim
te tille, sidomos per Aristotelin, i cili sipas tij "shkroi dhe pohoi besimin (grek), nga Ansto tel! t,herret mikun, me te cilin zhvil~ hOP bl,~t 263-?64. Ne vazhde te kesaj tradit~
frika se mos pesonte fatin e Sokratit". Hobbes-it nuk i shkoi kurre ndermend se "do alios. nJe tJeter vete. 0 et Iseda ne forolen e dialogut te nje afios
kerkim i te vertetes mund te shpinte ne vetedisfate, ne qofte se kushtet e tij mund te IS, Nicomacheall Eth' I'b'
garantoheshin vetem prej nje falsiteti te paramenduar. Ne keto kushte, me te vertete "do 16, Shih Jefferson " pICS. kl n 6, ve",anerisht 1140b9 dhe 1141 b4
,. d" ,roJe t parahyrJe ne dekl t.. .. , .
njeri do Ie ishte nje genjeshtar, si Aristoteli i Hobbes-it. Ndryshe prej kesaj fantazie \ en oSJen e IIrise fetare". ara en e te dreJtave te Virgjinias per
logjike te Hobbes-it, Aristoteli i vertete ishte, natyrisht, mjaft i ndjeshem dhe u largua 17, KJo shpjegon fjalet e Ni es te "S
prej Athines kur ndieu se mund te pesonte fatin e Sokratit; ai nuk ishte aq i keq sa te ails einem Philosophell geratle so" : I l cho~enhauer als Erzieher": " /eh machemir
shkruante ate qe e dinte se ishte e genjeshtert, dhe as aq buda\la sa te zgj idhte problemin 18 L'" vie. a s er /Install de . t . B' .
. eter dreJtuar W Smith 13 N" IS • em elsplel zu geben ..
19 C . , " entor 1787 .
e mbijeteses se tij, duke shkaterruar gjith"ka per te cilen ai kishte luftuar dhe mbrojtur. . rtf/que ofJudgement, par, 32. .
4. Po aty. kap. II. 20. Po aty, paragrafi 59.
5. Shpresoj se askush nuk do te thote me se Platoni ishte shpikesi "i genjeshtres , 2\. Mbi Francen, shih artikull'
fisnike". Kjo ide e kishte burimin ne leximin e keq te nje pjese vendimtare (414C) te POI!t,ika", botuarne Foreign Affairs kin ~k~rekUII~~sh~~ "De Gaulle: Qendrimi dhe
Republika. ku Platoni flet per njerin prej miteve te tij - nje "perra\le fenikase" - duke e Klljlllllevetetij 1945-1953 ("'k . om 965.CltlmIIAdenauer-iteshtenxJ·e" .
.. k k" , ..... 1 ago,1966,f89 kus'd fI'" , rrepreJ
konsideruar ate si nje pseudhos (genjeshter). Por duke qene se e njejta fjale ne greqisht ne 0 en e autoriteteve te pushtimit G' :. " 1.?qo.. te:al3rnntafuseketenocion
do te thote, gjithashtu, edhe "fiksion", "gabim" dhe "genjeshter", ne funksion te the Ibm e s~j shume here, ' ~ate penudhes qe Ishte kancelar, ai e perdori
kontekstit - kur Pia toni deshiron te dalloje gabimin prej genjeshtres, gjuha greke e 2~. PJese te arshives u botuan ne Merle F '
detyron ate te flase rreth pseudhos-it "padashje" dhe "me dashje" - ndaj ky tekst Cambndge. Mass., 1958, shih f.374. amsod, Smolensk Under Soviet Rule,
mund te lexohet si" ben Coroford-i, i cili e konsideron nje "Iajthitje shpikese dhe te
guximshme" ose sipas Eric Voegel-in (Rendi dhe llistoria: Platoni dhe Aristoteli. VIII - PUSHTIMI I HAPEslREs DHE p" ..
Luisiana State University, 1957, veil. 3, f.106.) te kuptohet si di"ka satirike ne qellimin ERMASA NJEREZORE
e .vet. Kurrsesi ky varg nuk duhet te konsiderohet si nje rekomandim per te genjyer, ... I. T~jtimi i kesaj Iteshtjeje m 'u kerkua .. ' ... ' .
sikurse e kuptojme ne. Natyrisht, Platoni i pranonte genjeshtrat e rastit per te b~tuesve t~ revistes Great Ideas Toda 19 per nJe SI~pozlUm rreth hapesires" prej
mashtruar armikun apo njerezit e marre - Repllblika. 382; ato jane "te dobishme .... qe eksplonmi i hapesires po k .. Y (, 63), ku theksl kryesor vihej rnbi "nd'k' ,
nJonte mbl vete men" '. I IrnlO
yren se Sl e shlhte njeriu vetveten
248 HANNAH ARENDT
NDERMJET TE SHKUARES DHE TE ARDHMES
ketej e tutje. Ketu njeriu nuk shihej si shkencetar dhe as si prodhues apo konsumator, 249
por me teper si nje qenie thjesht njerezore".
si edhe zoti Denver Lindley beson se shkencetaret e edh' .
2. Nichomachean Ethics. libri VI, kap. 7. 1141 a20 dhe vazhdim.
3. Max Planck, The Universe in the Light of Modern Physics, 1929. Cituar prej ~irde'l kur ~!en pu~a ~er ~e vleresuar filozofikisht pune:e ty:e~JZ~::n~~e~~hen f:dhare
m ey me akuzoJne se I karn perdorur Pohimet h k ' ~ I more e
Great Ideas Today, 1962, f.494. sikur ata mund te flisnin per rr' edho .at e .. .e s ence~~~e. ne menyre jo kritike,
4. Cituar prej J. W.N. Sullivan, Limitations ofScience. Mentor Books, 1949, f141. fjale per subjektet e tyre ne Jfjale ~ ("B p~~s .se ~~ me te nJeJttn autoritet si te behej
5. Shih Atomic Physics and Human Knowledge. te Sullivan, Njll Jork, 1958, f88. shkencore eshte prekes" thote z· G'leslmt JuaK~. ne figurat e medha te bashkesise
6. Po aty, f.76. . , . t more.) y argument, m d' ,. - .
vlefshem; asnje shkencetar, sado i shquar qe t" . t" k d en oJ un~, eshte I
7. Planck, yep. e cit., f.503. ' .. 't" k" . e Je e, nu mun te pretendo.e Irurre te
nJ~~ en sa tesl rreth "implikiroeve filozofike" qe' d'ku h . ~
8. Shih Planck: Shkenca dhe Humanizmi, Londer, 1951, ff. 25-26. e tlJ apo ne ligjerimin e tij rreth zbulimit sikurs al ose . I S tjet~r zbulon ne v~ren
·9. John Gilmore, ne nje leter mjaft kritike, kllr ky artikull doli per here te pare ne ne fjale. E verteta filozofike, ciladoqofte'a'o si e ~~nd te p~etendoJ~ per vete zbuhmin
vitin 1963, e trajton problem in shume bukur: "Gjate disa viteve te fundit faktikisht ne megjithate, eshte e veshtire te besohei ~e guPlannsckt, nUdhkeShEt~ e ve~ete s~core. E
kemi patur sukses ne perpilimin e programeve kompjuterike, qe u japin mundesine Sh d' . -u e mstem NIels Bohr .
re mger-I dhe Heisenberg-u te cilet te" oil'th" d' h· h' ' -I,
ketyre makinave qe te ekspozojne nJe sjellje qe gjithkush i cili nuk eshte i familjarizuar . h' k . ' "" "n ~e es m te hutuar dh
Jas teza onIsht te shqetesuar rreth pasoiave dhe rIJ' dh' _.. e
me to, do t'i pershkruante pa hezitim si inteligjente, madje shume inteligjente. Per • .. ' . J e ojave te per&Jlthshme tiS
shembull, Alex Bernstein. ka pergatitur nje program qe mundeson makinen te beje nje p~~lme:e te ~e ~I fizlkane praktikane, duhet te kene ene te 'ith-
loje shahu ne menyre spektakolare. Ve~anerisht, ajo mund te luaje shah me mire sesa perjashtlm subjekttzhgenjimittevetekeqkuptimit. q &J e pa
Bernstein. Kjo eshte nje arritje mbreselenese; por ama eshte arritja e Bernstein-it dhe jo 24. Philosophic problems o/Nuclear Science Nju lork, 1952 f 73
e makines". Nje verejtje e George Gamow me pat futur ne nje rruge te gabuar - shih 25. Po aty, f. 24. ' , . .
shenimin 10 - ndaj edhe ndryshova tekstin. 26. The Physicist's Conception o/Nature, Nju lork 1958 f 24
10. George Gamow, Shkencatjizike dhe teknologjia, ne Great Ideas Today, 1962, 27.Poaty,f.18-19. ' , ..
[207. Korsivi eshte shtuar prej meje.
11. Sergio de Benedetti, cituar prej Walter Sullivan, Physical Sciences and
Technology. ne Great Ideas Today. 1961,f.198.
12.Bohr, yep. e cit. perkatesisht faqet 70 dhe 61.
13. Planck, yep. e cit., perkatesisht faqet 493, 517 dhe 514.
14. Bohr, yep. e cit., perkatesisht ff. 31 dhe 71.
15. Po aty, f.82.
16. Planck, yep. e cit., perkatesisht 509 dhe 505.
17. Shih J. Bronowski, Science and Human Values, Nju Jork, 1956, f22.
18. Shih The Starry Messenger, perkthim i cituar ne Discoveries and Opinions of
Galileo. Nju Jork, 1957, f. 28.
19. Shih Relativity, The Special and General Theoryte Einstein-it (1905 & 1916),
cituar ne Great Ideas Today. 1961, perkatesisht, f 452 dhe 465.
20. Walter Sullivan, yep. e cit., f 189.
21. Po aty, f.202.
22. Une citoj dialogun e Descartes-it" Kerkimi i te vertetes nen driten e Natyres",
ku qendrimi i tij kryesor lidhur me ~eshtjen e dyshimit nxirret me ne pah sesa te
Parimet. Shih E. S. Haldane dhe botimin G. R. T. Ross te Philosophical Works, Londer,
1931. veil. I., f 324 dhe 315.
23. Kete perkufizim ia detyroj letres se John Gilmore, perrnendur ne shenimin 9.
Sidoqofti!, zoti Gilmore, nuk beson se nje gje e tille imponon kufizim mbi njohurite e
fizikanit praktikan. Mendoj se pohimet "popullore" te Heizenberg- ne kete pike nuk e
mbeshtesin idene time: Por kjo nuk perben kurrsesi fundin e ketij debati. Zoti Gilmore
Arendt, Hannah
Ndermjet te shkuares dhe te ardhmes: Tete ese ne
mendimin politik: perkth. nga angl./ Krenar Haderi;
Red. V. Ka1emi.-T.: Onufri, 1998. 249 f; 21 em.
Bibl.: f 234-249.-
ISBN 99927-30-28-5

1. FilozofIa gjermane
2. Filozoflll - politika
1(091 )(430) +
130.2:32
 Nje libel' me te cifill 11l1llld te melldohet dhe
k011luuikohet piirllles qorl'sokakiil'e dhe
piis/zijellimel'e kllillirore Iii diteve 10Ila... (Are1ldl)
slzkruall me udjeJ~jii tlzelliisisht emociollllese
rrellz pofitikes Ile dometilelliell e saj klasike

Alfred Kazin ne Harper's Magazine

Piir tii gjithii ata qii kiirkojne tii kllplojlle
koheral tOlla, Haullah Areudt iislltii ktllyer Ilii
lije udhiiheqje dhe Ilii lije fi)'lIlezilll. l'iizhgilllet
. e saj depiirtuese mbi botiil1 e sofme. tii bazuara
mbi lijollllritii e Ihella rreth .lie kalual'iis, piirbiijlle
I~jii kOl1triimt sizume tii madh mbi.filoz(~fillii
politike.
Nii fibrill e saj "Ndemijet tii kaillares
dhe Iii ardllllles", Arelldt piirshkrtulIl kriziill
marramel1dese qe ka mbii,.tizyer sllOqiirille e
solme• .IIi njedluljii e IllImbjes .'Ie kllptimit tii
fjaiel'e tradiciollale kYf tii politikiis: drejtiisi.
arsye, piirgjegjesi, virlyt. lavdi. Piirmes tele
esesh. (ijo IregOil se si mlilld Ie ridistil(~j11lii edhe
lijii here (jeliir eSellCell J'itale Iii kiityre kOllcepteve
lradicio II aIii dhe se si I'i perdorim piir tii
J'ieresllar
poziciollill tOile Ie lallishiim dhe Ie "~filojme l~iii
. sistem re.ferimi per Ie ardhmen. Te kuplosh kiito
ese, do te fllOle Ie kOJllllllikosh perllles l'eprimit
me ilje prej 11lelldjel'e me origjillale dhe mii
.fl}'ldhelliise Ie kohiis sOllii. .

Foreign Affairs

<;mimi 400 leke