Tihomir Latinovic SG Ver5

See discussions, stats, and author profiles for this publication at:
https://www.researchgate.net/publication/275044257
OSNOVI ELEKTROTEHNIKE I ELEKTRIČNIH MAŠINA
Research · April 2015

DOI: 10.13140/RG.2.1.3649.4885
CITATIONS READS
0 3,698
1 author:
Tihomir Latinovic
University of Banja Luka
111 PUBLICATIONS 80 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
BEST - Building Engineering Skills in new Technologies View project
Research about harvesting energy devices and storage method View project
All content following this page was uploaded by Tihomir Latinovic on 17 April 2015.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Tihomir Latinović • Miroslav Prša
Tihomir Latinović, Miroslav Prša
Banja Luka, 2013.
1
Osnovi elektrotehnike i električnih mašina
Biblioteka:
INFORMACIONE TEHNOLOGIJE
Udžbenici, knjiga 3
Naziv:
Autori:
Tihomir Latinović, Miroslav Prša
Recenzenti:
Prof. Dr Vera Bajović
Redovni profesor, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
Prof. Dr Vladimir Katić
Redovni profesor, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
Za štampariju:
Srđan Ivanković
Štampa:
GRAFID D.O.O.
© Copyright, 2013 Tihomir Latinović. Sva prava zadržana. Zakonom zabranjeno

i kažnjivo preštampavanje i fotokopiranje i bilo koji vid digitalnog zapisa, bez
saglasnosti autora. Sva prava zadržava autor.
2
PREDGOVOR
Cilj ovoga Udžbenika je da studentima tehničkih i informatičkih fakulteta
približi, pre svega fenomenološki, osnovne pojmove iz elektrotehnike,
pristupajući im sa pozicije inženjera. Autori su pokušali da stave na papir svoja
iskustva u višegodišnjem predavanju Prof. Prše na predmetima "Osnovi
elektrotehnike" i "Osnovi elektrotehnike i elektronike" na Saobraćajnom,
Mašinskom i Odsjeku inženjerstva zaštite životne sredine, Fakulteta tehničkih
nauka u Novom Sadu i Prof. Latinovića na predmetima “Elektrotehnika”,
“Elektrotehnika sa elektronikom” i “Osnovama elektrotehnike 1 i 2”, na
Mašinskom fakultetu u Banjoj Luci , Istočnom Sarajevu i fakultetu za industrijski
menadžment u Trebinju. Pri tome su se trudili da više pažnje posveti onim
delovima gradiva za koje procenjuje da postoji veća verovatnoća da će se
budući inženjeri tehničkih i informatičkih struka sresti u praksi.
Svoj posao recenzenata su savjesno i kvalitetno, obavili dr Vera Bajović,
redovni profesor Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu i dr Vladimir Katić,
redovni profesor Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu, sugerišući nam
određene dopune i izmene, koje su autori sa zadovoljstvom prihvatili i želimo da
im se, i ovim putem, zahvalimo na saradnji.
Zahvaljujem se prije svega svojoj porodici , koja me je podržala i podržava,
stvarajući mi uslove za rad.
Zahvaljujem se i Srđanu Ivankoviću vlasniku grafičke kuće GRAFID iz Banja
Luke, koja je uradila prelom, korice i izdala knjigu.
Zahvaljujem se i studentima Mašinskog fakulteta Banjoj Luci, Istočnom
Sarajevu i Trebinju na provjeri materijala , koja su poslije predavanja postala dio
knjige.
.
„Nema mrtve materije, jer po cjeloj beskrajnoj vaseljeni sve se kreće,

sve treperi, sve živi“ , TESLA
Banja Luka, avgust 2013.
3
4
5
6
Sadržaj
PREDGOVOR...................................................................................................... 4
Sadržaj ................................................................................................................. 7
1. OSNOVNI POJMOVI ..................................................................................... 14

1.1. OSNOVNI POJMOVI O NAELEKTRISANJU I ELEKTRIČNIM
OSOBINAMA MATERIJE ........................................................................ 14
1.2. OSNOVNI POJMOVI O SKALARNIM I VEKTORSKIM VELIČINAMA
................................................................................................................. 17
1.3. OSNOVNI POJMOVI O KOMPLEKSNIM BROJEVIMA .................. 21
2. ELEKTROSTATIKA ....................................................................................... 24
2.1. DEFINICIJA ELEKTRIČNOG POLJA I ELEKTROSTATIČKOG
POLJA ..................................................................................................... 24
2.2. VEKTOR JAČINE ELEKTRIČNOG POLJA...................................... 24
2.3. RAD ELEKTRIČNIH SILA, NAPON I POTENCIJAL ELEKTRIČNOG
POLJA ..................................................................................................... 27
2.4. DIELEKTRICI U ELEKTROSTATIČKOM POLJU ............................ 35
2.5. PROVODNICI U ELEKTROSTATIČKOM POLJU ........................... 36
2.6. KAPACITIVNOST I KONDENZATORI ............................................. 37
2.6.1. KAPACITIVNOST USAMLJENOG TIJELA .............................. 37
2.6.2. KONDENZATOR I KAPACITIVNOST KONDENZATORA....... 38
2.6.3. REDNA I PARALELNA VEZA KONDENZATORA ................... 42
2.6.4. ENERGIJA SADRŽANA U NAELEKTRISANOM
KONDENZATORU ............................................................................. 44
3. VREMENSKI KONSTANTNE ELEKTRIČNE STRUJE ................................. 49

3.1 UVOD ................................................................................................ 49
3.2 ELEKTRIČNA STRUJA ..................................................................... 50
3.3. VEKTOR GUSTINE STRUJE ........................................................... 55
3.4. INTENZITET ILI JAČINA ELEKTRIČNE STRUJE ........................... 59
3.5. PRVI KIRHOFOV ZAKON ................................................................ 62
3.6. ZAKON I OTPORNICI ...................................................................... 66
3.6.1. OMOV ZAKON ......................................................................... 66
3.6.2. OTPORNICI ............................................................................. 67
3.6.3. REDNA I PARALELNA VEZA OTPORNIKA ............................ 71
7
3.7. DŽULOV ZAKON.............................................................................. 73

3.8. GENERATORI I NJIHOVE KARAKTERISTIKE ............................... 78
3.8.1. OPŠTI POJMOVI ..................................................................... 78
3.8.2. NAPONSKI GENERATOR ....................................................... 79
3.8.3. STRUJNI GENERATOR .......................................................... 84
3.9. PROSTO ELEKTRIČNO KOLO ....................................................... 86
3.9.1. ODREĐIVANJE JAČINE STRUJE U PROSTOM
ELEKTRIČNOM KOLU SA PROIZVOLJNO MNOGO GENERATORA I
OTPORNIKA ...................................................................................... 86
3.9.2. POTENCIJALI I NAPONI U PROSTOM ELEKTRIČNOM KOLU
............................................................................................................ 88
3.10. ELEKTRIČNE MREŽE ................................................................... 92
3.10.1. OPŠTI POJMOVI I PODELA ELEKTRIČNIH MREŽA ........... 92
3.10.2. DRUGI KIRHOFOV ZAKON .................................................. 92
3.10.3. RJEŠAVANJE ELEKTRIČNIH MREŽA ................................. 93
3.10.3.1. RJEŠAVANJE PASIVNIH ELEKTRIČNIH MREŽA ......... 93
3.10.3.2. RJEŠAVANJE AKTIVNIH ELEKTRIČNIH MREŽA .......... 94
3.10.4 TRANSFORMACIJA VEZE OTPORNIKA U ZVIJEZDU U
VEZU OTPORNIKA U TROUGAO I OBRNUTO ............................... 99
3.11. NEKE TEOREME ELEKTRIČNIH MREŽA .................................. 103
3.11.1. TEOREMA SUPERPOZICIJE .............................................. 104
3.11.2. TEVENENOVA TEOREMA .................................................. 105
3.11.3. NORTONOVA TEOREMA ................................................... 106
3.11.4. TEOREMA ODRŽANJA SNAGE U ELEKTRIČNIM MREŽAMA
.......................................................................................................... 107
3.12. NELINEARNI ELEMENTI ............................................................. 110
3.13. NEKI HEMIJSKI GENERATORI................................................... 112
3.13.1. PRIMARNI HEMIJSKI GENERATORI (BATERIJE) ............ 113
3.13.2. SEKUNDARNI HEMIJSKI GENERATORI (AKUMULATORI)
.......................................................................................................... 116
4. VREMENSKI KONSTANTNO MAGNETSKO POLJE ................................. 122

4.1. UVOD ............................................................................................. 122
4.2. VEKTOR MAGNETSKE INDUKCIJE ............................................. 123
4.3. BIO–SAVAROV ZAKON ................................................................ 126
4.4. MAGNETSKI FLUKS ...................................................................... 127
4.5. SUPSTANCA U MAGNETSKOM POLJU ...................................... 131
4.6. FEROMAGNETSKI MATERIJALI .................................................. 133
5. VREMENSKI PROMJENLJIVO ELEKTRIČNO I MAGNETSKO POLJE .... 144

5.1. UVOD ............................................................................................. 144
5.2. ELEKTROMAGNETSKA INDUKCIJA ............................................ 145
8
5.3. LENCOV ZAKON ........................................................................... 147

5.4. VRTLOŽNE STRUJE ..................................................................... 149
5.5. POVRŠINSKI EFEKAT................................................................... 150
5.6. MEĐUSOBNA I SOPSTVENA INDUKTIVNOST ........................... 151
5.7. ENERGIJA MAGNETSKOG POLJA .............................................. 154
5.8. NEKI PRIMJERI PRIMJENE ELEKTROMAGNETSKE INDUKCIJE
............................................................................................................... 156
5.8.1. PRINCIP RADA ELEKTRIČNOG TRANSFORMATORA ...... 156
5.8.2. PRINCIP RADA GENERATORA PROSTOPERIODIČNE
ELEKTROMOTORNE SILE ............................................................. 159
5.8.3. PRINCIP RADA GENERATORA JEDNOSMJERNE
ELEKTROMOTORNE SILE ............................................................. 160
5.8.4. PRINCIP RADA ELEKTROMOTORA .................................... 161
5.9. INDUKTIVNOSTI U ZATVORENOM STRUJNOM KRUGU .......... 162
5.9.1. KALEM INDUKTIVNOSTI L U ZATVORENOM STRUJNOM
KRUGU............................................................................................. 162
5.9.2. DVA INDUKTIVNO SPREGNUTA ZATVORENA KOLA ....... 163
6. VREMENSKI PROMJENLJIVE ELEKTRIČNE STRUJE ............................ 172

6.1. ELEKTRIČNE MREŽE SA VELIČINAMA OPŠTE VREMENSKE
ZAVISNOSTI ......................................................................................... 172
6.1.1. JAČINA STRUJE, NAPON I SNAGA ELEMENATA MREŽE SA
VREMENSKI PROMJENLJIVIM STRUJAMA .................................. 174
6.1.2. KIRHOFOVI ZAKONI U MREŽAMA SA VREMENSKI

PROMJENLJIVIM STRUJAMA ........................................................ 177
6.2. ELEKTRIČNE MREŽE SA PROSTOPERIODIČNIM VELIČINAMA
............................................................................................................... 180
6.2.1. OSOBINE PERIODIČNIH I PROSTOPERIODIČNIH FUNKCIJA
.......................................................................................................... 180
6.2.2. PROSTOPERIODIČNI NAPONI I JAČINE STRUJA NA
PASIVNIM ELEMENTIMA MREŽE .................................................. 185
6.2.3. SNAGE U MREŽAMA SA PROSTOPERIODIČNIM STRUJAMA
.......................................................................................................... 189
6.3. KOMPLEKSNA SIMBOLIKA U MREŽAMA SA
PROSTOPERIODIČNIM STRUJAMA ................................................... 192
6.3.1. PROSTOPERIODIČNE VELIČINE U KOMPLEKSNOM
DOMENU.......................................................................................... 192
6.3.2. KOMPLEKSNI PREDSTAVNICI NAPONA I JAČINA STRUJA
ELEMENATA MREŽE SA PROSTOPERIODIČNIM STRUJAMA ... 196
6.3.3. KOMPLEKSNA SNAGA PRIJEMNIKA I GENERATORA ...... 200
6.3.4. KOMPLEKSNI OBLIK PRVOG I DRUGOG KIRHOFOVOG
ZAKONA ........................................................................................... 202
9
6.3.5. PREDSTAVLJANJE KOMPLEKSNIH ELEKTRIČNIH VELIČINA

U KOMPLEKSNOJ RAVNI ............................................................... 203
6.4. RJEŠAVANJE ELEKTRIČNIH MREŽA U KOMPLEKSNOM
DOMENU ............................................................................................... 208
6.4.1. RJEŠAVANJE PASIVNIH KOMPLEKSNIH MREŽA ............. 208
6.4.1.1. REDNA I PARALELNA VEZA VIŠE IMPENDANSI ......... 208
6.4.1.2. TRANSFORMACIJA VEZE IMPENDANSI U TROUGAO U
VEZU IMPENDANSI U ZVIJEZDU I OBRNUTO .......................... 211
6.4.2. RJEŠAVANJE AKTIVNIH KOMPLEKSNIH MREŽA.............. 213
6.5. NEKE OD TEOREMA KOMPLEKSNIH MREŽA............................ 214
6.5.1. TEOREMA SUPERPOZICIJE ................................................ 214
6.5.2. TEVENENOVA I NORTONOVA TEOREMA ......................... 215
6.5.3. TEOREMA ODRŽANJA KOMPLEKSNE SNAGE ................. 216
6.6. PRILAGOĐENJE PRIJEMNIKA NA GENERATOR ....................... 219
6.7. POPRAVKA FAKTORA SNAGE PRIJEMNIKA ............................. 224
6.8. POSEBNE VEZE PASIVNIH, KOMPLEKSNIH ELEMENATA ....... 228
6.8.1. PROSTO REZONANTNO KOLO (REDNO REZONANTNO
KOLO) .............................................................................................. 228
6.8.2. PROSTO ANTIREZONANTNO KOLO (PARALELNO
REZONANTNO KOLO) .................................................................... 231
6.8.3. INDUKTIVNO SPREGNUTE GRANE U KOMPLEKSNOM
OBLIKU ............................................................................................ 233
6.8.4. REALAN TRANSFORMATOR U LINEARNOM RADNOM
REŽIMU ............................................................................................ 235
6.8.5. IDEALAN TRANSFORMATOR U KOMPLEKSNOM DOMENU
.......................................................................................................... 236
6.8.6. AUTOTRANSFORMATOR .................................................... 236
6.9 TROFAZNI SISTEMI ....................................................................... 240
6.9.1. POLIFAZNI I TROFAZNI SISTEMI I GENERATORI ............. 240
6.9.2. VEZIVANJE PRIJEMNIKA NA TROFAZNE MREŽE ............. 245
6.9.2.1. Vezivanje simetričnog prijemnika u zvijezdu.................... 246
6.9.2.2. VEZIVANJE SIMETRIČNOG TROFAZNOG PRIJEMNIKA U
TROUGAO .................................................................................... 249
6.10. SNAGE TROFAZNIH PRIJEMNIKA I GENERATORA ................ 252
7. OSNOVNA ELEKTRIČNA MJERENJA ....................................................... 260

7.1. OSNOVNI POJMOVI O MJERENJIMA I MJERNIM
INSTRUMENTIMA................................................................................. 260
7.2. GREŠKE MJERENJA .................................................................... 261
7.3. PRINCIPI KONSTRUKCIJE I RADA OSNOVNIH MJERNIH
INSTRUMENATA .................................................................................. 263
7.3.1. INSTRUMENT SA KRETNIM KALEMOM ............................. 263
7.3.2. INSTRUMENT SA KRETNIM (MEKIM) GVOŽĐEM .............. 266
10
7.3.3. ELEKTRODINAMIČKI INSTRUMENT ................................... 267

7.4. OSNOVNE MJERNE METODE ..................................................... 269
7.4.1. MJERENJE JAČINE ELEKTRIČNE STRUJE ........................ 269
7.4.2. MJERENJE NAPONA I ELEKTROMOTORNE SILE ............. 274
7.4.3. MJERENJE OTPORNOSTI ................................................... 277
7.4.4. MJERENJE IMPEDANSE KOMPLEKSNOG PRIJEMNIKA .. 281
7.4.5. MJERENJE UČESTANOSTI .................................................. 283
7.4.6. MJERENJE SNAGE PRIJEMNIKA ........................................ 284
7.4.7. MJERENJE UTROŠENE ELEKTRIČNE ENERGIJE ............ 290
7.5. DIGITALNI INSTRUMENTI ............................................................ 291
7.5.1. UVOD ..................................................................................... 291
7.5.2. DIGITALNI MULTIMETRI ....................................................... 294
8. ELEKTRIČNE MAŠINE ............................................................................... 296

8.1 UVOD .............................................................................................. 296
8.2 ISTOSMJERNE MAŠINE ................................................................ 297
8.2.1 ISTOSMJERNI GENERATOR ................................................ 298
8.2.2 ISTOSMJERNI MOTOR .......................................................... 299
8.2.3 NAPON ISTOSMJERNOG GENERATORA ........................... 299
8.2.4 NAPON ISTOSMJERNOG MOTORA ..................................... 300
8.2.5 PRAZNI HOD ISTOSMJERNOG GENERATORA .................. 300
8.2.6 OPTEREĆENJE ISTOSMJERNE MAŠINE ............................ 301
8.2.7 KOMUTACIJA ......................................................................... 301
8.2.8 POBUDE ISTOSMJERNIH MAŠINA ...................................... 302
8.2.9 PARALELNI RAD ISTOSMJERNIH GENERATORA .............. 304
8.2.10 MOTORI ISTOSMJERNE STRUJE ...................................... 305
8.2.11 POKRETANJE ISTOSMJERNIH MOTORA.......................... 306
8.2.12 REGULACIJA BRZINE VRTNJE .......................................... 307
8.3 KOLEKTORSKI MAŠINE NAIZMJENIČNE STRUJE ..................... 308
8.3.1 UVOD ...................................................................................... 308
8.3.2 JEDNOFAZNI KOLEKTORSKI MOTOR ................................. 309
8.3.3 NAZMJENIČNA KOLEKTORSKA MAŠINA ............................ 310
8.4 ASINHRONE MAŠINE .................................................................... 311
8.4.1 UVOD ...................................................................................... 311
8.4.2 KONSTRUKCIJA ASINHRONOG MAŠINE ............................ 311
8.4.3 STATOR .................................................................................. 311
8.4.4 ROTOR.................................................................................... 312
8.4.5 RAD ASINHRONOG MOTORA .............................................. 313
8.4.6 ZAKRETNI TRANSFORMATOR ............................................. 313
8.4.7 KLIZANJE ASINHRONOG MOTORA ..................................... 315
8.4.8 GUBICI ASINHRONOG MOTORA ......................................... 316
8.4.9 POKUS PRAZNOG HODA ASINHRONOG MOTORA ........... 317
8.4.10 POKUS KRATKOG SPOJA ASINHRONOG MOTORA........ 317
11
8.4.11 KOČENJE ASINHRONE MAŠINE ........................................ 318

8.4.12 NOMINALNI PODACI ASINHRONOG MOTORA ................. 319
8.4.13 MOMENTNA KARAKTERISTIKA ASINHRONOG MOTORA320
8.4.14 POKRETANJE KAVEZNIH MOTORA .................................. 321
8.4.15 REGULACIJA BRZINE VRTNJE ASINHRONOG MOTORA 322
8.4.16 ZAŠTITA ASINHRONIH MOTORA ....................................... 323
8.4.17 JEDNOFAZNI ASINHRONI MOTORI ................................... 323
8.4.18 TROFAZNI MOTOR KAO JEDNOFAZNI ............................. 324
8.5 SINHRONE MAŠINE ....................................................................... 326
8.5.1 UVOD ...................................................................................... 326
8.5.2 KONSTRUKCIJA SINHRONE MAŠINE ................................. 326
8.5.3 RAD SINHRONOG GENERATORA ....................................... 327
8.5.4 NAMOTAJ SINHRONIH MAŠINA ........................................... 327
8.5.5 IZRAČUNAVNJE INDUKOVANE EMS ................................... 329
8.5.6 PRAZNI HOD SINHRONOG GENERATORA ........................ 329
8.5.7 OPTEREĆENJE SINHRONOG GENERATORA .................... 330
8.5.8 POKUS KRATKOG SPOJA SINHRONOG GENERATORA .. 332
8.5.9 POJEDINAČNI RAD SINHRONOG GENERATORA .............. 333
8.5.10 PARALELNI RAD SINHRONOG GENERATORA ................ 333
8.5.11 SINHRONIZACIJA SINHRONOG GENERATORA............... 334
8.5.12 PREUZIMANJE OPTEREĆENJA ......................................... 335
8.6 SINHRONI MOTOR ........................................................................ 335
8.6.1 ZAŠTITA GENERATORA ....................................................... 336
LITERATURA .................................................................................................. 339
12
13
1. OSNOVNI POJMOVI
„Kakva je to epoha u kojoj je lakše razbijati atom nego predrasudu.“
Albert Einstein
1.1. OSNOVNI POJMOVI O NAELEKTRISANJU I

ELEKTRIČNIM OSOBINAMA MATERIJE
Elektrotehnika se, najvećim svojim dijelom, bavi takozvanim makroskopskim
efektima, tj. pojavama prouzrokovanim djelovanjem velikog broja elementarnih
čestica iz kojih je sastavljena materija. Međutim, da bi mogli biti opisani uzroci
nastanka tih makroskopskih pojava, neophodno je podsjećanje na elementarnu
strukturu materije. Pri tome je, za opisivanje osnovnih događanja u elektrotehnici,
dovoljno posmatranje najjednostavnijeg modela atoma, čestice od kojih je
sastavljena bilo koja materija. Prema tom modelu svaki atom je sastavljen od
jezgra, u kome se nalaze protoni i neutroni, i elektrona koji se kreću oko jezgra na
različitim rastojanjima. Atom je najsitnija čestica elemenata koja se ne može
razložiti, a da se pri tom ne promijene osnovna svojstva samog elementa. Atom se
sastoji od: atomske jezgre i atomske ljuske. Atomska jezgra sastavljena je od
protona (nosioci pozitivnog električnog naboja) i neutrona (bez naboja). Atomska
ljuska obavija atomsku jezgru i u njoj se nalaze elektroni (negativnog naboja) koji
kruže oko atomske jezgre. Takav model atoma vodonika i ugljenika prikazan je na
Sl. 1.1.
Sl. 1.1. Pojednostavljen prikaz atoma vodonika i ugljenika
Protoni u jezgru i elektroni imaju osobinu da na neki poseban način mijenjaju

prostor oko sebe. Ta osobina se, po dogovoru, naziva naelektrisanjem.
Ustanovljeno je, takođe, da su, na neki način, naelektrisanja protona i elektrona
14
suprotna po svom djelovanju, pa je, ponovo po dogovoru, naelektrisanje

protona označeno kao pozitivno, a naelektrisanje elektrona kao negativno. Za
naše potrebe može se smatrati da je naelektrisanje protona i elektrona
najmanje, koje postoji u prirodi, pa se, zbog toga, naziva elementarno
naelektrisanje. Uobičajeno je da se, za kvantitativno definisanje elementarnog
naelektrisanja, izrazi naelektrisanje elektrona, koje iznosi,
Qe = −1, 602 ⋅10−19 C

(1.1)
gde je Q oznaka naelektrisanja uopšte, Qe oznaka naelektrisanja elektrona
(u fizici se često naelektrisanje elektrona obeležava sa e), a C oznaka jedinice
za naelektrisanje, koja se naziva kulon, po francuskom fizičaru Kulonu (Charles
Coulomb, 1736-1806).
Neutroni su čestice koje nisu naelektrisane, a za atom se kaže da je
električno neutralan, ukoliko ima isti broj protona i elektrona.
Važno je naglasiti da su ove elementarne naelektrisane čestice osnovni,
fizički uzročnici svih pojava u elektrotehnici.
Na samom početku ovog uvoda je već napomenuto da će, i u okviru ovog
udžbenika, biti posmatrane samo makroskopske elektromagnetske pojave. To,
u stvari, znači da se neće razmatrati pojave, čiji su uzrok usamljena
elementarna naelektrisanja, već samo pojave koje prouzrokuje djelovanje
velikog broja tih naelektrisanja. S druge strane, pri kvantitativnom opisivanju
pojava u elektrotehnici će morati da bude korišćen određen matematički aparat,
koji operiše pojmovima tačke, kao dijela prostora, čija zapremina teži nuli, kao i
trenutka vremenskog intervala čije trajanje teži nuli. Očigledno je da su takvi
matematički pojmovi u suprotnosti sa zahtjevom da se posmatra djelovanje
velikog broja elementarnih čestica. Zbog toga se, za opisivanje makroskopskih
pojava, uvode pojmovi fizički male zapremine i fizički malog intervala vremena.
Fizički mala zapremina u elektrotehnici odgovara pojmu matematičke tačke.
Ona mora, istovremeno, da bude dovoljno mala da bi predstavljala tačku,
odnosno, da bi mogla da joj se pridruži samo jedna vrijednost makroskopske
veličine, i dovoljno velika da obuhvati dovoljan broj elementarnih čestica, kako
bi moglo da se izvrši usrednjavanje njihovog djelovanja. Ista situacija je i sa
fizički malim intervalom vremena. On mora da bude dovoljno mali da bi
predstavljao trenutak, kome se pridružuje samo jedna trenutna vrijednost
makroskopske veličine i, istovremeno, dovoljno velik da sadrži veliki broj
kretanja na nivou atoma. Obje ove fizičke veličine će, u daljem tekstu, biti
15
obilježavane matematičkim oznakama infinitezimalnih veličina. Fizički mala

zapremina će biti označena sa „dv”, a fizički mali interval vremena sa „dt” i u
daljem tekstu će se o tim veličinama govoriti kao o tački, odnosno, o trenutku
vremena u matematičkom smislu.
Sa strukturom materije je povezano i različito ponašanje različitih materijala
u elektrotehnici. Postoji više različitih podjela materijala u pogledu njihovih
električnih i magnetskih osobina, pa će, na ovom mjestu biti prikazana jedna od
neophodnih podjela. Po svojim električnim osobinama, uobičajeno je da svi
materijali mogu da se podijele u tri osnovne grupe.
Prvu grupu materijala čine provodnici. U tim materijalima, pri normalnim
temperaturama i pritiscima, postoji veliki broj naelektrisanih čestica, koje su u stanju
da se u supstanci relativno slobodno kreću. Takva naelektrisanja obično se
nazivaju slobodna naelektrisanja ili naelektrisanja provodnosti. Uobičajeno je još da
se provodnici dijele u dvije grupe. U prvu grupu spadaju metali, kod kojih su
atomske veze, koje drže elektrone (prije svega one iz spoljašnjih ljuski) u sklopu
atoma, relativno slabe, pa se već pri sobnim temperaturama i normalnim pritiscima,
javlja veliki broj elektrona, koji nisu vezani za atome. Drugim riječima, slobodna
naelektrisanja u metalima su elektroni. Najbolji provodnici, što znači da sadrže
najveću koncentraciju slobodnih elektrona, su srebro, zatim bakar, aluminijum i
drugi metali. U drugu grupu provodnika spadaju, prije svega, tečni rastvori, kod
kojih se neutralni molekuli rastvorenih supstanci raspadaju na dva suprotno
naelektrisana dijela - na pozitivne i negativne jone. Uobičajeno je da se takvi
provodni tečni rastvori nazivaju elektroliti. Pozitivni i negativni joni mogu slobodno
da se kreću u elektrolitima, pa, prema tome, oni predstavljaju slobodna
naelektrisanja elektrolita. Osim čvrstih provodnika i elektrolita, u ovu grupu spadaju i
neki gasovi.
Kao što ćemo kasnije detaljnije proučavati, svako usmjereno, organizovano
kretanje naelektrisanja se naziva električnom strujom. Zbog velikog broja
slobodnih naelektrisanja i mogućnosti njihovog kretanja, kažemo da u
provodnicima može da se uspostavi električna struja.
U drugu grupu materijala spadaju izolatori ili dielektrici. Za razliku od prve
grupe, ovu grupu materijala karakterišu jake atomske veze, koje, pri normalnim
uslovima, onemogućavaju odvajanje elektrona od matičnih atoma ili grupe
atoma, koji obrazuju molekul. To znači da je koncentracija slobodnih
naelektrisanja kod takvih materijala veoma mala. Izolatori postoje u sva tri
agregatna stanja i u tu grupu spadaju materijali, kao što su guma, porcelan,
16
razna ulja i velika većina gasova. Mali broj slobodnih naelektrisanja

onemogućava da se u izolatorima formira struja većih intenziteta.
U treću grupu materijala spadaju poluprovodnici, kod kojih je koncentracija
slobodnih naelektrisanja veća nego kod izolatora, a manja nego kod provodnika.
Poseban značaj poluprovodnika je u njihovoj primjeni u elektronici, u izradi tzv.
poluprovodničkih elemenata, kao što su diode, tranzistori, integrisana kola i
drugo. Najpoznatiji predstavnici te grupe materijala su silicijum, germanijum,
selen i drugi.
U elektrotehnici se često koriste i pojmovi savršenog provodnika i savršenog
izolatora, koji predstavljaju idealizovane slučajeve realnih materijala. Prema
prethodnim definicijama provodnika i izolatora, savršen provodnik ima, teorijski,
beskonačan broj slobodnih, pokretnih naelektrisanja, dok se u savršenom
izolatoru ne nalazi nijedno jedino slobodno naelektrisanje. Iako su fikcija, ovi
idealizovani materijali se često koriste, kako u teorijskim tako i u praktičnim
razmatranjima.
1.2. OSNOVNI POJMOVI O SKALARNIM I VEKTORSKIM

VELIČINAMA
Za kvantitativno opisivanje pojava u elektrotehnici koristi se određeni
matematički aparat. Pretpostavlja se da čitalac vlada većinom tog
matematičkog aparata, a ovaj i sledeći dio treba da budu podsjetnik na neka
poglavlja matematike, koja su neophodna za bolje opisivanje pojava u elek-
trotehnici.
U ovom dijelu biće više pažnje posvećeno vektorskim veličinama i
operacijama sa vektorima.
Kao što je čitaocu vjerovatno poznato, osim skalarnih veličina (temperatura,
snaga, energija i sl.), definisanim samo brojnom vrijednošću, postoje i veličine
koje ne mogu dovoljno dobro da se opišu samo brojnom vrijednošću. Kretanje
automobila, na primjer, nije dovoljno opisano samo brojnom vrijednošću brzine
kretanja, već je potrebno definisati i pravac i smjer tog kretanja. U cilju što
preciznije definicije svih sličnih veličina, uvodi se pojam vektorske veličine ili
vektora, kome se, osim brojne vrijednosti ili intenziteta vektora, pridružuju i
pravac i smjer vektora. Najčešće korišćene vektorske veličine su sila, brzina,
ubrzanje, putanja i slično.
17
Dio prostora, kome je, u svakoj tački, u opštem slučaju, pridružena samo
brojčana vrijednost, naziva se skalarno polje, dok se dio prostora, čije stanje se
opisuje vektorskim vrijednostima u svakoj tački, naziva vektorsko polje.
Vektorske veličine
r rse robičnor obilježavaju strelicom iznad oznake vektora,
kao, na primjer, F , v , a r, l i slično. Intenzitet vektora se obično obilježava
kao apsolutna vrijednost, F ili, jednostavno, F (bez strelice, koja ga označava
kao vektor). Grafički se vektor obično predstavlja strelicom, kao što je to
prikazano na Sl. 1.2, pri čemu se definiše početna tačka vektora M i krajnja
tačka N, koja se naziva kraj ili glava vektora.
Sl. 1.2. Grafički prikaz vektora Sl. 1.3. Grafički prikaz vektorskog polja
Vektorsko polje, takođe, može da se prikaže grafički. U tom slučaju se to

predstavljanje vrši pomoću linija polja, koje jednoznačno prikazuju vektorsko
polje. Linije polja su, u opštem slučaju, krive linije, koje imaju osobinu da je
pravac vektorske veličine koja opisuje polje, u svakoj tački linije polja, tangentan
na tu liniju. Uobičajeno je, takođe, da se skup linija polja opremi strelicama, koje
definišu smjer vektora, a gustina nacrtanih linija polja je proporcionalna
intenzitetu vektora u svakom dijelu prostora. To znači da dio prostora sa gušće
prikazanim linijama polja predstavlja domen većeg intenziteta vektora, dok je u
domenu rjeđih linija polja, intenzitet vektora manji. Grafički prikaz vektorskog
polja, linijama polja, dat je na Sl. 1.3.
Od operacija sa vektorima, najveću važnost u tehnici uopšte, imaju zbir i
razlika dva ili više vektora, kao i skalarni i vektorski proizvod dva vektora.
Podsjećanju na te operacije će biti posvećen naredni dio teksta.
Prije razmatranja pomenutih vektorskih operacija, podsjetimo se na pojam
orta ili jediničnog vektora, kao i na pojam komponenti vektora. Pod pojmom ort
18
ili jedinični vektor podrazumijeva se vektor koji ima određen pravac i određen
smjer, a intenzitet mu je jednak jedinici. Uobičajeno je da se ort vektora obilježi
r
kao vektorska veličina, kojoj se dodaje indeks "0" (na primjer r0 ), ako je u
nekom opštem smjeru, odnosno, ako je u smjeru neke ose izabranog
koordinatnog sistema, pridružuje mu se indeks te ose. Na primjer, r ort u smjeru
ose x Dekartovog koordinatnog sistema će biti zapisan u obliku:
r ix , pri čemu se
iskaz da je njegov intenzitet jednak jedinici piše u obliku: ix = 1 . Komponente
vektora predstavljaju projekcije vektora na ose usvojenog koordinatnog sistema.
Obično se komponente vektora opremaju indeksom r odgovarajuće ose, tako da,
na primjer, Fx predstavlja
r projekciju vektorar F na x osu i naziva se x
komponenta vektora F . Prema tome, vektor F može da se predstavi pomoću
svojih komponenti, na primjer u Dekartovom koordinatnom sistemu, na sljedeći
način:
r r r r
F = ix Fx + iy Fy + iz Fz . (1.2)
Sabiranje i oduzimanje dva ili više vektora se vrši po komponentama

vektora. Komponenta rezultantnog vektora u smjeru određene ose dobija se
kao zbir ili razlika komponenti pojedinačnih vektora u smjeru te iste ose. Ako su,
na primjer, definisana dva vektora,
r r r r r r r r
A = ix Ax + iy Ay + iz Az i B = ix Bx + iy By + iz Bz ,
r r
njihov zbir ili razlika, A ± B , će biti dat izrazom:
r r r r r
A ± B = ix ( Ax ± Bx ) + iy ( Ay ± By ) + iz ( Az ± Bz ) . (1.3)
Princip grafičkog sabiranja i oduzimanja dva vektora, predstavljen je na Sl.

1.4. i Sl.
r 1.5. Sa tih slika može, istovremeno, da se r vidi i da negativan vektor, na
pr. − B , ima isti intenzitet i pravac kao i vektor + B , ali suprotan smjer.
19
Sl. 1.4. Grafičko sabiranje dva vektora Sl. 1.5. Grafičko oduzimanje dva vektora
Važno je, možda, još napomenuti da za zbir i razliku dva vektora važi
komutativni zakon:
r r r r r r r r
A + B = B + A , odnosno, A − B = − B + A . (1.4)
U radu sa vektorima se, u tehnici, veoma često sreće proizvod intenziteta
dva vektora, pomnožen sa kosinusom ugla, koji zaklapaju pravci i smjerovi ta
dva vektora,
r r
| A || B | cos α = AB cos α , (1.5)
r r
pri čemu je α ugao između pravaca vektora A i B . Gore prikazani proizvod
je skalarna veličina, pa je jednostavno dogovoreno, da se takav proizvod
nazove skalarni proizvod dva vektora i zapiše na sljedeći, skraćeni, način:
r r
A ⋅ B = AB cosα . (1.6)
Za skalarni proizvod dva vektora važi, takođe, komutativni zakon,
r r r r
A⋅ B = B ⋅ A . (1.7)
Često se, u tehnici, javlja i pojam vektorskog proizvoda dva vektora.
r Pod
ovim pojmom se podrazumijeva definisanje jednog novog vektora C , čiji
intenzitet je definisan kao
r
| C |= AB sin α , (1.8)
r r
pravac mu je određen normalom na površ, koju definišu vektori A i B , a
smjer mu je određen takozvanim pravilom desne zavojnice. Pravilo desne
zavojnice
r se, inače, takođe često koristi u tehnici. Ono glasi da se smjer vektora
C određuje tako što se prvi vektor, najkraćim putem, zarotira u položaj drugog
20
vektora i pri tome se posmatra smjer rotacije. Smjer vektorskog proizvoda ta

dva vektora je definisan smjerom kojim bi se kretao desni zavrtanj, pri
posmatranoj rotaciji. Na taj način je vektorski proizvod
r r r
C = A× B (1.9)
jednoznačno određen.
Za vektorski proizvod dva vektora ne važi komutativni zakon, pošto je
r r r r
(
A× B = − B × A ). (1.10)
1.3. OSNOVNI POJMOVI O KOMPLEKSNIM BROJEVIMA

Čitaocu su, vjerovatno, već poznati pojmovi imaginarne jedinice i
kompleksnog broja, tako da će u ovom dijelu biti samo ponovljene neke
osnovne definicije i relacije iz matematičke simbolike kompleksnih brojeva.
U matematici je imaginarna jedinica definisana kao:
i = + −1 . (1.11)
U elektrotehnici je uobičajeno da se skalarne vremenski promjenljive veličine
označavaju malim slovima, pa je oznaka i rezervisana za intenzitet ili jačinu
vremenski promjenljive struje. Zbog toga je dogovoreno da se, u elektrotehnici,
imaginarna jedinica obilježava malim slovom j.
U radu sa imaginarnom jedinicom važe sljedeće relacije:
j 2 = j ⋅ j = −1 , j 3 = j 2 ⋅ j = −1⋅ j = − j , j 4 = j 2 ⋅ j 2 = (−1) ⋅ ( −1) = 1 ,

itd,
1 1 j j j
= ⋅ = 2 = =−j
j j j j −1 . (1.12)
Kompleksni broj može da se predstavi u obliku realnog i imaginarnog dijela,
a da bi se znalo da se radi o kompleksnoj veličini, obično se, ispod oznake
veličine, piše crtica,
21
Z = a + jb , (1.14)
gdje su a i b realni brojevi i nazivaju se realni, odnosno, imaginarni dio
kompleksnog broja, što se, simbolično, predstavlja kao:
a = Re{Z } b = Im{Z } . (1.15)
Konjugovano kompleksna vrijednost nekog kompleksnog broja, Z = a + jb ,
obično obilježena zvjezdicom, data je izrazom:
Z * = a − jb . (1.16)
Sabiranje i oduzimanje dva kompleksna broja, Z = a + jb i Y = c + jd , vrši se
tako što se posebno saberu realni, a posebno imaginarni dijelovi,
Z ± Y = ( a + jb) ± (c + jd ) = (a ± c ) + j (b ± d ) . (1.17)
Množenjem dva kompleksna broja dobija se sljedeći izraz:
Z ⋅ Y = ( a + jb )( c + jd ) = ac + jad + jbc + j 2bd = ( ac − bd ) + j ( ad + bc ) .

Množenje kompleksnog broja Z njegovom konjugovano kompleksnom
vrijednošću, Z ∗ , daje,
Z ⋅ Z * = ( a + jb )( a + jb ) = a 2 − jab + jab − j 2b2 = a 2 + b2 ,

što predstavlja kvadrat modula kompleksnog broja. Prema tome, modul
kompleksnog broja Z je,
| Z |= Z = a 2 + b 2 .
Dijeljenjem dva kompleksna broja, Z = a + jb i Y = c + jd , dobija se novi
kompleksni broj,
Z a + jb a + jb c − jd ac − jad + jbc − j2bd ac + bd bc − ad Z Y* Z ⋅Y*

= = ⋅ = = 2 2⋅j 2 2 = ⋅ *= 2
Y c + jd c + jd c − jd c2 + d 2 c +d c +d Y Y Y
.
Kompleksni broj Z = a + jb , može da se predstavi i u takozvanom
eksponencijalnom obliku,
2 2
Z = Z ⋅ e jϕ , gde je Z = a + b i
22
b
ϕ = arctg .
a
Kao što je već rečeno, Z = Z predstavlja modul, a ugao ϕ se naziva
argument kompleksnog broja.
Transformacija kompleksnog broja iz algebarskog u eksponencijalni oblik
može da se izvede korišćenjem Ojlerovog obrasca, koji glasi,
e jα = cos α + j sin α .
Koristeći modul Z i argument ϕ , osim u takozvanom algebarskom obliku,
Z = a + jb , kompleksni broj može da se zapiše i u trigonometrijskom obliku,
Z = Z ( cos α + j sin α ) .
Kompleksni broj Z može grafički da se predstavi u takozvanoj kompleksnoj
ili faznoj ravni. Takvo predstavljanje kompleksnog broja je prikazano na Sl. 1.6.
Ugao ϕ se računa od pozitivnog dijela realne ose i to tako da se uglovi veći od
nule nanose u smjeru suprotnom od smjera kretanja kazaljki na satu, dok se
negativni uglovi nanose u smjeru kretanja kazaljki na satu. Kao što može da se
vidi na Sl. 1.6, veliki broj veličina, koje su pomenute u prethodnom tekstu mogu
da se prikažu u kompleksnoj ravni. Sa Sl. 1.6. može, takođe da se vidi da je
b a b
| Z |= Z = a 2 + b 2 , tg φ = , cos φ = i sin φ = .
a Z Z
Slika 1.6. Grafičko prikazivanje kompleksnog broja
23
2. ELEKTROSTATIKA
„Obrazovanje se ne sastoji od toga koliko ste zapamtili ili koliko znate.
Sastoji se od toga da razlikujete koliko znate, a koliko ne.”
Albert Ajnštajn
2.1. DEFINICIJA ELEKTRIČNOG POLJA I

ELEKTROSTATIČKOG POLJA
Bilo bi logično da se, na ovom mjestu, definiše šta je, u stvari, električno
polje. Međutim, jednostavna i jasna definicija električnog polja, u smislu šta je
to, ne postoji. Zbog toga je uobičajeno da se električno polje definiše preko
posljedice, odnosno preko osobine da na neko naelektrisanje djeluje silom.
Električno polje je dio prostora oko električnog naboja u kojem postoje sile
koje djeluju na druge naboje . Prema tome, ako na neko naelektrisanje, koje se
postavi na bilo koje mjesto u nekom prostoru, djeluje sila, tada se kaže da u tom
prostoru postoji električno polje. Naravno, električno polje postoji i bez prisustva
tog naelektrisanja, kojim se samo detektuje polje, odnosno, utvrđuje njegovo
postojanje. Važno je napomenuti da neka druga, jasna definicija električnog
polja, jednostavno, ne postoji.
Osnovni izvori električnog polja su naelektrisanja. U slučaju makroskopske
teorije elektromagnetskog polja, radi se, ne o elementarnim naelektrisanim
česticama, već o većim ili manjim naelektrisanim tijelima, pri čemu se, kao
najmanje moguće naelektrisano tijelo, uzima naelektrisana fizički mala
zapremina.
Ako se makroskopska naelektrisanja ne kreću i ne mjenjaju u vremenu,
električno polje, koje takva naelektrisanja stvaraju u svojoj neposrednoj okolini,
naziva se elektrostatičko polje.
2.2. VEKTOR JAČINE ELEKTRIČNOG POLJA

Osim kvalitativnog opisa električnog polja, datog u prethodnom dijelu,
potrebno je električno polje opisati i kvantitativno; odrediti njegovu "jačinu". No,
prije nego što se krene u konkretnu kvantifikaciju polja, potrebno je upoznati se sa
pojmom probnog naelektrisanja. Po definiciji, probno naelektrisanje je takvo
24
naelektrisanje, koje je u stanju da detektuje neko električno polje, a da ga, pri

tome, ne promijeni bitno. U prethodnom dijelu je već rečeno da svako
naelektrisanje predstavlja izvor električnog polja, tj. prouzrokuje električno polje u
svojoj neposrednoj okolini i to polje se superponira polju, koje u datom domenu
već postoji. Prema tome, svako naelektrisanje, pa i probno, svojim poljem, mijenja
postojeće električno polje. Kada se govori o probnom naelektrisanju, očigledno je
da dimenzije takvog naelektrisanog tijela, kao i njegovo naelektrisanje, moraju da
budu toliko mali, da, pri njegovom postavljanju u polje, promijene polja mogu da
se zanemare. Probno naelektrisanje se, obično, obilježava sa ∆Q.
Ustanovljeno je da je mala sila, kojom električno polje djeluje na probno
naelektrisanje, proporcionalna tom naelektrisanju. Ta proporcionalnost se,
obično, definiše iskazom da je,
r r
∆F = E ⋅ ∆Q (2.1)
r
pri čemu je faktor proporcionalnosti E vektorska veličina, poštor skalarna
veličina ∆Q mora da bude srazmjerna vektorskoj veličini ∆F . Faktor
r
proporcionalnosti E se naziva vektor jačine električnog polja i predstavlja
osnovnu veličinu električnog polja. Istovremeno, izraz (2.1) predstavlja najopštiji
r
izraz za silu u električnom polju. Prema tome, vektor jačine električnog polja E ,
kao vektorska veličina, definisan je intenzitetom, pravcem i smjerom i sve ove tri
veličine se, u opštem slučaju, mijenjaju od tačke do tačke. Pošto je definisano
vektorskom veličinom, električno polje može grafički da se predstavi linijama
r
vektora E , koje, po dogovoru, počinju na pozitivnom, a završavaju na
negativnom naelektrisanju. r
Postoji više načina određivanja vektora jačine električnog polja E . Jedan od
r
mogućih načina određivanja vektora E je korišćenje izraza (2.1). Ukoliko je
poznata sila kojom električno polje djeluje na probno naelektrisanje, vektor
jačine električnog polja može da se odredi iz izraza (2.1):
r
r ∆F
E=
∆Q .
Pogledajmo kako je definisan vektor jačine električnog polja jednog
značajnog izvora elektrostatičkog polja – tačkastog naelektrisanja. Tačkasto
naelektrisanje je, u stvari, fiktivno, konačno veliko naelektrisanje, locirano u
tački (u našem slučaju u fizički maloj zapremini dv). Pojam tačkastog
25
naelektrisanja ima veliki značaj, jer svako naelektrisano tijelo može da se

predstavi u obliku zbira tačkastih naelektrisanja.
Vektor jačine električnog polja, koje tačkasto naelektrisanje Q prouzrokuje u
vakuumu, u tački M, na rastojanju r od tačkastog naelektrisanja, određen je
eksperimentalno i dat sljedećim izrazom:
r 1 Qr
EM = r0 (2,2)
4πε 0 r 2
U izrazu (2.2), osim već pomenutih veličina, nastupaju i neke veličine, koje
r
će sada biti predstavljene. r0 predstavlja ort ili jedinični vektor u smjeru vektora
r
rastojanja r između tačke u kojoj se nalazi tačkasto naelektrisanje i tačke M, u
r
kojoj se određuje vektor E , kao što je prikazano na Sl. 2.1.
r
Sl. 2.1. Grafičko prikazivanje vektora E tačkastog naelektrisanja
r
Smjer jediničnog vektora, orta r0 je od izvora polja, naelektrisanja Q, ka
r
mjestu u kome se određuje vektor E , tj. ka tački M. Konstanta ε 0 se naziva
permitivnost ili dielektrična konstanta vakuuma i iznosi
ε 0 = 8,854 ⋅ 10−12 F/m .

Oznaka "F" u jedinici za permitivnost je oznaka za jedinicu kapacitivnosti,
"farad" i o njoj će biti više riječi kasnije. Očigledno je, na osnovu simetrije
problema, da intenzitet vektora jačine električnog polja ne zavisi od pravca u
kome se, u odnosu na položaj tačkastog naelektrisanja, nalazi tačka M, već
samo od rastojanja te tačke i tačkastog naelektrisanja Q. To znači da u svim
tačkama na sferi poluprečnika r, sa centrom na mjestu tačkastog naelektrisanja,
vektor jačine električnog polja imar isti intenzitet. Na Sl. 2.1. su prikazane linije
vektora jačine električnog polja, E , za slučaj kada je tačkasto naelektrisanje
pozitivno i kada je negativno.
26
Jedinica za intenzitet vektora jačine električnog polja je V/m, gde je V

oznaka za jedinicu električnog napona, koja se naziva "volt" po italijanskom
fizičaru Volti (Alessandro Volta, 1745-1827) i o kojoj će kasnije biti više riječi.
Pomoću izraza (2.1) i (2.2) može da se odredi sila, kojom dva tačkasta
naelektrisanja djeluju jedno na drugo. Pretpostavimo da neko tačkasto
naelektrisanje Q1 stvara, u tački M, električno polje, opisano vektorom jačine
r
električnog polja E izraza (2.2). Ako se sada u tačku M postavi neko drugo tač-
kasto naelektrisanje, Q2, na to naelektrisanje će, prema izrazu (2.1), djelovati
sila
r r Q1 r QQ r
FQ1Q 2 = E1Q2 = r0 ⋅ Q2 = 1 2 2 r0
2
(2.3)
4πε 0 r 4πε 0 r
Gornji izraz predstavlja Kulonov zakon za silu između dva tačkasta
naelektrisanja, do koga je, eksperimentalnim putem, došao Kulon, mjerenjima u
toku 1784. i 1785. godine. Iz tog eksperimenta je proizašao i izraz za vektor
r
jačine električnog polja E tačkastog naelektrisanja, dat izrazom 2.2.
Važno je naglasiti da izraz 2.3. predstavlja izraz za silu samo u slučaju dva
tačkasta naelektrisanja, a opšti izraz za silu u elektrostatičkom polju je izraz 2.1.
2.3. RAD ELEKTRIČNIH SILA, NAPON I POTENCIJAL

ELEKTRIČNOG POLJA
r
Rad, koji se izvrši pomjeranjem nekog tijela pod dejstvom sile
r F na nekom
makroskopski malom dijelu puta, definisanom kao vektor, ∆ l , izražava se
skalarnim proizvodom ta dva vektora,
r r
∆A = F ⋅ ∆ l = F ∆l cos α ,
r r
gdje je α ugao, koji zaklapaju pravci vektora F i ∆ l , kao što je prikazano na Sl.
2.2.
27
r
Sl. 2.2. Određivanje rada na putanji dužine ∆ l ,
kao i nekom putanjom od tačke P do tačke K
Ukupan rad na pomjeranju iz početne tačke P do krajnje tačke K, putanjom

konačne dužine l , može da se odredi tako što se ukupna dužina l izdijeli
r rna
segmente dužine ∆l , na svakom segmentu se izvrši skalarni proizvod F ⋅ ∆ l i
zatim se svi ti skalarni proizvodi saberu,
n r r
AodPdoK = ∑ Fk ⋅ ∆ lk ,
k =1
gdje je n broj segmenata na koje je izdijeljena putanja l . Kada je putanja

između tačaka P i K kriva, dijeljenjem putanje na konačan broj segmenata se
pravi greška, koja je utoliko veća što je manji broj segmenata. Da bi se takva
greška eliminisala, uobičajeno je da se putanja izdijeli na beskonačno mnogo
veoma malih segmenata, čija dužina teži nuli, d l → 0 . Rad na tom
elementarnom dijelu putanje je,
r r
dA = F ⋅ d l ,
a ukupan rad, od tačke P do tačke K je jednak zbiru tih elementarnih radova,
pri čemu se znak sume zamjenjuje znakom integrala,
r r K
AodPdoK = ∫ F ⋅ d l .
P
Prema tome, određeni integral je,r ur stvari, zbir beskonačno mnogo

beskonačno malih skalarnih proizvoda F ⋅ d l .
Ukoliko rad vrše sile električnog polja, definisane opštom jednačinom za silu
(2.1), rad električnih sila na pomjeranju probnog naelektrisanja ∆Q od tačke P
do tačke K, putanjom dužine l , će biti:
K K
r r r r
Ael .sila = ∫ ∆QE ⋅ d l = ∆Q ∫ E ⋅ d l ,
P P
pošto ∆Q, kao veličina koja se prilikom pomjeranja ne mijenja, može da se

izvuče ispred znaka integrala.
r
Elektrostatičko polje, opisano vektorom jačine električnog polja E , spada u
tzv. konzervativna ili potencijalna polja. Karakteristika takvih polja je da je rad,
28
koji se izvrši po proizvoljnoj zatvorenoj putanji jednak nuli. U slučaju

elektrostatičkog polja, konzervativnost polja se definiše iskazom da je
(2.4)
Veoma važna posljedica konzervativnosti elektrostatičkog polja je činjenica
da rad, izvršen između dvije tačke u polju, zavisi samo od položaja tih tačaka, a
ne zavisi od putanje, kojom se vrši.
Posmatrajmo dvije tačke, P i K, u elektrostatičkom polju i odredimo rad, koji
izvrše sile električnog polja, pomjerajući probno naelektrisanje ∆Q iz tačke P u
tačku K, putanjama a i b, kao što je prikazano na Sl. 2.3.
Sl. 2.3. Rad električnih sila po zatvorenoj putanji
Rad električnih sila po zatvorenoj putanji PaKbP će biti:

K P
r r r r r r
Ael .sila = ∆Q ∫
PaKbP
E ⋅ d l = ∆Q ∫ E ⋅ d l + ∆Q ∫ E ⋅ d l = 0 ,
Pa Kb
odakle slijedi da je
K P K
r r r r r r
∆Q ∫ E ⋅ d l = −∆Q ∫ E ⋅ d l = ∆Q ∫ E ⋅ d l .
Pa Kb Pb
S obzirom da je ∆Q konačan broj različit od nule, cijela jednačina može da

se podijeli sa ∆Q, pa se dobija da je
K K
r r r r K r r
∫
Pa
E ⋅dl = ∫
Pb
E ⋅dl = ∫ E ⋅dl .
P
Kako su krive a i b izabrane prozvoljno, slijedi da je gornji integral nezavisan

od putanje integracije.
Prema tome, u fizičkom smislu, gornji integral je brojno jednak radu koji
izvrše sile električnog polja, pomjerajući jedinično pozitivno naelektrisanje iz
tačke P u tačku K. Tako definisan integral se naziva električni napon ili
29
jednostavno samo napon između dvije tačke u električnom polju i obilježava se

velikim slovom U, sa indeksima početne i krajnje tačke,
K
r r
U PK = ∫ E ⋅ d l (2.5)
P
Iz svega gore izloženog se vidi da je napon jednoznačno određena veličina

za proizvoljno odabran par tačaka u elektrostatičkom polju.
Pošto je izbor tačaka P i K sasvim proizvoljan, moguće je položaj krajnje
tačke K izabrati tako da se ona nalazi izvan domena u kome postoji električno
polje. Tako izabrana tačka K, koju karakteriše nulto energetsko stanje, naziva
se referentna tačka i obilježava se velikim slovom R. U odnosu na tako izabranu
referentnu tačku, moguće je, sada, odrediti napon između bilo koje tačke i
referentne tačke, što znači da svakoj tački u prostoru može da se pridruži jedna
skalarna veličina, koja definiše njeno energetsko stanje u odnosu na referentnu
tačku. Na taj način se uvodi pojam potencijala električnog polja ili električnog
potencijala, koji se obilježava velikim slovom V, sa indeksom tačke u kojoj se
definiše,
R
r r
VP = ∫ E ⋅ d l . (2.6)
P
Naravno, na isti način može da se definiše i potencijal tačke K,

R
r r
VK = ∫ E ⋅ d l ,
K
kao i bilo koje druge tačke u elektrostatičkom polju.

Jasno je da je, u fizičkom smislu, potencijal brojno jednak radu koji izvrše sile
električnog polja, pomjerajući jedinično naelektrisanje iz tačke P u referentnu
tačku R. Na osnovu definicije referentne tačke, kao i na osnovu izraza (2.6), može
se zaključiti da je potencijal referentne tačke jednak nuli, VR = 0 . Naglasimo još
jednom, da vrijednosti potencijala u pojedinim tačkama zavise, a vrijednosti
napona između dvije tačke u polju ne zavise od izbora referentne tačke.
Postoji jednostavna veza napona između dvije tačke, sa potencijalima tih
tačaka. Kako napon između dvije tačke ne zavisi od putanje integracije,
izvedimo integraciju putanjom, koja prolazi kroz referentnu tačku,
30
K
r r Rr r K r r R r r R r r
U PK = ∫ E ⋅ d l = ∫ E ⋅ d l + ∫ E ⋅ d l = ∫ E ⋅ d l − ∫ E ⋅ d l = VP − VK (2.7)
P P R P K
Prema tome, napon između dvije tačke u elektrostatičkom polju, jednak je

razlici potencijala te dvije tačke.
Kao što je već spomenuto u prethodnom dijelu, jedinica za napon i potencijal
je "volt" i označava se velikim slovom V. U praksi se napon javlja u veoma
širokom opsegu vrijednosti. Najmanja vrijednost napona, koji danas može da se
-12
mjeri, iznosi oko 1 pV (pV = 10 V). Napon između ruke i srca čovjeka je oko 1
mV, dok je napon između unutrašnjosti i spoljašnjosti živca čovjeka oko 40mV.
Na ulaz audio pojačala se dovodi napon signala od nekoliko mV do 1 V. Razni
hemijski izvori električne energije imaju napone od 1,2 V do preko 100 V.
Napon gradske mreže u Americi iznosi 110 V, dok je u Evropi taj napon 230 V.
Pri prenosu električne energije koriste se naponi od 20 kV do preko 1 MV. Na
kraju, napon između naelektrisanog oblaka i zemlje, neposredno prije udara
groma, može da bude reda 100 MV.
PRIMJER 2.1. Izračunati električnu silu na jedno od tri identična tačkasta

naelektrisanja, Q = 10 nC, koja se nalaze u vakuumu, u tjemenima jednakostraničnog
trougla, stranice a = 1cm.
Pošto je sistem simetričan, potpuno je svejedno na koje naelektrisanje se

računa sila. S obzirom da se radi o tačkastim naelektrisanjima, tražena sila
može da se odredi određivanjem rezultantnog vektora jačine električnog polja
r
E , koje, na mjestu, na primjer, naelektrisanja Q2, stvaraju naelektrisanja Q1 i
Q3, pa se zatim, rezultantna sila na Q2, određuje primjenom osnovnog izraza za
silu (2.1). Vektor jačine električnog polja, koje, na mjestu naelektrisanja Q2,
stvara naelektrisanje Q1 je jednak:
r 1 Q r
E12 = r012 .
4πε 0 a 2
Zbog simetrije cijelog problema, intenziteti vektora jačine električnog polja
koja, na mjestu naelektrisanja Q2, stvaraju naelektrisanja Q1 i Q3 su jednaki,
E12 = E32 .
31
Sl. P.2.1. Grafički prikaz problema

r
Način rješavanja ovog problema, kao i pravac i smjer rezultantne sile F ,
prikazani su na Sl. P.2.1.
Intenzitet rezultantnog vektora jačine električnog polja u tački, u kojoj se
nalazi naelektrisanje Q2, iznosi:
Q 3
E = 2 E12 cos 30 0 = ,
4πε 0 a 2
odakle se dobija da je intenzitet rezultantne sile,
F = E.Q2 = E.Q = 15,57mN .
PRIMJER 2.2. Izračunati električnu silu, kojom ravnomjerno naelektrisani

prsten, poluprečnika a, naelektrisan naelektrisanjem Q1, djeluje na tačkasto
naelektrisanje Q2, u svom centru.
Sl. P.2.2. Sila u centru naelektrisanog prstena
32
Ravnomjerno naelektrisan prsten može da se izdijeli na veliki broj veoma

malih dijelova, dužine dl. Na svakom takvom malom dijelu postoji mala količina
naelektrisanja koja može da se tretira kao tačkasto naelektrisanje. Na Sl. P.2.2.
lako mogu da se uoče parovi dijametralno postavljenih naelektrisanja, na
dijelovima prstena dl1 i dl2. Svaki od ova dva segmenta stvaraju u centru
prstena električno polje istog pravca i intenziteta, ali suprotnog smjera. Stoga je
rezultantno električno polje od ova dva dijela prstena, u centru prstena, jednako
nuli. Na isti način mogu da se posmatraju i svi drugi dijametralno postavljeni
parovi segmenata prstena, pa može da se zaključi da se sva elementarna polja
na mjestu naelektrisanja Q2 međusobno poništavaju, tako da je rezultantno
električno polje u centru prstena:
r
Ena _ mestu _ Q2 = 0 .
Sila, kojom prsten djeluje na naelektrisanje Q2 je, zbog toga,
r r
FQ1naQ2 = Ena _ mestu _ Q2 .Q2 = 0 .
Napomenimo još da bi sila kojom naelektrisanje prstena Q1 djeluje na
naelektrisanje Q2 bila različita od nule, kada bi se naelektrisanje Q2 nalazilo u
bilo kojoj drugoj tački.
PRIMJER 2.3. Potencijal nekog provodnog tijela, u odnosu na referentnu

tačku R1, iznosi V1 = 1 kV. Potencijal istog tijela u odnosu na referentnu tačku
R2 iznosi V2 = 2 kV. Izračunati koliki rad izvrše sile električnog polja, pomjerajući
probno naelektrisanje ∆Q=1pC od R1 do R2.
Sl. P.2.3. Računanje rada električnih sila između R1 i R2
Rad sila električnog polja ne zavisi od oblika putanje po kojoj se taj rad vrši,
već samo od položaja krajnjih tačaka. Taj rad je određen izrazom:
33
R2
r
A = ∆Q ∫ E ⋅ d l .
R1
Vidi se da je gornji integral, po definiciji, jednak naponu između dvije

referentne tačke, R1 i R2,
R2
r r
∫ ⋅ d l = U R1R2
E
R1
Ovaj napon može da se odredi na osnovu činjenice da je promjena

potencijala provodnog tijela posljedica izbora nove referentne tačke. Novi
potencijal se razlikuje od starog upravo za napon između referentnih tačaka,
V1 − V2 = U R1R2 = 1kV
Iz poznate vrijednosti napona U R1 R2 , određuje se sada rad električnih sila,
. R1R2 = 10−9 J .
A = ∆QU
PITANJA ZA PROVJERU ZNANJA
1) Kako glasi definicija električnog, a kako elektrostatičkog polja? Kako

se uvodi vektorska veličina koja kvantitativno opisuje elektrostatičko
polje, kako se naziva i u kojim jedinicama se izražava?
2) Šta u fizičkom smislu, u elektrostatici, predstavlja napon između dva
naelektrisana provodna tijela, a šta potencijal usamljenog,
naelektrisanog provodnog tijela?
3) Šta je referentna tačka?
4) Električno polje može da se opiše jednom vektorskom i jednom
skalarnom veličinom. Koje su to veličine? Pod kojim uslovima te
veličine jednoznačno opisuju električno polje? Navesti jedinice za te
dvije veličine, kao i vezu između njih.
5) Odrediti jedinicu za intenzitet vektora jačine električnog polja,
polazeći od jedinice za potencijal.
34
2.4. DIELEKTRICI U ELEKTROSTATIČKOM POLJU

U dosadašnjim razmatranjima je posmatrano elektrostatičko polje u
vakuumu, tj. polje, koje prouzrokuju nepokretna, vremenski nepromjenljiva
naelektrisanja, koja se nalaze u vakuumu. U praksi se, međutim, vakuum javlja
veoma rijetko, tako da proučavanje elektrostatičkog polja u nekoj supstanci ima
mnogo veću praktičnu važnost.
Supstanca, svojim prisustvom, uvijek utiče na elektrostatičko polje, koje se u njoj
formira. Sve supstance u kojima postoji elektrostatičko polje se tretiraju kao idealni
izolatori, tj. kao sredine bez slobodnih naelektrisanja. Kad to ne bi bio slučaj, kada
bi u supstanci postojala slobodna naelektrisanja, polje bi na ta naelektrisanja
djelovalo silom, pod djelovanjem te sile bi se naelektrisanja kretala, pa to više ne bi
bila elektrostatika. Elektrostatičko polje, međutim, djeluje silom i na naelektrisanja
koja su čvrsto vezana u atomima ili molekulima supstance, izazivajući njihova
mikroskopska kretanja, kao što je prikazano na Sl. 2.4.
Sl. 2.4. Pomjeranje vezanih naelektrisanja pod djelovanjem električnog polja
Pošto se radi o elektrostatičkom polju, ta kretanja će postojati samo u

kratkom, prelaznom intervalu vremena, dok se uspostavlja elektrostatičko polje
u supstanci, a zatim će se ustaliti neko stacionarno, statičko stanje. Pojedina
elementarna naelektrisanja će ostati mikroskopski pomjerena sve dok u
supstanci postoji elektrostatičko polje i za supstancu, koja se nalazi u tako
promijenjenom stanju, kaže se da je polarizovana. Pri tome, svaka polarizovana
supstanca, svojim prisustvom, mijenja elektrostatičko polje u kome se nađe.
Uticaj supstance, odnosno, način na koji se elektrostatičko polje u supstanci
mijenja u odnosu na polje u vakuumu, može da se izrazi na više načina. Na
ovom mjestu će biti prikazan samo jedan, najjednostavniji način sagledavanja i
kvantitativnog opisivanja uticaja supstance na elektrostatičko polje. Naime, u
r
prethodnom poglavlju je, u izrazima za vektor jačine električnog polja E , za
električni potencijal V i napon U, nastupala permitivnost ε 0 , kao konstanta
35
vakuuma. Uticaj supstance na elektrostatičko polje može da se uzme u obzir ta-

ko što će se, jednostavno, u svim izrazima u kojima nastupa, konstanta ε 0
zamijeniti nekom konstantom ε , koja će biti karakteristika određenog
materijala. Na taj način, svi izrazi za bilo koju električnu veličinu ostaju
nepromijenjeni, samo što se, umjesto ε 0 , piše ε . Konstanta ε se naziva
permitivnost ili dielektrična konstanta nekog materijala i uobičajeno je da se
predstavlja u obliku proizvoda permitivnosti vakuuma i tzv. relativne
permitivnosti materijala,
ε = εr ⋅ε0 .
Jedinica za permitivnost ε je ista kao za ε 0 , F/m, dok je relativna
permitivnost neimenovan broj, koji pokazuje koliko je puta permitivnost nekog
materijala veća od permitivnosti vakuuma. Ispostavlja se, naime, da je
permitivnost vakuuma najmanja permitivnost u prirodi, a da svi materijali imaju
permitivnosti veće od ε 0 , što znači da je, kod svih materijala, ε r > 1. Kolike su,
orijentaciono, vrijednosti relativnih permitivnosti nekih najčešće korišćenih
materijala, prikazano je u Tabeli 2.1
TABELA 2.1. Relativne permitivnosti nekih materijala
MATERIJAL εr
Vazduh pri atmosferskom pritisku 1,0006
Staklo (razne vrste) 3,5 – 15
Parafin 2,2 – 2,3
Papir 2,5 – 3,5
Polivinilhlorid 3–4
Liskun 4–7
0 0
Voda (čista, na 0 C i na 20 C) 80 - 88
2.5. PROVODNICI U ELEKTROSTATIČKOM POLJU

Vrlo retko se u praksi dešava da u elektrostatičkom polju ne postoje
provodna tijela. U stvari, najčešće se dešava da upravo naelektrisana provodna
tijela, postavljena u izolatorsku sredinu, stvaraju elektrostatičko polje. U
najvećem broju slučajeva se elektrostatičko polje određuje u prostoru između
36
naelektrisanih, provodnih tijela. Zbog toga je od posebnog interesa ponašanje

provodnika u elektrostatičkom polju.
Provodnici u elektrostatičkom polju moraju da zadovolje određene, manje ili više
očigledne uslove, od kojih će neki biti nabrojani u ovom dijelu. Ti uslovi su sljedeći:
1) Električno polje ne može da postoji unutar provodnika, tj. u svim tačkama
unutar provodnika
r i na površi provodnika je vektor jačine električnog polja
jednak nuli, E = 0 . Da r nijer tako, na slobodna naelektrisanja u provodniku bi
djelovala sila oblika F = QE i izazvala njihovo kretanje, pa to više ne bi bila
elektrostatika.
2) Van provodnika, neposredno
r uz njegovu površ, komponenta vektora
jačine električnog polja E , koja je tangencijalna na tu površ, mora takođe da
bude jednaka nuli. Pošto i na površi provodnika postoje slobodna
naelektrisanja, zaključivanje je isto kao u prethodnom stavu; da ne bi došlo do
njihovog kretanja po površi, mora da bude Et = 0 . To, u stvari, znači da su linije
vektora jačine električnog polja, spolja, uz površ provodnika, normalne na površ
provodnika.
3) Sve tačke unutar i na površi provodnog tijela su na istom potencijalu. Da
je tako možemo se uvjeriti ako izaberemo dvije proizvoljne tačke unutar tijela ili
na površi tijela i odredimo napon između te dvije tačke. Kakor rje, u svim rtačkama
putanje po kojoj se vrši integracija skalarnog proizvoda E ⋅ d l , vektor E jednak
nuli, slijedi da će i napon, odnosno, razlika potencijala te dvije tačke, biti jednaki
nuli. Pošto su tačke izabrane proizvoljno, slijedi da su sve tačke provodnog
tijela na istom potencijalu.
Napomenimo, na ovom mjestu, da svi gore navedeni uslovi važe samo za
elektrostatičko polje.
2.6. KAPACITIVNOST I KONDENZATORI
2.6.1. KAPACITIVNOST USAMLJENOG TIJELA

Zamislimo da se neko naelektrisano provodno tijelo, proizvoljnog oblika,
nalazi, usamljeno, u izolatorskoj sredini. Pošto je tijelo provodno, potencijal svih
njegovih tačaka, u odnosu na izabranu referentnu tačku, je jednak. Ako je
izolatorska sredina oko tijela linearna, što znači da permitivnost sredine ne
zavisi od intenziteta vektora jačine električnog polja, postojaće linearna veza
37
između naelektrisanja tijela i potencijala njegovih tačaka. Ta proporcionalnost

se obično piše u sljedećem obliku:
Q = C ⋅V . (2.8)
Konstanta proporcionalnosti C se naziva kapacitivnost usamljenog tijela i
recimo odmah da ona zavisi isključivo od geometrije tijela (oblika i dimenzija
tijela) i osobina okolne izolatorske sredine (njene permitivnosti). Mada, na
izgled, prema izrazu (2.8), kapacitivnost usamljenog tijela zavisi od
naelektrisanja i od potencijala, linearnost veze između te dvije veličine
osigurava konstantnu vrijednost kapacitivnosti C. Prema tome, čak i
nenaelektrisano provodno tijelo ima svoju kapacitivnost, koja, u tom slučaju,
može da se odredi na sljedeći način. Prvo se pretpostavi da je tijelo
naelektrisano naelektrisanjem Qp. Zatim se odredi vektor jačine električnog
r
polja E , duž bar jedne putanje, koja povezuje proizvoljnur tačku
r na tijelu sa
referentnom tačkom. Integracijom skalarnog proizvoda E ⋅ d l od proizvoljne
tačke na tijelu do referentne tačke, dobija se potencijal tijela i na kraju se
kapacitivnost usamljenog tijela dobija kao količnik pretpostavljenog
naelektrisanja i izračunatog potencijala. Postupak izračunavanja C je, znači,
sljedeći:
R
r r r Q
Qp → E = f (Qp ) → V = ∫ E ⋅ d l → C= . (2.9)
T
V
r
U izrazu
r za vektor jačine električnog polja E će nastupiti naelektrisanje Qp,
a preko E će Qp nastupiti i u izrazu za potencijal V, tako da će se, u izrazu za
kapacitivnost C, naelektrisanje Qp skratiti, pa će C ostati funkcija samo
geometrije i sredine.
Jedinica za kapacitivnost je "farad", a oznaka je F. Ta jedinica je već ranije
bila spomenuta, prilikom definisanja jedinice permitivnosti vakuuma ([ε0]=[F/m]).
-12
U praksi se kapacitivnosti javljaju u širokom opsegu od reda veličine pF≡10 F,
pa sve do nekoliko desetina F.
2.6.2. KONDENZATOR I KAPACITIVNOST KONDENZATORA

Pretpostavimo da se, u nekoj linearnoj, izolatorskoj sredini, nalaze dva
provodna tijela, od kojih je jedno naelektrisano pozitivnim naelektrisanjem Q, a
drugo istim tolikim, ali negativnim naelektrisanjem -Q, kao što je prikazano na
Sl. 2.5. Takav sistem dva tijela se naziva električni kondenzator ili samo
38
kondenzator. Provodna tijela se nazivaju obloge ili elektrode kondenzatora, a

proces nagomilavanja pozitivnog i negativnog naelektrisanja na obloge
kondenzatora se naziva punjenje ili naelektrisavanje kondenzatora. Između
obloga kondenzatora
r uspostavlja se električno polje, opisano vektorom jačine r
električnog polja E , čije linije su prikazane na Sl. 2.5. Sve linije vektora E
počinju na pozitivno, a završavaju na negativno naelektrisanoj elektrodi
kondenzatora.
Sl. 2.5. Električni kondenzator

r
Ako je sredina oko (između) obloga kondenzatora linearna, vektor E je
direktno proporcionalan naelektrisanju Q, pa je i napon između obloga
kondenzatora (pošto su sve tačke jedne elektrode na istom potencijalu, to znači
da se posmatra napon između proizvoljne tačke jedne i proizvoljne tačke druge
elektrode), takođe proporcionalan naelektrisanju Q. Ta proporcionalnost se
obično piše u sljedećem obliku:
Q = C ⋅U , (2.10)
gdje faktor proporcionalnosti C predstavlja kapacitivnost kondenzatora. Kao i
kod kapacitivnosti usamljenog tijela, ako je sredina između obloga kondenzatora
linearna, kapacitivnost kondenzatora zavisi samo od geometrije (veličine i oblika
elektroda i njihovog međusobnog položaja) i od osobina sredine između obloga
kondenzatora (permitivnosti te sredine), a ne zavisi od naelektrisanja Q na
oblogama kondenzatora, niti od napona U između njih. Ponovo, kao i u slučaju
usamljenog tijela, kondenzator ima neku svoju kapacitivnost i kada nije
naelektrisan. Postupak određivanja kapacitivnosti kondenzatora je identičan načinu
računanja kapacitivnosti usamljenog tijela, s tim što se sada, na početku,
pretpostavi neko pozitivno naelektrisanje na jednoj
r oblozi kondenzatora i isto toliko
negativno na drugoj. Zatim se računa vektor E duž bar jedne linije između obloga,
pa napon između obloga i na kraju se kapacitivnost kondenzatora dobija kao
količnik pretpostavljenog naelektrisanja pozitivne elektrode Qp i izračunatog
napona.
39
Kao primjer, odredimo kapacitivnost često korišćenog, takozvanog pločastog

kondenzatora. Pločasti kondenzator čine dvije ravne, paralelne, provodne
ploče, površine S, koje se nalaze na međusobnom rastojanju d, kao što je
prikazano na Sl. 2.6. i Sl. 2. 7.
Sl. 2.6. Pločasti kondenzator i linije Sl. 2.7. Geometrija pločastog kondenzatora
r
vektora E
Da bi se odredila kapacitivnost takvog kondenzatora, potrebno je
pretpostaviti neko naelektrisanje Qp na jednoj i isto toliko negativno
naelektrisanje –Qp na drugoj ploči. Ta naelektrisanja će se raspodijeliti približno
ravnomjerno po cijeloj površi ploča, pa će električno polje koje tako
raspodijeljeno naelektrisanje prouzrokuje, biti, uglavnom, homogeno između
obloga kondenzatora (u svimr tačkama između obloga kondenzatora će vektor
jačine električnog polja, E imati isti intenzitet, pravac i smjer) i neće postojati
van kondenzatora. Jedina nehomogenost polja će se pojaviti na ivicama ploča.
Ta nehomogenost se naziva "ivični efekat" i obično, u realnim kondenzatorima,
može da se zanemari. Ivični efekat je tim manje izrazit, što su linearne
dimenzije ploča veće od njihovog međusobnog rastojanja. Može da se pokaže
da je, u domenu u kome postoji r polje, zanemarujući ivične efekte, intenzitet
vektora jačine električnog polja E jednak,
Qp
E= . (2.11)
εS
Napon između oblogar kondenzatora se najlakše dobija integracijom duž
proizvoljne linije
r vektora E , između tačaka 1 i 2, sa Sl. 2.7. U tom slučaju su
r
vektori E i d l sve vrijeme kolinearni, pa je napon U12
40
2
r r 2 2
U12 = ∫ E ⋅ d l = ∫ E ⋅ d l = E ∫ d l = E.d .
1 1 1
Iz ovog izraza, intenzitet vektora jačine električnog polja pločastog

kondenzatora može da se izrazi preko napona,
U12
E= ⋅
d (2.12)
Iz gornjeg izraza se vidi i da je jedinica za vektor jačine električnog polja zaista
V/m.
Ako se u izraz za napon uvrsti izraz 2.11, dobija se da je,
Qp
U12 = d,
εS
tako da je, prema ranije opisanom postupku, kapacitivnost pločastog
kondenzatora,
Qp S
C= =ε .
U12 d
Posmatrajući gornji izraz može da se zaključi, kao što je već rečeno, da
kapacitivnost kondenzatora zaista zavisi samo od geometrije kondenzatora
(veličine S i d u izrazu 2.12) i osobina sredine (permitivnost ε u 2.12) i ne zavisi
ni od naelektrisanja ni od napona.
Jedinica za kapacitivnost kondenzatora je, kao i za kapacitivnost usamljenog
tijela, farad (F). Opseg kapacitivnosti kondenzatora u praksi iznosi od pF do
nekoliko desetina F, dok je kapacitivnost usamljenih tijela mnogo manja (na
primjer, kapacitivnost Zemlje kao usamljenog tijela, iznosi oko 7 µF i sve ostale
kapacitivnosti usamljenih tijela na zemlji su mnogo manje).
Posebnu vrstu kondenzatora predstavljaju tzv. elektrolitički ili elektrolitski
kondenzatori, kod kojih je jedna (uvijek negativna) elektroda lončić od
aluminijuma, a druga polutečan elektrolit, koji se nalazi u tom lončiću. Dielektrik
između dvije elektrode je veoma tanak sloj oksida aluminijuma na unutrašnjoj
površi lončića, uobičajene debljine oko 0,1 µm i to odgovara, u stvari, veličini d
u izrazu 2.12. Na osnovu toga može se zaključiti da elektrolitički kondenzatori
obično imaju veće kapacitivnosti od običnih. Kapacitivnosti običnih
41
kondenzatora se kreću od reda pF do nekoliko desetina µF, dok se gornje

vrijednosti kapacitivnosti od nekoliko desetina farada obično postižu
elektrolitičkim kondenzatorima. Karakteristika elektrolitičkih kondenzatora je i
tačno određena polarizacija. Naime, kod tih kondenzatora mora striktno da se
pazi na polaritet priključenog napona, odnosno, lončić, koji je često obilježen
znakom "-", mora uvijek da se priključi na tačku nižeg potencijala u odnosu na
drugu elektrodu, koja je, najčešće, obilježena znakom "+" ili samo tačkom.
Ukoliko se elektrolitički kondenzator priključi obrnuto, zbog hemijskih reakcija
unutar samog kondenzatora, dolazi do njegovog uništenja, a može da dođe i do
eksplozije.
Šematska oznaka za običan kondenzator ili “blok” kondenzator su dvije
paralelne crte sa odgovarajućim priključcima, za elektrolitički kondenzator
simbol je nešto drugačiji i prikazan je na sljedeće dvije slike, a slijede simboli
kondenzatora promjenljive kapacitivnosti i "trimer" kondenzatora.
Sl. 2.8. Simboli za različite kondenzatore
2.6.3. REDNA I PARALELNA VEZA KONDENZATORA

Više kondenzatora, proizvoljnih kapacitivnosti, moguće je međusobno pove-
zati na mnogo različitih načina, ali postoje dvije osnovne veze, pomoću kojih
mogu da se analiziraju skoro sve druge, komplikovanije veze. To su redna i
paralelna veza kondenzatora.
Redna veza kondenzatora se dobija kada se "kraj" jednog kondenzatora
veže za "početak" drugog, "kraj" drugog za "početak" trećeg i tako redom, kao
što je prikazano na Sl. 2.9. Pod pojmom "riješiti" bilo kakvu vezu kondenzatora,
obično se podrazumijeva određivanje takozvane kapacitivnosti ekvivalentnog
kondenzatora. Kapacitivnost ekvivalentnog kondenzatora ili ekvivalentna
kapacitivnost je kapacitivnost kondenzatora koji se, ako se priključi na isti napon
U kao i grupa kondenzatora koju može da zamijeni, napuni istom količinom
naelektrisanja Q. Prema tome, odredimo ekvivalentnu kapacitivnost za grupu od
n redno vezanih kondenzatora, prikazanih na Sl. 2.9.
Pretpostavimo da se, u tačku 1 redne veze kondenzatora, dovede neko
pozitivno naelektrisanje +Q i da se, istovremeno, na
42
Sl. 2.9. Redna (serijska) veza kondenzatora
tačku n+1 dovede ista tolika količina negativnog naelektrisanja, -Q. Električno
polje prouzrokovano tim naelektrisanjima djelovaće privlačnim i odbojnim silama
na slobodna naelektrisanja u, do tada nenaelektrisanim, oblogama
kondenzatora. Tako će se, usljed privlačne sile, desna elektroda prvog
kondenzatora naelektrisati naelektrisanjem -Q, a višak slobodnog naelektrisanja
+Q će se, pod djelovanjem odbojnih sila, pojaviti na lijevoj elektrodi C2. Taj
proces će se proširiti i na sve druge kondenzatore, tako da će, na kraju, bez
obzira na različite kapacitivnosti kondenzatora, na svakom kondenzatoru
postojati ista količina naelektrisanja +Q i -Q. S obzirom na izraz (2.10), za
različite kapacitivnosti kondenzatora i ista naelektrisanja na njima, naponi na
njihovim krajevima će, u opštem slučaju, biti različiti. Ukupan napon U, na koji je
priključena cijela grupa redno vezanih kondenzatora, će biti jednak
algebarskom zbiru napona na krajevima pojedinih kondenzatora,
n
U = U1 + U 2 + ... + U k + ... + U n = ∑ U k .
k =1
Takav isti napon mora da se pojavi i na krajevima ekvivalentnog

kondenzatora Cer, tako da se, iz tog uslova i primjenom izraza (2.10), dobija
kapacitivnost ekvivalentnog kondenzatora,
Q Q Q Q Q
U= = + + ... + + ... + ,
Cer C1 C2 Ck Cn
odakle je
1 1 1 1 1 n
1 1
= + + ... + ... + =∑ → Cer = (2.13)
1
n
Cer C1 C2 Ck Cn k =1 Ck
∑
k =1 Ck
43
Paralelna veza kondenzatora se dobija kada se po jedan kraj svakog

kondenzatora spoji u jednu zajedničku tačku, a drugi krajevi svih kondenzatora
spoje u drugu zajedničku tačku, kao što je prikazano na Sl. 2.10.
Sl. 2.10. Paralelna veza kondenzatora
Ako se dvije zajedničke tačke priključe na napon U, svaki od kondenzatora,

u opštem slučaju različite kapacitivnosti, C1, C2, ... do Cn, napuni se različitim
naelektrisanjima Q1, Q2, ... do Qn. Ukupno naelektrisanje cijele grupe
kondenzatora, kojim mora da se napuni i ekvivalentni kondenzator, je jednako
zbiru naelektrisanja na pojedinim kondenzatorima,
Quk = Q1 + Q2 + ... + Qk + ... + Qn = C1U + C2U + ... + CkU + ... + CnU = CepU
.
Dijeljenjem cijele ove jednačine sa U, dobija se kapacitivnost ekvivalentna
paralelnoj vezi n kondenzatora,
n
Cep = C1 + C2 + ... + Ck + ... + Cn = ∑ Ck (2.14)
k =1
Najčešće se, u vezama kondenzatora, javljaju kombinacije redno i paralelno

vezanih kondenzatora i takve veze se rješavaju sukcesivno, kao što će biti
pokazano na jednom primjeru, na kraju ovog poglavlja.
2.6.4. ENERGIJA SADRŽANA U NAELEKTRISANOM

KONDENZATORU
U toku procesa naelektrisavanja, punjenja kondenzatora, naelektrisanja koja
već postoje na oblogama kondenzatora se, svojim poljem, protive svakom
novom, dodatnom nagomilavanju naelektrisanja istog znaka. Odbojne sile
između naelektrisanja istog znaka na elektrodama kondenzatora se povećavaju
sa svakim novim naelektrisanjem koje stigne na oblogu. Prema tome, u procesu
44
punjenja kondenzatora, potrebno je uložiti određen rad protiv sila električnog

polja. U slučaju linearnog kondenzatora, sa savršenim izolatorom između
njegovih obloga, ne postoje nikakvi gubici energije, pa rad uložen na punjenje
kondenzatora mora, po završetku punjenja, u cjelini da bude sadržan u
kondenzatoru, u obliku energije. Danas je poznato da se energija, na neki
način, akumuliše u elektrostatičkom polju kondenzatora i da se odatle,
destrukcijom polja, može u cjelini dobiti. Odredimo kolika energija je sadržana u
naelektrisanom kondenzatoru.
Pretpostavimo da je proces punjenja kondenzatora u toku i da na oblogama
već postoji određena količina naelektrisanja, odnosno, da između njegovih
obloga već postoji napon različit od nule. Da bi se taj kondenzator još dodatno
napunio elementarnom količinom naelektrisanja dq, potrebno je, prema definiciji
napona, da sile izvan kondenzatora izvrše rad
q
dA = udq = dq .
C
Pri tome su naelektrisanje, koje već postoji na oblogama kondenzatora, kao i
napon na njegovim priključcima, obilježeno malim slovima q i u, jer se obje
veličine, u toku procesa punjenja kondenzatora mijenjaju, a kao što je već
rečeno, uobičajena praksa u elektrotehnici je da se sve skalarne vremenski
promjenljive veličine obilježavaju malim slovima. Ukupan rad, koji se uloži u
čitav proces punjenja kondenzatora, biće jednak zbiru elementarnih radova od
početnog stanja - nenaelektrisanog kondenzatora (q = 0), do krajnjeg stanja
potpuno napunjenog kondenzatora (q = Q),
Q2
Q Q Q
q 1
A = ∫ dq = ∫ dq = ∫ q.dq = ⋅
0 0 C C0 2C
Ovaj rad je pretvoren u električnu energiju kondenzatora, pa se, konačno,
imajući još u vidu da je Q = C ⋅ U , dobija da je električna energija sadržana u
naelektrisanom kondenzatoru jednaka
1 1 1 Q2
We = A = Q ⋅U = C ⋅U 2 = ⋅ (2.15)
2 2 2 C
45
Kada bi se priključci naelektrisanog kondenzatora kratko spojili, došlo bi do

pojave varnice ili, ponekad, i do topljenja priključaka, za šta je, svakako,
"zaslužna" energija kondenzatora.
PRIMJER 2.4. Elektrode pločastog kondenzatora su dvije aluminijumske

pločice, dimenzija označenih na Sl. P.2.4. Između pločica se nalazi papir istih
dimenzija, debljine d = 1 mm. Izračunati kapacitivnost takvog kondenzatora.
Ivične efekte zanemariti.
Kapacitivnost pločastog kondenzatora, sa dielektrikom permitivnosti ε
između obloga, dat je izrazom (2.12),
S
C =ε .
d
Sl. P.2.4. Pločasti kondenzator
Iz Tabele 2.1. uzimamo vrijednost relativne permitivnost za papir, εr = 2,5-3,5

i biramo da je εr = 3. Tako su poznate sve vrijednosti iz izraza (2.12), pa
dobijamo da je tražena kapacitivnost
PRIMJER 2.5. Pokazati da je redna veza kondenzatora ekvivalentna

razmicanju ploča kondenzatora, a paralelna povećanju površine ploča.
46
Sl. P.2.5.1. Redna veza Sl. P.2.5.2. Paralelna veza
Dokaz za ove dvije tvrdnje je, u stvari, već pokazan na Sl. P.2.5.1. i Sl.
P.2.5.2. U slučaju redne veze je pozitivna obloga jednog kondenzatora uvijek
vezana za negativnu oblogu sljedećeg kondenzatora. Kako provodnici između
te dvije obloge nisu naelektrisani, napon između tačaka 1 i 2' je
2'
r r 1' r r 2 r r 2' r r
∫ ⋅ d l = ∫ E ⋅ d l + ∫ E ⋅ d l + ∫ E ⋅ d l = U11' +U1'2 +U22' = V1 −V1' +V1' −V2 +V2 −V2' = V1 −V2'
1
E
1 1' 2
što je jednako naponu između obloga ekvivalentnog kondenzatora,

prikazanog na Sl. P.2.5.1.b.
U slučaju paralelne veze dva kondenzatora, 1 i 1' su na istom potencijalu,
kao i obloge 2 i 2'. To znači da ti parovi obloga mogu da se spoje, kao što je
prikazano na Sl. P.2.5.2.b.
PRIMJER 2.6. Pločasti kondenzator iz primjera 2.4., uvijen je u rolnu po

dužini, kao što je prikazano na Sl. P.2.6.1. Izračunati kapacitivnost tako
dobijenog kondenzatora.
Uvijanjem pločastog kondenzatora u rolnu, dobijaju se, u stvari, dva
paralelno vezana kondenzatora, u šta možemo da se uvjerimo posmatrajući
raspodjelu naelektrisanja na oblogama kondenzatora, skiciranu na Sl. P.2.6.1.
Ekvivalentna šema kondenzatora uvijenog u rolnu je prikazana na Sl. P.2.6.2.,
tako da je kapacitivnost novog kondenzatora
C N = C1 + C2 = 2.C = 2.45.10 −12 = 90.10 −12 F = 90 pF .
47
Sl. P.2.6.1. Pločasti kondenzator Sl. P.2.6.2. Ekvivalentna šema

uvijen u rolnu takvog kondenzatora
PRIMJER 2.7. Izračunati ekvivalentnu kapacitivnost grupe kondenzatora sa

Sl. P.2.7.
Sl. P.2.7. Veza grupe kondenzatora
Ekvivalentna kapacitivnost se određuje postepenim rješavanjem grupe

kondenzatora. Prvo se određuje ekvivalentna kapacitivnost dva paralelno
vezana kondenzatora između tačaka 2 i B, kao i dva redno vezana
kondenzatora između tačaka A i 2. Te dvije ekvivalentne kapacitivnosti su:
C2 B = C + C = 2C ,
1 1 1 2 C
= + = → CA2 = .
CA2 C C C 2
Tako određene dvije ekvivalentne kapacitivnosti su vezane redno, tako da
je, konačno, ekvivalentna kapacitivnost između tačaka A i B
1 1 1 1 2 5 2
= + = + = → C AB = C = 0, 4C .
C AB C2 B C A2 2C C 2C 5
48
1) Opisati, ukratko, način određivanja kapacitivnosti nenaelektrisanog

kondenzatora.
2) Kada se jedna ravna, metalna ploča, dimenzija a = 1m i b = 2m, koja se
nalazi u vazduhu, dovede na potencijal V = 1kV, a druga ravna, provodna
ploča istih dimenzija postavi paralelno njoj i u zemlji, ukupna energija
sadržana u električnom polju između te dvije ploče je We = 5mJ. Odrediti
rastojanje između tako postavljenih ploča. Ivične efekte zanemariti.
3) Vazdušni pločasti kondenzator se priključi na izvor vremenski
konstantne elektromotorne sile sve dok se potpuno ne napuni, a zatim
se odvoji od izvora i obloge mu se primaknu na dva puta manje
rastojanje od prethodnog. Koliko puta će se, tada, promijeniti
kapacitivnost kondenzatora, a koliko puta energija sadržana u njemu?
2
4) Između obloga pločastog kondenzatora, površina S = 1m , na
međusobnom rastojanju d=0,1mm, nalazi se dielektrik nepoznate
permitivnosti. Kada se kondenzator priključi na napon U = 1kV,
energija sadržana u njemu iznosi W e = 354mJ. Odrediti relativnu
permitivnost nepoznatog dielektrika.
3. VREMENSKI KONSTANTNE ELEKTRIČNE

STRUJE
„Knjige su hladni, ali pouzdani prijatelji“. (Сократ)
3.1 UVOD
Sve veličine sa kojima se srećemo u prirodi mogu, u toku vremenskog
intervala posmatranja, da se ne mijenjaju ili da se mijenjaju u vremenu. Veličine
koje spadaju u prvu grupu nazivaju se vremenski konstantne veličine, dok u
drugu grupu spadaju vremenski promjenljive veličine. Vremenski promjenljive
veličine mogu, u toku vremena, da se mijenjaju na dva osnovna načina. U prvu
grupu veličina spadaju veličine kod kojih se znak veličine u toku vremena ne
mijenja, tj. veličina u toku vremena mijenja svoju vrijednost, ali je, pri tome, ta
vrijednost ili sve vrijeme pozitivna ili sve vrijeme negativna, u odnosu na neku
izabranu nultu vrijednost. Takve veličine se, posebno u elektrotehnici, nazivaju
49
jednosmjernim, vremenski promjenljivim, veličinama. Važno je napomenuti

da se, u elektrotehnici, često pod pojmom "jednosmjerno", podrazumijeva
"vremenski konstantno", što je nepravilno, ali u velikoj mjeri uobičajeno. Drugu
grupu vremenski promjenljivih veličina predstavljaju veličine kod kojih se, u toku
vremena, osim vrijednosti, povremeno mijenja i znak, što znači da su one, u
pojedinim vremenskim intervalima pozitivne, a u drugim negativne u odnosu na
izabranu nultu vrijednost. Takve veličine se nazivaju naizmjenične veličine.
Grafički prikaz veličina se daje u takozvanom vremenskom dijagramu, gdje
se na apscisu nanosi vrijeme t, a na ordinatu vrijednost prikazivane veličine.
Primjer jednog vremenskog dijagrama je dat na Sl. 3.1.
Sl. 3.1. Vremenski dijagram neke veličine
Na tom dijagramu kriva a) predstavlja vremenski konstantnu, kriva b)

vremenski promjenljivu, jednosmjernu, a kriva c) naizmjeničnu veličinu. Osnovni
podatak o nekoj vremenski promjenljivoj veličini je njena trenutna vrijednost.
Trenutna vrijednost neke veličine je vrijednost te veličine u tačno određenom
trenutku, ona se od trenutka do trenutka mijenja, a u elektrotehnici je
uobičajeno da se obilježava malim slovom, kome se u zagradi dodaje i
vremenska zavisnost, na primjer u (t).
Ovo poglavlje će se baviti samo vremenski konstantnim električnim
veličinama.
3.2 ELEKTRIČNA STRUJA

Zamislimo da se elektrode naelektrisanog pločastog kondenzatora spoje
nekim provodnikom, kao što je prikazano na Sl. 3.2.a. Na taj način će se
električno polje, koje postoji između obloga kondenzatora, pojaviti i u
50
unutrašnjosti
r r provodnika i na slobodna naelektrisanja u provodniku će djelovati
sila F = Q E . Kako ta naelektrisanja nisu vezana za atome provodnika, pod
djelovanjem te sile naelektrisanja će se kretati u pravcu djelovanja električnog
polja; pozitivna u smjeru polja, a negativna u suprotnom smjeru.
Sl. 3.2.a. Formiranje struje u Sl. 3.2.b.Vremenski dijagram

kratkospojenom kondenzatoru
Takvo usmjereno, organizovano kretanje naelektrisanja, naziva se električna

struja. Tačnije rečeno, bilo kakvo usmjereno, organizovano kretanje
naelektrisanja predstavlja električnu struju, što znači da električna struja
može da nastane i kao posljedica djelovanja neelektričnih sila - mehaničkih,
hemijskih, gravitacionih i sl.
Kao što je rečeno u prvom poglavlju, prema vrsti pokretnih naelektrisanja,
struje mogu da se podijele u dvije osnovne grupe. Kod metala su slobodna
naelektrisanja elektroni, pa njihovo usmjereno kretanje predstavlja elektronsku
struju, pri kojoj ne dolazi do materijalnih promjena u sredini u kojoj takva struja
postoji. U elektrolitima se kreću joni, pa se takva struja naziva jonska struja. Nju
karakteriše prenos supstance, kao i materijalne promjene sredine u kojoj se javlja.
Vratimo se na primjer, sa početka ovog poglavlja, prikazan na Sl. 3. 2. S
obzirom da električno polje djeluje od pozitivno naelektrisane ka negativno
naelektrisanoj elektrodi, pozitivna slobodna naelektrisanja će težiti da pređu na
51
negativno naelektrisanu oblogu i obratno. Tim prelascima naelektrisanja će doći

do postepene neutralizacije naelektrisanja na obje obloge kondenzatora, tj. u
toku vremena će se smanjivati naelektrisanje elektroda. Smanjivanjem tih
naelektrisanja, smanjivaće se i električno polje u provodniku, a time i sila na
slobodna naelektrisanja. Kao posljedica toga će opadati brzina kretanja
naelektrisanja, tj. vrijednost električne struje, sve dok ne dođe do potpune
neutralizacije obje elektrode, kada prestaje kretanje naelektrisanja, odnosno,
električna struja postaje jednaka nuli. Iz ovoga je jasno da je struja, koja se u
tom slučaju javlja, jednosmjerna, ali vremenski promjenljiva (monotono
opadajuća), kao što je prikazano na Sl. 3.2.b.
Iz ovog primjera je, istovremeno, jasno i na koji način može da se ostvari
vremenski konstantna električna struja. Da se struja u toku vremena ne bi
mijenjala, potrebno je da električno polje koje je prouzrokuje bude vremenski
konstantno, što znači da i naelektrisanja elektroda moraju, na neki način, da se
održavaju vremenski konstantnim. Drugim riječima, potrebno je obezbijediti
mehanizam, koji bi, u trenutku kada pozitivno naelektrisanje, kroz provodnik,
dođe na negativnu elektrodu, odmah to naelektrisanje uklonio sa te elektrode i,
istovremeno, dopunio pozitivnu elektrodu jednim pozitivnim naelektrisanjem,
koje je sa nje otišlo. Taj zadatak obavlja uređaj koji se naziva izvor električne
energije ili električni generator. U konkretnom slučaju se, naravno, radi o
vremenski konstantnim izvorima, odnosno, generatorima. Da bi generator
mogao da doda ili oduzme naelektrisanje sa obloga kondenzatora, potrebno je
da bude provodnicima vezan za obje obloge. Sistem koji sačinjavaju generator,
provodnici do obloga, obloge i provodnik između obloga kondenzatora naziva
se zatvoren strujni krug. Prema tome, da bi, uopšte, mogla da se ostvari bilo
kakva električna struja mora da postoje generator, potrošač (u ovom primjeru je
to kondenzator, čije su obloge spojene provodnikom) i provodnici, koji ih
povezuju, tj. strujni krug mora da bude zatvoren. Primjer zatvorenog strujnog
kruga prikazan je na Sl. 3.3.
52
Sl. 3.3. Zatvoren strujni krug
Prema tome, generator vremenski konstantne struje vrši naelektrisavanje obje

elektrode kondenzatora upravo za one količine naelektrisanja, koje su se u tom
istom intervalu vremena neutralisale kroz provodnik. Na taj način se naelektrisanje
obje obloge kondenzatora neće promijeniti u vremenu, pa će i električno polje u
provodniku, kao i struja koju ono prouzrokuje, biti vremenski konstantne veličine.
Sasvim posebna situacija je sa električnim poljem u samom generatoru. Na
pozitivnom kraju generatora, koji je provodnikom vezan za pozitivno
naelektrisanu oblogu kondenzatora, nagomilana su pozitivna naelektrisanja,
dok su na drugom kraju generatora nagomilana, ista tolika, negativna
naelektrisanja. Prema tome, unutar generatora je električno polje usmjereno od
pozitivnog ka negativnom kraju. Pretpostavimo da je sa pozitivno naelektrisane
elektrode jedno pozitivno naelektrisanje, kroz provodnik, prešlo na negativnu
elektrodu. Time se, istovremeno, za to jedno naelektrisanje, smanjilo ukupno
naelektrisanje, kako pozitivnog, tako i negativnog kraja generatora. Da bi
ukupno naelektrisanje krajeva generatora ostalo nepromijenjeno, potrebno je,
odmah, na neki način, jedno pozitivno naelektrisanje sa negativnog kraja
generatora prenijeti na pozitivni kraj, što, očito, predstavlja rad koji se vrši u
suprotnom smjeru od smjera djelovanja električnih sila. To znači da rad na
prenosu, odnosno, razdvajanju naelektrisanja, ne mogu da vrše električne sile,
već unutar generatora moraju da djeluju neke strane sile suprotno od smjera
djelovanja sila električnog polja. Ravnotežno, stacionarno stanje će se
uspostaviti kada intenzitet tih stranih sila bude jednak intenzitetu sila električnog
polja u generatoru. Po svojoj prirodi ove strane sile mogu da budu veoma
različite; to mogu da budu sile hemijskih reakcija u hemijskim izvorima,
elektromagnetske sile, mehaničke sile, toplota, svjetlost i sl.
53
Prema tome, zadatak generatora je da vrši pretvaranje neke energije u

električnu i da pri tome, ako se radi o vremenski konstantnom generatoru,
održava makroskopsku raspodjelu naelektrisanja na svojim priključcima
vremenski konstantnom.
S obzirom na činjenicu da, pri vremenski konstantnim strujama,
naelektrisanja u cijelom sistemu ostaju sve vreme nepromijenjena, kaže se da
električno polje vremenski konstantnih struja ima karakter elektrostatičkog polja.
To znači da je i električno polje vremenski konstantnih struja takođe
konzervativno, odnosno, da napon između dvije proizvoljne tačke u polju ne r
zavisi od putanje po kojoj se vrši integracija vektora jačine električnog polja E ,
već samo od položaja tih tačaka u prostoru. Ovo je veoma važan zaključak, koji
će se koristiti u daljem tekstu.
Električno polje vremenski konstantnih struja ipak se razlikuje od
elektrostatičkog polja. Razlika postoji u načinu posmatranja naelektrisanja. Dok
su, u elektrostatici, sva naelektrisanja mirovala, dotle se, kod vremenski
konstantnih struja naelektrisanja kreću, ali tako da uvijek, umjesto nekog
naelektrisanja koje se pomjerilo, na njegovo mjesto dolazi isto toliko
naelektrisanje, odnosno tako da se makroskopska raspodjela naelektrisanja ne
mijenja u vremenu. Druga važna razlika između ova dva polja je u činjenici da
elektrostatičko polje ne postoji unutar provodnika, dok električno polje
vremenski konstantnih struja postoji i unutar provodnika (to polje, u najvećem
broju slučajeva, i prouzrokuje električnu struju). Kao posljedica ove osobine,
javlja se još jedan bitan zaključak - u električnom polju vremenski konstantnih
struja potencijali tačaka provodnika, u opštem slučaju, nisu međusobno jednaki.
Poseban slučaj električnog polja vremenski konstantnih struja predstavlja
polje u unutrašnjosti dugog, pravog provodnika proizvoljnog, ali konstantnog
poprečnog presjeka. Može da se pokaže da je, u tom slučaju, električno polje
homogeno, tj. da u svim tačkama provodnika vektor r jačine električnog polja ima
isti intenzitet, pravac i smjer. Pravac vektora E je normalan na poprečni
presjek provodnika, pa su potencijali svih tačaka
r jednog poprečnog presjeka
jednaki. To dokazuje integracija vektora E između dvije proizvoljne tačke
poprečnog presjeka, linijom koja r sernalazi u ravni poprečnog presjeka. U svim
tačkama
r r te linije su vektori E i ∆ l normalni, pa je njihov skalarni proizvod,
E ⋅dl = 0.
54
3.3. VEKTOR GUSTINE STRUJE

Prostor u kome postoji električna struja, tj. postoji usmjereno kretanje
naelektrisanja, nazivamo strujno polje. Do sada je strujno polje bilo opisano
kvalitativno, odnosno, kvalitativno je opisan nastanak struje i uslovi neophodni
za postojanje struje. Za detaljnije proučavanje strujnog polja je, međutim,
potrebno i njegovo kvantitativno opisivanje. U tu svrhu se uvode dvije veličine,
koje opisuju svako strujno polje. To su vektor gustine struje, kao vektorska
veličina, i skalarna veličina, intenzitet ili jačina električne struje. U ovom
poglavlju će biti riječi o prvoj veličini, dok će drugoj biti posvećeno sljedeće
poglavlje.
Zamislimo da se, u nekoj provodnoj sredini, organizovano kreće samo jedna
r
vrsta naelektrisanja, i to nekom srednjom brzinom v . Ako se naelektrisanje
svake od tih pokretnih čestica obilježi sa Q, a njihova koncentracija (broj u
jedinici zapremine) sa N, vektor gustine struje, koji se obilježava velikim slovom
r
J , definisan je sljedećim izrazom
r r
J = NQv . (3.1)
Takva definicija je sasvim u skladu sa kvalitativnim opisom električne struje,
r r
pošto smjer vektora J ne zavisi ponaosob od veličina Q i v , već od njihovog
r
proizvoda. Na taj način se isti smjer vektora J dobija ako se pozitivna
naelektrisanja kreću u jednom smjeru, ili ako se negativna naelektrisanja kreću
u suprotnom smjeru, pošto je
r r r
J = NQv = N ( −Q )( −v )
Ako električnu struju predstavlja kretanje n različitih nosioca naelektrisanja,

koja, u opštem slučaju, imaju različita naelektrisanja, različite koncentracije i
različite srednje brzine kretanja, vektor gustine struje se definiše kao
r n
r
J = ∑ N k Qk vk .
k
Pri kvalitativnom opisivanju struje je bilo rečeno da je, u elektrotehnici,

najčešće, kretanje naelektrisanja bilo prouzrokovano djelovanjem električnog
polja na slobodna naelektrisanja. Na osnovu
r toga bi moglo da se pretpostavi da
r
između vektora jačine električnog polja E i vektora gustine struje J postoji
jednostavna veza. Ako je sredina linearna, što znači da njene električne
55
r r
osobine ne zavise od električnih veličina, između vektora E i J postoji
sljedeća veza:
r r
J =σE , (3.2)
r r
gdje koeficijent proporcionalnosti vektora E i J , σ , predstavlja električnu
osobinu određene vrste materijala i naziva se specifična provodnost materijala.
Logično je da je specifična provodnost direktno povezana sa koncentracijom
slobodnih naelektrisanja u nekoj supstanci i na osnovu toga je jasno da će imati
mnogo veće vrijednosti za provodnike, nego za izolatore.
r r
U elektrotehnici se često definiše i recipročna veza vektora E i J ,
r r 1
E = ρ J , pri čemu je, očito, ρ= .
σ
Recipročna vrijednost specifične provodnosti σ , konstanta ρ , naziva se
specifična otpornost materijala i takođe je različita za različite materijale.
Jedinica za specifičnu provodnost je S/m (Simens po metru), a za specifičnu
otpornost je Ωm (Om metar). O jedinicama S (Simensu) i Ω (Omu) će biti riječi u
jednom od narednih poglavlja.
Već je rečeno da u linearnim sredinama konstante σ i ρ ne zavise od
r
intenziteta vektora jačine električnog polja E . Obje ove veličine, međutim, u
zavisnosti od vrste materijala, više ili manje zavise od temperature. Uobičajeno
je da se zavisnost od temperature specifične provodnosti ρ , za manje opsege
temperatura, daje u sljedećem obliku:
ρϑ = ρ0 ( 1 + α ×ϑ ) , (3.3)
o
gdje je ϑ temperatura u C, ρ 0 je specifična otpornost materijala na
o
temperaturi 0 C, a koeficijent α se naziva temperaturni koeficijent materijala,
različit je za različite materijale i određuje se eksperimentalno. Jedinica
o
temperaturnog koeficijenta je [1/ C].
U slučaju većeg opsega temperatura, koristi se nešto složeniji izraz za
specifičnu otpornost materijala na temperaturi ϑ ,
ρϑ = ρ0 (1 + α ⋅ ϑ + β ⋅ ϑ 2 + γ ⋅ ϑ 3 ) . (3.4)
Koeficijenti β i γ su takođe temperaturni koeficijenti i obično su dati
tabelarno za različite materijale, kao što je to, za neke materijale, prikazano u
tabeli 3.1.
56
Tabela 3.1. Temperaturni koeficijenti nekih materijala
Opseg
ρ0 α β temp. za
Materijal
[Ω m] × 10 −8 1 / 0 C  × 10 −3 1 / 0C 2  × 10 −6 koji važi
izraz 3.4
-80 do
Al čisti 2,62 4,46 1,8
+400
-80 do
Cu čisti 1,588 4,27 0,0
+400
-80 do
Ag čisti 1,505 3,89 0,0
+400
C amorfni 3.000 do -50 do

-0,8 0,0
ugalj 6.000 +1000
Hrom nikl:
60%Ni -50 do
137 0,0002 0,0
12% Cr, +900
28% Fe
Konstantan:
-50 do
60% Cu, 49 ±0, 01 0,0
+900
40% Ni
Manganin:
84% Cu -50 do
42 0,02 0,0
12% Mn, 4% +900
Ni
Za većinu metala α ima pozitivnu vrijednost, što znači da se, porastom
temperature, specifična otpornost povećava. Ova pojava može, uprošćeno, da
se objasni time što na višim temperaturama haotično kretanje slobodnih
naelektrisanja usljed toplote postaje izrazitije, pa je teže usmjeriti njihovo
kretanje djelovanjem električnog polja. Neki materijali, kao što je, na primjer,
57
amorfni ugalj, imaju negativan koeficijent α , što znači da se, kod takvih
materijala, zagrevanjem smanjuje specifična otpornost.
Vrijednosti navedene u tabeli treba pomnožiti sa faktorom datim u
zaglavljima kolona.
Specifične otpornosti nekih dobrih izolatora i supstanci, koje se, po
vrijednostima specifičnih otpornosti, nalaze između provodnika i izolatora, date
su u Tabeli 3.2.
o o
Na veoma niskim temperaturama, bliskim apsolutnoj nuli (0 K = - 273,16 C)
materijali pokazuju posebno ponašanje. Na tim temperaturama se javlja pojava,
koja se naziva superprovodnost i koja je karakterisana iščezavanjem specifične
otpornosti, tj. specifična otpornost postaje jednaka nuli. Na temperaturama
superprovodnosti materijali postaju savršeni provodnici ili superprovodnici.
o
Tako, na primjer, olovo postaje superprovodnik na temperaturi od 7,3 K, tantal
o o o o
na 4,38 K, kalaj na 3,7 K, aluminijum na 1,14 K, a cink na 0,79 K. Hlađenje
o
do temperatura od oko 4,2 K se vrši pomoću tečnog helijuma. Danas je pojava
superprovodnosti, kod nekih materijala na bazi bakar-oksida, ustanovljena i na
mnogo višim temperaturama, od nešto preko sto stepeni Kelvina. Pojava
superprovodnosti se koristi u brojnim područjima elektrotehnike.
Tabela 3.2. Specifične otpornosti još nekih materijala
Materijal ρ [ Ω m]
12
Bakelit 10
11
Drvo sa 0 % vlažnosti 10
6
Drvo sa 70 % vlažnosti 10
17
Parafin 10
9
Polivinilhlorid meki 10
11
Polivinilhlorid tvrdi 10
12
Staklo 10
11
Transformatorsko ulje 10
Alkohol 1, 7 ⋅103
4 6
Destilovana voda 10 - 10
Morska voda 0,25
Riječna voda (srednja vrijednost) 50
4
Zemlja suva 10
2
Zemlja vlažna 10
58
3.4. INTENZITET ILI JAČINA ELEKTRIČNE STRUJE

U prethodnom poglavlju upoznali smo se sa jednom od veličina koje
kvantitativno opisuju strujno polje. Istovremeno je bilo rečeno da će, za
kvantitativnu analizu strujnih polja, biti uvedena još jedna skalarna
veličina-intenzitet ili jačina struje. Da bismo se upoznali sa tim pojmom, uočimo
neku makroskopski malu površ ∆ S , u strujnom polju. Kada se kaže da je površ
makroskopski mala, to znači da je ona mnogo veća od dimenzija atoma, ali
dovoljno mala da su, u rsvim tačkama te površi, makroskopske veličine, kao što
r
su, na primjer, vektori E i J , jednaki. Posmatrajmo sada koliko naelektrisanja
prođe kroz površ ∆ S u nekom vremenskom intervalu ∆t. Po definiciji, intenzitet
ili jačina struje, koji se, obično, obilježava slovom I, je jednaka količniku tog
naelektrisanja i vremenskog intervala ∆t,
∆Q(kroz ∆S za vreme ∆t )
I(kroz ∆S ) = . (3.5)
∆t
Naravno, jačina struje kroz proizvoljno veliku površ S će biti
∆Q( kroz S za vreme ∆t )
I ( kroz S ) = .
∆t
Jačina struje je skalarna veličina, čiji algebarski znak određuje smjer
prolaska naelektrisanja kroz površ ∆S. Obično se izabere jedan od dva moguća
smjera prolaska kroz površ ∆S, taj smjer se proglasi referentnim i zatim se
smatra da je jačina struje pozitivna ako pozitivna naelektrisanja prolaze kroz
površ ∆S u referentnom smjeru ili ako negativna naelektrisanja prolaze u smjeru
suprotnom od izabranog referentnog. Pokazuje se, kao i pri posmatranju
r
vektora gustine struje J , da su efekti u oba slučaja identični. Jačina struje je
negativna ako pozitivna naelektrisanja prolaze kroz ∆S u smjeru suprotnom od
referentnog ili ako negativna naelektrisanja prolaze kroz ∆S u referentnom
smjeru. Iako je jačina struje skalarna veličina, često se govori o smjeru struje.
Pri tome se podrazumijeva smjer kretanja pozitivnih naelektrisanja, odnosno,
r
smjer vektora gustine struje, J .
Umesto "jačina struje", često se koristi izraz "struja", što nije korektno, pošto
pojam "struja" opisuje cijelu pojavu usmjerenog kretanja naelektrisanja. U praksi
se, takođe, često sreće izraz "teče struja", što takođe, terminološki, nije u redu,
59
pošto pojam struje već obuhvata proces protoka. Ispravno je reći da u nekom
provodniku "postoji struja" ili "je uspostavljena struja".
Jedinica za mjerenje jačine struje je amper, sa oznakom A i spada u osnovne
jedinice internacionalnog sistema (SI). Najmanje jačine struja, koje danas mogu
-19
da se mjere u tehnici, iznose čak oko 10 A, a iznad te veličine se jačine struja u
praksi javljaju u veoma širokom opsegu. Mikroamperi i miliamperi su uobičajene
vrijednosti u elektronici. Jačina struje kroz sijalice je oko 0,2 A do 0,6 A, dok u
potrošačima sa grijnim tijelima jačina struje dostiže vrijednosti od nekoliko
desetina ampera. Kod većih, industrijskih potrošača, i kod distributivnih mreža,
jačina struje može da bude i nekoliko stotina ampera, pri elektrolizi aluminijuma
se postižu jačine struja od više hiljada ampera, a kod udara groma se javlja
kratkotrajan strujni impuls (trajanja oko 50 µs), sa jačinama struje od 20 do 50 kA.
r
Između jačine struje I i vektora gustine struje J postoji jednostavna veza,
koju ćemo sada izvesti. Uočimo, ponovo, makroskopski malu površ ∆S u
r
strujnom polju, u kome se naelektrisanja kreću brzinom v . Pretpostavimo da
r
smjer normale na površ ∆S zaklapa sa smjerom brzine v neki ugao α , kao što
je prikazano na Sl. 3.4. i posmatrajmo sada koliko će naelektrisanja proći kroz
površ ∆S u vremenskom intervalu ∆t.
Sl. 3.4. Postavljanje površi ∆S u strujno polje
Slobodni nosioci naelektrisanja, krećući se srednjom brzinom v, za vrijeme

∆t pređu put v.∆t. Prema tome, očigledno je da će, u vremenskom intervalu od t
do t+∆t, kroz površ ∆S proći sva ona naelektrisanja, koja su se u vremenu t
nalazila unutar malog kosouglog paralelopipeda zapremine,
∆V=osnovica ´ visina=∆S.v.∆t.cosα .
Ukupno naelektrisanje sadržano u zapremini ∆V, u trenutku t je,
60
∆Q(kroz ∆S za ∆t) = ∆Q(unutar ∆V ) = N.Q.∆S.v ×∆t.cosα .

r
Ako se sada površ ∆S predstavi kao vektorska veličina ∆S , intenziteta ∆S,
pravca definisanog normalom na površ ∆S i izabranog referentnog smjera,
r r
∆S=n.∆S ,
proizvod ∆S.v.cosα može da se napiše kao skalarni proizvod dva vektora,
r r
∆S.v.cos α = ∆S ⋅ v .
Kako je još, prema jednačini 3.1, vektor gustine struje definisan kao,
r r
J = N .Q.v ,
ukupno naelektrisanje, koje, za vrijeme ∆t, prođe kroz ∆S, će biti,
r r
∆Q(kroz ∆S za ∆t ) = J ×∆ S ∆t ,
pa je jačina struje kroz ∆S definisana sljedećim izrazom:
∆Q( kroz ∆S za ∆t ) r r
I ( kroz ∆S ) = = J ⋅ ∆S .
∆t
Jačina struje kroz proizvoljno veliku površ S može da se odredi na sljedeći
način. Prvo rse, u opštem slučaju kriva, površ S izdijeli na elementarne
površinice dS , koje, zbog zakrivljenosti površi S, imaju različite intenzitete,
pravce
r r i smjerove. Zatim se, na svakoj od tih površinica, izvrši skalarni proizvod
J ⋅ dS i na kraju se sve te skalarne vrijednosti saberu. Kada se radi ro
elementarnim, u makroskopskom smislu infinitezimalnim, površinama dS ,
uobičajeno je da se, umjesto zbira, piše znak integrala, pa je, konačno, jačina
r
struje kroz površ S, izražena preko vektora gustine struje J ,
Q( kroz S za vreme ∆t ) r r
I ( kroz S ) = = ∫ J ⋅ dS . (3.6)
∆t S
Integral u gornjem izrazu predstavlja takozvani površinski integral prve vrste.

2
Iz gornjeg izraza se takođe vidi i da je jedinica za vektor gustine struje A/m ,
pri čemu se, vrlo često, iz praktičnih razloga, u elektrotehnici koristi jedinica
2
A/mm .
61
3.5. PRVI KIRHOFOV ZAKON

Posmatrajmo sada proizvoljnu zatvorenu površ Sz, kojar se nalazi u strujnom
r
polju, vektora gustine struje J . Elementarne površi dS , u opštem slučaju
različite od tačke do tačke, mogu da budu usmjerene ili iz površi S ili u površ S.
Prema dogovoru, kada rse radi o zatvorenoj površi, usvaja se da je normala na
površ, a time i vektor dS , usmjeren iz površi u polje. To znači da je jačina struje
kroz zatvorenu površ Sz,
,
pozitivna ako pozitivna naelektrisanja izlaze iz površi S ili ako negativna
naelektrisanja u nju ulaze.
Pri kvalitativnoj analizi električne struje je bilo zaključeno da struja može da
bude vremenski konstantna samo ako se raspodjela makroskopskih
naelektrisanja ne mijenja u vremenu. U slučaju zatvorene površi je to moguće
samo ako iz površi Sz izađe tačno onolika količina naelektrisanja, kolika je u nju
ušla. U suprotnom bi došlo do nagomilavanja naelektrisanja jednog znaka
unutar površi Sz, pa njihova raspodjela ne bi bila vremenski konstantna. Iz toga
slijedi da ukupan protok naelektrisanja kroz zatvorenu površ Sz, za vremenski
konstantne struje, mora sve vrijeme da bude jednak nuli, što matematički može
da se izrazi u sljedećem obliku:
(3.7)
Izraz (3.7) predstavlja I Kirhofov zakon u najopštijem obliku. Napomenimo
već na ovom mjestu da ovaj oblik I Kirhofovog zakona važi striktno samo za
vremenski konstantna strujna polja, ali da on može uspješno da se koristi i za
vremenski promjenljiva strujna polja, pod uslovom da vremenske promjene nisu
ekstremno brze.
Primijenimo sada I Kirhofov zakon na zatvorenu površ S, koja presijeca
provodnik proizvoljnog poprečnog presjeka, koji čak može i da se mijenja duž
provodnika, ako se provodnik nalazi u nekoj izolatorskoj sredini, kao što je
prikazano na Sl. 3.5. Usvojimo referentni smjer struje kroz provodnik od lijeve
ka desnoj strani provodnika. Kako se provodnik nalazi u izolatoru, vektor
62
r
gustine struje J će biti različit od nule samo u tačkama površi S u kojima ona
presijeca provodnik, tj. na presjecima S1 i S2.
Sl. 3.5. Primjena I Kirhofovog zakona na provodnik u izolatoru
U odnosu na izabrani referentni smjer struje, jasno je da će kosinus ugla

r
r
između referentnog smjera (smjer vektora J ) i elementarnih površinica dS , s
obzirom na dogovor o orijentaciji normale na zatvorenu površ, biti pozitivan u
tačkama presjeka S1, dok će u svim tačkama presjeka S2 biti negativan.
U tom slučaju će I Kirhofov zakon glasiti:
,
r
gdje n J predstavlja jedinični vektor u referentnom smjeru. Iz gornjeg izraza
slijedi da je,
r r r r
∫ J ⋅ nJ dS = ∫ J ⋅ nJ dS , odnosno, I( kroz S1 ) = I( kroz S2 ) .
S1 S2
Pošto su presjeci S1 i S2 odabrani proizvoljno, slijedi da je jačina struje kroz

svaki presjek provodnika ista, pod uslovom da se računa u odnosu na izabran,
jedinstven referentni smjer, koji važi duž cijelog provodnika.
U praksi strujno polje najčešće nastupa u provodnicima u obliku žice, koja se
nalazi u izolatorskoj sredini. Zbog toga se i I Kirhofov zakon najčešće koristi u
takvim situacijama, tačnije, za definisanje stanja jednog "čvora" električne
mreže. O električnim mrežama uopšte i čvorovima kao jednom od elemenata
mreže, biće više riječi u jednom od narednih poglavlja. Recimo, za sada, da je
čvor mjesto u kome se stiče, spaja, najmanje tri žičana provodnika.
63
Pretpostavimo da u takvim provodnicima postoji električna struja, jednog od dva

moguća smjera - u čvor ili iz čvora. Obuhvatimo čvor proizvoljnom zatvorenom
površi S, kao što je prikazano na Sl. 3.6.
Sl. 3.6. Primjena I Kirhofovog zakona na realan čvor i grafičko predstavljanje čvora
Prema poznatim smjerovima struja, prikazanim na Sl. 3.5., I Kirhofov zakon

glasi:
,
r
pošto je, izvan presjeka površi S i provodnika, J=0 . Svaki od integrala
desne strane gornjeg izraza predstavlja jačinu struje kroz odgovarajući
provodnik,
r sa odgovarajućim algebarskim znakom. Prema dogovoru, vektori
r
dS na sva četiri presjeka su usmjereni iz površi S, a vektori gustine struje J su
na presjecima S1 i Sr3 usmjereni
r iz površi, a na S2 i S4 u površ S. To znači da će
skalarni proizvodi J ⋅ dS na presjecima S1 i S3 biti pozitivni, dok će na S2 i S4
biti negativni, odnosno, I Kirhofov zakon u tom slučaju može da se piše u
sljedećem obliku:
I1 - I 2 + I 3 - I4 = 0 .
Prema tome, uopštavanjem na n provodnika koji se stiču u jednom čvoru,
dobijamo, za nas najvažniju, formulaciju I Kirhofovog zakona, koja glasi:
Algebarski zbir svih jačina struja u čvoru, u kome se stiče n provodnika sa
strujom, je jednak nuli.
U matematičkom obliku, tako formulisan I Kirhofov zakon može da se napiše
na sljedeći način:
64
, (3.8)
pri čemu se, sa pozitivnim znakom uzima jačina struje koja "izlazi" iz čvora, a
sa negativnim jačina struje koja "ulazi" u čvor.
Kao primjer, zapišimo izraze po I Kirhofovom zakonu za jačine struja, za
čvorove A i B, djela električne mreže prikazane na Sl. 3.7.
es
Sl. 3.7. Poznati smjerovi struja u dijelu električne mreže
Za slučaj poznatih smjerova struja, prikazanih na Sl. 3.6., jednačine po I

Kirhofovom zakonu su:
Za čvor A: I 1 -I 2 + I 3 -I 4 + I 5 = 0 ,
a za čvor B: -I 5 +I6 -I7 +I 8 = 0 .
Uradimo još jedan primjer sa brojnim vrijednostima jačina struja, koje se

stiču u jednom čvoru.
PRIMJER 3.1. Za jačine struja i njihove smjerove prikazane na Sl. P.3.1. od-
rediti smjer i jačinu struje I4.
Smjer struje I4 nije poznat, pa se jedan od dva moguća smjera (iz čvora ili u
čvor), bira kao referentni i struja se postavlja u referentnom smjeru. U ovom
slučaju je izabrano da referentni smjer struje I4 bude iz čvora i takav izbor je
prikazan na Sl. P.3.1. Za smjerove struja prikazane na slici, I Kirhofov zakon
glasi:
- I1 + I 2 + I 3 + I 4 = 0,
odakle je
65
I 4 = 3 - 2 - 4 = - 3A .
Sl. P.3.1. Poznati smjerovi struja I1, I2 i I3 i referentni smjer struje I4
Vidimo da je dobijena negativna vrijednost jačine struje I4. Iz gore

navedenog dogovora o znaku jačine struje u izrazu I Kirhofovog zakona slijedi
da je stvarni smjer struje suprotan izabranom, referentnom. U stvari, apsolutna
vrijednost jačine struje I4 = 3 A je tačno određena, što znači da izabrani
referentni smjer nije uticao na tu apsolutnu vrijednost. Drugim riječima, rješenje
zadatka j truja jačine I4 = 3 A, sa smjerom u čvor.
3.6. ZAKON I OTPORNICI
3.6.1. OMOV ZAKON

Posmatrajmo sada konačno dug provodnik od linearnog materijala,
proizvoljnog poprečnog presjeka, koji je sastavni dio nekog električnog kola.
Ukoliko u takvom provodniku postoji električna struja, postojaće i električno
polje koje je prouzrokuje. Pretpostavimo da su krajevi provodnika poprečni
presjeci, odnosno, da je, ru svim tačkama površi krajeva provodnika, vektor
r E normalan na tu površ. Kako je, u tom slučaju,
jačine električnog rpolja
skalarni proizvod E ⋅ d l u svim tačkama tih površi jednak nuli, slijedi da su oba
kraja provodnika ekvipotencijalna, tj. da su sve tačke jednog kraja provodnika
na istom potencijalu. Pošto unutar provodnika postoji električno polje, dva kraja
provodnika neće biti na istom potencijalu, s obzirom da je
,
odnosno, na njegovim krajevima će se pojaviti napon U.r U poglavlju 3.2. je
bilo pokazano da između vektora jačine električnog
r r polja E i vektora gustine
r
struje J postoji jednostavna veza oblika E = ρ J , koja važi za sve linearne
66
r
materijale. S druge strane, vidjeli smo da je vektor E proporcionalan naponu
r
U12, a vektor J jačini struje I. Na osnovu toga bi, za linearne provodnike, mogla
da se nasluti i linearna veza između jačine struje u provodniku i napona na
njegovim krajevima. I zaista, može da se pokaže da je, za linearne materijale,
napon na krajevima provodnika, U12, direktno proporcionalan jačini struje I kroz
provodnik, odnosno,
= ∗ . (3.9)
Faktor proporcionalnosti R se naziva električna otpornost ili samo otpornost
provodnika i, slično kao kapacitivnost, zavisi samo od geometrije provodnika i
materijala od koga je provodnik napravljen. Nije funkcija napona U12 i nije funkcija
jačine struje I, kao što bi, na prvi pogled, moglo da se zaključi iz izraza (3.9).
Napomenimo još da je otpornost uvek nenegativna veličina, odnosno, R ≥ 0 .
Izraz (3.9) se naziva Omov zakon, pošto je do njega, eksperimentalno,
1827. godine, došao njemački fizičar Om (Georg Simon Ohm, 1787- 1854).
3.6.2. OTPORNICI
U prethodnom primjeru je prikazan provodnik konačne dužine, za čije
krajeve je bilo ustanovljeno da su ekvipotencijalni. Omov zakon, međutim, važi
za provodno tijelo bilo kakvog oblika, sa dva ekvipotencijalna kraja. Takvo tijelo
ima veoma široku primjenu u elektrotehnici i naziva se otpornik. Svaki otpornik
je karakterisan svojom otpornošću, koja je, za linearni otpornik konstantna,
nezavisna od jačine struje kroz otpornik ili napona na njegovim krajevima.
Drugim riječima, otpornik ima neku svoju otpornost čak i kada nije sastavni dio
zatvorenog strujnog kruga, odnosno, čak i kada u njemu ne postoji struja.
Posebnu vrstu otpornika predstavlja takozvani nelinearni otpornik, čija
otpornost, zbog upotrijebljenog nelinearnog materijala, zavisi od jačine struje
kroz njega ili od napona na njegovim krajevima.
Odredimo, kao primjer, otpornost dugog, pravog provodnika od homogenog
materijala, specifične otpornosti ρ = const. , dužine L i proizvoljnog, ali
konstantnog poprečnog presjeka, površine S. Otpornost takvog provodnika
postoji i kada u provodniku ne postoji struja, ali, da bi se ta otpornost odredila,
mora da se pretpostavi da u provodniku postoji neka struja jačine I, što je
praćeno naponom između krajeva provodnika U12, kao što je prikazano na Sl.
3.8. Kao što je već konstatovano u poglavlju 3.2., u slučaju takvog provodnika je
67
električno polje u provodniku homogeno,r što znači da u svim tačkama

provodnika vektor jačine električnog polja E ima isti intenzitet,
r pravac i smjer.
Isti zaključak važi, naravno, i za vektor gustine struje J . Za krajeve provodnika
je već ustanovljeno da su ekvipotencijalni, pa je razlika potencijala (napon)
između ma koje tačke na S1 i ma koje tačke na S2,
Sl. 3.8. Određivanje otpornosti dijela provodnika
jer je
r
E=const. , , ( cos α = 1) S1 ≡ S2 ≡ S .
Pošto je E = ρ ⋅ J i J=I/S , slijedi da je
_12 = ∗ = ∗ ∗ = ∗ (/) ∗ = ∗ (/)) ,
odakle se, poređenjem sa Omovim zakonom, dobija, konačno, da je
otpornost dugog, pravog provodnika od homogenog materijala jednaka
= ∗ (/). (3.10)
Gornji izraz može da se koristi i u slučaju kada provodnik nije prav, pod
uslovom da je poluprečnik zakrivljenja provodnika mnogo veći od linearnih
dimenzija poprečnog presjeka provodnika.
Jedinica za otpornost je Om, a oznaka mu je Ω. U praksi se otpornost javlja
-3
u veoma širokom opsegu; od mΩ (10 Ω), koliko iznosi otpornost provodnih
6
kontakata, pa sve do više MΩ (10 Ω), otpornosti izolacije. Iz izraza (3.10) može
da se vidi da je jedinica za specifičnu otpornost zaista Ωm.
68
Uobičajene oznake za otpornik su prikazane na Sl. 3.9.a., dok su oznake

otpornika promjenljive otpornosti prikazane na Sl. 3.9.b.
Sl. 3.9.a. Uobičajeni simboli otpornika Sl. 3.9.b. Uobičajeni simboli

promjenljivih otpornika
Poseban primjer promjenljivog otpornika, sa tri priključka, prikazan je kao

prvi na Sl. 3.9.b. Takav otpornik se naziva potenciometar i koristi se, u velikoj
mjeri, za podešavanje glasnosti zvuka ili osvjetljenja slike kod audio i video
uređaja.
Recipročna vrijednost električne otpornosti naziva se električna provodnost i
obilježava se slovom G,
1
G= . (3.11)
R
Jedinica za električnu provodnost je simens, sa oznakom S.
Provodnost dugog, pravog provodnika dužine l, od homogenog materijala
specifične provodnosti σ, proizvoljnog, ali konstantnog poprečnog presjeka S,
je, prema tome,
(3.12)
odakle slijedi i da je jedinica specifične provodnosti σ baš S/m.
S obzirom na činjenicu da se specifična otpornost mijenja sa promjenom
temperature, otpornost otpornika proizvoljnog oblika će se, na isti način kao i ρ,
mijenjati sa temperaturom. To znači da će otpornost otpornika pri nekoj
temperaturi ', za manje opsege temperatura, biti data izrazom
= (1 + ∗ ),
o
pri čemu je R0 otpornost otpornika na temperaturi 0 C, ϑ je temperatura u
stepenima Celzijusa, a α je temperaturni koeficijent. U širem opsegu
temperatura taj izraz ima sljedeći oblik:
= (1 + ∗ + ∗ + ∗ ).
69
Dimenzije otpornika se, takođe, mijenjaju sa temperaturom, ali su te

promjene, obično, zanemarljivo male.
Važno je još napomenuti da otpornici načinjeni od linearnog, ali
nehomogenog materijala imaju, takođe, otpornost koja ne zavisi od napona ili
od jačine struje kroz otpornik, već samo od geometrije i osobina materijala
(njegove specifične otpornosti, koja se, u opštem slučaju, mijenja od tačke do
tačke), ali za te otpornike gornji izrazi ne važe.
70
3.6.3. REDNA I PARALELNA VEZA OTPORNIKA

Kao i u slučaju kondenzatora, grupa otpornika može da bude vezana na više
različitih načina, pri čemu cijela grupa može da bude zamijenjena jednim,
ekvivalentnim otpornikom ili otpornikom ekvivalentne otpornosti.
Da bi neka otpornost bila ekvivalentna vezi grupe otpornika, mora da bude
zadovoljen sljedeći uslov. Ako se ekvivalentni otpornik priključi na isti napon, U,
kao i cijela grupa otpornika, kroz njega mora da se uspostavi struja iste jačine, I,
kao jačina ukupne struje kroz grupu otpornika, Iuk.
I u ovom slučaju će, kao i kod kondenzatora, biti prikazano određivanje
ekvivalentne otpornosti za dvije osnovne veze grupe otpornika, dok će još dvije
moguće veze, zvijezda i trougao, biti razmatrane u jednom od narednih
poglavlja.
Posmatrajmo prvo rednu vezu grupe otpornika, prikazanu na Sl. 3.10.
Sl. 3.10. Redna veza otpornika
Kako u prostom električnom kolu nema grananja struje, jačina struje kroz
sve otpornike je ista, a na krajevima svakog otpornika će se javiti razlika
potencijala. Po Omovom zakonu, na k-tom otporniku će se pojaviti napon oblika
U k = I ⋅ R k . Ukupan napon U će, tada, biti zbir napona na pojedinim
otpornicima,
71
Korišćenjem Omovog zakona i izjednačavajući napon i jačinu struje grupe

otpornika i ekvivalentnog otpornika, dobija se
∗ = ∗ + ∗ + ⋯ + ∗ +. . ∗ " ,
odakle je izraz za ekvivalentnu otpornost redne veze otpornika
= + +. . . + +. . " = ∑"$% , (3.13)
Paralelna veza grupe od n otpornika prikazana je na Sl. 3.11.
Sl. 3.11. Paralelna veza otpornika
Sa slike se vidi da su krajevi svih otpornika priključeni na isti napon U, dok

jačine struje u pojedinim otpornicima, po Omovom zakonu, zavise od otpornosti
otpornika i u opštem slučaju su različite. Ukupna struja, kroz sve otpornike
grupe će, u tom slučaju biti jednaka zbiru struja kroz pojedine otpornike,
= + +. . + +. . . +" = ∑"% .
Omov zakon i jednakost jačine struje i napona grupe otpornika i ekvivalentnog
otpornika, definišu ekvivalentnu otpornost paralelne veze grupe otpornika,
U U U U U
= + + ... + + ... +
R ep R1 R 2 Rk Rn
odakle je
(3.14)
Određivanje ekvivalentne otpornosti komplikovanijih veza grupe otpornika
vrši se postupnom primjenom izraza (3.13) i (3.14), na isti način kao što je to
bilo rađeno kod kondenzatora.
72
3.7. DŽULOV ZAKON

U poglavlju 3.1. bio je objašnjen način nastajanja električne struje, kao
usmjerenog, organizovanog kretanja naelektrisanja. U provodnim sredinama
električna struja najčešće predstavlja kretanje slobodnih naelektrisanja pod
djelovanjem električnog polja, koje se, praktično trenutno (približno brzinom
svjetlosti u vakuumu), uspostavlja u svim tačkama provodnika. To znači da ono
praktično istovremeno djeluje na sva slobodna naelektrisanja, izazivajući
njihovo simultano kretanje u pravcu polja. Pokretna naelektrisanja, međutim,
nisu usamljena u provodniku, tako da dolazi do sudara tih naelektrisanja sa
drugim česticama u provodniku, najčešće neutralnim. Usljed takvih sudara,
pokretna čestica mijenja pravac kretanja, ali, pošto se i dalje nalazi u
električnom polju, poslije svakog sudara se ponovo kreće u pravcu polja. Ako je
električno polje vremenski konstantno, kretanje slobodnih naelektrisanja između
dva sudara je ravnomjerno ubrzano, a putanje između dva sudara su, obično,
veoma kratke. Rad električnih sila na ubrzavanju naelektrisanja između dva
sudara se pretvara u kinetičku energiju pokretne čestice, a dio te energije se,
prilikom sudara, predaje čestici koja se ne kreće. Taj dio energije prouzrokuje
dodatno termičko kretanje nepokretne čestice, odnosno, dolazi do zagrijavanja
provodnog materijala. Pojava da se materijal, u kome postoji električna struja,
zagrijava, naziva se Džulov efekat. Džulov efekat je prisutan uvijek kada u nekoj
provodnoj sredini postoji bilo kakva električna struja. Izuzetak su samo
superprovodnici.
Probajmo da izvršimo kvantifikaciju Džulovog efekta, odnosno, da brojno
odredimo koliko električne energije će se, na primjer, u nekom otporniku u kome
postoji električna struja, pretvoriti u toplotu.
Posmatrajmo proizvoljan otpornik otpornosti R, u kome postoji vremenski
konstantna struja jačine I i čiji krajevi su na naponu U. U vremenskom intervalu
∆t, kroz otpornik protekne naelektrisanje
.
Pomjeranje naelektrisanja ∆Q kroz otpornik prouzrokuju električne sile,
vršeći, pri tome, određen rad. Prema definiciji napona, da bi se naelektrisanje
∆Q prenijelo sa potencijala jednog kraja otpornika na potencijal drugog kraja,
električne sile moraju da izvrše rad
73
Prema zakonu održanja energije, ovaj rad mora brojno da bude jednak
energiji koja se, u vremenu ∆t, u otporniku pretvorila u toplotu. Ako se ta
energija obilježi sa W J i korišćenjem Omovog zakona, dobija se takozvana
energija Džulovih gubitaka,
. (3.15)
Iskaz da se ovdje radi o gubicima nije uvijek sasvim korektan. U slučaju
prenosa električne energije provodnicima, dio električne energije koji se pretvori u
toplotu zaista predstavlja gubitak energije koja se prenosi, ali u svim električnim
grijnim tijelima na primjer, energija pretvorena u toplotu predstavlja koristan rad.
Pošto je proces pretvaranja električne energije u toplotnu vremenski
konstantan, izraz (3.15) može da se podijeli sa vremenom ∆t i na taj način se
dobija brzina transformacije energije, odnosno, snaga Džulovih gubitaka,
(3.16)
Oba ova izraza, (3.15) i (3.16), nazivaju se Džulov zakon.
Jedinica za snagu je vat (W), a za energiju džul (1J = 1Ws). Za energiju se
često, u elektrotehnici, koristi i jedinica kWh (kilovatčas), gdje je
1kWh = 103 ⋅ 3600Ws = 3, 6 ⋅106 J .

PRIMJER 3.2. Na šamotni cilindar prečnika d = 0,5cm treba namotati
otpornu žicu da bi se dobio otpornik otpornosti R = 10Ω . Na raspolaganju je
−6
otporna žica specifične otpornosti ρ = 10 ⋅10 Ωm , poprečnog presjeka
S = 1mm 2 . Izračunati potrebnu dužinu žice i potrebnu dužinu šamotnog
cilindra.
74
Sl. P.3.2. Žičani otpornik na šamotnom cilindru
Prema izrazu (3.10), otpornost dugog, pravog provodnika, konstantnog

poprečnog presjeka S, je
,
pa je, odatle, potrebna dužina provodne žice
.
Uzimajući u obzir geometriju žičanog otpornika, koja je prikazana na Sl.
P.3.2., dužina šamotnog cilindra treba da bude najmanje
.
PRIMJER 3.3. Žica dužine l = 10m nema u svim tačkama istu temperaturu, već
o o
se ona povećava linearno od 20 C na jednom kraju, do 170 C na drugom kraju.
o
Izračunati ukupnu otpornost žice, ako joj je specifična otpornost na 20 C, ρ20 = 100 ⋅
-8 -2 o 2
10 Ωm, temperaturni koeficijent α = 10 1/ C i poprečni presjek S = 1mm .
Za računanje nepoznate otpornosti mogli bismo ponovo da koristimo izraz
(3.10),
75
Sl. P.3.3. Promjena specifične otpornosti duž provodnika
gdje, međutim, specifična otpornost ρ nije konstantna, već se mijenja duž

provodnika, kao što je prikazano na Sl. P.3.3. Zbog toga uočavamo
elementarnu dužinu provodnika dx i računamo otpornost provodnika te dužine,
,
a ukupnu otpornost cijelog provodnika računamo kao zbir takvih
elementarnih otpornosti duž provodnika, odnosno,
( ( (
+,
= & ' = & (*) - = -
& (*) '*
) ) )
gdje je, prema Sl. P.3.3,
ρ (150 ) − ρ ( 20 )
ρ(x) = x + ρ ( 20 ) ;
l
ρ (150 ) = ρ ( 20 )(1 + α ⋅ ∆ϑ) = 2,5 ⋅ρ ( 20 ) .
Ukupna otpornost provodnika dužine l je, prema tome,

(
.)∗)/0 1
= &( * + 100 ∗ 10−8 ) '* = 17,5 Ω
) 10−8
)
76
PRIMJER 3.4. Kupili ste akumulator kapaciteta 52 Ah. Odrediti koliki rad
mogu da izvrše električne sile akumulatora, ako je napon električne mreže
automobila U = 12V i ostaje sve vrijeme konstantan.
Kao što će biti pokazano u jednom od narednih poglavlja, kapacitet akumulatora
predstavlja proizvod I ⋅ t , a po definiciji napona, rad koji izvrše električne sile je
jednak proizvodu napona i naelektrisanja, odnosno, napona, ja čine struje i
vremena, tako da rad koji mogu da izvrše električne sile akumulatora iznosi
što je približno jednako radu koji bi izvršile mehaničke sile, pomjerajući telo
mase m = 10kg , putem dužine l = 6, 5m .
1) Šta je električna struja, kako nastaje i kojim veličinama se opisuje?

Navesti jedinice svih tih veličina, kao i njihovu međusobnu vezu.
2) Ustanovljeno je da, pri istom naponu na krajevima nekog otpornika,
jačina struje kroz njega raste sa porastom temperature. Da li je, u
tom slučaju, temperaturni koeficijent materijala od koga je napravljen
otpornik pozitivan ili negativan?
2
3) Vazdušni pločasti kondenzator, površina obloga S = 4 m i
međusobnog rastojanja obloga d = 0,2 mm, priključi se na napon U
3
= 1 V i u potpunosti potopi u elektrolit specifične otpornosti ρ = 10
Ωm. Odrediti jačinu struje između obloga kondenzatora i snagu
Džulovih gubitaka u kondenzatoru. Ivične efekte zanemariti.
4) Zašto sijalica najčešće pregorijeva pri uključenju, a rijetko u toku
rada?
5) Koji sve uslovi moraju da budu ispunjeni, da bi otpornost nekog
provodnika mogla da se odredi pomoću izraza: R = ρ. l /S
o
6) U stacionarnom stanju, na temperaturi grijača 200 C, bojler,
priključen na 220 V, za dva sata potroši 4,4 kWh električne energije.
o
Odrediti otpornost tog grijača na 0 C, ako je temperaturni
-3 o
koeficijent materijala grijača α = 5.10 1/ C.
77
3.8. GENERATORI I NJIHOVE KARAKTERISTIKE
3.8.1. OPŠTI POJMOVI

U poglavlju 3.1. bio je kvalitativno opisan rad generatora i njegovi zadaci u
proizvodnji električne energije. Pokazano je bilo da unutar generatora moraju da
djeluju neke strane, obično neelektrične, sile, čiji zadatak je da razdvoje
naelektrisanja unutar generatora. Razdvajanje naelektrisanja, pozitivnog na
pozitivan kraj generatora, a negativnog na negativan kraj, strane sile vrše protiv
djelovanja električnih sila, koje nastaju kao posljedica djelovanja električnog
polja razdvojenih naelektrisanja.
Ukoliko se generator nalazi u izolatorskoj sredini i nije sastavni dio nekog
zatvorenog strujnog kruga, u generatoru ne postoji električna struja i za njega
se kaže da je otvoren ili da je u praznom hodu. U tom slučaju postoji ravnoteža
između djelovanja stranih sila i sila električnog polja na slobodna naelektrisanja,
Q, koja se nalaze u generatoru; intenziteti i pravci te dvije sile su jednaki, a
smjerovi djelovanja suprotni,
. (3.17)
Sve ovo do sada je bilo samo kvalitativno opisivanje rada električnih
generatora. Da bi problemi elektrotehnike u kojima nastupaju i generatori, mogli
da se rješavaju i kvantitativno, potrebno je kvantifikovati i ponašanje generatora.
To, u stvari, znači da je potrebno djelovanje stranih sila prikazati pomoću
određenih električnih veličina sa njihovim, tačno definisanim, vrijednostima. U
elektrotehnici je uobičajeno da se generatori opisuju na dva moguća načina.
Prvi način kvantitativnog opisivanja djelovanja stranih sila u generatoru je
pomoću tzv. elektromotorne sile generatora, a drugi preko jačine struje, kojom
se opisuje kretanje naelektrisanja usled djelovanja stranih sila. Na taj način su,
u stvari, definisane dvije vrste generatora različitih osobina.
Generator kod koga se djelovanje stranih sila opisuje elektromotornom silom
naziva se naponski generator, dok se druga vrsta generatora, definisana
jačinom struje kroz njega, naziva strujni generator. Obje vrste generatora će biti
detaljnije obrađene u narednim poglavljima.
U realnim generatorima se naelektrisanja kreću pod djelovanjem stranih sila
i sila električnog polja razdvojenih naelektrisanja. To kretanje se dešava u
prostoru u kome postoje i druge, naelektrisane i nenaelektrisane čestice, tako
da dolazi do sudara slobodnih, pokretnih naelektrisanja sa tim česticama,
78
odnosno, dolazi do pojave Džulovog efekta unutar samog generatora.

Kvantifikaciju Džulovog efekta je najlakše sprovesti na nekom otporniku, pa je i
kod generatora tu pojavu najpodesnije opisati pridruživanjem generatoru neke
otpornosti, koja se, u tom slučaju, naziva unutrašnja otpornost generatora.
Prema izrazitosti Džulovog efekta u generatorima, generatori uopšte mogu da
se podijele na idealne i realne. U slučajevima kada Džulov efekat, a time i
unutrašnja otpornost koja ga karakteriše, mogu da se zanemare, definiše se
idealan naponski ili idealan strujni generator, a kada je Džulov efekat izrazit,
dolazimo do realnih naponskih i realnih strujnih generatora. O obje ove vrste
generatora će, takođe, biti više riječi u narednim poglavljima.
3.8.2. NAPONSKI GENERATOR

Osnovna veličina, koja opisuje svaki naponski generator je elektromotorna
sila generatora. Po definiciji, elektromotorna sila je brojno jednaka radu koji
izvrše strane sile prenoseći jedinično pozitivno naelektrisanje Q = +1C sa
negativne na pozitivnu elektrodu generatora, ili, matematički zapisano,
Rad stranih sila pri prenošenju pozitivnih naelektisanja ∆Q (∆Q> 0) sa negativne na pozitivnu elektrodu
E= (3.18)
∆Q
Kao što se iz gornjeg izraza vidi, vremenski konstantna elektromotorna sila
obilježava se velikim slovom E. r Poznato je da se istim slovom obilježava i
vektor jačine električnog polja E , tako da, ponekad, može da dođe do zabune.
Zbog toga se, u rijetkim prilikama kada elektromotorna sila i vektor jačine
električnog polja nastupaju zajedno, posebno naglašava o kojoj veličini je riječ.
Naponski generator može da bude idealan ili realan. Oznaka idealnog
naponskog generatora je prikazana na Sl. 3.12.a, a ponekad se koristi i oznaka
prikazana na Sl. 3.12.b.
a. b.
Sl. 3.12. Načini prikazivanja idealnog naponskog generatora
79
Iz definicije elektromotorne sile i izraza (3.18) može, takođe, da se vidi da je

jedina razlika između te definicije i definicije napona u tome što je, u prvom
slučaju, riječ o stranim silama, dok su, u definiciji napona, rad vršile sile
električnog polja. Prema tome, već na osnovu toga može da se zaključi da
elektromotorna sila ima karakter napona. No, uvjerimo se u to i na drugi način.
Rad stranih sila na prenošenju pozitivnog naelektrisanja ∆Q, sa "-" elektrode N
na "+" elektrodu P, je
,
gdje je, prema izrazu (3.17),
,
pa je, konačno, elektromotorna sila jednaka
.
r
U svim gore napisanim izrazima E predstavlja elektromotornu silu, a E
vektor jačine električnog polja.
Na osnovu svega gore navedenog, može da se zaključi da je elektromotorna
sila naponskog generatora u praznom hodu, jednaka razlici potencijala
(naponu) između pozitivne i negativne elektrode generatora.
Elektromotorna sila generatora je skalarna veličina, ali joj se često pridružuje
smjer, pri čemu se podrazumijeva da je to smjer djelovanja stranih sila na
pozitivna naelektrisanja unutar generatora.
Jedinica za elektromotornu silu je, kao i za napon, volt (V).
Ako se priključci generatora spoje provodnicima sa potrošačem, formiraće
se zatvoren strujni krug, pa će se u generatoru uspostaviti neka struja, čija
jačina će zavisiti od elektromotorne sile generatora i od ukupne otpornosti
potrošača i priključnih provodnika. U tom slučaju može da se definiše energija i
snaga, koju daje takav generator. Prema definiciji elektromotorne sile, rad
generatora, pri prenošenju pozitivnog naelektrisanja ∆Q sa priključka N na
priključak P, iznosi
80
gdje je E elektromotorna sila generatora.

Prema tome, energija koju generator preda potrošaču i priključnim
provodnicima, u toku intervala ∆t, će biti jednaka radu generatora ∆Ag
. (3.19)
Snaga generatora predstavlja brzinu, kojom generator predaje energiju
potrošaču,
. (3.20)
Napomenimo već na ovom mjestu da snaga generatora može da bude
pozitivna ili negativna. Ukoliko je smjer struje kroz generator u smjeru
djelovanja elektromotorne sile, snaga generatora se definiše kao pozitivna
veličina, dok je snaga negativna kada je smjer struje u generatoru suprotan
smjeru djelovanja elektromotorne sile. Takva situacija je, naravno, moguća
samo kada u zatvorenom strujnom kolu djeluje više generatora, koji kroz
posmatrani generator forsiraju struju smjera suprotnog djelovanju
elektromotorne sile. U tom slučaju se kaže da se generator ponaša kao
potrošač.
Realni naponski generator se najčešće prikazuje rednom vezom idealnog

naponskog generatora, elektromotorne sile E, i unutrašnje otpornosti
generatora Rg, koja, kao što je već rečeno, predstavlja Džulove gubitke u
samom generatoru. Najčešće korišćeni simboli za prikazivanje realnih
naponskih generatora su prikazani na Sl. 3.13.
Sl. 3.13. Načini prikazivanja realnih naponskih generatora

Ako se krajevi realnog naponskog generatora kratko spoje, tada se za
generator kaže da je u kratkom spoju i u njemu će se uspostaviti struja jačine
81
E
I ks = .
Rg
Unutrašnja otpornost generatora, Rg je obično veoma mala, tako da, u tom
slučaju, jačina struje kratkog spoja postiže veoma velike vrijednosti i najčešće
izaziva ozbiljna, trajna oštećenja generatora, pa u praksi taj režim rada
generatora nije dozvoljen.
Snaga koju generator predaje potrošaču zavisi od otpornosti potrošača, kao
i od unutrašnje otpornosti generatora. U elektrotehnici je posebno zanimljiv
slučaj kada je ta snaga maksimalna i tada se kaže da je prijemnik (potrošač)
prilagođen po snazi na generator. Pogledajmo u kakvom odnosu moraju da
budu otpornosti potrošača i generatora da bi se to dogodilo. Posmatrajmo
zatvoreno električno kolo sa potrošačem u vidu promjenljive otpornosti,
prikazano na Sl. 3.14. Snaga Džulovih gubitaka u potrošaču je
Sl. 3.14. Kolo sa promjenljivom otpornošću
Da bismo odredili pri kojoj vrijednosti R je ta maksimalna, potražimo prvi

izvod gornjeg izraza,
dP R 2
(R + R g ) 2 - 2R(R + R g )
= E = 0.
dR (R + R g ) 4
Iz gornjeg izraza slijedi da je
82
R 2 + 2RR g + R g2 - 2R 2 - 2RR g = 0 ,
odnosno, da je
,
ili, pošto je otpornost uvijek nenegativna veličina, R ≥ 0 , dobija se da je
prijemnik prilagođen po snazi na generator kada je njegova otpornost jednaka
unutrašnjoj otpornosti generatora,
R = Rg .
U tom slučaju je snaga Džulovih gubitaka na potrošaču otpornosti R i na
unutrašnjoj otpornosti generatora Rg jednaka,
E2
PR = PRg = .
4R g
Grafički prikaz promjene snage Džulovih gubitaka na potrošaču u zavisnosti
od njegove otpornosti, dat je na Sl. 3.15.
Sl. 3.15. Zavisnost snage prijemnika od njegove otpornosti
Kada je uslov prilagođenja po snazi ispunjen, električna energija koju stvara

generator istom brzinom se pretvara u toplotu i u generatoru i u prijemniku. Ovaj
uslov se koristi u kolima malih snaga (elektronika i telekomunikacije) dok se u
proizvodnji električne energije velikih snaga (elektroenergetika i elektrodistri-
bucija) taj režim ne koristi.
83
Kod realnih naponskih generatora, a posebno kod generatora većih snaga,

važna je još jedna veličina-faktor ili stepen korisnog dejstva. Stepen korisnog
dejstva sistema generator-prijemnik se definiše kao odnos korisne snage (snage
prijemnika) i ukupne snage proizvedene u generatoru (snage idealnog generatora),
PR PR R
η= = = .
Pg PRg + PR R g + R
Kod idealnih naponskih generatora je unutrašnja otpornost jednaka nuli,
R g = 0 , pa je stepen korisnog dejstva, η = 1 . Kod realnih generatora u
elektroenergetskim sistemima se teži da unutrašnja otpornost generatora bude
što manja, kako bi stepen korisnog dejstva bio što bliži jedinici. U slučaju
prilagođenja po snazi je η = 0,5 , a kod generatora u kratkom spoju je η = 0
(sva snaga koju proizvede generator se pretvori u toplotu unutar samog
generatora).
Činjenica da je unutrašnja otpornost idealnog naponskog generatora
jednaka nuli, R g = 0 , biće korišćena kasnije za rješavanje električnih mreža,
primjenom nekih od teorema električnih mreža.
3.8.3. STRUJNI GENERATOR

Vrlo često, posebno u elektronici, pojavljuje se situacija kada je unutrašnja
otpornost generatora mnogo veća od otpornosti prijemnika. Jačina struje u
takvom kolu je
E E
I= ≈ , ,
Rg + R Rg
približno nezavisna od otpornosti R za širok opseg te otpornosti. Ovakav
generator se, u odnosu na prijemnik otpornosti R, ponaša kao izvor konstantne
struje, a idealizacijom tog slučaja se dolazi do pojma idealnog strujnog
generatora. Idealni strujni generator se karakteriše jačinom struje generatora,
IS, koja je konstantna bez obzira na napon na krajevima takvog generatora.
Prethodno opisan slučaj električnog kola, kao i oznaku idealnog strujnog
generatora, prikazuje Sl. 3.16., dok Sl. 3.17. prikazuje neke od često korišćenih
oznaka za idealni strujni generator.
84
Sl. 3.16. Idealni strujni generator Sl. 3.17. Različiti simboli za idealne
strujne generatore
Naravno, i u strujnom generatoru koji se koristi u praksi, dolazi do Džulovih

gubitaka, tako da se, osim idealnog, definiše i realan strujni generator.
Uobičajeno je da se realan strujni generator karakteriše paralelnom vezom
idealnog strujnog generatora jačine struje IS i unutrašnje otpornosti RS.
Unutrašnja otpornost RS ima istu ulogu kao i unutrašnja otpornost realnih
naponskih genetora Rg, da opiše Džulove gubitke u samom generatoru. Oznaka
realnog strujnog generatora je data na Sl. 3.18.
Sl. 3.18. Realan strujni generator
Po svom djelovanju u električnim mrežama, realni naponski i strujni

generatori mogu da budu ekvivalentni. Naime, za ta dva generatora se kaže da
su ekvivalentni, ako se na njihove krajeve priključi potrošač iste otpornosti i pri
tome se, u potrošaču, uspostavi, u oba slučaja, struja iste jačine, a na njegovim
krajevima se, u oba slučaja, javi isti napon. U tom slučaju može da se pokaže
da se ekvivalencija realnih naponskih i strujnih generatora postiže kada su
zadovoljene sljedeće relacije:
(3.21)
85
Ako je poznat realan naponski generator, elektromotorne sile E i unutrašnje

otpornosti Rg, ekvivalentni realni strujni generator može da se odredi
korišćenjem prvog para izraza (3.21), a drugi par izraza (3.21) se koristi za
određivanje elektromotorne sile i unutrašnje otpornosti ekvivalentnog realnog
naponskog generatora, ako je poznat realni strujni generator.
Prikaz dva ekvivalentna generatora je dat na Sl. 3.19.
Sl. 3.19. Ekvivalentni generatori
Važno je napomenuti da pomenuta ekvivalencija ne važi za idealne izvore, tj.

ni idealni naponski, ni idealni strujni generator nemaju ekvivalentan izvor drugog
tipa.
Iz svega gore navedenog može da se zaključi i da je unutrašnja otpornost
idealnog strujnog generatora R S = ∞ .
3.9. PROSTO ELEKTRIČNO KOLO
3.9.1. ODREĐIVANJE JAČINE STRUJE U PROSTOM

ELEKTRIČNOM KOLU SA PROIZVOLJNO MNOGO
GENERATORA I OTPORNIKA
Ukoliko u nekom električnom kolu ne postoji nijedan čvor, tada takvo kolo
nazivamo prostim električnim kolom. Pošto nema čvorova, a time ni grananja
struja, prosto električno kolo je definisano jednom jedinom vrijednošću jačine
struje u kolu.
86
Sl. 3.20. Kolo sa jednim generatorom Sl. 3.21. Kolo sa više generatora
U slučaju da u takvom kolu djeluje samo jedan generator, stvarni smjer

struje je određen smjerom djelovanja elektromotorne sile generatora (struja
"izlazi" iz "+" kraja generatora), kao što je prikazano na Sl. 3.20. Međutim, kada
u kolu djeluje istovremeno više generatora, sa različitim smjerovima djelovanja
elektromotornih sila, kao što je prikazano na Sl. 3.21., stvarni smjer struje ne
može unaprijed da bude poznat. Zbog toga se jedan od dva moguća smjera
struje bira kao referentni. Tri generatora sa Sl. 3.21, svojim zajedničkim
djelovanjem, određuju smjer i jačinu struje kroz dato kolo, zajedno sa ukupnom
otpornošću prikazanog kola. Pri tome se, sa pozitivnim znakom, uzimaju svi oni
generatori, čiji smjer djelovanja elektromotorne sile se poklapa sa izabranim,
referentnim smjerom struje, dok se generatori, čije elektromotorne sile djeluju
suprotno referentnom smjeru, tretiraju kao negativni. Prema tome, jačina struje
u kolu sa Sl. 3.20, data je sljedećim izrazom:
+ E 2 - E3 - E1
I= . (3.22)
R g 2 + R1 + R 2 + R g3 + R 3 + R g1
U opštem slučaju, dakle, jačina struje u prostom električnom kolu sa
proizvoljno mnogo generatora i otpornika može da se izrazi kao
∑;
= <=: ±9: ,
∑@
(3.23)
<=: >?
ako u kolu deluje "m" generatora i postoji "n" otpornosti, uključujući u taj zbir
i unutrašnje otpornosti generatora.
Kada se u izraz (3.22) unesu brojne vrijednosti za elektromotorne sile i
otpornosti, izračunata vrijednost jačine struje može da bude pozitivna ili
negativna. Ako je + > , izračunata vrijednost jačine struje će biti
87
pozitivna, I > 0 , a ako je > + , I < 0 . Pozitivan ili negativan znak jačine
struje, izračunat na ovaj način, definiše stvarni smjer struje u odnosu na izabrani,
referentni. Ako se, konkretnim određivanjem jačine struje, dobije pozitivna
vrijednost ( I > 0 ), to znači da je stvarni smjer struje jednak izabranom,
referentnom, a ako je I < 0 , stvarni smjer struje je suprotan od izabranog,
referentnog. Važno je napomenuti da je brojna vrijednost jačine struje nezavisna
od izbora referentnog smjera i u oba slučaja se dobija isti broj. Ako se, na primjer,
prema izrazu (3.22), izračuna da je jačina struje u kolu I = -5 A , to znači da u
tom kolu postoji struja jačine 5 A, smjera suprotnog od izabranog, referentnog.
Na slučaju prikazanom na Sl. 3.20. može da se ustanovi i kako se, nakon
određivanja stvarnog smjera struje, u datom kolu, ponašaju pojedini generatori.
Upoređujući stvarni smjer struje sa smjerom djelovanja elektromotornih sila
pojedinih generatora, utvrđuje se da li se neki generator ponaša kao generator ili
kao potrošač. U konkretnom slučaju, ako je, na primjer, stvarni smjer struje jednak
izabranom, referentnom, generatori elektromotornih sila E1 i E3 djeluju kao
generatori, dok se generator elektromotorne sile E2, u tom kolu, ponaša kao
potrošač.
3.9.2. POTENCIJALI I NAPONI U PROSTOM ELEKTRIČNOM

KOLU
Ako u nekom prostom električnom kolu postoji struja, tada na krajevima
svakog elementa u kolu može da se definiše odgovarajući napon. Napon na
krajevima idealnih naponskih generatora će, kao što je bilo pokazano ranije, biti
jednak elektromotornoj sili generatora, a napon na krajevima otpornika može da
se odredi primjenom Omovog zakona, za poznate vrijednosti otpornosti
otpornika i jačine struje u kolu.
Osim napona na krajevima elemenata, moguće je definisati i napon između
dvije proizvoljne tačke u kolu, koji je, kao posljedica konzervativnosti električnog
polja vremenski konstantnih struja, nezavisan od putanje po kojoj se određuje.
Na kraju, ako se neka od tačaka u kolu izabere kao referentna, što znači da
joj se pridruži nulta vrijednost potencijala, moguće je jednoznačno definisati
potencijale svih drugih tačaka u odnosu na referentnu tačku.
Da bismo vidjeli kako se određuju naponi i potencijali u prostom električnom
kolu, posmatrajmo, kao primjer, kolo sa Sl. 3.22.
Izaberimo, prvo, referentni smjer struje i, u odnosu na tako izabrani smjer,
odredimo tačke višeg potencijala na svim otpornicima kola, uključujući i
88
unutrašnje otpornosti generatora. S obzirom da je smjer struje u nekom otporniku

od tačke višeg ka tački nižeg potencijala, na višem potencijalu će biti onaj kraj
otpornika u koji struja "ulazi". Na Sl. 3.22. su ti krajevi obilježeni znakom "+", uz
otpornike.
Naponi na krajevima pojedinih elemenata su definisani elektromotornim
silama generatora i Omovim zakonom. Tako je, na primjer, napon na krajevima
otpornika R2 jednak = ∗ , pri čemu je, prema izabranom referentnom
smjeru struje, tačka B na višem potencijalu od tačke C. Istovremeno je to i
napon između tačaka B i C. Napon na krajevima idealnog naponskog
generatora, na primjer, E3, jednak je elektromotornoj sili tog generatora, a tačka
višeg potencijala je već definisana pozitivnim priključkom generatora i ne zavisi
od izabranog, referentnog smjera struje.
Na osnovu konzervativnosti električnog polja vremenski konstantnih struja
mogu da se izvedu dva zaključka. Prvi zaključak je da je napon između dvije
proizvoljne tačke u kolu jednak zbiru napona na pojedinim elementima kola, koji
se nalaze između te dvije tačke. Drugi zaključak je da je zbir napona na svim
elementima zatvorenog, prostog električnog kola jednak nuli.
Pogledajmo, prvo, na koji način može da se odredi napon između dvije tačke
u kolu, na primjer, između tačaka A i E. Po definiciji napona, taj napon je jednak
Sl. 3.22. Naponi i potencijali tačaka prostog električnog kola
89
Naponi između dvije susjedne tačke, UAB, UBC, UCD i UDE mogu da budu
pozitivni ili negativni, u zavisnosti od izabranog referentnog smjera struje i
položaja naponskih generatora. Najjednostavniji način određivanja da li neki
napon u zbir ulazi sa pozitivnim ili negativnim znakom je sljedeći: krećući se od
tačke A ka tački E kontroliše se kraj na koji se prvo naiđe, kod svakog
pojedinačnog elementa, bilo da je riječ o generatoru ili otporniku. Ukoliko se,
izabranim smjerom kretanja, prvo dođe do kraja elementa, koji je na višem
potencijalu, napon na tom elementu ulazi u zbir sa znakom "+", a u suprotnom
slučaju je taj napon negativan. Određujući, na taj način, napon između tačaka A i
E je
. (3.24)
Kao što se vidi na Sl. 3.22., krećući se putanjom ABCDE, jedino se kod
generatora elektromotorne sile E1 dolazi na kraj nižeg potencijala, pa je, zbog
toga, u jednačini (3.24), ta elektromotorna sila uzeta sa negativnim znakom.
Drugi zaključak slijedi direktno iz konzervativnosti električnog polja
vremenski konstantnih struja, odnosno, iz iskaza da je
.
Napisan u vidu zbira napona između pojedinih tačaka kola, taj iskaz je
(3.25)
Ovaj iskaz, koji će, u sljedećem poglavlju biti još malo uopšten, predstavlja
jedan oblik takozvanog II Kirhofovog zakona.
Iskaz (3.25) istovremeno pokazuje i da je, pri određivanju napona između dvije
tačke u kolu, potpuno svejedno kojom putanjom se vrši sabiranje napona na
pojedinim elementima. Naime, ako se od izraza (3.24) oduzme izraz (3.25), dobija se
(3.26)
što predstavlja napon između tačaka A i E, određen putanjom AGFE.
U oba izraza, (3.24) i (3.26), pretpostavljeno je da je tačka A na višem
potencijalu od tačke E. Ukoliko se, zamjenom brojnih vrijednosti u bilo koji od ta
dva izraza, dobije negativna vrijednost napona, to znači da je, u stvari, tačka E
90
na višem potencijalu od tačke A, a apsolutna vrijednost tako izračunatog

napona predstavlja stvarnu potencijalnu razliku između te dvije tačke.
Na kraju, bilo koja od tačaka u kolu može da se izabere kao referentna
tačka, odnosno da joj se pridruži nulta vrijednost potencijala. Na Sl. 3.21. je, kao
referentna tačka izabrana tačka G, tako da je potencijal te tačke, VG = 0 . Pošto
se smatra da je Zemlja, zbog svoje dimenzije i, samim tim, velike kapacitivnosti,
uvijek na potencijalu nula, često se kaže da smo tačku G uzemljili. Oznaku za
uzemljivanje neke tačke prikazuju simboli na Sl. 3.22., kao i simbol na Sl. 3.23.
Sl. 3.23. Uzemljena tačka u kolu
U odnosu na tako izabranu referentnu tačku potencijala, svakoj tački u kolu

može da se pridruži jedinstvena vrijednost potencijala. Po definiciji napona kao
razlike potencijala, potencijal tačke A kola prikazanog na Sl. 3.22. je
Na isti način se određuju i potencijali drugih tačaka u kolu. Tako je, na

primjer, potencijal tačke B
Naravno, kao i napon, i potencijal neke tačke u kolu može da se računa po

proizvoljnoj putanji od te tačke do referentne tačke.
Tako određeni potencijali u kolu su jednoznačno definisani samo za jednu
referentnu tačku. Ukoliko se, kao referentna tačka, izabere neka druga tačka u
kolu, potencijali svih tačaka u kolu će se promijeniti. Na primjer, ako se uzemlji
tačka F, potencijal tačke B će biti
91
3.10. ELEKTRIČNE MREŽE
3.10.1. OPŠTI POJMOVI I PODELA ELEKTRIČNIH MREŽA

Do sada su bile analizirane samo relativno jednostavnije strukture veza
pojedinih elemenata, kada je proizvoljan broj tih elemenata vezanih na red,
formirao električno kolo. U elektrotehnici, međutim, postoje i mnogo
komplikovanije strukture, kao što su one prikazane na Sl. 3.24. i Sl. 3.25. Takve
strukture, u kojima postoje čvorovi, nazivaju se električne mreže. Električne
mreže su karakterisane svojim elementima, od kojih je jedan već pomenuti čvor,
kao mjesto u kome se stiče 3 ili više provodnika. Redna veza proizvoljnog broja
otpornika i naponskih i strujnih generatora između dva čvora naziva se grana
mreže, a dvije ili više grana mreže, pod uslovom da se kraj posljednje poklapa
sa početkom prve, određuju konturu mreže. Važno je uočiti da je, prema
definiciji grane, jačina struje jedne grane konstantna.
Sl. 3.24. Aktivna električna mreža Sl. 3.25. Pasivna električna mreža
Postoje više različitih kriterijuma na osnovu kojih se vrši podjela električnih

mreža. Ako električnu mrežu sačinjavaju samo otpornici, tada se takva mreža
naziva pasivnom (kasnije će biti pokazano da kod električnih mreža vremenski
promjenljivih struja postoje i drugi pasivni elementi osim otpornika), a ako u
mreži djeluje bar jedan generator (naponski ili strujni), govori se o aktivnoj
mreži.
Ukoliko su svi elementi neke električne mreže linearni, tada je i cijela
električna mreža linearna, a ako je i jedan od elemenata nelinearan, cijela
električna mreža se naziva nelinearnom. Na ovom nivou, u ovom udžbeniku,
razmatraće se samo linearne električne mreže.
3.10.2. DRUGI KIRHOFOV ZAKON
92
Opšti oblik II Kirhofovog zakona,
je već više puta bio prikazan u dosadašnjem tekstu. Poseban oblik tog
zakona, za prosto električno kolo, prikazan je izrazom (3.25) prethodnog poglavlja
i u vezi sa tom formulacijom, potrebno je samo izvršiti jedno uopštenje. Naime, II
Kirhofov zakon važi za proizvoljnu zatvorenu konturu neke aktivne električne
mreže. Prema tome, za svaku zatvorenu konturu može da se napiše izraz
analogan (3.25), odnosno, II Kirhofov zakon za proizvoljnu konturu glasi da je
(3.27)
ako u cijeloj konturi postoji "m" idealnih naponskih generatora, a konturu
sačinjava "n" grana sa strujama Ij. Otpornost Rjk predstavlja "k"-ti otpornik od p,
koliko ih postoji u grani "j". Prema tome, i u ovom slučaju je potrebno izabrati
referentne smjerove struja u svim granama mreže i zatim obilježiti krajeve višeg
potencijala na svim otpornicima. Opredjeljujući se za jedan od dva moguća
smjera obilaska po zatvorenoj konturi, posmatra se da li se, obilaskom po
konturi, prvo nailazi na "+" kraj otpornika ili ne. U prvom slučaju će se, u izrazu
(3.27), proizvod I j ⋅ R jk uzeti sa pozitivnim znakom, dok će u suprotnom
slučaju znak ispred tog proizvoda biti negativan. Na isti način se, u II
Kirhofovom zakonu, tretiraju i generatori elektromotornih sila Ei.
3.10.3. RJEŠAVANJE ELEKTRIČNIH MREŽA
3.10.3.1. RJEŠAVANJE PASIVNIH ELEKTRIČNIH MREŽA

Pod pojmom rješavanja pasivnih električnih mreža vremenski konstantnih
struja podrazumijeva se određivanje ekvivalentne otpornosti između dvije tačke
mreže. U opštem slučaju pasivne električne mreže mogu da budu kombinacija
rednih i paralelnih veza otpornika i tada se one rješavaju na načine opisane u
poglavlju 3.5.3.
Osim tih kombinacija, postoje i posebne kombinacije pasivnih elemenata
uopšte. To su veze elemenata u zvijezdu i veza elemenata u trougao. Između
ove dvije veze postoji ekvivalencija, tako da, za svaku vezu elemenata u
zvijezdu, može da se odredi ekvivalentna veza elemenata u trougao i obrnuto.
Pogodnim transformacijama otpornosti zvijezde u otpornosti trougla ili obratno,
93
moguće je pasivnu električnu mrežu svesti na kombinacije rednih i paralelnih

veza otpornika i zatim rješavati uobičajenim postupcima.
Izrazi, kojima se vrše transformacije otpornosti trougla u otpornosti
ekvivalentne zvijezde će biti izvedene u sljedećem poglavlju, kao primjer
rješavanja aktivnih električnih mreža.
3.10.3.2. RJEŠAVANJE AKTIVNIH ELEKTRIČNIH MREŽA

Složene, zatvorene strukture, sačinjene od otpornika, naponskih i strujnih
generatora, povezanih međusobno idealnim provodnicima, nazivaju se aktivne
električne mreže. Pod pojmom rješavanja aktivnih električnih mreža se, obično,
podrazumijeva određivanje jačina struja u svim granama mreže i/ili drugih
nepoznatih vrijednosti u mreži. Za rješavanje aktivnih električnih mreža se
koristi veći broj različitih metoda, kao što su metoda konturnih struja ili metoda
potencijala čvorova, ali će, na ovom mjestu, biti obrazložena samo osnovna
metoda bazirana na direktnoj primjeni I i II Kirhofovog zakona.
Posmatrajmo aktivnu električnu mrežu, koja ima n čvorova i n grana. Ne
ulazeći u dokazivanje, zapišimo da, za takvu mrežu, po I Kirhofovom zakonu,
može da se napiše ( n č − 1) nezavisna jednačina. Jednačina, napisana za
posljednji, n-ti čvor bi bila linearno zavisna, odnosno, predstavljala bi linearnu
kombinaciju prethodno napisanih jednačina. Broj nezavisnih (zatvorenih)
kontura može da se odredi iz broja čvorova i broja grana mreže i iznosi
n k = n g - (n č - 1),
tako da, za datu mrežu, može da se napiše nk jednačina po II Kirhofovom
zakonu. Prema tome, po I i II Kirhofovom zakonu, za svaku aktivnu električnu
mrežu može da se napiše
(n č - 1)+ n k = (n č - 1)+ n g - (n č - 1)= n g

jednačina, dakle onoliko jednačina koliko ima grana, odnosno, nepoznatih
jačina struja u mreži.
Ako je mreža linearna, jednačine pisane po I i II Kirhofovom zakonu su
linearne, sa konstantnim koeficijentima, tako da, napisane zajedno,
predstavljaju sistem od ng linearnih, algebarskih jednačina sa konstantnim
koeficijentima, sa ng nepoznatih veličina. Rješenja tog sistema jednačina mogu
da se dobiju korišćenjem raznih metoda, kao što su metoda zamjene, metoda
determinante (Kramerova), Gausova metoda eliminacije i druge.
94
Način rješavanja električnih mreža direktnom primjenom Kirhofovih zakona

je najlakše opisati na konkretnom primjeru, koji slijedi.
PRIMJER 3.5. Izračunati jačine svih struja u granama električne mreže,

prikazane na Sl. P.3.5.
Mreža prikazana na Sl. P.3.5. ima dva čvora, obilježena brojevima 1 i 2.
Sl. P.3.5. Primjer aktivne električne mreže

Prema tome, po I Kirhofovom zakonu može da se napiše samo
n č − 1 = 2 − 1 = 1 nezavisna jednačina.
Izaberimo referentne smjerove struja, kao što je prikazano na Sl. P.3.5. i
napišimo jednačinu po I Kirhofovom zakonu za čvor 1
I K.z., cvor 1: - I1 + I 2 + I3 = 0 (3.28)
Provjerimo, ipak, kako bi izgledala jednačina po I Kirhofovom zakonu za čvor

2
I K.z., cvor 2 : + I1 - I 2 - I3 = 0. (3.29)
Vidimo da se dobija ista jednačina kao i za čvor 1, samo pomnožena sa -1,

što potvrđuje zaključak da je samo jedna od njih nezavisna.
Broj grana prikazane mreže je n g = 3 , pa je broj nezavisnih kontura,
n k = n g - (n č - 1) = 3 - (2 - 1)= 2 .
Prema tome, po II Kirhofovom zakonu mogu da se napišu dvije jednačine,
za bilo koje dvije od tri konture, koliko ima ova mreža. Prvu konturu formiraju
lijeva i srednja grana na slici, drugu srednja i desna, a treću lijeva i desna
grana. Izaberimo prve dvije konture i napišimo za njih jednačine po II
95
Kirhofovom zakonu, usvajajući smjerove obilaska po konturama, kao što je

označeno na slici. Dobijaju se sljedeći izrazi:
(3.30)
(3.31)
Pokušajmo da napišemo i jednačinu po II Kirhofovom zakonu za konturu 3,
usvajajući smjer obilaska kao kod konture 1.
(3.32)
Vidimo da bi se ista jednačina dobila i kada bi se jednačina (3.31) oduzela od
jednačine (3.30), što ponovo definiše linearnu zavisnost te treće jednačine u
odnosu na prethodne dvije. Naravno, pri rješavanju ovog problema je mogla da
se uzme i jednačina (3.29), bilo koja od jednačina (3.30) ili (3.31) i jednačina
(3.32).
Jednačine (3.28), (3.30) i (3.31) čine sistem tri jednačine sa tri nepoznate
vrijednosti jačine struja u granama, I1, I2 i I3:
−I1 + I2 + I3 = 0
R g1 ⋅ I1 + 0 + R ⋅ I3 = E1
0 + R g2 ⋅ I 2 − R ⋅ I3 = E 2 .
Ako su poznate obje vrijednosti elektromotorne sile, E1 i E2 i sve tri
otpornosti, Rg1, Rg2 i R, jačine struja u granama mreže odredićemo metodom
determinante.
Determinanta sistema je
Pojedinačne jačine struja u granama se izračunavaju na sljedeći način:
96
Na taj način su, za poznate vrijednosti elektromotornih sila i otpornosti svih

otpornika mreže, određene jačine struja u granama.
PRIMJER 3.6. U prostom kolu sa Sl. P.3.6.1. djeluje naponski generator

elektromotorne sile E i unutrašnje otpornosti Rg. Skicirati zavisnost snage
potrošača, snage generatora i snage na unutrašnjoj otpornosti generatora, od
otpornosti potrošača.
a) Snaga potrošača iznosi
E2
PRp = R p 2
.
(R g + R p )
b) Snaga generatora iznosi
E
PE = E .
Rg + Rp
97
Sl. P.3.6.1. Prosto kolo
c) Snaga na unutrašnjoj otpornosti generatora iznosi
E2
PRg = R g 2
.
(R g + R p )
Sve tri zavisnosti su prikazane na Sl. P.3.6.2.
Sl. P.3.6.2. Zavisnost snaga na pojedinim elementima
1) Nacrtajte simbol za idealni naponski generator. Kolika je njegova

unutrašnja otpornost?
98
2) Nacrtajte simbol za idealni strujni generator. Kolika je njegova

unutrašnja otpornost?
3) Nacrtajte šeme realnog naponskog i realnog strujnog generatora.
Koje relacije važe između elemenata ta dva realna ekvivalentna
generatora?
4) Izračunajte napon između tačaka A i C sa Sl. 3.21.
3.10.4 TRANSFORMACIJA VEZE OTPORNIKA U ZVIJEZDU U

VEZU OTPORNIKA U TROUGAO I OBRNUTO
Kao što je pomenuto u dijelu 3.9.3.1., veza tri otpornika u zvijezdu i veza u
trougao, predstavljaju posebne veze u elektrotehnici. Veza otpornika u zvijezdu
je prikazana na Sl. 3.25. Krajevi (priključci) veze su obilježeni slovima A, B i C,
a tačka u koju se stiču sva tri otpornika naziva se nulta tačka ili zvjezdište i
obilježena je sa O. Veza otpornika u trougao je prikazana na Sl. 3.26. Na obje
slike su obilježeni i izabrani, referentni smjerovi struja, kao i naponi potrebni za
određivanje relacija pomoću kojih trougao može da se transformiše u
ekvivalentnu zvijezdu i obrnuto.
Pretpostavimo, prvo, da su poznate otpornosti otpornika vezanih u trougao, RAB,
RBC i RCA i da želimo da odredimo otpornosti ekvivalentne zvijezde, RAO, RBO i RCO. I
u ovom slučaju ekvivalencija veza podrazumijeva da se stanje u ostalom dijelu
mreže neće promijeniti, tj. jačine struja IA, IB i IC, kao i naponi UAB, UBC i UCA ostaju
isti.
Te jednakosti, u stvari, i određuju ekvivalenciju zvijezde i trougla i na osnovu
tih jednakosti se i izvode transformacije jedne veze u drugu. Postavimo te
jednakosti.
Sl. 3.25. Veza otpornika u zvijezdu Sl. 3.26. Veza otpornika u trougao
Naponi UAB, UBC i UCA za zvijezdu sa Sl. 3.25. su:
99
a za trougao sa Sl. 3.26:
Jednačina po I Kirhofovom zakonu za zvjezdište "0" glasi

I A + I B + IC = 0.
II Kirhofov zakon za trougao daje relaciju
R AB I' + R BC I'' + R CA I''' = 0. (3.33)
Napišimo sada jednačine po I Kirhofovom zakonu za čvorove A, B i C:
Za čvor A : - I A - I''' + I' = 0 (3.34)
Za čvor B : - IB - I' + I'' = 0 (3.35)
Za čvor C : - IC - I'' + I''' = 0

(3.36)
Iz relacija (3.34) i (3.35) slijedi da je:
I''' = - I A + I' ,
I'' = I B + I' ,
pa se, smjenom ta dva izraza u izraz (3.33), dobija
R AB I' + R BC (I B + I' )+ R CA (- I A + I' )= 0.
Grupisanjem članova sa strujom jačine I′, dobija se
(R AB + R BC + R CA )I' + R BCIB - R CA IA = 0,
100
odakle je
R CA IA - R BC I B
I' = .
R AB + R BC + R CA
Na isti način se, iz relacija (3.35) i (3.36), izražavaju jačine struja I′ i I′″, pa se,
zamjenom tih jačina u izraz (3.33), dobija jačina struje I″
R AB I B - R CA IC
I'' = .
R AB + R BC + R CA
Naponi UAB i UBC se dobijaju množenjem jačina tih struja sa otpornostima
RAB i RBC i izjednačavaju se sa istim tim naponima trougla:
R AB R CA I A - R AB R BC I B
U AB = R AB I' = = R AO I A - R BO I B ,
R AB + R BC + R CA
R BC R AB I B - R BC R CA IC
U BC = R BC I'' = = R BO I B - R CO IC .
R AB + R BC + R CA
Poređenjem koeficijenata uz odgovarajuće jačine struja u prethodne dvije
jednačine, dobija se sistem jednačina:
R AB R CA
koeficijenti uz I A : R AO = ,
R AB + R BC + R CA
R AB R BC
koeficijenti uz I B : R BO = , (3.37)
R AB + R BC + R CA
R BC R CA
koeficijenti uz IC : R BO = .
R AB + R BC + R CA
Prema tome, ako su poznate otpornosti trougla, RAB, RBC i RCA, pomoću
izraza (3.37) mogu da se odrede otpornosti ekvivalentne zvijezde, RAO, RBO i
RCO.
Obrnuto, ako su poznate otpornosti zvijezde, RAO, RBO i RCO, otpornosti
ekvivalentnog trougla mogu da se odrede iz sistema jednačina (3.37), na sljedeći način:
R CO R BC R CA R CO R BC R CA
= , = ,
R AO R AB R CA R BO R AB R BC
odakle je
101
R CO R CO
R BC = R AB , R CA = R AB .
R AO R BO
Smjenom za RAO, dobija se da je
R CO
R AB
R BO R CO R AO R
R AO = , R AO + R CO + = R AB BO ,
R CO R CO R BO R CO
1+ +
R AO R BO
odakle je
R AO R BO R R + R BO R CO + R CO R AO
R AB = + R BO + R AO = AO BO .
R CO R CO
Na isti način dobijaju se i druge dvije relacije za transformaciju zvijezde u
ekvivalentan trougao:
R BO R CO R R + R BO R CO + R CO R AO
R BC = + R BO + R CO = AO BO .
R AO R AO
R AO R CO R R + R BO R CO + R CO R AO
R CA = + R AO + R CO = AO BO . (3.38)
R BO R BO
Prema tome, sistem posljednje tri jednačine, (3.38), koristi se za određivanje
otpornosti ekvivalentnog trougla, ako su poznate otpornosti zvijezde.
PRIMJER 3.7. Naći ekvivalentnu otpornost između tačaka A i B sa Sl. P.3.7.,

ako su zadate otpornosti: R 1 = 20kΩ R 2 = 10kΩ .
Sl. P.3.7. Primjer pasivne električne mreže
Zadatak rješavamo tako što transformišemo unutrašnju zvijezdu u trougao,

kao što je prikazano na Sl. P.3.7.1. (napomenimo da to nije jedini moguć način
rješavanja ovog problema).
102
Sl. P.3.7.1. Transformacija zvijezde u Sl. P.3.7.2. Dalja transfiguracija rednih i

trougao paralelnih veza otpornika
Koristeći izraze (3.38), određujemo otpornost ekvivalentnog trougla
R 22
RT = R2 + R2 + = 3R 2 .
R2
Daljom transfiguracijom rednih i paralelnih veza otpornika, dobijaju se
situacije prikazane na Sl. P.3.7.2., odakle je
3.11. NEKE TEOREME ELEKTRIČNIH MREŽA

Pored opštih teorema i veoma opštih jednačina, koje su u stanju da u
potpunosti opišu širok spektar problema u elektrotehnici, postoje i sasvim
specifične teoreme, primjenljive na relativno usku klasu problema. Iako su,
većinom, samo poseban slučaj opštijih zakonitosti, te teoreme su veoma
značajne, jer često omogućavaju da se određeni problemi riješe jednostavnije ili
da se, na jednostavan način, provjere dobijena rješenja. Zbog toga će neke od
tih teorema biti prikazane i u okviru ovog udžbenika.
Postoji veći broj teorema koje se koriste u analizi električnih mreža. Neke od
njih su jednostavnije, neke su relativno komplikovane, a sve služe za rješavanje
električnih mreža, opštih ili posebnih struktura, ili za verifikaciju dobijenih
rezultata. Na ovom mjestu će biti obrađene samo četiri teoreme, koje se veoma
često koriste pri rješavanju električnih mreža. To su: teorema superpozicije,
103
Tevenenova i Nortonova teorema i teorema o održanju snage u električnim

mrežama.
3.11.1. TEOREMA SUPERPOZICIJE

Teorema superpozicije se, zbog velike upotrebe u tehnici uopšte, često
naziva i princip superpozicije. Posljedica je linearnosti jednačina koje opisuju
neka događanja u prirodi, pa, prema tome, može da se koristi samo u
slučajevima kada su problemi linearni. Korišćenje u teoriji električnih mreža je,
dakle, ograničeno isključivo na analizu linearnih mreža, što ovdje i nije neko
ograničenje, pošto se ovaj udžbenik samo takvim mrežama i bavi.
U teoriji električnih mreža, teorema superpozicije se bazira na linearnoj
zavisnosti jačine struje u nekoj grani mreže od svih elektromotornih sila
naponskih generatora i svih jačina struja strujnih generatora, koji u toj mreži
djeluju. Prema tome, struja u svakoj grani mreže može da se prikaže kao zbir
struja, koje bi prouzrokovali pojedini generatori u mreži, kada bi djelovali
ponaosob. Za mrežu sa, recimo, "m" strujnih i "n" naponskih generatora, jačina
struje u "k"-toj grani bi mogla da se izrazi kao zbir
I k = a1E1 + a 2 E 2 + ... + a n E n + b1IS1 + b 2 IS2 + ... + b m ISm .
Koeficijenti uz elektromotorne sile naponskih generatora, ak i uz jačine struja
strujnih generatora, bj, zavise samo od otpornosti u pojedinim granama. Pri
tome se otpornosti smatraju konstantnim, pozitivnim i nezavisnim od napona na
njihovim krajevima ili od jačine struje kroz njih (linearni otpornici).
To znači da svaka električna mreža može da se predstavi kao zbir
jednostavnih električnih mreža, u kojima djeluje po samo jedan generator,
stvarajući struje u pojedinim granama. Pri takvom raščlanjavanju složenih
mreža, u svakoj od jednostavnih mreža se svi idealni generatori, osim jednog
izabranog, zamjenjuju svojim unutrašnjim otpornostima. To znači da se idealni
( )
naponski generatori, R g = 0 zamjenjuju idealnim provodnikom (kratak spoj),
dok se idealni strujni generatori, (R S = Ą ), isključuju iz mreže (prekid kola na
tom mjestu). Rezultantna jačina struje u svakoj grani složene mreže se, na
kraju, dobija kao zbir jačina struja u toj grani svih jednostavnih mreža.
Razmotrimo korišćenje teoreme superpozicije na jednom konkretnom
problemu.
104
PRIMJER 3.8. Izračunati jačinu struje I1 i napon U1 za mrežu prikazanu na

lijevoj strani Sl. P.3.8.
Kao što je rečeno, složenu električnu mrežu sa Sl. P.3.8., u kojoj djeluju tri
generatora (1 strujni i 2 naponska), rastavljamo na tri jednostavnije, na način
prikazan na desnoj strani Sl. P.3.8.
Sl. P.3.8. Složena električna mreža i njeno rastavljanje na jednostavnije po teoremi

superpozicije
Sa tog dijela slike može da se vidi da su, u prvoj mreži, naponski generatori
zamijenjeni kratkim spojem, a u drugoj i trećoj mreži je strujni generator
zamijenjen prekidom u grani u kojoj se nalazi.
Prema veličinama označenim na Sl. P.3.8., tražene vrijednosti su:
I1 = I1' + I1'' - I1''' ,
U1 = R 1I1 = R 1I1' + R 1I1'' - R 1I1''' = U1' + U1'' - U1''' .
3.11.2. TEVENENOVA TEOREMA

Vrlo često se, u elektrotehnici, javlja potreba da se analiziraju događanja u
samo jednoj grani mreže, dok se ostatak mreže ne mijenja. Drugi slučaj je kada
se želi prilagođenje po snazi nekog otpornika na ostatak mreže. U tim
slučajevima se problem najlakše rješava primjenom Tevenenove teoreme, koja
glasi:
U odnosu na bilo koja dva svoja priključka, električna mreža može da se
zamijeni ekvivalentnim, realnim, naponskim generatorom, elektromotorne sile
ET i unutrašnje otpornosti RT.
Bez dokazivanja Tevenenove teoreme, pogledajmo na koji način se
određuju vrijednosti elektromotorne sile ET, ekvivalentne djelovanju dijela
električne mreže, i ekvivalentne otpornosti, RT.
105
Ako, na primjer, želimo da posmatramo događanja u samo jednoj grani mreže,

tada tu granu uklonimo iz mreže, da bismo ostatak mreže zamijenili ekvivalentnim
Tevenenovim generatorom. Elektromotorna sila tog, Tevenenovog generatora je
ET = (UAB )0 ,
gdje tačke A i B označavaju mjesta na kojima je posmatrana grana bila
priključena, a indeks "0" obilježava da se napon UAB izračunava pri otklonjenoj
grani. Naravno, da bi se odredio napon UAB, ostatak mreže mora da se riješi
nekom od postojećih metoda, djelimično ili u cjelini.
Unutrašnja otpornost ekvivalentnog Tevenenovog generatora se određuje
kao ekvivalentna otpornost ostatka mreže, pri čemu se, kao kod teoreme
superpozicije, generatori zamjenjuju svojim unutrašnjim otpornostima
R T = (R AB )0 .
Indeks "0" ponovo označava da, pri računanju ekvivalentne otpornosti,
posmatrana grana nije uključena u mrežu.
3.11.3. NORTONOVA TEOREMA

Kao što je već rečeno ranije, vrlo često, posebno u elektronici, električna
mreža ili neki njen dio treba da se ponašaju kao izvori konstantne struje. U
takvim slučajevima je, za posmatranje događanja u samo jednoj grani mreže,
podesnije koristiti Nortonovu teoremu.
U suštini je Nortonova teorema analogna Tevenenovoj, samo što se, u ovom
slučaju, mreža ili jedan njen dio, zamjenjuju realnim strujnim generatorom, jačine
struje IN i unutrašnje otpornosti RN. Najčešće se takav generator naziva Nortonov
generator.
Jačina struje IN i unutrašnja otpornost RN Nortonovog generatora mogu da
se odrede na način analogan određivanju elemenata Tevenenovog generatora.
Struja Nortonovog generatora, IN, određuje se kao struja kratkog spoja između
tačaka A i B, a unutrašnja otpornost RN određuje se na isti način kao i
unutrašnja otpornost Tevenenovog generatora.
Ako je, za neki dio mreže, već određen Tevenenov generator, tada elementi
Nortonovog generatora mogu da se odrede iz ekvivalencije realnog strujnog i
realnog naponskog generatora:
106
ET
IN = , R N = RT.
RT
Naravno, ako je poznat Nortonov generator, ekvivalentni Tevenenov
generator je određen relacijama:
ET = IN R N RT = RN.
3.11.4. TEOREMA ODRŽANJA SNAGE U ELEKTRIČNIM

MREŽAMA
Na osnovu zakona o održanju energije, zbir snaga svih idealnih generatora, u
ma kojoj električnoj mreži vremenski konstantnih struja, mora da bude jednak
zbiru snaga Džulovih gubitaka u svim otpornicima u mreži, uzimajući u obzir i
unutrašnje otpornosti realnih generatora. Ova konstatacija je, u stvari, iskaz
teoreme o održanju snage u električnim mrežama sa vremenski konstantnim
strujama.
Podsjetimo se da je snaga Džulovih gubitaka u otpornicima mreže uvijek
pozitivna, a da snaga generatora može da bude pozitivna (generator se u mreži
ponaša kao izvor) ili negativna (generator se ponaša kao potrošač energije).
Podsjetimo se i da se naponski generator u mreži ponaša kao izvor kada je
struja kroz generator istog smjera kao i smjer djelovanja elektromotorne sile
(struja "izlazi" iz "+" kraja). Strujni generator se u mreži ponaša kao izvor kada
mu je tačka iz koje "izlazi" struja IS, na višem potencijalu od suprotnog
priključka.
Teorema održanja snage se u velikoj mjeri koristi za provjeru izračunatih
vrijednosti jačina struja u granama mreže. Kada se odrede jačine struja u svim
granama mreže, snage na pojedinim elementima mreže mogu lako da se odrede:
PR = RI2 PE = ± EI PIS = ± UIS ,

gdje je U napon na krajevima strujnog generatora. Sabiranjem snaga svih
otpornika i svih generatora, i upoređivanjem ta dva zbira, može jednostavno da
se ustanovi postojanje (ili nepostojanje) greške pri izračunavanju jačina struja u
granama mreže.
Napomenimo još da za snage na elementima mreže ne važi teorema
superpozicije, pošto snage zavise od kvadrata jačine struje ili napona, ili od
proizvoda napona i jačine struje.
107
PRIMJER 3.9. Izračunati snagu otpornika R u mreži sa Sl. P.3.9. Ostali

podaci su: E1 = 10V , R 1 = 10Ω , R = 90Ω , IS = 1A .
Sl. P.3.9. Složena električna mreža
Pošto nas zanima samo struja u grani sa otpornikom otpornosti R, za

određivanje jačine te struje koristimo teoremu superpozicije.
E1
I' = = 0,1A,
R + R1
R1
I'' = IS = 0,1A,
R + R1
I = I' + I'' = 0, 2A.
Prema tome, snaga na otporniku otpornosti R je
PR = RI 2 = 3, 6W.
PRIMJER 3.10. Poznato je da je otpornik otpornosti R sa Sl. P.3.10.
prilagođen potrošač za ostatak mreže. Izračunati otpornost R. Ostali podaci:
R 1 = 10Ω , R 2 = 10Ω , R 3 = 20Ω , R 4 = 80Ω .
Kada se kaže da je potrošač prilagođen po snazi, misli se da je njegova
snaga u toj mreži maksimalna. Ako granu u kojoj se taj otpornik nalazi uklonimo
iz mreže, a ostatak mreže zamijenimo Tevenenovim generatorom, uslov
prilagođenja po snazi glasi
R = RT.
U ovom slučaju, dakle, nije potrebno računanje elektromotorne sile
Tevenenovog generatora, već samo njegove unutrašnje otpornosti, koja se
dobija kada se iz mreže ukloni grana sa R, naponski generator se zamijeni
kratkim spojem, a grana u kojoj se nalazi strujni generator se prekine. Tada
108
imamo da su otpornici otpornosti R3 i R4 vezani paralelno, a njima na red je

vezan otpornik otpornosti R2. Prema tome, tražena otpornost R je
R 3R 4
R 34 = = 16Ω, R = R T = R 2 + R 34 = 26Ω.
R3 + R4
PRIMJER 3.11. Odrediti elemente ekvivalentnog Nortonovog generatora u
odnosu na priključke A i B, mreže sa Sl. P.3.11.
Sl. P.3.11. Složena električna mreža
Nortonov generator ima istu unutrašnju otpornost kao i Tevenenov

generator, pa je određujemo na isti način kao što određujemo RT, zamjenjujući
generatore njihovim unutrašnjim otpornostima
R 3R
R N = RT = .
R3 + R
Jačina struje Nortonovog generatora može da se odredi kao struja kratkog
spoja između tačaka A i B
E3
I N = IS1 - IS2 + ,
R3
ili preko ekvivalentnog Tevenenovog generatora,
E T napon na otvorenim krajevima A i B (U AB )0

IN = = = .
RT RT RT
1) Kroz jedan otpornik u mreži, jačina struje iznosi 5 A, kada djeluju svi
generatori u mreži. Kada djeluju samo strujni generatori, jačina struje je
10 A. Kolika je jačina struje (za isti referentni smjer) kroz otpornik, kada u
mreži djeluju samo naponski generatori?
109
2) Kada u mreži djeluju svi generatori, snaga na jednom otporniku

iznosi 50 W, a kada djeluju samo naponski, snaga je 20 W. Da li
može da se odredi snaga otpornika, kada djeluju samo strujni
generatori?
3) Da li, za idealan strujni generator, može da se odredi ekvivalentan
Tevenenov generator?
4) Snaga svih otpornika u jednoj mreži iznosi 20 W. Kolika, najmanje,
mora da bude ukupna snaga svih generatora u toj mreži?
3.12. NELINEARNI ELEMENTI

U dosadašnjem tekstu je više puta bilo napomenuto da rješavanje
nelinearnih mreža, zbog svoje kompleksnosti, izlazi iz okvira ovog udžbenika i
da se takvim mrežama, na ovom nivou, nećemo baviti. Zbog toga smo, do
sada, posmatrali samo linearne otpornike i generatore, koje karakteriše linearna
zavisnost jačine struje od napona. U koordinatnom sistemu, u kome se na
apscisu nanosi napon na krajevima elementa, a na ordinatu jačina struje kroz
element, naponsko-strujna karakteristika linearnih elemenata predstavlja se
pravom linijom, kao što je prikazano na Sl. 3.27.
Sl. 3.27. Karakteristike linearnih otpornika i generatora
U elektrotehnici, međutim, posebno u elektronici, nastupa veliki broj

nelinearnih elemenata. Cilj ovog dijela udžbenika je samo površno upoznavanje
sa nekim od takvih elemenata.
Nelinearni elementi mogu, grubo, da se podijele u dvije osnovne grupe. U
prvu grupu spadaju elementi, čija nelinearnost je posljedica promjena uslova
rada (npr. temperature), ali ta nelinearnost nije suštinska osobina elementa. U
drugu grupu spadaju elementi koji su nelinearni i kad im se uslovi rada ne
mijenjaju i tada je nelinearnost njihova suštinska osobina.
110
U prvu grupu elemenata spadaju otpornici, čija se otpornost jako mijenja sa

promjenom temperature. Takvi otpornici se nazivaju termistori, što potiče od
"thermal resistor". Strujno-naponska karakteristika termistora bi, približno,
mogla da se predstavi opštim oblikom strujno-naponske zavisnosti nekog
nelinearnog elementa, prikazanom na Sl. 3.28.
Sl. 3.28. Opšti oblik karakteristika nelinearnog elementa
U drugu grupu izrazito nelinearnih elemenata spadaju takozvani varistori

(variable resistor), koji su, najčešće, keramički otpornici. Naponsko strujna
karakteristika tzv. tiritnih otpornika (jedna vrsta varistora), matematički bi mogla
da se prikaže jednačinom oblika
I = AU a ,
gdje su konstante A i a, obično u opsezima:
Poluprovodnički elementi, bez kojih savremena elektronika ne bi mogla ni da

se zamisli, takođe spadaju u nelinearne elemente. Naponsko-strujna
karakteristika, na primjer poluprovodničke diode, prikazana je na Sl. 3.29, a u
određenom opsegu napona između nule i neke pozitivne vrijednosti, može,
matematički, da se aproksimira sljedećim izrazom
I = I0 (e U / U0 - 1).
Sl. 3.29. Strujno-naponska karakteristika diode
Upoređujući ovu karakteristiku sa karakteristikom termistora, prikazanom na

Sl. 3.28. (slična je i strujno-naponska karakteristika varistora), može da se uoči
111
da su karakteristike poluprovodničkih elemenata izrazito nesimetrične i da jako

zavise od smjera struje kroz njih, odnosno, od polariteta napona na njihovim
krajevima.
3.13. NEKI HEMIJSKI GENERATORI

Od svih generatora električne energije, prvi su pronađeni hemijski generatori. Za
proizvodnju većih snaga su ih danas potisnuli obrtni generatori, ali su hemijski izvori
i dalje nezamjenljivi u svim prenosnim električnim uređajima, kao i u situacijama
kada je potrebno uskladištavanje određene količine električne energije.
Hemijski izvori se dijele na primarne ili ireverzibilne i sekundarne ili
reverzibilne.
Primarni hemijski izvori su razne "baterije": suvi (Leklanšeov) element, alkalna
baterija, živina baterija i sl. Osnovna karakteristika svih tih elemenata je da se oni koriste
samo jednom i ne obnavljaju se, tj. kad se "istroše", "isprazne", ti elementi se bacaju.
Sekundarni izvori su "akumulatori", koji služe za akumulaciju električne
energije. Ti elementi se prvo priključe na odgovarajući izvor električne energije
da bi se "napunili", a zatim se koriste kao izvori praktično vremenski konstantne
elektromotorne sile, sve dok se ne "isprazne". Proces "punjenja", zatim, može
da se ponovi, pa se, zbog toga, ti elementi nazivaju i reverzibilnim. Kod njih se,
u procesu punjenja, odvijaju obrnute hemijske reakcije od onih u toku
pražnjenja.
Hemijske reakcije, koje se odvijaju u primarnim izvorima nisu reverzibilne, pa
takvi elementi ne mogu da se "napune". Štaviše, pokušaj punjenja baterija
može, u nekim slučajevima, da dovede i do eksplozije.
Kao osnovne karakteristike svih hemijskih generatora definišu se sljedeće
veličine:
1. Elektromotorna sila generatora je elektromotorna sila idealnog
naponskog generatora, kojim se hemijski izvor prikazuje. Unutrašnja otpornost
tih generatora je obično mala i ne daje se kao podatak.
2. Kapacitet generatora je ukupna količina naelektrisanja, koju izvor može
da prenese sa jedne elektrode na drugu, Q = I ×t . Jedinica, koja se, u praksi,
najčešće koristi za ovu veličinu je Ah (Amperčas, 1Ah = 3600As = 3600C ).
112
3. Gustina energije (specifična energija) generatora je, u stvari,

zapreminska gustina energije koju generator može da preda prijemniku, odnosno,
količnik te energije i zapremine generatora. Uobičajena jedinica je Wh/m3.
4. Sadržaj energije generatora je odnos ukupne energije koju generator
može da preda potrošaču i ukupne mase generatora. Jedinica za sadržaj
energije generatora je Wh/kg.
Elektromotorna sila generatora i kapacitet generatora su osnovne

karakteristike bilo kog hemijskog generatora i odlučujući faktori pri izboru
generatora. Gustina energije i sadržaj energije se koriste kod upoređivanja raznih
hemijskih generatora u pogledu njihove primjene u određenim uređajima. Obje
ove veličine mogu da se odrede tako što se elektromotorna sila izvora pomnoži
sa njegovim kapacitetom, a zatim podijeli sa zapreminom, odnosno, masom.
Kapacitet hemijskih izvora zavisi, djelimično, i od jačine struje pražnjenja i to
tako da se, obično, smanjuje sa povećanjem jačine te struje. Ustanovljeno je da
se optimalno pražnjenje izvora vrši strujom jačine
Q [Ah ]
I10 [A ]= ,
10[h ]
pa i ta jačina struje može da se smatra jednom od karakteristika hemijskih

izvora.
Za reverzibilne izvore se, osim gornjih veličina, često definiše i faktor
korisnog dejstva, kao količnik energije, koju je generator u stanju da preda
potrošaču, i energije utrošene pri njegovom punjenju,
Wpražnjenja
η= .
Wpunjenja
3.13.1. PRIMARNI HEMIJSKI GENERATORI (BATERIJE)

Od primarnih hemijskih izvora će biti posmatrane tri vrste elemenata: suvi
(Leklanšeov) element i dva takozvana alkalna elementa, alkalna MnO2 baterija i
živina baterija.
Suvi (Leklanšeov) element je, u stvari, "klasična" baterija. Njen poprečni
presjek je prikazan na Sl. 3.30.
113
Sl. 3.30. Suvi (Leklanšeov) element
Sastoji se od cinkanog lončića, koji predstavlja negativnu elektrodu izvora i u

kome se nalazi elektrolit u obliku tečnog rastvora amonijum hlorida
(NH4Cl-nišadora), kome su dodati drveni opiljci, brašno i slično, da bi se dobila
želatinozna masa, otpornija na curenje elektrolita. U elektrolit je uronjena
pamučna vrećica napunjena manganovim dioksidom (MnO2), koji služi kao
"depolarizator" i čija uloga će biti detaljnije objašnjena u daljem tekstu. U
središtu vrećice se nalazi ugljeni štapić, koji na svom slobodnom kraju ima
zaštitnu, mesinganu kapicu. Pozitivnu elektrodu izvora predstavlja sadržaj
vrećice, pri čemu ugljeni štapić igra ulogu provodnika od unutrašnjosti elementa
do spoljašnjeg priključka (mesingana kapica). Lončić je pri vrhu zaliven smolom
(bitumenom), kako bi se spriječilo curenje i sušenje elektrolita.
Unutar ovog elementa se odvija sljedeća hemijska reakcija. U elektrolitu se
molekul nišadora raspada na jone po formuli:
NH4Cl ® NH+4 + Cl- .

Kako je hemijski afinitet hlora prema cinku veći od afiniteta prema NH4 grupi, jon
hlora se vezuje sa cinkom na zidovima lončića, obrazujući cinkhlorid, ZnCl. Kada se
određen broj jona veže za cinkani lončić, unutar elementa se obrazuje električno
polje, koje sprečava dalje pristizanje negativnih jona. Uspostavlja se ravnotežno
stanje jednakosti intenziteta sila hemijskog vezivanja (stranih sila) i sila električnog
polja razdvojenih naelektrisanja, a na priključcima elementa se javlja razlika
potencijala - elektromotorna sila izvora. Kada se generator postavi u neki zatvoren
strujni krug, sa lončića će, kroz potrošač, odlaziti elektroni, što dovodi do
smanjivanja električnog polja razdvojenih naelektrisanja u generatoru.
Smanjivanjem polja se smanjuje i sila, kojom polje djeluje na slobodne jone hlora u
elektrolitu, pa dolazi do vezivanja novih negativnih jona hlora sa cinkanim lončićem.
Na taj način se ukupno negativno naelektrisanje lončića neće, praktično, promijeniti
114
sve dok se baterija ne isprazni. Pozitivni joni NH4 grupe se kreću ka ugljenom
štapiću, tamo uzimaju elektron koji im nedostaje, a koji je, preko potrošača, "stigao"
sa cinkanog lončića, i zatim se raspadaju na amonijak i atom vodonika, po formuli:
2NH 4 = 2NH 3 + H 2 .
Vodonik, koji se, tom prilikom, stvara, formira mjehuriće oko ugljenog štapića,
time stvara izolacioni sloj oko njega i tako sprečava dalje slobodno kretanje
naelektrisanja, tj. vrši polarizaciju generatora. Da bi se taj proces spriječio, koristi
se mangandioksid kao depolarizator. Mangandioksid oko ugljenog štapića vezuje
za sebe atome vodonika, stvarajući stabilniji manganov oksid i vodu, po formuli:
2MnO 2 + H 2 = Mn 2 O 3 + H 2 O.
Kao što iz gornjih hemijskih jednačina može da se vidi, cinkani lončić
učestvuje u hemijskoj reakciji i postepeno se pretvara u bjeličasti prah, cinkhlorid.
Zbog toga, kao i zbog pritiska gasova stvorenih u hemijskim reakcijama,
vremenom može da dođe do probijanja lončića i isticanja elektrolita, pojave
poznate kao "curenje elektrolita". Da bi se mogućnost ove pojave svela na
najmanju moguću mjeru, kod savremenih baterija se koriste nešto drugačiji
elektroliti, a često je poboljšana i konstrukcija spoljašnjeg oklopa.
Nominalna elektromotorna sila Leklanšeovog elementa je 1,5 V, a kod
potpuno sveže baterije je i nešto veća. Baterije većih elektromotornih sila (3V,
4,5 V, 9V i sl.) se dobijaju rednom vezom osnovnih suvih elemenata unutar
zajedničkog kućišta.
Drugu grupu primarnih hemijskih izvora čine alkalne baterije, od kojih se
najviše koriste dvije vrste, i to mangandioksidna i živina. Kod obje vrste alkalnih
elemenata je elektrolit vodeni rastvor kalijumhidroksida (KOH), a negativna
elektroda je u obliku cinka u prahu, nanetog na unutrašnju stranu lončića, koji
je, obično, od aluminijuma. Iz toga slijedi da sam lončić ne učestvuje u
hemijskom procesu, pa je pojava "curenja", kod takvih baterija, mnogo rjeđa
nego kod Leklanšeovog elementa. Depolarizator i pozitivna elektroda alkalne
MnO2 baterije je, kao i kod Leklanšeovog elementa, mangandioksid (MnO2),
dok tu ulogu, kod živinih baterija, preuzima živin oksid (HgO).
Osim mnogo veće otpornosti ka curenju, prednosti alkalnih baterija u odnosu
na Leklanšeov element, su i veće gustine energija i veći sadržaji energija.
115
Nominalna elektromotorna sila alkalne MnO2 baterije je ista kao i

Leklanšeovog elementa, 1,5 V, dok se kod živine baterije ta vrijednost kreće od
1,35 V do 1,4 V, u zavisnosti od konstrukcije elementa.
Na Sl. 3.31. su prikazani vremenski dijagrami napona za sve tri vrste
baterija, pod uslovom da kroz sve tri postoji struja pražnjenja iste jačine.
Sl. 3.31. Vremenski dijagrami napona primarnih hemijskih izvora
Čak i u slučaju kada nisu sastavni dijelovi zatvorenog strujnog kruga, svi
primarni hemijski izvori vremenom gube energiju, prazne se. Zbog toga se, kao
podatak za te izvore, navodi i okvirno vrijeme skladištenja, poslije koga su oni,
obično, neupotrebljivi. Kod Leklanšeovog elementa i kod živine baterije je to
vrijeme 2 do 3 godine, dok je alkalnih MnO2 elemenata od 3 do 5 godina.
3.13.2. SEKUNDARNI HEMIJSKI GENERATORI

(AKUMULATORI)
Kao i kod primarnih izvora, od većeg broja različitih reverzibilnih izvora, na
ovom mjestu će biti opisane samo tri, najčešće korišćene vrste. To su olovni
akumulator i dvije vrste alkalnih akumulatora - nikl-gvozdeni (Edisonov) i
nikl-kadmijumov (Jungnerov).
Zbog primjene u motornim vozilima, olovni akumulator je najčešće korišćen
sekundarni hemijski izvor. Sastoji se od posude u kojoj je elektrolit-vodeni
rastvor sumporne kiseline (H2SO4). U elektrolit su zaronjene electrode, i to
pozitivna od olovnog dioksida (PbO2) i negativna od čistog olova (Pb). U toku
punjenja i pražnjenja se odvija sljedeća, reverzibilna, hemijska reakcija
Kao što iz prethodnog izraza može da se vidi, u toku pražnjenja akumulatora

se smanjuje koncentracija sumporne kiseline i ta činjenica se koristi za mjerenje
stepena napunjenosti akumulatora. Bomeometar, uređaj za mjerenje nivoa
116
napunjenosti akumulatora, mjeri, u stvari, specifičnu težinu elektrolita i, na

osnovu toga, koncentraciju sumporne kiseline. Što je u elektrolitu više vode,
njegova specifična težina je manja, pa se zaključuje da je akumulator relativno
prazniji. Obje elektrode praznog olovnog akumulatora su od olovnog sulfata.
Nominalna elektromotorna sila olovnog akumulatora je 2,12 V, a smatra se
da je akumulator prazan kada mu elektromotorna sila padne na vrijednost 1,8
V.
Ispražnjen (depolarizovan) olovni akumulator se puni (polarizuje) tako što se
priključi na izvor elektromotorne sile veće od 2,7 V.
Na Sl. 3.32. je prikazana šema vezivanja akumulatora na izvor jednosmjerne
elektromotorne sile (ne mora da bude vremenski konstantna) u procesu
punjenja akumulatora. Otpornik promjenljive otpornosti R služi da obezbijedi
struju jačine I10 za sve vrijeme punjenja.
Na Sl. 3.33. su prikazane zavisnosti napona pri punjenju i pri pražnjenju
olovnog akumulatora, u(t), od vremena t, pri struji punjenja konstantne jačine,
I10. U većem dijelu dijagrama je napon punjenja veći od napona pražnjenja, što
je posljedica male, ali konačne unutrašnje otpornosti akumulatora.
Sl. 3.32. Punjenje olovnog Sl. 3.33. Naponi punjenja i pražnjenja

akumulatora akumulatora
Koeficijent korisnog dejstva olovnog akumulatora je 0,75 do 0,85.

Olovni akumulatori veće elektromotorne sile dobijaju se rednom vezom
odgovarajućeg broja "ćelija" osnovnog elementa. Tako se, na primjer, akumulator
od 12 V, uobičajen u motornim vozilima, dobija rednom vezom 6 osnovnih ćelija.
Drugu grupu sekundarnih hemijskih izvora, koji će u ovom tekstu biti
detaljnije razmatrani, čine tzv. alkalni akumulatori, nazvani tako zbog elektrolita,
koji je vodeni rastvor kalijumhidroksida (KOH). Najznačajniji predstavnici te
grupe su, kao što je već rečeno, nikl-gvozdeni i nikl-kadmijumov akumulator.
117
Kod nikl-gvozdenog (Ni-Fe, Edisonov) akumulatora, u elektrolit (KOH) je

zaronjena pozitivna elektroda od hidroksida nikla [Ni(OH)3] i negativna od
gvožđa (Fe). Pri punjenju i pražnjenju akumulatora odvija se hemijska reakcija
prikazana sljedećim izrazom:
Iz gornjeg izraza se vidi da, u ovom slučaju, elektrolit ne učestvuje u

hemijskom procesu, tako da stanje napunjenosti ovog akumulatora ne može da
se mjeri bomeometrom.
Nominalna elektromotorna sila nikl-gvozdenog akumulatora je 1,2 V, što znači
da bi, za formiranje baterije od 12 V, bilo potrebno redno vezivanje 10 ćelija.
Smatra se da je nikl-gvozdeni akumulator prazan kada mu elektromotorna
sila opadne na vrijednost 1,15 V, a puni se naponom od 1,8 V.
Proces punjenja i pražnjenja nikl-kadmijumovog (Ni-Cd, Jungnerov)
akumulatora odvija se na isti način kao i kod nikl-gvozdenog, s tim da se,
umjesto gvožđa, koristi negativna elektroda od kadmijuma (Cd),
"Baterije", koje mogu da se pune su, najčešće, u stvari, mali

nikl-kadmijumovi akumulatori.
Vrijednost nominalne elektromotorne sile, kao i vrijednosti elektromotornih
sila punog i praznog akumulatora su nešto veće kod ovih akumulatora u odnosu
na nikl-gvozdene, ali se uzima da su za obje vrste akumulatora te vrijednosti
približno jednake.
U odnosu na nikl-gvozdeni akumulator, nikl-kadmijumov akumulator ima veći
stepen korisnog dejstva, ( η = 0, 65 , u odnosu na η = 0,58 za Ni-Fe).
Sadržaj energije alkalnih akumulatora je veći nego olovnih, imaju duži vijek
trajanja, a njihov kapacitet manje zavisi od jačine struje pražnjenja, nego što je
to slučaj sa olovnim akumulatorima.
Olovni akumulatori imaju veću elektromotornu silu i manju unutrašnju
otpornost od alkalnih. Promjena napona pri pražnjenju, od početka do kraja, je
manja kod olovnih ( ∆U » 0,17V ), nego kod alkalnih ( ∆U » 0, 25V ), što može
da se uoči i na Sl. 3.34.
118
Sl. 3.34. Naponi pražnjenja olovnih i alkalnih akumulatora
PRIMJER 3.12. Da li elektrode hemijskih generatora mogu da budu od istog

materijala? Obrazložiti odgovor.
Kao što je šematski prikazano na Sl. P.3.12., različiti materijali, najčešće
metali, nemaju isti afinitet (sklonost) ka tom elektrolitu.
Sl. P.3.12. Naelektrisavanje elektroda generatoru, pod djelovanjem hemijskih sila
Zbog toga se određena grupa jona (katijoni ili anijoni) u većoj meri vezuje za jednu
elektrodu u odnosu na drugu i na taj način prouzrokuje na toj elektrodi nagomilavanje
naelektrisanja jednog znaka. Time potencijal jedne elektrode postaje različit od
potencijala druge – stvara se razlika potencijala, koja definiše elektromotornu silu
generatora. Kada bi obje elektrode bile od istog materijala, na njima bi se, iz
elektrolita, nagomilavala približno ista količina jona istog znaka, pa bi obje elektrode
bile na istom potencijalu – elektromotorna sila generatora bi bila jednaka nuli.
PRIMJER 3.13. Da li proces rđanja ima sličnosti sa procesima, koji se

odvijaju u hemijskim generatorima? Obrazložiti odgovor.
Proces rđanja gvožđa je, u stvari, proces oksidacije, prisutan kod svih
metala, ali je kod gvožđa posebno izražen.
Poznato je da je proces oksidacije proces u kome se oslobađaju elektroni, pa
u tom oslobađanju i, zatim, prenosu elektrona, postoji sličnost sa procesima u
hemijskih generatorima. Kod gvožđa se taj proces odvija prema sljedećem izrazu:
119
Fe ® Fe+ + + 2elektrona.
Da bi se spriječilo rđanje, gvožđe se obično presvlači odgovarajućim
metalom, koji zaustavlja elektrone iz gvožđa i pomjeranje elektrona iz gvožđa.
Sl. P.3.13. Oksidaciono oslobađanje
Međutim, kao što je to prikazano na Sl. P.3.13, i najmanje oštećenje

zaštitnog sloja omogućava prodor vlage, koja preuzima ulogu elektrolita, pa se,
na mjestu oštećenja, formira kompletan hemijski generator, elektromotorne sile
oko 0,79 V.
PRIMJER 3.14. Opisati proces elektrolize
Elektroliza je proces, koji je suprotan procesima u hemijskim generatorima.
Sada su elektrode priključene na spoljašnji izvor, pa električno polje razdvojenih
naelektrisanja elektroda, usmjerava jone u elektrolitu. Elektrolit je, obično, već
disocovan rastvor soli nekog metala, na primjer, bakra, pa električno polje
istovremeno djeluje i na jone bakra i na jone kiselinskog ostatka. U elektrolitu se
javlja struja, koju formiraju pozitivni joni bakra i negativni joni kiselinskog
ostatka. Jonske struje su, kao što je već rečeno, praćene prenosom materije,
tako da se na katodi taloži čist bakar, a na anodi se stvara sumporna kiselina i
kiseonik. Taj proces je šematski prikazan na Sl. P.3.14. Postupkom elektrolize
se dobijaju metali veoma visokog stepena čistoće.
Sl. P.3.14. Proces elektrolize
120
1) Navedite nekoliko nelinearnih elemenata. Da li su oni potrebni u

električnim mrežama?
2) Šta sve mogu da budu strane sile kod električnih generatora?
3) Šta je to gustina energije (specifična energija) generatora? Kakva je
razlika između gustine energije i sadržaja energije generatora?
4) Navedite red veličine elektromotorne sile bilo kog hemijskog
generatora. Kako bi mogao da se napravi hemijski generator
elektromotorne sile od 9 V?
5) Zbog čega bi se elektrolit u starom olovnom akumulatoru smrzao
prije nego u novom, a zbog čega se ista pojava ne manifestuje kod
alkalnih izvora?
121
4. VREMENSKI KONSTANTNO MAGNETSKO

POLJE
„Znati ono što znaš i znati šta ne znaš karakteristično je za onoga ko zna“.
(KONFUČIJE)
4.1. UVOD
Magnetske pojave, u smislu činjenice da neki materijali privlače sitne
komadiće gvožđa, zapažene su veoma davno, još u antičko doba. Ta osobina
je uočena prvo kod rude gvožđa magnetita ( Fe3O 4 ), koja je prvobitno, vađena
kod maloazijskog grada Magnezije. Pretpostavlja se da je i ruda i sve srodne
pojave, danas poznate pod zajedničkim nazivom magnetizam, dobile ime po
tom gradu. Već tada je uočeno da na svakom komadu rude postoje područja na
kojima je magnetsko djelovanje najizrazitije i ti domeni su nazvani polovi
magneta. Uočeno je da postoje dva različita pola i da se istoimeni polovi
odbijaju, a raznoimeni privlače. Zapaženo je i da gvozdeni predmeti, ako duže
vremena stoje u blizini magneta, poprimaju njihove osobine - namagnetišu se - i
na taj način i sami postaju magneti. Materijali, koji prirodno posjeduju
magnetske osobine nazivaju se prirodni magneti, a zajednički naziv za sve
namagnetisane materijale je permanentni ili stalni magneti.
Oko 120 godina prije nove ere je, u Kini, uočeno da se magnet u obliku
šipke, obješen o konac tako da mu se dozvoljava kretanje u horizontalnoj ravni,
uvijek postavlja u isti položaj. Jedan pol magneta je uvijek bio okrenut ka
sjevernom, a drugi ka južnom Zemljinom polu, pa su, zbog toga, polovi magneta
i nazvani sjeverni i južni. Na taj način je izmišljen kompas. Sjeverni pol
permanentnog magneta je, po dogovoru, onaj kraj magnetne šipke, koji je
usmjeren ka sjeveru, a suprotni kraj se naziva južni pol. Primijećeno je,
takođe,da presjecanjem magnetne šipke ne mogu da se razdvoje polovi
magneta, već svaki dio ponovo sadrži i sjeverni i južni pol.
Sve do XVIII vijeka smatralo se da su električne i magnetske pojave dva
potpuno nezavisna fenomena i tek tada je primijećeno da električna struja
prouzrokuje skretanje igle kompasa, koji se nalazi u blizini. Bio je to prvi znak
povezanosti električnih i magnetskih pojava uz zaključak da električna struja, u
svojoj okolini, takođe prouzrokuje magnetske fenomene. Zapaženo je i da
magneti ne djeluju na nepokretna, već samo na pokretna naelektrisanja.
122
Kasnije je ustanovljeno i da je vremenski promjenljivo magnetsko polje uvijek

praćeno vremenski promjenljivim električnim poljem i obratno.
Tek atomska teorija je omogućila da se shvati prava priroda veze između
električnih i magnetskih pojava. Prihvaćeno je tumačenje da je priroda stalnih
magneta posljedica kretanja naelektrisanih čestica na nivou atoma, tako da je
zaključeno da su naelektrisanja, koja miruju ili se kreću, osnovni uzrok svih
električnih i magnetskih, odnosno, elektromagnetskih pojava.
4.2. VEKTOR MAGNETSKE INDUKCIJE

Definicija magnetskog polja, u stvari, već može da se nasluti iz uvodnog
dijela. Kao i električno polje, magnetsko polje se, takođe, najjednostavnije
definiše preko svoje posljedice, odnosno, preko djelovanja na magnetske
supstance ili pokretna naelektrisanja. Prema tome, kaže se da u nekom
domenu postoji magnetsko polje, ako na pokretna naelektrisanja, koja se u taj
domen postave, djeluje sila. Naravno, kao i u slučaju električnog polja, pokretna
naelektrisanja su neophodna samo za detekciju magnetskog polja, dok polje u
domenu postoji i bez prisustva tih naelektrisanja.
Da bi magnetsko polje moglo da se opiše i kvantitativno, potrebno je, kao i
kod električnog polja, uvesti veličinu, koja bi mogla brojno da ga opiše.
Ustanovljeno je da je sila, kojom magnetsko polje djeluje r na pokretna
naelektrisanja, proporcionalna naelektrisanju Q i brzini v , kojom se to
naelektrisanje kreće, ali da ne djeluje u smjeru kretanja naelektrisanja, već
normalno na taj smjer, težeći da promijeni putanju kretanja naelektrisanja. Zbog
toga je izraz za silu u magnetskom polju nešto drugačiji od izraza za silu u
električnom polju i glasi:
(4.1)
r
U gornjem izrazu koeficijent proporcionalnosti B predstavlja osnovnu
veličinu za opisivanje magnetskog polja i naziva se vektor magnetske indukcije.
Kao i svaka druga vektorska veličina, definisan je intenzitetom, pravcem i
smjerom i sve te tri veličine se, u opštem slučaju, mijenjaju u prostoru i u
vremenu. U ovom dijelu će biti opisano samo vremenski konstantno
r magnetsko
polje, što znači da će vektor magnetske indukcije B biti rfunkcija samo
koordinata, a da se neće mijenjati u vremenu. Grafički, vektor B može da se
123
prikaže strelicom,
r a cjelokupno magnetsko polje može da se prikaže linijama
vektora B , za koje važi sve što r je već rečeno o linijama vektora uopšte.
Posebna osobina linija vektora B je da su one uvijek zatvorene same u sebe,
što je, u stvari, posljedica nemogućnostir razdvajanja polova magneta.
Linije vektora magnetske indukcije B , za nekoliko različitih struktura izvora
magnetskog polja prikazane su na Sl. 4.1., Sl. 4.2. i Sl. 4.3.
r
Sl. 4.1. Linije vektora B u ravni normalnoj na provodnik sa strujom
r
Jedinica za intenzitet vektora magnetske indukcije B je tesla, a oznaka je T.
Intenzitet vektora magnetske indukcije se u prirodi sreće u dosta širokim granicama.
Tako je, na primjer, horizontalna komponenta Zemljinog magnetskog polja na
-5 -5
prostoru Jugoslavije, oko 2x10 , a vertikalna oko 2x10 . Intenzitet vektora magnetske
indukcije se, u okolini provodnika sa strujom, kreće, u uobičajenim situacijama do
-2
10x10 . U, takozvanim, feromagnetskim sredinama (o feromagnetskim materijalima
će biti posebno govora u daljem tekstu) mogu da se ostvare vrijednosti magnetske
indukcije od 2T i više, a najveće vrijednosti se danas dobijaju pomoću superprovodnih
elektromagneta - struje velike jačine u superprovodnim kalemovima. Te vrijednosti
mogu da iznose i nekoliko desetina tesla.
r r
Sl. 4.2. Linije vektora B u ravni normalnoj na Sl. 4.3. Linije vektora B gusto motanog
ravan usamljene kružne konture solenoida
124
Naelektrisanja koja se kreću mogu da se predstave pomoću električnih

veličina, vektora gustine struje J i jačine
r struje I. Prema tome, može da se
zaključi da magnetsko polje indukcije B , djeluje na element zapremine dv, sa
strujom gustine J, silom
(4.2)
pošto je, prema izrazu (3.1) poglavlja 3.2,
r
Ako struja gustine J postoji u provodniku poprečnog presjeka S,
elementarna zapremina dv može da se definiše kao dv=S ⋅ dl , gdje je dl
element dužine provodnika. Definicijom tog elementa kao
r vektorske veličine u
r
smjeru vektora J , sila na element dužine provodnika d l , u kome postoji struja
jačine I, može da se izrazi na sljedeći način:
r r r r r
dF=S ⋅ dl ⋅ J × B=S ⋅ J ⋅ dl × B (4.3)
r
Proizvod I ⋅ d l se, u elektrotehnici, naziva strujni element i često se smatra
elementarnim izvorom magnetskog polja.
Iz izraza (4.2) i (4.3) mogu da se odrede ukupne, rezultantne, sile, kojima
magnetsko polje djeluje na konačno velik domen, zapremine v,
r r r
F= ∫ J × B ⋅ dv
V ,
odnosno, na dio, ili na cijelu strujnu konturu, sa strujom jačine I,
r r r
F= ∫
duž
I ⋅ dl × B
konture
Ako se kontura ne grana, tada jačina struje I može da se izvuče ispred

znaka integrala, dok ostale veličine, u opštem slučaju, ostaju pod integralom.
Sl. 4.4. Magnetska sila na strujni element

r r
Sila kojom magnetsko polje indukcije B , djeluje na strujni element I ⋅ d l ,
prikazana je, kao vektorska veličina, na Sl. 4.4.
125
Ukoliko je omogućena rotacija konture oko neke ose, kao što je prikazano
na Sl.4.5., na strujni element će magnetsko polje djelovati momentom
r r r r r r
dM=r × dF=r × I ⋅ d l × B ( ),
r
gdje je r rastojanje od strujnog elementa do ose rotacije.
Sl. 4.5. Magnetski moment na strujnu konturu
Ukupan, rezultantni moment na cijelu, zatvorenu konturu, prikazanu na Sl.

4.5., dat je izrazom
r r r r
(
M= ∫ I ⋅ r × d l × B )
c ,
odnosno, za konturu u kojoj nema grananja struje, jačina struje može da se
izvuče ispred integrala,
r r r r
(
M=I ⋅ ∫ r × dl × B )
c .
4.3. BIO–SAVAROV ZAKON

Kao što je prikazano u prethodnom poglavlju, osnovni izvori magnetskog
polja su naelektrisanja, koja se kreću. Ukoliko se posmatra provodnik sa
strujom jačine I, tada možer da se smatra da je elementarni izvor magnetskog
polja strujni element I ⋅ d l . Zbog toga je, za određivanje magnetskog polja,
veoma važno odrediti vektor magnetske indukcije, koji stvara strujni element.
Do matematičkog izraza za vektor magnetske indukcije prouzrokovan strujnim
elementom, eksperimentalno su, nezavisno jedan od drugog, došla dva
francuska fizičara, Bio (Jean - Baptiste Biot, 1774. do 1862.) i Savar (Felix
Savart, 1771. do 1841). Zbog toga se taj izraz naziva Bio-Savarov zakon i glasi
126
r
r µ 0 I ⋅ dl × rr0
dB= ⋅
4π r2 . (4.4)
Konstanta µ 0 se naziva permeabilnost vakuuma, analogna je permitivnosti
vakuuma u električnom polju, a iznosi
µ 0 = 4 ⋅ π ⋅ 10-7 H/m
gdje je H jedinica za induktivnost, o kojoj će biti govora kasnije, i naziva se

r
"Henri". Vektor r0 je jedinični vektor od strujnog elementa ka tački u kojoj se
r
određuje vektor magnetske indukcije dB , kao što je prikazano na Sl. 4.6. Sve
ostale veličine iz Bio-Savarovog zakona su, takođe, prikazane na Sl. 4.6.
Sl. 4.6. Bio-Savarov zakon
Rezultantni vektor magnetske indukcije, koji, u tački M, stvara cijela

r
zatvorena kontura c, će biti vektorski zbir indukcija dB , koji, u tački M, stvaraju
pojedini strujni elementi konture c,
r r
r µ0 I ⋅ d l × r0
B= ⋅ ∫
4π c r2 .
I ovaj izraz, kao i izraz (4.4), predstavlja Bio-Savarov zakon.
4.4. MAGNETSKI FLUKS

Kao i rza svaki drugi vektor, moguće je definisati fluks vektora magnetske
indukcije B . Međutim, dok se fluksovi rostalih vektora u elektrotehnici rjeđe koriste,
fluks vektora magnetske indukcije B ima veoma važnu ulogu, posebno u
vremenski promjenljivom elektromagnetskom polju. Zbog toga mu je dodijeljena i
posebna oznaka, Ф, a vrlo često se naziva i samo magnetski fluks ili čak samo
fluks.
127
r
r površ dS , u prostoru u kome postoji magnetsko
Uočimor elementarnu
r
polje
indukcije B . Vektor dS je definisan u pravcu i smjeru normale n , kao što je
prikazano na Sl. 4.7.
r
Sl. 4.7. Definicija magnetskog fluksa kroz dS i kroz S
r
Magnetski fluks kroz elementarnu površ dS je tada definisan kao
r r
dΦ =B ⋅ dS ,
a magnetski fluks kroz cijelu površ S je algebarski zbir flukseva kroz
elementarne površi,
r r r r r
Φ = ∫ B ⋅ dS, dS=n ⋅ dS n =1
S . (4.5)
Zbog svoje izuzetne važnosti, magnetski fluks ima i posebnu jedinicu, koja
se naziva "Veber", a oznaka joj je Wb, 1Wb=1T ⋅ m 2 .
Jedna od najvažnijih osobina magnetskog fluksa je zakon o održanju
(konzervaciji) magnetskog fluksa. Taj zakon je, u stvari, posljedica zatvorenosti
linija vektora
r magnetske indukcije i po njemu je fluks vektora magnetske
indukcije B , kroz zatvorenu površ S, jednak nuli,
r r
∫ B ⋅ dS = 0
S . (4.6)
Sl. 4.8. Određivanje magnetskog fluksa kroz površi S1 i S2
128
r
Ako se uoči neka zatvorena kontura u magnetskom polju indukcije B ,
koristeći zakon o konzervaciji magnetskog fluksa, može da se dokaže da je
fluks isti kroz bilo koju površ, koja se oslanja na datu konturu. Da bismo to
dokazali, usvojimo konvenciju da se smjer normale na proizvoljnu otvorenu
površ S, definiše pravilom desne zavojnice u odnosu na izabrani smjer obilaska
r r
po konturi, što prikazuju normale n1 i n 2 , za površi S1 i S2, na Sl. 4.8. Tada su
fluksevi kroz S1 i kroz S2 definisani kao
r r r r r r r r r r
Φ1 = ∫ B ⋅ dS = ∫ B ⋅ n1dS, Φ 2 = ∫ B ⋅ dS = ∫ B ⋅ n 2 dS
S1 S1 S2 S2
.
Površi S1 i S2 čine zatvorenu površ, sa normalom usmjerenom (po dogovoru) iz
površi u polje, na koju može da se primijeni zakon o konzervaciji magnetskog
fluksa,
r r r r r r r r r r
∫
S 1 +S2
B ⋅ dS = 0 = ∫ B ⋅ n1dS + ∫ B ⋅ ( −n 2 ) dS = ∫ B ⋅ n1dS − ∫ B ⋅ n 2dS = Φ1 − Φ 2
S1 S2 S1 S2
,
odakle slijedi da je
r r r r
Φ1 = ∫ B ⋅ dS = Φ 2 = ∫ B ⋅ dS
S1 S2
.
Kako su površi S1 i S2 izabrane proizvoljno, slijedi da je fluks isti kroz bilo
koju površ, koja se oslanja na zatvorenu konturu. Iz ovoga slijedi i da magnetski
fluks može da se definiše kroz konturu, pri čemu se podrazumijeva da se
posmatra fluks kroz proizvoljnu površ, koja se na datu konturu oslanja.
PRIMJER 4.1. Pokazati da se odsječci sa strujom istog smjera privlače, a sa

strujom suprotnog smjera odbijaju. Pokazati, takođe, da postoje strujni odsječci
za koje ne važi zakon akcije i reakcije.
129
Sl. P.4.1.1. Strujni odsječci Sl. P.4.1.2. Strujni odsječci Sl. P.4.1.3. Provjera
sa strujama istog smjera sa strujama suprotnog zakona akcije i reakcije
smjera
Određivanje pravca i smjera sile vrši se tako što se, po pravilu vektorskog
proizvoda iz Bio-Savarovogr zakona, izraza (4.4), odredi pravac i smjer r vektora
magnetske indukcije dB , koji, na primjer,
r strujni element
I1 ⋅ d l1 , stvara na
mestu drugog strujnog elementa, 2
I ⋅ dl2 , pa se zatim, određivanjem pravca i
r
smjera
r vektorskog proizvoda iz izraza (4.3), definišu pravci i smjerovi sila dF12 i
dF21 , kao što je prikazano na Sl. P.4.1.1. i Sl. P.4.1.2. Sa te dvije slike se vidi
da su, u prvom slučaju, sile međusobnog djelovanja dva odsječka sa strujom
istog smjera privlačne, a u drugom slučaju, kada je smjer struje u odsječcima
suprotan, sile su odbojne. U oba ova slučaja važi zakon akcije i reakcije,
odnosno,
r r r r
dF12 = -dF21 , dF12 = dF21
.
Na Sl. P.4.1.3.
r r
je, međutim, prikazan slučaj kada zakon akcije i reakcije ne
dF dF21 = 0
važi. Sila 12 postoji, dok je sila . Prema tome, može se zaključiti da,
u opštem slučaju, zakon akcije i reakcije ne važi za strujne odsječke, ali može
da se pokaže da taj zakon važi za cijele, zatvorene konture sa strujom. Ova
činjenica se objašnjava time što usamljen strujni element nema fizički smisao, tj.
ne može da postoji nezavisno od zatvorene konture sa strujom, već može da
bude samo jedan njen dio.
1) Od kojih sve veličina zavisi magnetska sila između dva provodnika?

2) Da li za međusobne sile, kojima dvije strujne konture djeluju jedna
na drugu, uvijek važi zakon akcije i reakcije?
3) Za neku cilindričnu površ je poznato da je magnetski fluks kroz nju
jednak Φ = 10mWb . Da li je ova površ otvorena ili zatvorena i gdje
se, u odnosu na površ, nalaze polovi magneta, koji stvaraju
magnetsko polje? r
4) Koliki je magnetski fluks homogenog magnetskog polja indukcije B ,
kroz polusferu poluprečnika a, postavljenu
r tako da joj je normala na
otvor istog pravca i smjera kao vektor B ?
130
5) Šta, u stvari, znači pojam "fluks kroz konturu"?
4.5. SUPSTANCA U MAGNETSKOM POLJU

U uvodu ovog dijela udžbenika je već rečeno da gvozdeni predmeti mogu da
se "namagnetišu", ako se nađu u blizini permanentnih magneta, što, u stvari,
znači da na njih djeluje magnetsko polje magneta. S druge strane,
"namagnetisano" gvožđe je izvor novog magnetskog polja, koje se superponira
polju magneta, mijenjajući ga. Drugim riječima, postoji interaktivno djelovanje
magnetskog polja na materiju, koja se u tom polju nađe i obratno. Pogledajmo,
prvo, kako magnetsko polje djeluje na supstancu i kako može da se objasni
magnetsko djelovanje permanentnih magneta.
Polazeći od najjednostavnijeg modela atoma, uočava se da postoji kretanje
15
elektrona oko jezgra,
r brzinom rod oko 10 obrtaja u sekundi. Posmatrajući izraz
za gustinu struje, J = N ⋅ Q ⋅ v , jasno je da orbita, po kojoj se kreće elektron,
može da se predstavi kao neka mikroskopska kontura sa strujom, jer, bez obzira
na činjenicu da se kreće
r samo jedna naelektrisana čestica, može da se definiše
vektor gustine struje J . Na taj način, supstanca može da se predstavi kao skup
velikog broja elementarnih konturica sa strujom, koje su, bez prisustva
magnetskog polja, haotično raspoređene u materijalu. Međutim, kada se
supstanca unese u magnetsko polje, tada to polje djeluje momentom na orbite
kretanja elektrona, na isti način kao što djeluje i na makroskopske konture sa
strujom, prouzrokujući njihovu rotaciju oko sopstvene ose. Na taj način dolazi do,
većeg ili manjeg, usmjeravanja mikroskopskih konturica i njihovog, ne više
haotičnog, djelovanja prema okolini. Kod nekih materijala se ta usmjerenost gubi
odmah po prestanku djelovanja spoljašnjeg magnetskog polja, a kod drugih, opet,
usmjerenost ostaje i tada dobijamo "namagnetisane" supstance ili magnete.
S druge strane, kao što je već napomenuto, usmjerene mikroskopske
konturice stvaraju sopstveno magnetsko polje, koje se dodaje primarnom polju,
izazivajući, na taj način, njegove promjene. Taj uticaj je kod nekih materijala
veći, a kod nekih manji, ali uvijek postoji. Da bi uticaj supstance na magnetsko
polje mogao da se kvantifikuje, kao i kod električnog polja, uvodi se magnetska
konstanta za svaki pojedini materijal. Magnetska konstanta ili permeabilnost
131
supstance definiše se na isti način na koji je, u električnom polju, bila definisana
permitivnost materijala е. Drugim riječima, zadatak permeabilnosti materijala je
da pokaže koliko će se neko magnetsko polje promijeniti u materijalu, u odnosu
na isto to polje u vakuumu. Zbog toga je, kao i permitivnost, permeabilnost, koja
se obilježava grčkim slovom м, prikazana u obliku proizvoda dvije veličine,
µ = µr ⋅ µ0 ,
gdje je µ r relativna permeabilnost, neimenovan broj, koji pokazuje koliko

puta je permeabilnost nekog materijala veća ili manja (što nije bio slučaj sa
permitivnošću) od permeabilnosti vakuuma, µ 0 .
Prema tome, magnetsko polje u nekoj supstanci može da se odredi tako što
se, u jednačinama tog polja u vakuumu, permeabilnost vakuuma µ 0 zamjenjuje
permeabilnošću tog materijala, µ . Tako, na primjer, u nekoj supstanci relativne
permeabilnosti мr, strujni element stvara magnetsko polje opisano vektorom
magnetske indukcije po Bio-Savarovom zakonu,
r
r µ r ⋅ µ 0 I ⋅ d l × rr0
dB =
4π r2 .
Prema svom uticaju na magnetsko polje, odnosno, prema vrijednostima
relativnih permeabilnosti, supstance se, u magnetskom smislu, dijele na tri
osnovne grupe.
Prvu grupu materijala čine dijamagnetski materijali, koji su svoj naziv dobili
po osobini da se šipka od takvog materijala postavlja poprečno u odnosu na
linije magnetskog polja u kome se nađe (jedno od značenja prefiksa "dia" je
"poprijeko"). Svojim prisustvom, dijamagnetski materijali smanjuju magnetsko
polje u kome se nađu, ali, u najvećem broju problema u elektrotehnici, uticaj tih
materijala na magnetsko polje, može da se zanemari. Relativna permeabilnost
tih materijala je manja od jedinice, ali približno jednaka jedinici,
µ r <1
≈ ,
tako da se, obično, uzima da je µ r ≈ 1 , odnosno, µ r ≈ µ 0 . Relativna
permeabilnost bizmuta, materijala sa najizrazitijim dijamagnetskim osobinama, je
µ r = 0,99984 . U ovu grupu materijala spadaju, na primjer, srebro, bakar, cink, grafit i
voda.
132
Druga grupa materijala, paramagnetski, svoje ime je dobila zbog toga što se
šipka od takvog materijala postavlja paralelno linijama magnetskog polja, u koje
se postavi. To znači da ti materijali, svojim prisustvom, povećavaju magnetsko
polje u kome se nađu. Međutim, kao i kod dijamagnetskih materijala, to
povećanje polja se obično zanemaruje i smatra se da ni ovi materijali ne utiču
bitno na magnetsko polje. Relativna permeabilnost paramagnetskih materijala,
u koje spadaju, na primjer, aluminijum, platina, kiseonik i vazduh, je veoma
malo veća od jedinice,
µ r >1
≈ ,
tako da se i za te materijale obično uzima da je µ r ≈ 1 , µ ≈ µ 0 . Relativna
permeabilnost, na primjer, aluminijuma je µ r = 1, 000021 .
Treću grupu materijala čine feromagnetski materijali i u tu grupu spadaju
gvožđe, nikal, kobalt, neke njihove legure, neke od rijetkih zemalja i neke legure
i jedinjenja u kojima nema naprijed navedenih elemenata. Pošto se šipka od
takvog materijala postavlja paralelno linijama magnetskog polja u kome se
nađe, po nekim podjelama i ovi materijali spadaju u paramagnetske materijale.
Međutim, za razliku od dijamagnetskih i paramagnetskih materijala,
feromagnetski materijali svojim prisustvom, bitno povećavaju magnetsko polje u
kome se nađu. Feromagnetski materijali su izrazito nelinearni, a zbog svoje
važnosti u elektrotehnici, će biti posebno obrađeni u sljedećem poglavlju ovog
udžbenika. Relativna permeabilnost ovih materijala je mnogo rveća od jedinice,
ali nije konstantna, već zavisi od vektora magnetske indukcije B .
Prema svemu gore navedenom, nameće se još jedna moguća podjela
supstanci u magnetskom polju; na nemagnetske i magnetske materijale, pri
čemu bi u magnetske materijale spadali samo feromagnetski materijali. Uticaj
svih ostalih materijala na magnetsko polje obično može da se zanemari.
4.6. FEROMAGNETSKI MATERIJALI

Jezgra električnih mašina (elektromagneta, transformatora, motora,
generatora i sl.) skoro uvijek se prave od feromagnetskih materijala, a ti
materijali se koriste i za izradu permanentnih magneta, medijuma za zapisivanje
i reprodukciju informacija i u još nekoliko područja elektrotehnike. Zbog tako
133
široke primjene, a i sasvim specifičnog ponašanja, feromagnetskim materijalima

je posvećeno cijelo ovo poglavlje.
Kao što je već rečeno, u feromagnetske materijale spadaju gvožđe, nikal i
kobalt, neke od njihovih legura i jedinjenja, neke od rijetkih zemalja i neka od
njihovih jedinjenja, kao i neka jedinjenja, koja u sebi ne sadrže ni jedan od gore
pomenutih elemenata.
Između elementarnih konturica feromagnetskih materijala postoje veoma
jake sprege, tako da te konturice nisu haotično raspoređene ni u slučaju kada
materijal nije u magnetskom polju. Veliki broj susjednih konturica, unutar
određenog domena, orijentisan je u istom smjeru, a bez prisustva magnetskog
polja su domeni orijentisani haotično, pa se kaže da je materijal
"nenamagnetisan". Kada se takav materijal postavi u magnetsko polje,
povećanjem intenziteta polja dolazi do postepenog zakretanja čitavih domena u
smjeru linija polja i taj proces traje sve dok se svi domeni ne zakrenu potpuno.
Situacija kada su svi domeni feromagnetskog materijala orijentisani u smjeru
polja, naziva se zasićenje feromagnetskog materijala.
Usmjeravanju domena se suprotstavljaju termičke oscilacije unutar atoma i
molekula supstance, tako da, pri višim temperaturama, feromagnetski materijali
gube svoja magnetska svojstva. Temperatura, pri kojoj se to dešava naziva se
Kirijeva temperatura (Pierre Curie, 1859 - 1906) i različita je za različite materijale.
0 0
Kirijeva temperatura za gvožđe (Fe) je ϑc = 770 C , za kobalt (Co) je ϑc = 1131 C
0 0
, za nikal (Ni) je ϑc = 358 C , dok je za gadolinijum (Gd) samo ϑc = 17 C .
Za opisivanje magnetskih polja u nemagnetskim i linearizovanim
r magnetskim
materijalima je dovoljan vektor magnetske indukcije B , ali je, za opisivanje
magnetskih polja u bilo kakvim sredinama, potrebno uvođenje još jednog vektora.
Način uvođenja tog vektora je, u suštini, nešto komplikovaniji, ali ćemo ga mi
definisati na jednostavniji način.
r U prethodnom poglavlju je bilo pokazano da
vektor magnetske indukcije B zavisi od permeabilnosti supstance u kojoj se
magnetsko polje uspostavlja. Prema tome, kada bi se vektor magnetske indukcije
podijelio sa permeabilnošću, dobio bi se vektor, čiji intenzitet, pravac i smjer ne bi
zavisio od supstance. Na taj način se uvodi vektor jačine magnetskog polja,
r
r B r
H= B = µ⋅H
µ .
Jedna od važnih karakteristika oba vektora, kojima se definiše magnetsko
polje, je Amperov zakon (André Marie Ampère, 1775-1851), koji povezuje uzrok
134
r r
magnetskog polja, struju jačine I, sa posljedicama, vektorima B i H . Amperov
zakon se definiše za zatvorenu konturu i proizvoljnu r površ, koja se na tu
konturu oslanja i kaže da je linijski integral vektora B po proizvoljnoj, zatvorenoj
konturi, jednak zbiru svih struja kroz bilo koju površ, koja se na tu konturu
oslanja, pomnožen sa permeabilnošću vakuuma,
r r
∫ B⋅dl = µ ∑
c
0
kroz
I
konturu
(4.7)
U gornjem izrazu se jačina struje uzima kao pozitivna, ako se njen smjer
poklapa sa smjerom normale na površ, usvojene na osnovu smjera obilaska po
konturi, a u suprotnom slučaju je negativna.
Sl. 4.9. Uz Amperov zakon

r
Sličan izraz može da se napiše i za vektor jačine magnetskog polja H , pri
čemu se taj izraz obično naziva uopšteni Amperov zakon,
r r
∫ H ⋅dl = ∑
c kroz
±I
konturu
. (4.8)
Za situaciju prikazanu na Sl. 4.9. uopšteni Amperov zakon bi glasio
r r 1 r r
∫c ⋅ dl = µ 0
H ∫ ⋅ dl = −I1 + I2
B
c .
r
Kod magnetski linearnih materijala je vektorr jačine magnetskog polja H
proporcionalan vektoru magnetske indukcije B , dok kod feromagnetskih
materijala,r zbog promjenljive vrijednosti permeabilnosti м u zavisnosti od
vektora B , čak i pravac i smjer ta dva vektora može da bude različit. U
elektrotehnici je uobičajeno da se, za opisivanje magnetskog polja u
feromagnetskim materijalima, brojno ili grafički prikazuje zavisnost intenziteta
vektora magnetske indukcije od intenziteta vektora jačine magnetskog polja;
definiše se funkcijska zavisnost B = f ( H ) . Kod linearnih materijala je ta
zavisnost prava, dok kod feromagnetskih materijala ta zavisnost definiše, u
135
opštem slučaju, višeznačnu krivu, koja se naziva histerezisna kriva ili

histerezisna petlja. Karakterističan oblik histerezisne petlje prikazan je na Sl.
4.10. Na apscisu koordinatnog sistema se nanosi intenzitet vektora jačine
magnetskog polja H, a na ordinatu intenzitet vektora magnetske indukcije B.
Pretpostavimo da se vrši postepena magnetizacija feromagnetskog
materijala od stanja kada materijal nije bio namagnetisan,r do zasićenja tog
materijala. Kriva po kojoj se mijenja
r intenzitet vektora B u zavisnosti od
promjene intenziteta vektora H , naziva se kriva prvobitnog magnećenja i
prikazana je, takođe, na Sl. 4.10. (kriva 0-1). Pri takvom magnećenju materijala
postepeno se usmjeravaju domeni u pravcu polja sve dok ne dođe do
zasićenja, kada kriva prvobitnog magnećenja postaje skoro paralelna apscisi.
Ako se, sada, od maksimalne vrijednosti Hm, polje postepeno smanjuje do nule,
zavisnost B(H) će biti prikazana krivom 1 − B . Tačka Br je posebno zanimljiva,
r
jer pokazuje da i poslije prestanka djelovanja uzroka magnetisanja, r materijal
ima neku magnetsku indukciju, ostaje "namagnetisan". Vektor Br se naziva
zaostala ili remanentna indukcija i na neki način karakteriše polje permanentnih
magneta. Vrijednost Br je, naravno, različita za različite materijale.
Postepenim povećavanjem intenziteta polja u suprotnom smjeru, dolazi se
do tačke -Hc, u kojoj rse remanentna indukcija poništila i ukupna indukcija je
jednaka nuli. Vektor H c , pri kome se to dešava, naziva se koercitivno polje i
veoma je važna karakteristika feromagnetskih materijala. Daljim povećavanjem
polja do maksimalne vrijednosti -Hm, dolazi se do zasićenja u suprotnom smjeru
od prvobitnog, a zatim, smanjivanjem polja do nule, do tačke - Br. Histerezisna
petlja pri drugom ciklusu promjene polja je, na Sl. 4.10, prikazana isprekidanom
linijom, a poslije nekoliko ciklusa se oblik histerezisne petlje ustaljuje i ne
mijenja se u toku daljih ciklusa promjena magnetskog polja.
136
Sl. 4.10. Histerezisna petlja
Ako se ciklično promjenljivom magnetskom polju mijenja amplituda Hm,

dobijaju se različite histerezisne petlje, kao što je prikazano na Sl. 4.11. Ako se
amplituda Hm povećava iznad vrijednosti Hmax, koja definiše potpuno zasićenje
feromagnetskog materijala, najveća histerezisna petlja se neće više mijenjati, a
zavisnost B(H) je data pravom, koja je skoro sasvim paralelna apscisi (tangens
ugla između te prave i apscise je jednak permeabilnosti vakuuma,
µ 0 = 4 ⋅ π ⋅ 10−7 ).
Sl. 4.11. Zasićenje feromagnetskog materijala
Razmagnetisavanje feromagnetskog materijala može da se izvrši pomoću

magnetskog polja, koje se ciklično mijenja i istovremeno mu se smanjuje
amplituda od maksimalne vrijednosti Hmax, do nule. Postupak takvog
razmagnetisavanja je prikazan na Sl. 4.12. Druga mogućnost razmagnetisavanja
137
feromagnetskog materijala je, ukoliko je to moguće, zagrijavanje do Kirijeve

temperature.
Prema vrijednosti koercitivnog polja, feromagnetski materijali se dele na
magnetski tvrde i magnetski meke materijale. Magnetski tvrde materijale
karakerišu relativno visoke vrijednosti koercitivnog polja Hc, koje se obično
kreću u granicama od 5.000 A/m do 50.000 A/m, odnosno, široka histerezisna
petlja (kriva b na Sl. 4.13.). Da bi se takvi materijali razmagnetisali, potrebno je
relativno jako strano magnetsko polje, tako da se magnetski tvrdi materijali
koriste za izradu permanentnih magneta i medijuma za magnetsko zapisivanje
(da bi se spriječilo slučajno brisanje podataka, poljima koja postoje u okolini). U
magnetski tvrde materijale spadaju kaljeni čelik, hrom-volfram čelik,
hrom-molibden čelik i slično.
Sl. 4.12. Razmagnetisanje feromagnetskog materijala
Magnetski meki materijali imaju male vrijednosti koercitivnog polja (5 A/m ≤

Hc ≤ 150 A/m) i usku histerezisnu petlju, prikazanu krivom "a" na Sl. 4.13. Za
razmagnetisavanje takvih materijala je dovoljno i relativno slabo polje, pa se ti
materijali koriste u slučajevima cikličnog namagnetisavanja i
razmagnetisavanja, prilikom redovnog rada uređaja. Energija, koju je potrebno
uložiti u razmagnetisavanje materijala u svakom ciklusu je tada manja, pa su
manji i ukupni gubici u takvom uređaju. Tipični predstavnici magnetski mekih
materijala su meko gvožđe, elektrolitičko gvožđe, silicijumski čelici i dr.
138
Sl. 4.13. Magnetski tvrdi (b) i magnetski meki materijali (a)
PRIMJER 4.2. Odrediti vektor magnetske indukcije i vektor jačine magnetskog

polja unutar i u okolini tankog torusnog namotaja permeabilnosti µ, na kome
postoji N zavojaka žice, sa strujom jačine I, kao što je prikazano na Sl. P.4.2.1.
Određivanje vektora polja je, u ovom slučaju, najlakše primjenom
Amperovog zakona na konture C1, C2 i C3, prikazane na Sl P.4.2.2.
Sl. P.4.2.1. Tanki, namotani torus Sl. P.4.2.2. Određivanje polja
Zbog simetrije problema, linije oba vektora polja su krugovi sa centrom u osi
torusa, sa smjerom određenim po pravilu desne zavojnice u odnosu na smjer
struje. Izborom kontura
r r u obliku kruga,r postiže
r se da su, u svim tačkama
konture, vektori H i d l , kaor i vektori
r B i d l , kolinearni, pri čemu su još, zbog
simetrije, intenziteti vektora H i B konstantni duž svake konture.
Uopšteni Amperov zakon za konturu C1 glasi
r r
∫ H ⋅ dl = ∑ ±I = 0 ,
c1
139
pošto kontura C1 ne "obuhvata" struju. Odatle slijedi da je, u prostoru između

ose i torusa, polje jednako nuli,
r r
H = 0, B=0.
Polje izvan torusa se određuje primjenom uopštenog Amperovog zakona na
konturu C3,
r r
∫ ⋅ dl = ∑ ±I = 0 ,
H
c3
pošto kroz površ, koja se oslanja na konturu C3 struja prolazi N puta u

jednom smjeru i isto toliko puta u suprotnom smjeru, pa je njihov zbir jednak
nuli. Slijedi zaključak da je, u cijelom prostoru izvan rtorusa,
r polje jednako nuli.
Unutar torusnog jezgra se intenziteti vektora H i B određuju primjenom
uopštenog Amperovog zakona na konturu C2,
r r
∫ H ⋅ dl = ∫ H ⋅ dl = H ⋅ ∫ dl = H ⋅ 2πR = N ⋅ I ,
c2 c2 c2
pošto kroz površ, koja se oslanja na konturu C2 struja

r prolazi N puta, uvijek u
istom smjeru. Iz gornjeg izraza je intenzitet vektora H
N⋅I
H= = const. ,
2πR
a intenzitet vektora magnetske indukcije u torusu je
N⋅I
B=µ = const. .
2πR
Ovi rezultati su prikazani grafički na Sl. P.4.2.3.
r r
Sl. P.4.2.3. Zavisnost intenziteta vektora H i B od rastojanja od ose torusa
r
140
r
PRIMJER
r 4.3. Odrediti vektore magnetske indukcije B i jačine magnetskog
polja H dugog solenoida, sa N′ zavojaka žice po jedinici dužine, namotane na
jezgro od linearnog materijala permeabilnosti µ, ako u zavojcima postoji struja
jačine I, kao što je prikazano na Sl. P.4.3.
Sl. P.4.3. Solenoid
Do traženog rješenja najlakše može da se dođe pretpostavkom da se

solenoid dobija "otvaranjem" torusa iz prethodnog zadatka. U tom slučaju može
odmah da se zaključi da je van solenoida polje jednako nuli, a da su u
solenoidu linije polja prave paralelne osi jezgra. Kontura duž koje se primjenjuje
uopšteni Amperov zakon može da se zamisli u obliku pravougaonika, čija je
jedna duža stranica, dužine l, u osi solenoida, a druga duža stranica izvan
solenoida, kaošto je prikazano na slici. Uopšteni Amperov zakon za takvu
konturu glasi
r r r r r r r r r r
∫ ⋅dl =
H
c
∫
duža
H ⋅dl + ∫
duža
H ⋅dl + ∫
kraća
H ⋅dl + ∫
kraća
H ⋅dl .
stranica stranica stranica stranica
na osi izvan
Drugi integral rsa desne strane ovog izraza je jednak nuli, pošto je izvan
solenoida vektor H jednakr nuli,r a treći i četvrti integral su jednaki nuli, jer su, na
ovim stranicama, vektori H i d l normalni, pa je njihov skalarni proizvod jednak
nuli. Slijedi da je
r r r r
∫ ⋅dl =
c
H ∫
duža
H ⋅ d l = ∫ H ⋅ dl = H ⋅ ∫ dl = H ⋅ l=N ' ⋅ l ⋅ I ,
l l
stranica
na osi
r
odakle su intenziteti
r vektora jačine magnetskog polja H i vektora
magnetske indukcije B
H = N' ⋅ I B = µ 0 ⋅ N' ⋅ I .
r
PRIMJER 4.4. Odrediti
r vektor jačine magnetskog polja H i vektor
magnetske indukcije B u unutrašnjosti stalnog magneta u obliku tankog torusa
141
r
sa procjepom
r sa Sl. P.4.4.1. Zavisnost intenziteta vektora B od intenziteta
vektora H , za taj slučaj, prikazana je na Sl. P.4.4.2. kao duž H c - Br .
Sl. P.4.4.1. Torusni magnet Sl. P.4.4.2. Zavisnost B(H)
Iz uopštenog Amperovog zakona, za konturu C sa Sl. P.4.4.1, slijedi da je

H ⋅ l = H 0 ⋅ l0 = 0 ,
gdje je H intenzitet vektora jačine magnetskog polja u magnetu, H0 polje u
procjepu, l dužina dijela konture C u magnetu, a l0 širina procjepa. Iz gornjeg
izraza je intenzitet vektora jačine magnetskog polja u magnetu
l0
H = −H 0 ,
l
r r
što znači da je vektor H u magnetu suprotnog znaka od vektora H0 u
procjepu, kao što je prikazano na Sl. P.4.4.3. Iz zakona o održanju magnetskog
fluksa slijedi da je
r r r r
B ⋅ S = B0 ⋅ S0 ,
r r r r
gdje su B i B0 indukcije u magnetu i procjepu, a S i S0 poprečni presjeci
magneta i procjepa. Ako se zanemari magnetsko rasipanje, tj. smatra da je
S = S0 , slijedi da je intenzitet vektora magnetske indukcije isti u magnetu i u
procjepu,
l
B = B0 = µ ⋅ H 0 = − µ ⋅ H ⋅ ,
l0
što, u dijagramu sa Sl. P.4.4.2, predstavlja jednačinu prave. Ova prava siječe duž
H c - Br u tački A, iz čijih koordinata se određuju vrijednosti intenziteta vektora
r r
H i B.
142
r r
Sl. P.4.4.3. Linije vektora H Sl. P.4.4.4. Linije vektora B
r
Na Sl. P.4.4.4. je prikazano i da su linije vektora B zatvorene linije.
r
PRIMJER 4.5. Skicirati
r linije vektora jačine magnetskog polja H i
magnetske indukcije B stalnog magneta u obliku kratkog cilindra.
Čak i u slučaju da se ne uzme u obzir nelinearnost feromagnetskog
materijala, izračunavanje magnetskog polja je veoma komplikovano i moguće,
jedino, numeričkim metodama, primjenom računara. U slučaju kada se uzme u
obzir i nelinearnost upotrijebljenog feromagnetskog materijala, obično se koristi
samo kriva magnećenja, a ne i histerezisna petlja, a računarski postupak, koji
se tom prilikom koristi, je iterativan (određena matematička procedura se
ponavlja određen broj puta). Zbog toga rće, na ovom mjestu, biti samo prikazane
r jačine magnetskog polja H (Sl. P.4.5.1) i linije vektora magnetske
linije vektora
indukcije B (Sl. P.4.5.2), ne ulazeći u razmatranje postupka kojim su određene.
r r
Sl. P.4.5.1. Linije vektora H Sl. P.4.5.2. Linije vektora B
r
r H nisu
Kao što se vidi na Sl. P.4.5.1., linije vektora jačine magnetskog polja
uvijek zatvorene linije, kao što je to slučaj sa linijama vektora B . Štaviše,
upoređujući
r slike P.4.5.1. i P.4.5.2. rvidi se da su, u feromagnetskom jezgru,
linije H suprotnog smjera od linija B . Uzrok ove pojave je činjenica da linije
143
r
vektora jačine magnetskog polja H počinju i završavaju na polovima
elektromagneta ili permanentnog magneta. Naravno, u odsustvu r
feromagnetskog materijala su linije vektora jačine magnetskog r polja H
zatvorene i imaju isti oblik kao i linije vektora magnetske indukcije B .
1) Kako glasi Amperov, a kako uopšteni Amperov zakon?

2) Kako može da se razmagnetiše namagnetisan časovnik?
o
3) Stalni magnet od kaljenog čelika se zagrije na temperaturu 1000 C i
savije u oblik potkovice. Da li je to i dalje magnet?
4) Koliko je magnetsko polje van torusnog namotaja? Kako bi to moglo
da se dokaže? r
5) Da li je vektor jačine magnetskog polja H veći u stalnom torusnom
magnetu ili u procjepu?
5. VREMENSKI PROMJENLJIVO ELEKTRIČNO I

MAGNETSKO POLJE
„Nema mrtve materije, jer po celoj beskrajnoj vaseljeni sve se kreće, sve treperi, sve
živi.“ Tesla
5.1. UVOD
Sve do sada električna i magnetska polja bila su posmatrana odvojeno, kao
dvije potpuno nezavisne pojave. U slučaju elektrostatičkog polja magnetsko
polje i ne postoji, dok se električno polje vremenski konstantnih struja
posmatralo nezavisno od vremenski konstantnog magnetskog polja. Iako, kao
što je pokazano u prethodnom dijelu, magnetsko polje djeluje silom na pokretna
naelektrisanja, može da se pokaže da je sila, kojom vremenski konstantno
električno polje djeluje na slobodna naelektrisanja u provodniku, izazivajući
njihovo kretanje, tj. električnu struju, mnogo veća od sile kojom, na ta ista
naelektrisanja, djeluje magnetsko polje. Na taj način se zaključuje da vremenski
konstantno električno polje može da se posmatra nezavisno od vremenski
konstantnog magne,tskog polja. Vremenski konstantno električno polje
144
prouzrokuje električnu struju, koja, zatim, predstavlja izvor vremenski

konstantnog magnetskog polja, a povratni uticaj tog magnetskog polja na struju
koja ga je izazvala, se zanemaruje.
Kao što je već rečeno u uvodu prethodnog dijela, sasvim druga situacija je sa
vremenski promjenljivim električnim i magnetskim poljem. Ta dva polja ne mogu da
se posmatraju nezavisno jedno od drugog i predstavljaju samo dva dijela
jedinstvenog elektromagnetskog polja. Drugim riječima, vremenski promjenljivo
električno polje je uvijek praćeno vremenski promjenljivim magnetskim poljem i
obrnuto.
Definicija jedinstvenog, elektromagnetskog polja, slijedi iz definicija
električnog i magnetskog polja. Naime, kaže se da, u nekom domenu postoji
elektromagnetsko polje, ako, u tom domenu, na naelektrisanja djeluje tzv.
Lorencova sila (Hendrik Antoon Lorenz, 1853-1928):
r r r r
F = Q⋅E + Q⋅v×B (5.1)
Vremenski promjenljivo elektromagnetsko polje ima veću praktičnu važnost
od prethodno proučavanih, vremenski konstantnih polja, zbog činjenice da se
vremenski promjenljive struje danas mnogo češće koriste od vremenski
konstantnih, počev od električne energije u domaćinstvima i industriji, pa sve do
elektromagnetskih talasa, nezaobilaznih u savremenim komunikacijama.
5.2. ELEKTROMAGNETSKA INDUKCIJA

Od svih pojava u elektrotehnici je, vjerovatno, najvažnija pojava koja se naziva
elektromagnetska indukcija. Do nje je, eksperimentalno, prvi došao genijalni
engleski eksperimentator Majkl Faradej (Michael Faraday, 1791-1867). Na
osnovu Erstedovog eksperimenta (Hans Christian Oersted, 1777-1851), koji je
pokazao da, u blizini provodnika sa strujom, dolazi do pomjeranja magnetne igle
kompasa, odnosno, da električna struja prouzrokuje magnetsko polje, Faradej je
zaključio da bi magnetsko polje moglo da prouzrokuje električnu struju u nekoj
zatvorenoj konturi. Zatvorenu konturu, sa instrumentom za indikaciju struje,
postavio je u blizinu permanentnog magneta, očekujući reagovanje instrumenta.
Očekivana reakcija, u stacionarnom položaju konture i magneta, je izostala, ali je
ustanovio da dolazi do reagovanja instrumenta prilikom prinošenja ili udaljavanja
magneta od konture. Iste efekte je dobio i kada je konturu pokretao ili deformisao
145
u vremenski konstantnom magnetskom polju, pa je zaključio da je uzrok pojave

struje u zatvorenoj konturi, u kojoj ne djeluje nikakav generator, vremenski
promjenljiv fluks kroz tu konturu (proizvoljnu površ, koja se na konturu oslanja).
Posmatrajući izraz za Lorencovu silu, (5.1), može da se zaključi da vektorski
r r
proizvod v × B , takođe predstavlja neko električno polje, pošto djeluje silom na r
naelektrisanje Q, tako da može
r da se opiše vektorom jačine električnog polja E
. Za razliku od vektora E , koji nastupa u prvom dijelu Lorencove sile i koji
r r
predstavlja električno polje usljed razdvojenih naelektrisanja, vektor v × B
predstavlja električno polje nastalo kao posljedica magnetskog polja i taj vektor
se naziva vektor jačine indukovanog električnog polja,
r r r
E ind = v × B . (5.2)
r r
Između
r vektora E i Eind postoji bitna razlika. Dok vektor jačine električnog
polja E , nastalog usljed razdvojenih naelektrisanja, predstavlja konzervativno
polje, tj. njegov integral po zatvorenoj konturi je
r jednak nuli, dotle je, u opštem
slučaju, integral po zatvorenoj putanji vektora Eind različit od nule. Po osnovnoj
definiciji napona i elektromotorne sile, obično se taj integral naziva indukovana
elektromotorna sila i obilježava malim slovom "e",
r r r r r
e= ∫E
c
ind ⋅dl = ∫ ( v × B) ⋅ d l ≠ 0 .
c
Svojim eksperimentima Faradej je utvrdio da je veličina elektromotorne sile,

indukovane u zatvorenoj konturi, direktno proporcionalna promjeni fluksa kroz
konturu, odnosno, formulisao tzv. Faradejev zakon elektromagnetske indukcije,
dΦ
e=− , (5.3)
dt
pri čemu je ustanovio da je potpuno svejedno da li do promjene fluksa dolazi
usljed djelovanja vremenski promjenljivog magnetskog polja na nepokretnu,
krutu konturu ili se kontura kreće i/ili deformiše u vremenski konstantnom ili
vremenski promjenljivom magnetskom polju. U odnosu na razlog promjene
magnetskog fluksa kroz konturu se često definišu dvije vrste indukovane
elektromotorne sile. Statička indukovana elektromotorna sila nastaje u
nepokretnoj, krutoj konturi, usljed djelovanja vremenski promjenljivog
magnetskog polja, dok se dinamička indukovana elektromotorna sila javlja u
konturi, koja se kreće ili deformiše.
146
Iz gornjeg izraza može, takođe, da se uoči da uopšte nije bitno od kakvog

materijala je kontura, tj. da indukovana elektromotorna sila može da se definiše
čak i za zamišljenu zatvorenu konturu u kojoj dolazi do vremenske promjene
magnetskog fluksa.
Znak "-" u Faradejevom zakonu kaže da je smjer djelovanja indukovane
elektromotorne sile uvijek suprotan promjeni fluksa, odnosno, teži da spriječi
promjenu fluksa kroz konturu. Više o tome će biti riječi u sljedećem poglavlju, pri
razmatranju tzv. Lencovog zakona.
Cijela pojava da pri vremenskoj promjeni magnetskog fluksa dolazi do
indukovanja elektromotorne sile naziva se elektromagnetska indukcija. Veliki
broj uređaja, od kojih će neki biti detaljnije obrađeni u daljem tekstu, radi na
principu elektromagnetske indukcije. Tako, na primjer, bez elektromagnetske
indukcije ne bi mogli da rade transformatori, obrtni generatori, neki
elektromotori, predajne i prijemne radio, televizijske i radarske antene i još
mnogo drugih uređaja u elektrotehnici. Već samo ovo kratko navođenje uređaja,
koji koriste pojavu elektromagnetske indukcije, vrlo jasno ilustruje važnost ove
pojave u kompletnoj elektrotehnici i u svakodnevnom životu.
5.3. LENCOV ZAKON

Lencov zakon (Emil Hristianovič Lenz, 1804-1865) je, u stvari, na neki način,
dopuna Faradejevog zakona i definiše pojave u provodnoj zatvorenoj konturi, u
kojoj se indukuje elektromotorna sila.
Ako u nekoj zatvorenoj konturi, od bilo kakvog materijala, dođe do promjene
magnetskog fluksa, u konturi će se, prema Faradejevom zakonu, javiti
indukovana elektromotorna sila. Ako je zatvorena kontura provodna, u njoj će
se, pod djelovanjem indukovane elektromotorne sile, uspostaviti električna
struja, koja se, najčešće, naziva indukovana struja. Drugim riječima, za razliku
od vremenski konstantnih struja, u zatvorenoj, provodnoj konturi, kroz koju se
mijenja magnetski fluks, dolazi do pojave električne struje i bez prisustva
generatora. Lencov zakon, u stvari, određuje smjer indukovane struje u
zatvorenoj konturi. Po Lencovom zakonu je smjer struje, koja se indukuje u
nekoj zatvorenoj konturi uvijek takav da, svojim poljem, teži da spriječi promjenu
fluksa kroz konturu. Iz toga slijedi i da Lencov zakon, na neki način, izražava i
"inerciju" vremenski promjenljivog elektromagnetskog polja.
147
Lencov zakon je i u skladu sa znakom "-" Faradejevog zakona, pošto se, u

zatvorenoj provodnoj konturi, u kojoj ne djeluje nikakav generator, uspostavlja
indukovana struja u smjeru djelovanja indukovane elektromotorne sile, znači,
suprotno od vremenske promjene fluksa.
PRIMJER 5.1. Na Sl. P.5.1. prikazana su tri slučaja međusobnog odnosa
provodne konture i permanentnog magneta. Prva slika prikazuje slučaj kada
nema relativnog kretanja između konture i magneta, na drugoj se magnet
približava konturi, dok se na trećoj udaljava od konture.Odrediti smjerove
indukovanih struja u konturi, u sva tri slučaja, kao i vektore magnetskih
indukcija, koje ove struje prouzrokuju u tački M.
Sl. P.5.1. Primjeri primjene Lencovog zakona
Kada jer magnet nepokretan, u posmatranoj tački M je vektor magnetske

indukcije B0 . Magnetsko polje, a time i fluks kroz konturu, su vremenski
konstantni, tako da ne dolazi do pojave elektromagnetske indukcije, pa se u
konturi neće indukovati nikakva struja.
U drugom slučaju, približavanje magneta konturi prouzrokuje
r povećanje
vektora magnetske indukcije u tački M za neku vrijednost ∆B , tako da je sada
vektor magnetske indukcije u tački M, prouzrokovan permanentnim magnetom
r r
B = B0 + ∆B .
Istovremeno dolazi i do promjene magnetskog fluksa kroz konturu, javlja se,
po Faradejevom zakonu, indukovana elektromotorna sila i indukovana struja,
smjera, po Lencovom zakonu,r prikazanog na slici. Ta struja u tački M prouzrokuje
r
magnetsko polje indukcije ∆B' , istog pravca, a suprotnog
r smjera od vektora B ,
kao što je prikazanor na slici. Intenzitet vektora ∆B' bi, u idealnom
r slučaju,
r bio
jednak intenzitetu ∆B , a u realnim slučajevima, zbog gubitaka, ∆B > ∆B' .
U trećem slučaju dolazi do smanjenja magnetskog polja magneta u tački M,
pa je vektor magnetske indukcije
r r r
B = B0 − ∆B ,
148
a u konturi se javlja rindukovana struja smjera prikazanog na trećem dijelu

slike. Smjer vektora ∆B' u tački M, prouzrokovanog indukovanom strujom,
takođe je prikazanr na toj slici i uočava se da je, ponovo, suprotnog smjera od
smjera vektora ∆B . rU realnomr slučaju je, ponovo, pre svega zbog Džulovih
gubitaka ukonturi, ∆B > ∆B' .
5.4. VRTLOŽNE STRUJE

Magnetsko polje, kako vremenski konstantno, tako i vremenski promjenljivo,
u opštem slučaju, postoji i unutar provodnih materijala. Ako je, unutar
provodnika, magnetsko polje vremenski promjenljivo, tada će se, u samom
provodniku indukovati elektromotorna sila i javiće se indukovane struje. Te
struje nisu kanalisane pojedinačnim, izolovanim konturama, već se, u obliku
"vrtloga", zatvaraju unutar provodnika, pa se, zbog toga, nazivaju vrtložne,
vihorne ili Fukoove struje. Kao i sve struje u provodnicima, i ove struje
prouzrokuju Džulove gubitke, odnosno, zagrijavanje materijala. Najčešće je to
zagrijavanje nepoželjno, pa se govori o gubicima usljed vrtložnih struja, ali, u
nekim slučajevima, kao na primjer kod tzv. indukcionih peći, zagrijavanje metala
usljed vrtložnih struja se koristi za topljenje metala.
Poseban problem predstavljaju gubici usljed vrtložnih struja u
feromagnetskim jezgrima elektrotehničkih uređaja, kao što su transformatori,
električni obrtni generatori, elektromotori i sl. Pri sporijim promjenama
elektromagnetskih polja se, za jezgra, koriste provodni feromagnetici, u kojima
se uspostavlja vremenski promjenljiv magnetski fluks. Takav fluks prouzrokuje
indukovanje elektromotorne sile u samom jezgru, pa se javljaju indukovane,
vrtložne struje, praćene zagrijavanjem jezgra i gubitkom dijela energije.
Sl. 5.1. Vrtložne struje masivnom Sl. 5.2. Vrloženje stuje u lamelisanom
provodom feromagnetskom jezgra jezgru
149
Da bi se te struje smanjile, feromagnetskom materijalu se dodaje silicijum,

kako bi se povećala njegova specifična otpornost i time smanjila jačina vrtložnih
struja. Drugi način smanjivanja gubitaka usljed vrtložnih struja je takozvano
"lamelisanje" feromagnetskog jezgra, što znači da se jezgro pravi od tankih,
međusobno izolovanih limova. Oblik i način zatvaranja vrtložnih struja u
masivnom provodniku je prikazan na Sl. 5.1, dok su konture vrtložnih struja u
limovima lamelisanog jezgra prikazane na Sl. 5.2. Očigledno je da su površine,
koje se oslanjaju na konture prikazane na Sl. 5.2. mnogo manje od površi na
konturama sa Sl. 5.1, pa su manje i indukovane elektromotorne sile, a time i
jačine vrtložnih struja, koje se, zbog izolacije između limova, zatvaraju samo
unutar svakog pojedinačnog lima, kao što je prikazano na Sl. 5.2.
Ukoliko su promjene elektromagnetskog polja brže, za jezgra uređaja se
koriste tzv. feriti, keramički materijali sa nešto slabijim magnetskim
karakteristikama (manje vrijednosti permeabilnosti), ali bitno većim specifičnim
otpornostima (od 103 Ωm do 1010 Ωm ). Oni se ne lamelišu, jer će, zbog velike
specifične provodnosti, čak i relativno velike indukovane elektromotorne sile
prouzrokovati vrtložne struje malih intenziteta.
5.5. POVRŠINSKI EFEKAT

Vidjeli smo da se vremenski konstantna struja raspoređuje ravnomjerno po
poprečnom presjeku provodnika, ako je taj presjek konstantan, tj. vektor gustine
r
struje J je bio konstantan u svim tačkama poprečnog presjeka. U slučaju
vremenski promjenljive struje, u provodniku će se javiti i indukovane struje, po
Lencovom zakonu suprotnog smjera od primarnih struja, tako da će doći do
neravnomjerne raspodjele struja po poprečnom presjeku provodnika i to tako da
će intenzitet vektora gustine struje biti veći bliže površi provodnika. Izrazitost te
pojave zavisi od intenziteta vrtložnih struja, pa će se, prema tome, povećavati
povećanjem brzine promjene struje, tako da će, pri vrlo brzo promjenljivim
strujama, struja postojati samo u tankom sloju uz površ provodnika, dok će
ostatak provodnika biti, praktično, bez struje. Po tom, graničnom slučaju, cijela
pojava je dobila naziv površinski efekat.
Drugi oblik površinskog efekta se javlja kod feromagnetskih jezgara,r gdje
dolazi do neravnomjerne raspodjele vektora magnetske indukcije B po
poprečnom presjeku jezgra. Uzrok ovoj pojavi su, takođe, vrtložne struje u
150
jezgru, a i posljedice su slične kao i u slučaju površinskog

r efekta u provodniku
sa strujom; intenzitet vektora magnetske indukcije B se povećava bliže površi
feromagnetskog materijala. I ovaj efekat se, u velikoj mjeri, smanjuje
lamelisanjem feromagnetskog jezgra.
5.6. MEĐUSOBNA I SOPSTVENA INDUKTIVNOST

Posmatrajmo dvije konture proizvoljnog oblika, C1 i C2, koje se nalaze u
linearnoj (neferomagnetskoj) sredini, relativno blizu jedna drugoj, kao što je
prikazano na Sl. 5. 3.
Sl. 5.3. Magnetski spregnute konture

Pretpostavimo da u konturi C1 postoji vremenski promjenljiva struja jačine
i1 ( t ) . Ta struja u okolini konture stvara vremenski promjenljivo magnetsko polje
indukcije B1 ( t ) , koje je, na primjer, po Bio–Savarovom zakonu, direktno
proporcionalna toj jačini struje. Vremenski promjenljivo polje prouzrokuje
vremenski promjenljiv fluks kroz konturu C2, pa se u toj konturi javlja
indukovana elektromotorna sila, e12 ( t ) . Za takve dvije konture se obično kaže
da su magnetski spregnute. Ako je sredina u kojoj se konture nalaze linearna,
tada je i magnetski fluks proporcionalan jačini struje i1 ( t ) ,
r r
Φ12 ( t ) = ∫ B1 ( t ) ⋅ dS2 = L12i1 ( t ) , (5.5)
S2
gdje je S2 proizvoljna površ, koja se oslanja na konturu C2. Oznaka "12", po

dogovoru, definiše da je to fluks kroz konturu C2, prouzrokovan strujom jačine
i1 ( t ) , u konturi C1. Faktor proporcionalnosti fluksa Φ12 i struje jačine i1, L12,
naziva se međusobna induktivnost kontura C1 i C2. Recimo već na ovom mjestu
da je međusobna induktivnost L12 funkcija samo geometrije (oblika, veličina i
međusobnog položaja dvije konture) i sredine u kojoj se konture nalaze
151
(permeabilnosti sredine), a nije funkcija jačine struje i1 ( t ) ili magnetskog fluksa

Φ12 ( t ) .
Prema Faradejevom zakonu, elektromotorna sila indukovana u konturi C2, će
biti
dΦ12 ( t ) d di ( t )
e12 ( t ) = − =−  L12i1 ( t )  = −L12 1 . (5.4)
dt dt dt
Ako se pretpostavi da vremenski promjenljiva struja jačine i 2 ( t ) postoji u
konturi C2, kroz konturu C1 će se javiti fluks Φ 21 ( t ) , koji je direktno
proporcionalan jačini struje i2,
r r
Φ 21 ( t ) = ∫ B2 ( t ) dS1 = L 21i 2 ( t )
S
gdje je L21, takođe, međusobna induktivnost kontura C1 i C2. S obzirom da je

geometrija kontura zajednička osobina obje konture, logično je i da je
L12 = L 21 .
Elektromotorna sila indukovana u konturi C1, zbog struje u konturi C2, je
sada
dΦ 21 ( t ) di 2 ( t )
e21 ( t ) = − = −L 21 .
dt dt
Ako u linearnoj sredini postoji samo jedna, usamljena kontura C, sa
vremenski promjenljivom strujom jačine i(t), i kroz tu konturu će se pojaviti
vremenski promjenljiv magnetski fluks Φ ( t ) , koji će, zbog linearnosti sredine,
biti direktno proporcionalan jačini struje i ( t ) ,
r r
Φ ( t ) = ∫ B ( t ) ⋅ dS = L ⋅ i ( t ) .
S
U gornjem
r izrazu se integracija vrši po površi, koja se oslanja na konturu, a
vektor B ( t ) predstavlja magnetsko polje prouzrokovano strujom u konturi,
jačine i ( t ) . Koeficijent proporcionalnosti, L, naziva se samoinduktivnost ili
sopstvena induktivnost usamljene konture i za linearne sredine je, kao i
međusobna induktivnost, funkcija isključivo geometrije (veličine i oblika) konture
i magnetskih osobina sredine. U konturi će se, zbog postojanja vremenski
promjenljivog fluksa, javiti indukovana elektromotorna sila
152
r r dΦ ( t ) di ( t )
e(t) = ∫E
C
ind ⋅dl = −
dt
= −L ⋅
dt
,
koja se naziva elektromotorna sila samoindukcije, a cijela pojava se naziva

samoindukcija.
Prema tome, međusobne i sopstvene induktivnosti su, slično
kapacitivnostima kondenzatora ili otpornostima otpornika, karakteristike
geometrije i sredine sistema i definišu se i u odsustvu struja u konturama.
Analogno postupku izračunavanja kapacitivnosti usamljenog tijela ili
kondenzatora, način određivanja induktivnosti je sljedeći. Međusobna
induktivnost se određuje tako što se, prvo, pretpostavi, obično, vremenski
konstantnar struja u jednoj konturi, jačine I1, izračuna se vektor magnetske
indukcije B1 u svim tačkama na površi koja se oslanja na drugu konturu, odredi
magnetski fluks Φ12 kroz drugu konturu, a međusobna induktivnost se dobija
kao količnik fluksa i jačine struje,
r r r Φ12
I1 → B1 → Φ12 = ∫ B1dS2 → L12 = .
S2
I1
Ako je sredina linearna, u izrazu za fluks Φ12 će figurisati jačina struje I1, pa
će se ona, u količniku, skratiti, ostavljajući međusobnu induktivnost nezavisnu
od jačine struje I1 i fluksa Φ12 .
Isti postupak se koristi i za određivanje sopstvene induktivnosti,
r r r Φ
I → B → Φ12 = ∫ BdS → L = .
S
I
U praksi se induktivnost često koristi i često se teži da je ona što veća, ali
postoje i situacije kada je potrebno smanjiti induktivnost na mnogo manje
vrijednosti. To se postiže formiranjem takozvanog "bifilarnog" namotaja, koji je
prikazan na lijevoj strani Sl. 5.4. Induktivnost takvog namotaja je mala zbog
toga što su jačine struja u dva bliska provodnika istog intenziteta, a suprotnog
smjera, pa je i fluks kroz konture namotaja veoma mali, a time i induktivnost
takvog namotaja. Drugi način smanjenja induktivnosti je tzv. "upredeni vod",
prikazan, takođe, na Sl. 5.4.
153
Sl. 5.4. Bifilarni namotaj i upredeni vod
Jedinica za sopstvenu i međusobnu induktivnost je "Henri", 1H (Joseph Henry,

1797 - 1878), a u praksi se najčešće koriste manje jedinice, mH, µH ili nH.
Uređaj, koji je definisan svojom induktivnošću, naziva se kalem, namotaj,
zavojnica ili prigušnica. Šematska oznaka za kalem bez feromagnetskog jezgra
je prikazana na Sl. 5.5.a., sa feromagnetskim jezgrom na Sl. 5.5.b., a kalem sa
promjenljivom induktivnošću je prikazan na Sl. 5.5.c. Promjenljiva induktivnost
se, u elektrotehnici obično ostvaruje tako što se u kalem, više ili manje, uvlači
jezgro od feromagnetskog materijala ili se mijenja međusobni položaj dva
magnetski spregnuta kalema, kao u slučaju "variometra" na Sl. 5.5.d.
a. b. c. d.
Sl. 5.5. Šematski prikaz kalemova
5.7. ENERGIJA MAGNETSKOG POLJA

Kao i u slučaju električnog polja, za uspostavljanje magnetskog polja, bilo da
se radi o vremenski konstantnom ili vremenski promjenljivom, potrebno je uložiti
određenu energiju. Cijela ta energija ili jedan njen dio je, kasnije, sadržan u
magnetskom polju i može, u nekom obliku, da se dobije pri destrukciji polja.
Cjelokupna energija uložena u formiranje magnetskog polja je sadržana u
magnetskom polju u slučaju kada to polje postoji u linearnoj (neferomagnetskoj)
sredini, dok se u nelinearnoj sredini javljaju gubici, pa je energija sadržana u
polju manja od energije uložene u formiranje polja.
Ako u linearnoj sredini postoji usamljena zatvorena kontura sa strujom jačine
I, energija sadržana u magnetskom polju, koje ta kontura stvara, je jednaka
1 1 1 Φ2
Wm = L ⋅ I 2 = Φ ⋅ I = , (5.5)
2 2 2 L
154
gdje je L induktivnost usamljene konture, a Φ magnetski fluks kroz

proizvoljnu površ, koja se na datu konturu oslanja.
Ako u linearnoj sredini postoji n kontura sa strujama, energija sadržana u
ukupnom magnetskom polju može da se izrazi kao
1 n n
Wm = ∑∑ L jk ⋅I j ⋅ Ik ,
2 j=1 k =1
gdje su Ljk međusobne induktivnosti kontura Cj i Ck, a Ij i Ik jačine struja u tim
konturama. Za j = k dobija se izraz sličan izrazu (5.6), s tim što je Ljj
samoinduktivnost konture Cj u prisustvu ostalih kontura.
Energija magnetskog polja ru linearnim sredinama može da se izrazi r i preko
vektora magnetske indukcije B i vektora jačine magnetskog polja H . Prvo se
definiše zapreminska gustina energije kao
dWm 1 r r 1 1 B2
wm = = H ⋅ B = µ ⋅ H2 = ,
dv 2 2 2 µ
a zatim se ukupna energija magnetskog polja dobija integraljenjem
zapreminske gustine energije po cijelom domenu u kome postoji polje,
1 r r 1 1 B2
Wm = ∫ w m ⋅ dv =
2 ∫v 2 ∫v 2 ∫v µ
2
H ⋅ B ⋅ dv = µ ⋅ H ⋅ dv = dv .
v
Ako je sredina u kojoj se uspostavlja magnetsko polje nelinearna, tada se,

pri vremenski promjenljivim poljima, u sredini javljaju određeni gubici. Usljed
"inercije" domena, koji se, pod uticajem spoljašnjeg polja, zakreću u
feromagnetskom materijalu, kod svih feromagnetskih materijala dolazi do
histerezisnih gubitaka, različitih za različite materijale. Ako je magnetsko polje
periodično, zapreminska gustina snage gubitaka usljed histerezisa u toku
jednog ciklusa je proporcionalna površini histerezisne petlje, a ako u jedinici
vremena postoji f ciklusa promjene polja, tada je zapreminska gustina snage tih
gubitaka
dPh
= f ⋅ ( Povšina histerezisne petlje ) ⋅ ( Razmera crtanja petlje ) .
dv
Druga vrsta gubitaka, koja se javlja kod provodnih feromagnetskih materijala
je već pomenuta ranije; to su gubici usljed vrtložnih struja, koji, kao što je
rečeno, mogu da se smanje lamelisanjem feromagnetskih jezgara.
155
Zapreminska gustina srednje snage tih gubitaka, za lim debljine d, pri djelovanju
vremenski promjenljivog magnetskog polja maksimalnog intenziteta vektora
magnetske indukcije Bm, je
Psr
= K ⋅ σ ⋅ f 2 ⋅ d 2 ⋅ Bm2 ,
v
gdje je K konstanta, σ specifična provodnost feromagnetskog materijala, a f
je broj ciklusa promjena magnetskog polja u jedinici vremena.
Kod ferita su, kao što je već rečeno, gubici usljed vrtložnih struja obično
zanemarljivo mali, ali se javljaju tzv gubici usljed polarizacije, koji, na ovom
mjestu, neće biti detaljnije posmatrani.
5.8. NEKI PRIMJERI PRIMJENE ELEKTROMAGNETSKE

INDUKCIJE
U ovom dijelu će biti prikazani principi rada nekih od uređaja, koji koriste
efekte elektromagnetske indukcije, a bez kojih elektrotehnika ne bi mogla ni da
se zamisli. To su: električni transformator, obrtni generatori naizmjenične i
jednosmjerne elektromotorne sile i neki elektromotori.
5.8.1. PRINCIP RADA ELEKTRIČNOG TRANSFORMATORA

Još na samom početku, pri upoznavanju sa električnim naponom, bilo je
rečeno da se, u praksi, koristi veoma širok opseg napona. Međutim, najčešće je
na raspolaganju samo jedna vrijednost napona (na pr. 220 V u domaćinstvima) i
često je potrebno taj napon, na odgovarajući način, povećati (npr. za rad
"ekrana" - katodne cijevi televizora) ili smanjiti (za rad elektronskih uređaja). S
druge strane, u elektrodistributivnim sistemima, da bi se vodovima prenijela
određena snaga, koja je proporcionalna proizvodu napona i jačine struje,
racionalnije je prenos vršiti višim naponima i manjim intenzitetima struja, jer se,
time, smanjuju Džulovi gubici u vodovima. Efikasno pretvaranje jedne
vrijednosti napona u drugu se vrši uređajem, koji se naziva električni
transformator ili često samo transformator. Naglasimo već na ovom mjestu da
transformator radi na principu elektromagnetske indukcije, koja postoji samo
156
kod vremenski promjenljivih polja, tako da on ne može da se koristi za

transformisanje vremenski konstantnih napona.
Transformator se obično sastoji od feromagnetskog jezgra, na koji su
postavljena dva namotaja, kao što je prikazano na Sl. 5.6. Jedan od namotaja
se priključuje na izvor vremenski promjenljive elektromotorne sile I taj namotaj
se naziva primarni, dok se na drugi, sekundarni namotaj, priključuje potrošač.
Vrlo često se, u praksi, ta dva namotaja nazivaju, jednostavno, primar i
sekundar transformatora.
Ako se primar transformatora priključi na generator vremenski promjenljive
elektromotorne sile, a na sekundar ne priključi potrošač, kaže se da je
transformator u praznom hodu. Primar transformatora, sa generatorom,
predstavlja zatvoren strujni krug, pa se u njemu uspostavlja vremenski
promjenljiva struja, jačine i1 ( t ) , koja se naziva struja magnećenja, jer
prouzrokuje vremenski promjenljiv fluks u jezgru. Taj fluks je tačno toliki da u
primaru izazove elektromotornu silu samoindukcije jednaku naponu primara
u1 ( t ) , u skladu sa II Kirhofovim zakonom za kolo primara. Sekundarni namotaj
transformatora obuhvata vremenski promjenljivi fluks u jezgru, pa se u njemu
indukuje elektromotorna sila, tj., na njegovim krajevima se javlja napon u 2 ( t ) .
Ako se posmatra tzv. savršen transformator, tj. ako svi gubici, o kojima će biti
više riječi kasnije, mogu da se zanemare, tada između napona primara i
sekundara postoji jednostavna veza,
u1 ( t ) N1
= , (5.6)
u2 ( t ) N2
gdje su N1 i N2 brojevi zavojaka primara i sekundara.
Sl. 5.6. Principijelna i ekvivalentna šema transformatora
157
Ako se, sada, na sekundar transformatora priključi potrošač, uspostaviće se

i u sekundaru zatvoreno kolo, pa će kroz sekundar postojati struja jačine i 2 ( t ) .
Ta struja će, po Lencovom zakonu, težiti da smanji fluks u jezgru. Kako fluks ne
smije da se promijeni, jer tada ne bi bio zadovoljen II Kirhofov zakon za kolo
primara, jasno je da jačina struje primara mora da naraste, kako bi se
kompenzovala promjena fluksa zbog struje sekundara. Drugim riječima, što je
veća jačina struje sekundara, tim će biti veća i jačina struje primara i na taj
način se, sa primara, električna energija prenosi na sekundar. Kod realnog
transformatora će promjene fluksa kroz jezgro biti minimalne - tačno tolike da
kompenzuju napon na omskoj otpornosti primara, i1 ( t ) ⋅ R1 , tako da će te male
promjene fluksa osigurati važenje II Kirhofovog zakona za kolo primara.
Ako je transformator savršen, cjelokupna snaga primara će se, bez gubitaka,
prenijeti na sekundar, pa su jačine struja primara i sekundara, takođe,
povezane jednostavnom relacijom
p1(t) u (t) ⋅ i1(t) N1 ⋅ i1 (t) i (t) N2 u (t)
= 1 = = 1 → 1 = = 2 .
p 2 (t) u 2(t) ⋅ i 2(t) N 2 ⋅ i 2 (t) i 2 (t) N1 u 1(t)
U realnom transformatoru postoje gubici, koji prouzrokuju da je snaga
sekundara manja od snage primara i da je napon sekundara manji od onog
definisanog izrazom (5.7). Gubici u realnom transformatoru su višestruki, ali
njihova ukupna snaga je relativno mala i iznosi od 1 % za veće do 10 % za
manje transformatore. Ti gubici su:
1) Gubici usljed rasipnog fluksa nastaju zbog toga što dio magnetskog
fluksa nije "kanalisan" feromagnetskim jezgrom, pa, samim tim, nije
ni obuhvaćen sekundarnim namotajem. Rasipni fluks ne prouzrokuje
gubitke energije, već samo smanjenje napona sekundara u odnosu
na napon određen relacijom (5.7).
2) Zbog konačne otpornosti primarnog i sekundarnog namotaja, pri
postojanju struje dolazi do Džulovih gubitaka u oba namotaja.
3) U feromagnetskom jezgru dolazi do, već pomenutih, gubitaka usljed
histerezisa i usljed vrtložnih struja.
Na drugom dijelu Sl. 5.6. je prikazana ekvivalentna šema transformatora, pri
čemu će neke oznake i način određivanja jačina struja primara i sekundara, biti
detaljnije obrađene u sledećem poglavlju.
Postoje i transformatori bez feromagnetskog jezgra; to su, jednostavno, dva
magnetski spregnuta namotaja u vazduhu. Za takav transformator se najčešće
kaže da je transformator sa vazdušnim jezgrom.
158
5.8.2. PRINCIP RADA GENERATORA PROSTOPERIODIČNE

ELEKTROMOTORNE SILE
Pod pojmom "prostoperiodičan" podrazumijeva se vremenska promjena
neke veličine po sinusnom, odnosno, kosinusnom zakonu.
Posmatrajmo pravougaonu konturu, stranica a i b, koja se, pod djelovanjem
neke strane sile, obrće konstantnom
r ugaonom brzinom ω u homogenom
magnetskom polju indukcije B , kao što je prikazano na Sl. 5.7.
Sl. 5.7. Generator prostoperiodične elektromotorne sile

Krajevi konture su pričvršćeni na provodne prstenove, koji se obrću zajedno sa
konturom, a na njih naliježu dvije nepokretne četkice, koje predstavljaju
priključke generatora. Magnetski fluks kroz konturu je definisan kao
r r r r
Φ ( t ) = ∫ B ⋅ dS = B ⋅ S ⋅ cos n,B = B ⋅ a ⋅ b ⋅ cos ωt ,
( )
S
r
gdje je ωt trenutna vrijednost ugla između vektora magnetske indukcije B i
r
vektora normale na površ, koja se oslanja na konturu, n . Proizvod B ⋅ a ⋅ b
predstavlja maksimalnu vrijednost ili amplitudu fluksa.
Kako se fluks kroz konturu mijenja u vremenu, u konturi će se, prema
Faradejevom zakonu, javiti elektromotorna sila samoindukcije,
dΦ ( t )
e(t ) = − = B ⋅ a ⋅ b ⋅ ω ⋅ sin ωt ,
dt
čija vremenska zavisnost je prikazana na Sl. 5.8. Proizvod B ⋅ a ⋅ b ⋅ ω se
naziva maksimalna vrijednost ili amplituda elektromotorne sile.
Realni generatori se, naravno, ne prave u takvom obliku, već se sastoje iz
dva osnovna dijela: dio koji se ne kreće i koji se naziva stator, i pokretnog dijela,
koji se naziva rotor.
159
Sl. 5.8. Vremenska zavisnost elektromotorne sile indukovane u konturi

Obično i na statoru i na rotoru postoji veći broj zavojaka, pri čemu se kroz
zavojke jednog od njih propušta vremenski konstantna struja (kod velikih
generatora je to rotorski namotaj),
r koja prouzrokuje vremenski konstantno
magnetsko polje indukcije B , dok se u drugom namotaju indukuje
elektromotorna sila i vodi na priključke generatora.
Kao i kod transformatora, i kod realnih generatora dolazi do gubitaka, koji
se, u električnim mrežama, prikazuju unutrašnjom otpornošću generatora.
Tipičan predstavnik ovakve vrste generatora su generatori u električnim
centralama, kao i alternatori u automobilima.
5.8.3. PRINCIP RADA GENERATORA JEDNOSMJERNE

ELEKTROMOTORNE SILE
Princip rada generatora jednosmjerne, ali vremenski promjenljive
elektromotorne sile je, kao što je prikazano na Sl. 5.9, potpuno jednak principu
rada generatora naizmjenične elektromotorne sile, s tim što se indukovana
elektromotorna sila ne odvodi sa konture pomoću dva prstena, već pomoću dva
poluprstena. Sistem dva poluprstena se naziva kolektor (prikuplja indukovanu
elektromotornuu silu sa krajeva konture) ili komutator (mijenja smjer indukovane
elektromotorne sile). Nije teško zaključiti da će, sve dok je indukovana
elektromotorna sila sa Sl. 5.8. pozitivna, jedna od četkica nalijegati na jedan
poluprsten, a poslije toga na drugi, tako da je sve vrijeme jedan od priključaka
generatora na višem potencijalu u odnosu na drugi. Napon između četkica
takvog generatora je, prema tome, jednosmjeran, ali se mijenja od nule do
maksimalne vrijednosti, pulsira, kao što je prikazano na Sl. 5.10. Takav napon
se naziva pulsirajući napon.
160
Sl. 5.9. Generator jednosmjene Sl. 5.10. Vremenska zavisnost

elektromotorne sile elektromotorne sile na priključcima
generatora
Realni generatori su, kao i u prethodnom slučaju, napravljeni u obliku statora

i rotora sa više namotaja, tako da je i komutator sastavljen, ne od dva
poluprstena, već od cilindra izdijeljenog na više, međusobno izolovanih,
provodnih segmenata. Tipičan predstavnik ovakvog generatora je dinamo u
automobilima.
5.8.4. PRINCIP RADA ELEKTROMOTORA

Strogo govoreći, princip rada elektromotora se ne zasniva na pojavi
elektromagnetske indukcije, ali će biti opisani na ovom mjestu, zbog toga što,
zajedno sa transformatorima i generatorima, predstavljaju osnovne uređaje u
elektroenergetici, kao i zbog toga što su, po svojoj konstrukciji, slični
generatorima.
Rad elektromotora se, u stvari, zasniva na djelovanju magnetskog polja na
r r
struju, odnosno, izrazima za elementarnu silu dF i elementarni moment dM ,
r r r r r r r
dF = I ⋅ d l × B i (
dM = r × I ⋅ d l × B .)
Elektromotori su, takođe, sastavljeni iz statora i rotora, pri čemu se i namotaji
statora i namotaji rotora priključe na izvorer električne energije. Struja u statoru
prouzrokuje magnetsko polje indukcije B , a u tom polju se nalazi r rotorski
namotaj sa strujom jačine I, tako da dolazi do pojave momenta M i obrtanja
elektromotora.
Prema naponu na koji se priključuju, elektromotori se dijele na
jednosmjerne, naizmjenične i univerzalne. Postoje i dalje podele elektromotora,
ali se, na ovom mestu, u to nećemo upuštati.
161
Pojava elektromagnetske indukcije se koristi kod samo jedne vrste

elektromotora, tzv. indukcionog ili asinhronog, sa kratko spojenim kavezom, koji
je izmislio Nikola Tesla. Rotor tih motora nije priključen na spoljašnji izvor, već
se struja, zbog vremenski promjenljivog, tzv. "obrtnog", magnetskog polja
statora, indukuje u provodnicima rotora, napravljenim u obliku cilindričnog
kaveza.
5.9. INDUKTIVNOSTI U ZATVORENOM STRUJNOM KRUGU
5.9.1. KALEM INDUKTIVNOSTI L U ZATVORENOM

STRUJNOM KRUGU
Ako se kalem induktivnosti L priključi na generator vremenski promjenljive
elektromotorne sile e(t), kao što je prikazano na Sl. 5.11, u kolu će se
uspostaviti vremenski promjenljiva struja jačine i(t), koja, u zavisnosti od
vremenskih promjena napona na priključcima generatora, mijenja intenzitet, a
može da mijenja i smjer.
Sl. 5.11. Kolo sa kalemom i njegova ekvivalentna šema

I u ovom slučaju se usvaja referentni smjer struje, pri čemu se smatra da je
jačina struje i ( t ) pozitivna, kada se, u vremenskim intervalima, u kojima je, u
vremenskom dijagramu, i ( t ) > 0 , smjer struje poklapa sa izabranim,
referentnim smjerom, a u preostalim intervalima je stvarni smjer struje suprotan
referentnom.
Vremenski promjenljiva struja u kolu, i ( t ) , prouzrokuje vremenski promjenljiv
magnetski fluks kroz konturu, koji u konturi izaziva pojavu elektromotorne sile
samoindukcije,
di ( t )
eS ( t ) = − L .
dt
162
Pri tome, elektromotorna sila samoindukcije, eS ( t ) , ima suprotan smjer od

smjera elektromotorne sile generatora. Elektromotorna sila samoindukcije,
zajedno sa elektromotornom silom generatora, formira struju kroz kolo.
Ako se ukupna otpornost kola, koja sadrži unutrašnju otpornost generatora,
otpornost priključnih žica i otpornost žice od koje je načinjen kalem, obilježi sa
R, u kolu će se uspostaviti vremenski promjenljiva struja, čija je jačina, u nekom
trenutku t, definisana izrazom
di ( t )
e ( t ) + eS ( t ) e(t) - L
i(t) = = dt .
R R
Ako se gornji izraz pomnoži otpornošću R, dobija se II Kirhofov zakon za
kolo prikazano na Sl. 5.11, u nekom trenutku t,
di ( t )
e(t) − R ⋅i(t) − L =0 (5.7)
dt
Za razliku od kola sa vremenski konstantnom strujom, jačinu struje i ( t ) ,
koju definišu gornja dva izraza, nije lako odrediti, jer u izrazima, osim jačine
struje i ( t ) , nastupa i njen izvod po vremenu. Jednačine u kojima, osim
nepoznate veličine, nastupaju i njeni izvodi, nazivaju se diferencijalne
jednačine, a jačina struje i ( t ) predstavlja rješenje diferencijalne jednačine
(5.8).
5.9.2. DVA INDUKTIVNO SPREGNUTA ZATVORENA KOLA

Posmatrajmo, sada, dva blisko postavljena, zatvorena kola, u kojima djeluju
generatori vremenski promjenljivih elektromotornih sila e1 ( t ) i e2 ( t ) , koji su,
zajedno sa njihovom ekvivalentnom šemom, prikazani na Sl. 5.12. U svakom od
ovih kola će se uspostaviti vremenski promjenljiva struja jačina i1 ( t ) i i 2 ( t ) ,
koja će, kao i u prethodnom slučaju, prouzrokovati pojavu samoindukcije.
163
Sl. 5.12. Dva blisko postavljena kola i njihova ekvivalentna šema
U kolima će, osim elektromotornih sila generatora, djelovati i elektromotorne

sile samoindukcije,
di1 ( t ) di 2 ( t )
e1S ( t ) = −L1 i e 2S ( t ) = −L2 .
dt dt
Međutim, za razliku od prethodnog slučaja, sada će se u oba kola javiti i
elektromotorna sila međusobne indukcije
di 2 ( t ) di1 ( t )
e 21 ( t ) = −L12 i e12 ( t ) = −L12 .
dt dt
tako da će jačine struja u kolima, u trenutku t, biti
di1 ( t ) di ( t )
e1 ( t ) + e1S ( t ) + e 21 ( t ) e1 ( t ) + L1 − L12 2
i1 ( t ) = = dt dt
R1 R1
di 2 ( t ) di ( t )
e 2 ( t ) + e 2S ( t ) + e12 ( t ) e2 ( t ) + L 2 − L12 1
i2 ( t ) = = dt dt .
R2 R2
odnosno, jednačine po II Kirhofovom zakonu za ova dva kola bi bile
di1 ( t ) di 2 ( t )
e1 ( t ) − R ⋅ i1 ( t ) − L1 − L12 =0 i
dt dt
di 2 ( t ) di1 ( t )
e2 ( t ) − R ⋅ i2 ( t ) − L2 − L12 =0.
dt dt
Kao što je već rečeno, smjerovi elektromotornih sila samoindukcije e1S ( t ) i
e 2S ( t ) uvijek su suprotni smjerovima elektromotornih sila generatora e1 ( t ) i
e2 ( t ) , dok smjerovi djelovanja elektromotornih sila međusobne indukcije zavise
od smjera motanja i smjera struje u oba kola. Zbog toga se usvaja da su
sopstvene induktivnosti L1 i L2 uvijek veće od nule, dok međusobna induktivnost
L12 može da bude veća ili manja od nule. Međusobna induktivnost L12 je
pozitivna kada struja u jednom kolu, u trenutku kada joj se smjer poklapa sa
referentnim, stvara kroz drugo kolo pozitivan fluks u odnosu na smjer struje u
tom drugom kolu. To, u stvari, znači da je indukovana elektromotorna sila
međusobne indukcije suprotnog smjera od elektromotorne sile generatora,
164
odnosno, istog smjera kao i indukovana elektromotorna sila samoindukcije.

Takva situacija je prikazana na Sl. 5.13., a ekvivalentna šema, za taj slučaj je
prikazana na Sl. 5.14. Pozitivna ili negativna međusobna induktivnost se,
šematski, prikazuje na sljedeći način: krajevi induktivno spregnutih namotaja se
označe nekim znakom (na Sl. 5.14. su to tačke), pa se zatim posmatraju
referentni smjerovi struja u odnosu na te znake. Ukoliko obje struje prvo
"dolaze" u tačku, a zatim "prolaze" kroz kalem, ili ako prvo "prolaze" kroz kalem,
a zatim"dolaze" u tačku, međusobna induktivnost je pozitivna, kao što je
označeno na Sl. 5.14.
Sl. 5.13. Spregnuti kalemovi, L12 > 0 Sl. 5.14. Ekvivalentna šema, L12 >
0
r
Na Sl.
r 5.13. je S2 površina jednog zavojka namotaja induktivnosti L2, n 2 = 1 , a
r
vektori B1 i n su istog pravca i smjera, tako daje ugao između njih jednak nuli.
Fluks, koji, kroz jedan zavojak drugog namotaja, stvara struja jačine i1 ( t ) je jednak
r r r r
Φ12 ( t ) = ∫ B1 ( t ) ⋅ dS2 = ∫ B1 ( t ) ⋅ n 2 ⋅ dS2 = B1 ( t ) ⋅ S2 > 0 .
S2 S2
Obrnuta situacija, kada je međusobna induktivnost Lr12 negativna, prikazana

r'
je na slikama Sl. 5.15. i 5.16. Za taj slučaj su vektori B1 i n 2 istog pravca, ali
suprotnog smjera, pa je fluks kroz jedan zavojak drugog namotaja
r r r r
Φ12 ( t ) = ∫ B1 ( t ) ⋅ dS2 = ∫ B1 ( t ) ⋅ n '2 ⋅ dS2 = −B1 ( t ) ⋅ S2 < 0 .
S2 S2
Sl. 5.15. Spregnuti kalemovi, L12 < 0 Sl. 5.16. Ekvivalentna šema, L12 < 0
Može da se pokaže i da je
165
0 ≤ L12 ≤ L1 ⋅ L 2 ,
odnosno, između sopstvenih i međusobne induktivnosti može da se napiše

jednostavna veza, oblika
L12 ≤ k ⋅ L1 ⋅ L 2 .
Koeficijent k se naziva koeficijent sprege i ima vrijednosti između 0 i 1, pri

čemu je k = 0 za slučaj kada ne postoji sprega između dva kalema, a k = 1
odgovara idealizovanom slučaju kada bi magnetsko polje postojalo samo u
unutrašnjosti oba namotaja.
U slučaju kada postoji induktivna sprega više od dva namotaja, definišu se i
različite međusobne induktivnosti, pri čemu se, za svaki mogući par namotaja,
usvajaju drugačije oznake kojima se obilježavaju pozitivne ili negativne
vrijednosti međusobnih induktivnosti. Takva situacija je prikazana na Sl. 5.17., a
znak međusobnih induktivnosti je određen položajem parova znakova (tačkice,
trouglići, kvadratići) u odnosu na smjerove struja.
Sl. 5.17. Višestruka sprega
PRIMJER 5.2. Pri isključenju struje u magnetskom kolu prikazanom na Sl.

P.5.2.1., kroz namotaje balističkog galvanometra, otpornosti R, proteklo je
naelektrisanje Q. Odrediti jačinu struje strujnog generatora IS. Smatrati da je
materijal od koga su načinjeni limovi magnetskog kola linearan, permeabilnosti
µ.
Sl. P.5.2.1. Magnetsko kolo
166
Balistički galvanometar je instrument za mjerenje protekle količine

naelektrisanja. Kako je jačina struje strujnog generatora, IS, vremenski
konstantna, u stacionarnom stanju kroz galvanometar neće proticati nikakvo
naelektrisanje. Do protoka naelektrisanja će doći tek prilikom prekida struje u
kolu sa strujnim generatorom, kada struja postaje vremenski promjenljiva
(opada od vrijednosti IS do nule), pa se u namotaju sa N2 zavojaka javlja
indukovana elektromotorna sila. Ekvivalentna šema kola sa balističkim
galvanometrom je prikazana na Sl. P.5.2.2.
Sl. P.5.2.2. Ekvivalentna šema kola sa balističkim galvanometrom
Prema Faradejevom zakonu, indukovana elektromotorna sila je
dΦ ( t )
e( t ) = − ,
dt
dok je, prema II Kirhofovom zakonu, odnosno, Omovom zakonu za kolo
prikazano na Sl. P.5.2.2.
e(t) = R ⋅i(t) .
Uzimajući u obzir da je
dq ( t )
i(t) = ,
dt
izjednačavanjem ova dva izraza za indukovanu elektromotornu silu, dobija
se
dΦ ( t ) 1 dq ( t )
− = , odnosno, dq = −R ⋅ dΦ ( t ) .
dt R dt
Integraljenjem gornjeg izraza od početnog do krajnjeg stanja prelaznog
procesa, dobija se da je
Q Φ kraj
∫ dq = ∫
0 Φ poč
R ⋅ dΦ Q = R ⋅ ( Φ poč − Φ kraj ) .
167
U prethodnom izrazu je sa Φ poč označen početni fluks kroz N2 zavojaka kola

sa balističkim galvanometrom, tj. fluks stacionarnog, vremenski konstantnog,
stanja. Ovaj fluks iznosi
Φ poč = − B ⋅ N 2 ⋅ S ,
r
a pošto se smatra da je materijal linearan, vektor magnetske
r indukcije B
može da se izrazi preko vektora jačine magnetskog polja H ,
r r
B = µ⋅H .
Intenzitet vektora jačine magnetskog polja u jezgru može da se odredi
primjenom uopštenog Amperovog zakona na liniji dužine l, kao što je označeno
na Sl. P.5.2.1.,
H ⋅ l = N1 ⋅ I S , tako da je
N1 ⋅ IS µ ⋅ N1 ⋅ IS
H= , a B= .
l l
Iz intenziteta vektora magnetske indukcije B, može da se odredi početni
fluks, Φ poč , dok je krajnji fluks jednak nuli, Φ kraj = 0 .
µ ⋅ N1 ⋅ IS
Φ poč = − N2 ⋅ S .
l
Na osnovu ove dvije vrijednosti fluksa se određuje proteklo naelektrisanje
µ ⋅ R ⋅ N1 ⋅ IS ⋅ N 2 ⋅ S
Q=− ,
l
odakle se, konačno, određuje jačina struje strujnog generatora,
q⋅l
IS = − .
µ ⋅ R ⋅ N1 ⋅ N 2 ⋅ S
PRIMJER 5.3. Odrediti ekvivalentnu induktivnost dva redno vezana,

induktivno spregnuta kalema, prikazana na Sl. P.5.3.
168
Sl. P.5.3. Redna veza dva spregnuta kalema
Ako se ukupna otpornost kola sa Sl. P.5.3. označi sa R, indukovana

elektromotorna sila će biti jednaka
di ( t ) di ( t ) di ( t ) di ( t )
e1 ( t ) = R ⋅ i ( t ) +L1 + L12 + L2 + L12 .
dt dt dt dt
odnosno,
di ( t )
e ( t ) = R ⋅ i ( t ) + ( L1 + L 2 + 2 ⋅ L12 ) .
dt
Određivanje ekvivalentne induktivnosti znači naći takvu induktivnost, koja će,
ako se priključi na elektromotornu silu e ( t ) , u kolu prouzrokovati struju iste
jačine i ( t ) , kao grupa induktivnosti. Elektromotorna sila za kolo sa
ekvivalentnom induktivnosti Le je
di ( t )
e ( t ) = R ⋅ i ( t ) + Le ,
dt
odakle slijedi da je ekvivalentna induktivnost,
L e = L1 + L 2 + 2 ⋅ L12 .
Ovo je bio slučaj kada su oba namotaja motana u istom smjeru, odnosno,
kada je međusobna induktivnost pozitivna. U opštem slučaju je ekvivalentna
induktivnost
Le = L1 + L 2 ± 2 ⋅ L12 .
Za slučaj kada ne postoji induktivna sprega između dva kalema, tj. kada je
L12 = 0, ekvivalentna induktivnost je
L e = L1 + L 2 .
169
PRIMJER 5.4. Odrediti ekvivalentnu induktivnost dva paralelno vezana,

induktivno spregnuta kalema, prikazana na Sl. P.5.4.
Sl. P.5.4. Paralelna veza dva spregnuta kalema
Za tačku 1 kola prikazanog na Sl. P.5.4. može da se napiše jednačina po I

Kirhofovom zakonu,
−i ( t ) + i1 ( t ) + i 2 ( t ) = 0 ,
odnosno,
di 2 ( t ) di ( t ) di1 ( t )
= − .
dt dt dt
Iz jednačina po II Kirhofovom zakonu, za svaku od dvije konture sa Sl.
P.5.4., mogu da se napišu izrazi za elektromotornu silu
di1 ( t ) di 2 ( t ) di 2 ( t ) di1 ( t )
e ( t ) = L1 + L12 , e ( t ) = L2 + L12 .
dt dt dt dt
di 2 ( t )
Eliminacijom izvoda iz prethodne dvije jednačine se dobija
dt
di1 ( t ) di ( t ) di1 ( t )
e ( t ) = L1 + L12 − L12 ,
dt dt dt
odakle je
di ( t )
di1 ( t ) e ( t ) − L12
= dt .
dt L1 − L12
di1 ( t )
Smjenom izvoda iz jednačine (5.P.1) u prvu od jednačina (5.P.2),
dt
dobija se
170
di ( t ) di1 ( t ) di1 ( t )
e ( t ) = L2 − L2 + L12 .
dt dt dt
Zamjenom izraza (5.P.4) u ovu jednačinu se, konačno, dobija da je
L1 ⋅ L 2 − L212 di1 ( t ) di ( t )
e( t) = = Le ,
L1 + L 2 − 2 ⋅ L12 dt dt
odakle je ekvivalentna induktivnost dva paralelno vezana, induktivno
spregnuta kalema,
L1 ⋅ L2 − L212
Le = ,
L1 + L2 − 2 ⋅ L12
ili, u opštem slučaju,
2
L1 ⋅ L 2 − L12
Le = .
L1 + L 2 − 2 ⋅ L12
Za slučaj kada dva paralelno vezana kalema nisu induktivno spregnuta,

njihova međusobna induktivnost je jednaka nuli, pa je ekvivalentna induktivnost
takve veze
L1 ⋅ L 2
Le = .
L1 + L 2
1) Čemu služi transformator?

2) Zbog čega se jezgra električnih mašina ne prave od punog,
feromagnetskog materijala, već od međusobno izolovanih limova?
3) Opisati, ukratko, princip rada obrtnog generatora jednosmjerne,
vremenski promjenljive, pulsirajuće, elektromotorne sile.
4) Kako od broja ciklusa u jedinici vremena zavise:
a) gubici usljed histerezisa
b) gubici usljed vrtložnih struja?
5) Na koje sve načine može da se smanji induktivnost namotaja?
171
6) Da li međusobna induktivnost dva induktivno spregnuta kalema može

da bude veća od:
a) pojedinačnih induktivnosti kalema
b) zbira induktivnosti ta dva kalema
c) proizvoda induktivnosti ta dva kalema?
6. VREMENSKI PROMJENLJIVE ELEKTRIČNE

STRUJE
„Znanje je svjetlost koje osvjetljava naš put kroz život „ Mihajlo Pupin
6.1. ELEKTRIČNE MREŽE SA VELIČINAMA OPŠTE

VREMENSKE ZAVISNOSTI
U dosadašnjem tekstu je već više puta bilo riječi o vremenski promjenljivim
veličinama. U uvodu trećeg dijela bila je definisana njihova osnovna podjela na
jednosmjerne i naizmjenične, opisan vremenski dijagram kao način njihovog
grafičkog predstavljanja i objašnjen pojam trenutne vrijednosti vremenski
promjenljive veličine. U prethodnom dijelu udžbenika bile su razmatrane neke
pojave vezane za vremenski promjenljivo elektromagnetsko polje, gdje su već
bile pomenute i vremenski promjenljive struje i vremenski promjenljivi naponi. U
ovom dijelu teksta će biti detaljnije razmotrene pojave u mrežama sa vremenski
promjenljivim strujama, nastalim kao posljedica djelovanja vremenski
promjenljivih generatora električne energije.
U mrežama sa vremenski konstantnim strujama je jedini pasivni element bio
otpornik. Kondenzator je, izuzev za vrijeme kratkog procesa punjenja,
predstavljao prekid u grani u kojoj se našao, a kalem bi bio zastupljen samo
svojom otpornošću, opet ako se izuzme kratak period vremena do
uspostavljanja trajnog, vremenski konstantnog stanja.
Ako su, međutim, struje u mrežama vremenski promjenljive, kao pasivni
elementi će, osim otpornika, nastupati i kondenzatori i kalemi. Vremenski
promjenljiva struja će sve vrijeme izazivati djelimično ili potpuno punjenje i
pražnjenje kondenzatora, pa se, zbog toga, kaže da vremenski promjenljiva
172
struja može da se uspostavi kroz kondenzator. S druge strane, vremenski

promjenljiva struja će u cijeloj mreži izazvati vremenski promjenljivo
elektromagnetsko polje i time pojavu elektromagnetske indukcije, praćenu
indukovanim elektromotornim silama samoindukcije i međusobne indukcije.
Vremenski promjenljive struje u mrežama prouzrokuju vremenski promjenljivi
generatori i to, kao i kod mreža sa vremenski konstantnim strujama, naponski
generator, opisan vremenski promjenljivom elektromotornom silom e(t) i strujni
generator, definisan vremenski promjenljivom strujom izvora jačine iS(t).
Vremenski oblici veličina koje proizvode ti generatori mogu da budu raznovrsni, a
na oblik vremenski promjenljivih veličina u mreži, u opštem slučaju, utiču i pasivni
elementi.
Kao i kod mreža sa vremenski konstantnim strujama, ako u mreži djeluje bar
jedan generator, mreža je aktivna, a ako je mreža sastavljena samo od
otpornika, kondenzatora i kalema, tada je ona pasivna.
Dalje, mreže sa vremenski promjenljivim strujama mogu da budu linearne,
ako sadrže samo linearne otpornike, kondenzatore sa linearnim dielektrikom
između obloga, kalemove bez feromagnetskog jezgra ili kalemove sa
feromagnetskim jezgrom u linearnom radnom režimu, ili nelinearne, ako sadrže
bar jedan nelinearan element.
Napomenuto je već da se, u mrežama sa vremenski promjenljivim strujama,
javljaju indukovane elektromotorne sile samoindukcije i međusobne indukcije.
Drugim riječima, indukovane elektromotorne sile će se javljati u samim
elementima mreže, ali i u provodnicima, koji povezuju pojedine elemente. Ako
promjene struje nisu izuzetno brze, elektromotorne sile međusobne indukcije
će, osim kod induktivno spregnutih kalemova, biti mnogo manje od napona na
krajevima elemenata, tako da se one, najčešće, zanemaruju. Drugim riječima,
indukovana elektromotorna sila će biti uzeta u obzir samo kod induktivnosti.
S druge strane, u mrežama sa vremenski promjenljivim strujama promjene
struje se uspostavljaju duž grane konačnom brzinom, koja je, za slučaj grane u
vazduhu, približno jednaka brzini prostiranja svjetlosti u vakuumu,
1
C0 = = 2,9979 ⋅ 108 m/s .
ε 0µ 0
To znači da, u opštem slučaju, jačina vremenski promjenljive struje nije ista
u svim presjecima jedne grane. Međutim, ako su brzine promjena struja u mreži
relativno male i/ili su grane kratke, može da se smatra da je brzina kojom se
173
struja uspostavlja u nekoj grani, beskonačno velika, odnosno, da se struja u

grani uspostavi trenutno i da, u određenom trenutku posmatranja, ima isti
intenzitet u svim presjecima grane. U takvim slučajevima se, u elektrotehnici,
obično govori o kvazistacionarnim pojavama, odnosno, u ovom slučaju će se
posmatrati kvazistacionarne električne mreže ("kvazi" znači "nalik na", a
"stacionaran" znači "stalan","nepromjenljiv").
Neposredno po uključenju svih elemenata u mrežu se jačine struja i naponi
neće odmah mijenjati po ustaljenom načinu, koji definišu generatori, već će
postojati određen interval vremena potreban da se uspostavi ustaljeno ili
stacionarno stanje. Pojave, koje se dešavaju u tom kratkom intervalu vremena,
nazivaju se prelazno stanje ili prelazni režim.
U ovom udžbeniku će biti razmatrane samo linearne, kvazistacionarne
mreže vremenski promjenljivih struja, u stacionarnom režimu rada.
6.1.1. JAČINA STRUJE, NAPON I SNAGA ELEMENATA

MREŽE SA VREMENSKI PROMJENLJIVIM STRUJAMA
Kao što je već rečeno, vremenski promjenljive veličine se opisuju njihovim
trenutnim vrijednostima, kojima se takođe biraju referentni smjerovi (vidi
induktivno spregnuta kola). Pošto vremenski promjenljive struje i naponi mogu,
tokom vremena, da mijenjaju smjer, za ove struje i napone se kaže da su
pozitivni u onim vremenskim intervalima kada im se stvarni smjerovi poklapaju
sa referentnim, a da su negativni u vremenskim intervalima kada su stvarni
smjerovi suprotni od referentnih. Na Sl. 6.1. su prikazani usklađeni referentni
smjerovi napona i struja za prijemnik i za generator.
Sl. 6.1. Usklađeni referentni smjerovi na prijemniku i generatoru
Odredimo, sada, trenutne vrijednosti jačina struja i napona kod pasivnih

elemenata: otpornika, kondenzatora i usamljenog kalema, prikazanim na Sl.
6.2., Sl. 6.3. i Sl. 6.4.
Trenutne vrijednosti jačine struje i napona kod otpornika su definisane
Omovim zakonom,
174
u (t) = R ⋅i(t) , (6.1)
u(t)
i(t) = (3.39)
R
Sl. 6.2. Otpornik
Trenutne vrijednosti jačine struje i napona na kondenzatoru mogu da se

odrede na sljedeći način:
dq ( t ) du ( t )
i(t) = =C , (6.2)
dt dt
1
C∫
u(t) = i ( t ) ⋅ dt + U0 , (6.3)
gdje se napon U0 dobija kao aditivna konstanta rješenju neodređenog

integrala, a fizički može da predstavlja vremenski konstantan napon na koji je
kondenzator prethodno bio napunjen.
Sl. 6.3. Kondenzator
Trenutne vrijednosti jačine struje i napona na usamljenom kalemu mogu da

se odrede primjenom Faradejevog zakona,
di ( t )
u (t) = L , (3.40)
dt
1
L∫
i(t) = u ( t ) ⋅ dt + I0 , (6.4)
gdje je I0 moguća, vremenski konstantna, komponenta struje.
175
Sl. 6.4. Usamljen kalem
Pogledajmo sada kakva je situacija sa snagama u mrežama sa vremenski

promjenljivim strujama.
Posmatrajmo prijemnik sa dva kraja, između kojih postoji vremenski
promjenljiv napon u(t) i neka u prijemniku postoji vremenski promjenljiva struja,
jačine i(t), kao što je prikazano na Sl. 6.5.
Sl. 6.5. Snaga prijemnika
U nekom vremenskom intervalu dt kroz prijemnik prođe količina

naelektrisanja dq(t), pa su, po definiciji napona, električne sile izvršile rad
dA ( t )el.sila = u ( t ) ⋅ dq ( t ) = u ( t ) ⋅ i ( t ) ⋅ dt ,
dq ( t )
pošto je i ( t ) = → dq ( t ) = i ( t ) ⋅ dt .
dt
Trenutna snaga prijemnika (brzina vršenja rada električnih sila u prijemniku) je
dA ( t )el.sila
p(t) = = u(t) ⋅i(t) , (6.5)
dt
a ukupan rad koji, od trenutka t1 do trenutka t2, izvrše električne sile u
prijemniku je
t1
A el. sila od t1 do t 2 = ∫ u ( t ) ⋅ i ( t ) ⋅ dt
t2
(6.6)
Kao i kod vremenski konstantnih struja, za smjerove napona i struja,
prikazane na Sl. 6.5., kaže se da su usklađeni. Usklađeni smjerovi napona i
jačina struja za generator su prikazani na Sl. 6.6. U tom slučaju je trenutna
snaga generatora
176
pg ( t ) = u g ( t ) ⋅ ig ( t ) , (6.7)
dok je rad generatora, u vremenskom intervalu od t1 do t2

t2
A g ( od t1 do t2 ) = ∫ u g ( t ) ⋅ i g ( t ) ⋅ dt (3.41)
t1
Sl. 6.6. Snaga generatora
Ako bi se ma koji od dva usklađena referentna smjera promijenio, izrazi za

snagu i rad bi dobili negativan predznak.
Snaga prijemnika i snaga generatora, kod vremenski promjenljivih struja, pri
usklađenim referentnim smjerovima, može, u nekim vremenskim intervalima, da
bude veća od nule i tada kažemo da se, u tim vremenskim intervalima,
prijemnik ponaša kao potrošač, a generator kao izvor električne energije. U
nekim drugim vremenskim intervalima te snage mogu da budu manje od nule,
što znači da se, tada, prijemnik ponaša kao generator (predaje mreži energiju,
koju je, u prethodnom intervalu akumulisao), dok se generator ponaša kao
potrošač, kao što je to bio slučaj i u mrežama sa vremenski konstantnim
strujama.
6.1.2. KIRHOFOVI ZAKONI U MREŽAMA SA VREMENSKI

PROMJENLJIVIM STRUJAMA
Prvi i drugi Kirhofov zakon važe i u mrežama sa vremenski promjenljivim
strujama i to za trenutne vrijednosti napona i jačina struja. Za bilo koji čvor
mreže sa vremenski promjenljivim strujama, može da se napiše I Kirhofov
zakon za trenutne vrijednosti jačina struja
n
∑i ( t ) = 0 .
k=1
k (6.8)
Pri tome se, kao i kod vremenski konstantnih struja, trenutna vrijednost jačine
struje uzima sa pozitivnim znakom ako struja izlazi iz čvora, a sa negativnim
znakom ako u čvor ulazi.
177
Sl. 6.7. I Kirhofov zakon
Za konkretan slučaj čvora, prikazanog na Sl. 6.7., I Kirhofov zakon bi glasio
−i1 ( t ) + i 2 ( t ) + i3 ( t ) = 0 .
Napon između dvije proizvoljne tačke u mreži sa vremenski promjenljivim

strujama je jednak razlici potencijala, a računa se na isti način kao i kod
vremenski konstantnih mreža,
B
u AB ( t ) = ∑ u ( t ) . (6.9)
A
Krećući se od tačke A ka tački B, kao pozitivna trenutna vrijednost napona

u(t) se uzima napon na krajevima elementa kod koga se prvo dolazi na kraj
višeg potencijala, dok se, u suprotnom slučaju, napon na krajevima elementa,
bilo da se radi o generatoru ili prijemniku, uzima sa negativnim znakom.
Kada se tačke A i B poklapaju, napon između njih je jednak nuli, pa se na taj
način dolazi do izraza po II Kirhofovom zakonu za trenutne vrijednosti napona u
proizvoljnoj zatvorenoj konturi mreže sa vremenski promjenljivim strujama,
n
∑u (t) = 0 ,
k =1
k (6.10)
pri čemu se posmatra kontura sa n elemenata. Znak napona u gornjem

izrazu se određuje postupkom za određivanje napona između dvije tačke
mreže, koji je upravo bio opisan.
Kao primjer, pokušajmo da odredimo trenutnu vrijednost napona između
tačaka A i B, dijela mreže prikazane na Sl. 6.8. Taj napon, kao i u mrežama sa
vremenski konstantnim strujama, može da se izračuna po proizvoljnoj putanji
između tačaka A i B, tako da je, prema izrazu ,
178
diL ( t ) 1
u AB ( t ) = −u L ( t ) + uR ( t ) − uC ( t ) = −u Rg ( t ) + e ( t ) = −L + R ⋅ iR ( t ) − ∫ iC ( t ) ⋅ dt − U0 =
dt C
= Rg ⋅ i ( t ) + e ( t ) .
Sl. 6.8. Zatvorena kontura
II Kirhofov zakon za zatvorenu konturu AEDBA, krećući se u smjeru

označenom na Sl. 6.8., bi glasio
−u L ( t ) + u R ( t ) − u C ( t ) − e ( t ) + u R g ( t ) = 0 ,
odnosno,
di L ( t ) 1
C∫
−L + R ⋅ iR ( t ) − iC ( t ) ⋅ dt − U 0 − e ( t ) + R g ⋅ i ( t ) = 0 .
dt
Kada su, u nekoj mreži, poznate vrijednosti svih elemenata, po I i II
Kirhofovom zakonu može da se napiše onoliko jednačina, koliko ima nepoznatih
jačina struja u granama mreže. Za razliku od vremenski konstantne mreže, u
ovom slučaju se dobijaju jednačine u kojima, osim nepoznatih jačina struja,
nastupaju i izvodi tih struja po vremenu, kao i vremenski integrali tih struja.
Takav sistem jednačina se naziva integrodiferencijalni i, u opštem slučaju, nije
lako rješiv. Obično se, kod svih jednačina takvog sistema, izvrši prvo
diferenciranje po vremenu i na taj način se, iz sistema, eliminišu integrali. Dobija
se sistem diferencijalnih jednačina, čija rješenja su proizvoljne vremenske
zavisnosti jačina struja u svim granama mreže, pri čemu je vremenski oblik tih
struja posljedica određenih vremenskih oblika elektromotornih sila i struja
generatora, kao i uticaja pasivnih elemenata mreže.
179
6.2. ELEKTRIČNE MREŽE SA PROSTOPERIODIČNIM

VELIČINAMA
6.2.1. OSOBINE PERIODIČNIH I PROSTOPERIODIČNIH

FUNKCIJA
Veličine, čiji vremenski oblik se ponavlja u jednakim vremenskim intervalima,
nazivaju se periodične veličine. Vremenski interval u toku koga se veličina
mijenja po proizvoljnom zakonu, a zatim se taj oblik ciklično ponavlja u
vremenu, naziva se period ili perioda periodične funkcije. Prema tome, period
periodične funkcije je vrijeme između dvije iste vrijednosti funkcije i najčešće se
definiše između dva maksimuma ili dva minimuma, kao najlakše uočljivih tačaka
vremenskog dijagrama. Primjer periodične funkcije, sa označenim periodom T,
prikazan je na Sl. 6.9.
Sl. 6.9. Periodična funkcija
Da bi neka funkcija mogla da se definiše kao periodična, mora da bude

ispunjen uslov da je
f ( t + n ⋅ T) = f ( t) n = ±1, ± 2, ± 3, ... (6.11)
Promjene unutar jednog perioda T, nazivaju se ciklus periodične funkcije,

odnosno, period je dužina trajanja jednog ciklusa.
Ako se, u nekom vremenskom intervalu tN, ciklus funkcije ponovi N puta, odnos
N
f=
tN
se obilježava malim slovom f i naziva učestanost ili frekvencija periodične
funkcije. Drugim riječima, učestanost f je broj ciklusa u jedinici vremena,
odnosno,
1
f= . (6.12)
T
180
Jedinica za učestanost je herc (Heinrich Hertz, 1857 - 1894), a oznaka je

Hz. Učestanost je nenegativna veličina i u praksi nastupa u veoma širokom
opsegu. Frekvencija od 0 Hz opisuje vremenski konstantne pojave, 50 Hz se
koristi u domaćinstvima i industriji (u Americi je to 60 Hz), frekventni opseg koji
može da detektuje čovjekovo uvo je od 16 Hz do 16 000 Hz, radio talasi su
učestanosti od 150 kHz do preko 100 MHz, televizija koristi opseg od oko 50
MHz do 1 GHz, dok se radarske i satelitske komunikacije obavljaju na
učestanostima od 1 GHz do oko 20 GHz. U novije vrijeme se, u domenu
komunikacija, koriste i veoma visoke učestanosti iz optičkog dijela spektra.
Osim do sada navedenih veličina, kod periodičnih funkcija, uopšte, se
definišu još dvije veličine. Prva od njih je srednja vrijednost periodične veličine i
definiše se kao
t +T
1
Fsr =
T ∫ f ( t ) ⋅ dt .
t
(6.13)
Srednje vrijednosti se, u elektrotehnici, koriste, prije svega za opisivanje jačine

struje u elektrohemijskim procesima i za definisanja snage, o čemu će biti više
riječi kasnije.
Druga veličina, takođe veoma važna u elektrotehnici, je efektivna vrijednost
periodične veličine, definisana kao
t+T
1
∫ f ( t ) ⋅ dt .
2
Fef = (6.14)
T t
Efektivna vrijednost periodične funkcije se veoma često koristi u

elektrotehnici, pa se, zbog toga, obično izostavlja indeks "ef". Uvođenje
efektivne vrijednosti u elektrotehnici je, prije svega, vezano za Džulove gubitke
u nekom prijemniku. Naime, vremenski promjenljiva, periodična struja, efektivne
vrijednosti Ief, prouzrokuje u prijemniku istu srednju snagu Džulovih gubitaka,
kao i vremenski konstantna struja jačine I. Uvjerimo se u to.
Trenutna vrijednost snage Džulovih gubitaka u prijemniku je
p ( t ) = R ⋅ i2 ( t ) .
1. Vremenski oblik vremenski konstantne struje je

i ( t ) = I = const.
181
Prema definiciji srednje vrijednosti, izrazu (6.16), srednja snaga Džulovih

gubitaka na prijemniku, u slučaju vremenski konstantne struje, je
T T T
1 1 1 1
T ∫0
Psr = R ⋅ i 2 ( t ) ⋅ dt = R ∫ I 2 ⋅ dt = R ⋅ I 2 ∫ dt = R ⋅ I 2 ⋅ T = R ⋅ I 2 .
T 0 T 0
T
2. Vremenska zavisnost vremenski promjenljive, periodične struje, data je

trenutnom vrijednosti jačine struje, i(t), pa je srednja snaga Džulovih gubitaka, u
tom slučaju,
2
1
T  1T 
Psr = ∫ R ⋅ i 2 ( t ) ⋅ dt = R ⋅  ∫ i 2 ( t ) ⋅ dt  = R ⋅ I ef2 .
T0  T 0 
pošto izraz u srednjoj zagradi, po definiciji (6.17), predstavlja efektivnu

vrijednost jačine struje.
Određenim matematičkim aparatom, razvojem u Furijeov red, može da se
pokaže da svaka periodična funkcija može da se prikaže kao zbir konačnog ili
beskonačnog broja sinusnih i kosinusnih funkcija različitih učestanosti. Sve
veličine, koje se u vremenu mijenjaju kao sinusi ili kosinusi, nazivaju
prostoperiodične, jer njihovom odgovarajućom sintezom može da se dobije bilo
koja periodična funkcija.
Mada prostoperiodične funkcije predstavljaju samo jedan od mogućih oblika
vremenski promjenljivih i periodičnih funkcija, u elektrotehnici one imaju veću
važnost od opšteg oblika, zbog njihove velike primjene u praksi, a i zbog
mogućnosti da sintetizuju bilo koju drugu, periodičnu funkciju. Zato ćemo se, do
kraja ovog dijela udžbenika, baviti samo električnim veličinama, koje se u
vremenu mijenjaju po prostoperiodičnom zakonu. Na Sl. 6.10. je prikazana
kosinusna promjena napona
u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ ) , (6.15)
gdje je Um maksimalna vrijednost ili amplituda napona, ω je tzv. kružna ili

ugaona učestanost napona, ugao θ je početna faza napona, a cio izraz u
zagradi, ωt + θ , trenutna je faza prostoperiodičnog napona.
182
Sl. 6.10. Prostoperiodična funkcija
Između ugaone učestanosti ω i učestanosti f, kod prostoperiodičnih funkcija

postoji jednostavna veza, koja će sada biti izvedena. Kao i za sve druge
periodične funkcije, i za prostoperiodične važi da je
f ( t + n ⋅ T) = f ( t ) ,
tako da za trenutnu vrijednost napona mora da bude zadovoljena relacija

u ( t + n ⋅ T ) = u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ + n ⋅ ωT ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ ) .
Kako je, u trigonometriji,

cos ( α + n ⋅ 2π ) = cosα ,
slijedi da je
1
ω ⋅ T = ω ⋅ = 2π ,
f
odakle je
2π ω
ω = 2π ⋅ f = f= (6.18)
T 2π
PRIMJER 6.1. Odrediti srednju i efektivnu vrijednost vremenski promjenljive,

prostoperiodične struje, jačine i ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) .
Srednja vrijednost jačine struje se određuje pomoću izraza (6.16),
T T
1 1
Isr = ∫ i ( t ) ⋅ dt = ∫ I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) ⋅ dt .
T0 T0
Smjenom x = ωt + ψ → dx = ω ⋅ dt ,
dobija se da je srednja vrijednost jačine struje
183
ωT + ψ
Im Im
Isr =
ωT ∫
ψ
cos x ⋅ dx = sin ( ωT + ψ ) − sin ψ  .
ωT 
(6.16)
Pošto, iz uslova periodičnosti funkcije, važi da je
sin ( ωT + ψ ) = sin ψ ,
slijedi da je srednja vrijednost jačine struje, a u opštem slučaju i bilo koje

druge prostoperiodične funkcije, uvijek jednaka nuli,
I sr = 0 .
Prema definiciji efektivne vrijednosti, izrazu (6.17), imajući u vidu prvi dio
izraza (6.18), efektivna vrijednost jačine struje je
T T
1 2 1
I= ∫
T0
i ( t ) ⋅ dt =
T ∫0
I m 2 ⋅ cos 2 ( ωt + ψ ) ⋅ dt .
Uvodeći smjenu da je x = ωt + ψ → dx = ω ⋅ dt , dobija se

ωT + ψ ωT + ψ
1 2 dx 1
∫ ∫ (1 + cos 2x ) ⋅ dx .
2
I= Im ⋅ cos x ⋅ = Im
T ψ
ω 2ωT ψ
Smjenom y = 2x → dy = 2 ⋅ dx , dobija se
2ωT+ 2ψ
1 1 1 1
I = Im
2ωT
( ωT + ψ − ψ) +
4ωT ∫
2ψ
cos y ⋅ dy = Im + sin ( 2ωT + 2ψ) − sin 2ψ
2 4ωT 
.
Kako je, prema uslovu periodičnosti funkcije,
sin 2 ( ωT + ψ ) = sin 2ψ ,
slijedi da je drugi sabirak pod znakom korijena jednak nuli, pa je efektivna

vrijednost jačine struje (ili bilo koje druge prostoperiodične veličine)-
Im
I= Im = 2 ⋅ I .
2
184
6.2.2. PROSTOPERIODIČNI NAPONI I JAČINE STRUJA NA

PASIVNIM ELEMENTIMA MREŽE
Pretpostavimo da se pasivni elementi mreže, otpornik, kondenzator i kalem,
priključe na vremenski promjenljiv, prostoperiodičan napon
u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ )
i pogledajmo kakva veza će se uspostaviti između napona i jačine struje u

stacionarnom režimu rada. Napomenimo da je, u elektrotehnici, uobičajeno da se
početna faza napona obilježava sa θ , a početna faza jačine struje sa ψ . Prema
tome, opšti oblik za trenutnu vrijednost jačine prostoperiodične struje bi bio
i ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) .
Posmatrajmo prvo otpornik otpornosti R. Iz Omovog zakona za trenutne

vrijednosti napona i jačina struja slijedi da je
u (t) U m ⋅ cos ( ωt + θ )
u (t) = R ⋅i(t) → i(t) = = = Im ⋅ cos ( ωt + ψ ) .
R R
Upoređujući posljednja dva člana gornje jednakosti, vidi se da je
Um
Im = i ψ=θ.
R
Za slučajeve kada su početne faze napona i jačine struje jednake, kaže se
da su struja i napon u fazi.
Trenutne vrijednosti napona i jačina struja, zajedno sa početnim
vrijednostima, prikazane su na Sl. 6.11.
Sl. 6.11. Trenutne vrijednosti napona i jačine struje na otporniku
Ako se napon trenutne vrijednosti u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ ) , priključi na

krajeve kondenzatora kapacitivnosti C, u njemu će se uspostaviti struja jačine
185
du ( t ) Um
i(t) = C = C ⋅ U m ⋅ ω ⋅ −
 sin ( ωt + θ )  = − ⋅ sin ( ωt + θ ) .
dt 1
ωC
Na osnovu trigonometrijskog identiteta
 π
− sin α = cos  α +  ,
 2
izraz za trenutnu vrijednost jačine struje može da se napiše u obliku
 π
i ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) = ω ⋅ C ⋅ U m ⋅ cos  ωt + θ +  ,
 2
odakle se vidi da je
Um π
Im = ω ⋅ C ⋅ U m = ψ=θ+ .
1 2
ωC
Iz posljednjeg izraza se vidi da, u slučaju kondenzatora, napon i struja nisu u
fazi, već da napon kasni za
π
strujom za ili da struja prednjači naponu za 900 .
2
Sl. 6.12. Trenutne vrijednosti napona i jačine struje na kondenzatoru
U slučajevima kada napon i struja nisu u fazi, uobičajeno je da se definiše

fazna razlika, koja, po dogovoru, predstavlja razliku početnih faza napona i
jačine struje i obično se obilježava sa ϕ ,
ϕ =θ−ψ.
Prema tome, fazna razlika kod kondenzatora je
π π
ϕ =θ−ψ =θ−θ− =− .
2 2
186
Vremenski dijagrami napona i jačina struja, zajedno sa početnim fazama

obje veličine, prikazani su na Sl. 6.12.
Napon u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ ) , priključen na krajeve kalema, induktivnosti
L, prouzrokovaće struju jačine
1 1 U
i(t) =
L ∫ u ( t ) ⋅ dt = ∫ U m ⋅ cos ( ωt + θ ) ⋅ dt = m sin ( ωt + θ ) + I0 .
L ωL
U stacionarnom prostoperiodičnom režimu vremenski konstantna
komponenta struje ne može da postoji, pa je I 0 = 0 .
S obzirom da je
 π
sin α = cos  α −  ,
 2
trenutna vrijednost jačine struje u kalemu može da se napiše u sljedećem obliku
Um  π
i(t) = cos  ωt + θ − 
ωL  2
Upoređujući ovaj izraz sa opštim izrazom za trenutnu vrijednost jačine struje,
dobija se da je
Um π
Im = ψ=θ− ,
ωL 2
odnosno, u slučaju kalema je fazna razlika
π π
ϕ =θ−ψ =θ−θ+ =+ .
2 2
U slučaju kalema, znači, struja kasni za naponom za 900 , odnosno, napon
prednjači struji za 900 .
Trenutne vrijednosti napona i jačine struje kalema, kao i početne faze,
prikazane su na Sl. 6.13.
Sl. 6.13. Trenutne vrijednosti napona i jačine struje na kalemu
187
Iz svega naprijed izloženog vidi se da prostoperiodični naponi uvijek

prouzrokuju prostoperiodične struje iste učestanosti, eventualno, fazno
pomjerene po vremenskoj osi. Isto važi i obrnuto za napone prouzrokovane
prostoperiodičnim strujama. Na osnovu toga može da se zaključi da su veličine
u prostoperiodičnom režimu rada jednoznačno određene svojim amplitudama i
početnim fazama.
Upoređivanjem izraza za amplitude jačine struje za pojedine pasivne
elemente mreže,
Um Um Um
Im = Im = Im = ,
R 1 ωL
ωC
1
vidi se da izrazi i ωL igraju, na neki način, ulogu otpornosti, a može da
ωC
se pokaže i da im je jedinica ista kao za otpornost, Ω .
1
Imajući u vidu da je ω = 2 ⋅ π ⋅ f , jasno je da veličine i ωL zavise od
ωC
učestanosti i to na način, koji je prikazan na Sl. 6.14. S obzirom na takvu
zavisnost, ako se, na sva tri elementa priključi napon iste maksimalne
vrijednosti, Um, amplituda intenziteta struje će, kod otpornika, biti nezavisna od
učestanosti, kod kondenzatora će rasti sa porastom učestanosti (Im = 0 za f = 0,
Im → ∞ za f → ∞), dok će kod kalema Im opadati sa porastom učestanosti (Im →
∞ za f = 0, Im = 0 za f → ∞). To, u stvari, znači da je kondenzator za niske
učestanosti, praktično prekid u kolu, dok je, za visoke učestanosti, kratak spoj.
Kalem je, obrnuto, kratak spoj za niske, a prekid za visoke učestanosti. Ovi
efekti se koriste kod električnih filtera, kojima se, u mrežama u kojima postoje
veličine različitih frekvencija, te učestanosti mogu razdvojiti.
Sl. 6.14. Frekventna zavisnost pasivnih elemenata
188
Kao primjer takvog razdvajanja posmatrajmo situaciju kada u nekoj grani

kola, postoje istovremeno, vremenski konstantna struja, jačine Io i vremenski
promjenljiva, prostoperiodična struja.
Sl. 6.15. Primjer razdvajanja struja različitih učestanosti
Trenutna vrijednost jačine te struje može da se prikaže u sljedećem obliku:

i ( t ) = I0 + I m ⋅ cos ( ωt + ψ )
i te dvije komponente struje mogu da se razdvoje vezom, prikazanom na Sl.

6.15. Kalem u kolu "propušta" vremenski konstantnu struju, a "sprečava"
vremenski promjenljivu, dok je sa kondenzatorom situacija obrnuta. Kako, u
praksi, učestanost nikad nije beskonačno velika, u grani sa kalemom će se, pored
vremenski konstantne struje, javiti i dio vremenski promjenljive struje, posebno
ako učestanost nije velika, dok će, u slučaju kvalitetnog kondenzatora, grana sa
kondenzatorom biti, praktično, bez vremenski konstantne komponente struje.
6.2.3. SNAGE U MREŽAMA SA PROSTOPERIODIČNIM

STRUJAMA
Ako u nekom prijemniku postoji prostoperiodična struja, trenutne vrijednosti
i ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) , na krajevima prijemnika će postojati prostoperiodičan
napon, trenutne vrijednosti u ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt + θ ) , pa može da se definiše
trenutna vrijednost snage prijemnika,
p ( t ) = u ( t ) ⋅ i ( t ) = U m ⋅ Im ⋅ cos ( ωt + θ ) ⋅ cos ( ωt + ψ ) . (6.17)
Koristeći trigonometrijski identitet

1
cos α ⋅ cos β = cos ( α + β ) + cos ( α − β )  ,
2
trenutna vrijednost snage prijemnika je
189
Um ⋅ Im U ⋅I
p(t) = ⋅ cos ( 2ωt + θ + ψ ) + m m ⋅ cos ( θ − ψ ) .
2 2
Zamjenom maksimalnih vrijednosti napona i jačina struja njihovim efektivnim
vrijednostima, pri čemu je
Im Um
I= i U= .
2 2
Trenutna vrijednost snage na prijemniku je, konačno,
p ( t ) = U ⋅ I ⋅ cos ( 2ωt + θ + ψ ) + U ⋅ I ⋅ cos ( θ − ψ ) .
Srednja snaga na prijemniku, u toku jedne periode, T je
1 
T T T
1
Psr =
T0∫ p ( t ) ⋅ dt = 
T
U ⋅ I ⋅ ∫
0
cos ( 2ωt + θ + ψ ) ⋅ dt + U ⋅ I ⋅ ∫
0
cos ( θ − ψ ) ⋅ dt 

Uvođenjem smjene x = 2ωt + θ + ψ → dx = 2ω ⋅ dt , srednja snaga je
1  2ωt +θ + ψ dx 
Psr = U ⋅ I ⋅  ∫ cos x ⋅ + cos ( θ − ψ ) ⋅ T  =
T  θ + ψ 2ω 
U⋅I
= ⋅ cos ( 2ωt + θ + ψ ) − cos ( θ − ψ )  + U ⋅ I ⋅ cos ( θ − ψ ) .
2ωT 
Zbog uslova periodičnosti kosinusne funkcije, izraz u srednjoj zagradi je
jednak nuli, pa je srednja snaga prijemnika
Psr = U ⋅ I ⋅ cos ( θ − ψ ) = U ⋅ I ⋅ cosϕ . (6.18)
Kosinus fazne razlike, cosϕ , naziva se faktor snage i predstavlja izuzetno

važnu veličinu u mrežama sa prostoperiodičnim strujama. Kod otpornika je
ϕ =0 → cosϕ = 1 → Psr = U ⋅ I ,
dok je kod kondenzatora i kalema
π
ϕ=± → cosϕ = 0 → Psr = 0 .
2
190
Trenutna vrijednost snage prijemnika može da se izrazi i na drugi način. Ako

se drugom kosinusu u izrazu (6.19) doda i oduzme ugao θ , a zatim izrazi kao
kosinus razlike,
cos ( α − β ) = cosα ⋅ cosβ + sin α ⋅ sin β ,
dobija se da je
p ( t ) = U m ⋅ I m ⋅ cos ( ωt + θ ) ⋅ cos ( ωt + θ ) − ( θ − ψ )  =

1
= U m ⋅ I m ⋅ cos ( θ − ψ ) ⋅ cos 2 ( ωt + θ ) + U m ⋅ I m ⋅ sin ( θ − ψ ) ⋅ sin 2 ( ωt + θ ) .
2
Izraz za trenutnu vrijednost snage prijemnika, sada može da se napiše u
sljedećem obliku:
p ( t ) = U m ⋅ Im ⋅ cosϕ ⋅ cos 2 ( ωt + θ ) + U ⋅ I ⋅ sinϕ ⋅ sin 2 ( ωt + θ ) . (6.19)
Iz ovog izraza može da se vidi da prvi sabirak nikad ne mijenja znak (za
cosϕ > 0 , prvi sabirak je sve vreme pozitivan), tako da on predstavlja energiju,
koju prijemnik permanentno prima iz mreže. Zbog toga se ovaj član naziva
trenutna vrijednost aktivne snage, a srednja vrijednost snage prijemnika,
definisana izrazom (6.20), naziva se aktivna snaga i obično se obilježava
velikim slovom P,
P = U ⋅ I ⋅ cosϕ . (6.20)
Drugi sabirak jednačine (6.21) je, očigledno, u nekim intervalima, pozitivan,
a u nekim negativan. To, u stvari, znači da se, u nekim intervalima, energija
predaje potrošaču, a u drugim intervalima prijemnik energiju, koju je akumulisao
u prethodnom ciklusu, predaje mreži. Amplituda ovog dijela trenutne snage
prijemnika, naziva se reaktivna snaga i obilježava velikim slovom Q,
Q = U ⋅ I ⋅ sin ϕ (6.21)
Iz izraza (6.22) i (6.23) se vidi da su, kod otpornika, aktivna i reaktivna snaga
P = U⋅I Q=0,
pa se, zbog toga, kaže da otpornik aktivan prijemnik. Kod kondenzatora i
kalema su aktivna i reaktivna snaga
P=0 QL = +U ⋅ I QC = − U ⋅ I ,
191
pa se ovi elementi nazivaju reaktivnim prijemnicima.

Snage generatora prostoperiodičnih elektromotornih sila naponskih i
prostoperiodičnih jačina struja strujnih generatora su definisane na isti način
kao i snage prijemnika, samo što se, kod naponskih generatora, umjesto
napona, piše efektivna vrijednost elektromotorne sile,
Pg = ± E ⋅ I ⋅ cosϕ Qg = ± E ⋅ I ⋅ sin ϕ ,
dok su snage strujnih generatora definisane kao
Pg = ± U ⋅ IS ⋅ cosϕ Qg = ± U ⋅ IS ⋅ sin ϕ .
Pri tome se generator u mreži ponaša kao izvor ako je Pg > 0, a kao potrošač, ako
je Pg < 0.
Osim aktivnih i reaktivnih snaga, u elektrotehnici se koriste i aktivne i reaktivne
energije. Aktivna energija je energija, koja je u stanju da vrši koristan rad, dok je
reaktivna energija ona energija, koja se, u jednom intervalu vremena akumuliše u
reaktivnim elementima (u električnom polju kondenzatora i magnetskom polju
kalema), a u sljedećem intervalu vremena se ta energija vraća mreži.
Prema tome, rad može da vrši samo aktivna energija, dok se reaktivna samo
periodično izmjenjuje između elemenata mreže. No, i ta, periodična razmena
energije, se vrši putem struja u vodovima koji povezuju elemente mreže, pa i
ona, pored struje aktivne energije, prouzrokuje Džulove gubitke u vodovima.
Džulovi gubici usljed aktivne energije se ne mogu izbjeći, a Džulovi gubici usljed
reaktivne energije mogu da se smanje posebnim postupcima, koji se nazivaju
popravka faktora snage, a o kojima će biti više riječi u jednom od narednih
poglavlja.
6.3. KOMPLEKSNA SIMBOLIKA U MREŽAMA SA

PROSTOPERIODIČNIM STRUJAMA
6.3.1. PROSTOPERIODIČNE VELIČINE U KOMPLEKSNOM

DOMENU
Zaključak, prikazan u prethodnom poglavlju, da, u slučaju mreža sa
prostoperiodičnim strujama, sve veličine mogu da budu jednoznačno opisane
samo amplitudama i početnim fazama, navodi na analogiju sa kompleksnim
brojevima, koji su, u svom eksponencijalnom obliku, takođe, funkcija samo
modula i ugla. Drugim riječima, uvođenje kompleksne notacije, matematičke
simbolike kompleksnih brojeva, za opisivanje prostoperiodičnih veličina, bi
192
omogućilo da se iz svih izraza eliminiše vremenska zavisnost. Time bi se,

naravno, u velikoj mjeri pojednostavilo rješavanje električnih mreža sa
prostoperiodičnim strujama. Pogledajmo na koji način se dolazi do kompleksnih
predstavnika prostoperiodičnih električnih veličina.
Između eksponencijalnih i trigonometrijskih funkcija, postoje jednostavne
veze, od kojih je jedna Ojlerov obrazac,
193
e jα = cos α + j ⋅ sinα ,
dok je obrnuta veza data izrazima
1 jα 1
cos α =
2
( e + e− jα ) sinα =
2⋅ j
( e jα + e − jα ) . (6.22)
Posmatrajmo neku od prostoperiodičnih električnih veličina, na primjer,

trenutnu vrijednost jačine struje,
i ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt + ψ ) .
Prema izrazu (6.24), trenutna vrijednost jačine struje može da se zapiše kao
1 1 1
i ( t ) = I m e ( ) + e ( )  = I m e jψ ⋅ e jωt + Im e− jψ ⋅ e− jωt .
j ωt + ψ − j ωt − ψ
2 2 2
Izvod po vremenu, ovako definisane jačine struje, bi bio
di ( t ) 1 1
= I m ⋅ e jψ ⋅ e jωt + I m ⋅ e − jψ ⋅ ( − jω ) ⋅ e − jωt ,
dt 2 2
dok bi neodređeni integral jačine struje bio
1 1 jωt 1  1  − j ωt
∫ di ( t ) ⋅ dt = 2 I m ⋅ e jψ ⋅
jω
e + I m ⋅ e − jψ ⋅ 
2
⋅e .
 − jω 
U dosadašnjem razmatranju je bilo pokazano da električne veličine
nastupaju u oblicima same veličine, njenog izvoda po vremenu i njenog
integrala po vremenu. Prema tome, pošto i osnovna veličina i vremenski izvod i
integral sadrže članove e jωt i e− jωt , svi sabirci bilo koje jednačine, koja
povezuje određene veličine (na primjer, II Kirhofov zakon) će sadržati oba ova
člana. S druge strane, funkcije e jωt i e− jωt su međusobno potpuno nezavisne
funkcije vremena, što znači da se jednačina u kojoj oni nastupaju rješava tako
što se izjednače članovi lijeve i desne strane, koji sadrže e jωt , a potpuno
nezavisno od toga se izjednačavaju članovi lijeve i desne strane jednačine sa
e− jωt . Dobijaju se dvije jednačine, koje ne sadrže vremensku zavisnost. Po
dogovoru, posmatrajmo prvu od njih. Svaki član lijeve i desne strane jednačine
sadrži član e jωt , pa cijela jednačina može da se podijeli tim izrazom. Kako, u
1
izrazima za osnovnu veličinu, vremenski izvod i integral, nastupa i , ona će
2
nastupati u svim članovima lijeve i desne strane jednačina, pa cijela jednačina
194
može da se pomnoži sa 2. Na taj način će se ova jednačina svesti na članove

oblika
1
I m ⋅ e jψ jω ⋅ Im ⋅ e jψ i ⋅ I m ⋅ e jψ .
jω
jψ
Prema tome, u svim ovim članovima nastupa izraz I m ⋅ e , koji predstavlja
kompleksan broj i naziva se kompleksna maksimalna vrijednost ili kompleksna
amplituda prostoperiodične veličine, u ovom slučaju, jačine struje,
Im = Im ⋅ e jψ .
Uobičajeno je, još, da se ovaj izraz podijeli sa 2 , pa se, na taj način,
dobija kompleksna efektivna vrijednost prostoperiodične veličine,
Im Im
I= = ⋅ e jψ .
2 2
Na osnovu svega gore navedenog može da se zaključi da sve jednačine
prostoperiodičnih veličina mogu da se transformišu tako što se maksimalne
vrijednosti zamjenjuju kompleksnim efektivnim vrijednostima, kod izvoda po
vremenu se kompleksna veličina množi, a kod integrala dijeli sa faktorom jω .
Na taj način se dobija jednačina kompleksnih brojeva, u kojoj ne postoji
zavisnost od vremena, tako da je mnogo jednostavnija za rješavanje.
Napomenimo još, da bi se potpuno iste kompleksne jednačine dobile kad bismo
jednačinu, čiji članovi sadrže e− jωt , pomnožili sa 2 i podijelili sa e− jωt . U tom
slučaju bi se, umjesto kompleksnih, dobile konjugovano kompleksne veličine,
* *
I , U i sl., što ne utiče na konačna rješenja.
Prema tome, za opisivanje prostoperiodičnih veličina se uvode kompleksni
predstavnici tih veličina, pri čemu je, prema Ojlerovom obrascu, veza između
trenutnih vrijednosti, na primjer, jačine struje i napona, i njihovih kompleksnih
predstavnika, data sljedećim izrazima:
{
I ( t ) = Re Im ⋅ e ( } = Re{I ⋅ e ⋅ e } = Re{I ⋅ e } = Re{ 2 ⋅ I ⋅ e } .
j ωt + ψ )
m
ψ jωt
m
jωt jωt
(6.23)
U ( t ) = Re {U ⋅ e ( ) } = Re{U ⋅ e } = Re { 2 ⋅ U ⋅ e } .
j ωt + θ jωt jωt
m m (6.24)
Naglasimo još jednom, da je primjena simbolike kompleksnih brojeva za

opisivanje mreža sa prostoperiodičnim strujama, moguća samo ako su mreže
linearne, a svi generatori rade sa istom učestanošću.
195
6.3.2. KOMPLEKSNI PREDSTAVNICI NAPONA I JAČINA

STRUJA ELEMENATA MREŽE SA PROSTOPERIODIČNIM
STRUJAMA
Pogledajmo, prvo, odnose između kompleksnih predstavnika napona i jačina
struja kod sva tri pasivna elementa mreža sa prostoperiodičnim strujama.
Polazeći od trenutnih vrijednosti napona na krajevima elemenata i jačine struje
kroz elemente, koristeći veze (6.25) i (6.26), dobijaju se sljedeći odnosi.
U slučaju otpornika otpornosti R, polazeći od Omovog zakona za trenutne
vrijednosti napona i jačine struje,
u (t) = R ⋅i(t) ,
dobija se da je
2 ⋅ U ⋅ e jωt ⋅ e jθ = R ⋅ 2 ⋅I ⋅ e jωt ⋅ e jψ ,
odnosno,
U ⋅ e jθ = R ⋅ I ⋅ e jψ U = R⋅I ,
odakle se vidi da je U = R ⋅ I i θ = ψ .
Za kalem induktivnosti L, polazeći od izraza
di ( t )
u(t) = L ⋅ ,
dt
dobija se
2 ⋅ U ⋅ e jωt ⋅ e jθ = L ⋅ jω ⋅ I ⋅ e jωt ⋅ e jψ ,
odnosno,
π  π
j j ψ + 
jθ jψ  2
U ⋅ e = ωL ⋅ I ⋅ e ⋅ e = ωL ⋅ I ⋅ e
2
, (3.42)
π
j
pošto je j = e 2 .
Iz izraza (6.27) se vidi da je
π
U = ω⋅L⋅I i θ = ψ+ .
2
U kompleksnom obliku, izraz (6.27) bi bio
U = jω ⋅ L ⋅ I .
196
Na kondenzatoru kapacitivnosti C je trenutna vrijednost napona

1
C∫
u(t) = i ( t ) ⋅ dt ,
što znači da je
1 1 1
2 ⋅ U ⋅ e jωt ⋅ e jθ = ⋅ ⋅ I ⋅ e jωt ⋅ e jψ = − j ⋅ I ⋅ e jωt ⋅ e jψ .
C jω ωC
Prema tome, kompleksne vrijednosti napona na kondenzatoru i jačine struje
kroz kondenzator, imajući u vidu da je
π
−j
j=e 2
,
date su sljedećim izrazom:
 π
1 j 1 −j
π
1 j ψ − 
U ⋅ e jθ = I ⋅ e jψ = − I ⋅ e jψ = I ⋅ e jψ ⋅ e 2 = I ⋅ e  2  , (6.25)
jωC ωC ωC ωC
odakle se vidi da je
1 π
U= I i θ=ψ− .
ωC 2
Kompleksni zapis izraza (6.28) ima oblik
1 j
U= I =− I.
jωC ωC
Količnik kompleksnih efektivnih vrijednosti napona i jačine struje je, u
opštem slučaju, kompleksan broj i naziva se impedansa. Prema tome, dok je, u
mrežama sa vremenski konstantnim strujama, prijemnik bio predstavljen svojom
otpornošću, u mrežama sa prostoperiodičnim strujama, rješavanim
kompleksnom simbolikom, potrošač je definisan kompleksnom impedansom.
Impedansa potrošača se, obično, obilježava velikim slovom Z i, kao i svaki
kompleksni broj, u opštem slučaju ima svoj realni i imaginarni dio,
U
Z= = R + jX .
I
Realni dio kompleksne impedanse, R, naziva se rezistansa, omska ili aktivna
otpornost, dok se imaginarni dio, X, naziva reaktansa ili reaktivna otpornost. U
197
slučajevima, koji će biti posmatrani u okviru ovog udžbenika je rezistansa uvijek

veća ili jednaka nuli, dok reaktansa može da bude veća, jednaka ili manja od
nule.
Impedansa može da se zapiše i u svom eksponencijalnom obliku,
U U ⋅ e jθ U j(θ − ψ )
Z= = = e = Z ⋅ e jϕ ,
I I ⋅ e jψ I
gdje je
U X
Z= = R 2 + X2 ϕ = θ − ψ = arctg .
I R
Napomenimo još samo, da se recipročna vrijednost impedanse naziva
admitansa i da je, takođe sastavljena od realnog dijela, konduktanse i
imaginarnog dijela, susceptanse. Obilježava se na sljedeći način:
1
Y= = G + jB .
Z
Impedanse čistih, idealizovanih, pasivnih elemenata (otpornik kome su
kapacitivnost i induktivnost jednake nuli, kalem bez omske otpornosti i bez
kapacitivnosti, kondenzator sa savršenim dielektrikom i bez induktivnosti), su ili
čisto realne (otpornik) ili čisto imaginarne (kalem i kondenzator),
U U j0
ZR = = e = R + j0 ,
I I
U U j π2
ZL = = e = 0 + jωL ,
I I
U U − j π2 1
ZC = = e =0− j .
I I ωC
Napomenimo da su, u slučaju realnih pasivnih elemenata, njihove
impedanse prikazane kompleksnim brojevima.
Jedinica za impedansu je, kao i za otpornost, 1 Ω , a za admitansu je jedinica 1 S.
Što se tiče aktivnih elemenata mreža sa prostoperiodičnim strujama, njihove
karakteristike takođe mogu da se definišu simbolikom kompleksnih brojeva.
Idealni naponski i strujni generatori se opisuju kompleksnim efektivnim
vrijednostima elektromotorne sile, odnosno, jačine struje,
198
E = E ⋅ e jθe I = IS ⋅ e jψS ,
koje su, sa trenutnim vrijednostima elektromotorne sile i jačine struje izvora,
povezane sljedećim relacijama:
e ( t ) = 2 ⋅ E ⋅ cos ( ωt + θe ) = Re { 2 ⋅E⋅e }, jωt
i S ( t ) = 2 ⋅ IS ⋅ cos ( ωt + ψ ) = Re{ 2 ⋅ I ⋅ e } .
S S
jωt
Realni generatori se definišu na način analogan onom u mrežama sa

vremenski konstantnim strujama, pri čemu se, umjesto unutrašnjih otpornosti,
definišu unutrašnje impedanse generatora. Kao i u mrežama sa vremenski
konstantnim strujama, realan naponski generator se prikazuje rednom vezom
idealnog naponskog generatora, kompleksne efektivne elektromotorne sile E g i
unutrašnje impedanse Zg , dok se realni strujni generator predstavlja
paralelnom vezom idealnog strujnog generatora, kompleksne jačine struje IS i
unutrašnje impedanse ZS , kao što je prikazano na Sl. 6.16.
Sl. 6.16. Realni kompleksni generatori i njihove transformacije
I u slučaju mreža sa prostoperiodičnim strujama i kompleksnom notacijom,

realni naponski generator uvijek može da se transformiše u ekvivalentni strujni i
obrnuto, dok je takva transformacija nemoguća kod idealnih generatora. Ako su,
na primjer, poznate vrijednosti realnog naponskog generatora, elementi realnog
strujnog generatora su
Eg
IS = i ZS = Zg ,
Zg
a realan naponski generator, ekvivalentan realnom strujnom generatoru,

jačine struje IS i unutrašnje impedanse ZS , definisan je elementima
E G = IS ⋅ ZS i Zg = ZS .
199
Transformacija realnih kompleksnih generatora prikazana je, takođe, na Sl.

6.16. Pri tome se podrazumijeva da su učestanosti oba realna generatora iste.
6.3.3. KOMPLEKSNA SNAGA PRIJEMNIKA I GENERATORA

Aktivna snaga prijemnika, P, i reaktivna snaga prijemnika, Q, mogu da se
kombinuju u kompleksan broj, koji se naziva kompleksna snaga prijemnika i
obilježava se sa S ,
S = P + jQ = U ⋅ I ⋅ cos ϕ + j ⋅ U ⋅ I ⋅ sin ϕ = U ⋅ I ⋅ e jϕ .
Moduo kompleksne snage, S = U ⋅ I , naziva se prividna snaga.
Kompleksna snaga, S , može da se izrazi i preko kompleksnih efektivnih
vrijednosti napona i jačina struja,
*
S = U ⋅ I = U ⋅ e jθ ⋅ I ⋅ e − jψ = U ⋅ I ⋅ e j( θ − ψ ) = U ⋅ I ⋅ e jϕ .
Kompleksna snaga potrošača može da se izrazi i preko impedanse,
* *
* * U U⋅U U2
S = U ⋅ I = Z ⋅ I ⋅ I = Z ⋅ I2 = U ⋅ *
= *
= *
,
Z Z Z
pošto je
* *
U U U ⋅ e − jθ U
I =   = e− j( θ −ϕ ) =
*
= .
Z Z Z ⋅ e − jϕ Z*
Na sličan način se definiše i kompleksna snaga idealnih generatora.
Kompleksna snaga idealnog naponskog generatora je
*
SE = E ⋅ I g = PE + jQ E ,
dok je kompleksna snaga idealnog strujnog generatora

*
SS = Ug ⋅ IS = PS + jQS .
Ako je aktivna snaga generatora veća od nule, PE >0 , odnosno, PS >0 ,

generator u mreži djeluje kao izvor, a ako je PE <0 , odnosno, PS <0 , generator
se u mreži ponaša kao potrošač.
Prividna, aktivna i reaktivna snaga su, dimenziono, proizvod napona i jačine
struje, tako da, u suštini, imaju iste jedinice. Međutim, da bi se te tri snage
međusobno, ipak razlikovale, dogovoreno je da im se dodijele različite jedinice.
200
Tako se jedinica za prividnu snagu naziva "volt-amper" (VA), aktivna snaga je u

"vatima" (W), dok se reaktivna snaga izražava u "var"-ima (volt-
amper-reaktivni - VAr).
PRIMJER 6.2. Prijemnik, aktivne snage P = 1kW , priključen je na gradsku

mrežu, efektivne vrijednosti napona U = 220V . Odrediti reaktivnu snagu
potrošača, ako u prijemniku postoji struja efektivne jačine I = 5A .
Na osnovu efektivnih vrijednosti napona i jačine struje, može da se odredi
prividna snaga na prijemniku,
S = UI = 220,5 = 1100 VA .
Reaktivna snaga potrošača može da se odredi iz izraza
S = P 2 + Q2 → Q = ± S2 − P2 = ±460 VAr .
PRIMJER 6.3. Izračunati impedansu prijemnika iz prethodnog primjera.
Impedansa prijemnika je
Z = R + jX = Z ⋅ e jϕ ,
gdje je
U U
R= ⋅ cos ϕ , a X= ⋅ sin ϕ ,
I I
Množenjem brojioca i imenioca ovih izraza efektivnom vrijednošću jačine
struje, I, dobijaju se sljedeće jednakosti:
U⋅I P U⋅I Q
R= cos ϕ = 2 i X= sin ϕ = 2 ,
I⋅I I I⋅I I
odakle se, uvrštavanjem brojnih vrijednosti, dobija tražena impedansa,
1000 ±460
R= = 40 Ω, X= = ±18, 4 Ω ,
25 25
odnosno,
Z = ( 40 ± j18, 4 ) Ω .
U zadatku ne može da se utvrdi da li je reaktansa pozitivna ili negativna, tj.

da li se radi o induktivnom ili kapacitivnom potrošaču.
201
6.3.4. KOMPLEKSNI OBLIK PRVOG I DRUGOG

KIRHOFOVOG ZAKONA
S obzirom da u mrežama sa prostoperiodičnim strujama, važe I i II Kirhofov
zakon za trenutne vrijednosti napona i jačina struja, kao što je prikazano
izrazima (6.11) i (6.12), a trenutne vrijednosti mogu da se izraze preko
kompleksnih predstavnika, slijedi da I i II Kirhofov zakon mogu da se napišu i za
kompleksne predstavnike napona i jačina struja. Prema tome, jednačine po I i II
Kirhofovom zakonu u kompleksnom obliku glase
n n
I Kirhofov zakon: ∑ I k ⋅ e jψ k = ∑ I k = 0
k =1 k =1
(6.26)
m m
II Kirhofov zakon: ∑ U k ⋅ e jθ k = ∑ U k = 0
k =1 k =1
(6.27)
U izrazu (6.29), sa pozitivnim znakom se uzima jačina struje koja "izlazi" iz

čvora, a sa negativnim jačina struje, koja "ulazi" u čvor. Pod kompleksnim
naponom U k , u izrazu (6.30), podrazumijevaju se naponi na krajevima svih
impedansi zatvorene konture, kao i sve kompleksne elektromotorne sile u toj
konturi. Način određivanja znaka kompleksnog napona u izrazu (6.30) je isti kao
kod vremenski konstantnih struja. Krećući se izabranim smjerom duž zatvorene
konture, napon na nekom elementu mreže je pozitivan, ako se prvo "naiđe" na
njegov "pozitivan" kraj, odnosno, na tačku višeg potencijala, za izabrani
referentni smjer struje u elementu, a negativan, ako se prvo "naiđe" na tačku
nižeg potencijala.
Pogledajmo kako bismo, na konkretnom primjeru zatvorene konture,
prikazane na Sl. 6.17, odredili napon između tačaka A i B, i napisali jednačinu
po II Kirhofovom zakonu.
Sl. 6.17. Dio kompleksne mreže
202
U mreži se prvo usvajaju referentni smjerovi struja, pa se, nakon toga,

pristupa pisanju jednačina po II Kirhofovom zakonu ili određivanju napona
između dvije tačke. Izabrani referentni smjerovi struja u pojedinim granama su
prikazani na Sl. 6.17. Prema tim referentnim smjerovima, krećući se od tačke A
ka tački B, napon između tačaka A i B može da se napiše u sljedećem obliku:
1
U AB = −E1 + I1 ⋅ R1 = −E 4 − I 4 ⋅ jωL 4 − I3 ⋅ + I 2 ⋅ jωL 2 ,
jωC3
dok, za datu konturu, jednačina po II Kirhofovom zakonu glasi
1
− E1 + I1 ⋅ R1 − I 2 ⋅ jωL 2 + I3 ⋅ + I 4 ⋅ jωL 4 + E 4 = 0 .
jωC3
Kada bi se izabrao suprotan smjer obilaska po konturi, dobila bi se ista
jednačina kao gore, ali pomnožena sa ( −1) . Napomenimo još da u izrazima
(6.29) i (6.30) nastupaju kompleksni brojevi, tako da svaki od tih izraza
predstavlja, u stvari, dva algebarska izraza; realni dio lijeve strane jednačine
mora da bude jednak realnom dijelu desne strane jednačine, a isto važi i za
imaginarne dijelove, tako da jednačine po I i II Kirhofovom zakonu mogu da se
napišu i u sljedećem obliku:
n n
I Kirhofov zakon: ∑ Re{± I } = 0
k =1
k i ∑ Im{± I } = 0 ,
k =1
k
m m
II Kirhofov zakon: ∑ Re{± U } = 0
k =1
k i ∑ Im {± U } = 0 .
k =1
k
6.3.5. PREDSTAVLJANJE KOMPLEKSNIH ELEKTRIČNIH

VELIČINA U KOMPLEKSNOJ RAVNI
Kompleksne efektivne vrijednosti napona i jačina struja, kao i kompleksne
impedanse, mogu da se prikažu u kompleksnoj ravni. Način prikazivanja
napona i jačina struja, predstavljen je na Sl. 6.18, gdje se jasno vidi da su
kompleksne vrijednosti napona i jačina struja prikazane modulima i početnim
fazama. Kompleksne efektivne vrijednosti na nazivaju se fazori napona i fazori
jačine struje, a njihovo prikazivanje u kompleksnoj ravni fazorski dijagram.
Početne faze fazora se računaju od realne ili fazne ose i pozitivne su ukoliko je
smjer kretanja od realne ose do fazora, najkraćim putem, suprotan kretanju
kazaljki na časovniku, dok su, u suprotnom slučaju, negativne.
203
Sl. 6.18. Fazorski dijagram napona i jačina struja
Na Sl. 6.18. je, kao primjer, početna faza napona, θ , prikazana kao
pozitivna, dok je početna faza jačine struje, ψ , negativna. Na istom fazorskom
dijagramu je označena i fazna razlika između fazora napona i fazora jačine
struje, ϕ , koja predstavlja argument impedanse Z . U konkretnom prikazanom
slučaju je ugao ϕ negativan, što znači da je potrošač induktivnog karaktera,
odnosno, struja u njemu zaostaje za naponom za ugao ϕ .
Fazorski dijagrami mogu da se koriste i za rješavanje određenih veza
kompleksnih impedansi. U tom slučaju se svi fazori crtaju u određenoj razmjeri,
zatim se u fazorskom dijagramu vektorski sabiraju ili oduzimaju, da bi se, na
kraju, rezultat dobio mjerenjem dužine i ugla (modula i argumenta) traženog
fazora.
Sl. 6.19. Fazorski dijagrami napona i jačina struja pasivnih elemenata
Kao primjer fazorskih dijagrama, na Sl. 6.19. su prikazani fazori napona i

jačina struja na sva tri pasivna elementa kompleksnih mreža.
Pogledajmo postupak crtanja fazorskih dijagrama na još nekoliko konkretnih
primjera.
204
PRIMJER 6.4. Na krajeve paralelne veze otpornika, kalema i kondenzatora

jo
priključen je napon U = U ⋅ e , što je prikazano na Sl. P.6.4.1. Nacrtati fazorski
dijagram napona i jačina struja.
Jačine struja u pojedinim granama veze sa Sl. P.6.4.1. su
U U j π2 j
π
IC = = e = U⋅ω⋅C⋅e 2 ,
1 1
jωC jωC
U U − j π2 U U
IL = = e , IR = = .
jωL ωL R R
Sl. P.6.4.1. Paralelna veza R, L i C Sl. P.6.4.2. Fazorski dijagram
Po I Kirhofovom zakonu je rezultantna jačina struje jednaka kompleksnom

zbiru te tri struje,
2 2
1 1  1  1 
I = I ⋅ e jψ = U ⋅  + jωC − j  = U ⋅   +  ωC − jψ
 ⋅e ,
R ωL  R  ωL 
gdje je
1
ωC −
ψ = arctg ωL .
1
R
Fazori napona, sve tri jačine struje, kao i fazor rezultantne jačine struje,
prikazani su na fazorskom dijagramu Sl. P.6.4.2.
PRIMJER 6.5. Za rednu vezu otpornika, kalema i kondenzatora, prikazanu

na Sl. P.6.5.1., nacrtati fazorski dijagram, ako je početna faza jačine struje
j0
jednaka nuli, I = I ⋅ e .
205
Sl. P.6.5.1. Redna veza
Nacrtati takođe i dijagram impedansi te veze. Naponi na pojedinim

potrošačima veze su
UR = R ⋅ I = R ⋅ I ,
π π
j 1 1 −j
U R = jωL ⋅ I = ωL ⋅ I ⋅ e 2 , UC = − j ⋅I = ⋅I⋅e 2 .
ωC ωC
Ukupan napon na rednoj vezi sva tri elementa je
U = UR + UL + UC = U ⋅ e jθ ,
a ukupna impedansa ovih elemenata je
U U ⋅ e jθ U jθ
Z= = = ⋅ e = Z ⋅ e jϕ ,
I I I
gdje je ψ = 0 , ϕ = θ − ψ = θ .
 1 
S obzirom da je U = Z ⋅ I =  R + jωL − j ⋅I ,
 ωC 
Sl. P.6.5.2. Fazorski dijagram Sl. P.6.5.3. Dijagram impedansi
dijagrami napona i impedanse su proporcionalni. Fazorski dijagram napona i

jačina struja je prikazan na Sl. P.6.5.2., dok je dijagram impedansi prikazan na
Sl. P.6.5.3.
206
Izražen preko poznatih vrijednosti elemenata mreže, ukupan napon je

2
  1  2  1  jθ
U = I ⋅  R + j  ωL −   = I ⋅ R +  ωL −  ⋅e ,
  ωC    ωC 
gdje je
1
ωL −
θ = arctg ωC .
R
Ovaj zadatak, kao i prethodni, mogao bi da se riješi i samo grafički u
fazorskom dijagramu. Kada bi se svi fazori crtali u tačno određenoj razmjeri,
(npr. 1 V = 1 cm , 1 A = 1 cm i 1 Ω = 1 cm ) dužina fazora ukupnog napona u
santimetrima, u fazorskom dijagramu, bi bila jednaka brojnoj vrijednosti izraza
za U , dok bi dužina ukupne impedanse Z u dijagramu impedansi, odgovarala
modulu ukupne impedanse, Z , u omima. U tom slučaju bi i ugao ϕ mogao da
se odredi direktno, uglomjerom, iz bilo kog od ova dva dijagrama.
1) Pokazati da vremenski oblik snage prijemnika, p(t), pri

prostoperiodičnoj promjeni napona i jačine struje, predstavlja
funkciju dvostruko veće učestanosti napona ili struje.
2) Kolika je srednja snaga kalema, u toku jedne periode, u grani mreže
koja radi u prostoperiodičnom režimu?
3) Da li u grani, čisto imaginarne impedanse, postoje otpornici?
4) Da li u grani, čisto realne impedanse, postoje reaktivni elementi?
5) Kakav je karakter potrošača, čija je reaktivna snaga negativna?
*
6) Zbog čega se kompleksna snaga računa kao proizvod S = U ⋅ I ?
Čemu bi bio jednak proizvod U ⋅ I ?
207
6.4. RJEŠAVANJE ELEKTRIČNIH MREŽA

U KOMPLEKSNOM DOMENU
Rješavanju mreža sa vremenski promjenljivim, prostoperiodičnim strujama
će biti posvećeno mnogo manje prostora i vremena, nego što je to bio slučaj sa
mrežama vremenski konstantnih struja. Razlog za to je vrlo jednostavan. Sve
metode, detaljno objašnjene u 2. dijelu, mogu direktno da se primijene i u
kompleksnim mrežama, tako što će generatori vremenski konstantnih
elektromotornih sila i vremenski konstantnih jačina struja, biti zamijenjeni
generatorima kompleksnih karakteristika, dok će, umjesto otpornosti otpornika,
u kompleksnim mrežama nastupati impedanse. Prema tome, u ovom dijelu će,
ukratko, biti ponovljene osnovne postavke rješavanja mreža sa vremenski
konstantnim strujama, uz naglašavanje razlika između njih i kompleksnih
mreža.
Kao i kod mreža sa vremenski konstantnim strujama, i u slučaju kompleksnih
mreža se razlikuju pasivne i aktivne mreže. Načini njihovog rješavanja se
takođe razlikuju, tako da će i na ovom mjestu biti razmatrani posebno.
6.4.1. RJEŠAVANJE PASIVNIH KOMPLEKSNIH MREŽA

Rješavanje pasivnih kompleksnih mreža se, sada, svodi na određivanje
ekvivalentnih impedansi. Pri tome se, ponovo, pojavljuju redna i paralelna veza
impedansi, kao i transformacija impedansi vezanih u zvijezdu u ekvivalentnu
vezu impedansi u trougao i obrnuto. Tom problematikom će se baviti naredni
dio teksta.
Za neku impedansu se kaže da je ekvivalentna vezi više impedansi, ako se
u njoj, pri priključenju na kompleksni napon U , na koji je priključena i grupa
impedansi, uspostavi kompleksna struja iste jačine kao u slučaju grupe
impedansi. Pri tome, naravno, jednakost napona i jačina struja ekvivalentne
impedanse i grupe impedansi, podrazumijeva jednakost i njihovih modula i
njihovih argumenata (početnih faza).
6.4.1.1. REDNA I PARALELNA VEZA VIŠE IMPENDANSI

Redna veza n impedansi, kao i njihova ekvivalentna impedansa, prikazani
su na Sl. 6.20.
208
Sl. 6.20. Redna veza n impedansi i ekvivalentna impedansa
Na prikazanoj slici se vidi da je jačina struje I zajednička za sve impedanse,

a da je napon U jednak zbiru kompleksnih napona U k na pojedinim
impedansama,
n n
U = Zekv ⋅ I = ∑ U k = ∑ Zk ⋅ I ,
k =1 k =1
odakle je ekvivalentna impedansa

n
Zekv = ∑ Zk . (6.29)
k =1
Napomenimo da gornji izraz znači da je ekvivalentna rezistansa jednaka

zbiru pojedinih rezistansi, a da je ekvivalentna reaktansa jednaka zbiru
pojedinačnih reaktansi,
n n
R ekv = ∑ R k i X ekv = ∑ X k .
k =1 k =1
Paralelna veza više impedansi i njoj ekvivalentna impedansa, prikazani su

na Sl. 6.21.
Sl. 6.21. Paralelna veza n impedansi i ekvivalentna impedansa
U ovom slučaju su sve impedanse priključene na isti, zajednički napon U , a

u svakoj grani će se uspostaviti struja jačine I k . Ukupna struja, jačine I će,
prema I Kirhofovom zakonu za čvor A, biti
n
I = I1 + I 2 + ... + I n = ∑ I k ,
k =1
209
odnosno,
n
U U
I= =∑ .
Zekv k =1 Zk
odakle je impedansa ekvivalentna paralelnoj vezi impedansi
n
1 1 1
=∑ → Zekv = n
(3.43)
Zekv k =1 Zk 1
∑
k =1 Z k
U slučaju paralelno vezanih impedansi, gornji izraz bi mogao da se napiše i

u obliku ekvivalentne admitanse,
n
Y ekv = ∑ Y k .
k =1
Kombinacije rednih i paralelnih veza impedansi se rješavaju postepeno, kao

što će to biti prikazano u sljedećem primjeru.
PRIMJER 6.6. Odrediti impedansu ekvivalentnu vezi tri impedanse,

prikazane na Sl. P.6.6.
Sl. P.6.6. Veza tri impedanse i njihova ekvivalentna impedansa
Ekvivalentna veza impedansi se određuje postupno, kao što je prikazano na

drugom i trećem dijelu Sl. P.6.6. Ekvivalentna impedansa paralelne veze
impedansi Z 2 i Z 3 je
' 1 Z ⋅Z
Z = = 2 3 ,
1 1 Z 2 + Z3
+
Z 2 Z3
dok je ukupna ekvivalentna impedansa
' Z 2 ⋅ Z3
Zekv = Z1 + Z = Z1 + .
Z 2 + Z3
210
6.4.1.2. TRANSFORMACIJA VEZE IMPENDANSI U TROUGAO U

VEZU IMPENDANSI U ZVIJEZDU I OBRNUTO
Kao i u slučaju vremenski konstantnih struja, u mrežama sa
prostoperiodičnim strujama mogu da postoje dvije posebne veze tri impedanse:
veza u trougao i veza u zvijezdu. Veza impedansi u trougao, sa obilježenim
impedansama trougla i kompleksnim vrijednostima napona i jačina struja,
prikazana je na Sl. 6.22., a veza impedansi u zvijezdu je prikazana na Sl. 6.23.
Sl. 6.22. Veza impedansi u trougao Sl. 6.23. Veza impedansi u zvijezdu
Vezi impedansi u trougao može da se nađe ekvivalentna veza impedansi u

zvijezdu i obrnuto, pri čemu naponi na stranama trougla moraju da budu jednaki
odgovarajućim naponima između krakova zvijezde, a jačine struja, koje dolaze
do temena trougla iz ostalih dijelova mreže, moraju da budu jednake
odgovarajućim jačinama struja u krakovima zvijezde.
Izrazi za transformaciju zvijezde u trougao i obrnuto ostaju isti kao kod
vremenski konstantnih mreža, s tim što se sada, umjesto otpornosti,
transformišu kompleksne impedanse.
Ako su poznate impedanse veze u trougao, impedanse ekvivalentne veze u
zvijezdu su
Z12 ⋅ Z13 Z12 ⋅ Z23 Z13 ⋅ Z23
Z1 = , Z2 = , Z3 = .
Z12 + Z13 + Z23 Z12 + Z13 + Z23 Z12 + Z13 + Z23
Ako su poznate impedanse veze u zvijezdu, impedanse ekvivalentne veze u
trougao su
Z1 ⋅ Z2 + Z1 ⋅ Z3 + Z2 ⋅ Z3 Z ⋅Z
Z12 = = Z1 + Z2 + 1 2 ,
Z3 Z3
211
Z1 ⋅ Z2 + Z1 ⋅ Z3 + Z2 ⋅ Z3 Z ⋅Z
Z13 = = Z1 + Z3 + 1 3 ,
Z2 Z2
Z1 ⋅ Z2 + Z1 ⋅ Z3 + Z2 ⋅ Z3 Z ⋅Z
Z12 = = Z 2 + Z3 + 2 3 .
Z1 Z1
U nekim slučajevima može da se dogodi da ekvivalentna impedansa ima
realni dio manji od nule. Takva impedansa ne može da se realizuje isključivo sa
pasivnim elementima, već bi u nju, tada, morali da budu uključeni i generatori.
PRIMJER 6.7. Za vezu impedansi u zvijezdu, prikazanu na Sl. P.6.7.,

odrediti impedanse ekvivalentnog trougla.
Z1 = j2 Ω
Z 2 = j2 Ω
Z3 = 2 Ω
Sl. P.6.7. Veza impedansi u zvijezdu i veza u ekvivalentni trougao
Impedanse ekvivalentnog trougla su

j2 ⋅ j2
Z12 = j2 + j2 + = ( −2 + j4 ) Ω
2
j2 ⋅ j2
Z13 = j2 + 2 + = ( 4 + j2 ) Ω
2j
j2 ⋅ j2
Z12 = j2 + 2 + = ( 4 + j2 ) Ω .
2j
Pošto je realni dio impedanse Z12 negativan, takva impedansa ne može da
se ostvari pomoću pasivnih elemenata (otpornika, kalema i kondenzatora).
212
6.4.2. RJEŠAVANJE AKTIVNIH KOMPLEKSNIH MREŽA

Rješavanje aktivnih mreža sa vremenski promjenljivim, prostoperiodičnim
strujama se, najčešće, svodi na određivanje nepoznatih jačina struja u granama
mreže. Te jačine struja su, u ovom slučaju, kompleksne veličine. Postoji više
metoda po kojima se formira sistem od onoliko kompleksnih jednačina, koliko
ima nepoznatih kompleksnih vrijednosti. Od svih tih metoda će, na ovom
mjestu, ponovo biti razmotreno samo rješavanje mreža direktnom primjenom
Kirhofovih zakona, ovog puta u kompleksnom obliku.
Princip korišćenja I i II Kirhofovog zakona je potpuno isti kao u mrežama sa
vremenski konstantnim strujama. Ako neka aktivna mreža ima ng grana i nč
čvorova, po I Kirhofovom zakonu može da se napiše n č − 1 nezavisna,
kompleksna jednačina, dok se, po II Kirhofovom zakonu, posmatra nk
nezavisnih kontura, pri čemu je, ponovo, n k = n g − ( n č − 1) . Za svaku od
nezavisnih kontura se piše po jedna kompleksna jednačina, tako da se, ukupno
po I i II Kirhofovom zakonu, piše
n č − 1 + n k = n č − 1 + n g − ( n č − 1) = n g
kompleksnih jednačina, odakle može da se odredi ng nepoznatih,

kompleksnih veličina.
Napomenimo, još jednom, da se radi o kompleksnim jednačinama, što znači
da se, u stvari, rješava sistem od 2ng algebarskih jednačina. S obzirom da je
kompleksna jednačina zadovoljena kada su realni dijelovi lijeve i desne strane
jednaki i kada su imaginarni dijelovi lijeve i desne strane jednaki, slijedi da se
svaka kompleksna jednačina raspada na dvije algebarske jednačine. Prema
tome, po I Kirhofovom zakonu za aktivne, kompleksne mreže, može da se napiše
2 ⋅ ( n č − 1)
nezavisna algebarska jednačina, dok se po II Kirhofovom zakonu piše
2 ⋅ n k = 2 ⋅  n g − ( n č − 1) 
nezavisna algebarska jednačina, što ukupno daje
2 ⋅ ( n č − 1) + 2 ⋅  n g − ( n č − 1)  = 2 ⋅ n g
213
nezavisnih algebarskih jednačina. Iz tog sistema jednačina mogu da se

odrede sve nepoznate algebarske veličine, na primjer, realni i imaginarni dijelovi
kompleksnih jačina struja u svim granama mreže.
Stvarni smjer struje, odnosno, tačka višeg potencijala, određuju se
posmatranjem realnog dijela kompleksne jačine struje ili kompleksnog napona.
Ako je realni dio kompleksne jačine struje pozitivan, stvarni smjer struje je isti
kao izabrani, referentni, a ako je realni dio negativan, stvarni smjer struje je
suprotan izabranom, referentnom.
Ako se, uvrštavanjem poznatih kompleksnih vrijednosti, izračuna kompleksni
napon između dvije tačke, na primjer U AB , tako da mu je realni dio pozitivan, to
znači da je tačka A na višem potencijalu od tačke B.
Ni kod smjera kompleksnih jačina struja, ni kod određivanja tačke višeg
potencijala kompleksnih napona, imaginarni dijelovi kompleksnih jačina struja i
napona ne igraju nikakvu ulogu.
6.5. NEKE OD TEOREMA KOMPLEKSNIH MREŽA

Većina teorema, koje važe za mreže sa vremenski konstantnim strujama i
koriste se za rješavanje tih mreža ili verifikaciju dobijenih rezultata, može da se
definiše i u slučaju mreža sa prostoperiodičnim strujama, u kompleksnom
domenu. Neke od tih teorema se primjenjuju na potpuno identičan način kao u
mrežama sa vremenski konstantnim strujama, sa jedinom razlikom što se,
umjesto realnih brojeva, ovdje koriste kompleksni, dok kod nekih od teorema
mora da se izvrši prilagođavanje matematičkoj simbolici kompleksnih brojeva.
Pogledajmo kako te teoreme, detaljno opisane za mreže sa vremenski
konstantnim strujama, mogu da se formulišu za kompleksne mreže.
6.5.1. TEOREMA SUPERPOZICIJE

Jedna od teorema, koja se, praktično nepromijenjena u odnosu na mreže sa
vremenski konstantnim strujama, koristi u kompleksnim mrežama, je teorema
superpozicije. Pošto je, pri uvođenju kompleksne notacije, već bilo definisano
da mreža mora da bude linearna, slijedi da teorema superpozicije važi za sve
kompleksne mreže. Štaviše, teoremom superpozicije mogu da se rješavaju i
mreže sa prostoperiodičnim strujama, u kojima djeluje više generatora različitih
učestanosti.
Teorema superpozicije za kompleksne mreže glasi:
214
Kompleksna efektivna vrijednost jačine struje u svakoj grani mreže, jednaka

je zbiru kompleksnih efektivnih vrijednosti jačina struja, koje bi, u toj grani,
stvarali svi naponski i strujni generatori mreže, kada bi djelovali ponaosob.
Drugim riječima, kao i kod mreža sa vremenski konstantnim strujama,
složena, aktivna mreža, sa ukupno n naponskih i strujnih generatora,
predstavlja se kao zbir n jednostavnijih mreža, u kojima djeluje po samo jedan
generator, dok se ostali zamjenjuju svojim unutrašnjim impedansama; idealni
naponski generator se zamjenjuje kratkim spojem, dok se idealni strujni
generator zamjenjuje prekidom u grani. Pošto se, u ovom slučaju, radi o
impedansama, kratak spoj znači da su rezistansa i induktivnost takve veze
jednaki nuli, a da je kapacitivnost beskonačno velika, da bi veza zaista bila
kratak spoj na svim učestanostima. Ista definicija važi i za provodnike, koji
povezuju pojedine elemente kompleksnih mreža.
6.5.2. TEVENENOVA I NORTONOVA TEOREMA

Kao i u slučaju mreža sa vremenski konstantnim strujama, Tevenenova
teorema glasi:
Svaka mreža sa prostoperiodičnim naponima i strujama se, u odnosu na
svoja dva proizvoljna priključka, ponaša kao realan naponski generator,
kompleksne elektromotorne sile E T i unutrašnje impedanse ZT .
I u slučaju kompleksnih mreža se elektromotorna sila ekvivalentnog
Tevenenovog generatora, E T , između tačaka A i B neke aktivne, kompleksne
mreže, određuje kao kompleksan napon "praznog hoda" između te dvije tačke,
odnosno, kao napon pri uklonjenoj grani koja direktno povezuje te dvije tačke.
Unutrašnja impedansa ekvivalentnog Tevenenovog generatora je ekvivalentna
impedansa pasivne mreže, uključujući tu i unutrašnje impedanse realnih
naponskih i strujnih generatora. Pri određivanju ekvivalentne impedanse idealni
generatori se zamjenjuju svojim unutrašnjim impedansama; kratkim spojem za
naponski i prekidom u grani za strujni generator. Prema tome, bilo koji dio
aktivne kompleksne mreže, između dvije proizvoljne tačke, može da se zamijeni
ekvivalentnim Tevenenovim generatorom. Zamjena dijela mreže, između tačaka
A i B, ekvivalentnim Tevenenovim generatorom, kao i način određivanja
elemenata tog generatora, prikazani su na Sl. 6.24.
215
Sl. 6.24. Zamjena dijela mreže ekvivalentnim Tevenenovim generatorom
Nortonova teorema ponovo definiše mogućnost zamjene dijela aktivne

mreže sa prostoperiodičnim strujama, između proizvoljne dvije tačke, realnim
strujnim generatorom, sa kompleksnom strujom jačine IS i unutrašnjom
impedansom ZS . Elementi ekvivalentnog, kompleksnog Nortonovog
generatora, IS i ZS , mogu da se odrede direktno, na isti način na koji je to
rađeno u mrežama sa vremenski konstantnim strujama, ili posredno, iz
Tevenenovog generatora, na osnovu ekvivalencije realnih naponskih i strujnih
generatora.
6.5.3. TEOREMA ODRŽANJA KOMPLEKSNE SNAGE

Teorema održanja kompleksne snage je još jedna teorema mreža sa
vremenski konstantnim strujama, koja može analogno da se primijeni za
kompleksni oblik mreža sa prostoperiodičnim strujama.
Aktivna snaga na nekom elementu mreže predstavlja srednju snagu, koja
se, u toku cijelog broja perioda, predaje mreži ili prima iz mreže, tako da, prema
zakonu o održanju energije, zbir aktivnih snaga svih generatora u mreži mora
da bude jednak zbiru aktivnih snaga na svim prijemnicima u mreži,
n m
∑± P
k =1
gk = ∑ Ppj .
j=1
Kao što je već rečeno, generator u nekoj mreži može da se ponaša kao
izvor, i tada se njegova aktivna snaga u gornjem izrazu uzima sa znakom "+", ili
kao potrošač, kada mu je aktivna snaga negativna.
Reaktivna snaga predstavlja brzinu periodične razmjene energije između
elemenata mreže, pa zakon održanja energije mora opet da bude zadovoljen.
Prema tome, i zbir reaktivnih snaga svih generatora mreže mora da bude
jednak zbiru reaktivnih snaga na svim impedansama, uključujući i unutrašnje
impedanse realnih generatora,
216
n m
∑± Q
k =1
gk = ∑ Q pj .
j=1
Kako je kompleksna snaga svakog elementa mreže definisana kao

S = P + jQ ,
jasno je da će teorema održanja kompleksne snage glasiti
n m
∑± S
k =1
gk = ∑ Spj .
j=1
(6.30)
Teorema održanja kompleksne snage može da se napiše i u obliku

n
∑± S
i =1
i =0,
gdje n predstavlja broj grana u datoj mreži, a indeks i označava i-tu granu
mreže.
Sl. 6.25. Kompleksna snaga grane i
Pogledajmo, kao primjer, granu mreže prikazanu na Sl. 6.25. Za usklađene

referentne smjerove napona i jačine struje u grani, kompleksna snaga te grane
je
* * *
S1 = U1 ⋅ I1 = ( Z1 I1 − E1 ) ⋅ I1 = Z1 ⋅ I12 − E1 ⋅ I1 .
Kao i u slučaju mreža sa vremenski konstantnim strujama, zakon održanja

kompleksne snage je veoma pogodan za provjeru rezultata rješavanja neke
kompleksne mreže.
PRIMJER 6.8. Za mrežu prikazanu na Sl. P.6.8., provjeriti teoremu održanja

kompleksne snage. Podaci za realan naponski generator su prikazani na samoj
slici, dok su ostali podaci:
217
1 1 1 1
Zp =  + j  Ω ZS =  − j  Ω IS = j2 A .
2 2 2 2
Sl. P.6.8. Primjer mreže za provjeru teoreme održanja kompleksne snage
Impedanse Zp i ZS su vezane paralelno, pa osnovna mreža može da se

transformiše u mrežu prikazanu na desnoj strani Sl. P.6.8.
Jednačina po I Kirhofovom zakonu, za čvor A, glasi
I p + I − I g − IS = 0 .
Jednačina po II Kirhofovom zakonu, za lijevu konturu desne strane Sl. P.6.8., glasi
Z p ⋅ ZS
E g − Zg ⋅ Ig −
Z p + ZS
(I g + IS ) = 0 .
U ovoj relaciji su sve vrijednosti, osim jačine struje Ig , poznate, tako da ta

vrijednost može da se izračuna.
Z p ⋅ ZS
Eg − IS 2 + j − 1 ⋅ 2 j
Z p + ZS 2
Ig = = =2A.
Z p ⋅ ZS 1 1
Zg + +
Z p + ZS 2 2
Realni dio jačine struje Ig , koji jedini postoji, je pozitivan, što znači da je
stvarni smjer te struje isti kao izabrani, referentni. Pošto je to struja koja postoji i
kroz naponski generator, sa smjerom, koji se poklapa sa smjerom djelovanja
elektromotorne sile generatora, slijedi da, u ovoj mreži, naponski generator
djeluje kao izvor električne energije.
Sljedeća veličina, koja može da se izračuna, je napon između A i B,
Z p ⋅ ZS 1
U AB =
Z p + ZS
(I g + IS ) =
2
( 2 + j2 ) = (1 + j1) V
218
Kako je realni dio ovog napona pozitivan, slijedi da i strujni generator, u ovoj
mreži, djeluje kao izvor.
Iz određene vrijednosti ovog napona, mogu da se odrede jačine struja kroz
impedanse Zp i ZS ,
U AB 1 + j1
Ip = = = 2 A,
Zp 1 1
+j
2 2
U AB 1 + j1
I= = = j2 A .
ZS 1 1
−j
2 2
Na taj način su određene jačine struja u svim granama mreže, kao i napon
U AB , na krajevima strujnog generatora. Uvrštavanjem tih vrijednosti u
jednačinu (6.33), dobija se izraz teoreme održanja kompleksne snage,
* * 2
E g ⋅ Ig + UAB ⋅ IS = Zg ⋅ Ig2 + Zp ⋅ IP2 + ZS ⋅ I .
Snage oba generatora su, u izraz (6.33), ušle sa pozitivnim znakom, pošto
oba generatora u mreži djeluju kao izvori električne energije.
Zamjenom brojnih vrijednosti u gornji izraz, dobija se
1 1 1 1 1
( 2 + j1) ⋅ 2 + (1 + j1) ⋅ ( − j2 ) = ⋅4 + + j ⋅4+  − j ⋅4 ,
2 2 2 2 2
odnosno,
6 + j0 = 6 + j0 .
Naravno, da bi kompleksna jednačina bila zadovoljena, mora da bude realni
dio lijeve strane jednak realnom dijelu desne strane i imaginarni dio lijeve strane
jednak imaginarnom dijelu desne strane jednačine. Pošto je, u posljednjem
izrazu, pokazano da su oba ova uslova ispunjena, time je teorema o održanju
kompleksne snage dokazana.
6.6. PRILAGOĐENJE PRIJEMNIKA NA GENERATOR

Prilagođenje prijemnika po snazi na generator je, u slučaju mreža sa
vremenski konstantnim strujama, zahtijevalo da snaga, koju generator preda
219
prijemniku, bude maksimalna moguća. Kod mreža sa prostoperiodičnim

naponima i strujama, u kompleksnom domenu, definisano je više snaga, ali je
uslov prilagođenja po snazi i ovdje sasvim logičan. Naime, rečeno je da se
samo aktivna snaga sve vrijeme predaje prijemniku, dok se reaktivna snaga
periodično izmjenjuje između generatora i prijemnika. Prema tome, u slučaju
kompleksnih mreža, uslov da je neki prijemnik prilagođen po snazi na
generator, je da aktivna snaga, koju generator preda prijemniku, bude
maksimalna. Pogledajmo u kom slučaju je taj uslov ispunjen, odnosno, kolika
treba da bude impedansa prijemnika da bi aktivna snaga koju on primi od
generatora, bila maksimalna.
Sl. 6.26. Prilagođenje po snazi
Posmatrajmo kolo, prikazano na Sl. 6.26., sastavljeno od realnog naponskog

generatora, elektromotorne sile E i unutrašnje impedanse Zg = R g + jX g i
prijemnika impedanse Zp = R p + jX p .
Jačina struje u ovom kolu se dobija primjenom Omovog zakona,
E
I= .
Zg + Z p
Kompleksna snaga prijemnika je

* *
Sp = U ⋅ I = Zp ⋅ I ⋅ I = Zp ⋅ I2 = R p ⋅ I2 + jXp ⋅ I2 = Pp + jQp ,
odakle je
2
2 2 E
Pp = R p ⋅ I = R p ⋅ I = R p ⋅ .
Zg + Z p
Ukupna impedansa ovog kola je
Z = Zg + Zp = R g + R p + j ( X g + X p ) ,
a kvadrat njenog modula
220
2 2 2
Z = Zg + Zp = ( R g + R p ) + ( Xg + Xp ) ,
pa će aktivna snaga prijemnika biti
R p ⋅ E2
Pp = 2 2
. (6.31)
( R g + R p ) + ( Xg + Xp )
Da bi, za poznatu unutrašnju impedansu generatora, Zg = R g + jX g , gornji
izraz imao ekstrem, mora biti
∂Pp ∂Pp
=0 i =0.
∂R p ∂X p
Nalaženjem prvog izvoda po promjenljivim Rp i Xp, izraza (6.34), i

izjednačavanjem tih izvoda sa nulom, dobija se da ekstrem te funkcije nastupa
kada je
X p = −X g i Rp = Rg ,
odnosno, kada je impedansa prijemnika jednaka konjugovanoj unutrašnjoj

impedansi generatora,
*
Zp = Zg = R g − jXg . (6.32)
Odgovarajućim matematičkim postupkom može da se pokaže da uslov

(6.35) zaista obezbjeđuje maksimum, a ne minimum izraza (6.34).
Kada je uslov (6.35) ispunjen, aktivna snaga prijemnika je
R g ⋅ E2 E2
Ppmax = = .
4R 2g 4R g
Jačina struje u kolu je, tada,

E E
I= *
= ,
Zg + Zg 2R g
a kompleksna snaga generatora je

* *
2 E E⋅E
Sg = E ⋅ I = E ⋅ = = Pg + jQ g ,
2R g 2R g
221
što znači da je, u tom slučaju,

E2
Pg = = 2Pp max , Qg = 0 .
2R g
Kompleksna snaga na unutrašnjoj impedansi generatora je
SZg = U Zg ⋅ I = Zg ⋅ I ⋅ I = Zg ⋅ I = ( R g + jX g ) ⋅ I = Pg + jQg .
* * 2 2
Iz ovog izraza se vidi da je aktivna snaga na unutrašnjoj impedansi

generatora
R g ⋅ E2 E2
PZg = R g ⋅ I2 = = ,
4R g2 4R g
dok je reaktivna snaga na unutrašnjoj impedansi generatora

Q Zg = X g ⋅ I 2 . (6.33)
Iz svega gore navedenog se vidi da se, u slučaju kada je prijemnik

prilagođen po snazi na generator, aktivna snaga generatora raspoređuje na
unutrašnjoj rezistansi generatora i na rezistansi prijemnika, i to u jednakim
iznosima, dok se reaktivna snaga periodično izmjenjuje između unutrašnje
reaktanse generatora i reaktanse prijemnika.
Kao i kod mreža sa vremenski konstantnim strujama, ovaj režim rada se
koristi u kompleksnim mrežama malih snaga, dok se u mrežama velikih snaga
teži da ukupna snaga na unutrašnjoj impedansi generatora bude što manja, jer
se time smanjuju gubici u generatoru.
PRIMJER 6.9. Za mrežu prikazanu na Sl. P.6.9. izračunati impedansu Z ,

tako da bude prilagođena po snazi na ostatak mreže. Za taj slučaj odrediti
aktivnu snagu na impedansi Z .
Brojni podaci:
π Z1 = 10 Ω , Z 2 = − j10 Ω , Z3 = (10 + j10 ) Ω , Z 4 = j10 Ω ,
j
E1 = 10 ⋅ e 3 V , I 5 = 2 A .
222
Sl. P.6.9. Prilagođenje po snazi
Da bi se impedansa Z prilagodila po snazi na ostatak mreže, ostatak mreže,

lijevo od tačaka A i B, zamjenjuje se ekvivalentnim Tevenenovim generatorom.
Elektromotorna sila tog generatora se najlakše određuje tako što se realni strujni
generator jačine struje IS i unutrašnje impedanse Z 2 , zamijeni ekvivalentnim
naponskim generatorom elektromotorne sile E 2 = Z 2 ⋅ I5 i unutrašnje impedanse
Z 2 . Jačina struje kroz zatvorenu konturu lijevo od tačaka A i B će, tada, biti
E1 + E 2 E + Z 2 ⋅ I5
I= = 1 ,
Z1 + Z2 + Z3 Z1 + Z2 + Z3
pa je elektromotorna sila Tevenenovog generatora
E1 + Z 2 ⋅ I S j10 + ( − j10 ) ⋅ 2 1 − j
E T = ( U AB )0 = Z3 ⋅ I = Z3 ⋅ = (10 + j10 ) ⋅ = V.
Z1 + Z2 + Z3 20 2
Impedansa ekvivalentnog Tevenenovog generatora će biti
( Z1 + Z2 ) ⋅ Z3 (10 − j10 ) ⋅ (10 + j10 )

ZT = Z 4 + = j10 + = (10 + j10 ) Ω .
Z1 + Z2 + Z3 20
Prema tome, da bi impedansa Z bila prilagođena po snazi na ostatak
mreže, njena vrijednost mora da bude
*
Z = R + jX = ZT = (10 − j10 ) Ω .
Aktivna snaga na impedansi Z je, tada,

E T2
{ *
}
PZ = Re U ⋅ I = Re {Z ⋅ I 2 } =
4R
= 0,103 W .
223
Napomenimo još da izračunavanje elektromotorne sile ekvivalentnog

Tevenenovog generatora ne bi bilo neophodno, da se tražila samo vrijednost
impedanse Z , a ne i aktivna snaga na njoj.
6.7. POPRAVKA FAKTORA SNAGE PRIJEMNIKA

U poglavlju 6.2.3. bilo je napomenuto da reaktivna energija ne vrši nikakav
rad, ali da prouzrokuje Džulove gubitke u vodovima i da se, zbog toga,
pogotovo kod većih potrošača, pristupa popravci faktora snage prijemnika.
Drugim riječima, smanjivanjem reaktivne energije, smanjuje se i jačina struje,
koja definiše njen prenos vodovima, pa se time smanjuju i Džulovi gubici u
vodovima.
Smanjivanje reaktivne energije potrošača je definisano smanjivanjem ugla
ϕ između kompleksnih vrijednosti napona i jačine struje, odnosno, povećanjem
kosinusa tog ugla. Kako se cos ϕ nekog prijemnika, naziva faktor snage
prijemnika, postupak povećanja tog faktora se naziva popravka faktora snage
prijemnika ili kompenzacija reaktivnog potrošača.
Faktor snage, cos ϕ , popravlja se tako što se nekom, u opštem slučaju
kompleksnom prijemniku, dodaje odgovarajući, pretežno reaktivan element. Ako je
prijemnik kapacitivnog karaktera, dodaje mu se induktivnost, dok se prijemniku
induktivnog karaktera dodaje kondenzator. Ovim dodavanjem se popravlja faktor snage
cijele grupe, sastavljene od postojećeg prijemnika i dodatnog reaktivnog elementa.
Dodatni reaktivni (kompenzacioni) element može da bude vezan na prijemnik
redno ili paralelno, pri čemu se paralelna veza češće koristi, jer napon na prijemniku
ostaje praktično nepromijenjen posle vezivanja kompenzacionog elementa.
Popravka faktora snage se najčešće vrši na velikim, industrijskim
elektromotornim pogonima, gdje se na elektromotorima većih snaga, kao
prijemnicima induktivnog karaktera, impedanse Z = R + jωL , javljaju velike
reaktivne snage.
Sl. 6.27. Induktivni potrošač i popravka faktora snage na njemu
224
U takvim slučajevima se popravka faktora snage vrši, najčešće, tako što se

postojećem induktivnom prijemniku, paralelno veže kondenzator, kao što je to
prikazano na Sl. 6.27.
Pretpostavimo da je napon na prijemniku, prije dodavanja kondenzatora,
U = U ⋅ e j0 . (6.34)
Jačina struje kroz kolo prikazano na lijevom dijelu Sl. 6.27. i napon su:
E U E
I= = → U = Z⋅I = Z⋅ .
Zg + Z Z Zg + Z
Poslije vezivanja kondenzatora na prijemnik, kao što je prikazano na desnoj

strani Sl. 6.27., napon na krajevima paralelne veze je
1 1
Z⋅ Z⋅
' jωC ' jωC E
U = ⋅I = ⋅ .
1 1 1
Z+ Z+ Z⋅
jωC jωC jωC
Zg +
1
Z+
jωC
U prethodnom poglavlju je rečeno da se teži da, kod velikih potrošača,
unutrašnja impedansa generatora bude mnogo manja od impedanse
prijemnika, kako bi se smanjili gubici u generatoru. Ako je, znači, ispunjen uslov
da je
1
Z⋅
jωC
Zg << ,
1
Z+
jωC
'
tada je, približno, napon U jednak naponu U , a jačina struje kroz
prijemnik, I '' , je približno jednaka jačini struje I .
U tom slučaju je jačina struje kroz kondenzator
U
IC = = jωC ⋅ U .
1
jωC
225
Prema tome, izborom kapacitivnosti C, kondenzatora, može da se postigne

da ukupna struja kroz paralelnu vezu prijemnika i kondenzatora, I ' , bude u fazi
sa naponom U ' ≈ U . Prema Sl. 6.28., na kojoj su prikazani fazorski dijagrami
prijemnika prije i poslije priključenja kondenzatora, da bi jačina struje I ' bila u
fazi sa naponom U ' , mora da bude
I C = jωC ⋅ U = I ⋅ sin ϕ . (6.35)
Sl. 6.28. Fazorski dijagram prijemnika prije i poslije kompenzacije
Ukupna jačina struje kroz paralelnu vezu prijemnika i kondenzatora se

određuje primjenom I Kirhofovog zakona na gornji čvor veze, prikazane na
lijevoj strani Sl. 6.27.
U
I ' = I ''+ IC = 2 2 ( R − j ⋅ ωL ) + j ⋅ ωC ⋅ U .
R + ( ωL )
Iz zahtjeva da imaginarni dio ove jačine struje bude jednak nuli, slijedi
L
Im {I '} = 0 → − 2 2
+C=0,
R + ( ωL )
odakle je tražena kapacitivnost kompenzacionog kondenzatora

L
C= 2 2
. (6.36)
R + ( ωL )
Jačina struje kroz paralelnu vezu prijemnika i kondenzatora, I ' , je sada u

fazi sa naponom U , faktor snage cijele grupe je cos ϕ = 1 , pa je reaktivna
snaga, odnosno energija, jednaka nuli.
226
PRIMJER 6.10. Odrediti kapacitivnost kondenzatora koji se, radi popravka

faktora snage, priključuje paralelno induktivnom potrošaču, prikazanom na Sl.
P.6.10., tako da faktor snage cijele grupe bude jednak jedinici. Učestanost u
mreži je f = 50 Hz .
Sl. P.6.10. Popravka faktora snage
Zahtjev da faktor snage čitave grupe bude jednak jedinici, znači da napon
U i jačina struje I moraju da budu u fazi, odnosno, imaginarni dio ekvivalentne
impedanse prijemnika i kondenzatora mora da bude jednak nuli. Odredimo,
zbog toga, ekvivalentnu impedansu grupe.
1
( R + jωL ) ⋅
jωC
Ze = .
 1 
R + j ωL − 
 ωC 
Imaginarni dio te impedanse je
2
R 2 + ( ωL ) ωL
− + 2
ωC ( ωC )
Im {Ze } = 2
,
2  1 
R +  ωL − 
 ωC 
pa se tražena kapacitivnost kondenzatora, C, dobija izjednačavanjem tog
izraza sa nulom,
2
R 2 + ( ωL ) ωL
− + 2
=0,
ωC ( ωC )
odakle je
2 2
ωL R + ( ωL )
= ,
ωC ωC
odnosno,
227
L
C= 2 2
.
R + ( ωL )
1) Koji uslov treba da zadovoljava neka impedansa Z , da bi bila

prilagođena po snazi na generator?
2) Da li teorema održanja snage važi za prividnu snagu?
3) Induktivni potrošač treba da se kompenzuje tako da mu se faktor
snage popravi na jedinicu, a da mu se aktivna snaga ne promijeni.
Da li kompenzacioni kondenzator treba da se veže redno ili
paralelno?
6.8. POSEBNE VEZE PASIVNIH, KOMPLEKSNIH

ELEMENATA
Osim već opisanih veza kompleksnih impedansi, analognih vezama
otpornika u mrežama sa vremenski konstantnim strujama, u kompleksnim
mrežama nastupaju i posebne veze, prije svega, kalema i kondenzatora. Te
veze su posljedica kašnjenja struja ili napona na reaktivnim elementima,
odnosno, različitih, suprotnih "karaktera" induktivnog i kapacitivnog potrošača.
Najizrazitije pojave, koje nisu postojale u mrežama sa vremenski
konstantnim strujama, su pojava rezonancije i antirezonancije, koje će biti
detaljnije obrazložene u ovom poglavlju.
6.8.1. PROSTO REZONANTNO KOLO (REDNO REZONANTNO

KOLO)
Redna veza, prije svega, kalema i kondenzatora, predstavlja redno
rezonantno kolo ili prosto rezonantno kolo. Realni reaktivni elementi se,
međutim, karakterišu i svojim rezistansama, pri čemu je rezistansa kvalitetnog
kondenzatora obično veoma mala i može da se zanemari, dok rezistansa
kalema nije uvijek zanemarljivo mala. Zbog toga je, na Sl. 6.29., kao redno
rezonantno kolo, prikazana redna veza sva tri pasivna elementa.
228
Sl. 6.29. Redno rezonantno kolo
Pretpostavimo da je napon, na koji je ta redna veza priključena,
U = U ⋅ e j0 . (6.38)
Jačina struje kroz sva tri elementa će biti
U U U
I= = = .
Z ZR + ZL + ZC  1 
R + j  ωL − 
 ωC 
Ako se ukupna impedansa izrazi u eksponencijalnom obliku,
2
 1  jϕ 2  1  jϕ
Z = R + j  ωL −  = Z ⋅ e = R +  ωL −  ⋅e .
 ωC   ωC 
1
ωL −
gdje je ϕ = arctg ωC ,
R
moduo kompleksne jačine struje će biti
U U
I= = .
Z  1 
2
R 2 +  ωL − 
 ωC 
Iz gornjeg izraza se vidi da će, za poznate vrijednosti otpornosti,
induktivnosti i kapacitivnosti elemenata, jačina struje biti maksimalna pri
minimalnoj vrijednosti imenioca, koja nastupa kada je
1 1
ωL − = 0, → ωL = .
ωC ωC
Pošto su vrijednosti induktivnosti L i kapacitivnosti C poznate i konstantne,
pri ugaonoj učestanosti
229
1
ω0 = ,
L⋅C
odnosno, pri učestanosti
1
f0 = ,
2π L ⋅ C
jačina struje u kolu će biti maksimalna,
U
I = I max = .
R
Učestanost f0 se naziva rezonantna učestanost prostog (rednog) rezonantnog
kola.
Pri rezonantnoj učestanosti napona U , naponi na krajevima pojedinih
elemenata kola su:
U
U R = R ⋅ I max = R ⋅ =U,
U
1 1 U L U
UC = − j Imax = − j ⋅ = −j ⋅ ,
ω0 C 1 R C R
C
L⋅C
1 U L U
U L = − jω0 L ⋅ I max = j L⋅ =j ⋅ = −UC .
L⋅C R C R
Sva tri ova napona, zajedno sa jačinom struje I , prikazani su u fazorskom
dijagramu na Sl. 6.30. Iz izraza za U R , kao i iz fazorskog dijagrama, vidi se da
je napon na otporniku R jednak ukupnom naponu na koji su elementi priključeni,
a da su naponi na kalemu i kondenzatoru različiti od nule, ali su fazno
0
pomjereni za 180 , pa se međusobno poništavaju. Za takve kompleksne
veličine se obično kaže da su u protivfazi, dok je, očigledno, ukupan napon U u
fazi sa jačinom struje I . Naponi na kalemu i kondenzatoru, pri rezonantnoj
učestanosti, nisu maksimalni, ali se svojoj maksimalnoj vrijednosti približavaju
smanjivanjem otpornosti R. U realnim rezonantnim kolima je obično otpornost R
mnogo manja od reaktansi kalema i kondenzatora, pa su naponi na kalemu i
kondenzatoru praktično maksimalni i zbog toga se, često, ova pojava naziva i
naponska rezonancija.
230
Sl. 6.30. Fazorski dijagram napona i jačina struje rednog rezonantnog kola
Zavisnost efektivne vrijednosti jačine struje I, od ugaone učestanosti ω ,

prikazana je na dijagramu Sl. 6.31. Na dijagramu su prikazane krive za različite
otpornosti R, pri čemu je R 1 >R 2 .
Sl. 6.31. Jačina struje u rednom rezonantnom kolu
Poseban slučaj, takođe prikazan na Sl. 6.31., predstavlja idealizovan primjer

rezonancije, kada je rezistansa svih elemenata kola jednaka nuli. U tom slučaju je,
pri bilo kom naponu U , na rezonantnoj učestanosti, jačina struje beskonačno
velika.
6.8.2. PROSTO ANTIREZONANTNO KOLO (PARALELNO

REZONANTNO KOLO)
Paralelna veza realnog kalema, induktivnosti L i otpornosti R, i kondenzatora
kapacitivnosti C, prikazana na Sl. 6.32., naziva se paralelno rezonantno kolo,
prosto antirezonantno kolo ili samo antirezonantno kolo.
231
Sl. 6.32. Antirezonantno kolo
Ekvivalentna impedansa ovog kola je
 1 
−j  ( R + jωL )
Z=  ωC 
,
 1 
R + j  ωL − 
 ωC 
a moduo jačine struje je
2
 1 
R 2 +  ωL − 
U  ωC 
I = = U⋅ .
Z 1 2
⋅ R 2 + ( ωL )
ωC
U praksi je, najčešće,
2
R 2 << ( ωL ) ,
pa je, u tom slučaju, moduo jačine struje jednak
2
U⋅C  1 
I= ⋅ R 2 +  ωL −  .
L  ωC 
Iz gornjeg izraza se vidi da je, pri učestanosti,

1 1
ω0 = f0 = ,
L⋅C 2π L ⋅ C
jačina ukupne struje, kroz obje grane zajedno, minimalna. Učestanost pri
kojoj je moduo jačine struje najmanji, naziva se antirezonantna učestanost, a
sama pojava se zove antirezonancija.
U slučaju idealizovanih reaktivnih elemenata, bez otpornosti R, impedansa
kola je čisto reaktivna,
232
1
−j ⋅ jωL
Z= ωC ,
1
−j + jωL
ωC
a moduo ukupne kompleksne jačine struje I je
U U⋅C  1 
I= = ⋅  ωL − 
Z L  ωC 
pa je, na antirezonantnoj učestanosti f0, odnosno ω 0 , moduo jačine struje jednak
nuli,
U⋅C  1 
I min = ⋅  ω0 L − =0.
L  ω0 C 
Kao što može da se zaključi iz prethodno iznesenog, u ovom slučaju su

jačine struja I C i I L u protivfazi, pa je njihov zbir jednak nuli, a cijela pojava se
naziva i strujna rezonancija.
Pojave rezonancije i antirezonancije se, u velikoj mjeri, koriste u elektronici,
kao osnovne veze klasičnih oscilatora, a i za pasivne električne filtre, koji, u
zavisnosti od izabranih vrijednosti L i C, sa ulaza na izlaz propuštaju električne
signale u određenom opsegu učestanosti, koji se naziva propusni opseg ili
frekventni opseg. Signale, čije su učestanosti van tog opsega, takvi filtri neće
propuštati.
6.8.3. INDUKTIVNO SPREGNUTE GRANE U

KOMPLEKSNOM OBLIKU
Induktivna sprega dva zatvorena strujna kruga, u vremenskom domenu, je
bila prikazana u poglavlju 6.9.2. Pogledajmo sada kako bi induktivna sprega
dvije grane neke električne mreže sa prostoperiodičnim strujama, mogla da se
prikaže u kompleksnom domenu. U tu svrhu posmatrajmo dvije induktivno
spregnute grane mreže, prikazane na Sl. 6.33.
233
Sl. 6.33. Induktivno spregnute grane mreže
Prikazano u vremenskom domenu, trenutna vrijednost napona između tačaka A i B

je
di1 ( t ) di 2 ( t )
u AB ( t ) = R1i1 ( t ) + L1 + L12 ,
dt dt
a napon između tačaka C i D je
di 2 ( t ) di1 ( t )
u CD ( t ) = R 2 i 2 ( t ) + L 2 + L12 .
dt dt
Gornje jednačine su napisane za pozitivnu vrijednost međusobne
induktivnosti L12, što je, prema dogovoru iznesenom u poglavlju 6.9.2.,
prikazano i na Sl. 6.33. Podsetimo se i da je
L12 = k ⋅ L1 ⋅ L 2 0 < k < 1.
Ako su naponi i jačine struja u granama prostoperiodični, a induktivni

elementi rade u linearnom režimu, naponi između tačaka A i B, kao i između
tačaka C i D, mogu da se napišu u kompleksnom obliku,
U AB = R 1 ⋅ I1 + jωL1 ⋅ I1 + jωL12 ⋅ I 2 ,
U CD = R 2 ⋅ I 2 + jωL 2 ⋅ I 2 + jωL12 ⋅ I1 .
Prema ovim izrazima, uzajamni induktivni uticaj dvije grane može da se
prikaže kao djelovanje, u obje grane, dopunskih naponskih generatora,
prikazanih na Sl. 6.34., elektromotornih sila jednakih indukovanim
elektromotornim silama međusobne indukcije,
E ekv. u grani A-B = jωL12 ⋅ I2 ,
E ekv. u grani C-D = jωL12 ⋅ I1 ,
sa krajevima višeg potencijala obilježenim znakom "+" na Sl. 6.34.
234
Sl. 6.34. Induktivna sprega u kompleksnom domenu
Kao što se sa slike vidi, smjerovi generatora su suprotni usvojenim referentnim

smjerovima struja u granama, što je potpuno u skladu sa Lencovim zakonom.
6.8.4. REALAN TRANSFORMATOR U LINEARNOM RADNOM

REŽIMU
Opis rada realnog transformatora je bio prikazan u poglavlju 5.8.1. i tada je,
kao što će biti i sada, pretpostavljen linearan režim rada transformatora. Linearan
radni režim znači da su jačine struja i u primarnom i u sekundarnom namotaju,
relativno male jačine, tako da feromagnetsko jezgro transformatora ne ulazi u
zasićenje. U linearnom režimu rade i transformatori bez feromagnetskog jezgra
za koje je već ranije bilo pomenuto da se nazivaju transformatori sa vazdušnim
jezgrom.
Skica realnog transformatora, sa kompleksnim vrijednostima napona i jačina
struja, kao i kompleksnim potrošačem, impedanse Zp , priključenim na sekundar,
prikazana je na Sl. 6.35.a, dok je ekvivalentna šema tog transformatora prikazana
na Sl. 6.35.b. Prema prikazanim smjerovima motanja zavojaka primara i
sekundara, i prema usvojenim referentnim smjerovima struja, međusobna
induktivnost L12 je negativna, što je simbolično prikazano i na Sl. 6.35.b.
Sl. 6.35. Realan transformator
Prema Sl. 6.35.b., kompleksni naponi primara i sekundara su
235
U1 = ( R1 + jωL1 ) ⋅ I1 + jωL12 ⋅ I2 ,
U 2 = ( R 2 + jωL 2 ) ⋅ I2 + jωL12 ⋅ I1 .
Napon U 2 može da se izrazi i preko jačine struje sekundara, I 2 i impedanse

Zp ,
U 2 = Zp ⋅ I 2
Kao i u slučaju kompleksnog oblika magnetski spregnutih grana, uticaj
indukovanih elektromotornih sila međusobne induktivnosti može da se predstavi
pomoću dodatnih naponskih generatora, kao što je prikazano na Sl. 6.35.c.
6.8.5. IDEALAN TRANSFORMATOR U KOMPLEKSNOM

DOMENU
Kao što je opisano u poglavlju 5.8.1., idealni transformator je transformator
bez gubitaka, tj. transformator kod koga je
R1 = R 2 = 0 k =1 L12 = L1 ⋅ L 2 ,
što znači da su Džulovi gubici u oba namotaja jednaki nuli i da ne postoji

rasipni fluks. Ako se sa N1 obilježi broj zavojaka primara, a sa N2 broj zavojaka
sekundara, za idealan transformator važi da je
N1
⋅ U2 2
U1 N I1 N 2 U1 N 2 N 
= 1, = , Z1 = = =  1  ⋅ Zp , U 2 = Zp ⋅ I2 .
U2 N2 I2 N1 I1 N2
⋅ I2  N 2 
N1
U gornjim izrazima je sa Z1 obilježena impedansa primara, odnosno,
"ulazna impedansa", a količnik N1/N2 se naziva prenosni broj transformatora. Za
grube proračune, realan transformator može da se aproksimira idealnim.
6.8.6. AUTOTRANSFORMATOR
Posebnu vrstu transformatora predstavlja autotransformator, čija
principijelna šema je prikazana na Sl. 6.36.a, ekvivalentna šema na Sl. 6.36.b.,
a šema u kompleksnom obliku na Sl. 6.36.c. Autotransformator ima samo jedan
namotaj, međusobno izolovanih zavojaka, kod kojih je, duž jedne izvodnice
cilindra, skinuta izolacija. Duž te izvodnice se pomjera klizni kontakt - klizač, a
napon na izlazu autotransformatora zavisi od položaja klizača.
236
Sl. 6.36. Autotransformator i njegove ekvivalentne šeme
Jednačine za napon ulaza i izlaza autotransformatora, u kompleksnom

domenu, glase:
U1 = ( R1 + jωL1 ) ⋅ I1 + ( R 2 + jωL 2 ) ⋅ ( I1 − I 2 ) + jωL12 ⋅ ( I1 − I2 ) + jωL12 ⋅ I1 ,
U 2 = jωL12 ⋅ I1 + ( R 2 + jωL 2 ) ⋅ ( I1 − I 2 ) .
Za idealizovan autotransformator sa feromagnetskim jezgrom, kada radi u

"praznom hodu", tj. kada na izlaz nije priključen potrošač, približno važi sljedeći
odnos:
U1 N1
≈ .
U2 I2 =0
N2
Kada se na izlaz autotransformatora priključi potrošač relativno velike

impedanse, kroz njega će se uspostaviti struja relativno male jačine, pa tada,
približno, važi i sljedeći odnos:
I1 N 2
≈ .
I2 N
Za relativno veće vrijednosti jačine struje izlaza, odnosi između napona ulaza i
izlaza, jačina struja ulaza i izlaza i brojevi zavojaka ulaza i izlaza su komplikovaniji.
U praksi se autotransformator obično pravi u obliku namotanog
feromagnetskog torusnog jezgra, kome je, na gornjoj polovini, svim zavojcima
skinuta izolacija duž trake u obliku kruga, tako da je, u tom slučaju, pomjeranje
kliznog kontakta kružno.
PRIMJER 6.11. Izračunati napon na otvorenim krajevima sekundara

transformatora prikazanog na Sl. P.6.11., ako su brojni podaci:
237
IS = 10 A, X L = 10 Ω Z1 = (10 + j10 ) Ω
Sl. P.6.11. Transformator sa"otvorenim sekundarom"
Prema Sl. P.6.11., napon na krajevima otvorenog sekundara iznosi
U 2 = jωL 2 ⋅ I2 + jω L12 ⋅ I5 ,
gdje je
L12 = k ⋅ L ⋅ L . (6.39)
Pošto na sekundar transformatora nije priključen potrošač, strujni krug
sekundara nije zatvoren, pa je jačina struje sekundara
I2 = 0 .
Reaktansa međusobne induktivnosti L12, može da se odredi iz zadate
vrijednosti reaktanse XL, na sljedeći način:
XL XL
X L12 = ω ⋅ L12 = ω ⋅ k ⋅ L ⋅ L = ω ⋅ k ⋅ ⋅ = k ⋅ X L = 7,5 Ω .
ω ω
Pomoću tako određene reaktanse, kompleksni napon na krajevima
sekundara je
π
j
U 2 = jX L12 ⋅ I5 = 75 ⋅ e 2
V,
dok je trenutna vrijednost tog napona
u 2 ( t ) = 2 ⋅ 75 ⋅ sin ωt [ V ] .
PRIMJER 6.12. Odrediti jačinu struje kroz potrošač, impedanse Zp , u

slučaju idealizovanog autotransformatora, prikazanog na Sl. P.6.12.
Brojni podaci: Z = (10 + j10 ) Ω , X1 = 40 Ω , X 2 = 10 Ω , Zp = 100 Ω .
238
Sl. P.6.12. Idealizovan autotransformator
Oznake na Sl. P.6.12. pokazuju da je međusobna induktivnost L12 pozitivna,

a njena vrijednost je
L12 = L1 ⋅ L 2 ,
odnosno,
X12 = X1 ⋅ X 2 .
Iz jednačine po I Kirhofovom zakonu, napisanom za čvor A, jačina struje I

je
I = ( I − Ip ) + I p ,
a jednačine po II Kirhofovom zakonu su
jωL2 ⋅ ( I1 − Ip ) + jωL1 ⋅ I + jω L12 ⋅ I + jω L12 ⋅ ( I1 − Ip ) + Z ⋅ I = E ,
jωL2 ⋅ ( I1 − Ip ) + jωL12 ⋅ I = Zp ⋅ Ip .
Zamjenom brojnih podataka i sređivanjem, dobija se sistem od dvije

kompleksne jednačine sa dvije kompleksne nepoznate,
I ⋅ (10 + j80 ) − Ip ⋅ j30 = j100
I ⋅ j30 − I p ⋅ (100 + j10 ) = 0 ,
tako da se, konačno, rješavanjem sistema, dobija kompleksna jačina struje

kroz potrošač,
30
Ip = = ( 49, 4 + j364 ) mA ,
11 − j81
dok je trenutna vrijednost jačine te struje
239
 364 
I p ( t ) = 2 ⋅ 364 ⋅ cos  ωt+arctg [ mA] .
 49,4 
1) Nacrtati fazorski dijagram napona u rednom rezonantnom kolu.

2) Nacrtati fazorski dijagram jačina struja u paralelnom,
antirezonantnom kolu?
3) Zbog čega, u induktivno spregnutim granama, postoji dodatna
indukovana elektromotorna sila?
4) Da li transformator sa feromagnetskim jezgrom smije da se
posmatra u kompleksnom domenu za bilo koje jačine struja u
namotajima?
5) Kakvog je znaka međusobna induktivnost transformatora, a kakva
autotransformatora, ako su zavojci motani u istom smjeru?
6.9 TROFAZNI SISTEMI
6.9.1. POLIFAZNI I TROFAZNI SISTEMI I GENERATORI

U dosadašnjem tekstu smo, sve vrijeme, posmatrali samo elemente sa dva
priključka, bilo da se radilo o aktivnim ili pasivnim elementima. U slučaju
vremenski konstantnih struja je, za generatore, to bila i jedina mogućnost, pošto
je jedan kraj generatora morao uvijek da bude na višem potencijalu u odnosu
na drugi i elektromotorna sila ili jačina struje su bile jedine karakteristike takvih
generatora. Kad je riječ o vremenski promjenljivim generatorima, vidjeli smo da
je, za prostoperiodične promjene, generator bio karakterisan sa dvije
vrijednosti - amplitudom elektromotorne sile ili jačine struje i početnom fazom te
veličine. Svi generatori sa dva priključka, koje smo do sada posmatrali, nazivaju
se jednofazni ili monofazni generatori. Analogno tome se svi pasivni elementi sa
dva priključka nazivaju jednofazni ili monofazni potrošači (prijemnici).
Osim ovako definisanih elemenata, postoje i takozvane višefazne ili
polifazne mreže za prenos električne energije, sastavljene od višefaznih ili
polifaznih generatora i prijemnika, koje je pronašao Nikola Tesla.
240
Rad polifaznih generatora nije teško razumjeti. Vratimo se na princip rada

generatora prostoperiodične elektromotorne sile, opisan u poglavlju 5.8.2.
Zamislimo da se za osu oko koje se obrće kontura, pričvrsti još jedna kontura
istih dimenzija, tako da sa već postojećom zaklapa ugao α . Jasno je da će se,
prilikom obrtanja ugaonom brzinom ω , i u toj konturi indukovati elektromotorna
sila iste amplitude kao u prvoj, ali fazno pomjerena za ugao α . Ako se sada
krajevi te druge konture priključe na novi par metalnih prstenova, sa dvije nove
četkice, takav generator će imati četiri priključka, na kojima će se pojaviti dvije
fazno pomjerene elektromotorne sile. Takav generator već spada u polifazne
sisteme i naziva se dvofazni generator. Jasno je i da prvoj konturi može da se
doda proizvoljno mnogo kontura, prstenova i četkica i da se, na taj način, dobije
pravi polifazni generator, sa elektromotornim silama čije faze su definisane
položajem tih kontura na zajedničkoj osi. Napomenimo samo da, u opštem
slučaju, konture ne moraju da budu istih dimenzija, što znači da ni amplitude
pojedinih elektromotornih sila indukovanih u tim konturama neće biti iste.
Od svih polifaznih sistema se daleko najčešće koriste trofazni sistemi; mreže
sastavljene od trofaznih generatora i jednofaznih i/ili trofaznih potrošača, pa će
samo tim sistemima biti posvećen ovaj dio udžbenika.
Sl. 6.37. Principijelna konstrukcija Sl. 6.38. Ekvivalentna šema trofaznog

trofaznog generatora generatora
Principijelna konstrukcija realnog trofaznog generatora prikazana je na Sl.

6.37., a njegova ekvivalentna šema na Sl. 6.38. Tri konture (u praksi su to
namotaji sa određenim brojem zavojaka) postavljene su na stator generatora
0
prostorno pomjerene za ugao 120 , a rotor generatora može da bude stalni
magnet ili vremenski konstantan elektromagnet. Ako se rotor obrće nekom
stranom silom, u namotajima statora će se indukovati elektromotorne sile, fazno
241
0
pomjerene za tačno 120 i one će se javiti i na šest priključaka takvog generatora.
U slučaju kada su namotaji istih dimenzija i istog broja zavojaka, amplitude
elektromotornih sila sve tri faze generatora će biti iste, kao i njihove impedanse. U
tom slučaju govorimo o simetričnom trofaznom generatoru i u daljem tekstu ćemo
se baviti isključivo simetričnim trofaznim sistemima, koji podrazumijevaju i
simetrične trofazne prijemnike, o kojima će biti više riječi kasnije.
Prema tome, simetrični trofazni generator može da se predstavi kao
kombinacija tri monofazna generatora, jednakih amplituda elektromotornih sila i
unutrašnjih impedansi, dok su elektromotorne sile međusobno fazno pomjerene
0
za tačno 120 . Ta tri monofazna generatora mogu, u opštem slučaju, da budu
vezana u zvijezdu ili u trougao, ali se, za generatore, najčešće koristi veza u
zvijezdu. To znači da je po jedan kraj svakog od tri namotaja vezan u jednu
tačku, zvjezdište, koje je skoro uvijek uzemljeno, i sa koga polazi nulti ili
neutralni provodnik. Preostali krajevi monofaznih generatora se vode na
priključke, tako da takav generator ima četiri izlazna priključka - "nulu i tri faze".
Idealan simetričan trofazni generator, vezan u zvijezdu, prikazan je na Sl. 6.39.
Sl. 6.39. Trofazni generator
Naponi na krajevima monofaznih generatora, odnosno, naponi između

svake od tri faza i zvjezdišta nazivaju se fazni naponi, dok se naponi između
pojedinih faza nazivaju međufazni ili linijski. Između pojedinih faznih napona
važe sljedeće relacije u kompleksnom obliku:
U1 = Uf ⋅ e jθ ,
2π  2π 
−j − j θ − 
 3 
U 2 = U1 ⋅ e 3
= Uf ⋅ e i
4π  4π 
−j − j θ − 
 3 
U3 = U1 ⋅ e 3
= Uf ⋅ e
242
Između linijskih i faznih napona će, očigledno, važiti veze:
 −j
2π

U12 = U1 − U 2 = U1 ⋅ 1 − e 3  , (6.40)
 
−j
2π
 −j
2π

U 23 = U 2 − U3 = U1 ⋅ e 3
⋅ 1 − e 3  i
 
−j
4π
−j
8π
−j
4π
 −j
2π

U31 = U 3 − U1 = U1 ⋅ e 3
− U1 ⋅ e 3
= U1 ⋅ e 3
⋅ 1 − e 3  ,
 
pošto U1 može da se napiše i kao
6π
−j
U1 = U1 ⋅ e 3
= U1 ⋅ e − j2π = U1 .
Fazorski dijagram svih faznih i linijskih napona na priključcima simetričnog
trofaznog generatora je prikazan na Sl. 6.40.
Sl. 6.40. Fazorski dijagram napona trofaznog generatora
Ako je generator simetričan, a to može da se vidi i sa Sl. 6.40., zbir svih

faznih napona je jednak nuli, a isto važi i za linijske napone. Uvjerimo se u to i
matematičkim putem.
 −j
2π
−j
4π

U1 + U 2 + U3 = U1 ⋅ 1 + e 3 + e 3  .
 
243
Po Ojlerovom obrascu je
2π
−j  2π   2π 
e 3
= cos  −  + jsin  −  i
 3   3 
4π
−j  4π   4π   2π   2π 
e 3
= cos  −  + jsin  −  = cos  −  − jsin  −  ,
 3   3   3   3 
pošto je
 4π   2π   4π   2π 
cos  −  = cos  −  i sin  −  = − sin  −  ,
 3   3   3   3 
Uzimajući u obzir i da je
 4π   2π   2π  1
cos  −  = cos  −  = − cos  −  = − ,
 3   3   3  2
slijedi da je
2π 4π 4π
−j −j  2π 
−j  2π   2π   2π 
1+ e 3
+e =e
= 1 + cos  −  + jsin  −  + cos  −  − jsin  −  =
3 3
 3   3   3   3 
 2π   1
= 1 + 2 ⋅ cos  −  = 1 + 2 ⋅  −  = 0 ,
 3   2
odnosno,
U1 + U 2 + U 3 = 0 .
Slično može da se pokaže i za međufazne napone
 −j
2π
 −j
2π
 −j
2π
 −j
4π
 −j
2π

U12 + U 23 + U 31 = U1 ⋅ 1 − e 3  + U1 ⋅ e 3 ⋅ 1 − e 3  + U1 ⋅ e 3 ⋅ 1 − e 3  =
     
 −j
2π
  −j
2π
−j
4π

= U1 ⋅ 1 − e 3  ⋅ 1 + e 3 + e 3  = 0 .
   
pošto je izraz u posljednjoj zagradi jednak nuli, pa je tako
U12 + U 23 + U 31 = 0 .
244
Odnos amplituda ili efektivnih vrijednosti linijskih i faznih napona simetričnog

trofaznog generatora je
 −j
2π

U1 ⋅ 1 − e 3  2 2
Ul U   = 1 − cos 2π  +  sin 2π  = 2 ⋅ 1 − cos 2π  ⋅ 2 =
= 12 =      
Uf U1 U1  3   3   3  2
π 3
= 2 ⋅ sin = 2⋅ = 3.
3 2
što znači da je
Ul
Ul = 3 ⋅ U f i Uf = .
3
Napon od 220 V, koji se koristi u domaćinstvima, je fazni napon trofaznog
sistema, odnosno, napon između bilo koje faze i nultog provodnika. Prema
gornjem izrazu, linijski napon tog sistema je 380 V.
6.9.2. VEZIVANJE PRIJEMNIKA NA TROFAZNE MREŽE

Na trofaznu mrežu, napajanu simetričnim trofaznim generatorom,
sastavljenu od tri fazna provodnika i nultog voda, mogu da se priključe
jednofazni, dvofazni i trofazni potrošači. Pošto se dvofazni potrošači skoro
nikada ne javljaju u praksi, na ovom mjestu će biti razmotreno samo vezivanje
na mrežu jednofaznih i trofaznih prijemnika.
Jednofazni prijemnici mogu da se vežu između dvije faze ili između bilo koje
faze i nultog provodnika. Kako se monofazni potrošači vrlo rijetko prave za
linijski napon, oni se praktično uvijek vezuju između jedne od faza i nultog
provodnika, kao što je to za tri potrošača na lijevoj strani prikazano na Sl. 6.41.
Vezivanje takvih potrošača na linijski napon bi dovelo do njihovog uništenja.
245
Sl. 6.41. Vezivanje potrošača u trofaznom sistemu
Trofazni potrošači, sa tri ili četiri priključka, vezuju se za sve tri faze
trofaznog sistema i, eventualno, za nulti provodnik, što je, takođe, prikazano na
Sl. 6.41.
Potrošači manjih snaga (do oko 3 kW) obično se prave kao monofazni, dok
su prijemnici većih snaga (snažniji grijači, elektromotori većih snaga i sl.) obično
trofazni.
Trofazni prijemnici su sastavljeni od tri monofazna prijemnika, koji mogu da
budu vezani u zvijezdu ili u trougao. Kao što je već ranije rečeno, ukoliko su
impedanse sva tri monofazna prijemnika jednake, takav potrošač je simetričan i
u ovom tekstu ćemo posmatrati samo takve potrošače.
6.9.2.1. Vezivanje simetričnog prijemnika u zvijezdu

Veza realnog simetričnog generatora, elektromotornih sila
2π  2π  4π  4π 
−j j θ −  −j j θ − 
jθ  3   3 
E1 = E1 ⋅ e , E 2 = E1 ⋅ e 3
= E1 ⋅ e , E 3 = E1 ⋅ e 3
= E1 ⋅ e .
i unutrašnjih impedansi Zg , vodova impedanse Zl za fazne i Z N za
neutralni provodnik, i simetričnog trofaznog potrošača, impedansi Z , vezan u
zvijezdu, prikazana je na Sl. 6.42.
246
Sl. 6.42. Simetričan trofazni sistem sa prijemnikom vezanim u zvijezdu
Na Sl. 6.42. su obilježeni i fazni i linijski naponi kao i odgovarajuće jačine

'
struja. Struje I1 , I 2 i I 3 nazivaju se linijske, a struje u trofaznom prijemniku, I1 ,
' '
I 2 i I3 nazivaju se fazne struje. Očigledno je da su, u slučaju kada je prijemnik
vezan u zvijezdu, jačine tih struja iste,
' ' '
I1 = I1 I2 = I2 i I3 = I3 .
Obilježimo napon između zvjezdišta generatora i zvjezdišta prijemnika
(napon na krajevima impedanse neutralnog voda, Z N ) sa U N0 , kao što je to
urađeno i na Sl. 6.42. Pretpostavimo, pri tome, da je zvjezdište generatora
uzemljeno, odnosno, da se nalazi na potencijalu nula. Jednačina po prvom
Kirhofovom zakonu za zvjezdište prijemnika glasi
' ' '
I N − I1 − I2 − I3 = 0 ,
gdje su jačine struja
UN0 ' E1 − UN0 ' E2 − UN0 ' E3 − UN0
IN = , I1 = I1 = , I2 = I2 = , i I3 = I3 = .
ZN Zg + Zl + Z Zg + Zl + Z Zg + Zl + Z
Prema tome, jednačina po I Kirhofovom zakonu za zvjezdište prijemnika

može da se napiše u sljedećem obliku:
U N0 E1 − U N0 + E 2 − U N0 + E 3 − U N0
− =0.
ZN Zg + Zl + Z
odnosno,
 1 3   E1 + E 2 + E 3 
U N0 ⋅  + − =0.
 Z N Zg + Zl + Z   Zg + Zl + Z 
Kako je trofazni generator simetričan, zbir njegovih elektromotornih sila je
jednak nuli, E1 + E 2 + E 3 = 0 , i pošto, u opštem slučaju,
1 3
+ =0,
Z N Zg + Zl + Z
U N0
slijedi da je U N0 = 0 , odnosno, da je I N = =0,
ZN
247
što znači da u slučaju priključenja simetričnog trofaznog prijemnika, preko

simetričnog trofaznog voda, na simetričan trofazni generator, u neutralnom
provodniku ne postoji struja. To istovremeno znači i da su potencijali zvjezdišta
generatora i zvjezdišta prijemnika jednaki. Naglasimo da to nije slučaj kada bilo
koji od trofaznih elemenata (generator, vod ili prijemnik) nije simetričan.
Kao što je prethodno već bilo napisano, u slučaju simetričnog trofaznog
sistema su jačine faznih, odnosno, linijskih struja
' E1 − U N0 ' E 2 − U N0 ' E3 − U N0
I1 = I1 = , I 2 = I2 = , i I3 = I3 = .
Zg + Zl + Z Zg + Zl + Z Zg + Zl + Z
pa može da se zaključi da jačine struja formiraju takođe simetričan sistem,

odnosno da je
2π  2π  4π  4π 
−j j ψ1 −  −j j ψ1 − 
I1 = I1 ⋅ e jψ1 , I 2 = I1 ⋅ e 3
= I1 ⋅ e  3 
, i I3 = I1 ⋅ e 3
= I1 ⋅ e  3 
.
Moduo jačine prve fazne struje iznosi
E1
I1 = ,
Zg + Zl + Z
a argument ψ1 je definisan preko početne faze fazne elektromotorne sile E1,

θ1 i argumenta zbira kompleksnih faznih impedansi generatora, voda i
prijemnika
ψ1 = θ1 − ϕ , Zg + Zl + Z = Zg + Zl + Z ⋅ e jϕ .
I fazni i međufazni naponi prijemnika obrazuju, takođe, simetričan sistem,
U1' = Z ⋅ I1' = Z ⋅ I1 = Uf ⋅ e jθf ,

2π  2π 
−j j θf − 
 3 
U 2' = Z ⋅ I 2' = Z ⋅ I2 = U1' ⋅ e 3
= Uf ⋅ e ,
4π  4π 
−j j θf − 
3 
U3' = Z ⋅ I3' = Z ⋅ I3 = U1' ⋅ e 3
= Uf ⋅ e  ,
 −j
2π

U1' 2' = U1' − U 2' = U1' ⋅ 1 − e 3  = Ul ⋅ e jθ1 ,
 
248
 2π 
 −j
2π
 − j 2π3 j θ1 − 
 3 
U 2' 3' = U 2' − U 3' = U1' ⋅ 1 − e 3
⋅e = Ul ⋅ e ,
 
 4π 
 −j
2π
 − j 4π3 j θ1 − 
 3 
U3' 1' = U3' − U1' = U1' ⋅ 1 − e 3
⋅e = Ul ⋅ e .
 
Kao i kod generatora, odnos modula linijskog i faznog napona prijemnika je
 −j
2π

U1' ⋅  1 − e 3  2π
Ul U   −j
= 1' 2' = = 1− e 3 = 3 ,
Uf U1' U1'
odnosno, ponovo je
Ul
Ul = 3 ⋅ U f i Uf = .
3
6.9.2.2. VEZIVANJE SIMETRIČNOG TROFAZNOG PRIJEMNIKA

U TROUGAO
Veza tri impedanse u trougao je bila prikazana u poglavlju 6.4.1.2. i kada su
sve tri impedanse jednake, ponovo se radi o simetričnom prijemniku. Takva
veza može da se priključi na simetričan trofazni sistem, kao što je prikazano na
Sl. 6.43. Sa slike se vidi da su priključci takvog prijemnika (tjemena trougla)
vezana na po jednu fazu, a da neutralni provodnik kod trougla ne postoji.
Monofazne impedanse prijemnika su vezane na međufazne napone, tako da su
fazni naponi prijemnika jednaki međufaznim, dok se fazne i linijske jačine struja
sada razlikuju. Na Sl. 6.43. su linijske struje označene kao I1 , I 2 i I 3 , a fazne
su I1' 2' , I 2' 3' i I 3' 1' .
249
Sl. 6.43. Simetričan trofazni sistem sa prijemnikom vezanim u trougao
Međufazni naponi na prijemniku mogu da se izraze kao
U1' 2' = U l ⋅ e jθ1 = E1 − ( Zg + Zl ) ⋅ I1 −  E 2 − ( Zg + Zl ) ⋅ I 2  ,
U 2' 3' = E 2 − ( Zg + Zl ) ⋅ I 2 −  E 3 − ( Zg + Zl ) ⋅ I 3  ,
U 3' 1' = E 3 − ( Zg + Zl ) ⋅ I3 −  E1 − ( Zg + Zl ) ⋅ I1  .
Sabiranjem ova tri izraza, uzimajući u obzir da je zbir elektromotornih sila

generatora jednak nuli, E1 + E 2 + E 3 = 0 , vidi se da i prijemnik vezan u trougao
zadovoljava uslove simetričnosti sistema, odnosno,
U1' 2' + U 2' 3' + U 3' 1' = 0 .
Fazne struje prijemnika,
U1' 2' U 2' 3' U3' 1'
I1' 2' = , I 2' 3' = i I3' 1' = ,
Z Z Z
obrazuju, takođe, simetričan sistem struja,
2π  2π  4π  4π 
−j j ψf −  −j j ψf − 
I1' 2' = If ⋅ e jψf , I2' 3' = I1' 2' ⋅ e 3
= If ⋅ e  3
, i I3' 1' = I1' 2' ⋅ e 3
= If ⋅ e  3
.
Jačine linijskih struja se dobijaju primjenom I Kirhofovog zakona u tjemenima
trougla.
250
 −j
4π

I1 = I1 ⋅ e jψ1 = I1' 2' − I3' 1' = I1' 2' ⋅ 1 − e 3  ,
 
 −j
4π
 − j 2π
I 2 = I2' 3' − I1' 2' = I1' 2' ⋅ 1 − e 3  ⋅ e 3 ,
 
 −j
4π
 − j 4π
I3 = I3' 1' − I 2' 3' = I1' 2' ⋅ 1 − e 3  ⋅ e 3 .
 
Iz ovih izraza može da se vidi da i linijske struje, u slučaju simetričnog
trofaznog prijemnika vezanog u trougao, predstavljaju simetričan sistem, što
znači da je
I1 + I 2 + I3 = 0 .
Odnos modula linijskih i faznih jačina struja u ovom slučaju je
 −j
4π

I1' 2' ⋅  1 − e 3  4π
Il I   −j
= 1 = = 1− e 3 = 3 ,
If I1' 2' I1' 2'
odnosno, sada za jačine struja važi da je

Il
Il = 3 ⋅ If i If = .
3
Na osnovu svega što je do sada pokazano, može da se zaključi da je, u
slučaju kada je sistem simetričan, dovoljno izračunati napone i jačine struja u
jednoj fazi, a da su te veličine u druge dvije faze istih modula, a samo fazno
0
pomjereni za 120 . Prema tome, kada je sistem simetričan, njegovo rješavanje
se svodi, praktično, na rješavanje monofaznog sistema. Isti zaključak važi i za
impedanse simetričnog trofaznog sistema.
U slučaju kada sistem nije simetričan, određivanje nepoznatih veličina u
sistemu je dosta komplikovanije, ali, ako su poznate sve potrebne kompleksne
veličine, sistem ponovo može da se riješi direktnom primjenom Kirhofovih
zakona u kompleksnom obliku.
251
6.10. SNAGE TROFAZNIH PRIJEMNIKA I GENERATORA

Prema zakonu o održanju energije, trenutna snaga trofaznog, u opštem
slučaju nesimetričnog, generatora je definisana kao zbir trenutnih snaga
pojedinačnih generatora, a isto je i sa trenutnom snagom trofaznog prijemnika.
Ako je prijemnik simetričan i ako se sa Up označi efektivna vrijednost napona
u svakoj fazi prijemnika, sa Ip efektivna vrijednost jačine struje kroz pojedine
impedanse prijemnika, a sa ϕ argument impedanse jedne faze, trenutna snaga
trofaznog simetričnog prijemnika iznosi
3 3
 2π   2π 
p ( t ) = ∑up1 ( t ) ⋅ ip1 ( t ) = ∑ 2 ⋅ Up ⋅ cos ωt + θ − ( i −1)  ⋅ 2 ⋅ Ip ⋅ cos ωt + ψ − ( i −1)  =
i =1 i =1  3   3
3
  2π  
= ∑Up ⋅ Ip ⋅ cos 2ωt + θ + ψ − 2 ⋅ ( i −1)  + cos ( θ − ψ) = 3 ⋅ Up ⋅ Ip ⋅ cosϕ .
i =1   3  
Na osnovu gornjeg se dolazi do zanimljivog zaključka da se snaga
simetričnog trofaznog prijemnika ne mijenja u vremenu i da je jednaka trostrukoj
aktivnoj snazi svakog faznog prijemnika posebno.
Na analogan način se definiše i reaktivna energija simetričnog trofaznog
prijemnika, kao
Q = 3 ⋅ U p ⋅ Ip ⋅ sin ϕ , (6.41)
a kombinacijom aktivne i reaktivne snage u jedinstven kompleksan broj,

dobija se kompleksna snaga simetričnog trofaznog prijemnika,
*
S = P + jQ = 3 ⋅ Up ⋅ Ip ,
čiji moduo ponovo predstavlja prividnu snagu,

S = S = 3 ⋅ U p ⋅ Ip .
Na isti način su definisane sve ove snage i kod simetričnog trofaznog

generatora.
Pošto u trofaznim sistemima postoje fazni i linijski naponi i jačine struja,
međusobno fazno pomjereni, važno je razumjeti koji ugao ϕ nastupa u
izrazima za aktivnu i reaktivnu snagu. Posmatrajmo simetričan prijemnik vezan
u zvijezdu,
252
Sl. 6.44. Simetričan trofazni potrošač Sl. 6.45. Fazorski dijagram potrošača sa
vezan za zvijezdu Sl. 6.44.
prikazan na Sl. 6.44. Pošto je prijemnik vezan u zvijezdu, njegova fazna

struja je jednaka linijskoj, međufaznoj struji, dok je napon na impedansama
pojedinih faza fazni napon. Linijski, međufazni napon je, u tom slučaju,
Ul = 3 ⋅ U f = 3 ⋅ U p ,
tako da je aktivna snaga prijemnika
P = 3 ⋅ Up ⋅ Ip ⋅ cos ϕ = 3 ⋅ Uf ⋅ If ⋅ cos ( Uf , If ) = 3 ⋅ Ul ⋅ Il ⋅ cos ( Uf , If ) .
Na osnovu ovog izraza može da se vidi da snaga trofaznog simetričnog

prijemnika ili generatora može da se odredi bilo pomoću faznih, bilo pomoću
linijskih napona i jačina struja, ali je izuzetno važno uočiti da je ugao ϕ
definisan između faznog napona i fazne struje. Taj ugao je, na fazorskom
dijagramu sa Sl. 6.45., označen sa ϕ , dok je sa α označen ugao između
linijskog napona i linijske (fazne) struje. Kao što se vidi na Sl. 6.45., ta dva ugla
su različita, pa bi korišćenje ugla α , u izrazima za snage i impedanse, dalo
potpuno pogrešne rezultate. Ovo je posebno važno i zbog toga što se, u praksi,
aktivna snaga simetričnog trofaznog prijemnika obično definiše izrazom
P = 3 ⋅ U ⋅ I ⋅ cos ϕ ,
gdje se, očigledno, podrazumijeva da je ili napon linijski, a jačina struje
fazna, ili obrnuto - jedna veličina je uvijek fazna, a druga linijska.
253
PRIMJER 6.13. Nacrtati fazorski dijagram napona i jačina struja potrošača

prikazanog na Sl. P.6.13.1. Obilježiti ugao između faznog napona i fazne jačine
struje, kao i između linijskog napona i linijske jačine struje.
Brojni podaci: U1 = 220 V , R = 10 Ω , ωL = 50 Ω .
Sl. P.6.13.1. Jedna faza trofaznog prijemnika
Kako se radi o simetričnom trofaznom prijemniku, analiza stanja u njemu

može da se vrši na samo jednoj njegovoj fazi, dok će fazorski dijagram biti crtan
za kompletan, trofazni prijemnik. Kolo jedne faze prijemnika je prikazano na Sl.
P.6.13.2. Kako je prijemnik vezan u zvijezdu, jačina struje I1 je, istovremeno, i
fazna i linijska,
90
U1 220 − j⋅arctg 10
I1 = = e = 4,31 ⋅ e − jψ1 [ A ] , (6.42)
R + jωL 51
50
gdje je ψ1 = arctg = 790 .
10
Na osnovu tih podataka je nacrtan fazorski dijagram, prikazan na Sl.

P.6.13.3., za sve napone i jačine struja trofaznog prijemnika.
254
Sl. P.6.13.3. Fazorski dijagram trofaznog prijemnika
Ove veličine za drugu i treću fazu su dobijene tako što su napon i jačina
0 0
struje prve faze zarotirani za -120 , odnosno, -240 .
Uglovi između faznih napona i faznih jačina struja su, na fazorskom
dijagramu, označeni kao ϕ1 , ϕ 2 i ϕ 3 , dok su sa α1 , α 2 i α 3 označeni uglovi
između linijskih napona i linijskih jačina struja.
PRIMJER 6.14. Nacrtati fazorski dijagram napona i jačina struja potrošača

prikazanog na Sl. P.6.14.1. Obilježiti ugao između faznog napona i fazne struje,
kao i između linijskog napona i linijske struje.
1
Brojni podaci: U1 = 220 V , R = 300 Ω , = 60 Ω .
ωC
Sl. P.6.14.1. Trofazni prijemnik

Ponovo imamo slučaj simetričnog trofaznog prijemnika, pa je opet dovoljno
posmatranje samo jedne faze. Međutim, kako je prijemnik vezan u trougao, da
bi mogla da se analizira samo jedna faza, neophodno je, prethodno, izvršiti
255
transfiguraciju trougla u zvijezdu. Kolo jedne faze ekvivalentne zvijezde u koju

je transfigurisan trougao, prikazano je na Sl. P.6.14.2. Kao što se sa te slike
vidi, pošto je prijemnik simetričan, prema izrazima iz poglavlja 6.4.1.2.,
rezistansa jedne faze ekvivalentne zvijezde je jednaka trećini rezistanse faze
trougla, a kapacitivnost zvijezde je jednaka trostrukoj kapacitivnosti trougla.
Jačina linijske struje I1 je

U1 220
I1 = = = 11, 2 ⋅ e jψ1 [ A ] ,
R 1 3,85 ⋅ (1 − j5 )
-j
3 3ωC
R 1
−j
3 3ωC
5
gdje je ψ1 = arctg = 790 .
1
Fazni i međufazni naponi su, u ovom slučaju, jednaki,
0
U AB = U12 = 3 ⋅ U1 , U AB = 3 ⋅ U1 ⋅ e j30 , (6.43)
a kompleksna jačina fazne struje je
U AB
I AB = = I AB e jψ1 [ A ] ,
1
R−j
ωC
gdje je
U AB I
I AB = = 1 = 6,5 A ,
306 3
300
ψ1 = arctg = 88,810 .
6
256
Sl. P.6.14.3. Fazorski dijagram trofaznog prijemnika
PRIMJER 6.15. Dokazati, matematičkim putem, da je trenutna snaga

simetričnog trofaznog prijemnika, jednaka njegovoj srednjoj snazi.
Kao što je bilo prikazano u ranijem tekstu, trenutna snaga ma kakvog
trofaznog prijemnika je jednaka zbiru trenutnih snaga pojedinih faza,
p ( t ) = u1 ( t ) ⋅ i1 ( t ) + u 2 ( t ) ⋅ i 2 ( t ) + u 3 ( t ) ⋅ i3 ( t ) .
U slučaju simetričnog prijemnika su naponi i jačine struja,
u1 ( t ) = U m ⋅ cos ( ωt ) , i1 ( t ) = I m ⋅ cos ( ωt − ϕ ) ,
 2π   2π 
u 2 ( t ) = U m ⋅ cos  ωt − , i 2 ( t ) = I m ⋅ cos  ωt − ϕ − ,
 3   3 
 4π   4π 
u 3 ( t ) = U m ⋅ cos  ωt −  , i3 ( t ) = Im ⋅ cos  ωt − ϕ −  .
 3   3 
Pri tome je, radi jednostavnosti, bilo pretpostavljeno da je
θ = 0, ϕ = θ − ψ = −ψ ψ = −ϕ .
Uvrštavajući izraze za trenutne vrijednosti napona i jačina struja u izraz za
trenutnu snagu prijemnika, dobija se da je
 2π   2π 
p ( t ) = Um ⋅ Im ⋅ cos ( ωt ) ⋅ cos ( ωt − ϕ ) + Um ⋅ Im ⋅ cos  ωt −  ⋅ cos  ωt − ϕ −  +
 3   3 
 4π   4π 
+ U m ⋅ Im ⋅ cos  ωt −  ⋅ cos  ωt − ϕ −  .
 3   3 
257
Koristeći trigonometrijski identitet

1 1
cos α ⋅ cos β = cos ( α + β ) + cos ( α − β ) ,
2 2
dobija se da je trenutna snaga simetričnog trofaznog prijemnika
  4π     8π  
p( t ) = U⋅ I ⋅ cos( 2ωt ) + cosϕ + U⋅ I ⋅ cos 2ωt −  + cosϕ + U⋅ I ⋅ cos 2ωt −  + cosϕ
  3    3 
,
gdje su U i I efektivne vrijednosti napona i jačine struje potrošača, a ϕ je ugao
između njih.
Grupisanjem članova koji sadrže cos ϕ , gornji izraz može da se napiše i u
obliku
  4π   8π  
p ( t ) = U ⋅ I ⋅ cos ( 2ωt ) + cos  2ωt −  + cos  2ωt −   + 3 ⋅ U ⋅ I ⋅ cos ϕ .
  3   3 
Srednja vrijednost svih sabiraka koji sadrže cos ( 2ωt ) , u toku cijelog broja
perioda, uvijek je jednaka nuli, tako da je srednja vrijednost cijelog izraza u
srednjoj zagradi jednaka nuli. Odatle slijedi da je
Psr = 3 ⋅ U ⋅ I ⋅ cos ϕ . (6.44)
Da je izraz u srednjoj zagradi zaista jednak nuli, može da se pokaže i
grafički, kao što je to urađeno na Sl. P.6.15.
Sl. P.6.15. Prikazivanje sabiraka u kompleksnom domenu
Na toj slici je prikazan fazorski dijagram sabiraka srednje zagrade i sa nje se

jasno vidi da je njihov zbir, u kompleksnom domenu, jednak nuli. Prema tome,
258
njihov zbir i u vremenskom domenu, u svakom trenutku, mora da bude jednak

nuli, odakle slijedi da je, zaista,
p ( t ) = 3 ⋅ U ⋅ I ⋅ cos ϕ = Psr .
1) Izračunati odnos efektivnih vrijednosti linijskih i faznih napona kod

simetričnog trofaznog prijemnika, vezanog u zvijezdu.
2) Izračunati odnos efektivnih vrijednosti linijskih i faznih jačina struja
kod simetričnog trofaznog prijemnika, vezanog u trougao.
3) Kako se definiše reaktivna snaga kod monofaznih, a kako kod
trofaznih prijemnika i generatora?
4) Da li pojava rezonancije i antirezonancije može da nastupi i kod
trofaznih sistema? Kolike bi bile impedanse trofaznog prijemnika u
slučaju rezonancije, a kolike u slučaju antirezonancije?
259
7. OSNOVNA ELEKTRIČNA MJERENJA

„Ako ne razumiješ što je elektricitet, nisi usamljen. Čak i profesori, inženjeri,
a i naučnici teško shvataju koncept.“, Nikola Tesla
7.1. OSNOVNI POJMOVI O MJERENJIMA I MJERNIM

INSTRUMENTIMA
Električna mjerenja predstavljaju poseban dio elektrotehnike, koji se i dalje
razvija i usavršava, preklapajući se, istovremeno, sa drugim oblastima, posebno
sa elektronikom i računarstvom. Cilj ovog dijela je upoznavanje sa
elementarnim pojmovima iz oblasti električnih mjerenja, kako vremenski
konstantnih, tako i vremenski promjenljivih veličina.
Uređaji, koji služe za eksperimentalno određivanje neke veličine, mjerenje,
nazivaju se mjerni instrumenti ili samo instrumenti. Obično se instrumenti prave
za mjerenje određene veličine i nazivaju se ili prema jedinici mjerene veličine
(ampermetri, voltmetri i sl.) ili prema samoj mjerenoj veličini (frekvencmetri,
fluksmetri i sl.). Postoje i instrumenti za mjerenje više veličina i takvi instrumenti
se najčešće nazivaju univerzalni instrumenti. O njima će biti posebno govora na
kraju ovog dijela.
Prema načinu prikazivanja mjerene veličine, instrumenti se dijele na
analogne i digitalne.
Kod analognih instrumenata se vrijednost mjerene veličine prikazuje,
najčešće, položajem kazaljke na skali, odnosno, skretanje kazaljke je
proporcionalno vrijednosti mjerene veličine. Veoma važne karakteristike svih
analognih instrumenata su opseg mjerenja i maksimalno skretanje kazaljke,
odnosno vrijednost mjerene veličine, pri kojoj dolazi do maksimalnog skretanja
kazaljke. Opseg mjerenja neke veličine ograničen je, sa jedne strane,
maksimalnim dozvoljenim skretanjem kazaljke, a sa druge strane, minimalnom
vrijednošću, pri kojoj može da se očita otklon kazaljke na skali. Maksimalno
skretanje kazaljke definiše maksimalnu vrijednost mjerene veličine, pri čemu
pokušaj mjerenja veće vrijednosti može da dovede do uništenja instrumenta.
Princip konstrukcije i rada nekih od najčešće korišćenih analognih
instrumenata će biti prikazan u jednom od narednih poglavlja.
Pokazivanje mjerenih veličina kod digitalnih instrumenata je u obliku cifara u
posebnom "prozorčiću" instrumenta. Da bi takvo prikazivanje bilo moguće, u
260
digitalnim instrumentima se nalazi veći broj elektronskih kola, u čiji rad se, na
ovom mjestu, nećemo upuštati. I kod ovih instrumenata se definiše opseg
mjerenja, s tim što je on određen mogućnošću prikazivanja decimalnih mjesta
mjerene veličine i maksimalno dozvoljenom vrijednošću te veličine.
Kod obje vrste instrumenata se definišu i druge karakteristike, kao što su
tačnost instrumenta, principijelna konstrukcija instrumenta, položaj instrumenta
pri mjerenju, maksimalan napon, koji može da izdrži izolacija i sl. Sve te
karakteristike su, određenim simbolima, prikazane na samom instrumentu.
U narednim poglavljima ovog dijela će biti opisane neke od velikog broja
mjernih metoda za mjerenje određenih veličina u električnim mrežama, kao što
su jačina struje, napon, otpornost, impedansa, učestanost, snaga i utrošena
električna energija, kako u vremenski konstantnim, tako i u vremenski
promjenljivim, prostoperiodičnim, monofaznim i trofaznim sistemima. U
slučajevima mjerenja prostoperiodičnih napona i jačina struja može da se
zahtijeva mjerenje srednje ili, češće, efektivne vrijednosti i, eventualno, početne
faze, a iz ovih podataka mogu da se odrede i njihove trenutne vrijednosti. U
zavisnosti od toga koja veličina i koja njena vrijednost (efektivna ili srednja)
treba da se mjeri, koriste se i različiti instrumenti i različite mjerne metode.
7.2. GREŠKE MJERENJA

Kao što je već rečeno, zadatak mjerenja je određivanje tačne vrijednosti
mjerene veličine. U realnim situacijama, međutim, čak i kad se koriste
najprecizniji mjerni uređaji, nije moguće sasvim tačno odrediti mjerenu veličinu,
odnosno, uvijek se javlja određena greška. Ta greška, u stvari, predstavlja
odstupanje izmjerene veličine od njene prave vrijednosti i ona može, određenim
postupcima, da se smanji na najmanju moguću mjeru, ali, teorijski gledano,
greška uvijek postoji.
Greške, koje nastupaju u mjerenjima mogu da se podijele u tri osnovne
grupe. Prvu grupu čine grube greške, do kojih dolazi nepažnjom mjerioca i koje
mogu da se izbjegnu pažljivim pristupom mjerenju, počev od izbora mjerne
metode, instrumenta i njegovog opsega, do pažljivog određivanja položaja
kazaljke na odgovarajućoj skali. S obzirom na lakoću eliminacije ove vrste
greške, grube greške, u daljem tekstu, neće biti više razmatrane.
261
U drugu grupu grešaka spadaju sistematske greške, koje nastaju zbog

nesavršenosti mjernih metoda i uređaja, kao i zbog poznatih uticaja okoline.
Sistematske greške imaju uvijek istu vrijednost i isti znak, tako da mogu da se
eliminišu korekcijom dobijenih rezultata. U daljem tekstu će, pri nastupanju
pojedinih sistematskih grešaka mjerenja, na njih biti posebno ukazano.
Treća grupa grešaka su slučajne greške, koje prouzrokuju nepoznati uticaji
okoline, mjernih metoda i mjernih uređaja, kao i subjektivne procjene položaja
kazaljke u odnosu na skalu. Od jednog do drugog mjerenja iste vrijednosti
mjerene veličine, slučajne greške mijenjaju i vrijednost i znak, po sasvim
slučajnom uzorku. Slučajne greške mogu da se smanje ponavljanjem mjerenja
i, zatim, uzimanjem srednje vrijednosti većeg broja dobijenih rezultata jedne
vrijednosti mjerene veličine.
Sve ovo, do sada, bilo je samo kvalitativno opisivanje grešaka. U praksi je,
međutim, neophodna i kvantifikacija grešaka, da bi se znalo koliko izmjerena
vrijednost odstupa od prave vrijednosti. Zbog toga se, u kvantitativnom smislu,
definišu tri vrste grešaka, i to apsolutna greška, relativna greška i procentualna
relativna greška.
Apsolutna greška je razlika između izmjerene i prave vrijednosti mjerene
veličine i prikazuje se u jedinicama veličine, koja se mjeri,
δ = ( izmerena vrednost ) − ( prava vrednost ) . (7.1)
Apsolutna greška može da bude pozitivna, ukoliko je izmjerena vrijednost

veća od prave, ili negativna, ako je prava vrijednost veća od izmjerene.
Vrlo često, međutim, apsolutna greška ne daje dovoljan uvid u stvarnu
grešku mjerenja. Naime, nije svejedno da li je greška pri mjerenju jačine struje
od, na primjer, δ = 3 A , nastupila pri mjerenju struje jačine 10 A ili pri mjerenju
struje jačine 100 A; jasno je da je, u drugom slučaju, mjerenje bilo tačnije. Zbog
toga se, pored apsolutne greške, definiše i relativna greška, koja predstavlja
odnos između apsolutne greške i prave vrijednosti,
( izmerena vrednost ) − ( prava vrednost )

δr =
prava vrednost
Relativna greška je neimenovan broj, koji se često, izražava u procentima
prave vrijednosti i, tada, definiše procentualnu relativnu grešku
262
( izmerena vrednost ) − ( prava vrednost )

δr [ 0 0 ] = × 100 .
prava vrednost
Kao i apsolutne greške, obje relativne greške mogu da budu pozitivne ili
negativne, u zavisnosti od toga da li je izmjerena vrijednost veća ili manja od
prave.
PRIMJER 7.1. Odgovarajućim instrumentom je, na potrošaču, izmjeren

napon U m = 1,352 V , dok je prava vrijednost tog napona U p = 1,358 V .
Odrediti apsolutnu, relativnu i procentualnu grešku tog mjerenja.
Apsolutna greška mjerenja je
δ = U m − U p = 1,352 − 1,358 = −0,008 V
Relativna greška mjerenja je

Um − Up 1,352 − 1,358
δr = = = −0,0044 V ,
Up 1,358
a procentualna relativna greška mjerenja je

δ r [ 0 0 ] = δ r ⋅ 100 = −0, 44 0
0 .
7.3. PRINCIPI KONSTRUKCIJE I RADA OSNOVNIH MJERNIH

INSTRUMENATA
7.3.1. INSTRUMENT SA KRETNIM KALEMOM

Principijelna konstrukciona šema instrumenta sa kretnim kalemom je
prikazana na Sl. 7.1.
Sl. 7.1. Instrument sa kretnim kalemom
263
U procjepu između nepokretnog jakog stalnog magneta i, takođe

nepokretnog, cilindričnog feromagnetskog jezgra, nalazi se pravougaoni
namotaj sa mnogo međusobno izolovanih zavojaka tanke žice, pričvršćen na
osu oko koje može da rotira. Kao što je, linijama vektora magnetske indukcije,
prikazano na slici, magnetsko polje u procjepu je približno radijalno, a intenzitet
r
vektora magnetske indukcije B je približno konstantan u svim tačkama
procjepa. Krajevi kretnog kalema predstavljaju priključke instrumenta, tako da
se, uključivanjem instrumenta u zatvoren strujni krug, uspostavlja struja u
r r
kalemu. Na tu struju djeluje magnetsko polje silama F1 i F2 , oblika
r r r
dF = I ⋅ d l × B . Te dvije sile čine spreg sila, koji teži da zarotira kalem na kome
je pričvršćena kazaljka instrumenta. Rotaciji kalema se suprotstavljaju sile
opruge, koje, istovremeno, služe i za dovod struje kalemu, kao što je prikazano
na Sl. 7.2.
Sl. 7.2. Opruge instrumenta služe i za napajanje kalema
Prema tome, ravnotežno stanje instrumenta se postiže kada su intenziteti sila

opruge i magnetskih sila isti, što znači da će ugao za koji će kalem zarotirati, a
time i pokazivanje kazaljke, biti direktno proporcionalno jačini struje kroz kalem.
Drugim riječima, na taj način je ostvaren instrument za mjerenje jačine
struje - ampermetar.
Povećavanjem broja zavojaka kalema ili dodavanjem rednog otpornika ovom
instrumentu, dobija se instrument za mjerenje napona voltmetar.
Za mjerenje jačine struje manjih intenziteta, u uređajima koji se nazivaju
galvanometri, kalem se ne nalazi na osovini, već je obješen na tanku nit.
Djelovanju sprega sila se sada suprotstavlja torzija niti, a umjesto kazaljke je za
kalem pričvršćeno ogledalce, od koga se odbija svjetlosni zrak i pada na
poluprovidnu skalu, opremljenu odgovarajućim podiocima. Na taj način se
dobija veoma osjetljiv instrument za mjerenje struja jačine od 10-9 A.
264
Ako se instrumentom sa kretnim kalemom mjeri jačina vremenski konstantne

struje, položaj kazaljke na linearnoj skali će biti direktno proporcionalan toj jačini.
U slučaju vremenski promjenljivih struja, međutim, kazaljka instrumenta će težiti
da prati vremenske promjene jačine struje kroz kalem. Zbog male, ali konačne,
inercije kalema i kazaljke, praćenje trenutne vrijednosti jačine struje neće biti
moguće čak ni pri relativno niskim u čestanostima (na primjer 50 Hz), tako da će
instrument pokazivati srednju vrijednost mjerene veličine. U slučaju mjerenja
prostoperiodičnih veličina, imajući u vidu da je srednja vrijednost tih veličina uvijek
jednaka nuli, može da se zaključi da takav instrument ne može da se koristi
direktno. Da bi instrument sa kretnim kalemom mogao da se koristi i za mjerenje
prostoperiodičnih veličina, koristi se veza instrumenta prikazana na Sl. 7.3.
Sl. 7.3. Veza instrumenta sa kretnim kalemom za mjerenje jačine prostoperiodične struje
Na toj slici su sa D1 do D4 označeni elementi koji se nazivaju diode i čija

osnovna karakteristika je da propuštaju struju u samo jednom smjeru. Kako
diode propuštaju struju u naznačenom smjeru (D1 i D2 ka tački A, a D3 i D4 od
tačke B), struju i(t) će, kroz instrument, u vremenskom intervalu 0 < t < T/2,
propuštati diode D1 i D4, a neće propuštati diode D2 i D3, dok će, u vremenskom
intervalu T/2 < t < T, struju propuštati diode D2 i D3, a diode D1 i D2 će biti
"zatvorene" za protok naelektrisanja. Na taj način će smjer struje kroz
ampermetar biti isti u obje poluperiode, tako da se kroz ampermetar uspostavlja
vremenski promjenljiva, ali jednosmjerna struja, iA(t), čiji vremenski oblik je
prikazan na Sl. 7.4.
265
Sl. 7.4. Vremenski oblik struja i(t) i iA(t) u vezi sa Sl. 7.3.
Matematički, taj oblik može da se prikaže izrazom

2π
i A ( t ) = I m ⋅ [sin ωt ] , ω= , (7.2)
T
pa je njena srednja vrijednost
T T/2 T
1 1 1
I Asr =
T0∫ i A ( t ) ⋅ dt =
T ∫
0
I m ⋅ sin ωt ⋅ dt + ∫ − Im ⋅ sin ωt ⋅ dt =
T T/2
Im   2π T  2π 2π  2π T   I m 2
=  − cos   + cos ⋅ 0+ cos ⋅ T − cos  ⋅   = ⋅ 4 = Im .
ωT   T 2 T T  T 2   2π π
Pošto nas najčešće ne interesuje srednja, već efektivna vrijednost jačine

π
struje, I = Im / 2 , obično se srednja vrijednost pomnoži sa faktorom 1i
tako dobijene vrijednosti se upisuju na skalu. To znači da je, u tom slučaju,2 skala
2
instrumenta baždarena u efektivnim vrijednostima jačine prostoperiodične struje.
Jasno je, istovremeno, i da tako koncipiran instrument, koji mjeri srednju, a
pokazuje efektivnu vrijednost, pokazuje ispravne rezultate samo u slučaju
prostoperiodičnih veličina, dok kod mjerenja efektivnih vrijednosti periodičnih
veličina drugih vremenskih oblika pravi grešku koja se svrstava u grube greške
mjerenja. Naravno, ovaj instrument, baždaren da pokazuje srednju, a ne
efektivnu vrijednost, pravilno mjeri srednje vrijednosti ma koje periodične veličine.
7.3.2. INSTRUMENT SA KRETNIM (MEKIM) GVOŽĐEM

Principijelna šema instrumenta sa kretnim gvožđem je prikazana na Sl. 7.5.
U ovom instrumentu je kalem, u kome se uspostavlja struja čiju jačinu želimo da
266
mjerimo, nepokretan- i struja u njemu prouzrokuje magnetsko polje. U tom polju

se nalazi dio od magnetski mekog materijala (najčešće je to čisto gvožđe), na
koga djeluje magnetska sila polja kalema, težeći da ga uvuče u kalem. Za
pokretno gvožđe je pričvršćena kazaljka, čiji je otklon direktno proporcionalan
intenzitetu te magnetske sile, a može da se pokaže da je intenzitet te sile
proporcionalan kvadratu efektivne vrijednosti jačine struje kroz kalem. Prema
tome, na taj način se dobija instrument koji mjeri efektivnu vrijednost jačine
struje, nezavisno od njenog vremenskog oblika. Spiralna opruga, prikazana
takođe na Sl. 7.5., suprotstavlja se otklanjanju kazaljke i vraća kazaljku u
prvobitan položaj po prestanku postojanja struje u nepokretnom kalemu.
Sl. 7.5. Instrument sa kretnim gvožđem
Uz prednosti direktnog mjerenja efektivnih vrijednosti, ovaj instrument ima i

nekoliko nedostataka u odnosu na instrument sa kretnim kalemom. Ti nedostaci
se ogledaju u:
- nelinearnoj skali, koja je, s obzirom na otklon proporcionalan kvadratu
efektivne vrijednosti jačine struje, zgusnuta na početku, za manje vrijednosti
jačina struja, a raširena na većim otklonima, kao što je prikazano na Sl. 7.5.,
- većoj potrošnji energije (može da bude i do 1000 puta veća od potrošnje
energije instrumenta sa kretnim kalemom), što je posljedica potrebe formiranja
dovoljno jakog magnetskog polja za uvlačenje kretnog gvožđa. Veća potrošnja
energije, naravno, povećava sistematsku grešku samog instrumenta.
7.3.3. ELEKTRODINAMIČKI INSTRUMENT

Elektrodinamički instrument se sastoji od dva kalema postavljenih jedan u
drugom, pri čemu je spoljašnji kalem nepokretan, a unutrašnji može da se obrće
oko svoje osovine, kao što je to prikazano na Sl. 7.6. Ako se oba kalema,
nezavisno jedan od drugog, postave u neke zatvorene strujne krugove, u njima
267
će se uspostaviti struje jačine i1 ( t ) i i 2 ( t ) , između kojih će djelovati

magnetska sila, težeći da zakrene pokretni kalem. Tačnije rečeno, magnetsko
r
polje indukcije B1 ( t ) , stvoreno strujom prvog kalema, jačine i1 ( t ) , djelovaće
r
na izabrani strujni element drugog kalema, i1 ( t ) ⋅ d l , silom oblika
r r r
dF12 = i 2 ( t ) ⋅ d l × B1 ( t ) . (7.3)
r
Kako je vektor magnetske indukcije B1 ( t ) direktno proporcionalan jačini
struje i1 ( t ) , magnetska sila, a time i otklon kazaljke, će biti proporcionalan
proizvodu i1 ( t ) ⋅ i 2 ( t ) .
Sl. 7.6. Elektrodinamički instrument
U slučaju da se oba kalema vežu redno, kroz njih će se uspostaviti struje

iste jačine, i ( t ) , pa će pokazivanje instrumenta biti proporcionalno kvadratu
2
jačine struje, i ( t ) , odnosno, ponovo će se mjeriti kvadrat efektivne vrijednosti
jačine struje, kao i kod instrumenta sa kretnim gvožđem. Druga mogućnost
korišćenja ovog instrumenta je povećavanje broja zavojaka jednog kalema 2
(obično je to pokretni kalem) ili dodavanje, pokretnom kalemu, redno vezanog
otpornika velike otpornosti. Ako se, sada, krajevi nepokretnog kalema priključe
redno nekoj impedansi Z , a krajevi pokretnog kalema paralelno toj impedansi,
kao što je prikazano na Sl. 7.7., kroz nepokretni kalem će se uspostaviti struja
iste jačine kao kroz impedansu Z , dok će struja kroz pokretni kalem biti
proporcionalna naponu na toj impedansi (zanemarujući napon na krajevima
nepokretnog kalema). Na taj način će skretanje kazaljke biti proporcionalno
proizvodu i ( t ) ⋅ u ( t ) , odnosno, u kompleksnoj notaciji, I ⋅ U ⋅ cosϕ , gdje je ϕ
fazni pomjeraj između kompleksora napona U i jačine struje I . Drugim
riječima, otklon je proporcionalan aktivnoj snazi na impedansi Z , pa je to, u
stvari, princip rada instrumenta za mjerenje aktivne snage - vatmetra. Krajevi
268
nepokretnog kalema predstavljaju strujne, a krajevi pokretnog kalema, sa

dodatim otpornikom otpornosti RV, naponske priključke vatmetra.
Sl. 7.7. Mjerenje aktivne snage na Z
Kao i kod instrumenta sa kretnim gvožđem, skala elektrodinamičkog

instrumenta je nelinearna (kvadratna), kao što se vidi i na Sl. 7.7., a potrošnja
energije može da bude značajna.
Osim ova tri instrumenta, postoji i veliki broj drugih instrumenata, koji rade
na drugačijem principu, ali se oni rjeđe koriste, pa opis njihovog rada nije
neophodan na nivou ovog udžbenika.
7.4. OSNOVNE MJERNE METODE

Od velikog broja mjernih metoda za mjerenje različitih električnih veličina, u
ovom dijelu će biti obrađene samo neke, najčešće korišćene. Neke od njih, kao,
na primjer, mjerenje jačine struje, napona i snage, će biti obrađene detaljnije,
dok će druge biti opisane sa manje detalja. Razumijevanjem osnovnih postavki
opisanih metoda se ostvaruje mogućnost obavljanja tih mjerenja, kako u
laboratorijskim uslovima, tako i u praksi.
7.4.1. MJERENJE JAČINE ELEKTRIČNE STRUJE

Kao što je već pomenuto u prethodnom poglavlju, mjerenje jačine električne
struje, kako vremenski konstantne, tako i srednje ili efektivne vrijednosti
vremenski promjenljive, periodične, vrši se instrumentom, koji se naziva
ampermetar. Ampermetri mjere jačinu struje koristeći različite efekte, kao što su
magnetski, toplotni ili hemijski. Da bi se, u nekom provodniku, jačina struje
izmjerila ampermetrom, provodnik mora da se prekine, ampermetar se postavlja
269
na mjesto prekida i tako se ponovo uspostavlja struja kroz provodnik i

ampermetar, kao što je prikazano na Sl. 7.8.
Svaki ampermetar, bez obzira na princip rada, ima neku svoju unutrašnju
otpornost, koja utiče na rezultat mjerenja, pošto se dodaje redno na već
postojeće otpornosti u toj grani kola. Da bi se taj uticaj smanjio na najmanju
moguću mjeru, unutrašnja otpornost ampermetra treba da bude što manja.
Zbog unutrašnje otpornosti ampermetra, pri mjerenju jačine električne struje
uvijek se pravi sistematska greška. Kako je otpornost grane sa priključenim
ampermetrom veća od otpornosti grane bez ampermetra, izmjerena vrijednost
jačine struje je uvijek manja od prave vrijednosti, i sistematska greška je uvijek
negativna. Jedan od priključaka ampermetra za mjerenje vremenski konstantne
struje je označen znakom "+", što znači da taj priključak treba povezati sa
tačkom višeg potencijala u grani u kojoj se vrši mjerenje. U slučaju suprotnog
priključenja analognog ampermetra, kazaljka bi imala tendenciju skretanja na
suprotnu stranu, odnosno, mjerenje ne bi bilo moguće, a moglo bi da dođe i do
oštećenja ampermetra. Kod digitalnih ampermetara se, u slučaju suprotnog
priključenja, obično ispred cifre koja pokazuje izmjerenu jačinu struje, prikazuje
znak "-".
Sl. 7.8. Način priključivanja ampermetra
U slučaju mjerenja jačine vremenski promjenljive struje, svejedno je kako se

vezuju priključci ampermetra za tačke prekida strujnog kruga, pa ni jedan od
priključaka nije posebno obilježen, a pokazivanje ampermetra je uvijek u pravom
smjeru.
Pri mjerenju jačina vremenski promjenljivih struja potrebno je voditi računa o
tome da li se želi mjerenje srednje ili efektivne vrijednosti. U vezi sa tim
neophodno je da se izabere odgovarajući instrument. Samo u slučaju
prostoperiodičnih struja je svejedno koji od instrumenata se koristi, s obzirom da
važe relacije (uzimajući u obzir vezu ampermetra prikazanu na Sl. 7.3.)
270
Im 2
Ief = i Isr = ⋅ Im ,
2 π
odakle slijedi da je, u tom slučaju,
2 2 π
Isr = ⋅ Ief i Ief = ⋅ Isr . (7.4)
π 2 2
Ukoliko struje nisu prostoperiodične, za mjerenje srednje, odnosno,
efektivne vrijednosti, obavezno je korišćenje odgovarajućeg instrumenta - sa
kretnim kalemom za mjerenje srednje, odnosno, sa kretnim gvožđem ili
elektrodinamičkog za mjerenje efektivne vrijednosti. Ukoliko je skala
instrumenta sa kretnim kalemom baždarena tako da pokazuje efektivne
vrijednosti, da bi se dobila srednja vrijednost, u skladu sa prvim od izraza (7.1),
izmjerene vrijednosti moraju da se pomnože faktorom 2 2 / π .
U prethodnom poglavlju je bilo pomenuto i da se za mjerenje veoma malih
vrijednosti jačine struje, koriste instrumenti koji se nazivaju galvanometri i
-9
predviđeni su za mjerenje jačine struje reda 10 A. Unutrašnja otpornost
galvanometara se kreće od 100 Ω do 1000 Ω .
Ampermetrom za mjerenje većih vrijednosti struja ne mogu da se mjere
struje malih jačina. Za mjerenje malih intenziteta struja moraju da se koriste
odgovarajući ampermetri ili da se jačina struje, odgovarajućim elektronskim
pojačalom, pojača, da bi njena vrijednost bila unutar opsega mjerenja
ampermetra koji je na raspolaganju.
Nasuprot problemima vezanim za mjerenje manjih intenziteta struja od opsega
ampermetra, ampermetrom, konstruisanim za mjerenje malih jačina struja, može,
relativno jednostavno, da se mjere i struje mnogo većih intenziteta. Ovakvo
proširenje opsega ampermetra se postiže tako što se, paralelno ampermetru,
priključuje otpornik odgovarajuće vrijednosti, koji se naziva šant (engleski, shunt
znači skrenuti). Zadatak šanta je da na sebe "preuzme" dio ukupne struje, tako da
kroz ampermetar postoji samo struja, čija jačina je unutar njegovog opsega.
Način priključivanja šanta, kao i način određivanja njegove otpornosti, prikazani
su na Sl. 7.9. Za proširenje opsega pri mjerenju vremenski promjenljivih jačina
struja se, takođe, koristi šant u vidu čiste omske otpornosti - rezistanse.
271
Sl. 7.9. Priključenje i određivanje otpornosti šanta
Neka je unutrašnja otpornost ampermetra RA i neka se maksimalno

skretanje kazaljke postiže pri struji jačine IAmax. Ako tim ampermetrom želimo da
mjerimo n puta veće intenzitete struje, paralelno ampermetru se vezuje šant,
čija otpornost se određuje na sljedeći način: Pri maksimalnoj dozvoljenoj jačini
struje kroz ampermetar, IAmax, napon na priključcima ampermetra je
U A = R A ⋅ I Amax = R š ⋅ ( n − 1) ⋅ I Amax ,
odakle je tražena otpornost šanta
RA
Rš = . (7.5)
n −1
Ukoliko je potrebno da se napravi ampermetar sa više različitih opsega,
moguće je, odgovarajućim preklopnikom, paralelno ampermetru, priključivati
šantove različitih otpornosti, kao što će biti prikazano u primjeru 7.3.
PRIMJER 7.2. Na generator elektromotorne sile E = 2 V i unutrašnje

otpornosti R g = 0,01 Ω , vezan je otpornik otpornosti R = 1 Ω , kao što je
prikazano na Sl. P.7.2. Izračunati jačinu struje u kolu, koju mjeri ampermetar,
unutrašnje otpornosti R A = 0,06 Ω , kao i vrijednosti svih grešaka, koje, pri
takvom mjerenju, nastupaju.
Sl. P.7.2. Kolo bez i sa ampermetrom
272
Jačina struje u kolu bez priključenog ampermetra se određuje na osnovu Sl.

P.7.2.(a),
E
I= = 1,98 A .
R + Rg
Jačina struje u kolu sa priključenim ampermetrom se određuje prema Sl.

P.7.2.(b),
E
I' = = 1,87 A .
R + Rg + R A
Zanemarujući slučajne greške, apsolutna sistematska greška je

δ = I' − I = 1,87 − 1,98 = −0,11 A .
Relativna greška, u ovom slučaju, je
I' − I 1,87 − 1,98
δr = = = −0,0556 A ,
I 1,98
dok je procentualna relativna greška
I' − I 1,87 − 1,98
δr [ 0 0 ] = × 100 = × 100 = −5,56 0
0 .
I 1,98
PRIMJER 7.3. Odrediti potrebne otpornosti šantova, da bi ampermetrom,
predviđenim za mjerenje jačina struja do maksimalne vrijednosti I Amax = 10 mA ,
unutrašnje otpornosti R A = 50 mΩ , mogle da se mjere struje sljedećih
maksimalnih jačina: I1 = 10 mA , I 2 = 100 mA i I 3 = 1 A .
Način priključenja datog ampermetra tako da ima tri tražena opsega za
mjerenje struja različitih intenziteta, prikazan je na Sl. P.7.3. Odredimo odnose
pojedinih maksimalnih jačina struja u odnosu na maksimalno dozvoljenu jačinu
struje ampermetra.
Sl. P.7.3. Ampermetar sa tri opsega
273
I1 I2 I3
n1 = , n2 = i n3 = .
I Amax IAmax I Amax
Koristeći izraz (7.2), dobijaju se odgovarajuće otpornosti šantova
RA RA 50 ⋅ 10−3
R š1 = = = =∞,
n1 − 1 I1 10
−1 −1
I Amax 10
što znači da, u tom slučaju, šant otpornosti Rš1 nije potreban, odnosno, da
jačina struje I1 može da se mjeri direktno.
Otpornosti ostala dva šanta su:
RA RA
R š2 = = 0,005556 Ω i R š3 = = 0,000505 Ω .
n2 −1 n3 − 1
Napomenimo još da je otpornost Rš3 veoma mala i praktično teško
ostvarljiva.
7.4.2. MJERENJE NAPONA I ELEKTROMOTORNE SILE

Mjerenje napona između dvije proizvoljne tačke neke mreže vremenski
konstantnih struja se obavlja instrumentom, koji se naziva voltmetar. Voltmetar
se priključuje paralelno tačkama između kojih se mjeri napon, bez prekidanja
grane, kao što je prikazano na Sl. 7.10.
Sl. 7.10. Priključenje voltmetra
Kao i kod ampermetra, priključak voltmetra koji se vezuje za tačku višeg

potencijala, obilježen je znakom "+" ili crvenom bojom priključka.
U vezi sa mjerenjem srednje ili efektivne vrijednosti vremenski promjenljivih napona,
važe ista razmatranja kao i u slučaju mjerenja vremenski promjenljive jačine struje.
Voltmetar ima, takođe, neku svoju unutrašnju otpornost, koja, u mjerenje
napona, unosi određenu sistematsku grešku. Za razliku od ampermetra,
unutrašnja otpornost voltmetra treba je da što veća, kako bi struja kroz
274
voltmetar bila što manja, tako da se što manje poremeti dotadašnje stanje u
mreži.
Procijenimo sistematsku grešku, koja nastaje zbog konačne unutrašnje
otpornosti voltmetra. Između dvije tačke, između kojih se mjeri napon, mreža uvijek
može da se predstavi ekvivalentnim realnim naponskim generatorom,
elektromotorne sile Eekv i unutrašnje otpornosti Rekv, kao što je prikazano na Sl.
7.11.
Sl. 7.11. Ekvivalentno kolo za mjerenje napona
Kada voltmetar nije priključen, ne postoji struja u kolu sa Sl. 7.11., pa je

napon između tačaka A i B jednak elektromotornoj sili generatora, Eekv. Kada
se, između tačaka A i B, priključi voltmetar unutrašnje otpornosti RV, u kolu se
javlja struja jačine
E ekv
I=
R V + R ekv
pa je izmjereni napon između tačaka A i B
E ekv 1
U 'AB = R V ⋅ I = R V ⋅ = E ekv ≈ E ekv , ako je R V >> R ekv .
R V + R ekv 1 + R ekv
RV
Pošto je R V ≠ ∞ , imenilac gornjeg izraza je uvijek veći od 1, pa je izmjereni
napon uvijek manji od pravog, što znači da je, i u ovom slučaju, kao i kod
mjerenja jačine struje, sistematska greška uvijek negativna.
Unutrašnje otpornosti voltmetara se kreću od 10 kΩ do 100 kΩ za
voltmetre sa pasivnim mrežama, odnosno, od 1 MΩ do nekoliko stotina MΩ
za voltmetre sa aktivnim mrežama, elektronske voltmetre.
Ukoliko se krajevi voltmetra priključe na krajeve realnog naponskog
generatora, voltmetar će, veoma približno, mjeriti elektromotornu silu tog izvora.
Greška, koja se, tom prilikom, pravi je, obično, zanemarljivo mala, pošto je
275
unutrašnja otpornost generatora, obično, mnogo manja od unutrašnje otpornosti

voltmetra.
Kao i kod mjerenja jačine struje, mjerenje napona manjih od definisanog
opsega voltmetra je nemoguće, dok je proširenje opsega voltmetra sasvim
jednostavno. Da bi, nekim voltmetrom, mogli da se mjere naponi veći od
maksimalnog napona voltmetra, potrebno je voltmetru redno vezati dodatni
otpornik, koji se, najčešće, naziva predotpor. Način priključivanja predotpora
prikazan je na Sl. 7.12.
Sl. 7.12. Proširenja opsega voltmetra
Odredimo otpornost potrebnog predotpora, da bi opseg mjerenja nekog

voltmetra mogao da se proširi n puta. Neka je maksimalna vrijednost napona
koji voltmetar, unutrašnje otpornosti RV, može da mjeri UVmax, a napon koji
želimo da mjerimo je n puta veći, n.UVmax. Prema oznakama sa Sl. 7.12., jačina
struje kroz rednu vezu predotpora RS i voltmetra je
U S ( n − 1) ⋅ U Vmax U Vmax
I= = = ,
RS RS RV
pa je tražena otpornost predotpora
R S = ( n − 1) ⋅ R V . (7.6)
Kao i kod proširenja opsega ampermetra, moguće je napraviti i voltmetar sa više

opsega, uključivanjem, pomoću odgovarajućeg preklopnika, različitih vrijednosti
predotpora, vezom koja je prikazana na Sl. 7.13. Vrijednosti pojedinih predotpora
se određuju prema zahtijevanim, maksimalnim vrijednostima napona pojedinih
opsega.
276
Sl. 7.13. Voltmetar sa tri opsega

PRIMJER 7.4. Vrijednosti elemenata ekvivalentnog kola sa Sl. 7.11. su
sljedeće: R V = 10 kΩ , E ekv = 120 V i R ekv = 200 Ω . Odrediti pravu i izmjerenu
vrijednost napona i greške mjerenja.
Kao što je već rečeno, prava vrijednost napona između tačaka A i B je
jednaka elektromotornoj sili ekvivalentnog naponskog generatora,
U AB = E ekv = 120 V ,
dok je izmjerena vrijednost napona
1 120
U 'AB = E ekv = E = 117,65 V .
R ekv 200 ekv
1+ 1+
RV 10 000
Apsolutna sistematska greška mjerenja je
δ = U'AB − UAB = 117,65 − 120 = −2,35 V ,

relativna greška je
U 'AB − U AB 117,65 − 120
δr = = = −0,02 ,
U AB 120
a procentualna relativna greška je
U 'AB − U AB 117,65 − 120
δr [ 0 0 ] = × 100 = × 100 = −2 0
0 .
U AB 120
7.4.3. MJERENJE OTPORNOSTI

Za mjerenje otpornosti postoji više metoda od kojih će, na ovom mjestu, biti
razmotrene tri. Prva metoda bazira se na istovremenom mjerenju jačine struje
kroz otpornik nepoznate otpornosti i napona na njegovim krajevima, a
nepoznata otpornost se, na kraju, izračunava pomoću Omovog zakona. To je
takozvana U-I metoda, koja se koristi u dva osnovna oblika, u zavisnosti od
očekivane vrijednosti nepoznate otpornosti. Dvije moguće veze ampermetra i
voltmetra za mjerenje nepoznate otpornosti, prikazane su na Sl. 7.14.
277
Sl. 7.14. Mjerenje otpornosti U-I metodom
Jasno je da u oba slučaja dolazi do sistematske greške, zbog konačnih

unutrašnjih otpornosti ampermetra i voltmetra. U prvom slučaju se zaista mjeri
napon na krajevima otpornika, ali ampermetar mjeri, ne samo jačinu struje kroz
otpornik, već i jačinu struje kroz voltmetar:
UV = UR , I A =I R + I V ≠ I R
Greška, koja se tom prilikom čini, je tim manja što je veća razlika otpornosti
R i unutrašnje otpornosti voltmetra RV. Prema tome, veza prikazana na Sl.
7.14.(a) će se koristiti za mjerenje manjih vrijednosti otpornosti R. Iz
pokazivanja ampermetra i voltmetra se, sa većom ili manjom greškom, određuje
nepoznata otpornost
UR UR
R= ≠ .
IR IR + IV
U drugom slučaju, prikazanom na Sl. 7.14.(b), ako se zanemari sistematska
greška pri mjerenju jačine struje, ampermetar mjeri pravu vrijednost jačine
'
struje, dok voltmetar mjeri zbir napona na otporniku, U R i napona na
ampermetru, UA, tako da ponovo dolazi do sistematske greške pri određivanju
otpornosti. U tom slučaju je, prema Omovom zakonu, nepoznata otpornost
određena izrazom
U 'R U 'R + U A
R= ≠ .
I'R I'R
Greška je sada utoliko manja što je veća razlika otpornosti R i unutrašnje
otpornosti ampermetra RA, tako da se takva veza voltmetra i ampermetra koristi
za određivanje većih vrijednosti otpornosti.
Greška, koju obje ove metode unose u mjerenje, može da se eliminiše tako
što se napon i jačina struje ne mjere istovremeno, već se, na primjer, prvo
278
izmjeri napon, a zatim se voltmetar odvoji od krajeva otpornika, strujno kolo se

prekine, na mjestu prekida ubaci ampermetar, pa se mjeri jačina struje kroz
otpornik. U tom slučaju ostaju prisutne samo sistematske greške ampermetra i
voltmetra.
Sl. 7.15. Šema ommetra
Mjerenje nepoznate otpornosti je moguće i posebnim uređajem, koji se

naziva ommetar i čija osnovna šema je prikazana na Sl. 7.15. Ommetar je, u
stvari, ampermetar, koji mjeri jačinu struje u kolu, u kome su svi elementi, osim
nepoznate otpornosti Rx, poznati. Jačina struje u kolu ommetra je
E
I= (7.7)
Rg + Rp + RA + Rx
Ako su veličine E, Rg, Rp i RA poznate, jačina struje I će zavisiti od
nepoznate otpornosti Rx, ali ne proporcionalno, što znači da skala ommetra nije
linearna. Što je vrijednost otpornosti Rx manja, tim veća će biti jačina struje I,
tako da se maksimalan otklon kazaljke dobija za vrijednost R x = 0 , a
minimalan za velike vrijednosti otpornosti, R x → ∞ .
Kao naponski generator se, obično, koristi suvi, Leklanšeov element, čija
elektromotorna sila E, tokom upotrebe, postepeno opada, uz istovremni porast
unutrašnje otpornosti Rg. Zbog toga je, prije svakog mjerenja, potrebno podesiti
ommetar, pomoću otpornika promjenljive otpornosti Rp. To podešavanje se vrši
tako što se priključci ommetra kratko spoje, pa se zatim, promjenom otpornosti
Rp, podešava otklon kazaljke na maksimalnu vrijednost, što odgovara
vrijednosti R x = 0 . Skala ommetra je, prema jednačini (7.4), raširena za male
vrijednosti Rx, a zgusnuta za veće vrijednosti.
Za vrlo precizna mjerenja otpornosti se koriste mjerni mostovi, od kojih će, u
ovom udžbeniku, biti opisan samo osnovni, tzv. Vitstonov most, čija osnovna
šema je prikazana na Sl. 7.16.
279
Sl. 7.16. Vitstonov most

Između dvije tačke u mreži (tačke A i B na Sl. 7.16.) priključuje se naponski
izvor precizno definisane elektromotorne sile, a između tačaka C i D se
priključuje tzv. indikator nule (na Sl. 7.16. obilježen slovom N), koji je, u stvari,
osjetljiv ampermetar ili galvanometar. Podesnim izborom otpornika R1 do R4,
može da se postigne da je jačina struje I5, kroz granu sa indikatorom nule,
jednaka nuli, I5 = 0 . Za takav slučaj se kaže da je most u ravnoteži. Prema I
Kirhofovom zakonu za čvorove C i D, slijedi, tada, jednakost jačina struja I1 = I 2
i I 3 = I 4 . Napon između tačaka C i D je jednak nuli, što znači da je
I1 ⋅ R 1 = I3 ⋅ R 3 i I 2 ⋅ R 2 = I4 ⋅ R 4 ,
odakle se, dijeljenjem ove dvije jednačine, dobija uslov za ravnotežu mosta
R2 ⋅ R3
R1 = (7.8)
R4
Ako je, sada, jedna od otpornosti, na primjer R1, nepoznata, njena vrijednost
može da se odredi iz izraza (7.5),
R2 ⋅ R3
R1 = (7.9)
R4
U praksi se, obično, Vitstonov most izvodi tako što je jedan od otpornika, na
primjer, R4, promjenljiv, pa se njegovom promjenom postiže ravnoteža mosta,
nakon čega se nepoznata otpornost R1, određuje iz izraza (7.9).
PRIMJER 7.5. Da li čovjekovo tijelo može da se posmatra kao otpornik i

zbog čega je važno poznavanje reda veličine ove otpornosti?
280
Sastav ćelija svih živih organizama je takav da može da se smatra da se

radi o elektrolitu, tj. dijelovima čovjekovog tijela, kao i tijelu u cjelini, mogu da se
pridruže određene vrijednosti otpornosti, kao što je, po dijelovima tijela,
prikazano na Sl. P.7.5. Do ovih podataka se došlo posredno, analizom jačina
struja i napona, kao i okolnosti pri nastupanju nesrećnih slučajeva.
Sl. P.7.5. Otpornosti čovjeka
Poznavanje ovih otpornosti je veoma važno za izradu standarda o visini napona

i jačini struje, koji su opasni po čovečji život, za izradu zaštitne opreme, ali i za
svakog pojedinca, koji dolazi u situaciju da dođe u dodir sa neizolovanim
provodnikom.
7.4.4. MJERENJE IMPEDANSE KOMPLEKSNOG

PRIJEMNIKA
U linearnim mrežama sa vremenski promjenljivim, prostoperiodičnim
strujama se prijemnici karakterišu svojim impedansama, pri čemu reaktansa
prijemnika može da bude pretežno induktivnog ili pretežno kapacitivnog
karaktera. Zbog toga se mjerenje impedanse, kao kompleksnog broja, svodi na
određivanje, posebno rezistanse, a posebno reaktanse, tačnije rečeno,
nepoznate induktivnosti ili kapacitivnosti.
U-I metoda, opisana u prethodnom poglavlju, može da se koristi i za
određivanje nepoznatih induktivnosti i kapacitivnosti linearnih prijemnika. Prvo
se, nekom od opisanih metoda za mjerenje otpornosti, izmjeri rezistansa
prijemnika, a zatim se, korišćenjem instrumenata sa kretnim gvožđem ili
elektrodinamičkih instrumenata, mjere efektivne vrijednosti napona na
281
krajevima nepoznate impedanse i jačine struje kroz impedansu. Količnik te dvije

vrijednosti, po Omovom zakonu, predstavlja moduo impedanse,
U
Z =Z= .
I
S druge strane, moduo impedanse je jednak
Z = R 2 + X2 , (7.10)
pa iz tog izraza može da se odredi nepoznata reaktansa, X, a iz nje, za
poznatu učestanost f, nepoznate vrijednosti induktivnosti ili kapacitivnosti.
Prema tome, nepoznata induktivnost L bi bila
1 1 1 U2
L= ⋅ Z2 − R 2 = ⋅ Z2 − R 2 = ⋅ 2 − R2
ω 2πf 2πf I
ili je nepoznata kapacitivnost
1 1 1
C= = = .
2 2 2 2
ω⋅ Z − R 2πf ⋅ Z − R U2
2πf ⋅ 2 − R 2
I
U gornjim izrazima su sa U i I označene efektivne vrijednosti napona i jačine
struje, koje pokazuju voltmetar i ampermetar.
S obzirom da su, u praksi, rezistanse realnog kalema i realnog kondenzatora
obično mnogo manje od njihovih reaktansi, za mjerenje induktivnosti se obično
koristi veza ampermetra i voltmetra prikazana na Sl. 7.14.(a), dok se za
mjerenje nepoznate kapacitivnosti koristi veza sa Sl. 7.14.(b).
Mjerenje nepoznate induktivnosti U-I metodom može da se izvrši i
dodavanjem jednog vatmetra, koji će, u tom slučaju, mjeriti ukupnu aktivnu
snagu na prijemniku, što je posebno važno ako postoje dodatni gubici usljed
vrtložnih struja i površinskog efekta. Za takvu vezu instrumenata je nepoznata
induktivnost
1
L= ⋅ U2 ⋅ I2 − R 2 .
ω ⋅ I2
Preciznija mjerenja nepoznatih induktivnosti i kapacitivnosti se obično vrše
mostnim metodama. Pri tome postoji veliki broj različitih koncepcija mostova, od
kojih su najjednostavniji oni koji proizilaze direktno iz Vitstonovog mosta.
282
Za mjerenje nepoznate impedanse pretežno induktivnog karaktera se u

jednu od grana Vitstonovog mosta, na primjer u granu 2 sa Sl. 7.16., dodaje
kalem sa promjenljivom rezistansom, RL i promjenljivom induktivnošću L. Ako
se nepoznata, pretežno induktivna, impedansa nalazi u grani 1 (umjesto
otpornika otpornosti R1), njena rezistansa, Rx i induktivnost, Lx, pri
uravnoteženom mostu, date su sljedećim izrazima:
R3 R3
Rx = (RL + R2 ) ⋅ i Lx = L ⋅ .
R4 R4
Za mjerenje impedanse pretežno kapacitivnog karaktera, po istom principu,
koristi se takozvani Vinov most, kod koga se, na primjer u granu 2 Vitstonovog
mosta, dodaje promjenljivi kondenzator kapacitivnosti C. Ako se nepoznata
impedansa ponovo nalazi u grani 1, uz zanemarivanje rezistanse promjenljivog
otpornika u odnosu na ostale otpornosti mosta, nepoznata rezistansa i
kapacitivnost se dobijaju iz izraza
R2R3 R4
Rx = i Cx = C ⋅
R4 R3
Naravno, kod mostnih metoda za mjerenje impedanse (ili samo induktivnosti
ili kapacitivnosti), za razliku od Vitstonovog mosta, za napajanje mosta se koristi
izvor vremenski promjenljive, prostoperiodične elektromotorne sile.
7.4.5. MJERENJE UČESTANOSTI

Mjerenje učestanosti se vrši instrumentima koji se nazivaju frekvencmetri.
Od više različitih načina mjerenja učestanosti, na ovom mjestu će biti opisan rad
takozvanog frekvencmetra sa jezičcima, čija je jedna od principijelnih izvedbi
prikazana na Sl. 7.17., a način pokazivanja prikazan na Sl. 7.18.
Sl. 7.17. Princip rada frekvencmetra sa Sl. 7.18. Način pokazivanja frekvencmetra
jezičcima sa jezičcima
283
Frekvencmetri sa jezičcima se prave za mjerenje uskog opsega učestanosti.

Sastavljeni su od više čeličnih jezičaka, na kraju savijenih u obliku zastavice i
obično obojenih bijelom bojom radi lakšeg očitavanja mjerene frekvencije.
Jezičci su različitih, tačno određenih, dužina i kada se, svi zajedno, pobude
periodičnim magnetskim poljem, počinju da trepere u ritmu učestanosti struje
kroz elektromagnet. Pri tome su amplitude vibracija jezičaka različite, u
zavisnosti od njihove dužine. Najveće amplitude postižu jezičci koji, pri mjerenoj
učestanosti, stupaju u rezonanciju, pa se, na taj način, mjeri tražena
učestanost. Na lijevom dijelu Sl. 7.18. je prikazano da najviše vibrira jezičak
ispod oznake 50 Hz, što znači da frekvencmetar mjeri učestanost od 50 Hz, dok
desni dio iste slike prikazuje vibracije dva jezička približno istih amplituda, što
znači da je mjerena učestanost približno 49,75 Hz.
7.4.6. MJERENJE SNAGE PRIJEMNIKA

Mjerenje snage prijemnika u mrežama sa vremenski konstantnim strujama
može, kao i mjerenje otpornosti i impedanse, da se vrši U-I metodom, opisanom
u prethodnim poglavljima. Jedina razlika je u tome što se, na kraju, snaga
prijemnika dobija pomoću Džulovog zakona,
P = U⋅I .
Sva ostala razmatranja u vezi sa mjerenjem vremenski konstantne snage
U-I metodom su identična onima iz prethodnog poglavlja, tako da, u ovom
dijelu, neće biti posebno opisivana. Napomenimo samo da se veza sa Sl.
7.14.(a) koristi u slučajevima većih jačina struja, dok se veza sa Sl. 7.14.(b)
koristi za manje intenzitete struja.
Kao što je pokazano u opisu rada elektrodinamičkog instrumenta, snaga
prijemnika može da se mjeri i posebnim instrumentom, koji se naziva vatmetar,
a čije povezivanje je prikazano na Sl. 7.19.
Sl. 7.19. Priključenje vatmetra
Vatmetar uvijek ima četiri priključka, pošto mjeri jačinu struje kroz prijemnik i
napon na njegovim krajevima, a unutar samog vatmetra se vrši množenje te
284
dvije veličine, tako da je otklon kazaljke proporcionalan snazi prijemnika.

Priključci vatmetra kroz koje se mjeri jačina struje se nazivaju strujni i na Sl.
7.19 su obilježeni sa S1 i S2, dok su naponski obilježeni kao n1 i n2. Veza kada
su, kao što je to prikazano na Sl. 7.19., spojeni priključci n2 i S1, se, iz istih
razloga kao i kod U-I metode, koristi za mjerenje snaga pri većim intenzitetima
struja, dok bi se, za mjerenje snage manjih jačina struja, spojili priključci n2 i S2.
Važno je napomenuti da se, kod vatmetra, posebno definišu strujni i
naponski opsezi, pri čemu ni napon ni jačina struje ne smiju da pređu
maksimalne dozvoljene vrijednosti. Proširenje opsega, posebno strujnog i
naponskog, moguće je korišćenjem šantova, odnosno, predotpora.
U mrežama sa vremenski promjenljivim strujama, mjerenjem efektivnih
vrijednosti napona i jačine struje na monofaznom potrošaču, se U-I metodom
određuje prividna snaga, S = U ⋅ I , i u tom slučaju nije moguće razdvojiti aktivnu
snagu od reaktivne.
U opisu rada elektrodinamičkog instrumenta je bilo rečeno da je pokazivanje
vatmetra, u mrežama sa prostoperiodičnim strujama, proporcionalno aktivnoj
snazi monofaznog prijemnika. Za mjerenje reaktivne snage koriste se posebni
instrumenti, koji se nazivaju varmetri.
Postoje i posebni instrumenti za mjerenje faktora snage, cos ϕ , što
omogućava izračunavanje aktivnih i reaktivnih snaga i pomoću U-I metode ili
određivanje prividne i reaktivne snage pomoću cos ϕ -metra i vatmetra.
Mjerenje aktivne snage u trofaznim mrežama je, naravno, moguće uz pomoć
tri vatmetra, postavljena u svaku od faza prijemnika i u tom slučaju nije bitno da
li je prijemnik simetričan ili ne i da li ima neutralni vod ili ne. Međutim, mjerenje
aktivne snage trofaznog, u opštem slučaju nesimetričnog prijemnika bez
neutralnog voda, može da se izvrši i uz pomoć samo dva vatmetra, vezana kao
što je prikazano na Sl. 7.20. (ta veza se naziva Aronova veza).
Sl. 7.20. Mjerenje snage trofaznog prijemnika uz pomoć dva vatmetra
285
Koristeći oznake sa Sl. 7.20., vidi se da oba vatmetra zajedno mjere aktivnu
snagu
{ *
}
P = Re U31 ⋅ I3 + Re −U12 ⋅ I2{ *
} (7.11).
Ako je prijemnik vezan u zvijezdu, kao što je to prikazano na Sl. 7.21., linijski
naponi U 31 i U12 su
U 31 = U 3 − U1 i U12 = U1 − U 2 .
Sl. 7.21. Trofazni prijemnik vezan u zvijezdu
Iz I Kirhofovog zakona za čvor 0,

I1 + I 2 + I3 = 0 ,
slijedi da je
− I 2 = I1 + I3 .
Kako je, po Ojlerovom obrascu,
−I2 = −I2 ⋅ cosψ2 − j ⋅ I2 ⋅ sin ψ2 = I1 ⋅ cosψ1 + I3 ⋅ cosψ3 + j ⋅ ( I1 ⋅ sin ψ1 + I3 ⋅ sin ψ3 ) ,
slijedi da je
* * * *
−I2 =−I2 ⋅ cosψ2 + j⋅ I2 ⋅ sinψ2 = I1 ⋅ cosψ1 + I3 ⋅ cosψ3 − j⋅ ( I1 ⋅ sinψ1 + I3 ⋅ sinψ3 ) = I1 + I3 =( I1 + I3 )
,
tako da je, konačno, zbir aktivnih snaga koju mjere vatmetri
286
{ *
} { *
} { *
P = Re ( U3 − U1 ) ⋅ I3 + Re ( U1 − U 2 ) ⋅ ( I1 + I3 ) = Re U3 ⋅ I3 + U1 ⋅ I1 + U 2 ⋅ I2 =
* *
}
= U3 ⋅ I3 ⋅ cosϕ2 + U1 ⋅ I1 ⋅ cos ϕ1 + U 2 ⋅ I2 ⋅ cos ϕ2 .
Važno je da se još jednom napomene da gornji zaključci važe samo ako je

prijemnik simetričan ili ako je nesimetričan, ali bez priključenog neutralnog
provodnika.
Sl. 7.22. Trofazni prijemnik vezan u trougao
Za vezu prijemnika u trougao, prikazanu na Sl. 7.22., zbir aktivnih snaga

koju pokazuju oba vatmetra je
{ *
}
P = Re U31 ⋅ I3 + Re −U12 ⋅ I2 , { *
}
pri čemu su jačine struja
* * * *
I3 = ( I31 − I23 ) = I31 − I23 ,
* * * *
I2 = ( I23 − I12 ) = I23 − I12 ,
* * *
− I 2 = −I 23 + I12 .
Po II Kirhofovom zakonu je u trouglu
U 23 + U12 + U 31 = 0 ,
odakle je
U 23 = − U12 − U 31 ,
287
tako da je zbir aktivnih snaga, koje pokazuju vatmetri, jednak ukupnoj

trofaznoj aktivnoj snazi prijemnika,
{ * * * *
} { * * *
}
P = Re U31 ⋅ I31 − U31 ⋅ I23 − U12 ⋅ I12 − U12 ⋅ I23 = Re U31 ⋅ I31 + U12 ⋅ I12 + U 23 ⋅ I23 =
= U31 ⋅ I31 ⋅ cos ϕ31 + U12 ⋅ I12 ⋅ cos ϕ12 + U 23 ⋅ I23 ⋅ cosϕ23 .
S obzirom da kod veze trofaznog prijemnika u trougao ne postoji neutralni

vod, gornje izlaganje važi uvijek, bez obzira da li je prijemnik simetričan ili ne.
PRIMJER 7.6. Izraziti aktivnu i reaktivnu snagu simetričnog trofaznog

potrošača, preko pokazivanja vatmetara W 1 i W 2 sa Sl. P.7.6.
Pokazivanje prvog vatmetra je
{ *
}
P1 = Re U12 ⋅ I1 = U12 ⋅ I1 ⋅ cos ( U12 ,I1 ) .
Pokazivanje drugog vatmetra je
{ *
}
P2 = Re U23 ⋅ I3 = U23 ⋅ I3 ⋅ cos ( U23 ,I3 ) .
Sl. P.7.6. Mjerenje aktivne trofazne snage prijemnika
Pošto je prijemnik simetričan, za njegovu računsku analizu je dovoljno

posmatranje samo jedne faze, prikazane na Sl. P.7.6.a.
288
Sl. P.7.6.a. Jedna faza trofaznog prijemnika
Jačina struje u fazi prijemnika sa Sl. P.7.6.a. i njegova impedansa su

U1
I1 = i Z = Z ⋅ e jϕ ,
Z
što znači da je fazor jačine struje
U1 − jϕ
I1 = ⋅e .
Z
Sa fazorskog dijagrama ovog trofaznog potrošača, prikazanog na Sl.
P.7.6.b., vidi se da naponi U12 i U 32 mogu da se prikažu izrazima
0 0
U12 = 3 ⋅ U1 ⋅ e j30 i U 32 = 3 ⋅ U1 ⋅ e j90 .
Sl. P.7.6.b. Fazorski dijagram trofaznog prijemnika
Prema tome, pokazivanje prvog vatmetra je
 0 U  
*
 U2 j(ϕ +300 )  3 ⋅ U12
P1 = Re  3 ⋅ U1 ⋅ e j30 ⋅  1 ⋅ e− jϕ   = Re  3 ⋅ 1 ⋅ e  = ⋅ cos (ϕ + 300 )
  Z    Z  Z
.
Drugi vatmetar prikazuje snagu
289
  U1 − jϕ + 43π   
*

 j900 U2 j(ϕ −300 )  3 ⋅ U12
P2 = Re  3 ⋅ U1 ⋅ e ⋅  ⋅ e     = Re  3 ⋅ 1 ⋅ e = ⋅ cos (ϕ − 300 )
Z   Z  Z
   
.
Zbir pokazivanja oba vatmetra iznosi
3 ⋅ U12 3 ⋅ U12
P1 + P2 = ⋅ ( cosϕ ⋅ cos300 − sinϕ ⋅ sin300 + cosϕ ⋅ cos300 − sinϕ ⋅ sin300 ) = ⋅ cosϕ
Z Z
,
što predstavlja ukupnu trofaznu aktivnu snagu trofaznog potrošača.
Razlika pokazivanja ova dva vatmetra iznosi
3 ⋅ U12
P1 − P2 = ⋅ 2 ⋅ sin ϕ ⋅ sin 300 .
Z
0 1
Ako se gornji izraz pomnoži sa 3 , s obzirom da je sin 30 = , dobija se
trofazna reaktivna snaga prijemnika,
2
U12
Q = 3⋅ ⋅ sin ϕ .
Z
7.4.7. MJERENJE UTROŠENE ELEKTRIČNE ENERGIJE

Za mjerenje utrošene električne energije se koriste uređaji, koji se nazivaju
električna brojila. Najčešće se električno brojilo za mjerenje utrošene vremenski
konstantne električne energije sastoji od malog elektromotora, čija brzina
obrtanja je proporcionalna snazi prijemnika,
P = k ⋅ω , (7.12)
tako da je utrošena električna energija
t2 t2
W = ∫ P ⋅ dt = k ⋅ ∫ ω ⋅ dt = 2 ⋅ π ⋅ k ⋅ N , (7.13)
t1 t1
proporcionalna broju obrtaja elektromotora, N. Prema tome, postavljanjem

brojača obrtaja na osovinu elektromotora, dobija se, u odgovarajućoj proporciji,
brojač utrošene električne energije.
290
Osim na gore opisanom principu, postoje i brojila za mjerenje utrošene

vremenski konstantne energije, koja rade na principu mjerenja protekle količine
naelektrisanja, tzv. elektrolitska brojila, ali se ona dosta rjeđe koriste.
Za mjerenje utrošene električne energije u mrežama sa vremenski
promjenljivim, prostoperiodičnim strujama, koriste se takozvana indukciona
brojila, koje, u domaćinstvima, poznajemo i kao "strujomjere". Ta brojila rade na
principu formiranja magnetskog polja proporcionalnog proizvodu jačine struje i
napona u dva nezavisna kalema (strujni i naponski) i indukovanju struje u
aluminijumskoj pločici u obliku diska. Na indukovanu struju u pločici magnetsko
polje djeluje tako da izaziva njeno obrtanje, i to tako da je brzina obrtanja
proporcionalna proizvodu napona i jačine struje. Ponovo je, kao i kod brojila sa
elektromotorom, potrebno samo prebrojati broj obrtaja pločice u određenom
vremenskom intervalu i rezultat je proporcionalan ukupno utrošenoj aktivnoj
električnoj energiji.
7.5. DIGITALNI INSTRUMENTI
7.5.1. UVOD
Sve do sredine prošlog stoljeća za mjerenje električnih i neelektričnih
veličina koristili su se samo analogni elektromehanički instrumenti. Kao što smo
vidjeli na predhodnom predavanju, ovi instrumenti koriste davno uspostavljene,
jednostavne, ali pouzdane postupke. Kako su oni dostigli vrhunac tehnološkog
razvoja, a budući da je praksa zahtjevala instrumente sa užim granicama
greške, razvijeni su mjerni uređaji na drugim principima. Prvo su se
razvijali analogni elektronski instrumenti, a zatim paralelno sa razvojem
digitalne elektronike i digitalni mjerni instrumenti. Naziv im potječe od latinske
riječi digitus što znači prst, a kasnije od engleske riječi digit što označava cifre
od 0 do 9. Ovi instrumenti imaju čitav niz prednosti u odnosu na analogne
mjerne instrumente kao što su: povećana tačnost i razlaganje, veća brzina
mjerenja, smanjenje greške očitavanja itd. Prvi digitalni mjerni instrumenti
(digitalni voltmetar) koji je pojavio pedesetih godina prošlog stoljeća bio je velik,
mase od cca 30 kg, skup, ali i vrlo tačan (granice greške ± 0,01 % – deset puta
tačniji od analognih instrumenata toga vremena). No od tada je razvoj digitalnih
mjernih instrumenata bio vrlo brz. Vrlo malo tehnologija je imalo tako brz razvoj
291
posljednjih desetljeća kao što je to slučaj sa digitalnom elektronikom. Svaka

faza napretka digitalne elektronike nalazila je odmah primjenu u konstrukciji
digitalnih mjernih instrumenata. Velika promjena u razvoju digitalnih
instrumenata bila je izrada digitalnih programabilnih mjernih instrumenata.
Prvi programabilni mjerni instrumenti imali su mogućnost programiranja samo
osnovnih funkcija mjernog instrumenta, kao što je npr. automatsko biranje
mjernog opsega. Povezivanje ovih instrumenata izvođeno je sa paralenim ili
serijskim interfejsom ili njihovom kombinacijom. Veoma često se u početku
koristio paralelni interfejs, što je za posljedicu imalo veliki broj vodova i
glomazan konektor. Kasnije je serijski interfejs, kao pouzdaniji i jednostavniji bio
više u upotrebi. U približno isto vrijeme kada se pojavio prvi standard vezan za
IEC interfejs (1974.), revoluciju u razvoju mjerne tehnike izazvala je pojava
mjernih instrumenata sa ugrađenim mikroprocesorom. U početku su ovi
instrumenti nazivani „inteligentni mjerni instrumenti“, dok je danas uobičajen
naziv za njih mikroprocesorski programabilni mjerni instrumenti. Pojava ovih
instrumenata omogućila je znatno proširenje i poboljšanje metroloških
karakteristika u odnosu na isti instrument bez mikroprocesora.
Za razliku od analognih mjernih instrumenata kod kojih je pokazivanje ili
izlazni signal kontinualna funkcija mjerene veličine, kod digitalnih mjernih
instrumenata pokazivanje instrumenta je dato u numeričkom obliku, odnosno
izlazni signal je predstavljen određenim brojem cifara (digita). Velika većina
mjernih pojava po svojoj prirodi su kontinuirano promjenljive, pa ih se može
mjeriti pomoću digitalnih instrumenata jedino ako ih se prethodno
pretvori u digitalni oblik. Sve električne i neelektrične veličine nastoje se
najčešće svesti na istosmjerni napon, jer je ta veličina posebno pogodna
za pretvaranje u digitalni oblik. Pretvaranje u digitalni oblik najčešće se
ostvaruje pretvaranjem istosmjernog napona u vrijeme, odnosno frekvenciju.
U digitalnim mjernim instrumentima prvo se vrši prilagođenje ulaznog
analognog mjernog signala (njegovo slabljenje ili pojačavanje), a zatim
njegovo uobličavanje ili po potrebi ispravljanje. Ovako prilagođen analogni
signal vodi se u analogno digitalni konvertor gdje se vrši pretvaranje
analognog signala u digitalni signal. Dobijeni digitalni signal se obrađuje u
kolima sa digitalnom tehnikom (brojači, memorije itd.). Kako je ljudski mozak
navikao na dekadski zapis mjernog rezultata dekoderi na izlazu vrše
pretvaranje binarnog mjernog podatka u dekadski. Takav rezultat se
prikazuje na digitalnom indikatoru – displeju (slika 1).
292
Sl. P.7.7. Blok šema digitalnog mijernog instrumenta
Najveću primjenu digitalni mjerni instrumenti su našli u mjerenju

frekvencije i vremenskog intervala, jer su to veličine koje se najjednostavnije
predstavljaju u digitalnoj formi. Digitalni frekvencmetri imaju danas toliku
prednost u odnosu na analogne da su ih potpuno potisnuli iz upotrebe.
Digitalni voltmetri za istosmjerni napon imaju takođe veliku primjenu, a
njihova se upotreba lako proširuje na mjerenje drugih električnih veličina
(istosmjerna struja, otpornost, kapacitivnost, induktivnost). Pomoću preciznih
pretvarača izmjeničnih veličina – ispravljača digitalni multimetri mjere i
izmjenične veličine. Pored čisto mjernih instrumenata u digitalnoj tehnici se
izrađuju i kalibratori istosmjernog i izmjeničnog napona, signal
generatori, generatori funkcije, generatori impulsa itd.
Osnovne prednosti digitalnih mjernih instrumenata su:
1. Tačnost. Najniža klasa tačnosti analognih instrumenata je 0,05. Granice

grešaka vrhunskih digitalnih instrumenata su dostigli vrijednost od ± 0,001 % (ili
± 10 ppm), što ih svrstava u hijerarhijskoj skali etalona u radne pa i sekundarne
etalone. U principu za dva instrumenta (analogni i digitalni) približno istih cijena
digitalni instrument je tačniji i do deset puta.
2. Prilagodljivost računaru. Mogućnost povezivanja sa računarom je
osobina koja ovim instrumentima obezbjeđuje mjesto u svim složenim
mjernim zadacima, u realizaciji etalona električnih veličina, u postupcima
kalibracije itd. Povezivanje sa računarom je jako bitno u automatizaciji i
kontroli tehnoloških procesa gdje je potrebna brza obrada rezultata mjerenja,
a povećava se i kvalitet mjerenja. Povezivanje sa računarom
omogućava izvođenje intenzivnih mjerenja kada se u kratkom vremenskom
roku mora izvršiti veliki broj mjerenja na velikom broju mjernih tačaka. Neki
digitalni instrumenti imaju i mogućnost automatskog biranja mjernog opsega.
3. Čitljivost. Jednostavno, jednoznačno i brzo očitavanje cifara na displeju,
čak i sa veće udaljenosti, jedan je od važnih parametara koji utiče na nastajanje
greške mjerenja, pa čak i na pojavu grubih grešaka mjerenja. Jednoznačnost
očitavanja podrazumjeva da svaki korisnik nakon očitanja rezultata mjerenja
293
ima isti rezultat, a ne kao kod analognih gdje je svaki korisnik u stvari jedan A/D
konvertor.
4. Razlaganje (rezolucija). Posmatrajući razvoj digitalnih instrumenata u
odnosu na odgovarajuće analogne instrumente posljednjih dvadesetak
godina primjećuje se da je upravo na ovoj karakteristici postignut najveći
napredak. U današnje vrijeme nisu rijetkost instrumenti sa 8 i ½ digita što
istovremeno znači da je kod mjerenja jednosmjernog napona razlaganje
do 10 nV. Naravno većina instrumenata u širokoj upotrebi imaju najčešće
3 i ½ digita ili sa 4 i ½ digita.
5. Širok ugao gledanja. Ugao gledanja (očitavanja) kod analognih
0
instrumenata zbog paralakse je praktično 0 , dok je kod digitalnih instrumenata
0
taj ugao 50 ili veći pa se praktično ne mora voditi računa pod kojim uglom se
očitava instrument.
6. Pouzdanost. Veća pouzdanost digitalnim mjernih instrumenata
zasnovana je na činjenici da je mjerni podatak sadržan u frekvenciji mjernih
impulsa, u vremenskom intervalu ili binarnom broju, za razliku od analognih
instrumenata gdje je mjerni podatak sadržan u amplitudi mjerene veličine.
Promjena u amplitudi impulsa ne utiče na sadržaj mjerne informacije što
povećava pouzdanost digitalnih instrumenata.
7.5.2. DIGITALNI MULTIMETRI

Digitalni multimetri pretvaraju analognu veličinu u digitalni zapis i zatim je
prikazuju na numeričkom indikatoru mjernog instrumenta. Tu funkciju
obavljaju analogno digitalni pretvarači koji su najvažniji dio digitalnog
mjernog instrumenta. Tokom proteklih 50-tak godina upotrebljavali su se
različiti A/D pretvarači, a u današnjim instrumentima se najčešće koriste
pretvarači sa integratorom (sa dvostrukim pilastim naponom – dual slope) i
pretvarači sa sukcesivnom aproksimacijom. Digitalna veličina je binarna sa
određenim brojem bitova. Dekoderom se binarni broj pretvara u dekadski radi
prikaza na indikatoru instrumenta.
Kako je najpogodnija analogna veličina za pretvorbu istosmjerni napon, rad
digitalnih multimetara zasniva se u principu na mjerenju istosmjernog
napona, a sve druge veličine (struja, otpor ili izmjenične veličine) mjere se
tako da se na prikladan način pretvore u odgovarajući istosmjerni napon, prije
pretvaranja u digitalni oblik. Na slici P.7.8. je prikazana pojednostavljena
294
blok shema digitalnog multimetra. Djelilo za izmjenični napon frekvencijski se

kompenzira tako da je djeljenje napona, zbog parazitnih kapaciteta, neovisno
o frekvenciji. Izmjenični napon se pretvara u istosmjerni pomoću preciznih
AC/DC pretvarača ugrađenih u mjerilo. Najčešće se koriste pretvarači sa
odzivom na srednju, a ponekad i pretvarači sa odzivom na efektivnu
vrijednost (RMS).
Sl. P.7.8. Blok šema digitalnog multimetra mjeri preko pada napona
kojeg ona uzrokuje na preciznom otporniku (shuntu) poznatog
iznosa ugrađenom u instrument.
1) Zašto instrument sa kretnim kalemom mjeri srednju, a ne efektivnu

vrijednost mjerene veličine?
2) Zašto su baš elektrodinamički instrumenti najpogodniji za mjerenje
snage?
3) Zašto je otpornost šanta, Rš, kojim se proširuje mjerni opseg
ampermetra, obično manja od unutrašnje otpornosti ampermetra, RA?
4) Zašto je otpornost predotpora, kojim se proširuje mjerni opseg
voltmetra, Rs, obično veća od unutrašnje otpornosti voltmetra, RV?
5) Zašto, prije početka rada sa ommetrom, treba kratko spojiti krajeve i
podesiti kazaljku na maksimalan otklon?
6) Zašto se, kao indikator nule u Vitstonovom mostu, koriste veoma
osjetljivi instrumenti?
295
8. ELEKTRIČNE MAŠINE
„Posve mi je nevažno pokrećem li svoju turbinu u mislima ili je ispitujem u
laboratoriju.“, Nikola Tesla
8.1 UVOD
Elektricne mašine se djele na dvije velike grupe. To su generatori i motori. U
generatorima se mehanicka energija transformiše u električnu, a u motorima se
odvija suprotan process. S obzirom na vrstu struje, razlikuju se mašine
istosmjerne struje i mašine naizmjenične struje. Generatori istosmjerne struje se
jos nazivaju i dinamomašine, a generatori naizmjenicne struje se nazivaju
alternatori. Sinhroni strojevi su najčesce u upotrebi kao generatori, ali ne
isključuje se mogucnost njihovog korištenja i kao motora. Sinhroni generator
predstavlja izvor električne energije naizmjenične struje velike snage u
centralama. Sinhroni generator dobija mehaničku energiju od pogonskih
masina. Kao pogonske mašine najčesće se koriste parne turbine, vodene
turbine, SUS motori, snaga vjetra, Sunca itd. U slučaju da je pogonski stroj
parna turbina onda ona pokrece turbogenerator, a u slucaju da je pogonski stroj
vodena turbina onda ona pokreće hidrogenerator.
Električna industrija započela je u stvari sa pojavom dinamomašine. Glava
zasluga za njen pronalazak pripada belgijskom radniku Zenobu Gramu, koji je
1870. godine u Parizu sagradio prvi industrijski generator jednosmjerne struje. U
pocetku je Gramova mašina radila samo kao generator i proizvodila električlnu
struju. Nakon par godina na izlozbi u Becu 1873. godine Francuz Fonten je
pokazao da ona može raditi i kao motor. Dakle dynamo masina kao i alternator su
reverzibilne mašine, tj. kad se pokrece nekom masinom ona radi kao generator i
stvara struju, a kad se kroz nju pusti struja ona postaje motor i daje mehanicku
energiju.
Jednosmjerna struja se u industriji koristila pune dvije decenije. Ona je dala
izvrsne rezultate u više pogleda, ali se električna energija dobijena ovim putem nije
mogla prenositi na veće udaljenosti, zbog toga što se njen napon ne moze lako
mjenjati. Kod naizmjenične struje ova smetnja ne postoji. Napon se kod nje moze
lako mjenjati naprimjer pomocu transformatora. Ali ovakva prenesena električna
energija se nije mogla upotrebiti za stvaranje mehaničkog rada jer u to doba nije bilo
motora naizmjenične struje. Ovaj problem je otklonio Nikola Tesla. On je 1887.
godine sagradio motor naizmjenične struje poznat danas kao asinhroni motor. Sa
296
ovim Teslinim pronalaskom otpočela je nova era u elektrotehnici. Otpočelo je

uvodjenje naizmjenične struje umjesto istosmjerne, I njeno prenošenje na velike
udaljenosti.
8.2 ISTOSMJERNE MAŠINE

U elektrotehnici zadnjih godina upravo su
istosmjerni motori zauzeli vodeću ulogu u
automatizaciji i regulaciji jer imaju pogodne
mogućnosti brže i fine regulacije brzine vrtnje.
Kao i kod drugih električnih mašina tako i kod
istosmjernih mašina ne postoji nikakva
konstrukcijska razlika između generatora i
motora, ali zbog praktičkih razloga radi ili kao
generator ili kao motor. U istosmjernim
mašinama postoji kolektor koji omogućava da istosmjerni generator u kojem se
indukuje naizmjenični napon daje potrošaču istosmjerni napon, ili kod motora,
da da privedeni istosmjerni napon pretvori u naizmjenični. Mašine
jednosmerne struje (jednosmerne mašine) su zbog svojih veoma
dobrih funkcionalnih karakteristika nekada predstavljale često rešenje u
elektrinim postrojenjima i pogonima. Zbog veće cene, složenijeg i skupljeg
održavanja, manje pouzdanosti i kraćeg vijeka trajanja, danas se motor
jednosmerne struje sve više potiskuje od strane jeftinijih, jednostavnih i
robustnih električnih motora za naizmjeničnu struju upravljanih
mikroprocesorima i napajanih energetskom elektronikom.
Konstrukcija istosmjerne mašine slična je sinrronoj mašini, a razlika je u
tome sto istosmjrena mašina ima polove pobudnog namotaja na statoru, a
armaturni namotaj na rotoru, dok je kod sinhrone mašine suprotno. Istosmjerna
mašina, prikazana na slici 1, ima tri osnovna dijela :
1. stator,
2. rotor,
3. kolektor.
Stator je izveden kao šuplji valjak od lijevanog željeza. Na unutarnjoj strani
statorskog jarma nalaze se magnetski polovi s pobudnim namotajom, a sa
strane statora nalaze se štitovi s ležajevima za osovinu. Magnetske silnice
izlaze iz sjevernog N - pola, prolaze preko rotora, ulaze u južni S - pol i vraćaju
297
se na sjeverni N - pol. Stator je izrađen od punog masivnog komada, jer je

podvrgnut magnetskom polju istosmjerne struje te nemamo gubitke vrtložnih
struja i gubitke petlje histereze.
Rotor je izrađen od dinamo limova i učvršćen na osovinu. U utorima se
nalazi armaturni namotaj čiji su krajevi spojeni na lamele kolektora.
Kolektor je smješten uz sam rotor na osovinu mašine, a sastoji se od
bakarnih lamela koje su međusobno izolirane i izolirane su i od osovine, a po
njima klize četkice.
Četkice su načinjene od mekšeg materijala nego sto je kolektor kao sto su :
tvrdi ugljen, grafitni ugljen, metalni ugljen itd. One moraju čitavom svojom
površinom ležati na kolektoru određenim pritiskom i ne smiju biti veće širine od
2-3 lamele.
Slika 8.1 Dvopolna istosmjerna mašina
8.2.1 ISTOSMJERNI GENERATOR

Magnetski tok stvoren je prolazom pobudne struje kroz pobudni namotaj, a
pokrećemo li rotor vanjskom pogonskom mašinom konstantnom brzinom v, to
će se indukovati EMS e :
B=C∙E∙F (8.1)
gdje je B magnetska indukcija, l dužina provodnika namotajaja rotora i v
obodna brzina rotora. Prema slici 8.1, mašina kao generator, u rotoru imat će
naizmjenični indukovani napon, a na četkicama preko kolektora imat ćemo
istosmjerni napon. Kolektor i četkice nam omogućuju pretvaranje izmjeničnog
napona u istosmjerni.
298
8.2.2 ISTOSMJERNI MOTOR
Istosmjerna mašina prikazan na slici 8.1 može raditi i kao motor. Uz

pretpostavku iste pobudne struje i djelovanja magnetske indukcije B, priključimo
li na stezaljke četkica istosmjerni napon, poteći će armaturnim namotajem struja
koja stvara silu F koja nastoji izbaciti provodnik:
G = C ∙ H ∙ E (8.2)
Sila će stvoriti okretni moment, koji će rotor zakretati, i tako je istosmjerna
mašina sada postala motor .
8.2.3 NAPON ISTOSMJERNOG GENERATORA

Indukovana EMS E na na namotajajima različita je od napona U koji vlada
na stezaljkama mašine. Ako opteretimo mašinu poteći će armaturnim
namotajem struja IA koja izaziva u otporu armature RA pad napona u armature
HI ∙ JI . Na mašini dolazi i do pada napona na četkicama zbog prelaznog
otpora između četkica i kolektora ∆UČ, pa možemo pisati da je napon stezaljki
na generatoru prema II Kirchhoffovom zakonu :
K = L − HM ∗ JM − ∆Kč (8.3)
299
8.2.4 NAPON ISTOSMJERNOG MOTORA

Kod elektromotora je obratno jer se napon na stezaljkama motora U troši na
pad napona u otporu armature HI ∙ JI , na pad napona na četkicama ∆KČ i
svladavanju EMS E indukovane u motoru, tako da je prema II Kirchhoffovom
zakonu :
K = L + HM ∗ JM + ∆Kč (8.4)
Napon stezaljki mašine U, pad napona armature HI ∗ JI , EMS E i pad
napona na četkicama ∆KČ može se prikazati sledećom šemom kao na slici 8.2 :
Slika 8.2 Šema istosmjernog generatora i motora
8.2.5 PRAZNI HOD ISTOSMJERNOG GENERATORA
Indukovana EMS E proporcionalna je magnetskom toku Ф i brzini vrtnje

mašine v, a uz pretpostavku konstantne brzine vrtnje, proizvedeni napon je
proporcionalan magnetskom toku. Magnetski tok skoro redovmo se stvara
elektromagnetima kao pobuda određenom pobudnom strujom IM. Na slici 8.3
300
prikazana je krivulja praznog hoda, gdje zbog remanencije, neće početi iz

ishodišta 0 nego iz tačke X :
Slika 8.3 Karakteristika praznog hoda
8.2.6 OPTEREĆENJE ISTOSMJERNE MAŠINE

Istosmjerni mašina možemo opteretiti kao generator, tada uzimamo iz
armaturnog namotaja struju IA, ili kao motor, tada dovodimo struju armature IA.
Struja armature proizvest će magnetsko polje koje će svojim djelovanjem
promjeniti magnetsko stanje mašine, a to izaziva i promjenu u fizikalnom
djelovanju mašine, a to nazivamo reakcijom armature. To znači da u
pogonskom stanju između ostalog imamo za posljedicu smanjenje indukovane
EMS.
8.2.7 KOMUTACIJA
Komutacija je promjena polariteta induciranog napona namotaja kod prolaza
kroz neutralnu zonu. Lamela pri prolazu pod četkicom ima za posljedicu
promjenu smjera struje u namotaju, koji se nalaze u kratkom spoju. Kratki spoj
je dok četkice pokrivaju odgovarajuće lamele i struja u namotaju pada od neke
vrijednosti na nulu, a zatim poraste u suprotnom smjeru. Na slici 50 prikazana
su tri karakteristična trenutka komutacije :
301
Slika 8.4 Prikaz procesa komutacije
Na slici 8.4 a neka struja u promatranom namotaju teče u pozitivnom smjeru.

Pomicanjem kolektora u desno prolazi četkica sa lamele 2 na lamelu 1 kao na
slici 8.4 b i namotaj je kratko spojen. Za vrijeme kratkog spoja, struja
kratkospojenog namotaja mijenja svoj smjer i sada teče u negativnom smjeru.
Prema slici 8.4 c je moment kada četkica ne dodiruje više lamelu 2 i završen je
proces komutacije s negativnom strujom namotaja.
8.2.8 POBUDE ISTOSMJERNIH MAŠINA

Kao pobudu možemo proizvesti magnetski tok pomoću permanentnog
magneta kao na slici 8.5 a. Takođe na slici 8.5 prikazane su pojedine vrste
generatora s obzirom na pobudu i to :
8.5 b. generator s nezavisnom pobudom
8.5 c. paralelni generator ( s paralelnom vezom pobude )
8.5 d. serijski generator ( sa serijskom vezom pobude )
8.5 e. kompaudni generator ( sa paralelno serijskom vezom pobude )
302
Slika 8.5 Vrste pobuda istosmjernih generatora
303
Nezavisna pobuda, kao na slici 8.5 b., pobudni strujni krug je nezavisan o
strujnom krugu potrosača. Taj način pobude upotrebljava se kod pogona s jako
promjenljivim naponom armature. Stezaljke armature označene su sa slovima A
- B, a pobudni namotaj sa I - K.
Paralelna pobuda, kao na slici 8.5 c., paralelni pobudni namotaj priključen
je paralelno na četkice armature i stezaljke su označene sa C - D. Kod
generatora, armaturna struja dijeli se na struju potrošača i struju potrebnu za
pobudu magneta, dok kod motora struja privedena iz mreže dijeli se na struju
armature i pobudnu struju.
Serijska pobuda, kao na slici 8.5 d., serijski pobudni namotaj priključen je
serijski na četkice armature i stezaljke su označene sa E - F. Kod ove vrste
mašine ukupna struja predstavlja i struju armature i struju pobude bez obzira
dali se radi o generatoru ili motoru.
Kompaudna pobuda, kao na slici 8.5 e., serijski i paralelni namotaj spojili
smo zajedno kao pobudne namotaje i dobili smo svojstva mašine kao kod
paralelnog i serijskog spajanja pobude.
8.2.9 PARALELNI RAD ISTOSMJERNIH GENERATORA

Paralelni spoj istosmjernih generatora prikazan je na slici 8.6. gdje svi
generatori moraju imati jednake napone i u tom slučaju ukupni napon jednak je
naponu jednog generatora :
K = KQ = KR
Ukupna struja jednaka je zbiru struja pojedinih generatora :
H = HQ + HR
Ukupna snaga, također je jednaka zbiru pojedinih snaga :
S = SQ + SR
Da bi mogli priključiti dva istosmjerna generatora paralelno, moraju biti
ispunjeni slijedeći uslovi:
a. oba generatora moraju imati isti napon
b. međusobno moraju biti spojene istoimene stezaljke
304
Slika 8.6 Paralelni spoj istosmjernih generatora
8.2.10 MOTORI ISTOSMJERNE STRUJE

Kod motora istosmjerne struje, želimo li promjeniti smjer vrtnje moramo
promjeniti spoj elektromagneta uz nepromijenjeni spoj armature, ili promjeniti
spoj armature uz nepromijenjeni spoj magneta, kao na slici 8.7. Ako se promjeni
istodobno i smjer pobudne struje i smjer armaturne struje, ostat će smisao
vrtnje motora nepromijenjen.
Serijski motor opterećenja savladava s relativno malom strujom, ali mana
mu je da ako je neopterećen može " uteći ".
Paralelni motor kod povećanja struje opterećenja, smanjenje brzine je
neznatno pa je pogodan za pogone koji zahtjevaju gotovo konstantnu brzinu
vrtnje kod raznih opterećenja.
Kompaudni motor ima dva namotaja gdje možemo imati magnetska polja
da se potpomažu ili da djeluju nasuprot jedno drugome.
305
Slika 8.7 Promjena smjera vrtnje
8.2.11 POKRETANJE ISTOSMJERNIH MOTORA

Struje pokretanja mogu biti 3 do 10 puta veće od nominalne struje, a to bi
moglo štetno djelovati na motor i na mrežu. Zbog toga se može direktno
priključiti na mrežu samo mali motori snage do 1 kW, jer imaju veliki unutarnji
otpor pa je struja pokretanja mala.
Veći motori priključuju se na mrežu prilikom pokretanja preko pokretača ili
upuštača, pomoću kojih se u momentu pokretanja ograničava struja. Pokretači
su otpori koji se priključuju u seriju s armaturnim namotajom. U momentu
pokretanja motora uključen je čitav otpor pokretača, zatim se porastom brzine
motora isključuje sve dok armaturni namotaj ne bude direktno priključen na
mrežu.
Na slici 8.8. a i b prikazani su spojevi pokretača kod porednog i serijskog
motora.
306
Slika 8.8 Šema spoja pokretača

a. kod paralelnog motora
b. kod serijskog motora
8.2.12 REGULACIJA BRZINE VRTNJE

Kod regulacije brzine vrtnje mora se omogućiti da kod konstantnog
opterećenja postižemo različite brzine vrtnje. Brzina vrtnje može se mijenjati bilo
promjenom priključenog napona, bilo mijenjanjem regulacionog otpornika
postavljenog u seriju s armaturnim namotajom, ili promjenom magnetskog toka.
Prva dva načina nazivaju se regulacija naponom, a treći način naziva se
regulacija poljem.
Ako želimo vršiti regulaciju brzine naponom moramo smanjivati napon mreže
uključivanjem u armaturnu granu regulacioni otpor R i tako možemo samo
smanjivati brzinu vrtnje. Regulaciju brzine poljem vršimo tako, da se u pobudni
krug priključi regulacioni otpornik R1 kojim možemo mijenjati pobudnu struju,
odnosno magnetski tok, a time i brzinu vrtnje.
Šema spajanja za regulaciju brzine vrtnje prikazana je na slici 8.9 a za
poredni motor i slika 8.9. b za serijski motor.
307
Slika 8.9 Šema spajanja regulacije brzine vrtnje

a. kod paralelnog motora
b. kod serijskog motora
8.3 KOLEKTORSKI MAŠINE NAIZMJENIČNE STRUJE
8.3.1 UVOD
Serijski motor istosmjerne struje može se priključiti na naizmjenični napon i
on bi rotirao kao da smo ga priključili na istosmjerni napon. Međutim istosmjerni
motor ne bi mogao dugo raditi jer bi pregoreo, a uzrok je što je građen od punog
materijala, a ne od dinamo limova, tako da će se javljati gubici vrtložnih struja i
gubici petlje histereze. Za kolektorske mašine naizmjenične struje kao i
univerzalne mašine izrađuju se zato magnetski polovi i statorski jarmovi od
dinamo limova. Glavni nedostatak naizmjeničnog kolektorskog motora je
značajno iskrenje na kolektoru. Upotreba kolektorskih motora naizmjenične
struje je dosta široka i upotrebljavaju se kao jednofazni i kao trofazni. Kao
jednofazni kolektorski naizmjenični motor upotrebljava se kod bušilica, brusilica,
usisivača za prašinu itd.
308
8.3.2 JEDNOFAZNI KOLEKTORSKI MOTOR

Šema spajanja serijskog kolektorskog motora naizmjenične struje prikazana
je na slici 8.10. Pobudni namotaj označen je sa M, kompenzacioni sa K,
namotaj pomoćnih polova sa P, a armaturni sa A. Svi namotaji spojeni su u
seriju i mrežni napon šalje redom kroz njih struju.
Slika 8.10 Šema jednofaznog kolektorskog motora
Jedna podvrsta jednofaznih serijskih kolektorskih motora jesu univerzalni

motori, a to su takvi motori, koji se mogu bez daljnjega priključiti na istosmjerni
ili naizmjenični napon, ali samo za određeni napon. Univerzalni motori građeni
su za snage do 1 kW i brzine 1500 do 18000 o/min. Univerzalni motori imaju
veliki potezni moment i brzinu vrtnje obrnuto proporcionalnu opterećenju.
Istosmjerni EMP sa serijskim motorima su u tehničkoj prošlosti bili
nezamjenljivi za primjenu u električnoj vuči, zbog svojih prirodnih karakteristika.
U novijoj tehničkoj praksi oni se zamjenjuju elektronski regulisanim
nezavisno uzbuđenim istosmjernim motorima.
309
8.3.3 NAZMJENIČNA KOLEKTORSKA MAŠINA

Jednofazni kolektorski motori se masovno upotrebljavaju kao univerzalni
motori u širokoj potrošnji (kućanstvo, obrt, zdravstvo,...). To su serijski pobuđeni
motori malih snaga (do 1500 W) i za relativno visoke brzine vrtnje (do 20 000
r/min).
Nove tehnologije u električnoj vuči koriste asinkrone, ponekad sinhrone
motore, napajane iz elektroničkih frekvencijskih pretvarača. Asinhroni pogoni
dominiraju zbog jednostavnije konstrukcije, naročito u vuči tramvaja. Primjenu
novih tehnologija vučnih pogona omogućio je brzi razvitak energetskih
elektroničkih pretvarača. Serijski uzbuđeni istosmjerni motor ostaje vrlo
zanimljiv i upotrebljiv kao univerzalni motor t.j. kolektorski motor koji može raditi
na istosmjernoj i na izmjeničnoj mreži. Ogromna mu je primjena u pogonima
male snage za široku potrošnju. Snage ovih motora su do nekoliko stotina
kilovata, ovisno o zahtjevima vuče.Nove tehnologije električne vuče ne
koriste ove motore ali će se još dugo održati na postojećim prugama zbog
velikih uloženih sredstava. Zamjena su regulisani asinhroni vučni pogoni. Sve
su karakteristike naizmjeničnih kolektorskih motora slične karakteristike
istosmjernih motora. Teoretska su razmatranja dosta složenija jer u
naizmjeničnom serijskom motoru postoji napon transformacije (okomito na
četkice) i napon rotacije.
310
8.4 ASINHRONE MAŠINE
8.4.1 UVOD
Asinhrona mašina se pretežno upotrebljava kao motor, a jako rijetko kao
generator. Asinhrona mašina dobila je svoje ime zbog toga, što brzina
rotacionog magnetskog toka i brzina rotora nije ista, kao što je slučaj kod
sinhronih mašina. Asinhroni motor se izrađuje u serijskoj proizvodnji kao
jednofazni ili trofazni, vrlo je jednostavan za proizvodnju i održavanje i relativno
niske proizvodne cijene. Rad asinhrone mašine zasniva se na rotirajućem
magnetskom toku, a velike zasluge za pronalazak ima Nikola Tesla.
8.4.2 KONSTRUKCIJA ASINHRONOG MAŠINE

Konstrukcija asinhronog mašine, što se tiče statora, potpuno je jednaka
sinhronoj mašini, dok je razlika u rotoru, kao na slici 8.11
Slika 8.11 Asinhroni motor
8.4.3 STATOR
Stator je napravljen u obliku šupljeg valjka od dinamo limova, a uzduž valjka
na unutarnjoj strani nalaze se utori u koje se stavlja trofazni namotaj. Kućište
mašine služi kao nosač i zaštita limova i namotaja, a izrađuje se od lijevanog
željeza, čelika silumina itd. U sredini nalaze se ležajni štitovi u obliku poklopca
gdje su smješteni ležajevi za osovinu na kojoj se nalazi rotor.
311
8.4.4 ROTOR
Rotor je sastavljen slično kao i stator, a sastoji se od osovine i rotorskog

paketa. Rotorski paket je izveden u obliku valjka od dinamo limova, a u
uzdužnom smjeru na vanjskoj strani valjka nalaze se utori za smještaj rotorskog
namotaja. Ako je rotorski namotaj izveden od štapova bakra, bronze ili
aluminija, koji su s obje strane prstenima kratko spojeni i liči na kavez, tada je to
kavezni asinhroni motor, kao na slici 8.11. Ili, ako je rotorski namotaj izveden
kao i statorski tj. od namotaja koji su spojeni na tri koluta po kojima klize četkice
koje služe za spajanje na rotorske otpornike, tada je to klizno kolutni
asinhroni motor, kao na slici 8.12 :
Slika 8.12 Klizno kolutni asinhroni motor
Trofazni se namotaj spaja u spoj zvijezda ili trokut na priključnoj kutiji kao na
slici 8.13 :
Slika 8.13 Zvijezda spoj i trokut spoj
312
8.4.5 RAD ASINHRONOG MOTORA
Priključivanjem statorskog primarnog namotaja na naizmjeničnu trofaznu

mrežu kao na slici 8.11 i 8.12, protiče trofaznim namotajom trofazna izmjenična
struja, koja stvara rotirajuće magnetsko polje koje rotira brzinom ns i zatvara se
kroz stator i rotorski sekundarni namotaj. Presjecanjem provodnika statorskog i
rotorskog namotaja svara se indukovana EMS E1 koja drži ravnotežu
priključenom naponu mreže, a indukovana EMS E2 u namotaju rotora protjerat
će struju I2 . Ova struja stvara oko provodnika magnetsko polje koja se
rotacionim magnetskim poljem daje rezultirajuće polje, a to stvara mehaničke
sile koje na osovini stvaraju moment vrtnje. Smjer vrtnje rotacionog magnetskog
polja i smjer kretanja rotora su isti. Želimo li promjeniti smjer okretanja rotora,
trebamo promjeniti smjer okretanja rotacionog magnetskog toka zamjenom
dviju faza.
Brzina rotora n uvjek je manja od sinhrone brzine ns kojom se okreće
rotaciono magnetsko polje i zavisna je o teretu na motoru. Rotor ne može
nikada postići sinhronu brzinu vrtnje, a kad bi rotor postigao sinhronu brzinu, ne
bi više bilo razlike brzina između rotacionog magnetskog toka i rotora i ne bi
postojalo presjecanje namotaja rotora magnetskim silnicama. Zbog toga se ne
bi u rotorskom namotaju indukovala EMS i ne bi bilo djelovanja mehaničkih sila
na provodnik, te ne može se stvoriti moment za rotaciju.
Rotor se uvijek okreće asinhrono, po čemu je ova mašina i dobila svoje
ime.
8.4.6 ZAKRETNI TRANSFORMATOR
Zakretni transformator je asinhrona mašina kome je rotor zakočen, tj. ne

može se okretati sam od sebe, nego preko pužnog prenosa može se polagano
zakretati. Asinhrona mašina u biti je transformator i priključimo li trofazni napon
na primar, struja će stvoriti rotacino magnetsko polje koje će se indukovati u
primaru statora EMS E1 i u sekundaru rotora EMS E2, prikazano slikom 8.14.
Kod zakretnog transformatora možemo okretanjem rotora zakretati vektore
sekundarnih napona u odnosu na vektore primarnih napona za bilo koji ugao, a
time je moguće jednoliko dobijanje različitih veličina napona, kao na slici 8.15.
313
može se zaključiti da zakretni transformator služi za jednoliku regulaciju

napona.
Slika 8.14 Šema zakretnog transformatora
Prema vektorskom dijagramu zakretnog transformatora vidi se da

zakretanjem rotora dobijamo različite rezultirajuće napone koji se kreću u
granicama Emin do Emax :
LTUV = LQ − LR = W X
LTMY = LQ + LR = Z[W X
U elektrotehnici je potpuno svejedno koji je namotaj primar, a koji sekundar,

tako da je na slici 8.15 rotorski namotaj primar i statorski je namotaj sekundar.
Ako opteretimo sekundar, poteći će sekundarna struja koja zajedno sa
314
rotirajućim magnetskim tokom djeluje na rotor, koji se ne može zakrenuti jer je

zakočen.
Slika 8.15 Vektorski dijagram napona zakretnog transformatora
8.4.7 KLIZANJE ASINHRONOG MOTORA
Rotor asinhronog motora pod djelovanjem okretnog magnetskog polja uvijek

ima manju brzinu od sinhrone. Klizanje je karakteristika različitih brzina vrtnje
rotacionog magnetskog toka i rotora asinhronog motora. Ako označimo brzinu
vrtnje rotora sa n, brzinu rotacionog magnetskog toka sa ns, a klizanje sa s,
tada je klizanje odnos relativne brzine nr, sa kojom silnice presjecaju namotaj
rotora i sinhrone brzine :
"\ ]" "
= = "^ (8.5)
"\ \
Klizanje kod nominalnog opterećenja može se uzeti kao srednja vrijednost 4

do 6 %.
315
8.4.8 GUBICI ASINHRONOG MOTORA
Gubitak snage u asinhronom motoru možemo prikazati slikom 8.16 :
Slika 8.16 Prikaz gubitaka asinhronog motora
Privedenu energiju Pprivedeno, motor uzima iz mreže koja se jednim dijelom troši:
na gubitke u bakru statora i rotora PCu1 i PCu2,
na gubitke u željezu statora i rotora PFe1 i PFe2,
na mehaničke gubitke u ležajevima motora Pmeh i
na gubitke ventilacije Pvent.
Dobijenu mehaničku snagu Pdobivena imamo na osovini motora. Odnos
dobijene i privedene snage predstavlja korisnost :
S
_ = S àbUFBVM (8.6)
cdUFB`BVM
316
8.4.9 POKUS PRAZNOG HODA ASINHRONOG MOTORA

U praznom hodu motor se priključi neopterećen na nominalni napon UN,
ampermetri mjere struju praznog hoda I0, a vatmetri mjere snagu praznog hoda
P0 koju motor u praznom hodu uzima iz mreže, što je prikazano slikom 8.17 :
Slika 8.17 Šema pokusa praznog hoda
8.4.10 POKUS KRATKOG SPOJA ASINHRONOG MOTORA
U kratkom spoju motor se priključuje na napon UK, preko

autotransformatora, koji je niži od nominalnog, a rotor se zakoči da ne može
rotirati. Ampermetri mjere struju kratkog spoja IK, a vatmetri mjere snagu
kratkog spoja PK koju motor u kratkom spoju uzima iz mreže, što je prikazano
slikom 8.18 :
317
Slika 8.18 Šema pokusa kratkog spoja
Može se zaključiti, da se mjerenjima pokus praznog hoda i pokusa

kratkog spoja mogu izmjeriti svi glavni podaci asinhronog mašine.
U pokusu praznog hoda, snaga praznog hoda P0 približno je jednaka
gubicima u željezu asinhrone mašine :
SW = SGB
U pokusu kratkog spoja, snaga kratkog spoja PK približno je jednaka

gubicima u bakru asinhrone mašine:
Se = Sfg
8.4.11 KOČENJE ASINHRONE MAŠINE
Električni način kočenja je brzo zaustavljanje rada motora koje se realizira

kao kočenje protuspojem . Kod kočenja protuspojem motor se ne isključuje sa
mreže, nego zamjenimo priključak dviju faza i na taj način rotaciono polje
318
mijenja svoj smjer te se okreće suprotno od rotora. Okretni moment djeluje u

smjeru okretnog magnetskog polja, te sada imamo suprotan smjer od momenta
sila inercije i uzrokuje brže kočenje rotora. Čitava mehanička snaga kod
kočenja pretvara se u električnu, kao Jouleovi gubici, koji zagrijavaju namotaj
mašine. Kočenje asinhrone mašine prikazano je slikom 8.19 :
Slika 8.19 Šema protuspojnog kočenja
8.4.12 NOMINALNI PODACI ASINHRONOG MOTORA
Nominalni podaci asinhronog motora prikazani su na kućištu na natpisnoj

pločici s oznakama i podacima :
1. korisna snaga u kW,
2. namotaj statora u V i oznaka spoja ( npr. 380 V ),
3. linijska struja u A,
4. frekvencija Hz,
5. brzina vrtnje u o/min,
6. faktor snage cos φ,
7. napon i struja namotaja rotora (kod klizno - kolutnog motora).
319
8.4.13 MOMENTNA KARAKTERISTIKA ASINHRONOG MOTORA
Momentnom karakteristikom mogu se odrediti razne pogonske tačke

momenta vrtnje M i pripadne brzine n, kao na slici 8.20 :
Slika 8.20 Momentna karakteristika asinhronog motora
Veličina momenta motora u trenutku pokretanja, gdje je n = 0, naziva se

potezni moment ili pokretni moment Mp. Od motora zahtjevamo da ima potezni
moment veći od nominalnog kako bi mogao motor krenuti i kada je opterećen
nominalnim opterećenjem. Maksimalni moment naziva se prekretni moment Mpr
koji je približno dva puta veći od nominalnog momenta Mn.
Razmotrimo slučaj kada motor mora pokretati teret kao što je ventilator.
Motor mora pokrenuti teret ventilatora jer je potezni moment motora Mp veći od
momenta ventilatora u trenutku pokretanja gdje je n=0, motor se ubrzava i
ustalit će se u vrtnji tamo gdje nema razlike momenata, a to je presjecište
krivulje momenata tereta i krivulje momenta motora u tački A, kao na slici 8.21 :
320
Slika 8.21 Momentna karakteristika motora i ventilatora
Povećamo li opterećenje motora, brzina vrtnje opada i radna tačka motora

se pomiče po karakteristici motora u desno. Poraste li moment tereta iznad
prekretnog momenta motora, motor je došao u puni kratki spoj i ukoliko ne bi
djelovala zaštita namotaj bi pregorio.
8.4.14 POKRETANJE KAVEZNIH MOTORA
Kavezni motor ima kavezni namotaj kao sekundar koji ima vrlo mali otpor i
ima mali potezni moment, a struja pokretanja je ralativno velika i iznosi
približno:
Hc = h ∙ Hi (8.7)
Velika struja pokretanja ne dozvoljava, da velike motore pod punim

opterećenjem, direktno ukapčamo na mrežu. Zbog velike struje pokretanja
nastaju u mreži jaki strujni udari koji uzrokuju kolebanje napona te se direktno
mogu ukapčati trofazni kavezni motori do približno 2 kW. Pokretanje kaveznih
321
motora može se izvršiti na nekoliko načina, najčešći način je pomoću sklopke

zvijezda - trokut, kao na slici 8.22 :
Slika 8.22 Pokretanje pomoću sklopke zvijezda trokut
Kod pokretanja zvijezda-trokut, zbog smanjenog napona u momentu

pokretanja za √3 puta, smanjit će se potezni moment za 3 puta.
8.4.15 REGULACIJA BRZINE VRTNJE ASINHRONOG MOTORA
Prema jednačini za brzinu vrtnje asinhronog motora:

k)∗l
j = (8.8)
m
vidimo da možemo regulaciju brzine vrtnje vršiti mijenjanjem frekvencije f i

promjenom broja pari polova p.
Promjenom frekvencije mijenja se sinhrona brzina rotacionog magnetskog
toka, a time se i mijenja brzina vrtnje asinhronog motora. Ovaj način regulacije
realizuje se pretvaračima koji će davati promjenljivu frekvenciju.
Promjenom broja pari polova realizira se regulacija brzine vrtnje u
stupnjevima. Tako kod frekvencije f = 50 Hz promjenom broja pari polova p = 2
322
na p = 4 dobijemo dvije brzine : 1500 o/min i 750 o/min, odnosno nešto manje
brzine.
8.4.16 ZAŠTITA ASINHRONIH MOTORA
Kod preopterećenja ili kvara u namotaju, teći će velika struja koja može
namotaj ugrijati i oštetiti da namotaj pregori. Zato motor moramo zaštititi
zaštitom koja će pravovremeno prekinuti dovod napona i staviti ga izvan
pogona.
Rastalnim osiguračima štitimo motor od čistog kratkog spoja, a to znači
zaštita od struja koje su 300 % nazivne vrijednosti osigurača.
Bimetanlna zaštita radi na termičkom principu i djeluje kad je prevelika
struja razvila dovoljnu topline n = HR ∙ J ∙ o, da može djelovati zaštita.
Kratkotrajni udari struje prilikom ukapčanja kaveznih motora ne djeluju na
bimetal, jer ga kratkotrajna struja ne stigne ugrijati.
Motorna zaštitna sklopka se sastoji od elektromagnetske i bimetalne
zaštite. To je u stvari nadstrujna sklopka s termičkom zaštitom. Motorna zaštitna
sklopka ne smije se iskapčati ni kod najvećih struja pokretanja, kod
preopterećenja 50 % mora iskapčati unutar 2 minute i kod kratkog spoja
sklopka mora odmah iskapčati.
8.4.17 JEDNOFAZNI ASINHRONI MOTORI
Mali potrošači se zbog ekonomskih razloga priključuju jednofazno te je

potreban jednofazan motor koji se gradi do 1 kW. Jednofazni asinhroni motor
može se pokrenuti ručno, tako da se remenom pokrene u željenom smjeru, ali
se ovaj način ne upotrebljava jer nije prikladan. Za pokretanje upotrebljava se
pomoćna faza, koja zauzima 1/3 utora statora, a glavni ili radni namotaj
smješten je u 2/3 utora statora, kao na slici 8.23. Ukapčanjem kondenzatora u
pomoćnu fazu postiže se fazni pomak, a time se dobije okretno polje koje daje
potezni moment. Pomoćna faza s kondenzatorom ukopčana je samo za vrijeme
pokretanja i ona se iskapča automatski kod pune brzine vrtnje.
323
Slika 8.23 Pokretanje ukapčanjem kapaciteta u pomoćnu fazu
8.4.18 TROFAZNI MOTOR KAO JEDNOFAZNI
Trofazni motor možemo upotrebljavati kao jednofazni. Da se trofaznom

motoru omogući pokretanje kada je priključen na jednofazni napon, ukapča se
namotaju motora kondenzator kao na slici 8.24, za slučaj trofaznog namotaja
spojenog u trokut i spojenog u zvijezdu. Treba posebno istaći da snaga ovakvih
motora je za približno 30 % manja od snage trofaznih motora, a potezni
moment iznosi približno 30% nominalnog momenta. Kapacitet pogonskog
kondenzatora ovisi o trofaznoj snazi, a može se odrediti pomoću dijagrama na
slici 8.25.
324
Slika 8.24 priključak kondenzatora na trofazni motor
Slika 8.25.. Dijagram za određivanje kapaciteta
325
8.5 SINHRONE MAŠINE
8.5.1 UVOD
Sinhrona mašina pretežno se upotrebljava kao generator, a rjeđe kao
motor. On je izvor električne energije izmjenične struje u obično velikim
jedinicama snage, u centralama kao veliki generatori.
Sinhroni generator dobiva mehaničku energiju od pogonske mašine, a to je
obično parna turbina, vodena turbina, motor na unutarnje sagorijevanje, a u
novije vrijeme koristi se snaga atomske energije, vjetra, Sunca, mora itd.
Pogonski mašina, ako je parna turbina, pokreće turbogenerator, a ako je
vodena turbina, pokreće hidrogenerator.
8.5.2 KONSTRUKCIJA SINHRONE MAŠINE

Sinhrona mašina uobičajno se izvodi tako, da se na rotoru nalazi pobudni
namotaj, kojim se pomoću istosmjerne struje stvara magnetski tok. Na statoru
se nalazi armaturni namotaj, jednofazni ili višefazni naizmjenični namotaj , u
kojem će magnetske silnice indukovati izmjeničnu EMS. Konstrukcija sinhronog
mašine, generatora, prikazana je slikom 8.26:
Slika 8.26 Sinhroni generator
Stator je napravljen u obliku šupljeg valjka, sastavljenog od prstenastih

dinamo limova, gdje su na unutrašnjoj strani u uzdužnom smjeru utori u koje se
stavlja armaturni namotaj , kao na slici 8.26, koji se priključuje na stezaljke
L1,L2 i L3.
326
Rotor je pobudni dio mašine, gdje se uzbuđivanje magnetskim polova vrši

istosmjernom strujom, koju dovodimo do rotirajućeg pobudnog namotaja preko
dva klizna koluta i četkica, kao na slici 8.26.
8.5.3 RAD SINHRONOG GENERATORA

Mehaničkim okretanjem rotora određenom sinhronom brzinom ns i
dovođenjem istosmjerne struje kroz pobudni namotaj, stvara se konstantno
magnetsko polje N i S pola, koje svojim silnicamo presjeca armaturni namotaj
statora u kojem se inducira izmjenična EMS. U trofaznom generatoru nalazi se
na statoru trofazni armaturni namotaj koji je prostorno pomaknut za 120°, u
kojima se induciraju trofazni naponi pomaknuti jedan drugome za 120°, kao na
slici 8.26 gdje je prikazana dvopolna mašina. Frekvencija f indukovanog napona
zavisi o brzini vrtnje rotora ns i o broju pari polova p što možemo prikazati
relacijom :
"\ ∗m
p = (8.9)
k)
Ako želimo dobiti frekvenciju napona 50 Hz , moramo rotor okretati točno

određenom sinhronom brzinom:
k)∗l
j = (8.10)
m
Veličina proizvedenog napona zavisi o konstruktivnoj izvedbi mašine, zavisi i

o veličini magnetskog toka i o brzini kojom se okreće rotor. Ako je brzina kojom
se okreće rotor konstantna i uz odredeni broj pari polova to proizvedeni napon
ovisi samo o veličini magnetskog toka, odnosno o veličini pobudne struje koja
stvara magnetski tok.
8.5.4 NAMOTAJ SINHRONIH MAŠINA

Sinhrone mašine , kao mašine izmjenične struje, imaju dva ili više namotaja
koji su smješteni i na statoru i na rotoru. Kroz namotaje prolazi ili naizmjenična
ili istosmjerna struja, a izrađeni su od čistog elektrolitskog bakra i ulažu se u
utore. Namotaji se obično predstavljaju razvijenom šemom koju dobijemo ako
stator ili rotor razrežemo duž jedne izvodnice cilindra i razvijemo u ravninu.
Tada su namotaji provodnika prikazani o obliku ravnih linija smješteni kako leže
u utorima mašine. Namotaji se sastoje od namotaja koje ulažemo u utore, a
jedan namotaj obično ima više navoja. Kod namotaja razlikujemo aktivni dio, u
327
kojem se indukuje EMS i neaktivni dio, kojem se ne indukuje EMS. Aktivni dio
namotaja naziva se strana namotaja i ona se nalazi u utoru, a neaktivni dio
namotaja naziva se glava namotaja ili čeona strana, a svaki namotaj ima dvije
aktivne strane i dvije neaktivne strane. Namotaj se izvodi tako da se EMS
indukovane u pojedinim stranama namotaja međusobno potpomažu. Širina
namotaja je takva da se jedna strana namotaja nalazi pod jednim polom, a
druga strana namotaja pod susjednim suprotnim polom. Šematski prikaz
namotaja prikazan je slikom 8.27 :
Slika 8.27 Šematski prikaz svitka
Broj pari polova je tako postavljen da namotaj statora mora biti tako izveden
da ima isti broj pari polova koliko ima i rotor. Podjela namotaja može biti prema
nizu kriterija kao što je, podjela prema broju utora, prema broju faza, prema
širini namotaja, prema broju namotaja u utoru, prema obliku namotaja itd., ali to
neće biti posebno obrađeno.
328
8.5.5 IZRAČUNAVNJE INDUKOVANE EMS

Indukovana EMS u sinhronom generatoru mora imati sinusni talasni oblik, a
da bi se to postiglo potrebno je da se magnetska indukcija B, u prostoru između
polnih nastavaka i armature, mijenja po zakonu sinusa, što se postiže oblikom
polnih nastavaka. Iz osnova elektrotehnike poznato je da indukovani napon
zavisi o magnetskoj indukciji B, duljini provodnika u magnetskom polju l i brzini
gibanja provodnika v :
B = C ∙ E ∙ F
Ako povezemo zavisnost magnetske indukcije sa magnetskim tokom Ф,
dužinu provodnika sa brojem namotaja N i brzinu sa frekvencijom f, može se
pisati da je EMS jedne faze :
L = q, qq ∙ Ф ∙ s ∙ i [ X ] (8.11)
8.5.6 PRAZNI HOD SINHRONOG GENERATORA

Sinhroni generator je u praznom hodu kad se mašina okreće konstantnom
brzinom ns, kad je pobudni (primarni) namotaj priključen na izvor istosmjerne
struje U1 i kada je armaturni (sekundarni) namotaj otvoren, kao na slici 8.27 :
Slika 8.27 Generator u praznom hodu
Ako je frekvencija f i broj zavoja N konstantno možemo pisati :

L = e · Ф
329
EMS je napon stezaljki U2, tako da je karakteristika praznog hoda prikazana

slikom 8.28:
Slika 8.28 Karakteristika praznog hoda
Prema karakteristici praznog hoda vidimo da će se mijenjati promjenom

pobudne struje I1 magnetski tok Ф u magnetskom krugu sinhronog mašine,
tako će se mijenjati i proizvedeni napon na stezaljkama U2. Iz gornjeg izloženog
može se zaključiti da je struja sinhronog generatora u praznom hodu kada su
mu stezaljke otvorene tj. I2 = 0 , a na stezaljkama armature imamo sekundarni
nominalni napon U2N . Kod toga možemo približno uzeti, kao i kod
transformatora u praznom hodu, da je snaga generatora u praznom hodu
približno jednaka gubicima u željezu :
SW = S ∙ GB (8.12)
8.5.7 OPTEREĆENJE SINHRONOG GENERATORA

Opterećeni generator je kada na njegove stezaljke priključimo neki potrošač,
a tada će armaturnim namotajom poteći sekundarna struja I2, uslijed čega
nastaju znatne promjene u odnosu na prazni hod. Opterećeni generator
prikazan je slikom 8.29:
330
Slika 8.29 Opterećenje generatora
Struja opterećenja I2 izaziva u namotaju armature pad napona u omskom

otporu namotaja R2 i pad napona u induktivnom otporu X2, kojega mora
savladati inducirana EMS E2, pa je napon stezaljki generatora U2 manji od
proizvedenog napona E2. Pad napona u omskom otporu ER2 u fazi je sa strujom
I2, a pad napona EX2 u induktivnom otporu predhodi pred strujom I2 za 90°, kao
na slici 8.30 :
Slika 8.30 Vektorski dijagram opterećenog generetora
331
8.5.8 POKUS KRATKOG SPOJA SINHRONOG GENERATORA

Pokus kratkog spoja sinhronog generatora vršimo tako, da stezaljke generatora
kratko spojimo preko ampermetra i kod približno sinhrone brzine vrtnje podižemo
pobudni napon tako dugo, dok nam ampermetar ne pokaže vrijednost nominalne
struje. To znači da je struja pokusa kratkog spoja jednaka nominalnoj struji : I2K =
I2N.
Slika 8.30 Karakteristika kratkog spoja
Slika 8.31 Pokus generatora u kratkom spoju
332
U kratkom spoju nema zasićenja, to struja kratkog spoja raste

proporcionalno s pobudnom strujom, pa je karakteristika kratkog spoja pravac
kao na slici 8.30.
Pokus generatora u kratkom spoju prikazan je na slici 8.31 gdje se može
posebno istaći regulirani pobudni napon U1 i pobudna struja I1 kao i struja u
armaturi I2 . Napon na kratkospojenim stezaljkama jednak je nuli. I u ovom
pokusu kratkog spoja generatora možemo reći da je snage kratkog spoja
približno jednaka snagi gubitaka u bakru namotaja :
S e = S ∙ fg
8.5.9 POJEDINAČNI RAD SINHRONOG GENERATORA

Kod pojedinačnog rada sinhronog generatora mogu se napomenuti važne
činjenice :
1. sinhroni generator mora davati potrošaču konstantan napon bez obzira na
vrstu i veličinu opterećenja, a to se postiže automatskom regulacijom pobudne
struje I1,
2. generator mora davati potrošaču konstantnu frekvenciju, što se postiže
konstantnom brzinom vrtnje,
3. sinhroni generator možemo opteretiti najviše do njegove nominalne
vrijednosti, inače može doći do oštećenja namotaja.
8.5.10 PARALELNI RAD SINHRONOG GENERATORA

Sinhroni generatori gotovo uvijek rade paralelno. U. električnoj centrali
postoje obično dva do tri generatora koji rade paralelno na jednu mrežu, a ta je
mreža povezana s drugim mrežama, pa tako sve centrale rade paralelno. Da bi
dva ili više generatora spojili na mrežu moraju biti ispunjeni neki uslovi:
1. moraju biti jednaki naponi mreže i priključivanog mašine,
2. mora biti ista frekvencija mašine i mreže, tj. sinhroni mašina mora biti
potjeran na sinhronu brzinu,
3. naponi mreže i priključivanog mašine moraju biti istofazni,
4. redoslijed faza mreže i priključivanog mašine mora biti isti.
333
U slučaju neispunjavanja navedenih uslova, zbog razlike napona između

mreže i mašine mogu teći velike struje izjednačenja, pa može doći do uništenja
mašine i čitavog postrojenja.
Da ne dođe do neželjenih posljedica moraju, prije uključivanja generatora na
mrežu, biti ispunjeni svi navedeni uslovi, tako da se priključivanje mašine izvrši
bez štetnih posljedica.
8.5.11 SINHRONIZACIJA SINHRONOG GENERATORA

Sinhronizacija je mogućnost, pomoću prikladnih sprava, određivanja da li su
ispunjeni svi uslovi paralelnog rada prije uključivanja generatora na mrežu. Na
slici 8.32 prikazan je uređaj za sinhronizaciju :
Slika 8.32 Šema uređaja za sinhronizaciju
Frekvenciju napona generatora i mreže ustanovljavamo pomoću dvostrukog

frekvenciometra, iznose napona pomoću dvostrukog voltmetra, a nul - voltmetar
nam služi da ustanovimo istofaznost napona generatora i mreže. U trenutku,
kada nul - voltmetar pokazuje nulu postignuta je istofaznost napona i mreže te
se sklopkom generator može ukopčati na mrežu.
334
8.5.12 PREUZIMANJE OPTEREĆENJA

Sinhrona mašina s obzirom na naizmjeničnu mrežu može djelovati :
1. kao generator , tj. da nam u mrežu šalje radnu struju, moramo
pogonskom uređaju dati više mehaničke energije,
2. kao motor, ako sinhronu mašinu mehanički opteretimo i troši iz mreže
radnu struju,
3. kao kapacitivni potrošač, ako sinhroni mašinu prepobudimo, on šalje u
mrežu jalovu struju,
4. kao induktivni potrošač, ako sinhroni mašina podpobudimo, on uzima iz
mreže jalovu struju.
8.6 SINHRONI MOTOR

Ako rotor mašine prije priključka na mrežu, iz vanjskog izvora pobudimo i na
bilo koji način potjeramo na približno sinhronu brzinu ns, onda bi mašina nakon
priključka na naizmjenični napon i dalje rotirala sinhronom brzinom radeći kao
sinhroni motor , kao na slici 8.33 :
Slika 8.33 Sinhroni motor
335
8.6.1 ZAŠTITA GENERATORA

Generatori se rade obično u velikim jedinicama i oni predstavljaju veliku
vrijednost , te u slučaju kvara na generatoru nastaje šteta zbog kvara i ne
proizvodnje električne energije. Zato je potrebno predvidjeti zaštitu koja će
spriječiti da ne dođe do kvara u generatoru i koja će ograničiti oštećenje.
Kvarovi koji mogu nastati na generatoru su slijedeći, a prikazani su slikom 8.34 :
1. kratki spoj među fazama generatora,
2. spoj među zavojima iste faze,
3. spoj statorskog namotaja s masom,
4. spoj rotorskog namotaja s masom.
Slika 8.34 Kvarovi na generatoru
Spijrečavanje kvarova na na generatoru realizujemo pomoću električnih

naprava kao što su okidači i diferencijalna zaštita koji pod djelovanjem struje
djeluju na mehanizam za iskapčanje strujnog kruga.
336
1) Objasni i nacrtaj konstrukciju istosmjernog generatora.

2) Objasni indukovani napon u istosmjernom generatoru.
3) Objasni silu koja djeluje na provodnik u istosmjernom motoru.
4) Realni napon istosmjernog generatora.
5) Napon istosmjernog motora.
6) Prazan hod istosmjernog generatora (nacrtaj).
7) Opterećenje istosmjerne mašine.
8) Objasni i nacrtaj komutaciju kod istosmjerne mašine.
9) Pobude istosmjernih mašina.
10) Paralelni rad istosmjernih generatora.
11) Kakvi postoje motori istosmjerne struje?
12) Kako se pokreću istosmjerni motori?
13) Regulacija brzine vrtnje motora.
14) Kolektorski mašine naizmjenične struje.
15) Jednofazni kolektorski motor.
16) Asinhrona mašina.
17) Klizno kolutni asinhroni motor.
18) Rad asinhronog motora.
19) Zakretni transformator.
20) Klizanje asinhronog motora.
21) Gubici asinhronog motora.
22) Pokus praznog hoda asinhronog motora.
23) Pokus kratkog spoja asinhronog motora.
24) Kočenje asinhronog motora.
25) Nominalni podaci asinhronog motora.
26) Momentna karakteristika asinhronog motora.
27) Pokretanje kaveznih motora.
28) Regulacija brzine vrtnje asinhronog motora.
29) Zaštita asinhronih motora.
30) Jednofazni asinhroni motori.
31) Trofazni motor kao jednofazni.
32) Konstrukcija sinhronog stroja.
33) Rad sinhronog generatora.
34) Namotaj sinhronih mašina.
337
35) Izračunavanje indukovane EMS.

36) Prazan hod sinhronog generatora.
37) Opterećenje sinhronog generatora.
38) Pokus kratkog spoja sinhronog generatora.
39) Pojedinačni rad sinhronog generatora.
40) Paralelni rad sinhronog generatora.
41) Sinhronizacija sinhronog generatora.
42) Sinhroni motor.
43) Zaštita generatora.
44) Kvarovi generatora.
338
LITERATURA
1) Nađ-Pekarić N., Šuput B.: "Osnovi elektrotehnike i elektronike",
skripta, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 1988.
2) Popović B.: "Osnovi elektrotehnike I", Građevinska knjiga, Beograd,
1976.
3) Popović B.: "Osnovi elektrotehnike II", Građevinska knjiga, Beograd,
1978.
4) Popović B., Đorđević A.: "Osnovi elektrotehnike III - Zbirka zadataka
i pitanja", Građevinska knjiga, Beograd, 1979.
5) Bojković Z.: "Elektrotehnika - I dio", Naučna knjiga, Beograd, 1978.
6) Vukić Đ.: "Elektrotehnika", Naučna knjiga, Beograd, 1991.
7) Popović B.: "Elektromagnetika", Građevinska knjiga, Beograd, 1986.
8) Šušić M.: "Elektrohemija", Naučna knjiga, Beograd, 1970.
9) Bego V.: "Mjerenja u elektrotehnici", Tehnička knjiga, Zagreb, 1981.
10) Tijanić M.: "Elektrotehnika", skripta, Fakultet tehničkih nauka, Novi
Sad, 1974.
11) Rašović M.: "Definicije pojmova iz elektrotehnike na osnovu IEC
(CEI)", SFAIROS, Beograd, 1991.
12) Neda Pekarić-Nađ, Dejana Herceg: „Osnovi elektrotehnike za
raćunarstvo“, FTN, Novi Sad, 2005
13) Viktor Pinter: „Osnove Elektrotehnike“, ITP Tehnička knjiga Zagreb,
1994
14) Mario Essert: „Elektrotehnika – pristup modeliranjem“, Zagreb, 2004
15) Miroslav Prša: „Osnove elektrotehnike za studente
neelektrotehničkih fakulteta“, Novi Sad 1995
16) Ljubo Malešević: „Osnove elektrotehnike“, Split, 2004
17) Miodrag Hamović: „Električne mašine“, Sarajevo 1989
18) Miodrag Popović: „Osnovi elektronike“, Beograd, 2004
19) T. Latinović: ”Elektrotehnika 1 predavanja”, Mašinski fakultet Banja
Luka 2006, Skripta
20) T. Latinović: ”Elektrotehnika 2 predavanja i vježbe” Mašinski Fakultet
B. Luka 2006 Skripta
339
View publication stats

Tihomir Latinovic SG Ver5

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tihomir Latinovic SG Ver5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author proﬁles for this publication at:

OSNOVI ELEKTROTEHNIKE I ELEKTRIČNIH MAŠINA

Research · April 2015

BEST - Building Engineering Skills in new Technologies View project

The user has requested enhancement of the downloaded ﬁle.

Tihomir Latinović, Miroslav Prša

OSNOVI ELEKTROTEHNIKE I ELEKTRIČNIH MAŠINA

Banja Luka, 2013.

© Copyright, 2013 Tihomir Latinović. Sva prava zadržana. Zakonom zabranjeno

„Nema mrtve materije, jer po cjeloj beskrajnoj vaseljeni sve se kreće,

Banja Luka, avgust 2013.

1. OSNOVNI POJMOVI ..................................................................................... 14

3. VREMENSKI KONSTANTNE ELEKTRIČNE STRUJE ................................. 49

3.7. DŽULOV ZAKON.............................................................................. 73

4. VREMENSKI KONSTANTNO MAGNETSKO POLJE ................................. 122

5. VREMENSKI PROMJENLJIVO ELEKTRIČNO I MAGNETSKO POLJE .... 144

5.3. LENCOV ZAKON ........................................................................... 147

6. VREMENSKI PROMJENLJIVE ELEKTRIČNE STRUJE ............................ 172

6.1.2. KIRHOFOVI ZAKONI U MREŽAMA SA VREMENSKI

6.3.5. PREDSTAVLJANJE KOMPLEKSNIH ELEKTRIČNIH VELIČINA

7. OSNOVNA ELEKTRIČNA MJERENJA ....................................................... 260

7.3.3. ELEKTRODINAMIČKI INSTRUMENT ................................... 267

8. ELEKTRIČNE MAŠINE ............................................................................... 296

8.4.11 KOČENJE ASINHRONE MAŠINE ........................................ 318

LITERATURA .................................................................................................. 339

1.1. OSNOVNI POJMOVI O NAELEKTRISANJU I

Sl. 1.1. Pojednostavljen prikaz atoma vodonika i ugljenika

Protoni u jezgru i elektroni imaju osobinu da na neki poseban način mijenjaju

suprotna po svom djelovanju, pa je, ponovo po dogovoru, naelektrisanje

Qe = −1, 602 ⋅10−19 C

obilježavane matematičkim oznakama infinitezimalnih veličina. Fizički mala

razna ulja i velika većina gasova. Mali broj slobodnih naelektrisanja

1.2. OSNOVNI POJMOVI O SKALARNIM I VEKTORSKIM

Vektorsko polje, takođe, može da se prikaže grafički. U tom slučaju se to

Sabiranje i oduzimanje dva ili više vektora se vrši po komponentama

Princip grafičkog sabiranja i oduzimanja dva vektora, predstavljen je na Sl.

vektora i pri tome se posmatra smjer rotacije. Smjer vektorskog proizvoda ta

1.3. OSNOVNI POJMOVI O KOMPLEKSNIM BROJEVIMA

j 2 = j ⋅ j = −1 , j 3 = j 2 ⋅ j = −1⋅ j = − j , j 4 = j 2 ⋅ j 2 = (−1) ⋅ ( −1) = 1 ,

Z ⋅ Y = ( a + jb )( c + jd ) = ac + jad + jbc + j 2bd = ( ac − bd ) + j ( ad + bc ) .

Z ⋅ Z * = ( a + jb )( a + jb ) = a 2 − jab + jab − j 2b2 = a 2 + b2 ,

Z a + jb a + jb c − jd ac − jad + jbc − j2bd ac + bd bc − ad Z Y* Z ⋅Y*

Slika 1.6. Grafičko prikazivanje kompleksnog broja

2.1. DEFINICIJA ELEKTRIČNOG POLJA I

2.2. VEKTOR JAČINE ELEKTRIČNOG POLJA

naelektrisanje, koje je u stanju da detektuje neko električno polje, a da ga, pri

naelektrisanja ima veliki značaj, jer svako naelektrisano tijelo može da se

ε 0 = 8,854 ⋅ 10−12 F/m .

Jedinica za intenzitet vektora jačine električnog polja je V/m, gde je V

2.3. RAD ELEKTRIČNIH SILA, NAPON I POTENCIJAL

Ukupan rad na pomjeranju iz početne tačke P do krajnje tačke K, putanjom

gdje je n broj segmenata na koje je izdijeljena putanja l . Kada je putanja

Prema tome, određeni integral je,r ur stvari, zbir beskonačno mnogo

pošto ∆Q, kao veličina koja se prilikom pomjeranja ne mijenja, može da se

koji se izvrši po proizvoljnoj zatvorenoj putanji jednak nuli. U slučaju

Sl. 2.3. Rad električnih sila po zatvorenoj putanji

Rad električnih sila po zatvorenoj putanji PaKbP će biti:

S obzirom da je ∆Q konačan broj različit od nule, cijela jednačina može da

Kako su krive a i b izabrane prozvoljno, slijedi da je gornji integral nezavisan

jednostavno samo napon između dvije tačke u električnom polju i obilježava se

Iz svega gore izloženog se vidi da je napon jednoznačno određena veličina

Naravno, na isti način može da se definiše i potencijal tačke K,

kao i bilo koje druge tačke u elektrostatičkom polju.