POLITECHNIKA KRAKOWSKA

im. Tadeusza Kościuszki

KRZYSZTOF WOJCIECH KSIĄśYŃSKI

HYDRAULIKA
ZESTAWIENIE POJĘĆ I WZORÓW STOSOWANYCH W BUDOWNICTWIE

PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW WYśSZYCH SZKÓŁ TECHNICZNYCH

Wydanie drugie poprawione i uzupełnione

Kraków 2008
 3

SPIS TREŚCI

1. WPROWADZENIE .......................................................................................................... 7
1.1. Słowo wstępne ..................................................................................................... 7
1.2. Wykaz oznaczeń .................................................................................................. 9
1.3. Oznaczenia pomocnicze .................................................................................... 11
2. HYDROSTATYKA ........................................................................................................ 12
2.1. Ciśnienie ............................................................................................................ 12
2.1.1. Pojęcie ciśnienia ................................................................................. 12
2.1.2. Prawo Eulera ...................................................................................... 12
2.1.3. Prawo Pascala..................................................................................... 12
2.1.4. Hydrostatyczny rozkład ciśnienia ....................................................... 13
2.1.5. Ciśnienie względne i bezwzględne ..................................................... 13
2.1.6. Wysokość ciśnienia ............................................................................ 14
2.1.7. Obliczanie ciśnień w naczyniach połączonych ................................... 14
2.1.8. Przenoszenie ciśnienia zewnętrznego do wnętrza cieczy ................... 15
2.1.9. PrzełoŜenie prasy hydraulicznej ......................................................... 16
2.2. Parcie hydrostatyczne na powierzchnie płaskie ................................................. 18
2.2.1. Parcie hydrostatyczne ......................................................................... 18
2.2.2. Wykres przestrzennego rozkładu parcia ............................................. 19
2.2.3. Bryła parcia ........................................................................................ 19
2.2.4. Środek parcia...................................................................................... 20
2.2.5. Równowaga sił z udziałem parcia ...................................................... 22
2.2.6. Rozkład parcia na składowe ortogonalne ........................................... 23
2.3. Parcie na ściany krzywoliniowe ........................................................................ 24
2.3.1. Składowe ortogonalne parcia na ściany krzywoliniowe ..................... 24
2.3.2. Bryła parcia poziomego...................................................................... 24
2.3.3. Bryła parcia pionowego...................................................................... 25
2.3.4. Wyznaczanie parcia elementarne powierzchnie krzywoliniowe ......... 25
2.3.5. Kierunek działania wypadkowej parcia na ściany w kształcie
powierzchni obrotowych .................................................................... 26
2.3.6. Wyznaczanie parcia na złoŜone powierzchnie krzywoliniowe ........... 27
2.4. Pływanie ciał ..................................................................................................... 29
2.4.1. Prawo Archimedesa ............................................................................ 29
2.4.2. Równowaga ciał pływających ............................................................ 29
2.4.3. Podstawowe pojęcia teorii pływania .................................................. 30
2.4.4. Stateczność ciał całkowicie zanurzonych w cieczy ............................ 31
2.4.5. Stateczność ciała pływającego po powierzchni cieczy ....................... 32
2.4.6. Wyznaczanie wysokości metacentrycznej .......................................... 34
3. HYDRODYNAMIKA ..................................................................................................... 36
3.1. Opis ruchu płynu ............................................................................................... 36
3.1.1. Ciągłość płynu .................................................................................... 36
3.1.2. Prędkość lokalna ................................................................................ 36
4

3.1.3. NatęŜenie przepływu płynu ................................................................ 37

3.1.4. Prędkość średnia ................................................................................ 37
3.2. Klasyfikacja przepływów .................................................................................. 38
3.2.1. Kinematyczna klasyfikacja ruchu ....................................................... 38
3.2.2. Lepkość .............................................................................................. 39
3.2.3. ReŜimy przepływu według kryterium Reynoldsa ............................... 39
3.2.4. ReŜimy przepływu według kryterium Froude’a ................................. 41
3.3. Ciągłość przepływu ........................................................................................... 42
3.3.1. Ogólne równanie ciągłości przepływu cieczy .................................... 42
3.3.2. Ciągłość przepływu dla strumienia..................................................... 42
3.4. Równanie Bernoulliego ..................................................................................... 43
3.4.1. Wysokość energii ............................................................................... 43
3.4.2. Postać równania dla cieczy rzeczywistej ............................................ 43
3.4.3. Współczynnik Saint-Venanta ............................................................. 44
4. HYDRAULIKA RUROCIĄGÓW .................................................................................. 46
4.1. Definicje............................................................................................................ 46
4.1.1. Przepływ pod ciśnieniem ................................................................... 46
4.1.2. Podział rurociągów ze względu na wielkość ciśnienia ....................... 46
4.1.3. Podział rurociągów ze względu na rodzaj połączeń ........................... 47
4.2. Podstawy obliczeń strat energii W rurociągach ................................................ 48
4.2.1. Rodzaje strat ...................................................................................... 48
4.2.2. Straty lokalne ..................................................................................... 49
4.2.3. Straty na długości ............................................................................... 51
4.2.4. Obliczanie strat na długości ze wzoru Manninga ............................... 52
4.2.5. Podział rurociągów ze względu na wielkość strat .............................. 53
4.3. Linie ciśnień i energii w rurociągach ................................................................ 54
4.3.1. Linia energii ....................................................................................... 54
4.3.2. Linia ciśnień ....................................................................................... 54
4.3.3. Konstrukcja wykresu linii ciśnień i energii ........................................ 55
4.4. Rozwiązywanie zadań z hydrauliki rurociągów szeregowych .......................... 56
4.4.1. Prędkość ekonomiczna ....................................................................... 56
4.4.2. Typy zadań z rurociągów ................................................................... 57
4.4.3. Obliczanie wysokości energii zasilania rurociągu .............................. 57
4.4.4. Obliczanie wydatku rurociągu............................................................ 58
4.4.5. Projektowanie średnicy rurociągu ...................................................... 59
4.4.6. Obliczanie lewara ............................................................................... 61
4.5. Podstawy rozwiązywania sieci rurociągów ....................................................... 62
4.5.1. Elementy sieci .................................................................................... 62
4.5.2. Równania podstawowe ....................................................................... 62
4.5.3. Obliczanie strat w rurociągu wydatkującym po drodze...................... 63
4.5.4. Projektowanie rurociągu magistralnego ............................................. 64
4.5.5. Obliczanie sieci otwartych ................................................................. 66
4.5.6. Obliczanie rurociągów równoległych................................................. 68
 5

5. RUCH W KORYTACH OTWARTYCH ........................................................................ 71

5.1. Geometria koryt otwartych ................................................................................ 71
5.1.1. Przekrój poprzeczny koryta cieku ...................................................... 71
5.1.2. Profil podłuŜny koryta ........................................................................ 72
5.2. Straty energii w cieku ........................................................................................ 73
5.2.1. Straty na długości cieku...................................................................... 73
5.2.2. Straty lokalne w korycie cieku ........................................................... 75
5.3. Ruch jednostajny w korytach otwartych ............................................................ 75
5.3.1. Głębokość i prędkość normalna ......................................................... 75
5.3.2. Obliczanie przepływu w korytach wielodzielnych ............................. 76
5.3.3. Rozwiązywanie zadań ........................................................................ 77
5.3.4. Obliczanie przepływu w kolektorach ................................................. 78
5.4. ReŜimy ruchu w korytach otwartych ................................................................. 81
5.4.1. Definicja głębokości krytycznej ......................................................... 81
5.4.2. Wzór na głębokość krytyczną w korycie prostokątnym ..................... 82
5.4.3. Wzór na głębokość krytyczną w korycie dowolnym .......................... 82
5.4.4. Prędkość i spadek krytyczny .............................................................. 83
5.5. Ruch niejednostajny w korycie otwartym.......................................................... 83
5.5.1. Warunki występowania ...................................................................... 83
5.5.2. Metoda od przekroju do przekroju ..................................................... 84
5.5.3. Obliczanie zasięgu cofki..................................................................... 85
5.5.4. Metody uproszczone .......................................................................... 86
6. HYDRAULIKA BUDOWLI WODNYCH ..................................................................... 87
6.1. Wypływ przez upusty ........................................................................................ 87
6.1.1. Rodzaje upustów ................................................................................ 87
6.1.2. Rodzaje wypływu przez upusty .......................................................... 88
6.1.3. Typy wypływu przez otwory .............................................................. 89
6.1.4. Typy wypływu przez przelewy ........................................................... 90
6.1.5. Kontrakcja strumienia ........................................................................ 90
6.1.6. Prędkość wypływu.............................................................................. 92
6.1.7. Współczynnik wydatku ...................................................................... 93
6.2. Wypływ przez otwory ....................................................................................... 93
6.2.1. Wypływ przez mały otwór niezatopiony ............................................ 93
6.2.2. Wypływ przez otwór zatopiony i podtopiony..................................... 94
6.2.3. Wypływ przez przystawkę .................................................................. 94
6.2.4. Wypływ przez duŜy otwór .................................................................. 95
6.3. Przelewy ............................................................................................................ 96
6.3.1. Wydatek przelewu swobodnego ......................................................... 96
6.3.2. Współczynnik przelewu ..................................................................... 97
6.3.3. Wpływ wody dolnej na wydatek przelewu ......................................... 98
6.3.4. Przelewy o ostrej krawędzi ................................................................. 98
6.3.5. Przelewy o kształcie praktycznym.................................................... 100
6.3.6. Współczynnik kontrakcji bocznej .................................................... 100
6

6.3.7. Przelew o szerokiej koronie ............................................................. 101

6.4. Obliczanie światła mostów.............................................................................. 102
6.4.1. ZałoŜenia upraszczające ................................................................... 102
6.4.2. ReŜimy ruchu ................................................................................... 103
6.4.3. Prędkość krytyczna .......................................................................... 103
6.4.4. Światło mostu przy reŜimie nadkrytycznym..................................... 103
6.4.5. Światło mostu przy reŜimie krytycznym .......................................... 104
6.4.6. Spiętrzenie przed mostem przy reŜimie krytycznym ........................ 104
6.5. Hydrauliczne sprzęŜenie stanowisk ................................................................. 105
6.5.1. Pojęcie sprzęŜenia hydraulicznego................................................... 105
6.5.2. SprzęŜenie stanowisk budowli wodnej ............................................. 105
6.5.3. Odskok hydrauliczny........................................................................ 106
6.5.4. SprzęŜenie głębokości w odskoku.................................................... 107
6.5.5. Zatopienie odskoku .......................................................................... 107
7. FILTRACJA.................................................................................................................. 109
7.1. Ruch w ośrodku porowatym............................................................................ 109
7.1.1. Porowatość ośrodka ......................................................................... 109
7.1.2. ReŜimy ruchu w ośrodku porowatym ............................................... 109
7.1.3. Ciągłość ośrodka .............................................................................. 110
7.1.4. Prędkość filtracji .............................................................................. 110
7.2. Prawo Darcy’ego............................................................................................. 110
7.2.1. Opory ruchu ..................................................................................... 110
7.2.2. Zakres stosowalności prawa Darcy’ego ........................................... 111
7.3. Współczynnik filtracji ..................................................................................... 112
7.3.1. Wartości współczynnika filtracji ...................................................... 112
7.3.2. Przestrzenne zróŜnicowanie współczynnika filtracji ........................ 113
7.3.3. Wyznaczanie współczynnika wodoprzepuszczalności ..................... 113
7.4. Przepływ w warstwie wodonośnej................................................................... 113
7.4.1. Warstwa wodonośna ........................................................................ 113
7.4.2. Strefy nasycenia ............................................................................... 114
7.4.3. Równanie ciągłości przepływu ......................................................... 115
7.4.4. Ruch liniowy .................................................................................... 116
7.4.5. Ruch osiowosymetryczny ................................................................. 118
8. LITERATURA.............................................................................................................. 121
8.1. Literatura źródłowa ......................................................................................... 121
8.2. Normy ............................................................................................................. 122
 7

1. WPROWADZENIE

1.1. SŁOWO WSTĘPNE

Niniejszy podręcznik ma w załoŜeniu charakter kompendium przydatnego

podczas przeprowadzania podstawowych obliczeń hydraulicznych. Podano w nim
wzory mające zastosowanie praktyczne. Wyprowadzenia zostały na ogół
pominięte, powoływano się jedynie na prawa fizyki, z których wzory te wynikają.
Równocześnie podano typowe wartości i zakresy parametrów, umoŜliwiając w ten
sposób proste obliczenia bez uŜycia tablic. Zastosowany został ujednolicony
system oznaczeń oparty na symbolice powszechnie przyjętej w hydromechanice.
Wraz z definicjami pojęć stanowi on kontekst niezbędny do prawidłowego
stosowania wzorów.

Sformułowania poszczególnych definicji zostały szczegółowo przedys-

kutowane i przetestowane pod względem logicznym w gronie pracowników
naukowych Zakładu Hydrauliki. Tekst został przejrzany pod względem
merytorycznym przez prof. E. Nachlik, a rozdział drugi dokładnie poprawiony
przez prof. A. Prystaja. Jemu teŜ naleŜy przypisać w wielu przypadkach pewne
uproszczenia i poprawki wpływające na lepszą zrozumiałość tekstu.

Podręcznik przeznaczony jest dla studentów i inŜynierów budownictwa.

Studenci mogą go wykorzystać jako podręcznik z podstaw hydromechaniki
(przedmioty: Mechanika płynów na wydziałach inŜynierii środowiska i Hydraulika
i hydrologia na wydziałach inŜynierii lądowej). MoŜe teŜ słuŜyć jako poradnik
i przewodnik po hydraulice wykorzystywany w praktyce zawodowej. Jego
uzupełnieniem są Tablice do obliczeń hydraulicznych (rozdział 8.1) zawierające
pełny zestaw parametrów występujących w prezentowanych wzorach.

W pracy przedstawione zostały tylko najwaŜniejsze dla budownictwa działy

hydrauliki i wybrane praktyczne metody obliczeń. Ze względu na poradnikowy
charakter podręcznika w niektórych miejscach cytowane są terminy, które zostaną
wyjaśnione dopiero w dalszym toku wywodu, kaŜdorazowo jednak zaopatrzono je
w odnośniki do odpowiednich rozdziałów. Sposób prezentacji materiału,
szczegółowa numeracja rozdziałów, graficzne wyróŜnienie definicji, wzorów i ich
8

waŜnych następstw oraz szczegółowe rysunki poglądowe mają na celu ułatwienie

wyszukiwania poszczególnych zagadnień.
Omawiane w podręczniku metody obliczeń naleŜą do dwóch działów
hydromechaniki (mechaniki cieczy) – hydrostatyki i hydrauliki. Hydrostatyka
opisuje ciecz w spoczynku, natomiast hydraulika stanowi jedno z moŜliwych ujęć
dynamiki cieczy. MoŜna je zdefiniować następująco:
H y d r a u l i k a jest to dział hydromechaniki (dziedziny fizyki)
zajmujący się opisem ruchu cieczy uproszczonym do jednego
wymiaru przestrzennego.
Ze względu na prostotę stosowanych wzorów hydrauliczny opis zjawisk
hydrodynamicznych jest powszechnie stosowany w obliczeniach inŜynierskich.
 9

1.2. WYKAZ OZNACZEŃ

a – przyspieszenie [m/s2],
A – pole powierzchni [m2],
b – szerokość, szerokość (światło) otworu [m],
B – szerokość strumienia na poziomie zwierciadła wody [m],
c – wysokość ścianki przelewu [m],
C – stała,
d – średnica, średnica rurociągu [m];
D – moment dewiacji (odśrodkowy) powierzchni [m4],
e – wysokość podniesienia zasuwy (wysokość otworu) [m],
E – energia [J],
f – współczynnik tarcia [-],
F – siła [N],
g – przyspieszenie ziemskie, g = 9.81 [m/s2],
G – cięŜar [N],
h – głębokość, napełnienie [m],
H – rzędna zwierciadła wody [m n.p.m.],
wysokość [m], wysokość hydrauliczna [m],
i – liczba naturalna porządkująca (stosowana jako indeks),
j – liczba naturalna porządkująca (stosowana jako indeks),
J – moment bezwładności powierzchni [m4],
k – współczynnik filtracji [m/s],
K – moduł przepływu [m3/s],
l – długość [m],
L – praca [J],
m – masa [kg], miąŜszość warstwy [m],
M – moment statyczny powierzchni [m3], moment siły [N⋅m],
n – współczynnik szorstkości według Manninga [s/m1/3],
współczynnik porowatości [-],
N – moc [W],
O – środek obrotu lub krzywizny,
p – ciśnienie [Pa],
P – siła parcia [N],
q – przepływ liczony na jednostkę szerokości strumienia [m2/s],
Q – natęŜenie przepływu [m3/s],
r – współrzędna walcowa (odległość)[m],
R – promień łuku [m],
10

s – długość drogi krzywoliniowej [m],

S – spadek podłuŜny [-],
S – środek geometryczny,
t – czas [s],
T – temperatura [K],
u – pęd [kg m/s],
U – obwód zwilŜony [m],
v – prędkość [m/s],
V – objętość [m3],
w – moduł prędkości, intensywność infiltracji [m/s],
W – siła wyporu [N],
x – współrzędna (kartezjańska) wzdłuŜ kierunku ruchu (główna) [m],
y – współrzędna poprzeczna do kierunku ruchu [m],
z – współrzędna pionowa (rzędna) [m, m n.p.m.],
Z – spiętrzenie wody [m],

α – (alfa) współczynnik Saint-Venanta [-],

β – (beta) współczynnik pędu [-],
γ – (gama) cięŜar właściwy [N/m3],
Γ – (gama) granica obszaru,
δ – (delta) błąd względny [-],
∆ – (delta) róŜnica, błąd bezwzględny,
ε – (epsilon) współczynnik kontrakcji [-], odchylenie dopuszczalne,
ζ – (dzeta) współczynnik straty (lokalnej) [-],
η – (eta) dynamiczny współczynnik lepkości [Pa⋅s],
współrzędna środka parcia [m],
ϑ – (theta) wilgotność względna [-],
θ – (theta) kąt [rad],
κ – (kappa) przepuszczalność gruntu [m2],
λ – (lambda) współczynnik tarcia w rurociągu [-],
Λ – (lambda) oporność hydrauliczna,
µ – (mi) współczynnik wydatku [-],
ν – (ni) kinematyczny współczynnik lepkości [m2/s],
ξ – (ksi) współrzędna środka parcia (pozioma) [m],
Ξ – (ksi) środek parcia,
π – (pi) stała geometryczna (ludolfina) = 3.14159,
ρ – (ro) gęstość [kg/m3],
σ – (sigma) napręŜenie normalne [Pa],
 11

Σ – (sigma) suma, szereg,

τ – (tau) napręŜenie styczne [Pa],
ϕ – (fi) współczynnik prędkości [-],
Φ – (fi) potencjał,
χ – (chi) obwód [m],
ψ – (psi) przyspieszenie kątowe [rad/s2],
Ψ – (psi) funkcja prądu,
ω – (omega) prędkość kątowa [rad/s],
Ω – (omega) obszar, dziedzina.

1.3. OZNACZENIA POMOCNICZE

(przykładowo dla prędkości)

v – wektor prędkości,
v – prędkość średnia,
vo – prędkość początkowa,
v – wartość prędkości,
vh – prędkość pozioma,
vv – prędkość pionowa,
vx – składowa prędkości w kierunku x,
vy – składowa prędkości w kierunku y,
vz – składowa prędkości w kierunku z.
12

2. HYDROSTATYKA

2.1. CIŚNIENIE

2.1.1. Pojęcie ciśnienia

W warunkach statycznych (brak ruchu) ciecz moŜe oddziaływać na
powierzchnię jedynie siłą prostopadłą, wywołując napręŜenie normalne
(prostopadłe do powierzchni), czyli ciśnienie.
C i ś n i e n i e jest to siła nacisku (F) przypadająca na
jednostkę powierzchni (A).
Ciśnienie w punkcie definiuje się jako:
dF
p= [N / m 2 = Pa] .
dA
N o r m a l n e c i ś n i e n i e a t m o s f e r y c z n e (pa) jest to przeciętne ciśnienie
powietrza na poziomie morza: 1 [atm (atmosfera fizyczna)] = 1013.25 [hPa] =
= 101 325 [N/m2] ≅ 0.1 [Mpa].
2.1.2. Prawo Eulera

Wartość ciśnienia jest niezaleŜna od orientacji przestrzennej

powierzchni, na którą ono działa.
Oznacza to, Ŝe ciśnienie jest skalarem, a więc w jednym punkcie moŜe istnieć
tylko jedna wartość ciśnienia.
2.1.3. Prawo Pascala

Ciśnienie wewnątrz cieczy (p) pozostającej wyłącznie pod

działaniem sił powierzchniowych jest równe ciśnieniu (po)
działającemu na jej powierzchnię:
p = po .
Prawo to dotyczy sytuacji, gdy moŜna pominąć siły masowe, np. w przypadku
gazów (małe gęstości) lub w siłownikach hydraulicznych (wysokie ciśnienia).
 13

2.1.4. Hydrostatyczny rozkład ciśnienia

Hydrostatyczny rozkład c i ś n i e n i a jest to

przestrzenny rozkład ciśnienia wewnątrz nieruchomej cieczy
w jednorodnym polu grawitacyjnym:
p = po + γ h,
gdzie: po = p(h=0) – ciśnienie zewnętrzne,
γ =ρg – cięŜar właściwy cieczy,
h – zagłębienie punktu pod powierzchnią cieczy.

C i ę Ŝ a r w ł a ś c i w y w o d y : γw = 1 [t/m3, kg/l, g/cm3] ⋅ 9.81 [m/s2] =

= 9810 [N/m3] = 9.81 [kN/m3].

2.1.5. Ciśnienie względne i bezwzględne

Ciśnienie hydrostatyczne cieczy pojawia się tylko przy istnieniu
zewnętrznego ciśnienia gazu na powierzchnię cieczy (inaczej ciecz wyparuje).
Tym zewnętrznym ciśnieniem jest zwykle ciśnienie atmosferyczne (pa). Przy
wyznaczaniu obciąŜeń hydraulicznych naleŜy równieŜ uwzględnić jego działanie
na ściany zbiorników. W efekcie kaŜda ściana jest obciąŜona ciśnieniem
wypadkowym (p, rys. 1).

pa pa

p p p’

ciśnienie ciśnienie
bezwzględne zewnętrzne ciśnienie
względne
γh pa γh
h
h

Rys. 1
Znaczna wartość ciśnienia atmosferycznego w porównaniu ze skalą ciśnień
spotykanych na co dzień powoduje, Ŝe wygodniej jest się posługiwać ciśnieniami
względnymi, tzn. liczonymi względem ciśnienia atmosferycznego:
14

p’ = γ h ,
np. ciśnienie słupa wody o wysokości 1 [m] wynosi:
– bezwzględne: p = pa + γ h = 1 013 [hPa] + 98.1 [hPa] = 1 112 [hPa]
( ≡ 1.0968 [atm]),
– względne: p’ = γ h = 98.1 [hPa] ( ≡ 0.0968 [atm]).

U w a g a : w następnych rozdziałach ciśnienia są podawane jako względne juŜ bez

dodatkowego oznaczenia.
2.1.6. Wysokość ciśnienia

W y s o k o ś ć c i ś n i e n i a jest miarą ciśnienia, wyraŜaną

wysokością słupa cieczy wywołującego u swej podstawy równe
co do wartości ciśnienie hydrostatyczne:

h=p/γ.
Na ogół podaje się wysokość słupa wody (ciecz najczęściej spotykana) lub rtęci
(najcięŜsza). Ten sposób podawania wartości ciśnienia ułatwia obliczenia
hydrauliczne, gdyŜ nie wymaga przeliczania masy na cięŜar.

Wysokość ciśnienia atmosferycznego:

– słup wody: p / γw = 101 325 [N/m2] / 9 810 [N/m3] = 10.329 [m] ≅ 10 [m],
– słup rtęci: p / γHg = 101 325 [N/m2] / 133 400 [N/m3] = 0.7596 [m] ≅ 760 [mm],
ρHg = 13.6 [g/cm3].
2.1.7. Obliczanie ciśnień w naczyniach połączonych
Ciśnienie w naczyniach połączonych oblicza się na podstawie następujących
przesłanek:
– Rozkład ciśnienia w kaŜdej cieczy jest hydrostatyczny, tj. p = po + γi hi ,
gdzie: po - ciśnienie na górnej powierzchni cieczy o cięŜarze właściwym γi ;
– W danej cieczy na tej samej wysokości panuje to samo ciśnienie, co pozwala
ustalić ciśnienie w róŜnych punktach naczynia, jeśli są one połoŜone
w jednospójnym obszarze wypełnionym tą samą cieczą;
– Na granicy rozdziału ciśnienie kaŜdej z dwu cieczy jest jednakowe, a więc
ciśnienie powierzchniowe (po) dla dolnej cieczy odpowiada ciśnieniu
hydrostatycznemu górnej cieczy.
Na tej podstawie moŜna obliczyć ciśnienie w dowolnym punkcie naczynia, np.
w punkcie B (rys. 2). Kolejność obliczeń jest następująca:
 15

γ1
h1
h2
γ2
A A
B ∆h

Rys. 2

– obliczenie ciśnienia na podstawie połoŜenia zwierciadła w prawym ramieniu

naczynia:
pB = γ2 (h2 + ∆h),
– obliczenie ciśnienia na podstawie połoŜenia powierzchni rozdziału (A–A)
w lewym ramieniu naczynia:
pB = pA + γ2 ∆h,
– obliczenie ciśnienia w przekroju A–A na podstawie połoŜenia zwierciadła
w lewym ramieniu naczynia:
pA = γ1 h1 .
Z porównania wartości wyliczonych dla róŜnych ramion i podstawienia wynika
równanie:

pB = γ1 h1 + γ2 ∆h = γ2 (h2 + ∆h),
czyli:
γ2 h2 = γ1 h1 ,
które jest podstawą rozwiązywania zadań z naczyń połączonych.
2.1.8. Przenoszenie ciśnienia zewnętrznego do wnętrza cieczy
Ciśnienie pB na powierzchni tłoka spręŜającego ciecz w cylindrze (rys. 3)
odpowiada ciśnieniu na głębokości hP = pB / γ pod powierzchnią swobodnego
zwierciadła cieczy. Takie rozumowanie pozwala wyznaczyć połoŜenie tzw.
16

z w i e r c i a d ł a p i e z o m e t r y c z n e g o , czyli p o z o r n e g o z w i e r c i a d ł a
cieczy (porównaj rozdział 4.3.2).

p
F hP

pB
B

A γ h

C pC
pB γh
h

Rys. 3
Ciśnienie poniŜej tłoka oblicza się z zaleŜności (rys. 3):
pC = pB + γ h, pB = F / A,
stąd:
pC = F / A + γ h .

2.1.9. PrzełoŜenie prasy hydraulicznej

Przy jednakowym poziomie obu tłoków prasy hydraulicznej (rys. 4)
ciśnienie na ich dolnych powierzchniach jest jednakowe:
p = F1 / A1 , p = F2 / A2 .
Po podstawieniu wzorów na dolną powierzchnię cylindrycznych tłoków:
A = π d2/4
otrzymuje się równanie:
π d22 F1 π d22 d2
2
F2 = p = = F1 .
4 π d1 2 4 d1
2

4
 17

F2

F1

d2

d1

Rys. 4
Zatem p r z e ł o Ŝ e n i e p r a s y h y d r a u l i c z n e j wynosi:
2
F2  d 2 
=  .
F1  d1 
18

2.2. PARCIE HYDROSTATYCZNE NA POWIERZCHNIE PŁASKIE

2.2.1. Parcie hydrostatyczne

p/γ

h 0
θ ξ

SP h

H P z
H xs
•
• x
Ξ
γ
S
ys
Ξ η
y

ηo
h

Bryła parcia (aksonometria)

H

Rys. 5
Ciśnienie hydrostatyczne cieczy na ścianę stanowi obciąŜenie ciągłe, które
moŜna, w przypadku obliczania reakcji działających na podpory ściany, zastąpić
działaniem skupionej s i ł y p a r c i a o wartości:
P = ps A ,
gdzie ps – ciśnienie w środku geometrycznym S ściany o polu powierzchni A (rys.
5). Siła parcia P na ścianę płaską jest wektorem o kierunku prostopadłym do
ściany i zwrocie od cieczy ku ścianie, zaczepionym w punkcie Ξ, noszącym nazwę
środka parcia.
 19

2.2.2. Wykres przestrzennego rozkładu parcia

Trójwymiarowy wykres rozkładu parcia (na powierzchnię ściany) stanowi
graficzny obraz zaleŜności obciąŜenia ściany w danym jej punkcie od połoŜenia
tego punktu: p = p(x,y) . Jest to zatem wykres podobny do wykresu ciśnienia,
róŜniący się od tego ostatniego tylko wektorowym charakterem – ciśnienie to
skalar, a parcie to siła, posiadająca kierunek i zwrot. Dwuwymiarowy wykres
p = p(x,y) uzyskiwany jest poprzez wystawienie w kaŜdym punkcie powierzchni
ściany, prostopadle do niej, wartości ciśnienia w tym punkcie. Zwykle dla
uproszczenia, w szczególności dla ścian prostokątnych, tworzy się wykres
jednowymiarowy p = p(y) , stanowiący pionowy przekrój wykresu przestrzennego.
W praktyce wykresy parcia wykonuje się w przypadku obciąŜenia ściany zbiornika
cieczami o róŜnych gęstościach (rys. 6) oraz przy wyznaczaniu napręŜeń w ścianie
traktowanej jako powłoka. W innych przypadkach prostsze jest wykreślanie tzw.
bryły parcia.

p 0
γ1 h1 P1
p1 = γ1 h1

γ2 h2 P2
p2 = p1 + γ2 h2

γ3 h3 P3

p3 = p2 + γ3 h3
y
γ3 > γ2 > γ1

Rys. 6

2.2.3. Bryła parcia

B r y ł a p a r c i a jest to taka bryła geometryczna, która po

wypełnieniu cieczą wywołuje swoim cięŜarem takie obciąŜenie
ściany jak parcie tej cieczy.
20

Zakłada się przy tym, Ŝe obciąŜenie działa prostopadle do ściany. Konstrukcja

bryły parcia polega na wystawieniu w kaŜdym punkcie powierzchni ściany,
prostopadle do niej, wysokości ciśnienia w tym punkcie (rys. 5).
Zastosowanie pojęcia bryły parcia pozwala wyznaczać siłę i środek parcia
na podstawie geometrii tej bryły. Wartość siły parcia oblicza się wykorzystując
objętość tej bryły:
P=γV.
2.2.4. Środek parcia

Ś r o d e k p a r c i a jest to punkt na ścianie, w którym

przyłoŜona jest wypadkowa siła parcia.
Wyznaczanie środka parcia na podstawie bryły parcia.
Wektor parcia przechodzi przez środek geometryczny SP bryły parcia,
przebijając ścianę w środku parcia Ξ . PołoŜenie środka parcia moŜna zatem
określić wyznaczając środek geometryczny bryły parcia. W tym celu bryłę naleŜy
podzielić na objętości elementarne, tzn. takie bryły, w których połoŜenie środka
geometrycznego jest ogólnie znane (np. z tablic). Następnie wylicza się połoŜenie
środka geometrycznego całej bryły parcia.
Dla ścian o stałej szerokości i wysokości bryła parcia przyjmuje kształt
graniastosłupa o podstawie trapezowej, którego środek geometryczny znajduje się
w połowie szerokości ściany nad środkiem geometrycznym trapezu.
– Wyznaczanie połoŜenia środka geometrycznego trapezu (prostokąt i trójkąt są
jego szczególnym przypadkiem):
– wyznaczanie graficzne:

b a

SP h
ys
b a

Rys. 7
– wyznaczanie analityczne:
h 2a+ b
ys =
3 a+b
 21

– Wyznaczanie współrzędnej środka geometrycznego bryły złoŜonej:

ys =
∑ y i Vi ,
V
gdzie: Vi, V – objętości składowych brył elementarnych i całej bryły,
yi, , ys – współrzędne środków geometrycznych składowych brył
elementarnych
i całej bryły.
Analityczne wyznaczanie współrzędnych środka parcia
(ξ, η ; rys. 5):

– Odległość środka parcia η od zwierciadła mierzona po powierzchni ściany :

Jx
η= ,
Mx

gdzie: J x = ∫Ay
2
dA – moment bezwładności ściany względem krawędzi
zwierciadła cieczy x,
y = z / sin θ – współrzędna danego punktu ściany (odległość od
krawędzi zwierciadła x),
Mx = A ys – moment statyczny powierzchni ściany względem
krawędzi zwierciadła wody x.
Zastosowanie twierdzenia Steinera do wyznaczania momentu
bezwładności podczas obliczania połoŜenia środka parcia prowadzi do
wniosku, iŜ środek ten musi zawsze znajdować się poniŜej środka
geometrycznego powierzchni:

Ay s + J o
2
Jx J
η= = = ys + o > ys .
Mx Ay s Mx
gdzie: Jo
– moment bezwładności powierzchni ściany
względem osi równoległej do x , przechodzącej
przez jej środek geometryczny S.
Jedyny wyjątek stanowią ściany poziome, dla których środek parcia pokrywa
się ze środkiem geometrycznym.

– Odległość ηο środka parcia od środka geometrycznego ściany mierzona po

powierzchni ściany :
22

Jo
η= .
Mx

– Pozioma współrzędna środka parcia ξ :

D xy
ξ = ,
Mx

gdzie: D xy = ∫Ax y d A – moment dewiacji powierzchni ściany względem

krawędzi zwierciadła wody x i prostopadłej do niej
osi y leŜącej na powierzchni ściany.
2.2.5. Równowaga sił z udziałem parcia

γb
+
γw
SB h
H η
P G
ξ O
F
b
a
Rys. 8
Parcie cieczy stanowi jeden z rodzajów obciąŜeń budowli i konstrukcji
wodnych, decydujący o ich stateczności. Budowla moŜe stracić stateczność na
skutek przewrócenia się lub poślizgu po podłoŜu. ObciąŜenia budowli moŜna
ogólnie podzielić na naruszające i podtrzymujące jej równowagę. Do
podstawowych obciąŜeń naruszających równowagę naleŜy zazwyczaj parcie wody
P, do podtrzymujących – cięŜar budowli G (rys. 8).
Stateczność ze względu na przewrócenie:
Działanie sił naruszających równowagę moŜe spowodować obrót wokół
pewnej osi, której śladem na rysunku jest punkt O. NaleŜy zatem sprawdzić
równowagę momentów sił względem O, przyjmując za dodatni np. moment
przewracający:
MO = P ξ – G η .
 23

Aby równowaga została zachowana, konieczne jest spełnienie warunku: MO ≤ 0 .

Stateczność ze względu na poślizg:
Działanie sił naruszających równowagę moŜe spowodować przesunięcie
budowli po podłoŜu po pewnej płaszczyźnie, na której nastąpi przekroczenie
dopuszczalnych napręŜeń ścinających. Poślizg budowli powstrzymywany jest
przez siły tarcia o podłoŜe:
F=fG,
które muszą zrównowaŜyć siły poziome (w tym przypadku parcie cieczy), gdzie f
jest współczynnikiem tarcia budowli o podłoŜe:
F > P.

2.2.6. Rozkład parcia na składowe ortogonalne

P Pz

Py θ1

θ2 Px

Rys. 9
W przypadku ścian ukośnych dogodnie jest, ze względów obliczeniowych,
wyznaczać wypadkową parcia P na podstawie jej składowych ortogonalnych Px,
Py, Pz (rys. 9), tzn. pokrywających się z osiami układu współrzędnych
kartezjańskich o pionowej osi z. Trzem składowym parcia odpowiadają trzy bryły
parcia. W przypadku ścian płaskich układ współrzędnych dobiera się tak, by siła
parcia miała tylko dwie składowe – poziomą Ph = Px i pionową Pv = Pz
i odpowiednio dwie bryły parcia. Zasada wyznaczania tych brył dla składowych
jest taka sama jak w przypadku parcia na ściany krzywoliniowe (rozdziały 2.3.2
i 0).
24

2.3. PARCIE NA ŚCIANY KRZYWOLINIOWE

2.3.1. Składowe ortogonalne parcia na ściany krzywoliniowe

W przypadku wyznaczania napręŜeń w ścianie traktowanej jako powłoka
konieczna jest znajomość rozkładu ciśnienia na powierzchni ściany. Wykonuje się
wtedy wykres p(ξ, η) we współrzędnych krzywoliniowych związanych ze ścianą.
Natomiast przy wyznaczaniu reakcji podpór takiej ściany stosuje się pojęcia
wypadkowej i brył parcia.
Obliczenie wypadkowej parcia na ściany krzywoliniowe trudno jest
przeprowadzić bez dokonania jego rozkładu na składowe ortogonalne (rys. 10).
Elementarne siły parcia mają róŜne kierunki, a krzywoliniowy wykres ciśnienia na
ścianę trudno jest całkować. Dopiero rozkład parcia na składowe umoŜliwia
wyznaczenie brył parcia tak pomocnych przy wyliczaniu wartości i kierunku jego
działania. W ogólnym przypadku dokonuje się rozkładu parcia na trzy składowe
ortogonalne (porównaj rozdział 2.3.6). Jedynie dla ścian walcowych (walec
uogólniony o dowolnym kształcie podstawy) o osi poziomej układ współrzędnych
moŜna dobrać tak, by siła parcia miała tylko dwie składowe.

z
Pz

P
Py

Ξ Px
x y

Rys. 10

2.3.2. Bryła parcia poziomego

B r y ł a p a r c i a p o z i o m e g o jest to (trójwymiarowy)
wykres rozkładu wysokości ciśnienia działającego na rzut danej
powierzchni na płaszczyznę pionową.
 25

Bryłę parcia poziomego wyznacza się zatem na tych samych zasadach co

bryłę parcia na ścianę pionową, stanowiącą rzut danej ściany na dowolną
płaszczyznę pionową. W przypadku dwóch brył parcia poziomego są to
płaszczyzny prostopadłe do poziomych osi x i y. Wyznaczonemu na podstawie
bryły parciu poziomemu nadaje się zwrot od cieczy ku ścianie. rys. 11 przedstawia
przykład dla ściany walcowej.
Pv P
O Bryła parcia
Bryła parcia pionowego
poziomego Sv

Sh Ph

Rys. 11

2.3.3. Bryła parcia pionowego

B r y ł a p a r c i a p i o n o w e g o jest to (trójwymiarowy)
wykres rozkładu wysokości ciśnienia działającego na rzut danej
powierzchni na płaszczyznę poziomą.
Najwygodniej jest wykorzystać do konstrukcji bryły płaszczyznę
zwierciadła cieczy – wysokość ciśnienia stanowi wtedy po prostu odległość danej
powierzchni krzywoliniowej od zwierciadła (rys. 11). Dla płaskiego zwierciadła
bryła parcia pionowego jest zawarta pomiędzy powierzchnią ściany,
płaszczyzną zwierciadła i pionowymi tworzącymi wystawionymi na
krawędziach ściany. W przypadku gdy zwierciadło nie jest płaszczyzną (np.
podczas ruchu cieczy) bryła parcia jest ograniczona od dołu powierzchnią ściany, a
od góry powierzchnią zwierciadła. Wyznaczonemu na podstawie bryły parciu
pionowemu nadaje się zwrot od cieczy ku ścianie.
2.3.4. Wyznaczanie parcia elementarne powierzchnie krzywoliniowe

Jeśli kaŜdemu punktowi rzutu poziomego lub pionowego danej

powierzchni odpowiada tylko jeden jej punkt, to jest to
powierzchnia elementarna.
26

Oznacza to, Ŝe dowolna linia pionowa lub pozioma moŜe przeciąć powierzchnię
elementarną tylko w jednym punkcie (rys. 12). Bryły parcia poziomego
i pionowego dla takiej powierzchni wyznacza się na zasadach podanych
w rozdziałach 2.3.2 i 0. Na podstawie brył parcia wylicza się wszystkie elementy
(wartość, zwrot i kierunek działania) wektorów parcia poziomego
i pionowego, po czym dodaje się je wektorowo (za pomocą wieloboku sił)
uzyskując wypadkową parcia (rys. 9):

P = Px2 +Py2 + Pz2 ,

Pz Px
tg θ1 = , tg θ 2 = .
Px2 +Py2 Py

W przypadku wspomnianej ściany walcowej Px = Ph , Py = 0, Pz = Pv .

– powierzchnia elementarna – schemat poziomego podziału po-

w przekroju: wierzchni złoŜonej na powierzchnie
elementarne:

= +

– schemat pionowego podziału powierzchni złoŜonej na powierzchnie

elementarne:

= +

Rys. 12

2.3.5. Kierunek działania wypadkowej parcia na ściany w kształcie

powierzchni obrotowych
Parcie na nieskończenie mały element ściany ma zawsze kierunek
prostopadły do jego powierzchni (rozdział 2.2.1), czyli działa w kierunku
lokalnego środka krzywizny.
 27

Jeśli ściana charakteryzuje się s y m e t r i ą o b r o t o w ą ,

tzn. posiada jeden środek (O) lub oś krzywizny, linia działania
wypadkowej parcia przechodzi przez ten środek lub przecina oś
(rys. 11).
Uwzględnienie tej własności pozwala w wielu przypadkach uprościć obliczenia
momentu sił parcia.
2.3.6. Wyznaczanie parcia na złoŜone powierzchnie krzywoliniowe

W celu wyznaczenia składowych parcia na złoŜone powierzchnie

krzywoliniowe naleŜy podzielić je na krzywizny elementarne (rys. 12). Bryły
parcia wywoływanego przez tę samą ciecz mogą być dla takich powierzchni
dodawane lub odejmowane w zaleŜności od kierunku działania parcia.

P
Pv O
Ph
Ξ

– parcie lewostronne od góry: – parcie lewostronne od dołu: – parcie prawostronne:

Rys. 13

Na rys. 13 przedstawiono przekroje pionowe brył parcia poziomego i

pionowego, pokrywając je strzałkami wskazującymi kierunek działania sił.
Wypadkowa bryła parcia poziomego (zaciemniona) została zestawiona z brył dla
parcia prawo- i lewostronnego. Podobnie bryła parcia pionowego została
zestawiona z trzech części i równieŜ zaciemniona. Przez środki geometryczne brył
28

poprowadzono siły parcia poziomego Ph i pionowego Pv , a następnie przesunięto

je wzdłuŜ linii działania i zsumowano wektorowo za pomocą wieloboku sił.
Wypadkowa przechodzi przez środek krzywizny powierzchni (O) i przebija ją w
środku parcia Ξ.
Bryły parcia przedstawia się dla uproszczenia w przekroju pionowym
przechodzącym przez środek krzywizny poziomej (rys. 14). W przypadku
powierzchni o krzywiźnie dwukierunkowej geometria brył parcia staje się dość
złoŜona, np. kula ma (w odróŜnieniu od walca o poziomej osi) róŜne przekroje
pionowe. W tym przypadku konieczne jest przedstawienie brył parcia na rysunku
przestrzennym, np. w aksonometrii.
B A

B-B
A-A

B A

Rys. 14
W prezentowanym przykładzie bryła parcia poziomego jest połową ściętego
walca o osi poziomej przechodzącej przez środek kuli. Natomiast bryła parcia
pionowego jest złoŜona z dwóch części – półkuli (reprezentującej parcie
skierowane w dół) i połowy walca o osi pionowej przechodzącej przez środek kuli
z wyciętą jej ćwiartką (reprezentującej parcie skierowane w górę). Dla parcia
 29

poziomego w kierunku rzutowania A – A wypadkowa bryła ma objętość zerową ze

względu na pionową symetrię ściany. Obliczenie wypadkowego parcia pionowego
polega na zsumowaniu dwóch jego składowych i wyznaczeniu wspólnego środka
geometrycznego odpowiadających mu brył (rozdz. 2.2.4). Przy sumowaniu
objętości brył parcia skierowanego w dół naleŜy uwaŜać za ujemne. Obliczanie
wypadkowej parcia całkowitego przeprowadza się według wcześniej podanych
zasad (rozdz. 2.3.4).

2.4. PŁYWANIE CIAŁ

2.4.1. Prawo Archimedesa

Na ciało zanurzone w cieczy działa s i ł a w y p o r u (W)
skierowana ku górze, równa cięŜarowi wypartej przez to ciało
cieczy:
W = γ V.
Jest to sformułowanie historyczne, prawdziwe dla ciała pływającego w cieczy
jednorodnej. Siła wyporu jest skierowaną ku górze wypadkową parcia pionowego
działającego na powierzchnię ciała częściowo lub całkowicie zanurzonego
w cieczy. Prawo Archimedesa moŜna uzasadnić opierając się na zasadach
wyznaczania parcia pionowego na ściany krzywoliniowe tworzące powierzchnię
danego ciała (rozdział 2.3). Jak z tych zasad wynika, środek wyporu (środek parcia
pionowego) znajduje się w środku geometrycznym tej części ciała, która znajduje
się poniŜej swobodnego zwierciadła cieczy. Wypadkowe parcie poziome (będące
sumą parcia na przeciwległe ściany ciała) jest równe zeru, poniewaŜ rzuty bryły
parcia na płaszczyznę pionową są dla przeciwnych kierunków rzutowania
identyczne.
2.4.2. Równowaga ciał pływających
Na ciało pływające w cieczy działają w sposób stały dwie siły: siła wyporu
(W) i siła cięŜkości (G). Stan równowagi ciała zaleŜy od wypadkowej (F) tych sił
i wytwarzanego przez nie momentu statycznego. Obydwie siły działają w kierunku
pionowym, ale ich zwroty są przeciwne. Gdy suma wyporu i cięŜaru jest róŜna od
zera, ciało będzie się przemieszczało w pionie: przewaga wyporu powoduje
wypływanie, przewaga cięŜaru – tonięcie.
Dla ciała całkowicie zanurzonego decydujące znaczenie ma relacja
pomiędzy jego cięŜarem objętościowym (γ c) a cięŜarem właściwym cieczy (γ ) lub
odpowiednimi gęstościami (ρc , ρ):
30

F = W – G = γ V – γc V = (γ – γc) V = (ρ – ρc) g V ≠ 0.
NaleŜy przy tym odróŜniać cięŜar objętościowy ciała, który jest wyliczany dla
całej objętości V, od jego cięŜaru właściwego, który moŜe być róŜny dla róŜnych
części ciała niejednorodnego. Jeśli gęstość ciała będzie większa od gęstości cieczy
(ρ c > ρ), ciało będzie tonąć, osiągając równowagę dopiero na dnie zbiornika,
gdzie siła wypadkowa zostanie zrównowaŜona przez reakcję podłoŜa. Ciało
o takiej samej gęstości jak ciecz (ρ c = ρ) będzie się w niej swobodnie unosiło nie
zmieniając połoŜenia.
Ciało o gęstości mniejszej od gęstości cieczy (ρ c < ρ) wypłynie na
powierzchnię, gdzie na skutek wynurzenia zmniejszy się objętość wypieranej przez
nie cieczy. W miarę wynurzania wartość wyporu będzie maleć aŜ do uzyskania
równowagi pomiędzy wyporem i cięŜarem. Ciało będzie zatem pływało swobodnie
po powierzchni cieczy a objętość jego zanurzonej części będzie funkcją głębokości
zanurzenia – V(h). Z warunku równowagi sił moŜna tę głębokość wyliczyć
podstawiając taką jej wartość (h), przy której część zanurzona osiągnie wymaganą
objętość (G/γ):
V (h ) = .
G
G = W = γ V(h) →
γ
Dla obiektu o płaskim dnie i pionowych ścianach bocznych rozwiązanie uzyskuje
się wprost:

V (h ) = h A =
G G
→ h= ,
γ γ A
gdzie A oznacza powierzchnię dna. Objętość V konieczna dla uzyskania
równowagi jest róŜna w cieczach o róŜnych gęstościach, róŜne są więc głębokości
zanurzenia. Na statkach pełnomorskich dopuszczalne zanurzenie w róŜnych
warunkach wyznacza tak zwany z n a k P l i m s o l l a ( z n a k w o l n e j
b u r t y ) a jego wartość średnią – z n a k ś r e d n i e j l i n i i w o d n e j .
2.4.3. Podstawowe pojęcia teorii pływania

P o ł o Ŝ e n i e p ł y w a n i a jest to takie połoŜenie ciała

pływającego, przy którym wypór równowaŜy cięŜar ciała
(G = W) a środek cięŜkości i środek wyporu znajdują się na
jednej prostej pionowej.
Drugi z wymienionych warunków zapewnia równowagę momentów sił G i W –
ramię tworzonej przez nie pary a więc i moment są równe zeru. W połoŜeniu
 31

pływania ciało pozostaje zatem w równowadze sił i momentów. Wychylenie z tego

połoŜenia wywołuje powstanie momentu sił powodującego obrót ciała.
O ś p ł y w a n i a jest to prosta przechodząca przez środek
wyporu i środek cięŜkości ciała znajdującego się w połoŜeniu
pływania.
Oś pływania jest na stałe związana z ciałem: jest pionowa w połoŜeniu pływania
a podczas przechyłu ciała odchyla się razem z nim (mimo zmiany połoŜenia środka
wyporu).
W y p o r n o ś ć w a g o w a jest to cięŜar cieczy wypartej przez
ciało w połoŜeniu pływania.
Wyporność wagowa jest równa wartości wyporu w połoŜeniu pływania, czyli
W = γ V, gdzie V jest w y p o r n o ś c i ą o b j ę t o ś c i o w ą (objętością bryły
wyporu równą objętości zanurzonej części ciała).
Powierzchnia pływania (wodnica, pole
pływania) jest to powierzchnia przekroju ciała,
pozostającego w połoŜeniu pływania, płaszczyzną zwierciadła
cieczy.
Proste poziome przechodzące przez środek geometryczny powierzchni pływania
stanowią o s i e p r z e c h y ł u ciała. WyróŜniana jest oś podłuŜna, względem
której moment bezwładności wodnicy jest najmniejszy i oś poprzeczna
o maksymalnym momencie bezwładności. Oś podłuŜna jest osią przechyłu
poprzecznego i na odwrót.
Linia wodna (linia pływania) jest to kontur
powierzchni pływania.

2.4.4. Stateczność ciał całkowicie zanurzonych w cieczy

O stanie równowagi ciała pływającego pod powierzchnią cieczy decyduje
połoŜenie jego środka cięŜkości (rys. 15). Środek wyporu ciała całkowicie
zanurzonego nie zmienia swego połoŜenia podczas przechyłu, jako Ŝe nie zmienia
się kształt bryły wyporu. Jeśli ciało jest jednorodne, środek wyporu pokrywa się ze
środkiem cięŜkości (obydwa znajdują się w środku geometrycznym) i moment sił
pozostaje zerowy. Ciało takie jest w równowadze obojętnej – moŜe pływać
w dowolnej pozycji.
W przypadku ciała niejednorodnego środek cięŜkości (S) nie pokrywa się ze
środkiem geometrycznym i w połoŜeniu pływania moŜe znajdować się poniŜej lub
32

powyŜej środka wyporu (Ξ). W pierwszym przypadku ma miejsce równowaga

trwała – podczas przechyłu powstaje moment sił przywracający połoŜenie
równowagi. Gdy jednak środek cięŜkości jest połoŜony powyŜej środka wyporu,
kaŜdy przechył wywołuje powstanie momentu sił przewracającego ciało
i utratę stateczności, a więc w pozycji pływania jest ono w równowadze chwiejnej.

W W W
S
Ξ Ξ ΞΞ
Ξ Ξ Ξ
S G
Ξ ΞS Ξ
Ξ Ξ
Ξ
G G
równowaga obojętna Ξ trwała
równowaga równowaga chwiejna

Rys. 15

2.4.5. Stateczność ciała pływającego po powierzchni cieczy

Podczas przechyłu ciała pływającego po powierzchni cieczy, na skutek
zmiany kształtu stanowiącej bryłę wyporu zanurzonej jego części, środek wyporu
przemieszcza się z punktu Ξ do Ξ’ (rys. 16). Wartość wyporu pozostaje taka jak
w połoŜeniu pływania (W = W’ = G). Przechył powoduje zatem powstanie
momentu sił pozwalającego w pewnych warunkach utrzymać trwałą równowagę
ciała pomimo połoŜenia jego środka cięŜkości ponad środkiem wyporu. Wartość
tego momentu zaleŜy przede wszystkim od promienia działania pary sił W’ i G, zaś
ten jest funkcją kształtu ciała i kąta przechyłu θ :
MS = W’ r = G m sin θ ≅ G m θ .
Wypór W i cięŜar G są w danym momencie niezmienne a kąt przechyłu θ
przypadkowy. O stateczności decyduje zatem kształt ciała, a w szczególności
połoŜenie punktu noszącego nazwę m e t a c e n t r u m (punkt M na rys. 16).
M e t a c e n t r u m jest to punkt przecięcia linii działania
wyporu z osią pływania przy niewielkim wychyleniu ciała
z połoŜenia pływania.
Przez „niewielkie wychylenie” naleŜy rozumieć taki kąt przechyłu θ , dla którego:
sin θ ≅ tg θ ≅ θ [rad]
 33

z
Ξ
M
m
Ξ
Ξ W’
S θ W1
a
Ξ Ξ ’
W2 Ξ
’ Ξ Ξ’
Ξ r
Ξ y
Ξ Ξ
G
W Ξ
Ξ
Rys. 16

W y s o k o ś ć m e t a c e n t r y c z n a (odcinek m na rys. 16)

jest to wysokość wzniesienia metacentrum ponad środkiem
cięŜkości ciała pływającego.
Wysokość ta dla małych przechyłów jest stała i moŜe być dodatnia lub ujemna.
Znak wysokości metacentrycznej decyduje o rodzaju równowagi ciała pływającego
po powierzchni cieczy (rys. 17).

G M
S M Ξ W S
Ξ Ξ S W Ξ
M Ξ
Ξ Ξ Ξ
Ξ W Ξ Ξ G
G
Ξm > 0Ξ Ξ Ξ
m=Ξ
0 m<0
równowaga obojętna równowaga trwała równowaga chwiejna

Rys. 17
Moment sił W’ i G jest momentem prostującym dla m > 0 (M powyŜej S,
równowaga trwała), przewracającym dla m < 0 (M poniŜej S, równowaga
chwiejna), zaś nie występuje dla m =0 (M pokrywa się z S, równowaga obojętna).
34

2.4.6. Wyznaczanie wysokości metacentrycznej

Wartość wysokości metacentrycznej moŜna wyznaczać teoretycznie na
podstawie budowy obiektu pływającego, moŜna ją takŜe pomierzyć praktycznie
powodując statyczny przechył istniejącego obiektu pływającego.
Teoretyczny wzór na wysokość metacentryczną wyprowadza się zakładając
(rys. 16), Ŝe wypór W’ powstający podczas niewielkiego przechyłu ciała jest sumą
wektorową wyporu W w połoŜeniu pływania, wyporu fragmentu, który się
zanurzył na skutek przechyłu (W1) i zaniku wyporu (wypór ujemny) części
wynurzonej (W2). Z porównania momentów tych sił względem środka cięŜkości S
wynika równanie:
MS = W’ m θ = MS(W1, W2) – W a θ
lub
γ θ V m = γ ∫ V ,V y dV − γ θ V a .
1 2

Podstawiając dV = θ y dA , uzyskuje się zaleŜność:

Jo
m= − a,
V
gdzie: Jo – moment bezwładności powierzchni pływania A danego ciała
względem osi przechyłu [m4],
V – wyporność objętościowa (objętość wody wypartej przez ciało
pływające) [m3],
a – wzniesienie środka cięŜkości S ponad środkiem wyporu Ξ (w
połoŜeniu pływania) [m].
Pierwszy składnik wzoru jest zaleŜny od kształtu obiektu pływającego, drugi od
połoŜenia jego środka cięŜkości. W obiektach pływających o środku cięŜkości
połoŜonym poniŜej środka wyporu (a < 0) oddziaływanie obydwu tych cech ciała
ma ten sam kierunek i wysokość metacentryczna jest dodatnia przy kaŜdym
wychyleniu. Ten rodzaj stateczności nosi nazwę s t a t e c z n o ś c i c i ę Ŝ a r u , w
odróŜnieniu od s t a t e c z n o ś c i k s z t a ł t u , którą charakteryzują się obiekty o
środku cięŜkości połoŜonym powyŜej środka wyporu (a > 0). W tym przypadku
oddziaływanie cięŜaru zmniejsza stateczność obiektu, powodując przy większym
przechyle spadek wysokości metacentrycznej poprzez zero aŜ do wartości
ujemnych, co wiąŜe się z pojawieniem się momentu przewracającego. Wszystkie
przedstawione przykłady (rys. 16, rys. 18 i równowaga trwała na rys. 17) cechują
się statecznością kształtu.
 35

Wysokość metacentryczna osiąga najmniejszą wartość (największa

moŜliwość wywrócenia) przy przechyle wokół tej osi, dla której moment Jo jest
najmniejszy a zatem przy poprzecznym przechyle ciała.
Praktyczny pomiar wysokości metacentrycznej istniejącego obiektu
pływającego polega na obciąŜeniu jednej z jego burt i wyznaczeniu kąta
spowodowanego w ten sposób przechyłu (rys. 18). Wywołany przez dodatkowe
obciąŜenie Q moment przewracający jest równowaŜony na skutek przesunięcia się
środka wyporu Ξ w kierunku przechyłu:
Qb=Wmθ

b
M
m Ξ
Ξ
Ξ W’
S θ Q
Ξ Ξ

Ξ’
Ξ
G
Ξ
Rys. 18
Z przekształcenia tej równości otrzymuje się wzór na wysokość metacentryczną:
Qb
m= ,
Wθ
gdzie W = G + Q – całkowita wyporność wagowa obiektu. Wzór jest poprawny
dla niewielkich kątów przechyłu θ, rzędu kilku stopni (zobacz rozdz. 2.4.5), a
wtedy ramię siły Q – b moŜe być mierzone tak jak pokazano na rys. 18.
36

3. HYDRODYNAMIKA

3.1. OPIS RUCHU PŁYNU

3.1.1. Ciągłość płynu

W ujęciu mikroskopowym płyny zbudowane są z cząsteczek poruszających
się w próŜni ruchem postępowym, na który nałoŜone są chaotyczne ruchy
termiczne (ruchy Browna). Mechanika płynów operuje ujęciem makroskopowym
pozwalającym traktować płyn jak ośrodek ciągły. W tym ujęciu kaŜdy element
płynu daje się dowolnie dzielić aŜ do uzyskania fikcyjnego, nieskończenie małego,
e l e m e n t u r ó Ŝ n i c z k o w e g o dV.
C i ą g ł o ś ć o ś r o d k a (continuum) jest to załoŜenie
teoretyczne, prawdziwe w skali makroskopowej, polegające na
przyjęciu, iŜ wszystkie nieskończenie małe elementy ośrodka
mają te same własności mechaniczne.
3.1.2. Prędkość lokalna
KaŜdy element płynu porusza się w przestrzeni po torze krzywoliniowym
pokonując drogę s .
P r ę d k o ś ć l o k a l n a płynu jest to długość drogi
pokonywanej w jednostce czasu przez poruszający się element
płynu:
ds
v = .
dt
W rzeczywistości mierzona jest p r ę d k o ś ć p r z e c i ę t n a w przedziale czasu
∆t:
∆s
v = .
∆t
Prędkość wyraŜana jest w jednostkach długości na jednostkę czasu:
v = 1 [km/h] = 1000 [m / h] = 16.67 [m / min] = 0.278 [m/s].
 37

3.1.3. NatęŜenie przepływu płynu

N a t ę Ŝ e n i e p r z e p ł y w u płynu jest to objętość płynu
przepływająca przez daną ograniczoną powierzchnię
w jednostce czasu:
dV
Q= .
dt
Taka definicja odpowiada wolumetrycznej metodzie pomiaru
przepływu:
∆V
Q= ,
∆t
polegającej na równoczesnym pomiarze objętości przepływającego płynu ∆V
i czasu wypływu ∆t.
Lokalny przepływ przypadający na jednostkę prostopadłej do prędkości
powierzchni przekroju strumienia odpowiada prędkości lokalnej:
dQ
=v,
dA
jako Ŝe:
dQ d  dV  d  dV  d s
=  =  = .
d A d A  dt  dt  d A  dt
Stąd wynika zaleŜność:
Q = ∫A v d A ,

stanowiąca podstawę h y d r o m e t r y c z n e j m e t o d y p o m i a r u , polegającej

na pomiarze rozkładu prędkości v(y,z) na powierzchni przekroju A strumienia
cieczy. Przekrój poprzeczny A jest prostopadły do osi strumienia.
NatęŜenie przepływu (nazywane teŜ wydatkiem, przepływem, wydatkiem
przepływu lub wydajnością przepływu) jest mierzony w jednostkach objętości na
jednostkę czasu:
Q = 1 [m3/s] = 1000 [l/s]
(1 litr [l] = 1 [dm3] = 10-3 [m3] = 1000 [cm3] = 1000 [ml]).

3.1.4. Prędkość średnia

Uśrednienie prędkości lokalnej na powierzchni o polu A pozwala określić
tzw. p r ę d k o ś ć ś r e d n i ą :
38

1
v = ∫A v dA .
A
Pojęcie prędkości średniej v w przekroju strumienia A jest dla hydrauliki pojęciem
podstawowym, poniewaŜ pozwala na określenie przepływu Q przy jedno-
wymiarowym opisie ruchu:
Q=vA
(porównaj rozdział 3.1.3).
U w a g a : W następnych rozdziałach będzie stosowana jedynie prędkość średnia,
dla uproszczenia oznaczana jako v .

3.2. KLASYFIKACJA PRZEPŁYWÓW

3.2.1. Kinematyczna klasyfikacja ruchu

R u c h n i e u s t a l o n y (nietrwały) jest to ruch płynu

z prędkościami zmieniającymi się w czasie; v(x,t).
R u c h u s t a l o n y (trwały) jest to ruch płynu z prędkościami
stałymi w czasie; v(x), ∂v/∂t = 0;
Ŝaden z parametrów opisujących ruch nie zaleŜy od czasu.
R u c h n i e j e d n o s t a j n y (zmienny) jest to ruch płynu
z prędkościami zmieniającymi się wzdłuŜ strumienia; ∂v/∂x ≠ 0.
Zmienna prędkość w strumieniu związana jest, zgodnie z równaniem ciągłości
(rozdział 3.3.2), ze zmianami powierzchni przekroju.
R u c h p r z y s p i e s z o n y jest to niejednostajny ruch płynu
z prędkością wzrastającą wzdłuŜ strumienia; ∂v/∂x > 0.
Powierzchnia przekroju czynnego maleje, powstaje d e p r e s j a zwierciadła
cieczy.
R u c h o p ó ź n i o n y jest to niejednostajny ruch płynu
z prędkością malejącą wzdłuŜ strumienia; ∂v/∂x < 0.
Powierzchnia przekroju czynnego rośnie, powstaje s p i ę t r z e n i e zwierciadła.
Ruch jednostajny jest to ruch płynu ze stałą
prędkością; v = const, ∂v/∂x = 0.
 39

Stała prędkość w korycie o stałym kształcie związana jest, zgodnie z równaniem

ciągłości, ze stałą głębokością.
Podział na ruch jednostajny i niejednostajny odnosi się zwykle do ruchu
ustalonego, stąd takie określenia jak r u c h n i e j e d n o s t a j n y u s t a l o n y
(zmienny, lecz trwały).

3.2.2. Lepkość
L e p k o ś ć jest to zdolność cieczy do stawiania oporu podczas
ruchu jej elementów względem siebie.
Miarą lepkości jest współczynnik lepkości zaleŜny od rodzaju, temperatury
i ciśnienia cieczy.
K i n e m a t y c z n y w s p ó ł c z y n n i k l e p k o ś c i ν jest to
stała proporcjonalności pomiędzy siłami tarcia wewnętrznego
w ruchu laminarnym a poprzecznym do kierunku ruchu
przyrostem prędkości cieczy.
Taka proporcjonalność, znana jako h i p o t e z a N e w t o n a , zapisywana jest
wzorem:
ν ∂v
τ = ,
ρ ∂y
gdzie napręŜenie ścinające τ reprezentuje siłę tarcia wewnętrznego przypadającą
na jednostkę powierzchni tarcia [N/m2 = Pa], zaś pochodna ∂v/∂y określa
zmienność prędkości cieczy w kierunku poprzecznym do ruchu. Współczynnik
lepkości cieczy maleje ze wzrostem temperatury (T ). Dla wody obowiązuje
zaleŜność:
1.78 [mm 2 /s]
ν = .
1 + 0.0337 [1/ o C] T + 0.000221 [1/ o C 2 ] T 2

W temperaturze 20 [oC] ν ≅ 1 [mm2/s].

3.2.3. ReŜimy przepływu według kryterium Reynoldsa

Promień i średnica hydrauliczna

Promień hydrauliczny:
A
R= ,
U
40

gdzie: U – obwód zwilŜony, czyli ta część obwodu przekroju strumienia, która

stanowi granicę między płynem i nieruchomym ciałem stałym.
Średnica hydrauliczna:
d=4R.
Jak wynika z definicji przy przepływach pod ciśnieniem w rurach o przekroju
kołowym jest to po prostu średnica wewnętrzna (przelot).
Liczba Reynoldsa
Definiowana jest jako stosunek siły bezwładności do siły lepkości:
vd
Re = ,
ν
gdzie: v – średnia prędkość przepływu [m/s],
d – średnica hydrauliczna [m],
v – kinematyczny współczynnik lepkości płynu [m2/s].
Liczba Re jest wielkością bezwymiarową.
Ruch laminarny (uwarstwiony)
W ruchu laminarnym, Re < 4000, poszczególne strugi płynu nie mieszają
się ze sobą ślizgając się gładko po sobie, dlatego teŜ prędkość jest stabilna; opory
ruchu są liniową funkcją prędkości.
Ruch turbulentny (burzliwy)
W ruchu turbulentnym, Re > 2300, dochodzi do intensywnego mieszania
strug, a ich przebieg jest trudny do przewidzenia, dlatego teŜ występują pulsacje
prędkości; opory ruchu są proporcjonalne do kwadratu prędkości.
U w a g a : W strefie przejściowej, Re ∈ (2300, 4000), moŜe wystąpić zarówno
ruch laminarny, jak i turbulentny, a zaleŜy to od warunków
zewnętrznych (stabilności zasilania, występowania drgań i przeszkód,
sytuacji początkowej itp.).
Na podstawie kryterium Reynoldsa określa się reŜim ruchu pod ciśnieniem
(w rurociągach). W korytach otwartych ma zazwyczaj miejsce ruch turbulentny.
Nawet przy małych prędkościach występujących w zbiornikach ruch laminarny nie
pojawia się ze względu na stosunkowo znaczne głębokości i związane z tym
niestabilności przepływu.
 41

3.2.4. ReŜimy przepływu według kryterium Froude’a

Liczba Froude’a
v
Fr = ,
gh
α
gdzie: v – średnia prędkość przepływu [m/s],
h – głębokość w przekroju [m],
g – przyspieszenie ziemskie [m/s2],
α – współczynnik Saint-Venanta (rozdział 3.4.3).
Liczba Fr jest wielkością bezwymiarową i przedstawia stosunek prędkości
przepływu do prędkości fali poprzecznej na powierzchni swobodnego zwierciadła.
Zgodnie z teorią ruchu falowego prędkość powstającej w płytkiej wodzie fali
poprzecznej na swobodnym zwierciadle jest równa prędkości przemieszczania się
zaburzeń w strumieniu o swobodnej powierzchni. Kwadrat liczby Froude’a określa
proporcję wysokości energii kinetycznej (Ev) do wysokości energii potencjalnej
(Eh) w strumieniu:
Ev
Fr 2 = 2 .
Eh

R u c h k r y t y c z n y jest to ruch, w którym energia

strumienia, przy zadanym przepływie i geometrii koryta, osiąga
minimum.
Dla zadanej energii strumienia równieŜ największy wydatek przepływu pojawi
się wtedy, gdy ruch będzie miał charakter krytyczny. Średnia prędkość przepływu
w ruchu krytycznym nosi nazwę prędkości krytycznej i jest równa prędkości ruchu
zaburzeń; Fr = 1.
R u c h n a d k r y t y c z n y (spokojny) jest to ruch, w którym
prędkość przepływu jest mniejsza od prędkości krytycznej
(Fr < 1).
W ruchu tym kaŜde zaburzenie głębokości w danym przekroju poprzecznym
powoduje zmiany głębokości w wyŜej leŜących przekrojach (propagacja
wsteczna). W efekcie zwierciadło cieczy jest wolnozmienne i gładkie.
42

R u c h p o d k r y t y c z n y (rwący) jest to ruch, w którym

prędkość przepływu jest większa od prędkości krytycznej
(Fr > 1).
W ruchu tym Ŝadne zaburzenie głębokości w danym przekroju poprzecznym nie
moŜe wpłynąć na głębokość w wyŜej leŜących przekrojach. W efekcie zwierciadło
cieczy zmienia się gwałtownie, jest wzburzone (warkoczowate) i niestabilne.

3.3. CIĄGŁOŚĆ PRZEPŁYWU

3.3.1. Ogólne równanie ciągłości przepływu cieczy

Większość cieczy w bardzo niewielkim stopniu zmienia swą gęstość wraz ze
zmianą ciśnienia. Dlatego przyjmuje się zwykle r ó w n a n i e s t a n u w postaci:
ρ (p) = const .
Przy stałej gęstości prawo zachowania masy przechodzi w p r a w o
zachowania objętości cieczy:
Objętość cieczy w ograniczonym obszarze przestrzeni pozostaje
wielkością stałą.
Oznacza to, Ŝe ilość cieczy napływająca do obszaru ograniczonego musi być
równa ilości wypływającej z tego obszaru:
Σ Q1 = Σ Q2
lub przyjmując, Ŝe wypływ to przepływ ujemny:
ΣQ=0.

3.3.2. Ciągłość przepływu dla strumienia

W przypadku przepływu cieczy w strumieniu o stałych granicach, bez
wypływu przez ścianki, boczna powierzchnia strumienia i dwa dowolne przekroje
poprzeczne (rys. 19) ograniczają obszar o stałej objętości i równanie ciągłości
przybiera postać:
Q = const .
Sytuacja taka ma miejsce tylko w przypadku ruchu ustalonego.
Zgodnie z definicją prędkości średniej (rozdział 3.1.4): Q = v A , a zatem:
v1 A1 = v2 A2 .
 43

A1
v1
v2

A2

Rys. 19
Przy obliczaniu przepływu w strumieniu o przekroju kołowym, np. w rurociągu
otrzymuje się zaleŜność:
π d2
Q =v A=v = const ,
4
a stąd:
2
d 
v 2 = v 1  1  .
 d2 
Równanie ciągłości w tej postaci umoŜliwia m.in. obliczanie prędkości
przepływu w róŜnych przekrojach rurociągu o zmiennych średnicach (ruch
niejednostajny ustalony). Analogicznie oblicza się prędkości w zmieniających się
przekrojach koryt otwartych.
W ruchu nieustalonym poprzeczne rozmiary strumienia mogą zmieniać się
w czasie i równanie ciągłości musi być poszerzone o człon retencyjny
(gromadzenie cieczy w czasie przepływu między przekrojami).

3.4. RÓWNANIE BERNOULLIEGO

3.4.1. Wysokość energii

Energia mechaniczna niesiona przez strumień jest proporcjonalna do cięŜaru
poruszającej się cieczy. Wielkość energii w danym przekroju poprzecznym
E E
strumienia wyraŜana jest na jednostkę cięŜaru cieczy: H = = i mierzona
G mg
w metrach ponad dowolny poziom odniesienia.

3.4.2. Postać równania dla cieczy rzeczywistej

Równanie Bernoulliego jest zapisem wysokości energii w danym przekroju
strumienia w odniesieniu do wybranego poziomu porównawczego:
44

p1 α1 v1 p2 α2 v2
z1 + + = z2 + + + hstrat = const .
γ 2g γ 2g

z
[linia energii całkowitej]

α1 v 1 2
linia energii
[mechanicznej] hstrat
2g

p1 linia ciśnień α 2 v 22
piezometrycznych
γ 2g

p2
v1 γ
v2

z1
z2

[poziom porównawczy]

x
Rys. 20
Zgodnie z prawem zachowania
energii suma wysokości energii
p α v 2 
grawitacyjnej (z), spręŜystej   , kinetycznej   i cieplnej (h ) jest
 strat
γ
   2 g 
wielkością stałą (linia energii całkowitej), czyli jest taka sama w kaŜdym przekroju
poprzecznym strumienia (rys. 20). Wielkość hstrat jest wysokością energii
rozproszonej w otoczeniu w postaci ciepła (i dźwięku) w trakcie pokonywania
oporów tarcia pomiędzy przekrojami 1 i 2.

3.4.3. Współczynnik Saint-Venanta

Przy niejednorodnym rozkładzie prędkości lokalnych w przekroju
strumienia wysokość energii kinetycznej odpowiada sumie energii poszczególnych
strug. Całkowita energia kinetyczna Ek(v) nie jest równa energii wyliczanej na
podstawie prędkości średniej Ek(v). Aby móc posługiwać się w obliczeniach
energii kinetycznej strumienia prędkością średnią, naleŜy wprowadzić
współczynnik poprawkowy zaleŜny od rozkładu prędkości lokalnych – tzw.
w s p ó ł c z y n n i k S a i n t - V e n a n t a α spełniający zaleŜność:
 45

Ek(v) = α Ek (v) .
Stąd wynika wzór na współczynnik:

∫A v
3
E (v ) dA
α= k = 3
.
E k (v ) v A
Współczynnik Saint-Venanta dla ruchu turbulentnego w rurociągach wynosi
α ≅ 1, dla laminarnego w przekroju kołowym α = 2, w ciekach skanalizowanych
α ≅ 1.1, w ciekach naturalnych moŜe sięgać do α = 2.5.
46

4. HYDRAULIKA RUROCIĄGÓW

4.1. DEFINICJE

4.1.1. Przepływ pod ciśnieniem

Przez p r z e p ł y w w r u r o c i ą g u jest w hydraulice
rozumiany przepływ, w którym ciecz wypełnia całą objętość
kanału o przekroju zamkniętym.
Stan taki ma miejsce bez względu na wartość ciśnienia wewnątrz cieczy, jednak
tradycyjnie stosowane jest w tym przypadku określenie p r z e p ł y w p o d
ciśnieniem.
Podstawowe obliczenia hydrauliczne przepływu w rurociągach wykonuje się
dla ruchu ustalonego. Nieustalony przepływ określany jest jako u d e r z e n i e
hydrauliczne w rurociągu.

4.1.2. Podział rurociągów ze względu na wielkość ciśnienia

R u r o c i ą g s s a w n y jest to rurociąg, w którym ruch został

wywołany przez obniŜenie ciśnienia na wylocie (ssanie pompy).
Przy ciśnieniu atmosferycznym na wlocie na całej jego długości panuje
podciśnienie (p < pa).
R u r o c i ą g t ł o c z n y jest to rurociąg, w którym ruch został
wywołany przez podwyŜszenie ciśnienia na wlocie (tłoczenie
pompy).
Przy ciśnieniu atmosferycznym na wylocie na całej jego długości panuje
nadciśnienie (p > pa).
R u r o c i ą g g r a w i t a c y j n y jest to rurociąg, w którym
ruch został wywołany przez róŜnicę wysokości pomiędzy
wlotem a wylotem.
Szczególnym przypadkiem rurociągu grawitacyjnego jest lewar i syfon.
L e w a r jest to rurociąg, którego oś przebiega na pewnym
odcinku ponad zwierciadłem wody w zbiorniku zasilającym.
 47

W efekcie na części jego długości panuje podciśnienie (p < pa). Ruch w lewarze
wymaga zapoczątkowania.
S y f o n jest to rurociąg, którego oś przebiega na pewnym
odcinku poniŜej wylotu.
Woda pozostaje na tym odcinku nawet po przerwaniu zasilania. Na całej długości
syfonu panuje nadciśnienie (p > pa).
W przypadku, gdy oś rurociągu przebiega na całej długości pomiędzy
zwierciadłem wody w zbiorniku zasilającym a poziomem wylotu, ciśnienie na jego
długości jest niewiele wyŜsze od ciśnienia atmosferycznego.

4.1.3. Podział rurociągów ze względu na rodzaj połączeń

R u r o c i ą g p r o s t y jest to rurociąg, w którym przepływ

odbywa się wzdłuŜ jednej linii (gałęzi).

c) e)
a)

b) d)

f)

Rys. 21

R u r o c i ą g s z e r e g o w y jest to rurociąg prosty (rys. 21a)

składający się z odcinków o róŜnych średnicach.
R u r o c i ą g w y d a t k u j ą c y p o d r o d z e (rys. 21b) jest to
rurociąg, w którym ruch odbywa się wzdłuŜ jednej gałęzi, ale
występuje zmniejszanie się przepływu z długością rurociągu.
WyróŜnienie tego typu rurociągów pozwala na uproszczenie obliczeń odcinka
rozprowadzającego wodę pomiędzy odbiorców, jeśli rozbiory wody są jednakowe
i równomiernie rozmieszczone na długości odcinka, a jego średnica jest stała.
48

O t w a r t a s i e ć r u r o c i ą g ó w (rys. 21c) jest to rurociąg

złoŜony z kilku gałęzi, w którym przepływ pomiędzy dwoma
punktami moŜe odbywać się tylko po jednej drodze.
Rozgałęzienia rurociągów noszą nazwę węzłów sieci.

S i e ć p i e r ś c i e n i o w a r u r o c i ą g ó w (rys. 21d) jest to

rurociąg złoŜony z kilku gałęzi, w którym przepływ pomiędzy
jego dowolnymi dwoma punktami moŜe odbywać się wieloma
drogami.
Gałęzie rurociągów tworzące zamknięty obwód noszą nazwę p i e r ś c i e n i .
R u r o c i ą g i r ó w n o l e g ł e (rys. 21e) to sieć pierścieniowa
zawierająca tylko dwa węzły – rozdzielczy i zbiorczy.
Rurociągi równoległe składają się z przynajmniej dwóch gałęzi, tworzących co
najmniej jedno oczko.
S i e ć z ł o Ŝ o n a (rys. 21f) jest to sieć składająca się
z pierścieni i gałęzi nie tworzących pierścieni.

4.2. PODSTAWY OBLICZEŃ STRAT ENERGII W RUROCIĄGACH

4.2.1. Rodzaje strat

Energia mechaniczna zuŜywana na przezwycięŜenie tarcia podczas
przepływu to tzw. straty energii. Narastają one wraz z pokonywaną odległością lub
są wywołane przez zawirowania przepływu w miejscach zmian geometrii
rurociągu.
W hydraulice rurociągów wyróŜnia się następujące rodzaje strat energii:
S t r a t y n a d ł u g o ś c i to straty powstające podczas
przepływu na prostym odcinku rurociągu o stałym przekroju
poprzecznym, narastające liniowo wraz z długością odcinka;
S t r a t y l o k a l n e to straty powstające w miejscach zmiany
kierunku przepływu, kształtu przekroju poprzecznego lub na
przeszkodach (zawory, kryzy, kraty itp.); zaleŜą one od
geometrii przeszkody;
 49

S t r a t y e n e r g i i k i n e t y c z n e j to straty powstające na
końcu rurociągu w wyniku unoszenia pędu przez wypływający
płyn.
Energia ta moŜe być wykorzystana mechanicznie, ale ostatecznie ulega zamianie
na ciepło na skutek rozproszenia w otoczeniu (w powietrzu lub w zbiorniku
dolnym).
Wzór Weissbacha
Wszystkie straty energii są proporcjonalne do prędkości przepływu.
PoniewaŜ miarą strat jest wysokość energii mierzona w [m], zatem przyjmuje się,
Ŝe wysokość strat jest proporcjonalna do wysokości energii kinetycznej:
α v2
h =ζ ,
2g
gdzie: ζ – współczynnik strat. Obliczenia strat naleŜy przeprowadzać zgodnie
z normą PN-76/M-34034. Rurociągi. Zasady obliczeń strat ciśnienia.

4.2.2. Straty lokalne

Współczynnik strat l o k a l n y c h ζ jest funkcją parametrów
geometrycznych przeszkody. Wysokość straty wylicza się zawsze dla prędkości
za przekrojem, w którym jest przeszkoda. PoniŜej przedstawiono sposoby
wyznaczania wartości najczęściej spotykanych współczynników strat lokalnych.
Bardziej szczegółowe dane podaje norma PN-76/M-34034.
S t r a t a n a w l o c i e jest zaleŜna od kształtu wlotu. Dla najczęściej spotykanego
wlotu prostego o nie zaokrąglonych krawędziach (rys. 22) ζw = 0.5.
S t r a t a n a z a ł a m a n i u (zmianie kierunku) osi rurociągu o kąt θ obliczana
jest wzorem:
θ θ
ζ L = 0.946 sin 2 + 2.05 sin 4 .
2 2
S t r a t a n a ł u k u k o ł o w y m jest według Weissbacha funkcją kąta zmiany
kierunku θ i stosunku promienia łuku R do średnicy rury d:
3.5
 d   θo
ζ R = 0.131 + 0.163    o .
  R   90

Wzór ten nie uwzględnia straty na długości łuku.

50

S t r a t a n a z m i a n i e ś r e d n i c y rurociągu jest funkcją proporcji średnicy

mniejszej do większej d/D (wzór Bordy’ego):
– strata na poszerzeniu:
2
 d2 
ζ < = 1 − 2  ,
 D 
– strata na zwęŜeniu:
 d2 
ζ > = 0.5 1 − 2  .
 D 
S t r a t a n a z a s u w i e r ó w n o p r z e l o t o w e j zaleŜy od stopnia opuszczenia
zasuwy:
– zasuwa otwarta
ζz = 0.15 ,
– zasuwa zamknięta do połowy
ζz = 5.3 .

Strata na zaworze grzybkowym normalnym (przy całkowitym

otwarciu) zaleŜy od jego średnicy nominalnej:
– dla średnicy 20 [mm]:
ζz = 8 ,
– dla średnicy 100 [mm]:
ζz = 4.1 .

S t r a t a n a k r a t a c h zaleŜy, zgodnie ze wzorem Kirschmera, od kształtu

przekroju prętów, ich grubości d i odległości b między nimi oraz kąta θ nachylenia
kraty względem poziomu:
4
 d 3
ζ K = β   sin θ .
b
Dla prętów prostokątnych współczynnik β = 2.42 , dla okrągłych β = 1.79 .
 51

4.2.3. Straty na długości

Straty na długości rurociągu opisuje w z ó r D a r c y ’ e g o - W e i s s b a c h a :
l α v2
h=λ .
d 2g

W s p ó ł c z y n n i k c h r o p o w a t o ś c i b e z w z g l ę d n e j k jest to średnia
wysokość chropowatości na ściankach wewnętrznych rury. Dla stalowych rur
wodociągowych i Ŝeliwnych kanalizacyjnych wynosi ona około 1.5 [mm], dla rur
betonowych około 2.5 [mm].
Współczynnik chropowatości względnej rur:
k
ε= .
d
W s p ó ł c z y n n i k t a r c i a r u r λ zaleŜy od chropowatości rur i panującej
w rurociągu liczby Reynoldsa. Jego wartość określa empiryczny wzór
Colebrooka-White’a:
1
λ= 2
.
  ε 
2.51  
 2 log10  + 
  3.71 Re λ  
Wzór ma jednak charakter uwikłany i w praktyce λ wyznacza się za pomocą
wykresu Moody’ego (norma PN-76/M-34034 załącznik 3).
W y k r e s M o o d y ’ e g o jest to wykres zaleŜności λ(Re,ε) przedstawiony
w układzie logarytmicznym z poziomą osią Re i pionową λ .Tworzy go szereg
krzywych dla róŜnych wartości ε. Na wykresie moŜna wyróŜnić pięć stref
zmienności współczynnika λ:
– s t r e f a r u c h u l a m i n a r n e g o (Re < 2300), w której współczynnik λ
zaleŜy (zgodnie ze wzorem Hagena-Poisseile’a) tylko od liczby Re:
64
λ= ;
Re
– s t r e f a p r z e j ś c i o w a (2300 < Re < 4000) o nieokreślonym reŜimie ruchu,
w której współczynnik λ wyznacza się w zaleŜności od rzeczywistego reŜimu
panującego w rurociągu zgodnie z regułami dla stref sąsiednich. W obliczeniach
projektowych przyjmuje się istnienie reŜimu mniej korzystnego;
52

– s t r e f a r u r h y d r a u l i c z n i e g ł a d k i c h (4000 < Re < 1 / ε ) w reŜimie

turbulentnym, w której współczynnik λ zaleŜy tylko od liczby Re. Wartość λ
moŜna obliczyć wzorem Konakowa :
1 1
λ= = ;
 5.62 
2
(1.8 log10 Re − 1.5)2
 2 log10 
 Re 0.8 

– s t r e f a p o ś r e d n i a (1 / ε < Re < 2000 / ε ) w reŜimie turbulentnym,

w której współczynnik λ zaleŜy zarówno od liczby Re , jak i od chropowatości
względnej ε . Wartość λ moŜna obliczyć wzorem Colebrooka:
1
λ= 2
.
  ε 5.76  
 2 log10  + 0.9  
  3.71 Re  
Wzór ten moŜe być stosowany dla całego zakresu przepływu turbulentnego;
– s t r e f a r u r h y d r a u l i c z n i e c h r o p o w a t y c h (Re > 2000 / ε )
w reŜimie turbulentnym, w której współczynnik λ zaleŜy tylko od chropowatości
względnej ε . Wartość λ podaje wzór Prandtla-Nikuradse’go:
1 1
λ= = .
 ε 
2
(1.14 − 2 log10 ε )2
 2 log10 
 3.71 

Przytoczone tu wzory przybliŜają wartość λ dla określonych zakresów z błędem

nie przekraczającym 4.5 % w stosunku do wzoru Colebrooka-White’a.

4.2.4. Obliczanie strat na długości ze wzoru Manninga

W strefie rur hydraulicznie chropowatych wielkość współczynnika tarcia

zaleŜy wyłącznie od chropowatości względnej rur. Podobna zaleŜność wywtępuje
we wzorze Manninga (porównaj rozdz. 5.2.1):
3 3
R2 d2
v= Sf = Sf ,
n 1.59 n
gdzie: v – prędkość średnia,
 53

R – promień hydrauliczny,
d – średnica rury
Sf = hstrat / l – spadek linii energii,
l – długość rurociągu.
n – współczynnik szorstkości, przyjmujący dla rurociągów wartości od
0.011 (stalowe) do 0.014 [s/m1/3] (betonowe).
Z porównania ze wzorem Darcy’ego-Weissbacha wynika zaleŜność:
8 3 4 g n2 124.5 [m/s 2 ] n 2
λ = 3
=
3
.
d d
Ze względu na wymiar współczynnika szorstkości średnicę (promień hydrauliczny)
naleŜy podstawiać w [m]. Stosowanie wzoru Manninga do obliczania strat
w rurociągach dla całego obszaru ruchu turbulentnego nie jest zgodne z obecnie
obowiązującymi normami.

4.2.5. Podział rurociągów ze względu na wielkość strat

R u r o c i ą g d ł u g i jest to rurociąg, w którym przewaŜają
straty na długości, czyli straty lokalne stanowią nie więcej niŜ 5
% wszystkich strat.
Ze wzoru na straty lokalne wynika, Ŝe pomijalne są takŜe straty energii
kinetycznej. Jak rurociągi długie są traktowane głównie rurociągi magistralne,
doprowadzające wodę ze znacznych odległości.
R u r o c i ą g k r ó t k i jest to rurociąg, w którym wielkości
strat na długości i strat lokalnych są porównywalne, a więc
udział tych ostatnich w sumie strat przekracza 5 %.
Udział strat na długości jest w takim rurociągu pomijalny. Rurociągi krótkie
charakteryzują się duŜą ilością armatury i krótkimi odcinkami prostymi. NaleŜą do
nich instalacje wewnętrzne, rurociągi pompowe i rozprowadzające w róŜnych
instalacjach przemysłowych.
54

4.3. LINIE CIŚNIEŃ I ENERGII W RUROCIĄGACH

4.3.1. Linia energii

Wartość występujących w równaniu Bernoulliego funkcji z(x), p(x) i v(x)

moŜna określić w kaŜdym przekroju strumienia cieczy. MoŜliwe jest zatem
graficzne przedstawienie równania Bernoulliego w postaci wykresów wysokości
energii.
L i n i a e n e r g i i jest to wykres wysokości energii
mechanicznej strumienia w funkcji współrzędnej poziomej.
Na skutek ciągłej zamiany energii mechanicznej na ciepło w wyniku tarcia linia ta
zawsze obniŜa się wzdłuŜ drogi strumienia. PołoŜenie linii energii określa funkcja:
p( x ) α v 2( x )
H ( x ) = z( x ) + + ,
γ 2g
nosząca nazwę w y s o k o ś c i h y d r a u l i c z n e j . PołoŜenie linii energii
w danym przekroju poprzecznym strumienia wskazywane jest przez poziom
zwierciadła cieczy w rurce piętrzącej przyłączonej w tym przekroju (rys. 20).
R u r k a p i ę t r z ą c a (Pitota) jest to pionowa rurka
piezometryczna tkwiąca dolnym, zagiętym w kierunku
przeciwnym do przepływu, końcem w strumieniu cieczy.
Energia kinetyczna strumienia, zamieniając się w rurce w grawitacyjną, powoduje
v2
podniesienie w niej zwierciadła o wysokość hv = 2g w stosunku do poziomu
w piezometrze.

4.3.2. Linia ciśnień

L i n i a c i ś n i e ń jest to wykres wysokości energii
potencjalnej strumienia (tj. energii grawitacyjnej i spręŜystej)
w funkcji współrzędnej poziomej.
Dzięki moŜliwości zamiany energii potencjalnej na kinetyczną i odwrotnie linia
ciśnień moŜe lokalnie (na poszerzeniach) wznosić się wzdłuŜ drogi strumienia.
PołoŜenie tej linii określa funkcja:
p( x )
h( x ) = z( x ) + ,
γ
 55

nosząca nazwę w y s o k o ś c i p i e z o m e t r y c z n e j . PołoŜenie linii ciśnień

w danym przekroju poprzecznym strumienia wskazywane jest przez poziom
zwierciadła cieczy w piezometrze przyłączonym do tego przekroju (rys. 20).
Z w i e r c i a d ł o p i e z o m e t r y c z n e (pozorne) jest to
powierzchnia, na której układa się zwierciadło cieczy
w piezometrach przyłączonych w dowolnych przekrojach
poprzecznych strumienia.
Linia ciśnień stanowi przekrój zwierciadła piezometrycznego wzdłuŜ osi
strumienia.

4.3.3. Konstrukcja wykresu linii ciśnień i energii

I I [linia energii całkowitej]

H(x) hw
h1
α v 12 linia energii [mechanicznej] hR
2g h2
hL H
h3
l3 h<
h4
hz
l4 h5α v 2
R l2 l5 II 2
2g

linia ciśnień v2
v1 II
l1
x
Rys. 22

Konstrukcję wykresu linii ciśnień i energii przeprowadza się według

następującego schematu (rys. 22):
1. Wyznaczenie poziomu energii zasilania (poziomu wody w zbiorniku
zasilającym lub wysokości pompowania);
2. Wyznaczenie poziomu wysokości ciśnienia na wylocie (poziomu wylotu
swobodnego, poziomu wody w zbiorniku dolnym lub wysokości ssania
pompy);
3. Obliczenie wysokości (H) energii rozproszonej w rurociągu jako róŜnicy
wysokości energii zasilania i wysokości ciśnienia na wylocie;
4. Sformułowanie równania Bernoulliego dla przekroju przed wlotem (I) i przed
wylotem (II) rurociągu, np. (rys. 22):
56

2
v2
H= + hw + h1 + hR + h2 + hL + h3 + h< + h4 + hz + h5 ,
2g
gdzie: h1, h2, h3, h4, h5 – straty na długości odcinków l1 do l5 ,
hw – strata na wlocie,
hR – strata na łuku,
hL – strata na zmianie kierunku,
h< – strata na poszerzeniu,
hz – strata na zmianie kierunku;
5. Podział na rysunku wysokości H zgodnie z równaniem na poszczególne straty
w kolejności ich występowania;
6. Wyznaczenie na wykresie połoŜenia linii energii w kolejnych przekrojach
pionowych poczynając od poziomu zasilania. Przekroje te lokalizuje się na
końcach odcinków lub w tych punktach osi rurociągu, w których występują
straty lokalne;
7. Wyznaczenie połoŜenia linii ciśnień równolegle do linii energii z obniŜeniem
α v2
w pionie o wartość wysokości prędkości 2g
w danym przekroju.

4.4. ROZWIĄZYWANIE ZADAŃ Z HYDRAULIKI

RUROCIĄGÓW SZEREGOWYCH

4.4.1. Prędkość ekonomiczna

Jak wynika ze wzoru Weissbacha opory ruchu, a więc koszty energii
zasilania są proporcjonalne do prędkości średniej w rurociągu. Koszt rur jest
natomiast proporcjonalny do ich cięŜaru, a więc do średnicy, czyli (przy zadanym
wydatku) odwrotnie proporcjonalny do prędkości. Istnieje zatem optymalna
prędkość przepływu, przy której koszty transportu cieczy są najniŜsze. Wartości
prędkości ekonomicznych dla róŜnych warunków podaje norma PN-76/M-34034;
dla wodociągów miejskich moŜna przyjąć w przybliŜeniu wartość ve = 1 [m/s].
Prędkość ekonomiczna pozwala ocenić optymalną średnicę rurociągu przy
zadanym wydatku:
Q
d=2 .
π ve
 57

4.4.2. Typy zadań z rurociągów

W obliczeniach hydraulicznych rurociągów występują następujące
parametry:
H – wysokość energii zasilania,
l – długość rurociągu,
d – średnica rurociągu,
Q – wydatek przepływu,
ν – kinematyczny współczynnik lepkość płynącej cieczy,
k – chropowatość ścianek,
– typy armatury.
Przyjęcie rodzaju transportowanej cieczy (ν), trasy rurociągu (l ), armatury
i rodzaju rur (k) wynika z przeznaczenia instalacji lub przesłanek ekonomicznych;
w obliczeniach hydraulicznych dane te są znane. Z równania Bernoulliego moŜna
wyznaczyć jedną z trzech pozostałych wielkości przy zadanych wartościach dwu
innych. Pojawiają się zatem trzy typy zadań:
– Zadanie typu H – projekt zasilania rurociągu:
przy zadanej ilości transportowanej cieczy (Q) i optymalnej prędkości
(z której wynika średnica rurociągu d) wyznaczana jest niezbędna wysokość
energii zasilania rurociągu (H);
– Zadanie typu Q – ocena sprawności istniejącej instalacji:
przy zadanej wysokości energii zasilania rurociągu (H) i średnicy rurociągu (d)
wyznaczany jest natęŜenie przepływu transportowanej cieczy (Q);
– Zadanie typu d – projektowanie średnicy rurociągu:
przy zadanej wysokości energii zasilania rurociągu (H) i ilości transportowanej
cieczy (Q) wyznaczana jest średnica rurociągu (d).

4.4.3. Obliczanie wysokości energii zasilania rurociągu

1. Postawienie zadania:
dane: Q, di, li, k, ν,
szukane: H.
i – kolejny numer odcinka rury o stałej średnicy.
2. Zestawienie równań i niewiadomych:
– równanie Bernoulliego:
2 2 2
v l v vj
H= k +
2g
∑ λi di 2 ig + ∑ζ j 2g
,
i
58

– równanie ciągłości:
4Q
vi = ,
π di 2
– wzór na współczynnik tarcia:
v i di k
λi(Rei, εi ) , Rei = , εi = ,
ν di
– wzór na współczynnik strat lokalnych:
ζj = f(dj, typ armatury);
j oznacza kolejny numer straty lokalnej. Razem 1 + 2 i + j niewiadomych
(H, vi, λi, ζj) i tyleŜ równań. Prędkość końcowa vk jest jedną z liczby i .
3. Rozwiązanie:
– obliczenie prędkości średnich vi w odcinkach o stałych średnicach di ,
– obliczenie współczynników strat lokalnych ζj z odpowiednich tablic lub
wzorów,
– obliczenie współczynnika tarcia rur λi na podstawie wykresu Moody’ego lub
wzorów,
– obliczenie wysokości energii zasilania przez podstawienie wyliczonych
wielkości do wzoru Bernoulliego.
Rozwiązanie uzyskuje się zatem przez proste podstawienie zadanych wartości do
wzorów.

4.4.4. Obliczanie wydatku rurociągu

1. Postawienie zadania:
dane: H, d i , l i , k , ν ,
szukane: Q.
2. Zestawienie równań i niewiadomych:
Jak w zadaniu H, razem 1 + 2 i + j niewiadomych (Q, vi, λi, ζj) i tyleŜ
równań.
3. Rozwiązanie:
Przy nieznanej wartości wydatku Q, we wzorach na współczynnik tarcia
występują nieznane prędkości vi (w Re). Wzory te na ogół nie dają się
rozwikłać i konieczne jest zastosowanie kolejnych przybliŜeń na λ.
– PrzybliŜenie początkowe: przepływ odbywa się w strefie rur chropowatych,
stąd λi(ε).
 59

– obliczenie współczynników strat lokalnych ζj z odpowiednich tablic lub

wzorów,
– obliczenie współczynników tarcia rur λi na podstawie wykresu
Moody’ego lub wzoru dla rur chropowatych,
– obliczenie prędkości końcowej z przekształconego wzoru Bernoulliego,
w którym zastąpiono kolejne prędkości średnie vi prędkością końcową vk
2
d 
według wzoru v i = v k  k  :
 di 

2gH
vk = 2
,
2
l  dk  d 
∑ λi di   + ∑ ζ j  dk 

i  di   j 

π dk 2
– obliczenie wydatku: Q = v k .
4
– PrzybliŜenia następne: współczynnik tarcia λ(Re,ε) oblicza się dla przepływu
wyliczonego w poprzednim przybliŜeniu:
– obliczenie prędkości vi na podstawie wcześniej wyliczonego przepływu,
– obliczenie współczynników tarcia rur λi na podstawie wykresu
Moody’ego lub wzorów,
– obliczenie prędkości końcowej i nowej wartości wydatku jak
w przybliŜeniu początkowym.
– Kryterium zakończenia iteracji („kryterium stopu”):
jeśli wartości współczynników tarcia λi w kolejnych przybliŜenia róŜnią się
od siebie nie więcej niŜ o 3 %, obliczenia zostają zakończone, a wartość
przepływu przyjmuje się z ostatniego przybliŜenia.
Innym sposobem rozwiązania jest metoda prób i błędów. Polega ona na
rozwiązywaniu zadania typu H dla kolejnych przybliŜeń wartości wydatku
i porównywaniu wyniku z zadaną wartością H. Wartość początkową Q moŜna
przyjąć np. na podstawie prędkości ekonomicznej.

4.4.5. Projektowanie średnicy rurociągu

1. Postawienie zadania:
dane: H, Q, li, k, ν,
szukane: d i.
60

2. Zestawienie równań i niewiadomych:

Przy stałej wartości wydatku na długości rurociągu wszelkie zmiany średnicy
muszą mieć przyczyny pozahydrauliczne, jak np. wymiana ciepła (w grzejniku).
NaleŜy zatem wyliczyć tylko średnicę d odcinków przesyłowych. Pozostaje
więc, jak w zadaniu H, razem 1 + 2 i + j niewiadomych (d, vi, λi, ζj) i tyleŜ
równań.
3. Rozwiązanie:
Przy nieznanych średnicach rurociągu nie moŜna obliczyć współczynnika
tarcia, gdyŜ nie jest znany Ŝaden z parametrów wzoru (Re, ε) na straty lokalne.
Rozwiązanie moŜna zatem uzyskać jedynie stosując metodę kolejnych
przybliŜeń.
– PrzybliŜenie początkowe:
– obliczenie średnicy d’ na podstawie prędkości ekonomicznej ve:
Q
d′ ≅ 2 .
π ve

– PrzybliŜenia następne:
– przyjęcie wartości pozostałych średnic di na podstawie kryteriów
pozahydraulicznych,
– rozwiązanie zadania typu H przy załoŜonych średnicach,
– porównanie wyliczonej wartości H’ z wartością zadaną H,
– przyjęcie nowej wartości średnicy podstawowej d’’ według zasady:
Jeśli H’ > H , to d’’ > d’, jeśli H’ < H , to d’’ < d’.
Średnice dobiera się na podstawie wyliczenia spośród wartości
nominalnych, podanych w programie produkcji rur stosowanych
w rurociągu lub według PN-83/H-02651.
– Kryterium zakończenia iteracji:
jeśli dla sąsiadujących w wykazie średnic nominalnych róŜnica H’ - H
zmienia znak, jako ostateczną przyjmuje się średnicę większą. Takie
rozwiązanie zapewnia uzyskanie dla zadanej wysokości energii zasilania
przepływu w rurociągu nie mniejszego niŜ zadany.
 61

4.4.6. Obliczanie lewara

h
p min
γ

Rys. 23
Obliczenia przepływu
W lewarze (rozdział 4.1.2 oraz rys. 23), jak w kaŜdym rurociągu, przepływ
odbywa się na skutek występowania spadku wysokości hydraulicznej pomiędzy
wlotem i wylotem. Spadek ten, odpowiadający wysokości energii zasilania H,
wywołuje w rurociągu o średnicy d przepływ o wielkości Q. Zatem konieczne jest
przeprowadzenie dla lewara takich obliczeń hydraulicznych jak dla innych
rurociągów, czyli rozwiązanie zadania typu H, Q lub d.
Obliczenie ciśnienia w głowicy
Ze względu na występowanie wewnątrz lewara podciśnienia, konieczne jest
sprawdzenie, czy w jakimś punkcie lewara ciśnienie nie spadło poniŜej punktu
wrzenia cieczy w danej jej temperaturze. Przy znanym wzniesieniu h ponad
zwierciadło w górnym zbiorniku wysokość ciśnienia p (bezwzględnego) w danym
przekroju lewara wyniesie (zgodnie z równaniem Bernoulliego):
p pa pw
= − h − hstrat > .
γ γ γ
Sprawdzenie naleŜy przeprowadzić dla głowicy lewara, czyli punktu
o najwyŜszej wysokości z = h (najniŜej w stosunku do osi rurociągu połoŜonym
zwierciadle piezometrycznym). Jak wynika ze wzoru, panuje tam najniŜsze
ciśnienie. Wysokość strat dotyczy odcinka pomiędzy wlotem a głowicą. Normalna
wysokość bezwzględnego ciśnienia atmosferycznego pa /γ wynosi 10.33 [m],
62

wysokość ciśnienia wrzenia pw /γ dla wody o temperaturze 40[oC] (upały) – 0.75

[m]. Tak więc wzniesienie głowicy nie moŜe w przeciętnych warunkach
przekroczyć wysokości 9.58 [m] (pomniejszonej o wysokość strat między wlotem
a głowicą).

4.5. PODSTAWY ROZWIĄZYWANIA SIECI RUROCIĄGÓW

Rurociągi wchodzące w skład sieci słuŜą głównie do transportu wody od jej
źródła do odbiorców i są zazwyczaj traktowane jako długie. Stąd teŜ w niniejszym
rozdziale straty lokalne zostały pominięte. Oznacza to, Ŝe linia ciśnień pokrywa się
z linią energii.

4.5.1. Elementy sieci

Sieć rurociągów składa się z następujących elementów:
G a ł ą ź jest to odcinek rurociągu o stałych parametrach
prowadzący stały wydatek lub charakteryzujący się
jednostajnym rozbiorem wody.
W ę z e ł jest to połączenie w jednym punkcie kilku gałęzi.
O c z k o jest to taki układ gałęzi rurociągu, który umoŜliwia
przepływ pomiędzy dwoma węzłami dwiema róŜnymi drogami;
rurociąg tworzy zamknięty obwód.

4.5.2. Równania podstawowe

W fizycznym opisie przepływu w sieci obowiązują te same prawa co
w rurociągu szeregowym, ale ich zapis jest inny:
R ó w n a n i e c i ą g ł o ś c i zapisuje się dla węzła: ilości wody dopływające do
niego i z niego wypływające są sobie równe. Przyjmując dopływy za dodatnie,
a wypływy za ujemne dla węzła skupiającego n gałęzi uzyskuje się zapis:
n
∑ Qi =0 .
i =1

Analogiem równania ciągłości w elektrotechnice jest prawo Kirchhoffa.

Równanie strat
Wysokość strat na długości moŜna obliczyć dla kaŜdej gałęzi na podstawie
wzoru Darcy’ego-Weissbacha (rozdz. 4.2.3):
2
li v i
hi = λi ,
di 2 g
 63

4Q
gdzie: v i = .
π di 2
Równanie Bernoulliego
– dla szeregowego układu gałęzi: spadek wysokości hydraulicznej (linii ciśnień)
jest równy sumie strat na długości w poszczególnych gałęziach:
H= ∑ hi ,
– dla równoległego układu gąłęzi: spadki linii ciśnień na wszystkich gałęziach
łączących dwa węzły (A i B) są równe i odpowiadają stracie na długości kaŜdej
z gałęzi:
H = HA – HB = hi ,
– dla układu gałęzi tworzących oczko: spadek linii ciśnień na zamkniętym
obwodzie oczka (tzn. po powrocie do punktu wyjścia) wynosi zero:
H = ∑ hi = 0 .
Wynika to z równości strat na dwu hipotetycznych gałęziach tworzących oczko;
w przypadku obliczania strat w kierunku przeciwnym niŜ przepływ wysokość
ciśnienia rośnie, a straty te są traktowane jako ujemne.
Analogiem równania Bernoulliego w elektrotechnice jest prawo Ohma dla sieci
elektrycznych.

4.5.3. Obliczanie strat w rurociągu wydatkującym po drodze

Qo Qk

Qw
Rys. 24
64

Schemat rurociągu wydatkującego po drodze (rozdział 4.1.3 oraz rys. 24)

pozwala obliczać straty na długości odcinka wydatkującego tak jak na odcinku nie
wydatkującym, w którym trwa przepływ Qz :
1 2
Qz = Qk2 + Qk Qw + Qw ≅ Qk + 0.55 Qw ,
3
gdzie Qo oznacza przepływ początkowy, Qk – końcowy, a Qw = Qo – Qk .
Przepływ zastępczy Qz słuŜy wyłącznie do obliczenia prędkości średniej, na
podstawie której określana jest wysokość strat na długości odcinka wydatkującego
po drodze. Jeśli rurociąg rozprowadzający nie spełnia warunków podanych
w definicji rurociągu wydatkującego po drodze, obliczenia naleŜy prowadzić tak
jak dla otwartej sieci rurociągów.

4.5.4. Projektowanie rurociągu magistralnego

W przypadku rurociągów tworzących sieć otwartą podstawowy problem
stanowi ustalenie rozkładu przepływów w sieci. Jeśli rozkład ten będzie znany,
zarówno obliczenie rozkładu ciśnień w sieci (zadanie typu H), jak
i zaprojektowanie średnic (zadanie typu d) sprowadza się do rozwiązania zadań
z rurociągów szeregowych dla kaŜdej gałęzi z osobna. W praktyce zagadnienie
takie pojawia się przy projektowaniu otwartej sieci rurociągów. NaleŜy wtedy
wyznaczyć zarówno średnice, jak i ciśnienie zasilania sieci. W zadaniu występuje
zatem nadmiar niewiadomych, który redukuje się przez zastosowanie pojęcia
prędkości ekonomicznej. Takie zadanie znane jest jako projektowanie rurociągu
magistralnego. Rurociąg magistralny (rys. 25) jest to sieć otwarta rurociągów,
której główny element stanowi magistrala o przepływie początkowym (Q1)
znacznie przewyŜszającym przepływy (Q4, Q5) w poszczególnych odgałęzieniach
rozprowadzających wodę. Hydrauliczne projektowanie takiego rurociągu
przebiega następująco:
1. Postawienie zadania:
Dane: trasa rurociągu, wymagane przez uŜytkowników pobory (Q3, Q4,
Q5, Qw) i wysokości ciśnień (H3, H4, H5);
Szukane: średnice odcinków (d1, d2, d3, d4, d5), rzędna wody w zbiorniku
retencyjnym, moc N pompy;
2. Wyznaczenie wydatków obliczeniowych: na podstawie bilansu potrzeb
uŜytkowników i proponowanej trasy określa się, korzystając z równania
ciągłości dla węzłów, przepływy w poszczególnych odcinkach, np.:
Q1 = Q3 + Q4 + Q5 + Qw ;
 65

H1
H2 H
Hp H3

H4

Q1 Q4 Q3
Q2
H5

Qw Q5

Rys. 25

3. Wybór linii magistralnej (linii głównej, o największych stratach) na

rozgałęzieniach naleŜy zatem wybierać odcinki o maksymalnym wydatku Qi,
długości li lub końcowej wysokości ciśnienia Hi ;
4. Wyznaczenie średnic odcinków magistrali: średnice wyznacza się na podstawie
przepływu na danym odcinku i prędkości ekonomicznej (rozdział 4.4.1);
5. Wyznaczenie strat na odcinkach magistrali: polega ono na rozwiązaniu zadania
typu H dla rurociągu szeregowego, w wyniku czego uzyskuje się wymaganą
wysokość energii zasilania H;
6. Wyznaczenie rzędnej wody w zbiorniku retencyjnym: jest to suma wysokości
zasilania i końcowej wysokości ciśnienia (H + H3). Rzędna ta pozwala
zaprojektować zbiornik. Podobnie wylicza się wysokości ciśnień na końcu
pośrednich odcinków magistrali (H1, H2);
7. Wyznaczenie parametrów pompy: wysokość pompowania Hp wylicza się
z róŜnicy między poziomem wody w zbiorniku retencyjnym a poziomem ujęcia
powiększonej o wysokość strat na odcinku ssawnym i tłocznym. Na tej
podstawie określa się wymaganą moc pompy zgodnie ze wzorem:
γ Q Hp
N= [kW] ,
η
gdzie: γ – cięŜar właściwy wody, zaś η – współczynnik sprawności pompy.
8. Wyznaczenie średnic odcinków rozprowadzających: polega na rozwiązaniu
zadań typu d przy znanym wydatku (np. Q4) i wysokości strat (H2 – H4).
W przypadku równomiernego rozbioru wody będzie to zadanie dla rurociągu
66

wydatkującego po drodze (dane: Q5, Qw, H1 – H5). Jeśli wybór linii

magistralnej został dokonany poprawnie, wszystkie zadane wysokości strat
będą dodatnie. W przeciwnym przypadku naleŜy poprawić przebieg magistrali
i powtórzyć obliczenia od punktu 3.

4.5.5. Obliczanie sieci otwartych

H1

H2
Q1 H4

H3
Q3
Q2

Rys. 26
Obliczenie przepływów w sieci równorzędnych rurociągów jest zadaniem
bardziej złoŜonym. Rozkład przepływów zaleŜy wtedy od rozdziału w węzłach
sieci. Najprostszy przypadek stanowi zadanie z pojedynczym węzłem, jest to tzw.
zadanie „trzech zbiorników” (rys. 26). Zasada postępowania jest następująca:
1. Postawienie zadania:
Dane: d1, d2, d3, H1, H2, H3.
Szukane: Q1, Q2, Q3, H4 .
2. Równania podstawowe:
– Równanie ciągłości dla w = 1 węzłów:
Q1 + Q2 = Q3 ,
– Równanie Bernoulliego dla n = 3 gałęzi:
2
l1 v 1
H1 − H 4 = λ1 itp.,
d1 2 g
 67

4 Qi
gdzie: vi = , łącznie w+n=1+3=4 równania i tyleŜ
π di 2
niewiadomych.
3. Rozwiązanie:
Z zestawienia wynika, Ŝe układ równań jest rozwiązywalny i w zasadzie moŜna
tego dokonać metodą podstawień eliminujących kolejne niewiadome, jest to
jednak procedura trudna i pełna zasadzek numerycznych. W praktyce
rozwiązanie najłatwiej uzyskać metodą iteracyjną:
– PrzybliŜenie początkowe: załoŜenie wysokości hydraulicznej (H4) w węźle
wewnętrznym sieci:
H1 > H2 = H4 > H3 ,
czyli przyjęcie braku przepływu w gałęzi o pośredniej wysokości ciśnienia,
przez co unika się konieczności ustalenia kierunku ruchu;
– PrzybliŜenia następne:
– Obliczenie wydatku w dwóch (n – 1) gałęziach (przy znanej wartości
spadku jest to dla kaŜdej gałęzi zadanie typu Q – rozdz. 4.4.4):
π d1 2 2 g (H1 − H 4 )
Q1 =
4 l
λ1 1
d1
i analogicznie w gałęzi nr 2;
– Obliczenie wydatku w ostatniej gałęzi z równania ciągłości:
Q 3 = Q 1 + Q 2;
– Określenie wysokości hydraulicznej w węźle (przy znanej wartości
wydatku jest to zadanie typu H):
2
l3 v 3 4 Q3
H 4 ' = H 3 + λ3 , v3 =
d3 2 g π d32
moŜna teŜ ocenić H4’ na podstawie Q3 w przybliŜeniu;
– Powtórzenie iteracji dla H4 = H4’;
– Kryterium stopu: jeśli wyliczone w kolejnych iteracjach wydatki Q3 róŜnią
się mniej niŜ o 3 %, obliczenia zostają zakończone, a jako wynik przyjmuje
się ostatnio wyliczony układ wydatków i wysokości ciśnienia.
Ze względu na iteracyjny przebieg obliczeń współczynników λi mogą być
wyznaczane dla poprzednio wyliczonych wydatków (w pierwszym przybliŜeniu
dla rur chropowatych) bez konieczności wprowadzania dodatkowych przybliŜeń.
68

Obliczenie rozkładu wydatków w sieci zawierającej więcej węzłów, choć

trudniejsze, odbywa się na podobnych zasadach. W przypadku sieci prostych,
w których rozgałęzia się tylko główny rurociąg, wysokość ciśnienia zakłada się
w którymś z węzłów przylegających do jednej tylko gałęzi wewnętrznej. Pozwala
to obliczyć rozkład przepływów w całej sieci, a ze zbywającego równania takŜe
przyjętą wcześniej arbitralnie wysokość ciśnienia. Z porównania wysokości
obliczonej i zadanej moŜna ocenić kierunek poprawki w załoŜonej wysokości
ciśnienia i metodą kolejnych przybliŜeń dojść do rozwiązania.

4.5.6. Obliczanie rurociągów równoległych

H1

H2
Q2

Q Q2 Q

Q3
Rys. 27
Rurociągi równoległe (rys. 27, rozdz. 4.1.3) to najprostszy rodzaj sieci
pierścieniowej. Węzeł rozdzielczy moŜe być połączony z węzłem zbiorczym
dowolną liczbą (n) gałęzi, które tworzą od jednego do n – 1 oczek. Podstawowym
celem obliczeń jest wyznaczenie rozdziału przepływów pomiędzy gałęziami. Jeśli
jest on znany, zadanie moŜna podzielić na kilka prostych zadań (rozdz. 4.4)
odnoszących się do poszczególnych gałęzi. Rurociągi równoległe to jedyny
przypadek sieci pierścieniowej, który moŜe być rozwiązywany bez uŜycia
skomplikowanych metod iteracyjnych. Przebieg obliczeń jest następujący:
1. Postawienie zadania:
Dane: Q, H2, di, li, k, ν
Szukane: Qi, H1
2. Równania podstawowe:
– Równanie ciągłości (identyczne dla obu węzłów):
Q = ΣQi ,
 69

– Równanie Bernoulliego dla n gałęzi:

2
li v i
h = H1 − H 2 = λ i dla i =1…n,
di 2 g
gdzie: h – stała dla wszystkich gałęzi wysokość strat równa róŜnicy
wysokości ciśnień między węzłami,
4 Qi
vi = .
π di 2
Układ zawiera łącznie n + 1 równań i tyleŜ niewiadomych.
3. Rozwiązanie:
Z równania Bernoulliego wynika, Ŝe natęŜenie przepływu w poszczególnych
gałęziach jest funkcją wysokości strat h:
π di 2
2g h
Qi = Ai v i = .
4 li
λi
di
Po wstawieniu wzorów na Qi do równania ciągłości uzyskuje się równanie
z jedną niewiadomą:
n π di 2
Q= 2g h ∑ ,
i =1 l
4 λi i
di
z którego moŜna wyznaczyć wysokość h:
Q2
h= 2
.
 n π d 2.5 
2 g ∑ i 
 i =1 4 λ l 
 i i 

Znajomość wartości h pozwala obliczyć natęŜenia przepływu w poszczegól-

nych gałęziach z podanego wzoru na Qi .
W przedstawionej metodzie obliczeń załoŜono, Ŝe wartości
współczynników λi dla poszczególnych gałęzi są znane. PoniewaŜ jednak są
one funkcją liczby Reynoldsa Re, a więc nieznanej prędkości przepływu
w gałęzi, zachodzi konieczność poszukiwania rozwiązania metodą kolejnych
przybliŜeń. Podobnie jak w zadaniach typu Q (rozdz. 4.4.4), w pierwszym
przybliŜeniu zakłada się wystąpienie warunków przepływu dla rur
hydraulicznie chropowatych, co pozwala wyznaczyć współczynniki tarcia jako
70

funkcję znanej chropowatości względnej λi(k/di). Po ustaleniu na tej podstawie

rozdziału przepływów wylicza się prędkości vi w poszczególnych gałęziach,
wartości Rei , a następnie λi(Rei,k/di) juŜ w funkcji obu wymaganych
zmiennych. Jeśli tak wyznaczone współczynniki λi róŜnią się od wyliczonych w
pierwszym przybliŜeniu, naleŜy na podstawie ich nowych wartości ponownie
wyznaczyć przepływy Qi i powtórzyć obliczenia, aŜ do uzyskania zgodności
pomiędzy kolejnymi przybliŜeniami λi .
Bardziej złoŜone, rozgałęziające się wielostopniowo sieci otwarte jak
równieŜ sieci pierścieniowe nie mające charakteru rurociągów równoległych,
wymagają zastosowania specjalistycznych metod iteracyjnych, które nie będą tu
omawiane.
 71

5. RUCH W KORYTACH OTWARTYCH

5.1. GEOMETRIA KORYT OTWARTYCH

Bi B

hi hi+1 1 1:m
h θ
m
b
Rys. 27

5.1.1. Przekrój poprzeczny koryta cieku

P r z e k r ó j c z y n n y k o r y t a jest to wypełniona wodą część
przekroju poprzecznego zawarta pomiędzy powierzchnią
zwierciadła a dnem i brzegami koryta.
Jest to zatem przekrój strumienia przepływu.
P r z e k r ó j p o p r z e c z n y k o r y t a n a t u r a l n e g o jest opisywany za
pomocą dwóch współrzędnych: głębokości h i szerokości B. Zgodnie
z przebiegiem sondowań przekrój zostaje podzielony na ciąg trapezowych pasów
(rys. 23). Wymiary kaŜdego z nich są jednoznacznie opisane dwiema
głębokościami hi i hi+1 oraz szerokością pasa Bi. Trapezy skrajne są zazwyczaj
trójkątami (h1 = 0).
P r z e k r ó j t r a p e z o w y : koryta sztuczne mają zwykle prostszy kształt,
najczęściej trapezu (rys. 23). Opisywane są trzema wielkościami: szerokością
w dnie b, głębokością h i nachyleniem skarp m = ctg ϕ . Szerokość skarpy
w planie wynosi h m . Szczególnym przypadkiem jest koryto trójkątne (b = 0)
i prostokątne (m = 0).
Powierzchnia przekroju koryta
– naturalnego:

∑ (hi + hi +1 ) Bi ,
1
A=
2
72

– trapezowego:
A = b h + m h2 .
O b w ó d z w i l Ŝ o n y jest to ta część obwodu przekroju
poprzecznego, na którym występuje wymiana pędu
z otoczeniem.
Na powierzchni obwodu zwilŜonego występuje tarcie, w wyniku którego lokalna
prędkość wyraźnie spada. Ma to miejsce przede wszystkim na dnie i ścianach
koryta, gdzie prędkość spada do zera. Natomiast nie wlicza się do obwodu
szerokości swobodnego zwierciadła B.
Wartość obwodu zwilŜonego oblicza się wzorami:
– w korycie naturalnym:
N
U= ∑ (hi +1 − hi ) + Bi2 ,
2

i =1
– w korycie trapezowym:
U = b + 2 h 1 + m2 .
K o r y t o p r y z m a t y c z n e to takie, w którym zmienia się
jedynie napełnienie h, natomiast geometria dna (szerokość
i nachylenie skarp) pozostaje stała.
K o r y t o c y l i n d r y c z n e to takie, którego przekrój daje się
opisać funkcją ciągłą.
Przykładem takiego koryta jest koryto o przekroju kołowym lub parabolicznym.

5.1.2. Profil podłuŜny koryta

S p a d e k d n a k o r y t a So obliczany jest na podstawie najniŜszych rzędnych
dna z w dwóch przekrojach poprzecznych (1 i 2), połoŜonych
w odległości l mierzonej wzdłuŜ nurtu cieku według wzoru (rys. 28):
z − z2
So = 1 = sin θ .
l
Spadek dna nie zaleŜy od napełnienia, a jedynie od topografii dna i zwłaszcza na
dłuŜszych odcinkach (l ) zmienia się bardzo wolno (w geologicznej skali czasu).
S p a d e k z w i e r c i a d ł a S obliczany jest na podstawie rzędnych H zwierciadła
w przekrojach:
H − H2 h − h2
S= 1 = So + 1 .
l l
 73

S p a d e k h y d r a u l i c z n y Sf , inaczej spadek tarcia, jest równy spadkowi linii

energii:
h v 2 − v 22
Sf = strat = S + 1 ≅S .
l 2gl
W praktyce, ze względu na niewielką zmienność prędkości w ciekach, spadek
hydrauliczny jest równy spadkowi zwierciadła.

v12
H1 2g
z1 h1 Sf hstrat
S
2
v2
H2
So 2g

h2
l
z2
θ

Rys. 28
Wartości spadków podaje się w promilach [‰ = m/km] lub w procentach
[%]. Dla potoków górskich mogą one wynosić nawet kilkanaście procent, dla rzek
nizinnych zwykle dziesiąte części promila. Z tego względu odległość przekrojów
( l ) moŜna mierzyć w planie, co pozwala wyznaczać ją na podstawie mapy.

5.2. STRATY ENERGII W CIEKU

ReŜim ruchu w ciekach ma z reguły charakter turbulentny i wielkość strat
energii jest proporcjonalna do kwadratu prędkości średniej.

5.2.1. Straty na długości cieku

Obliczenia strat prowadzi się zwykle na jednostkę długości cieku, a więc
określany jest spadek hydrauliczny Sf .
W z ó r M a n n i n g a określa lokalną zaleŜność prędkości średniej od strat na
długości przy dowolnym przepływie ze swobodnym zwierciadłem:
74

3
R2 Sf 1 23 1
v= = R Sf 2 .
n n
gdzie: R – promień hydrauliczny [m];
spadek Sf podaje się w wartościach bezwymiarowych.
P r o m i e ń h y d r a u l i c z n y R określany jest na ogólnych zasadach (rozdz.
3.2.3) i w płytkich, a szerokich ciekach odpowiada on głębokości średniej:
A bh
R= ≅ → h (dla b → ∞) ,
U b+2h
nigdy tej wielkości nie przekraczając. W rzeczywistości, przy praktycznie
występujących proporcjach wymiarów koryt cieków, promień hydrauliczny spełnia
warunki:
h
≤ R < h.
2

W s p ó ł c z y n n i k s z o r s t k o ś c i n jest parametrem empirycznym zaleŜnym

od charakteru powierzchni dna. Przybiera wartości od 0.009 (powierzchnia
szklista) poprzez 0.014 dla kanałów betonowych, 0.025 dla ziemnych, 0.040 dla
rzek aŜ do 0.20 [s/m1/3] dla powierzchni porośniętej krzewami.
n1 n2

U3

U1
n3
U2

Rys. 29

U ś r e d n i a n i e w s p ó ł c z y n n i k a s z o r s t k o ś c i . W przypadku gdy dno

cieku nie ma jednolitego charakteru i w danym przekroju występują jego
fragmenty o róŜnej szorstkości, współczynnik szorstkości obliczany jest jako
średnia waŜona. Rolę wagi pełni długość obwodu zwilŜonego odpowiadająca
danej szorstkości (rys. 29):
 75

n=
∑Ui ni
=
U1 n1 + U 2 n 2 + U 3 n3
.
U U1 + U 2 + U 3
Wzór Darcy’ego-Weissbacha
W dokładniejszych obliczeniach uwzględniających przepływy na terasach
porośniętych wysoką roślinnością stosowane jest tzw. u n i w e r s a l n e p r a w o
p r z e p ł y w u oparte na wzorze Darcy’ego-Weissbacha (rozdział 4.2.3):
1
v = 8 g R Sf ,
λ
gdzie współczynnik tarcia λ dla koryt nie porośniętych określa się ze wzoru
Prandtla-Nikuradse’go (rozdz. 4.2.3):
1
λ= 2
.
  k  
 2 log10  
 14.84 R  

Chropowatość bezwzględna k przyjmuje wartości od 1 [mm] dla dna piaszczystego

do 30 [cm] dla kamienistego.

5.2.2. Straty lokalne w korycie cieku

Przy przepływie ze swobodnym zwierciadłem duŜe przeszkody powodują
zmiany kształtu powierzchni wody. W efekcie pojawiają się zmiany głębokości
i prędkości ruchu i związane z nimi lokalne straty energii. Teoria obliczeń jest
bardziej rozbudowana niŜ w przypadku strat lokalnych w rurociągach i nosi nazwę
h y d r a u l i k i b u d o w l i w o d n y c h (rozdział 6).

5.3. RUCH JEDNOSTAJNY W KORYTACH OTWARTYCH

5.3.1. Głębokość i prędkość normalna

Zgodnie z definicją ruchu jednostajnego ustalonego (rozdział 3.2.1) średnia
prędkość przepływu w korycie nie zmienia się w czasie ani na długości cieku.
Warunkiem zaistnienia takiego przepływu jest pryzmatyczny charakter koryta.
W praktyce przyjmuje się, Ŝe przekroje są mało zmienne, spadek dna i szorstkość
koryta stałe, a krzywizny osi strumienia niewielkie. Z ustalonego charakteru ruchu
wynika stałość przepływu (rozdział 3.3.2), a stąd stałość przekroju czynnego
i napełnienia h. Stała prędkość i głębokość w przepływie jednostajnym ustalonym
76

noszą nazwę p r ę d k o ś c i n o r m a l n e j vo i g ł ę b o k o ś c i n o r m a l n e j ho.

Spadek hydrauliczny jest przy stałej głębokości równy spadkowi dna. Wielkość
przepływu w ruchu jednostajnym oblicza się na podstawie wzoru Manninga:
3
R2
Q = A vo = A So .
n

5.3.2. Obliczanie przepływu w korytach wielodzielnych

n2 n1 n3
h
II h2 h3 III
h1 I

b2 b3
R
b1

Rys. 30
W korytach otwartych o złoŜonym przekroju poprzecznym, szczególnie
w korytach terasowych, które słuŜą do przeprowadzenia wielkich wód (rys. 30),
obliczenia prowadzone dla całego przekroju mogą doprowadzić do uzyskania
skokowego spadku przepływu przy wzroście głębokości. Jest to efekt nieciągłości
promienia hydraulicznego przy napełnieniu odpowiadającym poziomowi terasy.
Następuje tu nagły przyrost obwodu zwilŜonego przy niewielkim przyroście
powierzchni. Koryta o takiej charakterystyce muszą być traktowane jako koryta
wielodzielne. Podział na części obliczeniowe przeprowadza się w ten sposób, by
oddzielić od siebie fragmenty przekroju, na których występują wyraźnie róŜne
prędkości przepływu.
K o r y t o w i e l o d z i e l n e jest to koryto, którego przekrój
został podzielony liniami pionowymi na części obliczeniowe
w celu uniknięcie nieciągłości w obliczeniach przepływu
(rys. 30).
Podział koryta ma uzasadnia się występowaniem wyraźnie róŜnych prędkości
przepływu w jego poszczególnych częściach. W praktyce linie podziału wystawia
się na krawędziach teras.
 77

Obliczanie przepływu w korycie wielodzielnym

Przepływ w korycie wielodzielnym jest obliczany niezaleŜnie dla kaŜdej
części (od I do N) tak jak w korytach jednodzielnych. Całkowity przepływ
w korycie jest sumą przepływów cząstkowych:
3 2
N Ri
Q = Q I + QII + ... + QN = So ∑ Ai ni
.
i =I

U w a g a : w klasycznych obliczeniach linia podziału nie jest częścią obwodu

zwilŜonego (rozdział 5.1.1)!

5.3.3. Rozwiązywanie zadań

Zmienne występujące w zadaniach z ruchu jednostajnego
w korytach otwartych moŜna podzielić na 4 grupy:
– zmienne opisujące ruch w korycie: Q, vo ,
– napełnienie: ho ,
– spadek dna koryta: So ,
– parametry przekroju poprzecznego:
– szorstkość n,
– typ geometrii i wymiary dna (np. b, m) oraz zaleŜne od napełnienia funkcje
opisujące koryto: A(ho), U(ho), R(ho);
Typy zadań z hydrauliki koryt otwartych
Parametry przekroju poprzecznego wynikają z zastosowanego materiału i są
przyjmowane z powodów pozahydraulicznych (praktyka regulacji cieków,
melioracji itp.). Wzór na przepływ pozwala wyliczyć jedną spośród zmiennych Q,
ho, So przy zadanych pozostałych. Pojawiają się zatem trzy typy zadań:
– Zadanie typu Q – obliczenie przepływu w kanale:
dane: h, So, szukane: Q i vo .
Obliczenie polega na bezpośrednim zastosowaniu wzoru na wydatek (rozdział
5.3.1 lub 5.3.2) i prędkość;
– Zadanie typu So – obliczenie spadku dna kanału:
dane: Q, ho , szukane: So.
Obliczenie polega na rozwiązaniu wzoru na wydatek ze względu na spadek So:
78

Q2
So = 2
;
 3
Ri
2 
 
 ∑ Ai ni 
 

ho nieznana zaleŜność Q(ho)

h o”
ho”’
h o’

Q
Q’ Q Q”

Rys. 31
– Zadanie typu h – obliczenie napełnienia kanału:
dane: Q, So, szukane: ho.
Ze względu na uwikłanie zmiennej ho we wzorach opisujących geometrię
przekroju (A, U, R) obliczenie polega na iteracyjnym zastosowaniu wzoru na
wydatek dla kolejnych przybliŜeń wartości ho . Wyniki przedstawia się zwykle
w tabeli:
Lp. ho U A R n v Q
1 1m
2
Obliczony przepływ porównuje się z zadanym i na tej podstawie przyjmuje się
nowe przybliŜenie napełnienia ho zakładając proporcjonalność Q ~ ho . MoŜna
posłuŜyć się przy tym pomocniczym wykresem (rys. 31). Iteracje kończy się, gdy
kolejne przybliŜenia h róŜnią się nie więcej niŜ o 1 %, a jako wynik przyjmuje
się wartość dającą wydatek bliŜszy zadanemu.

5.3.4. Obliczanie przepływu w kolektorach

K o l e k t o r jest to kanał o przekroju zamkniętym (rurociąg),
w którym odbywa się przepływ ze swobodnym zwierciadłem.
 79

Obliczenia przepływu przeprowadza się zgodnie z zasadami przyjętymi dla koryt

otwartych.
Geometria kolektorów
Przekroje poprzeczne kolektorów są przystosowane do transportowania
ścieków, a więc cieczy niosących znaczne ilości cząstek stałych. Dla zapobieŜenia
osadzaniu się mułu podczas przepływów niŜówkowych wiele z tych przekrojów
ma wąskie dno zapewniające duŜe prędkości przy niskich napełnieniach.
W powszechnym zastosowaniu są przekroje z prefabrykatów betonowych
o znormalizowanych kształtach (rys. 32).

Ro 2 Ro
3 Ro

Ro Ro / 2 Ro

Rys. 32
Moduł przepływu i moduł prędkości
Przepływ w całkowicie wypełnionym przekroju zamkniętym jest funkcją
spadku dna So oraz rodzaju zastosowanego przekroju. Rodzaj przekroju określa
jego wymiary geometryczne i materiał ścian, a więc współczynnik szorstkości n.
Tak więc wzór na prędkość i przepływ moŜna zapisać w postaci:
vo = w So , Qo = K So ,
gdzie w i K są charakterystyczne dla danego rodzaju przekroju:
– moduł prędkości:
3
R2
w = ,
n
– moduł przepływu:
3
R2
K =A =w A .
n
Dla kolektora betonowego (n = 0.014 [s/m1/3]):
– ∅ 500 [mm]: K = 3.50 [m3/s],
– ∅1000 [mm]: K = 22.2 [m3/s].
80

Wartości modułów dla kolektorów o typowych przekrojach moŜna znaleźć

w tablicach jako funkcje ich rozmiarów. Przy częstych obliczeniach (np. w biurach
projektów) opłacalne jest opracowanie tablic modułów dla innych typów
przekrojów, równieŜ otwartych. W przypadku przekroju otwartego moduł wylicza
się dla pewnego stałego napełnienia uznanego za podstawowe.
Funkcje sprawności
Przepływ w kolektorze zaleŜy od jego napełnienia. Przy kolektorach tego
samego typu, róŜniących się tylko skalą, wygodnie jest posługiwać się
bezwymiarowymi parametrami przepływu, czyli funkcjami sprawności.
Podstawowe znaczenie mają:
– Funkcja sprawności przepływu: FQ(h/H) = Q(h)/Qo ;
– Funkcja sprawności prędkości: Fv(h/H) = v(h)/vo .
Pomocniczo stosowane są równieŜ:
– Funkcja przekroju: FA(h/H) = A(h)/Ao ;
– Funkcja obwodu zwilŜonego: FU(h/H) = U(h)/Uo ;
– Funkcja promienia hydraulicznego: FR(h/H) = R(h)/Ro .
Wielkość H oznacza tu wartość całkowitego napełnienia, czyli wysokość
przekroju, wielkości Qo , vo , Ao i Uo odpowiadają całkowitemu napełnieniu
kolektora, natomiast Ro zazwyczaj oznacza podstawowy promień przekroju (rys.
32). Wartości funkcji sprawności dla kolektorów o typowych przekrojach moŜna
znaleźć w tablicach. Podobnie jak dla modułów przy częstych obliczeniach (np.
w biurach projektów) opłacalne jest opracowanie tablic sprawności dla innych
przekrojów. W przypadku kolektora kołowego, przy napełnieniu 40 %,
FQ(h/H = 0.4) = 0.332, Fv(h/H = 0.4) = 0.889; maksymalne sprawności wynoszą
odpowiednio: FQ(h/H = 0.93) = 1.09, Fv(h/H = 0.81) = 1.16.
Obliczanie przepływu w kolektorze
Stablicowanie modułów i funkcji sprawności pozwala na uproszczenie
obliczeń hydraulicznych kolektorów niezaleŜnie od typu rozwiązywanego zadania.
Tok postępowania jest następujący:
– Zadanie typu Q :
dane: h, So, rozmiar kolektora H; szukane: Q i vo
– wyznaczenie z tablic modułów K i w dla danego kolektora,
– obliczenie Qo : Qo = K So oraz vo: v o = w So ,
 81

– obliczenie napełnienia względnego ξ = h/H,

– wyznaczenie z tablic współczynników sprawności FQ i Fv dla danego
napełnienia ξ,
– obliczenie wydatku: Q = FQ Qo oraz prędkości: v = Fv vo;

– Zadanie typu So :
dane: Q, h, rozmiar kolektora H; szukane: So
– obliczenie napełnienia względnego ξ = h/H,
– wyznaczenie z tablic współczynnika sprawności FQ dla danego napełnie-
nia ξ ,
– obliczenie wydatku przy całkowitym napełnieniu: Qo = Q / FQ,
– wyznaczenie modułu K dla danego kolektora z tablic,
2
Q 
– obliczenie spadku kolektora: So =  o  ;
 K 
– Zadanie typu h :
dane: Q, So, rozmiar kolektora H; szukane: h
– wyznaczenie z tablic modułów K i w dla danego kolektora,
– obliczenie Qo : Qo = K So ,
– obliczenie współczynnika sprawności FQ: FQ = Q / Qo,
– wyznaczenie z tablic napełnienia względnego ξ = h/H na podstawie
wartości FQ,
– obliczenie napełnienia: h = ξ H.

5.4. REśIMY RUCHU W KORYTACH OTWARTYCH

5.4.1. Definicja głębokości krytycznej

G ł ę b o k o ś ć k r y t y c z n a hk jest to głębokość normalna

strumienia, przy której energia ruchu jest dla danego
przepływu najmniejsza.
Ma wtedy miejsce ruch krytyczny (porównaj rozdział 3.2.4). Wysokość energii
określa się na podstawie wzoru Bernoulliego:
v k2
H = hk + = min .
2g
82

Analiza definicji prowadzi do wniosku, Ŝe przy zadanej wysokości energii H

przepływ osiąga maksimum przy głębokości krytycznej.

5.4.2. Wzór na głębokość krytyczną w korycie prostokątnym

W korycie prostokątnym prędkość daje się wyrazić prostą funkcją
głębokości:
Q
vk = .
b hk
To pozwala wyznaczyć głębokość krytyczną wprost z warunku na minimum
energii strumienia:
Q2
H = hk + = min ,
2 g b 2 hk2
stąd:
α Q2
hk = 3 .
g b2
Łatwo jest dowieść, Ŝe:
2
hk = H.
3
Podobnie moŜna wyznaczyć głębokość krytyczną w innych korytach o prostej
geometrii przekroju.

5.4.3. Wzór na głębokość krytyczną w korycie dowolnym

W korycie dowolnym warunek minimum energii prowadzi do wzoru na
głębokość krytyczną w postaci uwikłanej:
A 3 (hk ) α Q 2
= .
B (hk ) g
Wielkość B(hk) jest szerokością zwierciadła zaleŜną od napełnienia. Rozwiązanie
uzyskuje się metodą prób i błędów podstawiając kolejne przybliŜenia wartości hk
do lewej strony równania aŜ do osiągnięcia przez nią wartości podanej przez stronę
prawą.
 83

5.4.4. Prędkość i spadek krytyczny

P r ę d k o ś ć k r y t y c z n a jest to średnia prędkość w ruchu
jednostajnym ustalonym, który ma charakter ruchu krytycznego
(porównaj rozdział 3.2.4).
Jest to więc prędkość przy głębokości normalnej równej krytycznej ho = hk . Dla
koryta prostokątnego (porównaj rozdział 5.3.1) uzyskuje się wzór:

g hk
vk = .
α

Jeśli w strumieniu panuje prędkość wyŜsza – nadkrytyczna, związek pomiędzy

głębokościami w poszczególnych przekrojach ulega zerwaniu (ruch nadkrytyczny).
S p a d e k k r y t y c z n y jest to spadek dna koryta, w którym
ruch jednostajny ustalony ma charakter ruchu krytycznego.
Jest to więc spadek dna, przy którym głębokość normalna jest równa krytycznej
ho = hk . Dla dowolnego koryta uzyskuje się zaleŜność:
n2 Q2 g n 2 Uk
Sk = 4
= 1
.
Ak R k 3 α Bk R k 3
2

Daje to dla szerokiego koryta prostokątnego wielkość:

g n2
Sk ≅ .
α 3 Rk

Wielkości z indeksem k są obliczane dla głębokości krytycznej. Spadek krytyczny

ma charakter graniczny: przy spadku niŜszym istnieje związek pomiędzy
głębokościami w poszczególnych przekrojach, przy wyŜszym związek ten ulega
zerwaniu.

5.5. RUCH NIEJEDNOSTAJNY W KORYCIE OTWARTYM

5.5.1. Warunki występowania

Ruch niejednostajny w korycie otwartym wiąŜe się ze zmianami głębokości

wody na długości cieku (rozdział 3.2.1). Mają one róŜny zasięg w zaleŜności od
84

charakterystyki ruchu. W ruchu podkrytycznym zmiany głębokości są tak szybkie,

Ŝe na ogół nie przeprowadza się obliczeń kształtu zwierciadła zakładając całkowite
zerwanie związku między kolejnymi przekrojami obliczeniowymi (rozdz. 5.4.4).
Praktyczne znaczenie mają jedynie obliczenia dla cieków o dodatnich spadkach
dna (So > 0) i reŜimie nadkrytycznym.

5.5.2. Metoda od przekroju do przekroju

Równanie Bernoulliego pozwala ustalić związek pomiędzy stanami wody
w kolejnych przekrojach (rys. 28):
α v 12 α v 22
H1 + = H2 + + hstrat .
2g 2g
Wysokość strat określa się na podstawie średniego spadku hydraulicznego S na
odcinku l:
S + S2
hstrat = S l = 1 l,
2
który moŜna wyliczyć ze spadków w poszczególnych przekrojach na podstawie
wzoru Manninga:
n2 Q2
Si = 4
.
2
Ai R i 3

Wielkość l oznacza odległość między przekrojami. Przy znanej geometrii koryta

(A2), wydatku Q i stanie wody H2 w dolnym przekroju stan w przekroju górnym
moŜna wyliczyć ze wzoru:

H1 = H 2 +
S1 + S 2
2
l−
α
2g
v1 − v 2 .
2 2
( )
Ostatni człon wzoru, wyraŜający zamianę energii kinetycznej na potencjalną,
uwzględnia się tylko w ciekach o skoncentrowanym przekroju (rzeki, kanały).
W zbiornikach, w których wykształcają się wewnętrzne strumienie, podczas gdy
pozostała masa wody pozostaje niemal nieruchoma, człon kinetyczny pomija się
w obliczeniach. Zakłada się, Ŝe energia prędkości zostaje rozproszona na skutek
tarcia wewnętrznego.
K o l e j n o ś ć o b l i c z e ń jest następująca:
1. Wstępne załoŜenie nieznanej wartości stanu H1 w przekroju górnym. MoŜna ją
określić z warunku: z1 + ho < H1 < z1 + h2 .
 85

2. Wyznaczenie na podstawie stanów wody głębokości (h1 i h2) i parametrów

przekroju czynnego (A, U, R, C) w obu przekrojach.
3. Obliczenie prędkości średnich w obu przekrojach na podstawie równania
ciągłości Q = vi Ai = const (pomijane w zbiornikach).
4. Obliczenie spadków hydraulicznych (S1 i S2) w obu przekrojach na podstawie
wzoru Manninga.
5. Obliczenie wartości stanu H1 w górnym przekroju z podanego wzoru.
6. Jeśli obliczona wartość H1 róŜni się od załoŜonej wstępnie o więcej niŜ 1 % h1 ,
powtarza się cykl obliczeń dla nowego przybliŜenia.
Stosowana jest tu metoda prób i błędów z doborem wartości wyjściowej na
podstawie poprzednich wyników. W obliczeniach automatycznych najczęściej jest
stosowana (nie zawsze skuteczna) metoda podstawiania ostatniego wyniku (tzw.
metoda Seidla) lub metoda podziału. Metoda podziału polega na określeniu, na
podstawie dotychczasowych obliczeń, przedziału w którym znajduje się
rozwiązanie i przyjęciu nowego przybliŜenia w jego połowie. Jest skuteczna
zawsze, gdy rozwiązanie istnieje.
Dokładność obliczeń jest tym większa, im mniejsza jest odległość
przekrojów obliczeniowych (l ) i im mniejsze zróŜnicowanie ich kształtu.
Obliczenia praktyczne prowadzi się kolejno dla szeregu pomierzonych geodezyjnie
przekrojów cieku rozpoczynając od budowli, gdzie stan H2 jest zadany przez
załoŜony poziom piętrzenia lub wydajność przelewu (rozdział 6). Po obliczeniu
stanu H1 w następnym przekroju staje się on wartością zadaną H2 w obliczeniach
dla następnego odcinka, stąd nazwa metody „od przekroju do przekroju”. Metodę
stosuje się zarówno do obliczeń ruchu opóźnionego, jak i przyspieszonego.

5.5.3. Obliczanie zasięgu cofki

Z a s i ę g c o f k i b u d o w l i p i ę t r z ą c e j (cofka) jest to
długość L odcinka cieku powyŜej budowli, na którym występują
głębokości wyŜsze niŜ głębokość normalna; h(L) = ho .
W praktyce zakłada się koniec cofki w miejscu, gdzie głębokość przekracza
normalną o mniej niŜ 1 %. Na podstawie definicji cofki i wzoru na stan
w przekroju górnym moŜna ocenić jej długość:
 α
h2 − ho  − (2 
vo − v2 
2
)
L=2  2g  .
So − S 2
86

Głębokość normalną ho (w ruchu jednostajnym ustalonym) określa się dla

zadanego wydatku Q (rozdz. 5.3.3). Ze względu na znaczne na ogół długości cofki
obliczenia takie są bardzo przybliŜone. Dokładny wynik uzyskuje się wykonując
obliczenia stanów w kolejnych przekrojach aŜ do uzyskania głębokości normalnej
i sumując odległości między przekrojami.

5.5.4. Metody uproszczone

Dla koryt o regularnych przekrojach poprzecznych opracowano tablice
bezwymiarowych krzywych spiętrzenia (wartości h/ho), bazujące na metodzie
Bachmietiewa. Szczególnym przypadkiem tej metody jest metoda Rühlmanna dla
koryt prostokątnych i metoda Tolkmitta dla koryt o kształcie parabolicznym.
W obu przypadkach stosowany jest wzór:
So l h  h 
= Φ 2  − Φ 1  ,
ho  ho   ho 
gdzie Φ jest stablicowaną funkcją piętrzenia. Obliczenia dla koryt rzeczywistych
wymagają określenia parametrów zastępczego koryta regularnego, to jest takiego,
które prowadzi ten sam przepływ. Metody uproszczone mogą być stosowane tylko
dla ruchu opóźnionego i to przy zachowaniu szeregu ograniczeń. Wobec istnienia
doskonałych programów komputerowych do numerycznych obliczeń przepływu
w ciekach, metody uproszczone są wykorzystywane rzadko i nie będą tu szerzej
omawiane.
 87

6. HYDRAULIKA BUDOWLI WODNYCH

6.1. WYPŁYW PRZEZ UPUSTY

6.1.1. Rodzaje upustów

U p u s t jest to wycięcie w ścianie zbiornika (budowli

piętrzącej), słuŜące do odprowadzania wody (ze stanowiska
górnego do dolnego).
O t w ó r ( u p u s t d e n n y ) jest to upust ciśnieniowy, czyli
taki, na którego powierzchnię działa od strony stanowiska
górnego ciśnienie wody wyŜsze od atmosferycznego.
P r z e l e w ( u p u s t p o w i e r z c h n i o w y ) jest to upust
bezciśnieniowy, czyli taki, którego powierzchnię czynną
(zwilŜoną) ogranicza od góry swobodne zwierciadło cieczy.
K s z t a ł t ś w i a t ł a u p u s t u jest to kształt powierzchni
czynnej wypływającego strumienia w płaszczyźnie ściany
(korony).
Najczęściej spotykany jest prostokątny kształt upustu, stosuje się teŜ trójkątny,
kołowy i róŜne kształty funkcjonalne (rys. 38).
Kierunek napływu wody do upustu, czyli kąt, jaki tworzy oś strumienia
z osią upustu pozwala wyróŜnić:
– u p u s t c z o ł o w y ( p r o s t y ) : oś strumienia i upustu są równoległe – korona
upustu prostopadła do nurtu,
– u p u s t u k o ś n y : oś upustu tworzy z osią strumienia kąt (w planie) mniejszy
niŜ 90o – korona upustu pod kątem do nurtu,
– u p u s t b o c z n y : oś upustu jest prostopadła (w planie) do osi strumienia –
upust w bocznej ściance koryta,
– p r z e l e w s z y b o w y : korona przelewu ma w planie kształt zamkniętego
owalu (koła), a więc kąt napływu wody zmienia się od 0 do 180o,
88

– p r z e l e w o r o z w i n i ę t e j k o r o n i e : korona przelewu jest krzywoliniowa

w planie – długość korony jest większa od światła upustu mierzonego po
prostej.

6.1.2. Rodzaje wypływu przez upusty

W zaleŜności od połoŜenia zwierciadła wody dolnej względem krawędzi
upustu wyróŜnia się następujące rodzaje wypływu:
W y p ł y w s w o b o d n y (niezatopiony) jest to wypływ przez
upust, w którym stanowisko dolne nie oddziałuje na wielkość
przepływu.
Za otworem wykształca się strumień swobodnie spadający w powietrzu.
Stanowisko dolne oddziałuje na wielkość przepływu w trzech przypadkach:
W y p ł y w p r z e z o t w ó r z a t o p i o n y jest to wypływ
przez otwór przy poziomie wody dolnej wyŜszym od poziomu
jego górnej krawędzi (rys. 33).
W y p ł y w p r z e z p r z e l e w z a t o p i o n y jest to wypływ
przy poziomie wody dolnej wyŜszym od poziomu krawędzi
przelewu.
W y p ł y w p r z e z o t w ó r p o d t o p i o n y jest to wypływ
przez otwór przy poziomie wody dolnej wyŜszym od poziomu
dolnej krawędzi, ale niŜszym od górnej.

∆H
H ∆H H H
h
h

wypływ swobodny wypływ podtopiony wypływ zatopiony wypływ nieswobodny

Rys. 33

W y p ł y w n i e s w o b o d n y jest to wypływ przez upust,

w którym swobodny spadek strumienia jest zakłócony poprzez
powstanie podciśnienia pomiędzy nim a ścianką.
 89

Zjawisko to powstaje w sytuacji, gdy strumień przylega do szczelnych ścianek

bocznych. Powietrze porywane przez strumień wydostaje się na powierzchnię juŜ
poza strefą swobodnego spadku. W efekcie powstaje róŜnica ciśnień odginająca
strumień ku ścianie doprowadzając czasem nawet do jego przylgnięcia do
powierzchni ściany (rys. 33).

6.1.3. Typy wypływu przez otwory

W y p ł y w p r z e z o t w ó r w c i e n k i e j ś c i a n c e to taki,
w którym strumień odrywa się od ściany na krawędzi otworu
(rys. 34).
Zjawisko to zachodzi przy grubości ścianki l < (3.5 ÷ 4) H .

l
l
H

otwór w cienkiej przystawka

ściance

Rys. 34

W y p ł y w p r z e z p r z y s t a w k ę to wypływ, w którym
strumień przylega do ściany otworu na całej grubości ścianki
(rys. 34).
Wypływ taki zachodzi przy grubości ścianki (3.5 ÷ 4) H < l < (6 ÷ 7) H .
Powstaje wtedy efekt ssania zwiększający wydatek. Przy większej grubości ścianki
straty na długości powodują konieczność obliczania takiego wypływu jak
rurociągu pod ciśnieniem.
W y p ł y w p r z e z o t w ó r m a ł y to taki, w którym zmiany
ciśnienia na wysokości otworu są niewielkie i moŜna je
pominąć przy obliczaniu wypływu.
MoŜna przyjąć, Ŝe ma to miejsce dla H > 4.5 e (rys. 35) i dla otworów w ścianie
poziomej (np. w dnie).
90

W y p ł y w p r z e z o t w ó r d u Ŝ y to taki, w którym zmiany

ciśnienia na wysokości otworu są znaczne i przy obliczaniu
wypływu nie moŜna ich zaniedbać; H ≤ 4.5 e .
Typ wypływu przez otwór nie zaleŜy od geometrii otworu, a tylko od wysokości
słupa wody ponad osią otworu. Ten sam otwór moŜe być w róŜnych warunkach
przystawką lub małym otworem w cienkiej ściance.

6.1.4. Typy wypływu przez przelewy

W y p ł y w p r z e z p r z e l e w o o s t r e j k r a w ę d z i to
taki, w którym strumień odrywa się od ściany na krawędzi
przelewu (rys. 37).
Zjawisko to zachodzi przy grubości ścianki l < (0.1 ÷ 0.5) H .
Wypływ przez przelew o kształcie
p r a k t y c z n y m to taki, w którym strumień przylega do
korony przelewu, ulegając przy tym silnemu zakrzywieniu.
Zjawisko to zachodzi przy grubości ścianki (0.1 ÷ 0.5) H < l < 2 H .
W y p ł y w p r z e z p r z e l e w o s z e r o k i e j k o r o n i e to
taki, w którym na koronie przelewu występuje płaski odcinek
strumienia (rys. 39).
Zjawisko to zachodzi przy grubości ścianki 2 H < l < (8 ÷ 15) H. Większe
wartości przyjmuje się dla gładszych progów. Przy większej długości (l ) korony
przelewu wypływ naleŜy obliczać jak przepływ w kanale otwartym (ze stratami na
długości) z poziomem wody na wlocie jak dla progu o szerokiej koronie.
Typ wypływu przez przelew nie zaleŜy od geometrii przelewu, a tylko od
wysokości słupa wody ponad jego koroną. Ten sam przelew moŜe być w róŜnych
warunkach kanałem lub przelewem o ostrej krawędzi.

6.1.5. Kontrakcja strumienia

Na krawędzi upustu występuje silne zakrzywienie skrajnych, płynących
dotąd wzdłuŜ ścianek, strug płynu. Przy krawędziach ostrych, załamanych pod
duŜym kątem, róŜnica ciśnień pomiędzy wnętrzem strumienia i atmosferą zbyt
słabo zakrzywia te strugi i następuje ich oderwanie od ścianki. W efekcie powstaje
zwęŜenie przekroju strumienia w porównaniu z przekrojem światła upustu.
 91

H L>3e
zupełna

L>3b L<3b
e

zupełna

brak
niezupełna

kontrakcja strumienia
b

Rys. 35

K o n t r a k c j a s t r u m i e n i a jest to zmniejszenie jego

powierzchni czynnej w stosunku do powierzchni światła upustu.

W s p ó ł c z y n n i k k o n t r a k c j i ( d ł a w i e n i a ) ε jest to
stopień zmniejszenia powierzchni przekroju strumienia za
upustem wskutek kontrakcji:
As
ε= ,
Ao
gdzie As i Ao to odpowiednio powierzchnia przekroju strumienia i powierzchnia
czynna upustu. Z definicji wynika ograniczenie ε < 1 .
Warunki wystąpienia kontrakcji
92

Warunkiem wystąpienia kontrakcji jest duŜy kąt pomiędzy ścianką zbiornika

a krawędzią upustu. Im pełniejszy rozwój kontrakcji, tym mniejsza wartość
współczynnika ε . Stopień rozwoju kontrakcji zaleŜy od geometrii upustu:

– k o n t r a k c j a z u p e ł n a : rozwija się na krawędziach na tyle odległych od

bocznych ścian zbiornika, by te nie wpływały na kształt strumienia (rys. 35).
Współczynnik kontrakcji w takich warunkach wynosi εo = 0.64 ;
– k o n t r a k c j a n i e z u p e ł n a : pojawia się na krawędzi znajdującej się
w niewielkiej odległości od którejś z bocznych ścian zbiornika. Warunkiem
wystąpienia takiej kontrakcji jest L < 3 b ;
– b r a k k o n t r a k c j i : ma miejsce, gdy krawędź upustu jest przedłuŜeniem
ściany zbiornika. Sytuacja taka moŜe wystąpić tylko na niektórych krawędziach.

6.1.6. Prędkość wypływu

y
2
vo
2g

θ
Ho H1 Ho
H
H2

b(y)

vo

Rys. 36
Prędkość wypływu cieczy przez otwór niezatopiony moŜna określić
z równania Bernoulliego (rys. 36):

2 g Ho
v= =ϕ 2 g Ho ,
1+ζ
 93

gdzie Ho oznacza wysokość linii energii nad punktem, dla którego liczona jest
prędkość:
2
vo
Ho = H + ,
2g
zaś ζ stanowi współczynnik strat na wlocie otworu.
Współczynnik p r ę d k o ś c i ϕ jest to stopień
zmniejszenia prędkości wypływu na skutek strat lokalnych na
otworze:
v 1
ϕ= = .
vt 1+ζ

Symbol vt oznacza prędkość cieczy idealnej, nie wykazującej strat (ζ = 0).

Z definicji wynika ograniczenie ϕ < 1 . Dla otworu w cienkiej ściance ϕ = 0.97.

6.1.7. Współczynnik wydatku

Rzeczywisty wypływ przez upust charakteryzuje współczynnik wydatku µ
określany jako stosunek:
Q
µ= =ϕ ε,
Qt
gdzie Qt – wydatek cieczy idealnej, w której nie występują opory ruchu
i kontrakcja. Z definicji i związku ze współczynnikami ϕ i ε wynika warunek
µ<1.

6.2. WYPŁYW PRZEZ OTWORY

6.2.1. Wypływ przez mały otwór niezatopiony

Korzystając z załoŜenia o jednorodności rozkładu ciśnienia na powierzchni
otworu (rozdział 6.1.3) moŜna przyjąć, Ŝe równieŜ prędkość wypływu w kaŜdym
jej punkcie jest jednakowa. Wielkość wydatku wypływu przez otwór wyniesie
zatem:

Q = As v = µ Ao 2 g Ho ,

gdzie Ho oznacza wzniesienie linii energii nad środkiem cięŜkości otworu.

94

Współczynnik wydatku określa się w zaleŜności od stopnia kontrakcji:

– kontrakcja zupełna: µo = 0.62 ,
– kontrakcja niezupełna: µ = µo (1 + C);
parametr C zaleŜy od stosunku pola przekroju otworu Ao do pola przekroju
czynnego zbiornika Az i np. dla Ao /Az = 0.2 C = 0.034,
 U 
– brak kontrakcji na części krawędzi otworu: µ = µ o 1 + C n  ,
 U 
gdzie U oznacza całkowitą długość krawędzi, Un długość bez kontrakcji; dla
otworów okrągłych C = 0.128, dla prostokątnych C = 0.152 .

6.2.2. Wypływ przez otwór zatopiony i podtopiony

W przypadku otworu małego, zarówno dla wypływu zatopionego, jak
i podtopionego (rozdział 6.1.2), z równania Bernoulliego wynika zaleŜność
prędkości wypływu od róŜnicy poziomów wody górnej i dolnej ∆H (rys. 33):

Q = As v = µ z Ao 2 g ∆H o ,
α vo 2
gdzie: ∆H o = ∆H + 2g
.
Współczynnik wydatku ulega zmniejszeniu w stosunku do wypływu swobodnego:
µz = 0.986 µ .
Przy wypływie spod zasuwy bez progu, czyli dla otworu przydennego,
energia strumienia moŜe być na tyle duŜa, by odrzucić wodę dolną od otworu.
Głębokość wody w odpływie wynika wtedy z kontrakcji strumienia w otworze
i wynosi:
h = ε e,
gdzie e oznacza wysokość otworu (otwarcie zasuwy), natomiast współczynnik
kontrakcji jest zbliŜony do wartości ε = 0.62 . Współczynnik wydatku dla zasuwy
z wlotem o ostrych krawędziach wynosi µ = 0.58 .

6.2.3. Wypływ przez przystawkę

Budowa przystawki (rozdział 6.1.3) uniemoŜliwia kontrakcję strumienia
(ε = 1). W tej sytuacji wydatek wypływu i współczynnik µ ulegają zwiększeniu
w stosunku do wypływu przez analogiczny otwór. Współczynnik wydatku (µ = ϕ)
zaleŜy teraz tylko od wielkości strat na wlocie ζ i wynosi:
– dla wlotu o ostrych krawędziach: µ = 0.82
(przyrost wydatku o około 30 %),
 95

– dla wlotu o krawędziach opływowych: µ = 0.95

(tzw. przystawka Weissbacha),
– dla przystawki wewnętrznej: µ = 0.71 .

6.2.4. Wypływ przez duŜy otwór

W tym przypadku konieczne jest uwzględnienie zmienności rozkładu
ciśnień, a stąd zmian prędkości wypływu na powierzchni otworu. Wielkość
wydatku oblicza się z całki (rys. 36):
µ 2 g H2
Q = ∫ v d As =
sin θ
∫ b(y ) H o d H .
As H1

Rozwiązanie całki zaleŜy od kształtu otworu, czyli od funkcji b(y), gdzie

2 − H
y = Hsin θ
jest współrzędną opisującą połoŜenie dowolnego punktu
w płaszczyźnie otworu.
W y p ł y w p r z e z o t w ó r p r o s t o k ą t n y , b = const:
 3 3

2 µ b 2g   
2 2
vo  
2 2
vo 
Q=    
3 sinθ  H 2 + 2g  −  H1 + 2g  
    
 
lub dla otworu w ścianie pionowej (θ = 0) zbiornika (vo = 0):

(
Q = m b 2 g H 23 2 − H13 2 , )
gdzie: m = 2 µ / 3 – współczynnik otworu.
Współczynnik wydatku przybiera wartości od µ = 0.65 dla otworów średniej
wielkości z kontrakcją zupełną do µ = 0.85 dla otworów duŜych praktycznie bez
kontrakcji.
Przy w y p ł y w i e p o d t o p i o n y m dokonuje się podziału strumienia na
część swobodną i zatopioną (o wysokości h, rys. 33) opisując wypływ przez kaŜdą
z nich odpowiednimi wzorami:
  3 3
 
 2  v o2  2  v o2  2  v o2 
Q = b 2 g  µ  H 2 − h +  −  H1 +
 
 + µz h H2 − h +
  
3 2 g 2 g 2g
     
   
.
Współczynniki wypływu dla obu części są prawie równe i moŜna przyjąć:
96

µ = µz = 0.65 .
Dla w y p ł y w u z a t o p i o n e g o rozkład ciśnienia wypadkowego (∆p)
i prędkości wypływu jest stały, a więc poprawny jest wzór dla małego otworu
(rozdział 6.2.2).
W praktycznych obliczeniach wydatku duŜego otworu często wykorzystuje
się wzór na wypływ swobodny z małego otworu uzupełniony o współczynnik
zatopienia σ :
Q =σ m Ao 2g H o ,

przy czym współczynniki m i σ dobiera się z tablic, które uwzględniają zmienność

ciśnienia i stopień zatopienia otworu.
W s p ó ł c z y n n i k z a t o p i e n i a oznacza proporcję:
Q
σ = ,
Qn
gdzie Qn to wypływ przez otwór niezatopiony. Współczynnik σ jest funkcją
stopnia zatopienia σ = f(h/H) i z definicji spełnia warunek σ < 1 .

6.3. PRZELEWY

6.3.1. Wydatek przelewu swobodnego

Przelew moŜna traktować jako duŜy otwór z górną krawędzią na
powierzchni wody (H1 = 0). Ogólny wzór na wydatek przelewu o dowolnym
kształcie ma wtedy postać:
µ 2 g H2
Q=
sin θ
∫ 0 b(y ) H o d H .
Rozwiązanie szczególne zaleŜy od kształtu przelewu. Praktyczne znaczenie mają
przelewy prostokątne wszystkich typów, natomiast przelewy o innych kształtach
występują w zasadzie wyłącznie jako przelewy pomiarowe o ostrej krawędzi.
Wypływ przez przelew prostokątny o szerokości b w pionowej ścianie
oblicza się ze wzoru:
Q = m b 2 g H o3 2 ,

gdzie: m = 2
3
εϕ = 2
3
µ – współczynnik przelewu.
Często stosowany jest skrócony zapis współczynników wzoru w postaci:
 97

C =m 2g .

Wysokość energii Ho róŜni się znacząco od głębokości wody na przelewie H

tylko przy duŜym, w porównaniu z przekrojem (Ao) kanału doprowadzającego (lub
zbiornika), świetle przelewu. Jeśli przekrój Ao > 4 b H, prędkość dopływu moŜna
pominąć przyjmując Ho = H .
L≅3H

cg l
cd

Rys. 37
Ze względu na występowanie w sąsiedztwie przelewu ruchu przyspie-
szonego (rozdział 3.2.1) pojawia się depresja (obniŜenie) zwierciadła, która ma
zasięg rzędu (3÷5) H . Pomiar głębokości H wody na przelewie naleŜy zatem
wykonywać w odległości L ≅ 3 H (rys. 37).

6.3.2. Współczynnik przelewu

Współczynnik przelewu m zaleŜy od kontrakcji strumienia, która rozwija się
na dolnej i bocznych krawędziach przelewu. Dla przelewu prostokątnego moŜna
go obliczyć ze wzoru Bazina-Hegly’ego:
  b
2

 Bo − b 0.0027 [m]   H  
m =  0.405 − 0.030
 +  1 + 0.55  B H + c   ,

 Bo H   o g 
 
gdzie Bo oznacza szerokość kanału przed przelewem, a cg – wysokość korony
przelewu nad dnem górnego stanowiska. Wzór daje prawidłowe wyniki dla
98

0.4 > b > 2.0 [m], 0.1 < H < 0.6 [m], 0.2 < cg < 2.0 [m], 0.1 < b/Bo < 1.0 .
W przypadku tzw. strugi nieswobodnej wydajność przelewu, a więc i m wzrastają.

6.3.3. Wpływ wody dolnej na wydatek przelewu

Wypływ przez prostokątny przelew zatopiony obliczany jest ze wzoru:

Q = σ ε m b 2 g Ho
32
.

Współczynnik kontrakcji bocznej ε został tu wyłączony ze współczynnika

przelewu m ze względów praktycznych. Natomiast współczynnik zatopienia
moŜna obliczyć ze wzoru:
 h  H −h
σ = 1.05 1 + 0.2  3 ,
 cd  H

gdzie h oznacza wysokość zatopienia przelewu (rys. 37), a cd – wysokość korony

przelewu nad dnem dolnego stanowiska. Wzór daje prawidłowe wyniki dla
0.0 < h/cd < 1.5 i (H - h)/cd < 0.7. Przy (H-h) /cd ≥ 0.7 – σ = 1.0.

6.3.4. Przelewy o ostrej krawędzi

Przelewy pracujące jako przelewy o ostrej krawędzi mają cienką ściankę i są
stosowane głównie do pomiaru natęŜenia przepływu. W zaleŜności od sytuacji
stosowane są róŜne kształty światła:
P r z e l e w p r o s t o k ą t n y ( B a z i n a , rys. 38) – stosuje się wzór na wydatek
podany w rozdziale 6.3.1 ze współczynnikiem m według Bazina-Hegly’ego
(rozdział 6.3.2).

θ
bo
a

przelew prostokątny przelew trójkątny przelew proporcjonalny przelew kołowy

Rys. 38

P r z e l e w t r ó j k ą t n y – dla kąta rozwarcia skrzydeł θ stosuje się sprawdzony

empirycznie wzór Grave’a:
 99

 θ
0.996
Q = 1.331  tg  H 2.47 .
 2
Wzór jest bardzo zbliŜony do teoretycznej całki (0.996 ≅ 1, 2.47 ≅ 5/2) i daje
dobre wyniki dla kąta 20o < θ < 118o.
P r z e l e w T o m p s o n a – jest to przelew trójkątny o kącie rozwarcia θ = 90o.
Do obliczeń stosowany jest wzór empiryczny:
Q = 1.343 H 2.47 .
Wzór daje dobre wyniki dla 0.05 < H < 0.25 [m].
P r z e l e w t r a p e z o w y – dla kąta nachylenia skrzydeł θ i długości korony
poziomej bo stosuje się wzór:
Q = 0.42 ε ( bo + 0.8 H ctg θ ) 2 g H 1.5 .

P r z e l e w p a r a b o l i c z n y – o szerokości opisywanej funkcją:

b(y ) = 1.008 [s1.035 m −0.535 ] C 1.035 y

Do obliczeń stosowany jest wzór:

Q = C H2.
Wzór daje dobre wyniki dla 0.03 < H < 0.6 [m] i 0.15 < C < 0.65 [m/s].
P r z e l e w k o ł o w y – do obliczeń stosowany jest wzór empiryczny:
Q = C H 2.5 ,
gdzie:
2d
0.0625
 d H  H 
1.975
H  
3.78
C =    0.555 + + 0.041  3.203   − 0.842    .
 Bo   110 H d  d   d  

Wzór daje dobre wyniki dla szerokości koryta doprowadzającego Bo < 6.68 d
i cg > 0.2 d .
P r z e l e w p r o p o r c j o n a l n y ( R e t t g e r a ) – jego kształt zapewnia liniową
zaleŜność wydatku od głębokości:
Q = C H,
przy szerokości opisywanej funkcją:
100

b(y ) =
2C
, µ ≅ 0.61 .
π µ 2g y

Aby uniknąć nieskończonej szerokości korony, odcina się dolną część

krzywej na wysokości a , przy której szerokość b(y = a) = bo / 2, zastępując część
odciętą prostokątem o szerokości bo (rys. 38). Liniowość wydatku jest zachowana
dla H ≥ a . Przelew proporcjonalny zapewnia stałą prędkość przepływu w górnym
stanowisku.

6.3.5. Przelewy o kształcie praktycznym

Przelewy o kształcie praktycznym stosowane są jako urządzenia upustowe
na jazach i zaporach oraz jako korony progów. Mają one zwykle światło
prostokątne, często podzielone na kilka przęseł, mogą teŜ pracować przy róŜnym
stopniu zatopienia. Stosowana jest zatem ogólna formuła na wydatek z rozdziału
6.3.3. Współczynnik przelewu przyjmuje zwykle wartość m ≅ 0.45, a współ-
czynnik zatopienia moŜna obliczyć ze wzoru Derjugina:
2
  h  
 1 −  
  Ho   .
σ = 1 − 1 − 25
  m  
1 − 1 − 
  0.59  

Sposób wyznaczania współczynnika kontrakcji bocznej ε podano poniŜej (rozdział

6.3.6).

6.3.6. Współczynnik kontrakcji bocznej

Ze względu na brak krawędzi górnej i przyleganie strugi do powierzchni
korony przelewu decydujący wpływ na wartość współczynnika kontrakcji ma
kontrakcja boczna spowodowana przez przyczółki i filary przelewu. Z tego
względu współczynnik kontrakcji dla przelewu (nieco inaczej niŜ dla otworu)
definiowany jest jako w s p ó ł c z y n n i k k o n t r a k c j i b o c z n e j :

ε = ∑b ,
Bo

gdzie: Bo – szerokość koryta doprowadzającego [m].

Jest to zatem stopień zwęŜenia strumienia na przelewie. Wartość współczynnika
moŜna obliczyć wzorem Oficerowa:
 101

ξ p + (N − 1) ξ f H o
ε = 1 − 0. 2 ,
N b
gdzie ξp i ξf to współczynniki kształtu odpowiednio przyczółków i filarów, zaś N
to ilość przęseł przelewu. Dla prostokątnego kształtu części wlotowej przyczółków
i filarów ξp = 1, ξf = 0.8, przy wlocie zaokrąglonym ξp = 0.7, ξf = 0.45, dla filaru
opływowego (z krawędzią tnącą) ξf = 0.25. Wzór moŜna stosować przy
Bo > N (b + d) i stopniu zatopienia h/Ho ≤ (0.85÷0.90); d oznacza tu szerokość
filara. Jeśli warunki te nie zostaną spełnione, stosuje się wzór uproszczony:
Ho
ε = 1 − 0. 2 ξ f .
b

6.3.7. Przelew o szerokiej koronie

Na koronie przelewu odbywa się przepływ z głębokością h bliską krytycznej
(rys. 39). MoŜliwy jest taki stan zatopienia przelewu, przy którym poziom wody
dolnej hz będzie wyŜszy niŜ poziom na progu. Głębokość na progu staje się wtedy
funkcją zatopienia. W obliczeniach uproszczonych przyjmuje się, Ŝe potencjalna
głębokość h na progu zaleŜy tylko od jego geometrii. Istnieją zatem tylko dwa
stany zatopienia:
w y p ł y w n i e z a t o p i o n y , gdy hz < h i na koronie przelewu ruch odbywa się
przy głębokości h ,
w y p ł y w z a t o p i o n y , gdy hz > h i na koronie przelewu ruch odbywa się przy
głębokości hz (stąd określenie „głębokość potencjalna” dla h).

H Ho
h
cg hz
cd

Rys. 39
Potencjalną głębokość na progu określa się za pomocą wzoru: h = k Ho .
Parametr k wyznacza się z tablic lub wykresów opracowanych na podstawie badań
empirycznych.
102

Wypływ przez próg niezatopiony oblicza się podobnie jak dla progu
o kształtach praktycznych:

Q=ε mb
32
2 g Ho .

Natomiast do obliczeń wypływu przez próg zatopiony stosuje się wzór:

Q = ε ϕ hz b 2 g (H o − hz ) .

Dla najczęściej spotykanego przelewu przez próg o kształcie

prostopadłościanu moŜna przyjąć wartości parametrów m = 0.32, ϕ = 0.85,
k = 0.59 (ε jak w rozdziale 6.3.6).

6.4. OBLICZANIE ŚWIATŁA MOSTÓW

6.4.1. ZałoŜenia upraszczające

α v 12
2g

H v1
h1 Ho
ho
h v

Rys. 40
Przepływ pod mostem ma charakter przepływu przez próg o szerokiej
koronie przy zerowej wysokości progu (cg = 0). Dla większych mostów opory
ruchu są jednak na tyle małe, Ŝe moŜna je pominąć i prowadzić obliczenia przy
załoŜeniu stałej wysokości linii energii H w otoczeniu mostu (rys. 40).
Obliczenie ś w i a t ł a m o s t u polega na wyznaczeniu sumarycznej
szerokości b przęseł koniecznej dla przepuszczenia spodziewanego przepływu Q
w cieku przy prędkości v pod mostem, nie przekraczającej prędkości
dopuszczalnej vd z uwagi na rozmycie dna. Ze względów ekonomicznych zakłada
się maksymalną dopuszczalną prędkość v = vd . Dla piasku o średnicy ziarn
 103

1 [mm] przy głębokości 1 [m] vd = 0.57 [m/s]. Zwiększając o 5 % wielkość

światła, aby uwzględnić pominięte straty uzyskuje się ogólną zaleŜność:
Q
b = 1.05 .
h vd

6.4.2. ReŜimy ruchu

Przy załoŜeniu, Ŝe w cieku ruch ma charakter nadkrytyczny, pod mostem
moŜe wystąpić :
– r e Ŝ i m n a d k r y t y c z n y : h > hk ; ma miejsce wtedy, gdy prędkość
dopuszczalna jest mniejsza od krytycznej (vd < vk); energia ruchu jednostajnego
α vo 2
(Ho = ho + 2 g ) w cieku wystarcza dla pokonania zwęŜenia przy zadanym
wydatku,
– r e Ŝ i m k r y t y c z n y : h = hk ; ma miejsce wtedy, gdy prędkość dopuszczalna
jest równa krytycznej (vd = vk); energia ruchu jednostajnego jest równa
koniecznej dla pokonania zwęŜenia,
– r e Ŝ i m k r y t y c z n y z e s p i ę t r z e n i e m : zmniejszenie głębokości pod
mostem poniŜej krytycznej spowodowałoby obniŜenie przepustowości (porównaj
rozdz. 5.4.1), a więc naleŜy utrzymać warunek h = hk (a zatem vk = vd); energia
ruchu jednostajnego jest jednak zbyt mała dla pokonania zwęŜenia i dlatego
przed mostem wystąpi spiętrzenie wody aŜ do uzyskania wymaganej wysokości
energii H . To z kolei spowoduje odpowiedni wzrost głębokości (hk) i prędkości
krytycznej (vk) aŜ do spełnienia warunku vk = vd .

6.4.3. Prędkość krytyczna

ZaleŜności podane w rozdziale 5.4.2 i 5.4.4 pozwalają obliczyć p r ę d k o ś ć
k r y t y c z n ą na podstawie energii ruchu jednostajnego (Ho) w cieku:

2 g Ho
vk =
3 α
i w oparciu o relację pomiędzy vk a vd określić reŜim przepływu.

6.4.4. Światło mostu przy reŜimie nadkrytycznym

Dla (vd < vk) podstawienie zaleŜności pomiędzy głębokością i wysokością
energii w korycie prostokątnym do wzoru na wielkość światła daje formułę:
104

1.05 Q
b= .

 Ho −
α v d2 
 vd
 2g 
 

6.4.5. Światło mostu przy reŜimie krytycznym

Dla (vd ≥ vk) podstawienie zaleŜności pomiędzy głębokością krytyczną
a wysokością energii daje wzór:
1.05 g Q
b= .
α vd3
Jest on prawdziwy równieŜ przy wystąpieniu nadpiętrzenia.

6.4.6. Spiętrzenie przed mostem przy reŜimie krytycznym

Dla (vd > vk). Podstawienie zaleŜności zachodzącej dla reŜimu krytycznego
pomiędzy głębokością i wysokością energii w korycie prostokątnym do równania
Bernoulliego dla spiętrzonej wody (h1) daje równanie:

α Q2 α vd 2
H ≡ h1 + =3 ,
2 g B 2 h12 2g

gdzie B oznacza szerokość cieku przed mostem. Po uporządkowaniu uzyskuje się

równanie algebraiczne trzeciego stopnia ze względu na niewiadomą h1 :
α v d2 α Q2
h13 − 1.5 h12 + = 0.
g 2 g B2
Najłatwiej jest je rozwiązać metodą prób i błędów. Pierwsze, a często i ostateczne
przybliŜenie moŜna uzyskać z zaleŜności:
α v d2
h1 ≅ 1.5 .
g
NaleŜy pamiętać, Ŝe z trzech pierwiastków równania warunki fizyczne zadania
spełnia tylko jeden: h1 > hk .
 105

6.5. HYDRAULICZNE SPRZĘśENIE STANOWISK

6.5.1. Pojęcie sprzęŜenia hydraulicznego

Wywołane przez budowle wodne zmiany prędkości i głębokości strumienia
wody łączą się ze zmianami reŜimu przepływu. W przekroju upustu następuje
przejście od reŜimu nadkrytycznego do podkrytycznego. PoniŜej upustu następuje
(w ciekach nizinnych) powrót do reŜimu nadkrytycznego. Głębokości i prędkości
w rozpatrywanych przekrojach (stanowiskach) są ze sobą powiązane
zaleŜnościami energetycznymi.
S p r z ę Ŝ e n i e h y d r a u l i c z n e jest to związek między
głębokościami wody w dwóch przekrojach o róŜnym reŜimie
przepływu.
Przejście od ruchu nadkrytycznego do podkrytycznego wiąŜe się ze
s p r z ę Ŝ e n i e m s t a n o w i s k b u d o w l i w o d n e j , które zachodzi pomiędzy
górnym (dopływ) i dolnym (odpływ) stanowiskiem upustu. Powrót od ruchu
podkrytycznego do nadkrytycznego w dolnym stanowisku budowli nosi nazwę
o d s k o k u h y d r a u l i c z n e g o i wiąŜe się ze s p r z ę Ŝ e n i e m s t a n o w i s k
o d s k o k u (rozdział 6.5.3).

6.5.2. SprzęŜenie stanowisk budowli wodnej

e
Ho
H
vo

cd

h v

Rys. 41
106

P r ę d k o ś ć v w d o l n y m s t a n o w i s k u moŜna wyznaczyć
z równania Bernoulliego analogicznie jak dla upustów (rozdz. 6.1.6) ze wzoru:

v =ϕ 2 g (H o − h ) .

NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe współczynnik prędkości ϕ obejmuje wszystkie straty

między przekrojami, a więc takŜe stratę na długości i dlatego będzie mniejszy niŜ
dla samego upustu. Przybiera on wartości od ϕ = 0.80 dla wysokich progów o
ostrych krawędziach do ϕ = 1.00 dla wypływu spod zasuwy bez progu w
optymalnych warunkach.
G ł ę b o k o ś ć h w d o l n y m s t a n o w i s k u oblicza się z równania
Bernoulliego (rys. 41):
1 v2 Q2
Ho = h + 2 =h+ ,
ϕ 2g 2 g ϕ 2 b2 h2
gdzie b oznacza szerokość koryta w dolnym stanowisku (wobec niewielkiej
wartości głębokości h moŜna przyjąć prostokątny przekrój koryta). Po
uporządkowaniu otrzymuje się równanie algebraiczne trzeciego stopnia ze
względu na niewiadomą h :
Q2
h3 − Ho h 2 + = 0.
2 g ϕ 2 b2
Najłatwiej jest je rozwiązać metodą prób i błędów. Fizyczne warunki zadania
spełnia rozwiązanie 0 < h < hk . Podręczniki podają róŜne nomogramy ułatwiające
uzyskanie rozwiązania.

6.5.3. Odskok hydrauliczny

hs
h ho

Rys. 42
Powrót do nadkrytycznej głębokości normalnej w dolnym stanowisku
zachodzi w tzw. odskoku hydraulicznym. Przybiera on róŜne formy w zaleŜności
 107

od wielkości liczby Froude’a w skontraktowanym strumieniu poniŜej upustu. Dla

wartości Fr ≅ 1 odskok ma charakter falowy (fala periodyczna lub gasnąca). Przy h
≤ 0.60 hk powstaje tzw. o d s k o k z u p e ł n y (doskonały, klasyczny), zwany teŜ
odskokiem B i d o n e ’ a (rys. 42). PoniewaŜ poziom zwierciadła wody wzrasta,
część wody w obszarze nadkrytycznym spływa grawitacyjnie wstecz po
powierzchni strumienia tworząc tzw. w a l e c w i r o w y odskoku. Dolna krawędź
walca stabilizuje się w przekroju o głębokości krytycznej (wcześniej prędkość
ruchu przekracza prędkość przemieszczania się zaburzeń, rozdział 3.2.4).

6.5.4. SprzęŜenie głębokości w odskoku

G ł ę b o k o ś c i s p r z ę Ŝ o n e w odskoku są to dwie
głębokości, jedna podkrytyczna, a druga nadkrytyczna,
o odpowiadającym sobie pędzie strumienia cieczy.
Zasada zachowania pędu powoduje, Ŝe za odskokiem powinna pojawić się
głębokość nadkrytyczna hs sprzęŜona z głębokością podkrytyczną h przed
odskokiem. Równanie zachowania pędu pozwala obliczyć wartość głębokości
sprzęŜonej hs ze wzoru:
h 8 β Q2 
hs =  1 + − 1 .
2 gb h2 3 
 
Parametr β oznacza w s p ó ł c z y n n i k p ę d u pozwalający wyznaczać pęd
strumienia na podstawie prędkości średniej. Jego definicja, jak i wartości są dość
bliskie definicji i wartościom współczynnika prędkości Saint-Venanta (rozdział
3.4.3) i dlatego szczegółowe rozróŜnienie nie będzie tutaj podane. W silnie
zaburzonym strumieniu odskoku rozkład prędkości jest bliski jednorodnemu,
a zatem β ≅ 1 .
ZaleŜność pomiędzy głębokościami sprzęŜonymi jest ściśle symetryczna,
a więc zastępując we wzorze wielkość h przez hs moŜna wyliczyć głębokość
podkrytyczną sprzęŜoną do danej nadkrytycznej.

6.5.5. Zatopienie odskoku

Relacja pomiędzy potencjalną głębokością nadkrytyczną w odskoku
a głębokością normalną ho w korycie odpływowym decyduje o z a t o p i e n i u
o d s k o k u . Przy hs ≥ ho powstaje o d s k o k o d r z u c o n y o znacznej długości.
Przy hs < ho pęd strumienia jest zbyt mały, by odrzucić wodę dolną z obszaru
ruchu nadkrytycznego i walec wirowy wypełnia całą przestrzeń nad strumieniem
podkrytycznym aŜ do wysokości normalnej (linia kreskowana na rys. 42).
108

Powstaje o d s k o k z a t o p i o n y ( p r z y s u n i ę t y ) o stosunkowo niewielkiej

długości.

H ho
H hs
hs c ho c

ścianka do rozpraszania energii studnia wypadowa

hs ho

szykany

Rys. 43
W praktyce inŜynierskiej odskok hydrauliczny projektuje się jako zatopiony,
który jako krótszy wymaga mniejszej niecki wypadowej. Cel ten moŜna osiągnąć
przez zastosowanie ścianki do rozpraszania energii, studni wypadowej lub szykan
(drastyczne zwiększenie szorstkości dna, rys. 43). W przypadku ścianki (liczonej
jak przelew o kształcie praktycznym) wysokość wody nad jej koroną winna
zapewnić zatopienie odskoku. Podobnie wylot ze studni traktuje się jako przelew
o szerokiej koronie zapewniający zatopienie odskoku. Natomiast hydrauliczne
obliczanie szykan nie jest moŜliwe. Ruch wody ma tu charakter trójwymiarowy
i w praktyce bada się odskok na modelach fizycznych (w skali). W przypadku
ścianki lub studni zapewnienie zatopienia odskoku polega na spełnieniu warunku:
c + H ≥ hs .
Obliczenia inŜynierskie wymagają spełnienia warunku zatopienia odskoku
z odpowiednim marginesem bezpieczeństwa (nadmiarem).
 109

7. FILTRACJA

7.1. RUCH W OŚRODKU POROWATYM

7.1.1. Porowatość ośrodka

O ś r o d e k p o r o w a t y jest to ośrodek składający się ze
szkieletu (cząstek w fazie stałej) i przestrzeni porowych
(porów), które mogą być wypełnione gazem i cieczą.
Jest to zatem ośrodek wielofazowy (dwu- lub trójfazowy). Ruch płynów
w ośrodku porowatym moŜe odbywać się tylko wtedy, gdy pory są ze sobą
połączone i przelotowe (nie ślepe). Istnieją wtedy ciągi kanalików przewodzących,
tzw. kapilary. MoŜna zatem wyróŜnić p o r o w a t o ś ć o g ó l n ą i p o r o -
w a t o ś ć e f e k t y w n ą . Znaczenie hydrauliczne ma tylko ta ostatnia.
Porowatość ośrodka jest opisywana przez w s p ó ł c z y n n i k p o r o w a t o ś c i :
Vp
n= ,
V
gdzie V i Vp to objętości odpowiednio całej próbki i zawartych w niej porów.
Z definicji wynika zaleŜność n < 1. W gruntach sypkich będących najczęściej
spotykanym ośrodkiem porowatym porowatość efektywna waha się od n = 0.15
dla gliniastych pospółek do n = 0.90 dla torfów i świeŜych namułów.

7.1.2. ReŜimy ruchu w ośrodku porowatym

Rozmiary porów są na ogół niewielkie, średnice nie przekraczają 1 [mm].
W takich warunkach dominuje przepływ laminarny, choć w grubych Ŝwirach
i w szczelinach skalnych moŜna się lokalnie spotkać z ruchem turbulentnym.
F i l t r a c j a ( f i l t r a c j a l i n i o w a ) jest to laminarny
przepływ płynu przez ośrodek porowaty.
F l u a c j a ( f i l t r a c j a n i e l i n i o w a ) jest to turbulentny
przepływ płynu przez ośrodek porowaty.
110

7.1.3. Ciągłość ośrodka

Opis przepływu w ośrodku wielofazowym za pomocą funkcji ciągłych
wymaga zastosowania pewnego uproszczenia. W hydraulice zakłada się, Ŝe
ośrodek porowaty ma charakter ciągły. Oznacza to, Ŝe własności mechaniczne
wybranego elementu ośrodka nie zaleŜą od wielkości tego elementu (rozdział
3.1.1). Pozwala to mówić np. o porowatości w danym punkcie, choć
w rzeczywistości punkt musi znajdować się albo w obrębie szkieletu, albo we
wnętrzu porów (n = 1 lub 0).

7.1.4. Prędkość filtracji

Z pojęcia ciągłości ośrodka porowatego wynika pojęcie prędkości średniej
lub p r ę d k o ś c i f i l t r a c j i definiowanej podobnie jak w rozdziale 3.1.4:
Q
v = ,
A
gdzie A oznacza pole przekroju próbki porowatej prostopadle do kierunku
przepływu. Prędkość filtracji jest to zatem fikcyjna prędkość średnia, jaka
panowałaby w przestrzeni całkowicie wypełnionej płynem. R z e c z y w i s t a
p r ę d k o ś ć ś r e d n i a w porach jest kilkakrotnie większa i wynosi:
Q v
vr = = .
Ap n

7.2. PRAWO DARCY’EGO

7.2.1. Opory ruchu

Ruch cieczy w ośrodku porowatym jest moŜliwy dzięki stratom energii
mechanicznej wydatkowanej na pokonanie oporów tarcia. Miarą tych strat jest
spadek hydrauliczny (rozdział 4.2.4 i 5.1.2):
∆H
S= ,
l
 111

określający stratę wysokości energii (∆H) cieczy na jednostkę pokonanej drogi (l ,

rys. 44). Opory tarcia w ruchu filtracyjnym, a więc laminarnym są proporcjonalne
do prędkości ruchu. Dla przepływu w ośrodku w pełni nasyconym wodą zaleŜność
taką wyraŜa p r a w o D a r c y ’ e g o :
v=kS.

∆H

l v

Rys. 44
Parametr k nosi nazwę w s p ó ł c z y n n i k a f i l t r a c j i .

7.2.2. Zakres stosowalności prawa Darcy’ego

ZałoŜenie o ruchu laminarnym wymaga w nielicznych przypadkach
sprawdzenia (skały szczelinowate i krasowe, otoczenie filtra studni w Ŝwirach
itp.). O reŜimie ruchu w poszczególnych kapilarach decyduje l i c z b a
R e y n o l d s a Re (rozdział 3.2.3). Jej wartość ocenia się w praktyce na podstawie
średnicy efektywnej d kapilar, a dla gruntów sypkich na podstawie średnicy
efektywnej ziarn dz . Ze względu na znaczną zmienność średnic poszczególnych
kapilar i inne czynniki związane z budową gruntu przyjmuje się graniczną wartość
Reg = 10 . Dla gruntu sypkiego o ziarnach kulistych warunek laminarności ruchu
ma postać:
d vr 2 dz v
Re = = < 10 .
ν 3 (1 − n ) ν
112

Ś r e d n i c a e f e k t y w n a jest to średnica identycznych ziarn

tworzących grunt fikcyjny charakteryzujący się taką samą
wartością współczynnika filtracji jak grunt rzeczywisty.
Oblicza się ją z krzywej przesiewu (uziarnienia) tak, by zachować w gruncie
fikcyjnym wielkość sumarycznej powierzchni ziarn gruntu rzeczywistego.
W obliczeniach przybliŜonych stosuje się róŜne średnice charakterystyczne, np.
d10 (średnica sita przepuszczającego 10% próbki).

7.3. WSPÓŁCZYNNIK FILTRACJI

7.3.1. Wartości współczynnika filtracji

W s p ó ł c z y n n i k f i l t r a c j i k jest to stała propor-
cjonalności pomiędzy prędkością filtracji a spadkiem
hydraulicznym.
Jego wymiar jest taki jak wymiar prędkości – [m/s]. Ze względów praktycznych
stosuje się jednostki mniejsze, np. metry na dobę [m/d].
Wartość współczynnika filtracji zaleŜy od rodzaju materiału porowatego,
siły ciąŜenia i lepkości filtrującej cieczy. ZaleŜność ta jest opisywana wzorem:
g
k =κ ,
ν (T )
gdzie κ oznacza w s p ó ł c z y n n i k p r z e p u s z c z a l n o ś c i (przepuszczalność)
danego gruntu. Wzór ten pozwala oceniać wartość współczynnika filtracji dla
róŜnych cieczy na podstawie wartości dla jednej z nich.
W s p ó ł c z y n n i k w o d o p r z e p u s z c z a l n o ś c i (wodo-
przepuszczalność) jest to współczynnik filtracji dla wody.
Wartość wodoprzepuszczalności jest podawana dla temperatury T = 10o C. Dla
pomiaru w innych temperaturach stosuje się przeliczenie:
k (T )
k10 = .
0.7 + 0.03 [1/ o C] T
Dla gruntów przepuszczalnych współczynnik k przyjmuje wartości od około
100 [m/d] dla Ŝwirów do 5 [m/d] dla drobnych piasków.
 113

7.3.2. Przestrzenne zróŜnicowanie współczynnika filtracji

Materiał n i e j e d n o r o d n y to taki, w którym
współczynnik filtracji zaleŜy od miejsca pobrania próbki.
Materiał anizotropowy to taki, w którym
współczynnik filtracji zaleŜy od kierunku przepływu.
W przeciwnym razie grunt jest i z o t r o p o w y .

7.3.3. Wyznaczanie współczynnika wodoprzepuszczalności

W y z n a c z a n i e n a p o d s t a w i e w z o r ó w polega na wykorzystaniu
zaleŜności pomiędzy wodoprzepuszczalnością gruntu a jego własnościami (krzywa
przesiewu, porowatość, kształt ziarn itp.). Są to zwykle wzory empiryczne lub
sprawdzone empirycznie wzory teoretyczne (BN-76/8950-03).
M e t o d y l a b o r a t o r y j n e polegają na obliczeniu k z prawa Darcy’ego
poprzez pomiar w permeametrze (kolumnie filtracyjnej, rys. 44) prędkości filtracji
i spadku hydraulicznego w próbce gruntu. W Polsce stosowany jest aparat Wiłuna
typu ITB-ZW-kZ .
M e t o d y i n f i l t r a c y j n e (stosowane w punktowych badaniach
polowych) wykorzystują fakt, iŜ prędkość wsiąkania wody w grunt nienasycony
jest zbliŜona do jego wodoprzepuszczalności k .
P r ó b n e p o m p o w a n i a (lub zalewania) studni polegają na obliczeniu k
z hydraulicznego wzoru na dopływ wody do studni na podstawie pomierzonego
wydatku i kształtu zwierciadła piezometrycznego w jej otoczeniu (rozdział 7.4.5,
BN-76/8950-04).

7.4. PRZEPŁYW W WARSTWIE WODONOŚNEJ

7.4.1. Warstwa wodonośna

W a r s t w a w o d o n o ś n a (rys. 45) to obszar wypełniony
gruntem wodoprzepuszczalnym zawierającym wodę.
Granicami warstwy w pionie są jej s t r o p i s p ą g , gdzie styka się ona
z warstwą nieprzepuszczalną lub powierzchnią terenu. Pionowy rozmiar warstwy
to jej m i ą Ŝ s z o ś ć (geologiczna) m .
114

7.4.2. Strefy nasycenia

Z w i e r c i a d ł o p i e z o m e t r y c z n e (rozdział 4.3.2) dla
wód podziemnych jest to powierzchnia ekwibaryczna (równego
ciśnienia), na której ciśnienie wody w warstwie wodonośnej
jest równe atmosferycznemu.
strefa aeracji

strop
k
H
strefa saturacji
m
h
spąg

filtracja ze swobodnym
filtracja pod ciśnieniem
zwierciadłem

Rys. 45
Jeśli zwierciadło pojawia się w obszarze warstwy wodonośnej, nosi nazwę
z w i e r c i a d ł a s w o b o d n e g o . Rozgranicza ono s t r e f ę s a t u r a c j i (strefę
pełnego nasycenia wodą, ośrodek dwufazowy) od s t r e f y a e r a c j i
(nienasyconej, ośrodek trójfazowy). Gdy w warstwie wodonośnej ciśnienie wody
jest wyŜsze od atmosferycznego, woda w piezometrze wznosi się ponad strop.
Wystąpienie wody po przewierceniu się przez strop warstwy nosi nazwę
z w i e r c i a d ł a n a w i e r c o n e g o , natomiast ustalony powyŜej stropu poziom
zwierciadła to tzw. z w i e r c i a d ł o n a p i ę t e .
Klasyczny opis filtracji obejmuje wyłącznie strefę saturacji. Przy
zwierciadle napiętym granice pola filtracji są stałe i pokrywają się z granicami
geometrycznymi warstwy. Natomiast zwierciadło swobodne stanowi górną granicę
pola filtracji, a jego połoŜenie zaleŜy od ciśnienia wody. Dla kaŜdego z tych
przypadków uzyskuje się inne rozwiązania i dlatego wyróŜnia się f i l t r a c j ę
pod ciśnieniem i filtrację ze swobodnym zwierciadłem.
Głębokość strumienia filtracji o swobodnym zwierciadle to tzw. m i ą Ŝ s z o ś ć
h y d r o d y n a m i c z n a h . W przypadku filtracji pod ciśnieniem miąŜszość
strumienia jset stała: h = m .
 115

7.4.3. Równanie ciągłości przepływu

Ze względu na ogromną przewagę poziomych wymiarów warstwy nad jej
miąŜszością, w warstwie dominuje przepływ poziomy. Pionowe prędkości filtracji
są o kilka rzędów wielkości mniejsze od prędkości poziomych.
Z a ł o Ŝ e n i e D u p u i t a : w warstwie wodonośnej moŜna
pominąć prędkość pionową (vz = 0).
Z załoŜenia wynika brak spadku hydraulicznego w pionie (Sz = 0), a zatem stałość
wysokości hydraulicznej w przekroju pionowym warstwy (H(z) = const). Pionowy
rozkład ciśnienia w warstwie jest zatem hydrostatyczny (rozdział 2.1.4).
Hydrauliczny opis filtracji zakłada jednowymiarowość ruchu (rozdział 1.1)
przy dwuwymiarowym (płaskim w planie) charakterze warstwy. Tylko dwa
przypadki ruchu płaskiego dają się opisać jednowymiarowo: ruch liniowy (rozdział
7.4.4) i ruch osiowosymetryczny (rozdział 7.4.5).
Hg ∆H1

H ∆H2
∆H
∆H3
k1 k2 k3 q3 q
q q1 q2 m3
m q4
k4 m4

ruch szeregowy ruch równoległy

Rys. 46
Przy filtracji liniowej w warstwie wodonośnej zakłada się identyczność
obrazu ruchu w kolejnych przekrojach pionowych równoległych do kierunku
przepływu. MoŜna zatem przyjąć j e d n o s t k o w ą s z e r o k o ś ć s t r u m i e n i a
f i l t r a c j i . Wynika stąd nowa wielkość opisująca objętość przepływu –
– wydatek jednostkowy:
Q
q= [m2/s].
b
Z definicji prędkości filtracji wynika równanie ruchu:
v A
q= =v h = k hS.
b
W tym przypadku ciągłość przepływu odnosi się do wydatku jednostkowego:
116

q = const .
W warstwie niejednorodnej, której wodoprzepuszczalność zmienia się
skokowo, mogą wystąpić dwa podstawowe schematy przepływu (rys. 46):
szeregowy i równoległy.
W u k ł a d z i e s z e r e g o w y m równanie ciągłości przybiera formę:
∆ H1 ∆ H2
q = q1 = q 2 → q = k1 m = k2 m ,
l1 l2
natomiast suma strat:
∆H = ∆H1 + ∆H2 ;
w układzie równoległym:
q = (k 3 m3 + k 4 m 4 )
∆ H3
q = q3 + q 4 → ,
l3
poniewaŜ:
∆H = ∆H3 = ∆H4 lub S3 = S4 = S = ∆H3 / l3 ;
w układzie mieszanym:
q = q2 = q3 + q4 ,
∆H = ∆H2 + ∆H3 .
W analogiczny sposób sumują się wydatki i straty podczas przepływu
w kolumnie filtracyjnej (rys. 44), przy czym nie musi być ona pionowa. Widać tu
pełną analogię do obliczeń rurociągów szeregowych i równoległych.

7.4.4. Ruch liniowy

l rs
R
Hg Ho Hs
H H
k m Hd k m

x r
ruch liniowy ruch osiowosymetryczny

Rys. 47
 117

Rzeczywisty przekrój hydrogeologiczny schematyzuje się do prostokątnego

międzyrzecza (rys. 47). W przypadku filtracji pod ciśnieniem przyjmuje się
średnią wartość miąŜszości m ; warstwa wodonośna moŜe być łagodnie nachylona.
Przy filtracji ze swobodnym zwierciadłem zakłada się poziomy spąg warstwy
wodonośnej. Średnia miąŜszość hydrodynamiczna h obliczana jest wtedy jako
średnia arytmetyczna:
Hg + Hd
h= .
2
Równanie ruchu przybiera postać:
– dla filtracji pod ciśnieniem:
Hg − Hd
q=km ,
l
– dla filtracji swobodnej:
H g2 − H d2
q=k .
2l
Podstawiając l = x i Hd = H moŜna wyliczyć połoŜenie zwierciadła piezomet-
rycznego w dowolnym punkcie H(x), odpowiednio:
q 2q
H = Hg − H = Hg −
2
x lub x,
km k
a po podstawieniu wzoru na wydatek q :

H = H g − (H g − H d )
x
l
lub H = Hg − Hg − Hd
2
( 2 2
) xl .

PowyŜsze wzory pozwalają obliczyć przepływ i stany wód gruntowych

w międzyrzeczu. Podstawiając pod Hg pierwotny stan wód gruntowych, pod Hd –
– stan wody w rowie, a pod l – zasięg jego oddziaływania, uzyskuje się wzory na
jednostronny dopływ wody z gruntu do odwadniającego rowu opaskowego.
Granica lewa (Hg) oznacza wtedy brzeg obszaru zlewni zasilającej pozostającego
poza zasięgiem oddziaływania rowu. Zasięg oblicza się ze wzorów empirycznych
tak jak zasięg leja depresji studni (rozdział 7.4.5).
Obliczenie rozstawu rowów melioracyjnych (rys. 48) wymaga uwzględ-
nienia prędkości infiltracji wód opadowych w (w odróŜnieniu od rowu
opaskowego obliczenia obejmują tu całą zlewnię). Równanie ciągłości ma wtedy
postać:
118

l 
q( x ) = − w  − x  ,
2 
uwzględniając narastanie wydatku od granicy wododziału. Jednostronny dopływ
do rowu wyniesie :
l
q =w .
2

H Hmax
Hr k Hr

Rys. 48
Opisując średni przepływ w warstwie (q /2) równaniem ruchu dla filtracji
swobodnej uzyskuje się wzór na rozstaw rowów:

l=2
k
w
(2
H max − H r2 )
oraz, analogicznie jak w poprzednim przypadku, równanie swobodnego
zwierciadła:

H = H r2 +
w
k
(
l x − x2 . )
Pominięto tutaj wyprowadzenie dla filtracji pod ciśnieniem, gdyŜ w takich
warunkach nie jest moŜliwe zasilanie przez nieprzepuszczalny nadkład.

7.4.5. Ruch osiowosymetryczny

Dopływ wody do studni pionowej czerpiącej wodę ze zbiornika wód
podziemnych (poziome zwierciadło początkowe) ma charakter osiowosymetryczny
co oznacza, Ŝe obraz ruchu w kierunku studni jest jednakowy na całym jej
obwodzie.
 119

W przypadku ruchu osiowosymetrycznego (Rys. 47) konieczne jest

zastosowanie rachunku róŜniczkowego. Zakładając:
dH
Q = A v = A k S, A = 2 π r h, S=− ,
dr
otrzymuje się równanie róŜniczkowe:
dH
Q = 2π k h r .
dr
Podstawiając h = H lub h = m i całkując w granicach od rs do R uzyskuje się
wzór na dopływ do studni:
– dla filtracji pod ciśnieniem:
Ho − Hs
Q = 2π k m ,
R
ln
rs
– dla filtracji swobodnej:
H o2 − H s2
Q =π k ,
R
ln
rs
gdzie R oznacza zasięg leja depresji, Ho – wysokość zwierciadła (dla filtracji
swobodnej ponad poziomym spągiem) poza zasięgiem leja depresji, natomiast rs
i Hs – odpowiednio promień i stan wody w studni. Zasięg leja depresji moŜna
wyliczać ze wzoru Sichardta:

R = 3000 [s1/2 /m 3/2 ] (H o − H r ) k .

Zastąpienie zewnętrznej granicy obszaru ruchomą granicą o współrzędnych
(r, H) pozwala wyznaczyć kształt swobodnego zwierciadła w otoczeniu studni:
– dla filtracji pod ciśnieniem:
Q r
H = Hs + ln ,
2π k m rs
– dla filtracji swobodnej:
Q r
H = Hs + ln
π k rs
120

lub obliczyć wodoprzewodność warstwy metodą próbnego pompowania

(rozdział 7.3.3), odpowiednio:
Q r Q r
k=
k= ln
2 π m (H − H s ) rs
lub
(
π H − Hs
2 2
) ln
rs
,

gdzie H oznacza stan w piezometrze połoŜonym w odległości r od studni.

 121

8. LITERATURA

8.1. LITERATURA ŹRÓDŁOWA

W. Balcerski i in. : Budownictwo betonowe. Tom XVII. Budowle wodne śród-

lądowe. Arkady, Warszawa 1969.
E. Czetwertyński: Hydraulika i hydromechanika. PWN, Warszawa 1958.
R.R. Czugajew: Gidrawlika (Tiechniczeskaja miechanika śydkosti). Energija,
Leningrad 1975.
C. Grabarczyk: Przepływy cieczy w przewodach. Metody obliczeniowe. Envirotech,
Poznań 1997.
G. Kovács: Seepage hydraulics. Akadémiai Kiadó, Budapest 1981.
K.W. KsiąŜyński, P. JeŜ, Z. Gręplowska: Tablice do obliczeń hydraulicznych.
Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2000.
E. Mielcarzewicz: Melioracje terenów miejskich i przemysłowych. Arkady,
Warszawa 1971.
I. Piotrowski, Z. Glinicki, M. Roman: O zastosowaniu przelewu Rettgera do
piaskowników. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, rocznik 33, nr 2, s. 43–
–48. Sigma NOT, Warszawa 1959.
W. J. Prosnak: Mechanika płynów. T. 1. Statyka i dynamika cieczy. PWN,
Warszawa 1971.
E. Rabinowicz: Gidrawlika. Gos. Izdat. Fiziko-matiematiczeskoj Litieratury,
Moskwa 1963.
R. Rogala, J. Machajski, W. Rędowicz: Hydraulika stosowana. Przykłady
obliczeń. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1991.
A. Simon: Practical hydraulics. Wiley & Sons, N. York 1976.
A. Wieczysty: Hydrogeologia inŜynierska. PWN, Warszawa 1982.
122

8.2. NORMY

PN-83/H-02651. Armatura i rurociągi. Średnice nominalne. Wydawn.

Normalizacyjne Alfa, Warszawa 1983.
PN-76/M-34034. Rurociągi. Zasady obliczeń strat ciśnienia. Wydawn.
Normalizacyjne, Warszawa 1977.
BN-76/8950-03. Budownictwo hydrotechniczne. Obliczanie współczynnika
filtracji gruntów niespoistych na podstawie uziarnienia i porowatości.
Wydawn. Normalizacyjne, Warszawa 1977.
BN-71/8950-04. Budownictwo hydrotechniczne. Badania hydrogeologiczne.
Określenie współczynnika filtracji na podstawie próbnych pompowań oraz
wydatku i promienia leja depresji pojedynczych studni lub otworów
hydrogeologicznych, w warunkach ruchu ustalonego. Wydawn.
Normalizacyjne, Warszawa 1978.