प्रततसा

आददळक्ती श्री तऱ
ु जाबलानी काळीचा श्री वलश्ले श्लय माॊना स्भरून
ऩुण्मश्रोक छत्रऩती श्रीशळलाजी भशायाज ल धभमलीय छत्रऩती श्रीवॊबाजी
भशायाज माॊच्मा ददव्म आदळामना वाषी ठे ऊन दशॊदस्
ु थान , दशॊदव
ू भाज ल
दशॊदध
ु भम माॊच्मा अॊतफामह्म ळत्रूॊचे वभूऱ तनदामरन कयण्माची ल जगतग्रत
जननी बायत भातेच्मा वॊयषणाची ऩवलत्र ळऩथ आज आम्शी घेत
आशोत !!
 दोन ळब्द

शळलस्ऩळामच्मा अनभोर षणाॊना स्भयत आजशी शे गडकोट तततक्माच

अशबभानाने अन ताठ भानेने इथे ऩाम योलून उबे आशे त. आजशी
माॊच्मा दे शालयीर इतस्तत् वलखुयरेरी स्लयाज्माची ळुबचचन्शे
अलळेऴाॊच्मा रुऩात का शोईना ऩण आऩल्मा दे दीप्मभान इततशावाचे
मळोगान गात आशे त. वाडे तीनळे लऴाांच्मा मा दीघम काऱपेऱ्मातशी
माॊनी तग धयरा आशे .

गोभॊतकाऩावून वातऩुड्माऩमांत ऩवयरेल्मा मा वह्माद्रीत कुठे शी उबे

यशा, जजकडे नजय पेकाली ततकडे शे शळलवलॊ गडी दशभारमातीर जस्थय
वाधू ऩुरुऴागत ध्मानस्थ झारेरे ददवतीर. अमोध्मेच्मा याजाचॊ भॊददय
अन द्लायकाचधळाच्मा जन्भस्थऱाची अॊधाय कोठडी जजतकी ऩवलत्र
तततकाच ऩवलत्र शा वह्माद्री अन शे गडकोट......
प्रिम लाचकाांनो,

शा अांक भी का लरशीत आशे,अवा िश्न भी स्लतःराच प्रलचायरा,ऩुन्शा

ऩुन्शा प्रलचायरा...मा िश्नारा फयीच उत्तये आशेत.भी काशी रेखक नाशी,भात्र एक
दग
ु ग वांलधगक जरूय आशे.म्शणूनच गडकोटाांन वाठी काशीतयी केरां ऩाहशजे
जेणेकरून गडाचे ऩप्रलत्र याखरे जाईर.त्मावाठीच,

गडकोट आजच्मा प्रऩडीवाठी पक्त प्रऩकननक ऩोइांन्ट ऩार्टगमा कयण्माच हठकाण

आऩल्मा िेभ कशाण्मा गडाच्मा दगडालय,लबांतीलय तटफांदी लय नाल लरशण्माच
हठकाणच झार आशे.जणू ित्मेक जन आऩरी भन भजीने गडालय कायबाय कयत
आशे.ऩालवाऱा म्शटरा कक, दय आठलड्माच्मा वुट्टीच्मा हदलळी ठयरेरा वण
म्शणजे waterfall picnic ! मा ऩालवाऱी वशरी आणण प्रलप्रलध ट्रे क कयामरा
आभचा भुऱीच प्रलयोध नाशी. तो खुळार तुम्शी डोंगय दऱमाांतीर प्रलप्रलध
धफधबमाांलय कया ऩयां तु शे वलग कयण्मावाठी ककल्रेच का ? गडालयीर फेधुांद
लातालयणात फेधांद
ु लागणे ककतीऩत फयोफय आशे ? ह्माचा प्रलचाय शोणाय आशे कक
नाशी ? ह्माच गोष्टी नेभक्मा खटकल्मा म्शणून शा िऩांच्म…....
 गडकोटाॊचाआक्रोळ__

आज यडत अवतीर ते गडकोट

ऩालणेचायळे लऴाांऩूली ज्मा गडकोटाॊनी शळलयामाॊना तमाॊनी स्थाऩन केरेल्मा

स्लयाज्मारा आऩल्मा कुळीत घेऊन गतनभाॊऩावून लाचलरॊ ज्मा गडाॊवाठी अनेक
वलयाणी आऩल्मा यक्ताचा आशबऴेक घातरा आऩरे प्राण लेचरे तमा गडकोटाॊनी
तमे षण काऱजात वाठलून ठे लरे अवतीर काशी गडाॊनी तय स्लयाज्माची रक्ष्भी
ऐश्लमम वॊऩन्नता ल काशी आनॊदाचे द्ु खाचे अशबभानाचे षण आऩल्मा डोळ्मानी
ऩदशरे अवतीर गडालय याज्माच्मा आगभनाने लाजणाऱ्मा नलॊफतीने वगळ्मा
दे शात चेतना तनभामण शोत अवेर तमा दयलाज्मालय शोणाऱ्मा शळलयामाॊच्मा गजयाने
गड धन्म झारे अवतीर तमा फाजी तानाजी फपयॊ गोजी मेवाजी वूमामजी नेताजी
माॊवायख्मा लीयाॊचा जोळ ऩाशुन तमा गडाच्मा अॊगात लीयश्री वॊचायत अवेर ऩण
तेच गडकोट आज काम अलस्थेत अवतीर तमाॊची तमाच्मा भनाची अलस्था काम
अवेर माचा वलचाय आऩणच केरा ऩादशजे कार भी एक गड ऩाशामरा गेरो ऩण
गडालयचे काशी प्रकाय ऩदशरे भन खयोखय दख
ु ी एलढे नक्की गड चढामरा
वरु
ु लात केरी गदी खऩ
ु शोती कायण ऩालवाऱा चारू शोता वगऱे च गड ऩाशामरा
आरे शोते अवे लाटत नव्शते कायण ऩदशरे तय श्रद्ध नालाची गोष्ट ददवत नव्शती
दश प्रचॊड गदी enjoy नालाची गोष्ट कयण्मावाठी आरे शोते ऩण वलचाय केरा की
जाऊदे गडालयच आरेत चाॊगरे आशे ऩण शऱूशऱू जवजवे ऩढ
ु े गेरो तवे भरा
वलकृती जाणलु रागरी प्रचचती आरी तमा भुरीॊची कऩडे ऩाशून अवे लाटरे की
जेथे वॊस्कृती जऩरी गेरी तमादठकाणी तमाॊच्माच लायवदायाॊनी अवॊ लागालॊ काशी
शळलबक्त ददवरे ऩण वेल्पी ऩयु ते गड चढता चढता गडाचे दयलाजे मेऊ रागरे
फयाच लेऱ चारून छाती लेगाने खारी लय शोऊ रागरी शोती भाझी जळी अलस्था
शोती तळीच वलाांची शोती वलामना दभ रागरा शोता तेलढ्मात कानालय एका
४०लऴाांच्मा आईंचा आलाज कानालय आरा फोर जया लेगऱे शोते ऩण तमा म्शणत
शोतमा की शळलयामाॊना खारी जागा बेटरी नाशी का ज्माॊनी आऩल्मारा
इततशावातीर गोष्टी वाॊचगतल्मा ऩादशजे तमाॊनी शे वाॊगाव्मा तमाॊनी शे फोरालॊ
थोड्मा लेऱ गेरा अवेर तेव्शा एक तरुण लमात अवरेरा मल
ु क धाऩा टाकत
शोता तो दभून आऩल्मा शभत्रारा म्शणारा शळलयामाॊना गड खारी नाशी का फाॊधता
आरा भघाळी तमा आईंना काशी फोररो नाशी ऩण आता मुलकाॊनी अवे फोराले शे
भनारा ऩटणाये नव्शतॊ तमा मल
ु कारा भी खडे फोर वन
ु ालरे का ये दादा भग
शळलयामाॊनी गड तुभच्मा घयी फॊधामरा शला शोता का भग तो खारी भान घारून
तनघून गेरा ज्मा गडालय अनेक तारुण्माताठ ऩोयाॊनी प्राणऩणाने गडाचे यषण
केरे तमाच दठकाणी अवे फोरताना कोठे शी खॊत लाटरी नाशी शी आभची तरुण
वऩढी आता आम्शी गडालय ऩोशचरो शोतो गडालयच्मा भशादे लाचे दळमन घेतरे ऩण
बयऩूय भशाबाग तमा भॊददयाच्मा ओट्मालय गेरे तयी चऩरा काढल्मा नव्शतमा ऩूली
तमा दठकाणी वबाभॊडऩ अवेर तमा दठकाणी चप्ऩर घारन
ू उबे शोते ऩण आता
काशी फोरण्माची आलस्थाच वॊऩरी शोती आणण फोररे तयी ऐकण्माची भनजस्थती
कोणाची शोती आता आम्शी गड ऩाशू रागरो इततशावात शयलून गेरो इततशावालय
चचाम कयत गड ऩाशत शोतो आणण तेव्शड्मात एका कोऩऱ्मात ऩाण्माच्मा
टाक्माच्मा ऩामऱ्माॊलय एक मुलक मुलती गळ्मात गऱे घारून फवरे शोते ऩण
आता आऩल्माच शातात काशी नाशी मा वलचायाने तमाॊच्माकडे ऩाठ फपयलरी शे
वगऱे काशी कभी ऩडत शोते म्शणून फक काम वभोयच तमाच्मा ऩुढच्मा फाजूरा
चाय ऩाच तरुण वऩळली घेऊन चाररे शोते तमाॊच्मा चारण्मा फोरण्मालरून ते
नळेत आशे जाणलत शोते तमातल्मा एक जण उरटी कयत शोता तमारा ऩाशून भी
तुछतेने वलचायरे काम जास्त जारी का तमालय उततय आरे रई ओशय रोड
झाराम भग तमा रोकाॊना दोऴ दे त गड उतरून घयी आरो आल्मालय भनात
आठलण शोती गडाची भन तमा घटनाॊनी दख
ु ी झारे शोते ऩण अवे का घडरे ज्मा
गडाॊच्मा दयलाज्मात भालळ्माॊनी तनष्ठे ने अशबभानाने ल आदयाने शळलयामाॊचा
जैजैकाय केरा तमाच दयलाजात आता शळलयमाॊलयच एका आनोरकी बाऴेत फोररे
जाते शे खये दद
ु ील आशे.
जे शरदशरे आशे ते गडकोटाॊवाठी अवरेल्मा आशबभानातून शरदशरे आणण जे
ऩदशरे तेच आशे भनाचे घुवलून काल्ऩतनक रेख केरा नाशी गडालय जाणाऱ्माॊना
एकच भागणॊ आशे की वबमता फारगन
ू च गडालय जा कायण आऩरी श्रद्धास्थाने
ल स्ऩुतीस्थाने आशेत ती ती आऩणच वॊलचधमरी ऩादशजे गडफकल्रे ऩशामरा
जाताना भनात श्रद्धा ठे लून जा म्शणजे आऩल्मा शातून आऩोआऩ गडकोटाॊचे
वॊलधमन शोईर.

जम जजजाऊ...

जम शळलयाम...

जम ळॊबूयाजे...
 🚩 दग
ु मयतन शळलछत्रऩती
_________
वह्माद्री शा भशायाष्रबूभीचा अनभोर दाचगना.माच अनभोर, अपाट,फेराग आणण
याकट वह्माद्रीच ,वह्माद्रीतीर चगरयशळखयाॊच आणण चगरयशळखयाॊलय अवरेल्मा
ऩालन-ऩवलत्र गडकोंटाच , इथल्मा जाज्लल्म इततशावाळी अतट
ू अव नात आशे.
माच वह्माद्रीतीर

गडकोट फकल्रे म्शटरे की आऩल्मा डोळ्मावभोय मेतात ते उॊ च, प्रचॊड, दग

ु मभ डोंगय
,लेड्मालाकड्मा ऊॊचच उॊ च डोंगययाॊगा, आणण अपाट, फेराग वह्माद्री.

माच वह्माद्रीच्मा द-माखो-मात,अॊगाखाॊद्मालय, कड्मा-कऩा-माॊत

अवॊख्म गड आजशी ताठ भानेने,घट्ट ऩाम योलून, आऩल्मा ऩुलमजाॊच्मा स्भृती
आऱलत, भक्
ु माने,जजमय अलस्थेत ऩयॊ तु तेलढ्माच अशबभानाने,स्लाशबभानाने,
इततशावाची वाष दे त उबे आशेत.

खयतय वह्माद्रीतीर द-माखो-माॊची, गडफकल्माॊची

दग
ु मभता दशच तमा गडाॊची खयी ओऱख, ऩयॊ तु डोंगय नव
ु ते दग
ु मभ अवरे, उॊ च अवरे
तयी मा दग
ु ाांची फाॊधणी कयताना इतयशी फ-माचळा गोष्टी रषात घेतरेल्मा
ददवून मेतात.जवे की आवऩावची बौगोशरक यचना, स्थान -तनजश्चती
,वॊयषणातभक फाज,ू गडाची फाॊधणी, वॊयषण,भानलाच्मा भर
ू बत
ू गयजा,इ .अनेक
फाजू वलचायात घेऊनच दग
ु मफाॊधनी केरी जात अवे.

आज भशायाष्रातीर गडफकल्ल्माॊचा

वलचाय केरा तय , मा अपाट वह्माद्री भध्मे प्रतमेक डोंगयाआड,शळखयाआड, एखादा

रशानवा,भोठा तटफॊदीने लेढरेरा डोंगय /गड आऩरे रष लेधून घेतो, इथे उॊ च
डोगयभाथ्मालयीर चगरयदग
ु म आशेत, इथे घनदाट अयण्मातीर लनदग
ु म आशेत, इथे
बक्कभ तटफॊदीने लेढरेरे कणखय बुदग
ु म आशेत आणण इथेच वागयाच्मा राटाॊचे
तडाखे झेरत तमाच्माळीच गुजगोष्टी कयणाये जरदग
ु मशी आशेत.
इतकी लैवलध्मऩूणम, लैबलळारी दग
ु मवॊऩतती अवरेरा शा भशायाष्र.

तय मा वलवलध गडकोटाॊचे उऩमोग काम?लाऩय काम? पामदा काम? इतके लेगलेगऱे

गड फाॊधरे कवे? गडालय अलळेऴ काम?

अवे अनेक प्रश्न आऩल्मारा गडफकल्माॊवॊफॊधी ऩडतात आणण वलम प्रश्नाॊची उततये
शळलछ्त्त्रऩतीॊच्मा आसाऩत्रात शभऱतात ....

" वॊऩूणम याज्माचे वाय ते दग

ु म....

गडकोट म्शणजे याज्माचे भऱ

ू ...

गडकोट म्शणजे खजजना....

गडकोट म्शणजे वैन्माचे फऱ...

गडकोट म्शणजे याज्मरक्ष्भी.....

गडकोट म्शणजे आऩरी लवतीस्थऱे .

गडकोट म्शणजे वुखतनद्रागाय...

फकॊफशुना गडकोट म्शणजे आऩरे प्राणवॊयषण. ....."

फकती वाथम, वभमऩक लणमन आशे शे,आसाऩत्रीर गडफकल्माॊवलऴमी अवणा-मा

मा ओऱीच आऩल्मारा शळलकाऱातीर गडकोटाॊचे भशततल वाॊगून

जातात,याज्माच्मा वॊयषणावाठी, आक्रभण काऱात ,याज्मवॊयॊषणाच्मा दृष्टीने, मा
फकल्ल्माॊचा खूऩ भोठा उऩमोग झारा आशे.म्शणूनच एकप्रकाये गडकोट याज्माचा
खजजना शोते,याजरक्ष्भी शोते. प्राणाऩशरकडेशी जऩरेरे आणण फाॊधरेरे शे गडफकल्रे
ऩवलत्र शोते, लॊदनीम शोते.
मा अळा गडफकल्माॊचा अभ्माव कयताना,काशीळी अचॊबफत कयणायी ,आश्चममचफकत
कयणायी गोष्ट म्शणजे दग
ु मफाॊधनी.फेराग उॊ च कड्माॊलय फाॊधरेरे शे फकल्रे
तमाकाऱच्मा दग
ु मस्थाऩतमळास्त्राचा आदळमलत नभन
ु ाच ठयतात.कधी फेराग
कड्माॊळी गुजगोष्टी कयत उबी अवरेरी तटफॊदी ददवते,तय कधी उतकृष्ट, फेराग
फाॊधकाभे डोळ्माॊचे ऩायणे पेडतात.

ऩयॊ तु मा अळा एखाद्मा डोंगयालय प्रतमष

गडफाॊधणी कयणे म्शणजे काम कयणे? एखादा डोंगय फघून बयबक्कभ तटफॊदी
यचने म्शणजे दग
ु म फाॊधनी कयणे फक यशामरा एखादे लाडे-शुडे फाॊधणे म्शणजे
दग
ु मफाॊधनी ?

अवे आशे का? तय तनजश्चतच नाशी, तय माफद्दरशी काशी दृष्टीकोन अलरॊफरेरे

ददवतात. नैवचगमक, भानलतनशभमत, बौगोशरक, फाफीॊचा प्राभुख्माने वलचाय केरेरा
ददवतो. माफाफतशी शळलछ्त्त्रऩतीॊचे फोर आऩल्मारा खऩ
ू काशी वाॊगन
ू जातात.
..यामयीच्मा ऩाशणीलेऱेव भशायाज म्शणतात__

".....याजा खावा जाऊन ऩाशाता,गड फशुत चखोट....कडे ताशवल्माप्रभाणे दीड गाल

उॊ च...ऩजमन्मकाऱी कडड-मालय गलतशी उगलत नाशी...ऩाखरू फवू म्शणेर तय जागा
नाशी...तक्ताव जागा शाच गड कयाला...."

म्शणजे शा डोंगय नैवचगमक दृष्टीनेच फकती दग

ु मभ, वॊयषीत आशे.गडाचे कडे
नैवचगमकच चखोट आशेत,फेराग आशेत.फकल्रे फाॊधनी कयताना डोंगय पक्त उॊ च
अवून चारत नाशी तय तमाची बौगोशरक नैवचगमक दग
ु मभता शी तततफकच
भशतलाची शे आऩल्मारा ददवून मेते.

आता एखाद्मा डोंगयालय प्रतमष दग

ु मफाॊधनी कयणे म्शणजे तटफॊदी ,इतय गयजेची
तनयतनयाऱी फाॊधकाभे, मा गोष्टी आल्माच. तवेच काशी भानली गयजा फाकीच्मा
गोष्टी आल्माच , तमातरी तमात प्राथशभक आणण अततळम भशतलाची गोष्ट आणण
गयज म्शणजे ऩाणी शे आलश्मकच.... तय माफाफतीत आसाऩत्र काम वाॊगते...

".....गडालय आधी उदक ऩाशून फकल्रा फाॊधाला.ऩाणी नाशी आणण ते स्थऱ तो

आलश्मक फाॊधणे प्राप्त झारे तयी खडक पोडून तऱी,टाकी ऩजमन्मकाऱऩमम॔त
वॊऩूणम गडाव ऩाणी ऩुयेर अळी भजफूत फाॊधाली.गडालय झयाशी आशे, जवे तवे
ऩाणी ऩयु ते,म्शणन
ू तततकीमालयीच तनजश्चॊती न भानली.फक तनशभतम की, झॊज
ु ाभध्मे
बाॊडडमाचे आलाजाखारी झये स्लल्ऩ शोतात आणण ऩाणणमाचा खचम वलळेऴ
रागतो,तेव्शा वॊकट ऩडते माकयीता जणखयीमाचे ऩाणी म्शणून दोन चाय टाकी
तऱी फाॊधाली.तमातीर ऩाणी खचम न शोऊ न द्माले.गडाचे ऩाणी फशुत जतन
याखाले...."

कोणतमाशी डोंगयालय गड उबायणी कयताना ऩदशरी प्राथशभक गयज,ऩाशणी आणण

ळोध म्शणजे तेथे ऩाण्माची तऩावणी करून,मोग्म वोम करून ऩाणीवाठा ऩाशूनच
ऩुढीर काभाव वुयलात व्शाली .शे मा भागचे भुख्म धोयण.प्रथभता ऩाणी शी भुख्म
प्राथशभकता.ऩाणी उऩरब्ध झारे की ऩुढीर गोष्टीॊना कोणतीशी अडचण मेत
नवाली.

तय मा झाल्मा गडफाॊधणी भधीर वुयलातीच्मा काशी भशतलाच्मा

फाफी..गडाची बौगोशरक यचना, गडाची नैवचगमक, स्लतनशभमत वॊयषीत फाजू आणण
ऩाणी....

मानॊतय प्रतमष गडफाॊधणी भधीर काशी भशतलाच्मा फाफी जवे

की तटफॊदी , फुरूज, भाची , दयलाजे , लाडे ,घये ,कोठाये ,भॊददये इ. अनेक गोष्टी.
ज्मा गडारा एक गडाचे ऩरयऩण
ू म स्लरूऩ दे तीर.माशी प्रतमेक गोष्टीतन
ू
दग
ु मफाॊधनीतीर कल्ऩकता आणण वलवलध प्रमोग लेगलेगळ्मा गडाॊलय आऩल्मारा
आढऱून मेतात.
आज भशायाष्राचा गौयलळारी इततशाव आणण वह्माद्रीच्मा अॊगाखाॊद्मालय अवणाये
गडफकल्रे प्रतमेकाचा जजव्शाळ्माचा वलऴम. वद्मजस्थततत शे गडफकल्रे ऩडझड
झारेल्मा अलस्थेत अवरे, तयी ऩल
ु ी अगदी ते लैबलवॊऩन्न शोते.फकल्रा ऩाशता -
ऩाशता जय अभ्मावरा तय तमाचे भभम भनाचा ठाल घेते, आणण शे गडफकल्रे
ऩाशताना अभ्मावाचा वलऴम म्शणजे मा गडाॊची दग
ु मफाॊधनीच. चगरयदग
ु म अवो,बुदग
ु म
फकॊला जरदग
ु म अळा अनेक गडालय अवॊख्म लेगलेगळ्मा कल्ऩना गडफाॊधनी
कयताना अॊभर केल्मा गेल्मा,तट,फुरूज,भाची,पाॊजी,खॊदक,जॊग्मा,चमाम इ. फ-माच
दग
ु मफाॊधनीतीर गोष्टी

गडफकल्रे बटकॊती कयताना असशबन्न अवल्माने ऩाशण्माचे याशून जातात.काशी

वभजतात काशी वभजत नाशीत.अळाच गडफाॊधनी भधीर काशी सात-असात
भशततलाच्मा ठयावलक वॊसाॊचा थोडक्मात आढाला घेऊमा.

*प्रकाय - गडाचे प्राभुख्माने चगयीदग

ु ,म लनदग
ु ,म जरदग
ु ,म बूदग
ु ,म अवे प्रकाय ऩडतात.

1) बुदग
ु म - नालाप्रभाणेच ,वऩाट जशभनीलय, भोकळ्मा जागेत, तटफॊदी, खॊदक इ
गोष्टीॊनी लेढरेरा गड बई
ु कोट मा प्रकायात भोडतो.

उदा : चाकण ,ऩयाॊडा ,नऱदग

ु म इ.

2) चगयीदग
ु म - उॊ च डोगयाॊगाभध्मे एखाद्मा डोंगयाच्मा ,ऩलमताच्मा शळखयालय,
भाथ्मालय फाॊधरेरा गड म्शणजे चगयीदग
ु म शोम.

उदा: यामगड, तोयणा, याजगड इ.

3) जरदग
ु म - ऩण
ु मऩणे ऩाण्माने लेढरेल्मा खडकालय, फेटालय, वभद्र
ु ात ऩाण्माभध्मे
फाॊधरेरा तटफॊदीमुक्त फकल्रा म्शणजे जरदग
ु म शोम.
 उदा : शवॊधुदग
ु म, ऩद्मदग
ु म ,जॊजजया इ.

4) लनदग
ु म - घनदाट अयण्माने ,झाडीने लेढरेरे दग
ु मभ गड लनदग
ु म मा प्रकायात
भोडतात. उदा: लावोटा.

5) जोडफकल्रे - एकाच डोंगयालय,लेगलेगळ्मा शळखयालय,जलऱऩाव अवरेरे गड

जोडफकल्रे म्शणून ओऱखतात. उदा् ऩुयॊदय -लज्रगड,

चॊदन-लॊदन.

मावॊदबामत आसाऩत्रात उल्रेख वाऩडतो.

" एका गडावभीऩ दव

ु या ऩलमत,फकल्रा अवू नमे ,अवल्माव तो वरू
ु ॊग
रालून गडाचे आशायी आणाला,जय ळक्म नवेर तय फाॊधून ती जागा भजफूत
कयाली.

6)*गडाची तटफॊदी - कोणतमाशी गडाची तटफॊदी म्शणजे एकप्रकाये गडाचे

चचरखतच .

... ,प्राभुख्माने गडाची तटफॊदी शी तमाच्मा बौगोशरक यचनेलय अलरॊफून अवते

ऩयॊ तु जास्त करून तटफॊदी एकवरग गडभाथ्मालय आऩल्मारा ददवते ऩयॊ तु इथे
शळलतनशभमत गडाचे एक लैशळष्ट्म वाॊगाले लाटते शळल -तनशभमत गडालय प्राभख्
ु माने
तटफॊदी शी ऩामथ्माऩावून अध्माम टप्प्माॊलय ददवते.

तटफॊदी प्राभुख्माने वलटा,भाती ,दगड इ लस्तूॊचा लाऩय करून उबायरी जात अवे.
गडालयीर टाक्मा खोदताना तनघणाया दगड प्राभख्
ु माने मा काभी मेत अवे.तटाची
भजफुती शी गडाच्मा वॊयषणाच्मा दृष्टीने अततळम भशततलाची गोष्ट.
तोपाॊचा,नैवचगमक गोष्टीॊचा आघात वशन शोईर इतऩत ती अबेद्म कयण्माचा
प्रमतन शोई.तटाची उॊ ची, जाडी,रूॊदी शी प्रतमेक दठकाणी गयजेनुवाय उबायरी जाई.
फाॊधकाभ कयताना भजफुतीकयता प्राभुख्माने चुन्माचा लाऩय शोई.

तटफॊदीचा लाऩय जास्त करून डोंग- याच्मा कभकुलत फाजूकडे

प्राभुख्माने शोतो ,जजथे नैवचगमक दग
ु मभता आशे ततथे तटफॊदीची गयज बावत नवे.
उदाशयणाथम यामगडची तटफॊदी .. पाय लऴाांऩूली तट-फॊदी शी राकडी पळ्मा फकॊला
भातीची अवत. जवजळी प्रगती शोत गेरी तवतवा ऩढ
ु े मावाठी दगड ल वलटाॊचा
लाऩय वुरु झारा.

7)- *फुरुज- फुरुज म्शणजे भाया-

चगयीकयण्माची एक भुख्म जागा

टे शऱणीवाठी वॊयषणाच्मा दृष्टीने

गडाची भशततलाची फाजू.तोपा डाग-ण्मावाठी गडाच्मा आवभॊतात टे शऱ-णीवाठी

फुरुज अततळम भशततलाची जागा.तटफॊदीभध्मेच फाशेयच्मा अॊगारा माची
लेगलेगळ्मा आकायात भजफूत फाॊधनी केरेरी अवत.

काशी गडालय फुरूजाॊची वॊख्मा जास्त अवल्माव स्थान, ओऱख तनजश्चतीवाठी

तमाॊना नाले ददरेरी आढऱतात जवे फक दे लालरून,फुरू-जाॊच्मा यचनेलरून,
गालालरून उदा: शतती फुरुज,पतते फुरुज, झुॊझाय फुरुज, शळयलरे फुरुज, लाघजाई
फुरुज इ.

8)- *चचरखती फुरुज - शल्ल्माच्मा दृजष्टने नाजूक दठकाणी अवे फुरूज

अवतात.गडाच्मा दृष्टीने फकती भशतलाचे आशे शे माच्मा नालातच
वभजते..वॊयषणाच्मा दृष्टीने गडारा घातरेरे शे चचरखतच, आणण माचे वलोततभ
उदाशयण म्शणजे याजगडची वॊजजलनी भाची, अद्भत
ू , अवलश्लावनीम,अकल्ऩतनम अवे
शे फाॊधकाभ...नेशभीच्मा फुरूजारा फाशेरून अजून एका फुरूजाचे वॊय-षण म्शणजे
चचरखती फुरूज... यामगडालयशी अवा चचरखती फुरुज आऩल्मारा ऩशामरा
शभऱतो. ळत्रूच्मा शल्ल्मात चचरखती फुरुज तटफॊदी ढावऱरीच तय आतरा फुरुज
ऩूणम ळाफूत यशाला अळी शी मोजना.अततळम वॊयषणातभक आणण अप्रततभ अळी
शी फाॊधणी.

9)- *पाॊजी - तटफॊदीलय शबॊतीलयीर आतीर फाजूव वऩाटी कयण्मात मेत अवे
तमारा पाॊजी अवे म्शणतात. ऩशाये क-माॊना गस्त घारण्मावाठी माचा उऩमोग
शोत अवे. पाॊजीलय ऩोचण्मावाठी दठक-दठकाणी तटफॊदीलय वोऩान फनलरेरे
अवतात.गस्त घारण्मावाठी, ऩशा-मालेऱी वैतनकाॊना तटफॊदी लय ऩशाया दे ण्मावाठी,
फपयण्मावाठी माचा लाऩय शोत अवे.

10) *जॊग्मा/झयोके - फकल्ल्माच्मा तटारा आतीर फाजूकडून फॊदक

ु ीचा, फाणाॊचा
भाया ळत्रूलय कयण्मावाठी तछद्र, बोके अवतात तमाॊना जॊग्मा अवे म्शणतात, माची
ददळा प्राभख्
ु माने खारच्मा फाजव
ू ततयऩी अवते,फकल्ल्माच्मा आतन
ू ळ-त्रर
ू ा फॊदक
ू
,फाणाने वशज दटऩता मेईर अळी माची यचना अवते.तटाच्मा आतूनच ळत्रूरा न
ददवता ळत्रूलय भाया कयण्माव माचा अगदी मोग्म लाऩय शोई.गडालय प्रतमेक
दठकाणी शी यचना आऩल्मारा आढऱून मेते.

11) *चमाम- तटफॊदीलय ,द्लायालय ,फुरूजाॊलय ऩाकळ्मावायखे,बत्रकोणी, ऩॊचकोणी

आकायाचे दगड फवलरेरे अवतात तमाॊना चमाम अवे म्शणतात. माच्मा आड रऩून
ळत्रूलय भायाशी कयता मेतो तवेच मा भुऱे फकल्ल्माच्मा वौंदमामतशी बय ऩडते.
अळी लेगलेगळ्मा आकायातीर यचना आढऱून मेते.

उदा: याजगड - याजभागम

12) *भाची - भाची म्शणजे गडाची ऩदशरी वऩाटीची जागा,फारेफकल्ल्मा खारीर

राॊफ ऩवयरेरे ऩठाय,भुख्म गडा-ऩावून कभी उॊ चीची शी फाज,ू आणण म्शणूनच
वॊयषणाच्मा दृष्टीने अततळम भशततलाची. भाचीचे वलोतकृष्ट उदाशयण म्शटरे तय
वॊजजलनी, वुलेऱा,झुॊजाय अळी काशी ठऱक उदाशयणे घेता मेतीर.भाचीच्मा
बौगोशरक यचनेलरून तमाचा लाऩय केरा जात शोता.जवे की याजगडची ऩद्मालती
भाची. मा भाची-च्मा प्रचॊड वलस्तायाभुऱे ,वऩाटीभुऱे भाचीलयच लाडे ,वदय,कोठाये
,तराल ल इतय इभायतीॊची फाॊधकाभे ऩशामरा शभऱतात.याजगड शा फकल्रा
भाचीच्मा दृष्टीने ऩरयऩण
ू म अवाच आशे मा गडारा अवणा-मा तीनशी भाच्मा दग
ु म-
फाॊधनीतीर अद्भत
ू नभुनाच आशेत.. वॊयषणाच्मा दृष्टीने भशतलाची अव-णायी
वॊजीलनी भाची ,वुलेऱा भाची वॊजीलनीचे दशु ेयी ततशेयी तटफॊदीचे फाॊधकाभ, फुरुज,
चचरखती फुरुज ह्मा तीनशी भाच्मा म्शणजे एक स्लतॊत्र फकल्राच अवे शे
दग
ु मफाॊधनीतीर अद्भत
ू अचॊबफत कयणाये फाॊधकाभ आऩल्मारा ऩशामरा
बेटते.प्रतमेक गडारा भाची अवतेच अवे नाशी.

13) *फारेफकल्रा- फारेफकल्रा म्शणजे वोप्मा बाऴेत म्शटरे तय फकल्ल्मालय

फकल्रा, फकल्ल्माची वलोच्च जागा. वलोतकृष्ट उदाशयण याजगड चा अबेद्म
फारेफकल्रा.इतय गडाॊऩेषा वलामत उॊ च अवा याजगडचा फारेफकल्रा
आशे.फारेफकल्ल्मालय प्राभुख्माने भशतलाच्मा वदय,लाडे ,याजलाडा इ अळा इभायती
अवत. फारेफकल्ल्मालरून आक्रभणाच्मा लेऱी थोड्मा शळफॊदीवशशी ळत्रर
ू ा तोंड दे ता
मेई.

14) *भशादयलाजा - गडाचा शा भुख्म दयलाजा, वॊयषणाच्मा, गडाच्मा दृष्टीने माची

फाॊधनी, वॊयषण फाजू अततळम भशततलाची,म्शणूनच शळलयामाॊच्मा दग
ु मफाॊधनीतीर
एक अद्भत
ू प्रमोग आऩल्मारा ऩशामरा शभऱतो,तो म्शणजे भशादयलाजाची गोभुखी
फाॊधनी.

.उदा-यामगड, प्रताऩगड, शवॊधुदग

ु म आदी.. दोन फुरूजाॊच्मा कलेत अगदी ळेलटऩमांत न
ददवता फेभुराग ऩद्धतीने रऩलरेरी शी फाॊधणी.बक्कभ फुरुज, अरूॊद अचधक
चढाच्मा ऩाम-मा शी काशी खाव लैशळष्ट्मे.ळत्रूरा अगदी ळेलटऩमांत न ददवता दोन
बक्कभ फुरूजाॊच्मा भध्मे रऩलरेरी अळी शी गोभुखी फाॊधनी.दयलाजालय वतत
ऩशाया तवेच वॊयषणाच्मा दृष्टीने जॊग्मा झयोके अळी केरेरी आढऱते ऩशाये क-
माॊच्मा वोमीवाठी दे लड्माॊची यचना दयलाजातच ऩशामरा शभऱते.गडारा
भशादयलाजा खेयीज एक, दोन अवे लेगलेगऱे दयलाजे अवत.

15) *ददॊडीदयलाजा - भुख्म दयलाजाराच अवरेरा रशान दयलाजा.जाण्माऐण्माव

लाऩयण्मावाठी.योजच्मा लाऩयावाठी.

16) अडवय - गडाचा राकडी दयलाजा फॊद केल्मानॊतय, आतीर फाजूने आडले
राकूड रालन
ू फाशेरून दयलाजा उघडता मेऊ नमे मावाठी केरेरी वोम.

17) णखऱे - गडाच्मा राकडी व्दायालय फाशेयीर फाजूने अणकुचीदाय वलवलध

आकायाचे णखऱे फववलरे जात. ळत्रून,े शततीने द्लायारा धडका ददल्मालय माद्लाये
दयलाजाॊचे वॊयषण शोई.

18) नाऱ - तटफॊदीच्मा दोन तटाॊभध्मे वलशळष्ट अॊतय ठे लून, फोऱीवायख्मा जागेची
केरेरी यचना म्शणजे नाऱ शोम. ळत्रच
ू ी ददळाबर
ू कयण्मावाठी ल ळत्रर
ू ा गाॊगरुन
वोडण्मावाठी शी यचना वलळेऴ उऩमुक्त अळी. मावॊदबामत शळलछत्रऩतीॊनी
तनशभमरेल्मा याजगडच्मा वॊजीलनी भाचीची नाऱमुक्त तटफॊदीची यचना वलळेऴ
ऩाशाण्मावायखी आशे.दोन तटफॊदीभध्मे वलशळष्ट अॊतय वोडून माची लैशळष्ट्मऩण
ू म
अळी यचना आशे.

19) *दे लडी-भुख्म दयलाजाभध्मेच दयला-ज्माच्मा फाजूरा अवरेरी,दयलाजालय

तैनात अवरेल्मा वैनीकाॊच्मा,ऩशाये क-माॊ-च्मा फवण्माची ,वलश्राॊतीची, ऩशाया
दे ण्माची जागा, चौकी.
20) चौकी - गडालय मेणा-मा लाटाॊलय वुयषेच्मा दृष्टीने ऩशा-माच्मा चौक्मा
अवत. मेणा-मा रोकाॊलय नजय ठे लणे, ऩाशणी कयणे इ काभे चौकीलय नेभरेरे
वैतनक कयत.

21) गस्त - गडालय वैतनकाॊनी यात्री ददलवा ददरेरा वळस्त्र ऩशाया म्शणजे गस्त
शोम. शी गडाच्मा वॊयषणाच्मा दृष्टीने अततळम भशतलाची गोष्ट.वलशळष्ट शतमायफॊद
वैतनॊकावश ठयावलक लेऱी ऩशाया,गस्त ददरी जाई.

22) *नगायखाना - नगायखाना म्शणजे गडालयीर वलशळष्ट,काममक्रभाच्मा,वच

ु नेच्मा
ॊ ,तुतायी ल इतय लाद्म
प्नवॊगी ,वुचना दे ण्मावाठी , इळा-माच्मा लेऱी नगाया,शळग
लाजलण्माची वलोच्च जागा.

23) *वोऩान भागम - तटफॊदीलय, गडालय दठकदठकाणी,मे जा कयण्मावाठी अवरेरा

दादय,जजना, ऩामयी भागम म्शणजे वोऩान भागम. गडालय उॊ च दठकाणी फकॊला
दयलाजा, फुरुज,तटफॊदीलय मे जा कयण्मावाठी माचा लाऩय शोई.

24) दयफाय- याज्माच्मा लाटचारी वॊदबामत, वलळेऴ वण ,वभायॊ ब, काममक्रभ

गडालयीर भशतलाच्मा तनणमम प्रवॊगी एकत्र वबा,चचाम कयण्माची जागा. याजधानी
यामगडालय अवा दयफाय आऩणाव ऩशालमाव बेटतो. मा दयफायातीर वलोच्च षण
म्शणजे याज्माशबऴेक वोशऱा शोम.

25) *भेट - गडालय चढून जाताना लाटे त घये अवरेरी ,लस्ती अवरेरी जागा
म्शणजे भेट. गडालय जाणा-मा लाटा ,रोक माॊलय रष ठे लणे शे मा भेटकयाॊचे
काभ.मा भेटाॊना वलशळष्ट अळी नाले अवत,जवे यामगडालय आॊब्माचे भेट ,वालॊताॊचे
भेट इ.भेटाॊची नाले आढऱतात.

गडाच्मा वुयषेच्मा, वॊयषणाच्मा दृष्टीने शी भेटे अततळम उऩमोगी.

26) *ऩशाया- गडाच्मा भुख्म जागा वोडून अलघड, अनघट खऱग्माच्मा जागा
अवत अळा दठकाणी खफयदायी म्शणून ऩशाये नेभरे जात. अळा खऱग्माॊना
वलशळष्ट नाले ल ऩशाये कयी अवत.ऩशाये कयी वॊख्मा तमा तमा बागानुवाय
अवत.यात्रीची गस्त घारणे शे माॊचे भख्
ु म काभ. उदा: यामगड - भशाद्लायाचा
खऱगा,तनलडुग
ॊ ीचा खऱगा,दशयकणीचा खऱगा इ.

27) *घेया- एका वलशळष्ट गडाचा घेया म्शणजे तमा गडाच्मा ऩामथ्माळी,आवऩाव
अवरेरी वलम गाले, वलम भुरुख, फाजूरा ऩरयवय म्शणजे तमा गडाचा घेया शोम.

28) *गुशा - अनेक गडालय आऩल्मारा गुशा आढऱून मेतात काशी नैवचगमक तय
काशी भानलतनशभमत... वॊयषणाच्मा दृष्टीने वद्ध
ु ा माचा लाऩय गडावाठी शोत
अवे.काशी दठकाणी काशी वलशळष्ट वाधनवाभुग्री वाठवलण्मावाठी शी माचा लाऩय
शोई.

29) बुमाये - गडालरून आऩतकारीन लेऱी शळतापीने, गुप्तरयतीने तनवटण्मावाठी

फाशेय ऩडण्मावाठी जशभतनतन
ू खोदन
ू ,फाॊधकाभ करून केरेरे भागम. आज गडालय
वशवा अळी जागा आढऱून मेत नाशीत. तय काशी दठकाणी नैवचगमक जस्थततभुऱे
फुजरेल्मा अलस्थेत आढऱतात.

30) *नेढे- नेढे म्शणजे गडारा, कड्मारा एखाद्मा दठकाणी नैवचगमक ऩणे आयऩाय
ऩडरेरे वलशळष्ट आकायाचे तछॊ द्र, बगदाड. उदा :याजगड, यतनगड इ.
31)- *चोयददॊडी -

"....फकल्ल्माव एक दयलाजा थोय अमफ आशे, माकरयता गड ऩाशून एक, दोन, तीन
दयलाजे तळाच चोयददॊड्मा करून ठे लाव्मा,तमाभध्मे शभेळा याफतमाव ऩादशजे
तततक्मा ठे लून लयकड दयलाजे ल ददॊड्मा चचणून टाकाव्मा...." शळलछ्त्त्रऩतीॊच्मा
आसाऩत्रातानुवाय फकल्ल्माव भुख्म दयलाजा खेयीव दव
ु ये दयलाजे, चोयददॊड्मा
अवाव्मात. मानुवाय आऩल्मारा फकल्ल्मालय अवे दयलाजे तटफॊदीभध्मे ,गडाच्मा
अऩरयचचत फाजर
ू ा,दग
ु मभ दठकाणी माची फाॊधनी आढऱून मेते.एखाद्मा वॊकटाच्मा
लेऱी, अडचणीच्मा लेऱी तनवटून जाण्माव माचा उऩमोग शोई.

32) *चुन्माचा घाणा - गडाच्मा फाॊधकाभाभध्मे प्राभुख्माने चुन्माचा लाऩय शोत

अवे. मावाठी चुना दऱ-ण्मावाठी घाण्माचा लाऩय केरा जाई,घाण्माच्मा वशाय्माने
चन
ु ा गडा-लयच फनलरा जाई.माभध्मे गऱ
ु ,बाता-चे तव
ू ,ऩाणी इ. ऩदाथाांचे शभश्रण
दगडी जातमाने फैराॊभापमत फपयलरे जात अवे. अवे घाणे आज आऩल्मा-रा
योदशडा ,ततकोणा,वलवाऩूय,वलजमदग
ु म अळा गडाॊलय ऩशामरा बेटतात.

33) *तोपा -फकल्ल्मातीर वॊयषणावाठी रढाऊ दृष्टीने अवलबाज्म घटक.तोपा मा

वाधायण ओततल,घडील आणण फाॊगडी प्रका-याच्मा ऩशामरा शभऱतात. ओततल
म्शणजे धातू वलतऱलून वाच्मात ओतून तमाय केरेरी तवेच घडील म्शणजे
नालाप्रभाणे घडलरेरी.गडा-लय गडाच्मा आलाक्मानुवाय तोपा अवत माच्मा आकाय
व्मावालय भा-माचा टप्ऩा ठयतो..तोपा मा प्राभख्
ु माने शभश्र धातच्
ू मा फनलल्मा
जात जवे की रोखॊडी,ऩॊचधात,ू वऩतऱी इ. प्रतमेक तोपेची भाया कयण्माची षभता
लेगलेगऱी अवते.

34) *शळफॊदीची घयटी- गडालय आलश्मकतेनुवाय शळफॊदीची व्मलस्था अवत

.माभध्मे वलम अचधकायी, वेना-ऩती, ल इतय वैन्म ् वलाांच्मा याशण्माची व्मल-स्था
केरेरी अवत.यामगडालय वलम शळफॊदी शी जगदीश्लयाच्मा ऩुढीर बागा-त अवे..आज
आऩण तमा घयाॊचे चौधये तेथे ऩाशू ळकतो.प्रतमेक गडालय तमाच्मा आलाक्मानुवाय
शळफॊदी/वैन्म वॊखेनव
ु ाय ठे लरे जाई.

35) *टाके/तराल -

गड फाॊधताना वुयलातीरा ऩाणी ऩाशूनच काभ चारू शोई..तराल खोद-ताना

तनघारेरा वलम दगड तटफॊदी ल इतय फाॊधकाभावाठी लाऩयरा जाई प्र-तमेक गडालय
आऩल्मारा अनेक टाकी तराल वलशळष्ट नालाने ऩशामरा शभऱतात.कोणतमाशी
फकल्ल्मालय ऩाणी शी भशततलाची गयज आशेच,तो कामभस्लरूऩी अवाला तवेच
गडालय वलम शळफॊदीरा रागेर एलढे ऩाणी शलेच तमावाठी काशी दठकाणी खोदन
ू
तय काशी दठकाणी फाॊधील तराल टाकी ,वलदशयी गडालय तनशभमरे जात.गडाच्मा
भशतलाच्मा गयजाॊच्मा दृष्टीने ऩाणी शी अततळम भशततलाची गोष्ट आशे.

36) *फॊधाया - गडालयीर ऩाणरो-टाच्मा दठकाणी फाॊध घारून ऩालवाळ्मातीर

ऩाण्माचा वाठा केरा जाई. गडालय अततरयक्त ऩाणी वाठा माभुऱे उऩरब्ध
शोई.गडालयीर वलवलध काभाॊवाठी ,वऩण्मावाठी,लाऩयावाठी मा ऩाण्माचा लाऩय केरा
जाई.

37)- *वदय- वदय शी गडाची अतत-ळम भशततलाची जागा , मालरूनच

काभकाजाचे,न्मामाचे अततळम भशतलाचे तनणमम,फैठका , न्मामतनलाडे केरे
जात.भह्तलाचे काममक्रभ वदये लय बयलरे जात.

वदय शी गडा-नुवाय फारेफकल्ल्मालय ,भाचीलय अळा लेगलेगळ्मा प्रकाये आढऱून

मेते.माभध्मे याजवदय, फकल्रेदायाची वदय,तटवयनौफताची वदय इ. प्रकायशी
आढऱून मेतात.
38)- *याजलाडा - गडालय याजाच्मा,याजकुटुॊफाच्मा याशण्माची केरेरी वलळेऴ वोम.
शळलयामाॊच्मा याजलाड्माॊचे अलळेऴ आज आऩण यामगड, याजगड अळा गडालय ऩाशू
ळकतो.

आऩल्मा वलाांवाठी ऩवलत्र, लॊदनीम अळी जागा.

39) *ध्लजस्तॊब-फकल्ल्मालय याज्म कयणा-मा, नाॊदणा-मा,याजलट कयणा-मा

वाम्राज्माचे,

स्लयाज्माचे तनळाण रालण्माची जागा.प्राभख्

ु माने उॊ च दठकाणी फरू
ु जालय अवे.

40)- *धान्मकोठाये - गडालयीर धान्म वाठवलण्माची जागा.गडालयीर कुलतीनव

ु ाय
धान्म वाठलण्माव वलवलध कोठाये अवत.गडालयीर रोकाॊच्मा उऩजजवलकेवाठी
धान्म वाठा अततळम भशततलाची गोष्ट. उॊ दीय, फकडा-भुॊगी,लाऱली,ऩाऊव माॊचा
उऩद्रल शोणाय नाशी अळा ऩद्धतीने कोठाये फाॊधरी जात.उन ,लाया ऩाऊव इ
गोष्टीॊऩावुन लाचण्मावाठी बक्कभ अळी यचना केरी जाई.

41) *दारूकोठाये -

शा गडालयीर अततळम भशततलाचा वाठा, गड रढवलण्माव तोपाॊवाठी दारूवाठा शी

अततळम भशतलाची गोष्ट.दारूकोठाये प्राभख्
ु माने भख्
ु म लस्तीऩावन
ू दयू अवत.माची
वलशळष्ट प्रकायची बक्कभ अळी फाॊधणी केरी जाई.फकल्रा पाय काऱ झुॊजत
ठे लण्मावाठी, ऩाणी आणण धान्मवाठ्माफयोफयच ,दारूवाठाशी वलळेऴ काऱजीने
जऩरा जाई.लयीर तीन गोष्टी गडालय जेलढ्मा भफ
ु रक प्रभाणात तेलढाच जास्त
काऱ गडालरून ळत्रूळी तोंड दे ता मेई.

माफाफत शी आसाऩत्रात उल्रेख आढऱतात जवे की.....

"...दारूखाना घयाजलऱ घयाचे लारयमाखारें नवाला.वदये ऩावून

वुभायाॊत जागा ऩाशून बोंलतें तनगुमडी आददकरून झाडाचें दाट कुवूॊ घारून
फाॊधाला.तऱघय कयालें तऱघयात गच्च कयाला.तमाॊत भाच घारून तमा घयीॊ दारूचे
फस्ते ,भडकी ठे लाली.फाण शोके आददकरून भध्मघयात ठे लाले.वयदी ऩालों न
द्माली.आठ ऩॊधया ददलवी शलारदायानें मेऊन दारू,फाण,शोके आददकरून फाशेय
काढून उष्ण दे ऊन भुद्रा करून ठे लीत जालें.दारूखान्माव नेशभी याखणेव रोक
ठे लाले. तमाणी यात्रॊददलव ऩाशरयमाप्रभाणें जागत जालें.ऩयलानगीवलयदशत आवऩाव
भनुष्म मेऊॊ न द्माले...."

42) *खरफतखाना- गुप्त लाटा-घाटी चचाम कयण्माची वॊयषीत जागा.

भशतलाच्मा भोशीभेचा ,तनमोजनाॊचा आढाला घेण्मावाठी ,खावगी चचेवाठी

अवरेरी जागा. गप्ु त शेयाॊकडून ,जावव
ू ाॊकडून आरेल्मा भाशीतीची गप्ु त रयतीने
चचाम कयण्माची वॊयक्षषत खाजगी जागा.

43) *ळस्त्रागाय- गडालयीर वलम ळस्त्रवाभग्री ,रढाईवाठी रागणाये वलम ळस्त्रे

वाठा ज्माभध्मे, ढार तरलायी, फॊदक
ू ा ,चचरखत, बारे, ऩट्टे , इ वलम भशततलाची,
गयजेची ळस्त्र ळस्त्रास्त्रे ठे लण्माची जागा.

44) *लस्त्रागाय - गडालय आलश्मक अवणायी ,वलवलध कायणाॊवाठी रागणायी ,वलम

प्रकायची ळाशी लस्त्रे ठे लण्माची जागा ळेरे, कभयऩट्टे ,गादी,तक्के,रोड,ऩडदे वलम
काऩड ,लस्त्र इ .

45) *भॊददये - दै नॊददन ऩुजेवाठी आलश्मक अवणायी , वलवलध

दे लदे लताॊची,नानावलध प्रकायची वयु े ख फाॊधणीतीर भॊदीये

प्रतमेक गडालय आऩल्मारा नक्कीच आढऱतात,लेगलेगळ्मा दे लदे लताॊची भॊदीये

गडालय अवत.माखेयीज गडालय
वलशळष्ट दठकाणी कोयरेरी दे लदे लताॊची शळल्ऩे ,शळरारेख, अळा बयऩूय गोष्टी
अजूनशी गडाॊलय आढऱतात.

46) *जलादशयखाना/कोऴागाय-

जड-जलादशय, दशये ,भानके,दाचगने अळी भौल्मलान लस्तू ठे लण्माची जागा.

स्लयाज्मातीर वलम भौल्मलान ऐलजी,कय रूऩाने, रुटीच्मा रूऩाने शभऱारेरा वलम
ऐलज ,वुयक्षषत दठकाणी लेगलेगळ्मा दठकाणी ठे लण्मावाठी केरेरी वोम.

47) *दफ्तयखाना- वलम प्रकायचे चारणाये काभकाज, ऩयस्ऩयाॊभधीर ऩत्रव्मलशाय,

खाजगी दस्ताऐलज,

गडालयीर वलम ऐततशाशवक कागदऩत्रे, ऩत्रे ,नोंदी, दस्ताऐलज, ठे लण्माची वुयक्षषत

जागा.

48) *टाॊकवाऱ- लेगलेगळ्मा वाम्राज्माची, स्लत्ची दै नॊददन व्मलशायातीर

नाणी,शळक्के इ चरने तमाय कयण्माचा कायखाना. शळलकारीन

शळलयाई,शोन अळी स्लयाज्माची भौल्मलान नाणी ऩाडण्माचा कायखाना ,टाॊकवाऱ

यामगडालय शोती.

49) *ळौचकुऩ-

वाडेतीनळे लऴाांऩल
ू ी गडालय तनशभमरेरा लैसातनक प्रमोग. प्रतमेकाने अभ्मावाला
अवा प्रमोग. अनेक शळलकारीन गडालय ळौचकूऩाॊची यचना केरेरी
आढऱते,लाड्माॊभध्मे ,घयाॊभध्मे ,ऩशाये क-माॊवाठी तटफॊदी भध्मे अवे ळौचकुऩ
आढऱून मेतात. ऩशाये क-मावाॊठी खाव तटफॊदी भध्मेच अळी यचना केरेरी
ऩशामरा बेटते.
उदा:यामगड ,याजगड, शवॊधुदग
ु ,म प्रताऩगड इ.

50) *अॊधायकोठड्मा- गुन्शा केरेल्मा

गुन्शेगायाॊना,फपतूयाॊना ,आयोऩीॊना,शळषा म्शणून कैंद्माॊना कैदे त ठे लण्माच्मा, डाॊफून

ठे लण्माच्मा वॊयषीत कोठड्मा.

51) *ऩागा - गडालय मेणाये घोडे, प्राणी माॊच्मा याशण्मावाठी,तमाॊना फाॊधण्मावाठी

केरेरी तनला-माची वोम.

52) *उष्रखाना - उष्रखाना म्शणजे उॊ टळाऱा , उॊ ट मा प्राण्माॊची फाॊधण्मावाठी

केरेरी वोम.

53) *वऩरखाना /शततीळाऱा- गडालय अवरेल्मा, वैन्म दरात अवरेल्मा

शततीॊना याशण्माची ,तनला-माची केरेरी वोम, जागा.

54) *तारीभखाना- तारीभखाना म्शणजे भल्रळाऱा .ऩैरलान भल्राॊचा आखाडा

तारीभ.

55) *अॊफयखाना- गडालय धान्म वाठवलण्मावाठी फाॊधरेरी इभायत.

56) *कडेरोट कडा - कैद्माॊना ,फपतुयाॊना,गुन्शेगायाॊना शळषा दे ण्मावाठी गडालयीर

एक याखील जागा कडा.शळषा वुनावलल्मानॊतय कैद्माॊचा अळा दठकाणाशून कडेरोट
केरा जाई.

उदा: यामगडचा टकभक कडा , शळलनेयी कडेरोट कडा.

57) *शळल्ऩे-

प्रतमेक फकल्ल्मालय प्रलेळद्लायालय,तटालय ,भॊददयालय आऩल्मारा वलवलध प्रकायची

शळल्ऩे आढऱून मेतात.जवे फक शतती, ळयब,शवॊश, गॊडबेरूड अवे प्राणी तवेच
दयलाजालय ,तटालय दे ल-दे लता गणेळ, भारूती इ. दे लताॊची ऩाना पुराॊची वलवलध
शळल्ऩे आढऱतात.

लेगलेगळ्मा उद्देळाने, लेगलेगळ्मा वाम्राज्माची ओऱख, ताकद दळमवलण्मावाठी

कोयरेरे वलशळष्ट आकायाचे ,चचत्राॊचे दगड.

58) *शळरारेख-

अनेक गडालय लेगलेगळ्मा बाऴेचे शळरारेख कोयरेरे अवतात.शळरारेख शे

प्राभुख्माने उठालाचे फकॊला खोददल अषयाचे अवतात,शळरारेखातून फकल्ल्माॊचा,
फाॊधकाभाचा वलवलध याजलटीॊचा ऐततशाशवक उल्रेख, दस्तालेज आऩल्मारा
शभऱतो.फकल्ल्माॊची फाॊधणी, ऩुनफाांधणी, डागडुजी काशी ऐततशाशवक व्मक्तीॊचे
उल्रेख, गडाफद्दरचा इततशाव, तेथीर याजलटीची ओऱख अळा भशतलऩूणम गोष्टीॊची
भाशीती शळरारेखाॊच्मा भाध्मभातन
ू कऱते.

59) जोते/चौथया- गडालयीर लास्तॊच

ू ा,घयाॊचा ऩामा.घडील भजफत
ू दगडाॊनी फाॊधन
ू
मालय लयीर फाॊधकाभ केरे जाई.

60) *वभाधी -

. गडालय,गडाच्मा ऩामथ्माळी,

,गालाॊभध्मे ,ळयु वलयाॊच्मा ,याजघया-ण्मातीर व्मक्तीॊच्मा स्भयणाथम उबायरेरी छत्री.

61) *वतीशळऱा- वती गेरेल्मा स्त्रीच्मा स्भयणाथम केरेरे शळल्ऩ.ऩततच्मा
भृतमूनॊतय तमाॊच्मा चचतेभध्मे वती गेरेल्मा स्त्रीच्मा स्भयणाथम एका दगडी
शळऱे लय वलशळष्ट आकायाचे शळल्ऩ कोयरे जात ज्मारा वतीशळऱा अवे म्शणतात.

वाधा-यण वतीशळऱा गडालय तवेच अनेक गालाॊभध्मे ,ऩरयवयात आढऱून

मेतात.माभध्मे तमा प्रवॊगाचे प्रततकातभक चचत्र कोयरे जाई.

62) *लीयगऱ - लीयगऱ म्शणजे लीयऩुरूऴाॊच्मा स्भयणाथम उबायरेरा स्तॊब, मुद्धात,

वॊग्राभात ,मद्ध
ु बभु ीत लीयभयण आरेल्मा,धायाततथी ऩडरेल्मा वैतनकाच्मा ,लीयाच्मा
स्भयणाथम दगडी शळऱे लय वलशळष्ट शळल्ऩाॊच्मा आधाये कोयरेरा दगड लीयगऱ
म्शणून ओऱखरा जातो. माभध्मे लीयाच्मा ऩयाक्रभालरून,रढाईच्मा लणमनालरून
लेगलेगळ्मा आकायाचे , लेगलेगऱी भादशती वाॊगणाये लीयगऱ कोयरे जात.अवे
फये चवे दर
ु मक्षषत वलयगऱ आज अस्ताव्मस्त अलस्थेत फकल्रे, गाले इ फ-माच
दठकाणी दर
ु मक्षषत जस्थतीत ऩडून आशेत.

63) *खॊदक- ळत्रूरा फकल्ल्माबोलती शबडता मेऊ नमे मावाठी फकल्ल्माबोलती

वलशळष्ट खोरीचा,लेगलेगळ्मा दृष्टीने ,खोदरेरा वॊयषीत चय म्शणजे खॊदक शोम.
खॊदक शा प्राभुख्माने बुईकोट फकल्ल्माबोलती खोदरा जातो.बुईकोट फकल्माबोलती
खॊदक खोदन
ू एकप्रकाये फकल्ल्मारा वॊयषीत केरे जाते. ळत्रूरा वशजऩणे
फकल्ल्मारा शबडता मेऊ नमे मा वाठी केरेरी शी खाव मोजना ,खॊदकाभध्मे ऩाणी
भगयी, वाऩ अवे प्राणी वोडरे जात ,जेणेकरुन एक-प्रकाये बुईकोट फकल्ल्माबोलती
शे वुयषाकलच शोते.खॊदकालरून जाण्मामेण्मावाठी काढता घारता मेणाया ऩूर
फववलरा जाई.

उदा:फकल्रे चाकण , मळलॊतगड इ.

गडालय अवणा-मा मा वलम भशततलाच्मा फाफी,गडाचे शे दग

ु ामलळेऴ,
गडारा एक गडाचे ऩरयऩूणम रूऩ दे तात.......

.... शळलदग
ु मफाॊधनीतीर अनेक

प्रमोग आजशी आऩल्मारा अचॊबफत

कयतात.गडकोट ऩाशता ऩाशता शे दग

ु ामलळेऴ अभ्मावरे तय मा गडाॊची ऩरयऩूणम
बटकॊती नक्कीच शोईर.

वाबाय; अशभत तनॊफाऱकय

दग
ु मजागय
 दग
ु प्र
म ेभीॊना ऩत्र.
म्शणजे तयी माले गऱ काम अवतॊ ! गडे शो !

अलघ्मा भशायाष्राच्मा कानाकोऩऱ्मातून मा दग

ु मदळमनावाठी मा. आऩाऩरे उद्मोग
एक्मा अॊगाव वारून मा. दो चौ ददवाॊची वलड काढून मा. ऩण शे दग
ु म म्शणजे
काशी रोणालऱा, भाथेयान फकॊला आऩर भशाफऱे श्लय नव्शे. नुवत डोंगय चढणॊ
आशे. यान तुडलण आशे. स्लत:चॊ अॊथरूण ऩाॊघरूण ऩाठीलय लागलीत यानोभाऱ
दशॊडाल रागतॊ.

ततथॊ अवतो बयाट लाया. अवतॊ कऱा कऱा ताऩणाय ऊनॊ. अवतात भोकाट
डोंगयदये . ऩण शे आव्शान अवतॊ जजद्दीरा. ऩुरूऴाथामरा ! ध्मानात घ्मा, ततथॊ आऩरे
ऩयाक्रभी ऩल
ू मज काशी एक इततशाव घडलन
ू गेरे आशेत. फकतमेकदा तमाॊचा जम
झारा. फकतमेकदा ऩयाबलशी. कधी कधी दग
ु ुमणाॊनी तमाॊच्मालय भात केरी अवेर. शे
फरलॊत दग
ु म भुकाट्मान ळत्रूच्मा ताब्मात द्माले रागरे अवतीर तमाॊना.

तमा वगळ्मा प्राचीन इततशावाच स्भयण शा आशे मा दग

ु मभ्रभॊतीभागचा उद्देळ !

आऩल्मा ऩूलमजाॊनी दग
ु म शी तीथमषेत्रे भानरी शोती. प्राणाऩरीकडे जऩरी शोती.
याभचॊद्रऩॊत अभातमाॊची आसाऩत्र तय तुम्शाव ठालकीच आशेत. तमात म्शटरॊ आशे.
'वॊऩण
ू म याज्माचे वाय ते दग
ु म. दग
ु म नवता भोकऱा दे ळ ऩयचक्र मेताच तनयाश्रम,
प्रजाबग्न शोऊन उद्ध्लस्त शोतो. दे ळ उद्ध्लस्त झारीमालयी याज्म अवे कोणाव
म्शणाले ? माकयीता ऩूली जेजे याजे झारे, तमाॊनी आधी दे ळाभध्मे दग
ु म फाॊधून तो
तो दे ळ ळाश्लत करून घेतरा आणण आरे ऩयचक्र वॊकट दग
ु ामश्रमी ऩयीशाय केरे. शे
याज्मतय तीथमरूऩ थोयरे कैरावस्लाभीॊनी गडाॊलरूनच तनभामण केरे.'

आसाऩत्रात आणणक म्शटरॊ आशे.'गडकोट वलयशीत जे याज्म ते अभ्रऩटर न्माम

आशे. मा कयीता ज्माव याज्म ऩाशीजे तमाॊनी गडकोट शेच याज्म, गडकोट म्शणजे
याज्माचे भूऱ, गडकोट म्शणजे खजीना, गडकोट म्शणजे वैन्माचे फऱ, गडकोट
म्शणजे याज्मरक्ष्भी, गडकोट म्शणजे आऩरी लवती स्थऱे , गडकोट म्शणजे आऩरे
वुखतनद्रागाय फकॊफशूना गडकोट म्शणजे आऩरे प्राणवॊयषण अवे चचतताव आणून
कोणाचे बयलळाॊलय न याशता तमाचे वॊयषण कयणे.'

आवे शे वलामत यषणीम जे गडकोट तीथम शोम, तमाचा आज काम उऩमोग अवा
नाठाऱ प्रश्नॊ तुभच्मा भनी उऩजेर. तमाच एकच उततय आशे, आज दग
ु ाांऐलजी
भतदायवॊघ फाॊधरे जातात. तमाॊची उऩेषा कयणाऱ्मा रोकप्रतततनधीॊना कळाचेशी
वॊयषण कयता मेणाय नाशी शा अभ्रऩटर न्माम आजशी आशेच. म्शणन
ू जे
गडकोट तीथम एकेकाऱी यषणीम शोती, तमाॊचा तनदानऩणी अनादय तयी करू नमे.

आऩल्मा भशायाष्रात उणेऩुये रशानभोठे वुभाये ऩाचळे फकल्रे. फखयीत उल्रेख

आशे, 'शजयतीव तीनळे वाठ फकल्रे आशेती!' माऩैकी उणेऩयु े अडीचळे गड तयी भी
ऩादशरे. अगदी स्लस्थऩणे ऩाशीरे. घाई-गडफड कवरीच नव्शती.

गड कवा ऩाशाला माचॊ एक तॊत्र आशे. तो धालता ऩऱता ऩशाता उऩमोगाचा नाशी.
तमाची बौगोरीक ऩाश्लमबभ
ू ी, तमाचॊ नकाळातीर स्थान, वॊयषणदृष्ट्मा तमाचॊ
भशतलॊ, तमाच्मा जलऱ अवरेरे घाट, भैदान, णखॊडी, ऩठाय, नद्मा, ओढे , यणषेत्र, तमालय
चढामचे भागम, तमालरून ददवणाया प्रदे ळ, तमा प्रदे ळातीर फकल्रे, शळखयॊ , तमाॊची
भजफूती, तमालयीर ऩाण्माची दठकाणॊ-शौद, तराल, तमाचे तट, तमाचे फुरूज, तमाची
प्रलेळद्लायॊ .... शे वगऱॊ कवॊ नीट तऩावरॊ ऩादशजे, तयचॊ तमाचॊ भशतल ध्मानी मेतॊ.

धालता ऩऱता फकल्रा फघामरा तो काशी बोज्जा नव्शे ! धालता ऩऱता तमारा
नुवतॊ शळउन जाणॊ म्शणजे तमाचाशी अऩभान, अऩराशी. अवॊ करू नमेये फाऱाॊनो !

इततशाव शा प्रकाळदीऩ आशे. उणॊदण

ु ॊ वलम स्लच्छ दाखवलणाया. काम तमागरॊ
ऩादशजे, काम स्लीकायरॊ ऩादशजे, शे आऩरॊ आऩणच ठयलामचॊ अवतॊ.

ज्माचॊ स्भयण शोताच भस्तक नम्र शोते, फाशू स्पुयण ऩालतात, ळयीयालय योभालऱी
उभ्मा ठाकतात, तो ददजग्लजमी शळलाजी याजा मानॊ चाय-दोन यात्री तयी मा
फकल्ल्माॊलय घारवलल्मा आशेत. तेव्शा -

'शळलयामाचे कैवे फोरणे, शळलयामाचे कैवे चारणे,शळलयामाची वरगी दे णे कैवे अवे'

.... ते मा तटाफुरूजाॊनी अनुबलरॊ अवणाय !
मा तटा फुरूजाॊना जय लाचा पुटरी तय शे आऩल्मा कानी ते गुज कुजफुजतीर.
म्शणतीर,'शोम गडेशो, तो ऩवलत्रातभा आम्शी कोणे एके काऱी आभच्मा
अॊगाखाॊद्मालय लागवलरा आशे.'

कोण्मा एका स्थानाचॊ ते अऩूलमतल आम्शी ध्मानी घेत नाशी. जजथॊ आभचे ळूय
ऩूलमज तनकयानॊ झुॊजरे, ततथॊ आम्शी चें डू पऱीचे डाल भाॊडतो !

ज्मा ऩाऴाण खॊडालय फवन

ू तमाॊनी आऩल्मा घालाच आवद
ू तनयऩन
ू काढरॊ, ततथॊ
आम्शी वलड्मा वलझलतो !

शे अवॊ कयता नमे...

इततशाव ध्मानी घेत नाशी तोलय तो केलऱ एक बभ

ू ीखॊड अवतो. इततशावाचा दीऩ
भनी उजऱता षणी ती ऩवलत्र मुद्धबूभी शोते. इथल्मा भातीच्मा प्रतमेक ढे कऱारा
तमा ळूय ऩूलमजाॊनी धयतीलय वाॊडरेल्मा यक्ताचा गॊध आशे.

तो आऩल्मारा जाणलामरा शला. भग शी दग

ु म मात्रा वुपऱ वॊऩूणम शोते. एयली
नुवती ऩामवऩटी शोते.मालेगऱॊ अगदी तनवगमवौंदमामच्मा दृष्टीनॊ जयी फकल्ल्माॊकडे
ऩाशामचॊ म्शटरॊ तयी अळी शी योभशऴमक, अळी शी चैतन्मभम, अळी शी लम वलवरून
टाकणायी, अळी शी तरूणाईव शाक घारणायी स्पूतीस्थऱे अन्मत्र ळोधून
वाऩडामची नाशीत.

फकल्ल्माॊलरून ददवणाये वुमोदम आणण वुमामस्त शे तय अऩूलम दृश्म आशे.

फकल्ल्माॊलरून यात्री घडणाये नषत्र दळमन, शा अलणमनीम आनॊद आशे. तमाची
कळाळीच तुरना कयता मामची नाशी. वाॊवायीक व्माऩाॊऩावून भन भुक्त शोतॊ.
यानालनातीर ऩळऩ
ु क्ष्माॊळी भैत्र जऱ
ु तॊ. स्लच्छ बयाटलाया छातीत बरून घेतल्मानॊ
आयोग्म आऩरा ऩतता वलचायीत मेतॊ. लाढतॊ लम ततथॊच थाॊफतॊ. ते भाघाय लऱतॊ.
ऩाच-दशा लऴाांनी तयी तरूण झारो आशोत, अवा वाषातकाय शोतो.

नाना वभस्माॊनी खच्चन

ू बयरेल्मा, काऱॊ जन
ू गेरेल्मा जजलनातन
ू काशी षणॊ तयी
फाजूव काढून जे मा ऐततशाशवक स्पूती स्थऱाॊच्मा दळमनावाठी जातात तमाॊना शा
अनुबल आल्माशळलाम यशात नाशी. वाषातकाय, वाषातकाय
_________________

मा ऩत्राच स्भयण कयणे शीच जमॊती ददनी तमाॊना वलनम्र

अशबलादन.....!

#आप्ऩा

#गोतनदाॊ.
अ.न गडकोटाचे नाल
=====================================
१) वज्जनगड

२) ऩन्शाऱगड

३) िताऩगड

४) यामगड

५) योशीडा

६) बलानगड

७) केऱले ककल्रा

८) केऱले ऩाणकोट

९) ताांदऱ
ु लाडी

१०) घोड्फां दयचा ककल्रा

११) भल्शायगड

१२) लवांतगड

१३) रोशगड

१४) याजगड

१५) कुराफा
१६) लबलगड

१७) लयऱीचा ककल्रा

१८) भाहशभचा ककल्रा

१९) फाांद्राचा ककल्रा

२०) काऱा ककल्रा

२१) रयला ककल्रा

२२) वामनचा ककल्रा

२३) लळलडीचा ककल्रा

२४) वाांकळी ककल्रा

२५) लवशगड
वज्जनगड(Sajjangad)
ककल्ल्माची उां ची:३३५०
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: ळॊबूभशादे ल ,वाताया

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : वाताया

प्रताऩगडाच्मा ऩामथ्माऩावून वशमाद्रीची एक उऩयाॊग ऩूलेकडे जाते मा याॊगेरा

ळॊबूभशादे ल मा नालाने ऒऱखतात. मा याॊगेरा तीन पाटे पुटरे रे आशे त. तमाऩैकी
एका याॊगेलय वज्जनगड उपम ऩयऱीचा फकल्रा लवरे रा आशे . वभथम याभदावाॊच्मा
ऩदस्ऩळामने ऩालन झारे री इथरी भाती प्रतमे काने बाऱी रालाली.
वाताया ळशयाच्मा नैऋतमे व अलघ्मा दशा फकभी अॊतयालय उयभोडी उपम उलमळी
नदीच्मा खोऱ्मात शा दग
ु म उबा आशे .

इनतशाव :
प्राचीन काऱी मा डोंगयालय आश्लारामन ऋऴीॊचे लास्तव्म शोते , तमाभुऱे मा
फकल्ल्मारा ’आश्लारामनगड’ म्शण ू रागरे . मा ळब्दाचा अऩभ्रॊळ म्शणजे अस्लरगड
शे दे खीर नाल शभऱारे . मा फकल्ल्माची उबायणी शळराशाय याजा बोज ह्माने ११व्मा
ळतकात केरी. मा गडाच्मा ऩामथ्माळी ऩयऱी नालाचे गाल शोते, म्शणन
ू च ह्मारा
ऩयऱीचा फकल्रा अवे दे खीर वॊफोधरे जात अवे. चलथा फशभनी याजा भशॊ भदळशा
(१३५८ - १३७५) माच्मा कायफकदीत मा फकल्ल्माचा उल्रे ख आढऱतो. ऩुढे शा फकल्रा
फशभनी याज्माचे लायवदाय आददरळशा कडे गे रा. इ.व.१६३२ ऩमांत पाजरखान ह्मा
फकल्ल्माचा फकल्रे दाय अवल्माचा उल्रे ख आढऱतो. २ एवप्रर १६७३ भध्मे शळलाजी
याजाॊनी शा फकल्रा आददरळशाकडून जजॊकून धे तरा.

शळलयामाॊच्मा वलनॊती लरून वभथम याभदाव गडालय कामभच्मा लास्तव्मावाठी आरे .

फकल्ल्माचे नाभकयण कयण्मात आरे "वज्जनगङ". याज्माशबऴे कानॊतय शळलाजीयाजे
वज्जनगडालय वभथाांच्मा दळमनाव आरे . ददनाॊक ३/११/१६७८ योजी शळलयामाॊनी
वॊबाजी भशायाजाॊना वभथाांकडे ऩाठलरे , ऩण ३/१२/१६७८ योजी वॊबाजी भशायाज
वज्जनगडालरून ऩऱून जाऊन ददरे यखानारा शभऱारे . शळलयामाॊच्मा तनधनानॊतय १८
जानेलायी १६८२ योजी श्री याभभूतींची गडालय स्थाऩना कयण्मात आरी. २२ जानेलायी
१६८२ भध्मे वभथाांचे तनधन झारे . वभथाांनी आऩल्मा ऩश्चात वलम अचधकाय
ददलाकय गोवाव्मारा ददरे अवरे तयी गडाची व्मलस्था बानजी लयाभजी गोवाली
माॊच्माकडे वोऩलरी शोती. ऩुढे माॊत बाॊडणतॊटा वुरू झारा शी गोष्ट वॊबाजी
भशायाजाॊच्मा कानालय जाताच तमाॊनी २/६/१६८२ योजी वज्जनगडाचा भुद्राधायी
जजजोती काटकय शमारा ऩत्र शरशरे की,
‘‘श्री स्लाभी अलताय ऩूण म कयण्माअगोदयच आसा केरी शोती. ऐवे अवता उद्धल
गोवाली उगीच द्रव्म रोबास्तल बानजी ल याभजी गोवाली माॊवी कटकट करयतात,
तुम्शी उद्धल गोवाली माॊवी ऩत्रे ल लस्त्रे बानजी ल याभजी माॊजकडून दे लवलरी म्शणन
ू
कऱो आरे . तयी तम्
ु शाव ऐवे कयालमाचे प्रमोजन कामे ल उद्धल गोवाली माॊवी
कटकट यालमा गयज कामे ? मा उऩयी जे जे लस्त्रबाल ल द्रव्म उधल गोवाली माॊचे
आधीन कयवलरे अवेरी ती भागते बानजी ल याभजी माचे स्लाधीन कयणे. उधल
गोवाली माॊवी कटकट करू न दे णे. श्री स्लाभीॊचे ऩदशरीच आसा कयणे. ले दभत
ू ी
बफलाकय गोवाली माॊचे वलद्मभाने आम्शाव श्रुत शोऊन शोणे. तो शोईरमा उऩयी
घारभेरीत ऩडालमा प्रमोजन नाशी. श्री स्लाभीॊच्मा वभुदामाॊळी काडीइतके अॊतय ऩडो
न दे णे मा ऩत्रा प्रभाणे याशाटी कयणे’’.

मा नॊतय ऩुढे २१ एवप्रर १७०० भध्मे पतेउल्राखानाने वज्जनगडाव ले ढा घातरा. ६

जून १७००रा वज्जनगड भोगराॊच्मा ताब्मात गे रा ल तमाचे ’नौयवताया’ म्शणन
ू
नाभकयण झारे . १७०९ भध्मे भयाठ्माॊनी ऩुन्शा फकल्रा जजॊकरा. १८१८ भध्मे फकल्रा
इॊग्रजाॊच्मा शाती ऩडरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
गडालय शळयताॊना रागणाऱ्मा ऩदशल्मा दयलाजारा ’छत्रऩती शळलाजी भशायाजद्लाय’
अवे म्शणतात. शे द्लाय आग्नेम ददळेव आशे . दव
ु या दयलाजा ऩूलामशबभुख अवून
तमारा ’वभथमद्लाय’ अवेशी म्शणतात. आजशी शे दयलाजे यात्री दशा नॊतय फॊद शोतात.
दव
ु ऱ्मा दायातन
ू शळयताॊना वभोयच एक शळरारे ख आढऱतो तमाचा भयाठी अथम
खारीर प्रभाणे;
१) ऐश्लमम तुझ्मा दायातून तोंड दाखलत आशे .

२) दशॊभत तमाच्मा काभाभुऱे वलम पुराॊना प्रपुल्रीत कयत आशे .

३) तू वलॊलॊचना दयू शोण्माचे स्थान आशे व. ऩयॊतु ऩन्

ु शा वललॊचना भक्
ु त आशे .

४) तुझ्मा ऩावून वलम वललॊचना दयू शोतात.

५) ऩये री फकल्ल्मालयीर इभायतीच्मा दयलाज्माचा ऩामा ३ जनाददराखय मा तायखे व

तमाय झारा. आददरळशा ये शान माने काभ केरे .

ज्मा ऩामऱ्माॊनी आऩण गडालय प्रले ळ कयतो. तमा ऩामऱ्मा वॊऩामच्मा अगोदय एक
झाड रागते. मा झाडाऩावून एक लाट उजलीकडे जाते. मा लाटे ने ५ शभतनटे ऩुढे
गे ल्मालय एक याभघऱ रागते. शी याभघऱ वभथाांची एकाॊतात फवण्माची जागा
शोती.

गडालय प्रले ळ केल्मालय डालीकडे लऱाले . वभोयच घोड्माॊना ऩाणी ऩाजण्मावाठीचे

घोडाऱे तऱे ददवते. घोडाऱे तळ्माच्मा भागच्मा फाजूव एक भशळदलजा इभायत आशे .
तय वभोयच आॊग्राई दे लीचे भॊददय आशे . शी दे ली वभथाांना चापऱच्मा याभभूती
फयोफयच अॊगाऩयू च्मा डोशात वाऩडरी. भॊददया वभोयच ध्लजस्तॊब आशे . नॊतय आल्मा
भागामने ऩुन्शा तऱमाऩाळी माले ल वयऱ ऩुढे चारत जाले .

लाटे तच उऩशायगशृ , श्री वभथम कामामरम आणण धभमळाऱा रागतात. धभमळाऱे च्मा
वभोयच वोनाऱे तऱे आशे . माच तळ्मातीर ऩाणी वऩण्मावाठी लाऩयतात. तळ्माच्मा
भागीर फाजूव ऩुष्ऩलाटीका आशे . वोनाऱे तळ्माच्मा वभोरून जाणायी लाट ऩकडाली
आणण आऩण भॊददयाच्मा आलायात मे ऊन ऩोशोचतो. वभोयच ऩे ठेतल्मा भारुतीचॊ
भॊददय आशे , तय फाजर
ू ा श्रीधय कुटी नालाचा आश्रभ आशे . उजलीकडे श्रीयाभाचे
भॊददय, वभथाांचा भठ आणण ळेजघय आशे . मा दठकाणी वभथाांच्मा लाऩयातीर वलम
लस्तू ठे लल्मा आशे त. शे वलम ऩाशून झारे की भॊददयाच्मा ऩुढच्मा द्लायातून फाशे य
ऩडामचे आणण डालीकडे लऱाले प्रथभ ‘ब्रम्शवऩवा’ भॊददय रागते आणण ऩुढे गे ल्मालय
धाब्माच्मा भारुतीचे भॊददय आशे . वभोयच फकल्ल्माचा तट आशे . मे थून वबोलतारचा
ऩरयवय पायच वुॊदय ददवतो. गड फपयण्माव दोन ताव रागतात.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
गडालय जाण्मावाठी दोन भागम आशे त तमाॊऩैकी एक गाडीभागम आशे
१) ऩयऱी ऩावून:-
वाताया ते ऩयऱी अॊतय १० फकभी आशे . ऩयऱी ऩावन
ू गडालय जाण्मावाठी ऩामऱ्मा
आशे त. वाधायण ७८० ऩामऱ्माॊनॊतय गडाचा दयलाजा रागतो. गडालय जाण्माव
ऩयऱीऩावून एक ताव रागतो.

२) गजलाडी ऩावून :-
वाताया ऩयऱी यस्तमालय ऩयऱीच्मा अरीकडे ३ फकभीलय गजलाडी गाल रागते. तेथून
थे ट गडाच्मा कातऱ भाथ्माऩमांत गाडीने जाता मे ते. मे थून ऩुढे १०० ऩामऱ्माॊनॊतय
दयलाजा रागतो. यस्तमाऩावून गडालय जाण्माव १५ शभतनटे रागतात.

याशाण्माची वोम :
१) गडालय याशण्मावाठी श्री वभथम वेला भॊडऱ कामामरम तपे खोल्मा उऩरब्ध
शोतात.

२) गडालय धभमळाऱा दे खीर आशे त.

३) वज्जनगड ( वेला भॊडऱाच्मा ) खोल्माशी याशण्मावाठी उऩरब्ध शोतात.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लण्माची वोम शोते.

ऩाण्माची वोम :
गडालय फायाभशी वऩण्माचे ऩाणी आशे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

ऩयऱी गालातून ऩामऱ्माॊनी
१ ताव ल गाडीभागामने १५ शभतनटे

ऩन्शाऱगड(panhalgad)
ककल्ल्माची उां ची:४०४०
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: कोल्शाऩूय

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : कोल्शाऩूय

भशायाष्राच्मा इततशावात अनन्म वाधायण भशतल अवरे रा फकल्रा म्शणजे

ऩन्शाऱा फकल्रा शोम. ले गले गळ्मा काऱात दोन ले ऱा याजधानीचा भान शभऱारे रा
शा फकल्रा आजशी नाॊदता आशे . कोकण ल घाटभाथा माॊच्मा वयशद्दीलय अवणाऱ्मा
मा फकल्ल्मालय ऩाशाण्मावाठी फयीच दठकाणे आशे त. थॊड शले चे दठकाण अवल्माभुऱे
याशाण्माची ल खाण्माची उततभ वोम आशे . तमाभुऱे वलळेऴ कष्ट न घेता ऩाशाता
मे ण्मा वायखा अवरे रा ऩन्शाऱा फकल्रा प्रतमे काने एकदा तयी ऩाशाला अवा आशे .

इनतशाव :
ऩन्शाऱा फकल्रा इ.व.ऩल
ू म ततवऱ्मा ळतकात प्रथभ शळराशाय बोज याजा नशृ वॊश
माच्मा कायफकदीत फाॊधण्मात आरा. शा फकल्रा ऩूली नाग जभातीतीर रोकाॊकडे
शोता. माचे ऩदशरे नाल ‘ऩन्नग्नारम’. ऩयाळय कऴीॊनी इथे तऩश्चमाम केरी म्शणन
ू
शा फकल्रा "ऩयाळयाश्रभ" मा नालानेशी ओऱखरा जात अवे. मा फकल्ल्मालय
अवरे ल्मा तळ्मात पुरणाऱ्मा कभऱाॊभुऱे मारा "ऩद्मारम" अवे शी म्शटरे जाई.
ब्रम्शदे लाने मा डोंगयालय तऩश्चमाम केल्माभुऱे ऩुयाणात माचा उल्रे ख "ब्रम्शळैर’ मा
नालाने आशे .

शळराशय याजा बोज (इ.व.११७८-१२०९) माची ऩन्शाऱा फकल्रा शी याजधानी शोती.

दे लचगयीच्मा मादलाॊकडून ऩयाबल झाल्मालय शा फकल्रा मादलाम्मा ताब्मात गे रा.
मादलाॊनॊतय १४८९ भध्मे ऩन्शाऱा फकल्रा वलजाऩूयकयाॊकडे गे रा. इ.व. १६५९ भध्मे
अपजरलधानॊय १८ ददलवातच शळलयामाॊनी शा फकल्रा घेतरा. २ भाचम १६६० भध्मे
फकल्ल्माव शवध्दी जौशयचा ले ढा ऩडरा. शवद्द जौशयच्मा ले ढ्मानॊतय भशायाजाॊनी शा
फकल्रा वलजाऩयु याॊच्मा ताब्मात ददरा. ऩण १६७३ भध्मे कोंडाजी पजांद मा फयोफय
वैन्म ऩाठलून बेदतनततचा उऩमोग करून भशायाजाॊनी तो ऩुन्शा फकल्रा ताब्मात
घेतरा.

शळलाजी भशायाजाॊनॊतय फकल्ल्माचा ताफा भुघराॊकडे गे रा. इ.व. १६९२ ऩयळुयाभ

त्र्मॊफक माने ऩन्शाऱा फकल्रा भघ
ु राॊकडून जजॊकून घेतरा. औयॊगजे फाने इ.व. १७०१
भध्मे शा फकल्रा जजॊकरा. तमाच लऴी याभचॊद्र्ऩॊत आभातऱ्माॊनी तो ऩयत जजॊकून
घेतरा. ऩुढे १७०५ भध्मे तायायाणीॊनी "ऩन्शाऱा" शी कोल्शाऩूयची याजधानी फनवलरी.
१७०८ भध्मे ळाशू भशायाजाॊनी शा फकल्रा तायायाणीॊ कडून जजॊकून घेतरा. इ.व.
१७०९ भध्मे तायायाणीॊ शा फकल्रा ऩयत जजॊकून घेतरा . तमानॊतय १७८२ ऩमांत
"ऩन्शाऱा" शी कोल्शाऩूयची याजधानी शोती. इ.व. १८२७ भध्मे ऩन्शाऱा फकल्रा
इॊग्रजाॊच्मा ताब्मात गे रा.
कली भोयोऩॊत ऩयाडकय माॊचा जन्भ माच फकल्ल्मालय झारा शोता.

ऩशाण्माची हठकाणे :
१) याजलाडा :-
तायायाणीॊने इ.व. १७०८ भध्मे शा याजलाडा फाॊधरा. लाडा प्रे षणीम अवून मातीर
दे लघय फघण्मावायखे आशे . आज मात नगयऩाशरका कामामरम ,ऩन्शाऱा शामस्कूर
ल शभरटयी शोस्टे र आशे .

२) शळलभॊददय :-
शळलाजी भशायाजाॊचे शे भॊददय तायायाणी याजलाड्माच्मा वभोय आशे . शे भॊददय
छत्रऩती ळाशू भशायाजाॊनी फाॊधरे . भॊददयात शळलाजी भशायाजाॊची वॊगभयलयी भूती
आशे . भूती ळेजायी तायायाणीॊच्मा ऩादकू ा आशे त. भॊददयाच्मा भागच्मा फाजूव इ.व.
ऩूलम ततवऱ्मा ळतकातीर गुशा आशे त.

३) वज्जा कोठी (वदय - ई - भशर ) :-

याजलाड्मालरून ऩढ
ु े गे ल्मालय शी कोठीलजा इभायत ददवते. शी २ भजरी इभायत
इ.व. १००८ भध्मे फाॊधण्मात आरी. ऩन्शाळ्माच्मा ले ढ्माच्मा ले ऱी मा इभायतीत
शळलाजी भशायाजाॊची गुप्त खरफते चारत .माच इभायतीत वॊबाजी याजाॊना
शळलयामाॊनी मा प्राॊताचा कायबाय ऩाशाण्मावाठी ठे लरे शोते.

४) याजददॊडी :-
शी दग
ु मभ लाट गडाखारी उतयते. माच लाटे चा उऩमोग करून शळलयाम शवध्दी
जौशयचा ले ढ्मातून तनवटरे . शीच वलळाऱगडालय जाणायी एकभेल लाट आशे . माच
दयलाजातून ४५ भैराॊचे अॊतय काऩून भशायाज वलळाऱगडालय ऩोशचरे .

५) अॊफायखाना :-
अॊफायखाना शा ऩूली फारे फकल्रा शोता. माच्मा वबोलती खॊदक आशे . मे थेच गॊगा,
मभन
ु ा आणण वयस्लती अळी तीन धान्मकोठाये आशे त. माभध्मे लयी, नागरी आणण
बात अवे वुभाये २५ शजाय खॊडी धान्म भालत अवे. वलम कोठ्माॊना शला ल प्रकाळ
खे ळ्ण्मावाठी झयोके ठे लण्मात आरे शोते. माशळलाम मे थे वयकायी कचे ऱ्मा,
दारुकोठाय आणण टाकॊवाऱ इतमादी शोती.
धान्मकोठाया जलऱ एक भशादे लाचे भॊददय आशे .मात वऩॊडीवाठी लाऩयण्मात आरे रा
ळाऱीग्राभ ताऩभाना प्रभाणे यॊग फदरतो,म्शणन
ू माव यॊग फदरणायी वऩॊड
म्शणतात.

६) चाय दयलाजा :-
शा ऩूलेकडीर अतमॊत भोक्माचा ल भशतलाचा दयलाजा शोम. इ.व १८४४ भध्मे शा
दयलाजा इॊग्रजाॊनी ऩाडून टाकरा. तमाचे बग्नालळेऴ आज शळल्रक आशे त. मे थेच
‘शळला काळीद’ माॊचा ऩुतऱा आशे .

७) वोभेश्लय (वोभाऱे ) तराल :-

गडाच्मा ऩे ठेरगत शे एक भोठे तऱे आशे . तळ्माच्मा काठालय वोभेश्लय भॊददय
आशे . ह्मा भॊददयारा भशायाजाॊनी ल तमाच्मा वशस्त्र भालळ्ऱ्माॊनी रक्ष्म चाफ्ऱ्माॊची
पुरे लादशरी शोती.

८) याभचॊद्रऩॊत अभातम माॊची वभाधी :-

वोभेश्लय तरालाऩावन
ू थोडे ऩढ
ु े गे ल्मालय दोन वभाध्मा ददवतात. तमातीर
उजलीकडची याभचॊद्रऩॊत अभातम ल फाजूची तमाॊच्मा ऩतनीची आशे .

९) ये डे भशार :-
ऩन्शाऱ गडालय एक बव्म आणण आडली इभायत ददवते, तमाव ये डे भशार
म्शणतात. लस्तुत: शी ऩागा आशे . भात्र तमात नॊतय जनालये फाॊधत म्शणन
ू तमारा
ये डे भशार म्शणतात. ऩण मा भशाराची यचना ल तमातीर कभानी ल कोयील काभ
ऩाशाता शा ये डे भशार नवून डेये भशार अवाला. खावाॊच्मा तनलावावाठी माची
मोजना अवाली.

१०) वॊबाजी भॊददय :-

ये डे भशाराच्मा ऩुढे एक छोटे गढी लजा भॊददय आशे , शे छ. याजायाभाॊचा ऩूत्र
वॊबाजी(१७१४-१७६०) माचे आशे . भॊददयात शळरारे ख आशे , तय भॊददयाच्मा आलायात
वलशीय ल घोड्माच्मा ऩागा आशे त.

११) धभमकोठी :-
वॊबाजी भॊददयाऩुढे गे ल्मालय शी एक झोकदाय इभायत ददवते, ती धभमकोठी.
ू मे थे मथामोग्म दानधभम केरा जात अवे.
वयकायातून धान्म आणन

१२) अॊधायफाल (श्रुॊगाय फाल) :-

तीन दयलाज्माच्मा लयच्मा फाजूरा भाऱालय एक तीन कभानीची ,काळ्मा दगडाॊची
लास्तू ददवते. शी लास्तू तीन भजरी आशे . वलामत तऱारा खोर ऩाण्माची वलशीय
आशे . भधल्मा भजल्मालय तटाफाशे य जाण्मावाठी णखडकीलजा चोय दयलाजा आशे .
लयच्मा भजल्मालय याशाण्माची वोम आशे . मा इभायतीत एक शळरारे ख आशे .

१३) भशारक्ष्भी भॊददय :-

याजलाड्मातून फाशे य ऩडल्मालय नेशरू उद्मानाच्मा खारच्मा फाजूव भशारक्ष्भी
भॊददय आशे . शे गडालयीर वलामत प्राचीन भॊददय आशे . ह्माच्मा फाॊधणीलरून ते
वाधायण १००० लऴामऩूलीचे अवाले . याजा गॊडारयतम बोज माचे शे कुरदैलत शोम.

१४) तीन दयलाजा :-

शा ऩजश्चभेकडीर वलामत भशतलाचा दयलाजा. मारा कोकण दयलाजा अवेशी
म्शणतात. मा दयलाज्मालयीर नषीकाभ प्रे षणीम आशे .दयलाजालय एक शळरारे ख
ळयब कोयरे रे आशे त. इ.व १६७६ भध्मे कोंडाजी पजांदने मे थन
ू च अलघ्मा ६०
भालळ्मातनळी फकल्रा जजॊकरा.

१५) फाजीप्रबुॊचा ऩुतऱा :-

एव टी थाॊब्मालरून थोडे खारी आल्मालय एका ऐवऩैव चौकात लीययतन फाजीप्रबुॊ
दे ळऩाॊडे माॊचा आले ळऩूण म ऩुतऱा आशे .

१६) ऩुवाटी फरु

ु ज:-
ऩन्शाळ्माच्मा ऩजश्चभ टोकालय शा ऩुवाटी फकॊला वऩछाडी फुरुज आशे .मे थे २ फुरुज
अवून तमाभध्मे खॊदक आशे . फुरुज काळ्या घडील दगडात फाॊधरे रा अवून तमाची
उॊ ची २० पूट आशे .

१७) नागझयी:-
गडालय फायभाशी ऩाण्माचे दगडात फाॊधरे रे एक कुॊड आशे . मारा नागझयी अवे
म्शणतात. मातीर ऩाणी रोशमुक्त आशे . माच्मा जलऱच शरयशये श्लय ल वलठ्ठर
भॊददय आशे .

१८) ऩयाळय गुशा:-

ऩन्शाऱगडालयीर रता भॊगेळकय माॊच्मा फॊगल्माजलऱ एकाभागोभाग खोदरे ल्मा ५
गुशा आशे त. आत भध्मे दगडात खोदरे ल्मा फैठकी आशे त. माच गुशेत ऩयाळय
कऴीॊनी तऩश्चमाम केरी शोती.

१९) दत
ु ोंडी फुरुज :-
ऩन्शाऱगडालयीर न्मामारमाजलऱ दोनशी फाजॊन
ू ी ऩामऱ्मा अवरे रा फरु
ु ज आशे ,
तमारा दत
ु ोंडी फुरुज म्शणतात. मा फुरुजाऩावून काशी अॊतयालय अवरे ल्मा फुरुजारा
दौरत फुरुज म्शणतात.

माशळलाम गडालय करालॊततणीचा भशार, वाधोफा दगाम, भोयोऩॊत ग्रॊथारम इतमादी

दठकाणे ऩाशाण्मावायखी आशे त.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१ चाय दयलाजा भागे :-
कोल्शाऩूय ळशयातून ‘एव टी’ फवने फकॊला खाजगी लाशनाने थे ट फकल्मालय जाता
मे ते. शी लाट चाय दयलाजा भागे गडात प्रले ळ कयते.
२ तीन दयलाजा भागे :-
गडालय जाण्मावाठीचा दव
ु या भागम तीन दयलाजातून जातो. शा दयलाजा तीन
भजरी अवून माचे फाॊधकाभ शळवे ओतून केरे रे आशे .

याशाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय याशण्मावाठी तनलावस्थाने ,शॉटे ल्व आशे त.

जेलणाची वोम :
जे लणाची वोम तनलावस्थानाॊभध्मे शोते.

ऩाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय फायाभशी वऩण्माच्मा ऩाण्माची वोम आशे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

कोल्शाऩयू भागे गाडी यस्तमाने १ ताव रागतो.

जाण्मावाठी उत्तभ कारालधी :

वलम ऋतत
ु जाता मे ते.

वूचना :
१) ऩन्शाऱा फकल्रा ऩूण म ऩाशाण्मावाठी फकभान २ ददलव तयी ऩाशीजे त. फकल्ल्मालय
फाजीप्रबॊच्
ु मा ऩत
ु ळ्माऩाळी गाईड शभऱू ळकतो. तमारा फयोफय घेऊन फकल्ल्मालय
खाजगी लशानाने फकॊला रयषाने फपयता मे ते.

२) ऩन्शाळ्मालय भुक्काभ करून खाजगी लशानाने ज्मोततफा, ऩालनणखॊड, वलळाऱगड

शी दठकाणे ऩाशाता मे तात तय चारत जाऊन ऩालनगड ऩाशाता मे तो.

३) वलळाऱगडाची भादशती वाईटलय ददरे री आशे .

िताऩगड(Pratapgad)
ककल्ल्माची उां ची:३५५६
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: भशाफऱे श्लय

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : वाताया

‘‘भशाफऱे श्लयच्मा जटाॊत ल ऩायघाटाच्मा ओठात’’ शळलाजी भशायाजाॊनी फुरॊद फकल्रा

फाॊधरा तो म्शणजे ‘‘प्रताऩगड‘‘. छत्रऩती शळलाजी भशायाजाॊनी स्लयाज्मालय चारून
आरे ल्मा अपजरखानाचा लध ह्माच फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी केरा. ह्मा वुप्रशवध्द
घटनेभऱ
ु े ल भशाफऱे श्लयच्मा वातनध्माभऱ
ु े वलाांना भाशीती अवरे रा शा फकल्रा
आजशी वुजस्थत उबा आशे .

इनतशाव :
१६५६ भध्मे चॊद्रयाल भोऱ्माॊचा ऩयाबल करुन शळलाजी भशायाजाॊनी ‘जालऱी‘ ताब्मात
घेतरी. जालऱीच्मा खोऱ्मात ऩायघाटाच्मा तोंडालय ल यडतोंडी घाटाच्मा नाकालय
‘‘बोयप्मा डोंगय‘‘ एखाद्मा यखलारदायावायखा उबा शोता. ह्मा बोयप्मा डोंगयालय
फकल्रा फाॊधामची आसा भशायाजाॊनी भोयोऩॊताॊना ददरी. भोयोऩॊताॊनी दग
ू मफाॊध णीचे
कौळल्म ऩणारा रालून १६५८ वारी फुरॊद ल अभ्मे द्म फकल्रा तमाय केरा; तोच शा
प्रताऩगड. प्रताऩगडचे ऩदशरे फकल्रे दाय म्शणन
ू भशायाजाॊनी अजोजी मादल ह्माॊची
ू केरी.
नेभणक

इ.व १६५९ वारी अपजरखान प्रचॊड वैन्मातनळी स्लयाज्मालय चारून आरा.

भशायाजाॊनी मुक्तीने तमारा प्रताऩगडाखारी जालऱीच्मा खोऱ्मात आणरे . ददनाॊक ९
ू ायी २ लाजता शळलयामाॊनी अपजरखानाचा लध केरा आणण
नोव्शें फय १६५९ योजी दऩ
तमाच्मा प्रचॊड वैन्माचा गतनभी काव्माने धव्ु ला उडलन
ू स्लयाज्मालय आरे रे शे वॊकट
उधऱून रालरे . इ.व १६६१ भध्मे भशायाजाॊनी गडालय भदशऴावूयभददमनी बलानी दे लीची
स्थाऩना केरी.
इ.व १६५९ ते १८१८ ह्मा प्रददघम कारखॊडात १६८९ वारातीर काशी काऱ लगऱता शा
फकल्रा ळत्रर
ु ा जजॊकता आरा नाशी.

ऩशाण्माची हठकाणे :
प्रताऩगडाच्मा दक्षषणेव अवरे ल्मा टे शाऱणी फुरुजाखारी लाशनतऱ आशे . ह्मा
फुरुजाखारून अवरे ल्मा लाटे ने गडालय जाताना उजव्मा फाजूच्मा तटफॊदीत वलवलध
ऩातऱीलय जॊग्माॊची यचना केरे री ददवते. ह्मा यचनेभुऱे प्रले ळद्लायाकडे मे णाया ळत्र,ु
फॊदक
ु ीच्मा ल फाणाॊच्मा टप्प्मात यशात अवे. ह्माच भागामने काशी ऩामऱ्मा चढून
गे ल्मालय आऩण तटफॊदीत रऩलरे ल्मा ऩजश्चभाशबभूख भशाद्लायाऩाळी मे तो. ह्मा
भशाद्लायाची यचना अळाप्रकाये कयण्मात आरी आशे की, तोपाॊचा भाया थे ट
दयलाजालय कयता मे ऊ नमे . जशभनीऩावन
ू उॊ चालय अवरे ल्मा भशाद्लायाभऱ
ु े शततीॊ
फकॊला ओॊडक्माॊनी धडका दे लून दयलाजा तोडता मे त नवे. प्रताऩगडालय शळलतनशभमत
गडाॊची वलम लैशळष्ट्मे एकत्र ऩशाता मे तात. भशाद्लायाच्मा आतीर फाजूव
ऩशाये कऱ्माॊवाठी दे लड्मा आशे त. ह्मातीर उजव्मा शाताच्मा दे लडीत एक प्रचॊड तोप
आशे . भशाद्लायातून फाशे य ऩडल्मालय उजव्मा फाजूची लाट टे शाऱणी फूरुजालय (जीला
भशारा फुरुज) जाते. शीच ती प्रताऩगडाच्मा वलम छफीॊभध्मे ददवणायी प्रताऩगडाची
भाची. ह्मा फुरुजालय ध्लजस्तॊब आशे . फुरुजालरुन उजव्माफाजूव अपजरखानाची
कफय ल ऩाठीभागच्माफाजूव आडला ऩवयरे रा प्रताऩगडाचा फारे फकल्रा ददवतो.
भशाद्लायातून फाशे य ऩडल्मालय ऩामऱ्माॊच्मा लाटे ने गे ल्मालय आऩण श्रीबलानी भॊददयात
ऩोशोचतो. ह्मा लाटे ने जाताना डाव्मा शातारा वध्मा लाऩयात नवरे री लाट ल दव
ू या
आणण ततवया दयलाजा ददवतो.

श्रीबलानी भॊददयाच्मा आलायात ५ ते ६ छोट्मा तोपा ऩाशामरा शभऱतात. भॊददयातीर

भदशऴावूयभददमनीच्मा रुऩातीर बलानी भातेची भूती नेऩाऱभधीर गॊडकी नदीच्मा
काठालरुन आणरे ल्मा खाव शळऱे भधन
ू घडलरे री आशे . भॊददयात स्पटीकाचे शळलशरॊग
आशे . भॊददयावभोय दगडी ददऩभाऱा आशे त. भॊददयाभागीर ऩामलाटे ने आऩण गडाच्मा
टोकालय अवरे ल्मा स्नानाचे तऱे (नैऋतम तराल) ल तटफॊदीत अवरे रा चोय दयलाजा
ऩाशू ळकतो.

श्रीबलानी भॊददयाकडून फारे फकल्ल्माच्मा ऩामऱ्मा चढताॊना उजव्मा शाताव श्रीवभथाांनी

स्थाऩन केरे रा शनुभान आशे . फारे फकल्ल्मालय शळलयामाॊचा अश्लारुढ ऩुतऱा ल छोटी
फाग आशे . गडाच्मा दक्षषण ल उततय टोकारा अनुक्रभे दऩ
ु दयी फाॊधणीचा मळलॊत
फुरुज ल ये डका फुरुज आशे . ह्मा दोन फुरुजाॊभध्मे नावके तऱे ल गोडे तऱे आशे .
ह्मा खे यीज गडालय ले ताऱाचे भॊददय, स्लमॊबू केदाये श्लयाचे भॊददय, घोयऩडीचे चचत्र
अवरे री याजऩशाऱ्माॊची ददॊडी, कडेरोट, वूममफुरुज इतमादी दठकाणे आशे त.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
भशायाष्रातीर प्रशवध्द थॊड शले चे दठकाण भशाफऱे श्लय मे थून खाजगी लशानाने फकॊला
फवने ४० शभनीटात प्रताऩगडाच्मा ऩामथ्माळी जाता मे ते. माखे यीज भुॊफई - गोला
भशाभागामलयीर ऩोरादऩयू शून आॊफेनऱी घाटाने प्रताऩगडालय जाता मे ते.

याशाण्माची वोम :
गडालयीर वलश्राभगशृ ात यशाण्माची वोम शोऊ ळकते.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणावाठी अनेक उऩशायगशृ आशे त.

ऩाण्माची वोम :
फायभाशी वऩण्माचे ऩाणी उऩरब्ध आशे .

वूचना :
१) गडालयीर प्रभुख दठकाणे ऩशाण्मावाठी १ ताव ऩुयेवा आशे .

२) वॊऩूण म गड ऩशाण्मावाठी ३ ते ४ ताव रागतात.

यामगड(Raigad)
ककल्ल्माची उां ची:२९००
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: यामगड
श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : यामगड

भशाडच्मा उततये व २५ फक.भी. लय अवरे रा यामगड फकल्रा शा चशुफाजूॊनी

डोंगययाॊगाॊनी ले ढरे रा आशे . माच्मा उततये रा आणण ऩूलेरा काऱ नदीचे खोये ऩवयरे रे
आशे , तय ऩजश्चभेरा गाॊधायी नदी लाशाते. माच्मा ऩूलेरा शरॊगाणा, आग्नेमेरा याजगड,
तोयणा; दक्षषणेकडे भकयॊदगड, प्रताऩगड, लावोटा, उततये रा कोकणददला अवा भुरूख
ददवतो. यामगडाचा भाथा याजधानी फनलण्माव वोमीचा ल प्रळस्त आशे . ळत्रर
ू ा
अलघड लाटणाऱ्मा प्रदे ळातरे ते अचधक अलघड दठकाण आशे . वागयी
दऱणलऱणावशी शे दठकाण जलऱ आशे म्शणन
ू भशायाॊजाॊनी याजधानीवाठी मा गडाची
तनलड केरी.

भशायाष्रात याशाणाऱ्मा प्रतमे क भाणवाची एकदा तयी यामगड फकल्रा ऩाशाण्माची

इच्छा अवते. आता योऩ ले भुऱे यामगड फकल्रा रशानाॊऩावून थोयाॊऩमांत वलाांच्मा
आलाक्मात आरे रा आशे .

इनतशाव :
यामगडाचे प्राचीन नाल ’यामयी’ शे शोते. मुयोऩचे रोक तमाव ’ऩूलेकडीर जजब्राल्टय’
अवे म्शणत अवत. जजब्राल्टयचे ठाणे जजतके अजजॊक्म, तततकाच यामगड अजजॊक्म,
दग
ु मभ शोता. ऩाचळे लऴाांऩूली जे व्शा तमाव गडाचे स्लरूऩ नव्शते ल तो नुवता एक
डोंगय शोता, तेव्शा तमाव ’याशवलटा’ ल ’तणव’ अळी दोन नाले शोती. तमाचा आकाय
उॊ ची ल वबोलतारच्मा दऱ्मा मालरून तमाव ’नॊदादीऩ’ अवेशी नाल शोते.
तनजाभळाशीत यामगडाचा उऩमोग कैदी ठे लण्माऩुयता केरा जात अवे.

१५ जानेलायी १६५६ योजी शळलाजी भशायाजाॊनी जय्मत तमायीनीळी जालऱीलय शल्रा

करुन भोऱ्माॊचा धुव्ला उडलरा. भोऱ्माॊचा प्रभुख मळलॊतयाल भोये जालऱीशून ऩऱून
यामगडालय जाऊन यादशरा; तय प्रताऩयाल भोये वलजाऩयू ाव ऩऱारा. भशायाजाॊनी ६
एवप्रर १६५६ योजी यामयीव म्शणजे च यामगडाव ले ढा घातरा ल भे भदशन्मात यामयी
भशायाजाॊच्मा ताब्मात आरा. कल्माणचा वुबेदाय भुल्रा अशभद खजजना घेऊन
वलजाऩूयकडे तनघाल्माची फातभी भशायाजाॊना वभजरी तमाॊनी तो खजजना रुटून
यामगडालय आणरा ल तमा खजजन्माचा उऩमोग गडाच्मा फाॊधकाभावाठी केरा.

भशायाजाॊच्मा ऩदशल्मा यामगड बेटीचे लणमन कयताॊना वबावद फखय म्शणते ,

’याजा खावा जाऊन ऩाशता गड फशुत चखोटा चौतपाम गडाचे कडे ताशवल्माप्रभाणे
ददड गाॊल उॊ च. ऩजमन्मकाऱी कडडमालय गलत उगलत नाशी आणण धोंडा तावील एकच
आशे . दौरताफाद ऩथ्ृ लीलय चखोट गड खया, ऩयॊतु तो उॊ चीने थोडका. दौरताफादचे
दळगुणी गड उॊ च अवे दे खोन फशुत वॊतुष्ट झारे आणण फोशररे , तक्ताव जागा शाच
गड कयाला.’

माच दग
ु मदग
ु े श्लयारा १५ वलवलध नालाॊनी वॊफोचधरे गे रे आशे

१) यामगड , २) यामयी, ३) इस्राभगड,

४) नॊदादीऩ, ५) जॊफुद्वलऩ, ६) तणव,

७) याशळलटा, ८) फदे नयू , ९) यामचगयी,

१०) याजचगयी, ११)शबलगड, १२) ये ड्डी,

१३) शळलरॊका, १४) याशीय, १५) ऩूलेकडीर जजब्राल्टय

शळलयाज्माशबऴे क शा यामगडाने अनुबलरे रा वलमश्रेष्ठ प्रवॊग शोम. भशायाजाॊचा

याज्माशबऴे क म्शणजे , भशायाष्राच्माच नव्शे तय बायताच्मा इततशावातीर एक
रषणीम घटना शोती.
गडालयीर याजवबेत ददनाॊक ६ जन ु १३ ळके १५९६, ळतनलाय मा
ू १६७४, ज्मे ष्ठ ळद्ध
ददलळी याज्माशबऴे क वॊऩन्न झारा. ददनाॊक २४ वप्टें फय १६७४, रशरता ऩॊचभी ळु. ५
आनॊद वॊलतवय ळके १५९६ मा ददलळी ताॊबत्रक ऩद्धतीने याजाॊनी स्लत:रा आणखी एक
याज्माशबऴे क करून घेतरा. मा भागचा खया शे तू शा जास्तीत जास्त रोकाॊना
वभाधान लाटाले शा शोता. शा याज्माशबऴे क तनश्चरऩुयी गोवाली माच्मा शस्ते ऩाय
ऩडरा.

कली बूऴण यामगडाचे लणमन कयतो की, ’शळलाजीने वलम फकल्ल्माॊचा आधाय ल
वलरावस्थान अळा यामगड फकल्ल्माव आऩरे लवतीस्थान केरे . शा फकल्रा एलढा
प्रचॊड आणण वलळार आशे की, तमात तीनशी रोकीॊचे लैबल वाठलरे आशे . गडालय
वलदशयी, वयोलये , कूऩ वलयाजत आशे त. वलम मलनाॊना जजॊकून यामगडालय याजा
शळलाजीने याजधानी केरी आणण रोकाॊचे इजच्छत ऩयु लून जगतात श्रे ष्ठ मळ वॊऩादन
केरे .’
इ.व. १६७५ पेब्रुलायी ४, ळके १५९६ आनॊद वॊलतवय भाघ ल ५ गुरुलाय मा ददलळी
ु यामगडालय झारी.ळके १६०१ शवद्धाथी वॊलतवय पाल्गन
वॊबाजी याजाॊची भॊज ु ल २,
१६८० भाचम ७ मा ददलळी याजायाभ भशायाजाॊची भुॊज यामगडालय झारी. रगे च आठ
ददलवाॊनी याजायाभ भशायाजाॊचे रग्न प्रताऩयाल गुजय माॊच्मा भुरीळी झारे .

यामगडाने अनुबलरे रा अतमॊत द:खद

ु प्रवॊग म्शणजे भशायाजाॊचे तनधन. ळके १६०२
रुद्रनाभ वॊलतवये चैत्र ळुद्ध ऩौणणमभा, शनुभान जमॊती, दद ३ एवप्रर १६८० मा ददलळी
भशायाजाॊचे तनधन झारे . वबावद फखय म्शणते, ’ते ददलळी ऩथ्ृ लीकॊऩ जाशरा
अष्टददळा ददग्दाश शोऊन गे ल्मा श्रीळॊबुभशादे ली तळ्माचे उदक यक्ताॊफय जारे .’

ु े ळके १६०२ यौद्र वॊलतवय भाघ ळु ७, इ.व १६८१, १६ पेब्रल

ऩढ ु ायी मा ददलळी
यामगडालय वॊबाजी भशायाॊजाचे वलचधऩूलमक याज्मायोशण झारे .

इ.व. १६८४ च्मा वप्टें फयभध्मे औयॊगजे फाने यामगडच्मा भोदशभेव वुरुलात केरी.
ळशाफद्द
ु ीन खान माव चाऱीव शजाय वैन्मावश फादळाशने यामगडाच्मा ऩामथ्माळी
धाडरे . १५ जानेलायी १६८५ च्मा वुभायाव ळशाफुद्दीने गडाच्मा ऩामथ्माळी अवरे ल्मा
एका गालारा आग रालरी ल रुटारूट चारू केरी ऩण प्रतमष यामगडालय शल्रा न
कयता तो १६८५ च्मा भाचमभध्मे ऩयतरा.

औयॊगजे फाने आऩरा लजीय आवदखान माचा भुरगा इततकादखान उपम

झजु ल्पकायखान माव वैन्म दे ऊन यामगड घेण्माव ऩाठलरे . ळके १६१० वलबल
वॊलतवय पाल्गुन ळु ३, १२ पेब्रुलायी १६८९ योजी याजायाभ भशायाजाॊची कायकीदम वुरू
झारी आणण २५ भाचम १६८९ योजी खानाने गडाव ले ढा घातरा. दद. ५ एवप्रर १६८९
योजी याजायाभ भशायाज यामगडालरून तनवटून प्रताऩगडालय गे रे. ऩुढे जलऱजलऱ
आठ भदशने ले ढा चारू शोता. ऩण दद ३ नोव्शें फय १६८९ योजी वुमामजी वऩवाऱ मा
फकल्रे दायाच्मा फपतुयीभुऱे फकल्रा भोगराॊना शभऱारा. लाईची दे ळभुखी दे ण्माचे
ू खानाने तमाव फपतयु केरे .
आशभऴ दाखलन

झुजल्पकायखान शा फादळाशने इततकादखानरा ददरे रा फकताफ आशे . ऩुढे यामगडचे

नाभाॊतय ’इस्राभगड’ अवे झारे . ५ जून १७३३ मा ददलळी ळाशूभशायाजाॊच्मा
कायफकदीत यामगड ऩुन्शा भयाठ्माॊनी घेतरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
१) ऩाचाडचा जजजाफाईंचा लाडा:-
उतायलमात जजजाफाईंना गडालयची थॊड शला, लाया भानलत नवे, म्शणन
ू भशायाजाॊनी
तमाॊच्मावाठी ऩाचाडजलऱच एक लाडा फाॊधून ददरा. तोच शा भावाशे फाॊचा याशता लाडा.
लाड्माची व्मलस्था ठे लण्मावाठी काशी अचधकायी तवेच शळऩामाॊची व्मलस्थाशी
भशायाजाॊनी केरी शोती. ऩामऱ्माॊची एक उततभ वलशीय, तवेच जजजाफाईंना
फवण्मावाठी केरे रे दगडी आवन फघण्मावायखे आशे . माव ’तक्माची वलशीय’ अवेशी
म्शणतात.

२) खुफरढा फुरूज :-
गड चढू रागरे म्शणजे एक फुरुजाचे दठकाण ददवते, तोच शा वुप्रशवद्ध खुफरढा
फुरूज. फुरुजाळेजायी एक दयलाजा शोता, तमाव ’चचत ् दयलाजा’ म्शणत. ऩण शा
दयलाजा आता ऩूणऩ
म णे उध्लस्त झारा आशे .

३) नाना दयलाजा :-
मा दयलाजाव ’नाणे दयलाजा’ अवेशी म्शणत. मा दयलाजाचा वॊफॊध गैयवभजूतीने
नाना पडणणवाॊळी रालरा जातो. नाना दयलाजा माचाच अथम रशान दयलाजा आशे .
इ.व. १६७४ च्मा भे भदशन्मात याज्माशबऴे काच्मा तनशभतताने इॊग्रजाॊचा लकीर शे न्री
ऑक्झेंडन माच दयलाजाने आरा शोता. मा दयलाज्माव दोन कभानी आशे त.
दयलाज्माच्मा आतीर फाजूव ऩशाये कऱ्माॊवाठी दोन रशान खोल्मा आशे त, तमाॊव
’दे लड्मा’ म्शणतात. दयलाजाव अडवय घारण्मावाठी खोफणी ददवतात.

४) भदायभोचाम फकॊला भळीदभोचाम :-

चचत ् दयलाज्माने गे ल्मालय नागभोडी लऱणे घेत गे रेल्मा यस्तमाने ऩुढे गे ल्मालय एक
वऩाटी रागते. मा भोकळ्मा जागे त टोकाळी दोन ऩडक्मा इभायती ददवतात. तमाऩैकी
एक ऩशाये कऱ्माॊची जागा अवन
ू दव
ु ये धान्माचे कोठाय आशे . मे थे भदनळशा नालाच्मा
वाधूचे थडगे आशे . तेथे एक प्रचॊड तोपशी ददवते. मे थून ऩुढे गे ल्मालय खडकात
खोदरे ल्मा तीन गुशा ददवतात.

५) ऩारखी दयलाजा :-
यामगडालयीर भनोऱ्माॊच्मा (स्तॊबाॊच्मा) ऩजश्चभेव तटफॊदीत ३१ ऩामऱ्मा फाॊधरे ल्मा
ददवतात. तमा चढून गे ल्मालय जो दयलाजा रागतो तो ऩारखी दयलाजा. मा
दयलाज्मातन
ू आऩल्मारा फारे फकल्ल्मात प्रले ळ कयता मे तो.

६) याजबलन :-
याणीलळाच्मा वभोय डाव्मा शाताव दावदावीॊच्मा घयाॊचे अलळेऴ ददवतात. मा
अलळेऴाॊच्मा भागे दव
ु यी जी वभाॊतय शबॊत आ.शे तमा शबॊतीच्मा भध्मबागी जो
ू फारे फकल्ल्माच्मा अॊतबामगात प्रले ळ केरा की जो प्रळस्त चौथया
दयलाजा आशे , तेथन
रागतो तेच शे भशायाजाॊचे याजबलन. याजबलनाचा चौथाया ८६ पूट राॊफ ल ३३ पूट
रुॊ द आशे .

७) यतनळाऱा :-
याजप्रावादाजलऱीर स्तॊबाॊच्मा ऩूलेकडे अवरे ल्मा भोकळ्मा जागे त एक तऱघय आशे ,
तीच शी यतनळाऱा. शा खरफनखाना म्शणजे च गुप्त फोरणी कयण्मावाठी केरे री
खोरी अवाली अवेशी म्शणतात.
८) याजवबा :-
भशायाजाॊचा याज्माशबऴे क जे थे झारा, तीच शी याजवबा. याजवबा २२० पूट राॊफ ल
ू े कडे तोंड केरे री शवॊशावनाची जागा आशे . मे थे फततीव
१२४ पूट रुॊ द आशे . मे थेच ऩल
भणाॊचे वोन्माचे शवॊशावन शोते. वबावद फखय म्शणते, ’तख्त वुलणामचे फततीव
भणाॊचे शवद्ध कयलरे नलयतने अभोशरक जजतकी कोळात शोती, तमाभध्मे ळोध करून
भोठी भोराची यतने जडाल केरी.’

९) नगायखाना :-
शवॊशावनाच्मा वभोय जे बव्म प्रले ळद्लाय ददवते तोच शा नगायखाना. शे
फारे फकल्ल्माचे भुख्म प्रले ळद्लाय आशे . नगायखान्मातून ऩामऱ्मा चढून लय गे रे की
आऩण फकल्ल्मालयीर वलामचधक उॊ चीलय अवतो.

१०) फाजायऩे ठ :-
नगायखान्माकडून आऩण डालीकडे उतरून आरो की, वभोय जी भोकऱी जागा ददवते
तो ’शोऱीचा भाऱ’. तेथेच आता शळलछत्रऩतीॊचा बव्म ऩुतऱा फवलरे रा आशे .
ऩुतळ्मावभोय जे दोन याॊगाॊभध्मे बव्म अलळेऴ ददवतात तीच शळलकाऱातीर
फाजायऩे ठ. ऩे ठेच्मा दोन याॊगात प्रतमे की २२ दक
ु ाने आशे त, भधून जलऱजलऱ चाऱीव
पूट रुॊ द यस्ता आशे .

११) शळकामई दे ऊऱ :-
भशायाजाॊच्मा ऩुतळ्माच्मा डाव्मा फाजूव जे छोटे दे ऊऱ ददवते ते शळकामईचे दे ऊऱ
शळकामई शी गडालयीर भुख्म दे लता शोम.

१२) कुळालतम तराल:-

शोऱीचा भाऱ डाव्मा शाताव वोडून उजलीकडीर लाट कुळालतम तरालाकडे जाते.
तरालाजलऱ भशादे लाचे छोटे वे दे ऊऱ ददवते. दे लऱावभोय पुटरे ल्मा अलस्थे त नॊदी
ददवतो.

१३) टकभक टोक :-

फाजायऩे ठेच्मा वभोयीर टे ऩालरून खारी उतरून टकभक टोकाकडे जाता मे ते. तेथेच
एका दारूच्मा कोठायाचे अलळेऴ ददवतात. जवजवे आऩण टोकाकडे जातो तवतवा
यस्ता तनभुऱता शोत जातो. उजव्मा शातारा वयऱ तुटरे रा २६०० पूट खोर कडा
आशे . टोकालय लाया प्रचॊड अवतो ल जागाशी कभी अवल्माभुऱे गोंधऱ न कयता
वालधानता फाऱगाली.

१४) दशयकणी टोक :-

गॊगावागयाच्मा उजलीकडे ऩजश्चभेव जी चचॊचोऱी लाट जाते, ती दशयकणी टोकाकडे
जाते. दशयकणी टोकाळी वॊफॊचधत दशयकणी गलऱणीची एक कथा वाॊचगतरी जाते. मा
फुरुजालय काशी तोपाशी ठे लरे ल्मा ददवतात. फुरुजालय उबे यादशरे तय डाव्मा शातारा
गाॊधायीचे खोये , उजव्मा फाजूरा काऱ नदीचे खोये ददवते. तवेच इथून ऩाचाड,
खुफरढा फुरूज, भळीद भोचाम शी दठकाणे तोपेच्मा भाऱ्मात आशे त. तमाभुऱे
मद्ध
ु ळास्त्राच्मा तवेच दृष्टीने शी खऩ
ू भशततलाची आणण भोक्माची जागा आशे .

१५) भशादयलाजा :-
भशादयलाज्माच्मा फाशे यीर अॊगाव लय दोन्शी फाजूव दोन वुॊदय कभऱाकृती कोयल्मा
आशे त. दयलाज्मालय अवणाऱ्मा मा दोन कभऱाॊचा अथम म्शणजे फकल्ल्माच्मा आत
’श्री आणण वयस्लती’ नाॊदत आशे . ’श्री आणण वयस्लती’ म्शणजे च ’वलद्मा ल रक्ष्भी’
शोम. भशादयलाज्मारा दोन बव्म फुरूज अवून एक ७५ पूट तय दव
ु या ६५ पूट उॊ च
आशे . तटफॊदीभध्मे जी उतयती बोके ठे लरे री अवतात तमाव ’जॊग्मा’ म्शणतात.
ू य भाया कयण्मावाठी शी बोके ठे लरे री अवतात. फुरुजाॊभधीर दयलाजा शा
ळत्रल
लामव्म ददळेव तोंड करून उबा आशे . भशादयलाज्मातून आत आल्मालय
ऩशाये कऱ्माॊच्मा दे लड्मा ददवतात. तवेच वॊयषकाॊवाठी केरे ल्मा याशण्माच्मा खोल्मा
ददवतात. भशादयलाज्माऩावून उजलीकडे टकभक टोकाऩमांत तय डालीकडे दशयकणी
टोकाऩमांत तटफॊदी फाॊधरे री आशे .

१६) चोयददॊडी :-
भशादयलाजा ऩावन
ू उजलीकडे टकभक टोकाऩमांत जी तटफॊदी जाते, तमालरून चारत
गे ल्माव जजथे शी तटफॊदी वॊऩते, तमाच्मा थोडे अरीकडे फुरुजात शी चोयददॊडी (चोय
दयलाजा) फाॊधरे री आशे . फुरुजाच्मा आतून दयलाजाऩमांत मे ण्मावाठी ऩामऱ्मा आशे त.

१७ गॊगावागय तराल:-
शतती तरालाऩावून जलऱच यामगड जजल्शा ऩरयऴदे च्मा धभमळाऱे च्मा इभायती
ददवतात. धभमळाऱे ऩावून दक्षषणेकडे अॊदाजे ५० - ६० ऩालरे चारत गे ल्माव जो
तराल रागतो तो गॊगावागय तराल. भशायाज्माॊच्मा याज्माशबऴे कानॊतय वप्तवागय ल
भशानद्माॊची आणरे री तीथे माच तरालात टाकरी गे री म्शणन
ू च माचे गॊगावागय
अवे नाल ऩडरे . शळलकाऱात शळफॊदीवाठी माचे ऩाणी लाऩयण्मात मे ई.

१८) शतती तराल :-

भशादयलाज्मातून थोडे ऩुढे आल्मालय जो तराल ददवतो, तो शतती तराल.
गजळाऱे तून मे णाऱ्मा शततीॊच्मा स्नानावाठी आणण वऩण्मावाठी मा तरालाचा उऩमोग
शोत शोता.मा तरालाच्मा तऱारा दयीच्मा ददळेरा एक दगड फववलरे रा शोता.
उन्शाळ्माच्मा ळेलटी शा दगड काढून तराल रयकाभा करून वाप केरा जात अवे.
आज शा दगड नवल्माभऱ
ु े तरालात ऩाणी वाठत नाशी.

१९) स्तॊब :-
गॊगावागयाच्मा दक्षषणेव दोन उॊ च भनोये ददवतात तमावच स्तॊब म्शणतात.
जगदीश्लयाच्मा शळरारे खाभध्मे ज्मा स्तॊबाॊचा उल्रे ख केरा आशे , ते शे च अवाले त.
ऩूलीच्मा काऱी शे भनोये ऩाच भजरी शोते अवे म्शणतात. ते द्लादळ कोनी अवून
फाॊधकाभात नषीकाभ आढऱते.

२०) भेणा दयलाजा :-

ऩारखी दयलाज्माने लय प्रले ळ केरा की, चढ - उताय अवरे रा एक वयऱ भागम
आऩल्मारा भेणा दयलाजाऩमांत घेऊन जातो. उजव्मा शाताव जे वात अलळेऴ
ददवतात, ते आशे त याण्माॊचे भशार. याण्माच्मा भशारात अवरे रे ळौचकुऩ
ऩाशाण्मावायखे आशे त. भेणा दयलाज्मातन
ू फारे फकल्ल्मालय प्रले ळ कयता मे तो.

२१) जगदीश्लय भॊददय :-

फाजायऩे ठेच्मा खारच्मा फाजूव ऩूलेकडीर उतायालय ब्राह्भणलस्ती, ब्राह्भणतऱे लगैये
अलळेऴ ददवतात. तेथूनच वभोय जे बव्म भॊददय ददवते तेच भशादे लाचे म्शणजे
जगदीश्लयाचे भॊददय आशे . भॊददयावभोय नॊदीची बव्म आणण वुफक भूती आशे , ऩण
वध्मा शी भूती बग्नालस्थे त आशे . भॊददयात प्रले ळ केरा की बव्म वबाभॊडऩ रागतो.
भॊडऩाच्मा भध्मबागी बव्म कावल आशे . गाबाऱ्माच्मा शबॊतीव शनभ
ु ॊताची बव्म भत
ू ी
ददवते. भॊददयाच्मा प्रले ळद्लायाच्मा ऩामऱ्माॊच्मा खारी एक रशानवा शळरारे ख ददवतो
तो ऩुढीरप्रभाणे,

’वेलेचे ठामी ततऩय दशयोजी इॊदर

ु कय’

मा दयलाजाच्मा उजव्मा फाजूव शबॊतीलय एक वुॊदय शळरारे ख ददवतो तो

ऩढ
ु ीरप्रभाणे:

श्री गणऩतमे नभ: ।

प्रावादो जगदीश्लयस्म जगताभानॊददोनुसमा

श्रीभच्छत्रऩते शळलस्मनऩ
ृ ते शवॊशावने ततष्ठत:।

ळाके ऴण्णलफाणबूशभगणनादानन्दवॊलतवये

ज्मोतीयाजभश
ु ू तमफकतीभदशते ळक्
ु रे ळवाऩै ततथौ ।।१।।

लाऩीकूऩडागयाजजरुचचयॊ यम्मॊ लनॊ लीततकौ

स्तबे कुॊशबगशृ े नये न्द्रवदनैयभ्रॊशरशे भीदशते ।

श्रीभद्रामचगयौ चगयाभवलऴमे शीयाजजना तनशभमतो

मालन्द्रददलाकयौ वलरवतस्तालतवभज्
ु जॊब
ृ ते ।।२।।

माचा थोडक्मात अथम ऩुढीरप्रभाणे,

’वलम जगारा आनॊददामी अवा शा जगदीश्लयाचा प्रावाद श्रीभद् छत्रऩती शळलाजी याजा
माॊच्मा आसेने ळके १५९६ भध्मे आनॊदनाभ वॊलतवय चारू अवताना वुभुशुतामलय
तनभामण केरा. मा यामगडालय दशयोजी नालाच्मा शळल्ऩकायाने वलदशयी, तऱी, फागा,
यस्ते, स्तॊब, गजळाऱा, याजगशृ े आळाॊची उबायणी केरी आशे , ती चॊद्रवूमम अवेतोलय
खुळार नाॊदो.’

२२) भशायाजाॊची वभाधी :-

भॊददयाच्मा ऩूलम दयलाजा ऩावून थोड्मा अॊतयालय जो अष्टकोनी चौथया ददवतो तीच
भशायाजाॊची वभाधी वबावद फखय म्शणते,

’षबत्रमकुरालतॊव श्रीभन्भशायाजाचधयाज शळलाजी भशायाज छत्रऩती माॊचा कार ळके

१६०२ चैत्र ळद्ध
ु १५ मा ददलळी यामगड मे थे झारा. दे शाचे वाथमक तमाणी फाॊचधरे रा
जगदीश्लयाचा जो प्रावाद तमाच्मा भशाद्लायाच्मा फाशे य दषणबागी केरे , तेथे काळ्मा
दगडाच्मा चचऱ्माचे जोते अष्टकोनी वुभाये छातीबय उॊ चीचे फाॊचधरे अवून लरून
पयवफॊदी केरे री आशे . पयवफॊदीच्मा खारी ऩोकऱी आशे , तीत भशायाजाॊचा
अलशळष्टाॊळ यषाशभश्र भजृ ततकारुऩाने वाऩडतो.’

दशनबूभी ऩरीकडे बग्न इभायतीॊच्मा अलळेऴाॊची एक याॊग आशे , ते शळफॊदीचे

तनलावस्थान अवाले . तमाच्मा ऩरीकडे वदय लस्तीऩावून वलरग अवा एक घयाचा
चौथया ददवतो. शे घय इ.व. १६७४ भध्मे इॊग्रज लकीर शे न्री ऑक्झेंडन माव
याशालमाव ददरे शोते. भशायाजाॊच्मा वभाधीच्मा ऩूलेकडे बलानी टोक आशे . तय
उजलीकडे दारूची कोठाये , फाया टाकी ददवतात.

२३) लाघदयलाजा :-
कुळालतम तरालाजलऱून घऱीने उतयत लाघ दयलाजाकडे जाता मे ते. आसाऩत्रात
शरदशरे आशे की, ’फकल्ल्माव एक दयलाजा थोय आमफ आशे , माॊकयीता गड ऩाशून
एक दोन - तीन दयलाजे , तळाच चोयददॊड्मा करून ठे लाव्मा. तमाभध्मे शभेळा
याफतमाव ऩादशजे तततक्मा ठे लून लयकड दयलाजे ल ददॊड्मा चचणन
ू टाकाव्मा.’
शे दयू दळीऩणाचे धोयण ठे ऊनच भशायाजाॊनी भशादयलाजाशळलाम शा दयलाजा फाॊधून
घेतरा. मा दयलाज्माने लय मे णे जलऱजलऱ अळक्मच अवरे तयी दोय रालन
ू खारी
उतरू ळकतो. ऩुढे याजायाभ भशायाज ल तमाॊची भॊडऱी झुजल्पयखानाचा ले ढा पोडून
माच दयलाज्माने तनवटरी शोती.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१) भुॊफई - गोला भागामलयीर भशाड फव स्थानकाभधून :-
भुॊफई - गोला भागामलयीर भशाड मा फव स्थानकाभधून यामगडावाठी फवेव वुटतात.
तवेच फव स्थानका फाशे रून जीऩगाड्माशी जातात. फवने आल्मालय चचत ्
दयलाज्माऩाळी, (जो आता अजस्ततलात नाशी) जजथे ऩामऱ्मा वुरू शोतात. तेथे उतरून
ऩामऱ्माॊनी गडालय जाता मे ते. जलऱजलऱ १५०० ऩामऱ्मा चढून गे ल्मालय
भशादयलाजातून आऩरा गडात प्रले ळ शोतो.

२ नाना दयलाजाकडून :-
नाना दयलाजाकडूनशी आऩण गड चढू ळकतो. ऩामऱ्माॊकडून जो डाॊफयी यस्ता ऩढ
ु े
जातो तमा यस्तमाने थोडे ऩुढे गे ल्मालय उजलीकडे एक ऩामलाट जाते तमा लाटे ने
गे ल्माव नाना दयलाजाने आऩण गड चढू ळकतो.

३ योऩ ले :-
आता गडालय जाण्मावाठी योऩले ची व्मलस्था झाल्माने ऩामथ्माऩावून १० ते १५
शभतनटाॊत आऩण गडालय ऩोशोचू ळकतो.

याशाण्माची वोम :
यामगड फकल्ल्मालय एभटीडीवीच्मा फॊगल्माॊभध्मे फकॊला डॉयशभटयी शॉरभध्मे याह्ण्माची
वोम शोऊ ळकते. भशायाष्र याज्म ऩममटन केंद्र, नरयभन ऩॉइॊट, भुॊफई-२१ माॊच्माळी
वॊऩकम केल्माव फकॊला एभटीडीवीच्मा वाईट लरुन ऑनराईन फक
ु ीॊग केल्माव
याशण्माची वोम शोऊ ळकेर.

जेलणाची वोम :
ऩामथ्माच्मा ऩाचाड गाली श्री दे ळभुख माॊचे उऩशायगशृ आशे . गडालय एभ.दट.डी.वीचे
ये स्टॉयॊट आशे . गडालयीर काशी गाईड तमाॊच्मा घयात जे लणाची वोम कयतात.

ऩाण्माची वोम :
गॊगावागय तरालाचे ऩाणी आणण शनुभान टाक्मातरे ऩाणी वऩण्मावाठी लाऩयरे जाते.
२०१५ वारी दोनीशी ऩाणीवाठे खयाफ झारे रे आढऱरे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

ऩामऱ्माॊच्मा भागामने फकल्ल्मालय जाण्माव २ ताव रागतात.
योशीडा(Rohida)

ककल्ल्माची उां ची:३६६०

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
 डोंगययाांग: भशाफऱे श्लय

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ऩुणे

वह्माद्रीच्मा डोंगययाॊगेत बोय ते भशाफऱे श्लय अवा एक वुयेख डोंगयभागम आशे . मा

डोंगययाॊगेत तीन ते चाय फकल्रे आशे त. माऩैकी योशीड खोऱ्मात लवरे रा फकल्रा
म्शणजे च ‘फकल्रे योशीडा’. योशीड खोये शे नीया नदीच्मा खोऱ्मात लवरे रे आशे . मा
खोऱ्मात ४२ गाले शोती. तमाऩैकी ४१ गाले वध्माच्मा ऩुणे जजल्ह्माच्मा बोय
तारुक्मात भोडतात. योशीडा फकल्रा शे योशीड खोऱ्माचे प्रभुख दठकाण शोते.
ऩण
ु ,े वाताया जजल्ह्मातीर वशकायी वाखय कायखाने, वशकायी दध
ू मोजना माभऱ
ु े
मे थीर ऩरयवयातीर फशुतेक वलम गालाऩमांत फव, लीज आदी वुवलधा ऩोशोचल्मा
आशे त. तमाभुऱे मे थीर जीलन वुखी झारे रे आशे . योशीडा फकल्रा बोयच्मा दक्षषणेव
ु ाये ६ भैराॊलय आशे . योशीडा फकल्ल्मारा ‘वलचचत्रगड‘ फकॊला ‘बफनीचा फकल्रा‘ अवे
वभ
दे खीर वॊफोधरे जाते.

इनतशाव :
मा फकल्ल्माची तनशभमती शी मादलकारीन आशे . मा फकल्ल्मालयीर तीवऱ्मा दयलाजालय
ु स्ती केरी अवे
अवणाऱ्मा शळरारे खालरून भुशम्भद आददरळशाने ह्मा गडाची दरु
अनुभान तनघते. मा शळरारे खालरून भे १६५६ नॊतय शा फकल्रा शळलाजी भशायाजाॊनी
फाॊदर दे ळभुखाॊकडून घेतरा अवे वभजते. फकल्रा घेण्मावाठी याजाॊना फाॊदर
दे ळभुखाॊळी शातघाईची रढाई कयाली रागरी. मात कृष्णाजी फाॊदर भायरा गे रा.
फाजीप्रबू दे ळऩाॊडे फाॊदराचे भुख्म कायबायी शोते. रढाईनॊतय फाजीप्रबू दे ळऩाॊडे ल इतय
वशकाऱ्माॊना स्लयाज्मात वाभीर करून घेतरे गे रे. इ.व. १६६६ च्मा ऩुयॊदयच्मा
तशानुवाय शा फकल्रा भोघराॊच्मा स्लाधीन केरा गे रा. २४ जून १६७० योजी
शळलयामाॊनी फकल्रा ऩयत घेतरा. कान्शोजी माॊच्माकडे बोयची ऩूण म तय योशीडा
फकल्ल्माची तनम्भी दे ळभख
ु ी ल जशभनीचे काशी तक
ु डे इनाभ शोते. योशीड्माचे गडकयी
तमाॊचेकडून ३० शोन घेत शोते. शळलाजी भशायाजाॊच्मा अचधकाऱ्माॊ नी शळलाजी
भशायाजाॊकडे वलचायणा केरी की ३० च शोन का, शळलाजी भशायाजाॊनी तनणमम ददरा
की, जे धे आऩरे चाकय अवल्माभुऱे ऩूलामऩाय चारत आरे रे द्रव्मच घ्माले . ऩुढे
फकल्रा भोघराॊनी जजॊकरा, भात्र बोयच्मा ऩॊत वचचलाॊनी औयॊगजे फाळी झॊज
ु न
ू फकल्रा
स्लयाज्मात ऩुन्शा दाखर केरा. वॊस्थाने वलरीन शोईऩमांत याजगड, तोयणा, तुॊग
आणण ततकोना फकल्ल्माप्रभाणे शा शी फकल्रा बोयकयाॊकडे शोता.

ऩशाण्माची हठकाणे :

ऩदशल्मा दयलाज्माच्मा चौकटीलय गणेळऩट्टी आणण लय शभशयाफ आशे . ऩुढे १५ ते २०

ऩामऱ्मा ऩाय केल्मालय दव
ु या दयलाजा रागतो मे थून आत गे ल्मालय वभोयच ऩाण्माचे
बुमायी टाके आशे माचे ऩाणी फायाशी भदशने ऩुयते मे थून ५७ ऩामऱ्मा चढून गे ल्मालय
ततवया दयलाजा रागतो. शा दयलाजा अततळम बक्कभ आशे . मालय फऱ्माच प्रभाणात
कोयील काभ आढऱते. दोनशी फाजूॊव शततीचे शळय कोयण्मात आरे आशे . तवेच डाव्मा
फाजूरा भयाठी ल उजव्मा फाजूरा पायवी शळरारे ख आशे . आजुफाजूच्मा तटफॊदीची
ऩडझड झारी आशे .
मे थून आत शळयल्मालय वभोयच २ लास्तू ददवतात. एक गडालयीर वदय अवाली, तय
दव
ु ये फकल्रे दायाचे तनलावस्थान अवाले . डाव्मा फाजूरा थोडे अॊतय चारून गे ल्मालय
‘योदशडभल्र‘ उपम ‘बैयाफाचे भॊददय‘ रागते. भॊददयावभोय रशानवे टाके, दीऩभाऱ ल
चौकोनी थडगी आशे त. दे लऱात गणऩती, बैयल ल बैयली माॊच्मा भूती आशे त.
योशीड्माचा घेय तवा रशानच आशे . फकल्ल्माच्मा आग्नेमेव शळयलरे फुरूज, ऩजश्चभेव
ऩाटणे फुरूज ल दाभगुडे फुरूज, उततये व लाघजाईचा फुरूज ल ऩूलेव पतते फुरूज ल
वदये चा फुरूज अवे एकूण ६ फुरूज आशे त. गडाची तटफॊदी ल फुरुजाॊचे फाॊधकाभ
अजूनशी भजफूत आशे .
गडाच्मा उततये कडीर बागात टाक्माॊची वरग याॊग आशे . मे थेच एक बशू भगत
ऩाण्माचे टाके आशे . तेथेच भानली भूती ल शळलवऩॊडी आशे . वॊऩूण म गड फपयण्माव
वाधायणत: दीड ताव रागतो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :

१) फाजायलाडी भागे :-
बोयच्मा दक्षषणेव ८ - १० फकभी अॊतयालय फाजायलाडी नालाचे गाल आशे .
फाजायलाडीऩमांत जाण्मावाठी एवटी वेला उऩरब्ध आशे . फाजायलाडीऩावून भऱरे री
लाट गडाच्मा ऩदशल्मा दयलाजाऩाळी घेऊन जाते. लाट अतमॊत वोऩी अवून
दयलाजाऩमांत ऩोशोचण्माव एक ताव रागतो.

२) अॊफलडे भागे :-
बोय ते अॊफलडे अळी एवटी वेला उऩरब्ध आशे . ऩूणे - बोय - ऩानलऱ - अॊफलडे
अळी फववेला दे खीर उऩरब्ध आशे . मा गाडीने अॊफलडे गाली उतरून गालाच्मा
ऩूलेकडीर दाॊडालरून गड चढण्माव वुरुलात कयाली. शी लाट राॊफची आणण तनवयडी
आशे . मा लाटे ने गड गाठण्माव वुभाये अडीच ताव रागतात. ळक्मतो गडालय
जाताना फाजायलाडी भागे जाले आणण उतयताना नाझये फकॊला अॊफलडे भागे उतयाले .
म्शणजे यामये श्लयाकडे जाण्माव वोऩे जाते.

३) योशीडा ते यामये श्लय लाटा :-

१) बोय - कायी फवने कायी गालात उतयाले . ततथून रोशदया भागे २ तावाॊत
यामये श्लय ऩठायाकडे ऩोशोचतो ल ऩठायालयीर लस्ती ऩमांत जाण्माव दीड ताव रागतो.
२) लडतुॊफी भागे दऩ
ु ायची (२.४५) बोय - दटटे घय गाडी आॊफलण्माव मे ते, ततने लडतुॊफी
पाट्मालय उतयाले . ततथून १५ शभतनटाॊत लडतुॊफी गाल गाठणे. मे थून वाधायणत २
तावात गणेळदया भागे यामये श्लय ऩठायालय ऩोशोचता मे ते.
३) बोय - कोरे गाडीने कोरे गालात उतयाले . यात्री उळीय झाल्माव गालात भुक्काभ
करून ऩशाटे गामदया भागामने ३ तावात यामये श्लय ऩठायालयीर दे लऱात जाता मे ते.
४) बोय - दाफे केघय फवने दाफे केघयरा उतयाले ल ततथून धानलरी ऩमांत चारत जाले .
ऩुढे लाघदयाभागे ३ तावात यामये श्लय गाठता मे ते.

याशाण्माची वोम :
योशीडभल्रच्मा भॊददयात ५ ते ७ जणाॊची याशण्माची वोम शोते. ऩालवाळ्मात भात्र
भॊददयात याशता मे त नाशी.

जेलणाची वोम :
जे लणाची वोम आऩण स्ल:तच कयाली.

ऩाण्माची वोम :
गडालय वऩण्माचे ऩाणी फायभाशी उऩरब्ध आशे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

फाजायलाडी भागे १ ताव रागतो.
बलानगड
(Bhavangad)
ककल्ल्माची उां ची:१६५
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : ठाणे

ऩजश्चभ ये ल्ले लय अवरे ल्मा केऱले चा वभुद्रफकनाया भुॊफईकयाॊभध्मे प्रशवध्द आशे . मा

केऱले गालाऩावून ३ फकभी अॊतयालय बलानगड शा छोटे खानी फकल्रा आशे . लवई
भोदशभेदयम्मान ऩोतुमचगजाॊलय लचक फववलण्मावाठी भयाठ्माॊनी मा फकल्ल्माची
तनशभमती केरी शोती. दयलऴी शळलयात्रीरा मा गडालय बलानगडेश्लयाची मात्रा बयते.
इनतशाव :
इ.व. १५२६ वारी ऩोतुमचगजाॊनी लवई फकल्ल्माची उबायणी वुरु केरी. तमाच फयोफय
मा बागालय लचमस्ल ठे लण्मावाठी शळयगाल, भाशीभ, केऱले मा ऩरयवयात फकल्ल्माॊची
वाखऱीच तमाय केरी. ऩोतुमचगजाॊनी स्थातनक जनतेलय धभाांतयावाठी अतमाचाय
केरे . मा जुरभाच्मा तक्रायी ऩे ळव्माॊकडे गे ल्मालय, इ.व १७३७ भध्मे नयलीय चचभाजी
आप्ऩाॊच्मा नेततृ लाखारी गॊगाजी नाइक, ळॊकयाजी पडके, फाजी ये ठये कय इ भातब्फय
वयदाय ऩोतुमचगजाॊचे वभूऱ उच्चाटण कयण्मावाठी ऩुढे वयवालरे .
लवई भोदशभेत १७३७ च्मा ऐन ऩालवाळ्मात २००० भजयू ाॊकडून बलानगडाची
उबायणी कयण्मात आरी. दाॊडाखाडीच्मा यषणावाठी शा फकल्रा फाॊधण्मात आरा
शोता. लवई भोदशभेत मा फकल्ल्माने भशततलाची बूशभका फजालरी

ऩशाण्माची हठकाणे :
बलानगड छोट्मा झाडीबयल्मा टे कडीलय उबा आशे . ऩामथ्माऩावून १० शभतनटात
आऩण बलानगडाच्मा बग्न प्रले ळद्लायातून भाचीलय प्रले ळ कयतो. भाचीची तटफॊदी
भोठ भोठे दगड एकभेकाॊलय यचुन केरे री आशे .फकल्ल्माची ऊबायणी मुध्द ऩातऱीलय
केल्माभुऱे मा फाॊधकाभात चून्माचा लाऩय केरे रा आढऱत नाशी. गडाच्मा भाचीलय
बलानगडेश्लयाचे जजणोध्दायीत भॊददय आशे .

गडाच्मा फारे फकल्ल्माचे ऩजश्चभाशबभख

ू प्रले ळद्लाय गोभख
ु ी ऩध्दतीचे आशे . माची
कभान ढावऱरे री आशे . ऩयॊतू फाजूचे फुरुज ल तटफॊदी ळाफूत आशे त.
फारे फकल्ल्माच्मा प्रले ळव्दायाच्मा फाॊधकाभात चुन्माचा लाऩय केरे रा आढऱतो.
प्रले ळद्लायाच्मा आतल्मा फाजव
ू ऩशाये कऱ्माॊवाठी दे लड्मा आशे त. तेथन
ू ऩढ
ु े गे ल्मालय
दव
ु ऱ्मा उध्लस्त प्रले ळद्लायातून आऩरा फारे फकल्ल्मात प्रले ळ शोतो. वभोयच
ऩाण्माचे चौकोनी आकायाचे खडकात फाॊधरे रे टाक ददवते. तमाच्मा फाजूने
गालकऱ्माॊनी शवभेंटचा कट्टा फाॊधरे रा आशे . टाक्मात बयऩयू ऩाणी वाठा आशे .

फारे फकल्ल्माॊचा ऩरयवय दाट झाडीत रऩरे रा आशे . टाक्माच्मा उजव्मा फाजूव
अवरे ल्मा तटफॊदीलरुन गडपेयी चारू कयाली. तटफॊदीच्मा उततय- ऩूलम फाजूने एक
ऩामलाट खारी उतयते. मा लाटे लय डाव्मा फाजूव दगडात खोदरे ल्मा दोन गुशा
ददवतात. तमाॊचा उऩमोग धान्म वाठवलण्मावाठी केरा जात अवाला, शी ऩामलाट
ऩूढे दाॊडऩाड्मात जाते. आऩण आल्मा लाटे ने ऩयत तटफॊदीलय जाऊन गडपेयी ऩूण म
कयाली. बलानगडालरुन दाॊडा खाडी ल आजुफाजूचा वलस्तत
ृ प्रदे ळ ददवतो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१) ऩजश्चभ ये ल्ले लयीर केऱले ल वपाऱे मा स्थानकाॊलरुन बलानगड वायख्माच
अॊतयालय आशे . वपाऱे स्थानकात उतरुन दाततलये गालात जाणाऱ्मा फवने फकॊला ६
आवनी रयषाने भधुकयनगय स्टॉऩलय उतयाले मे थून ददड फकभी लय बलानगड आशे .

२) केऱले स्थानकात उतरुन ६ आवनी रयषाने केऱले गालात माले . गालातीर

चौकातून डाव्मा शाताचा यस्ता दाॊडा खाडी ओराॊडून दाॊडा गाल, खटारी गाल मा
भागे बलानगडारा जातो. शे अॊतय ३ फकभी आशे . मा भागामने केऱले ऩाणकोट,
पुटका फुरुज, कस्टभ फकल्रा, दाॊडा फकल्रा ऩशात बलानगडारा जाता मे ते.

याशाण्माची वोम :
गडालयीर बलानगडेश्लय भॊददयात यशाण्माची व्मलस्था शोऊ ळकते.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची व्मलस्था नाशी, ऩण केऱले गालात आशे .

ऩाण्माची वोम :
गडालय ऩाण्माची फायाभाशी व्मलस्था आशे .

वच
ू ना :
) बलानगड(१५ फकभी), दाॊडा फकल्रा, पुटका फुरुज, कस्टभ फकल्रा (१५फकभी),
केऱले ऩाणकोट (१५ फकभी) केऱले बुईकोट (३ फकभी) भादशभचा फकल्रा ल (५
फकभी) शळयगालचा फकल्रा शे वलम फकल्रे एका ददलवात ऩाशून शोतात. ऩयॊतु
मावाठी वभुद्राच्मा बयती ओशोटीची ले ऱ भादशत अवणे पाय भशतलाचे आशे . कायण
केऱले ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩाशाता मे तो. ओशोटीची ले ऱ ऩाशून
व्मलजस्थत तनमोजन केल्माव वलम फकल्रे एका ददलवात आयाभात ऩाशाता मे तात.
ऩारघय फकॊला केऱले शून ददलवबयावाठी ६ आवनी रयषा शभऱू ळकते.
२) केऱले भादशभ ऩरयवयातीर ६ फकल्रे स्लत:च्मा लाशनाने फकॊला रयषाने एका
ददलवात ऩाशाता मे तात. तमावाठी प्रथभ बयती ओशोटीचे ले ऱाऩत्रक ऩशाले , कायण
केऱले ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩाशाता मे तो.

जय ओशोटी वकाऱी अवेर तय प्रथभ केऱले ऩाणकोट ऩशाला. नॊतय दाॊडा फकल्रा,
बलानगड ऩाशून ऩयत केऱले त माले . जे लण करुन केऱले बुईकोट , भादशभचा
फकल्रा, शळयगालचा फकल्रा ऩाशून ऩारघयरा जाले .

ओशोटी वॊध्माकाऱी अवल्माव ऩारघय स्थानकात उतरुन रयषा करुन ५ फकभी

लयीर शळयगाल (५ फकभी) लयीर भादशभचा फकल्रा, भशकालती दे लीचे भॊदीय (४
फकभी लयीर) केऱले बुईकोट ,(३ फक भी) लयीर बलानगड ऩाशून ळेलटी ऩयत
केऱले गालात मे ऊन ओशोटीरा केऱले ऩाणकोट ऩशाला ल ८ फकभी लयीर केऱले
स्थानक गाठाले .
केऱले ककल्रा(Kelave
Killa)

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : वभद्र
ु फकनाऱ्मालयीर
फकल्रे

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : ठाणे

ऩजश्चभ ये ल्ले लय अवरे ल्मा केऱले चा वभुद्रफकनाया भुॊफईकयाॊभध्मे प्रशवध्द आशे . मा

वभुद्रफकनायाच्मा उततये रा वुरुच्मा लनात केऱले फकल्रा आशे . फकल्ल्माचा आकाय
चाॊदणी प्रभाणे अवून तमाचे फुरुज बत्रकोणाकृती आशे त.

इनतशाव :
केऱले ऩाणकोटा प्रभाणे शा फकल्रा वुध्दा इततशावकारात वभुद्रात शोता. ऩण वभुद्र
भागे शटल्माभुऱे फकल्ल्मारा बूईकोटाचे स्लरुऩ प्राप्त झारे रे आशे . काशी लऴामऩूली शा
फकल्रा ऩूण म लाऱूखारी गाढरा गे रा शोता. ‘फकल्रे लवई भोदशभे’ अॊतगमत २००८-०९
वारी मा फकल्ल्माबोलतीची लाऱू उऩवून फकल्ल्माचा ऩदशरा भजरा भोकऱा
कयण्मात आरा आशे . इ.व १७३९च्मा लवई भोदशभेत भादशभ फकल्ल्मालयीर
वलजमानॊतय १० जानेलायी १७३९ योजी केऱले फकल्रा भयाठ्माॊच्मा ताब्मात आरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :

फकल्रा लाऱूत गाढरा गे रा अवल्माभूऱे प्रले ळद्लायातून याॊगतच आऩण फकल्ल्माच्मा

ऩदशल्मा भजल्मालय प्रले ळ कयतो. वभोय तटफॊदी ल तमाच्मा भधोभध दव
ु ये
प्रले ळद्लाय ददवते. तमातून लाकून आत गे ल्मालय आऩण फकल्ल्माच्मा भागच्मा
बागात ऩोशोचतो. फकल्ल्माच्मा चाय टोकाॊना चाय लैशळष्ट्मऩूण म बत्रकोणाकृती फुरुज
आशे त. मा फुरुजाॊभध्मे तोपा ठे लण्मावाठी झयोके ल जॊग्मा आशे त. फकल्रा छोटे खानी
अवून १० शभनीटात ऩाशून शोतो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
केऱले स्थानकात उतरुन ६ आवनी रयषाने केऱले गालात माले . केऱले शळतरादे ली
भॊददयालरुन उजव्मा फाजूची लाट केऱले फीच कडे जाते. मा लाटे ने फीचलरुन फकॊला
वुरुच्मा लनातून उततये कडे चारत गे ल्मालय आऩण केऱले फकल्ल्मालय ऩोशोचतो.

याशाण्माची वोम :
गडालय याशण्माची वोम नाशी, ऩण केऱले गालात आशे .

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची व्मलस्था नाशी, ऩण केऱले गालात आशे .

ऩाण्माची वोम :
गडालय ऩाण्माची वोम नाशी.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

केऱले शळतरादे ली भॊदीयाऩावून चारत १० शभनीटे रागतात.

वूचना :
१) बलानगड(१५ फकभी), दाॊडा फकल्रा, पुटका फुरुज, कस्टभ फकल्रा (१५फकभी),
केऱले ऩाणकोट (१५ फकभी) केऱले बुईकोट (३ फकभी) भादशभचा फकल्रा ल (५
फकभी) शळयगालचा फकल्रा शे वलम फकल्रे एका ददलवात ऩाशून शोतात. ऩयॊतु मावाठी
वभुद्राच्मा बयती ओशोटीची ले ऱ भादशत अवणे पाय भशतलाचे आशे . कायण केऱले
ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩशाता मे तो. ओशोटीची ले ऱ ऩाशून व्मलजस्थत
तनमोजन केल्माव वलम फकल्रे एका ददलवात आयाभात ऩशाता मे तात. ऩारघय फकॊला
केऱले शून ददलवबयावाठी ६ आवनी रयषा शभऱू ळकते.

२) केऱले भादशभ ऩरयवयातीर ६ फकल्रे स्लत:च्मा लाशनाने फकॊला रयषाने एका

ददलवात ऩशाता मे तात. तमावाठी प्रथभ बयती ओशोटीचे ले ऱाऩत्रक ऩशाले , कायण
केऱले ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩशाता मे तो.

जय ओशोटी वकाऱी अवेर तय प्रथभ केऱले ऩाणकोट ऩशाला. नॊतय दाॊडा फकल्रा,
बलानगड ऩाशून ऩयत केऱले त माले . जे लण करुन केऱले बूईकोट, भादशभचा फकल्रा,
शळयगालचा फकल्रा ऩाशून ऩारघयरा जाले .

ओशोटी वॊध्माकाऱी अवल्माव ऩारघय स्थानकात उतरुन रयषा करुन ५ फकभी

लयीर शळयगाल (५ फकभी) लयीर भादशभचा फकल्रा, भशकालती दे लीचे भॊदीय (४ फकभी
लयीर) केऱले बूईकोट (३ फक भी) लयीर बलानगड ऩाशून ळेलटी ऩयत केऱले गालात
मे ऊन ओशोटीरा केऱले ऩाणकोट ऩशाला ल ८ फकभी लयीर केऱले स्थानक गाठाले .
केऱले
ऩाणकोट(Kelave
Panakot)
ककल्ल्माची उां ची: ०
ककल्ल्माचा िकाय : जरदग
ु म

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : कठीण

जजल्शा : ठाणे

केऱले ऩाणकोट फकॊला केऱले जॊजजया मा नालाने ओऱखरा जाणाया शा फकल्रा केऱले
गालाच्मा दक्षषणेरा बय वभद्र
ु ात आशे . दाॊडा खाडी ज्मा दठकाणी वभद्र
ु ारा शभऱते,
तमाच भागामलयीर खडकालय मा फकल्ल्माची उबायणी बय वभुद्रात केल्माभुऱे दाॊडा
खाडीलय ल वभुद्रालय एकाचले ऱी तनमॊत्रण ठे लणे ऩोतुमचगजाॊना वशज वाध्म
झारे .जशाजाच्मा आकायाचा शा वुॊदय ऩण अऩरयचचत ऩाणकोट आजशी वुजस्थतीत
उबा आशे . ओशोटीच्मा ले ऱी अशरफागच्मा कुराफा फकल्ल्माप्रभाणे वभुद्राचे ऩाणी
फकल्ल्माच्मा ऩाठीभागे जाते तमाभुऱे जशभन उघडी ऩडते ल खुष्कीच्मा भागामने
फकल्ल्मालय जाता मे ते.
 Kelve Pankot

इनतशाव :
ऩोतुमचगजाॊनी शा ऩाणकोट फाॊधरा शोता. ऩोतुमचगज भयाठे मुध्दाच्मा ले ऱी (पेब्रुलायी
१७३९) चचभाजी आप्ऩाॊना शरशीरे ल्मा ऩत्रात मा फकल्ल्माची नोंद आढऱते.

ऩशाण्माची हठकाणे :
फकल्रा फाॊधताॊना स्थाऩतमकायाने फकल्ल्माचे प्रले ळद्लाय जशभनीऩावून ८ पूट उॊ चीलय
फाॊधरे रे आशे . तमाभुऱे बयतीच्माले ऱी वभुद्राच्मा ऩाण्माने जे व्शा फकल्रा ले ढरा जातो
तेव्शा फोटीने फकल्ल्मात प्रले ळ कयता मे तो; तय ओशोटीच्मा ले ऱी फकल्ल्माच्मा
आजूफाजूची जशभन उघडी ऩडल्मालय ८ पूट शबॊत चढून फकल्ल्मात प्रले ळ कयाला
ू जॊग्मा आशे त, तवेच तोपा ठे लण्मावाठी झयोके
रागतो. प्रले ळद्लायाच्मा दोन्शी फाजव
आशे त. प्रले ळद्लायाच्मा आतीर फाजूव दयलाजा भागीर अडवय रालण्मावाठी दगडात
खाच केरे री आशे .

प्रले ळद्लायातून आत प्रले ळ केल्मालय वभोय दव

ु ये प्रले ळद्लाय ल तमाच्मा फाजुची
तटफॊदी ददवते. तटफॊदीत जॊग्मा आशे त. ऩदशरा दयलाजा ऩडल्मालयशी फकल्रा
रढवलण्मावाठी शी यचना केरे री आशे . दव
ु ऱ्मा प्रले ळद्लायातून आत गे ल्मालय डाव्मा
शाताव उध्लस्त लास्तूचे अलळेऴ ल कोयडा ऩाण्माचा तराल ददवतो. मे थून ऩूढे
गे ल्मालय ततवये प्रले ळद्लाय रागते फकल्ल्माचा शा बाग दोन भजरी अवन
ू तमाचा
आकाय अधमलतूमऱाकाय आशे . आतभध्मे ऩाण्माची फुजरे री वलदशय आशे . अधमलतूमऱाकाय
तटफॊदीभध्मे दोनशी भजल्मालय जागोजागी जॊग्मा ल तोपाॊवाठी झयोके आशे त. तवेच
राकडी लावे रालण्मावाठी तटफॊदीत केरे ल्मा खाचा ऩशाता मे तात. मा झयोक्माॊचा
उऩमोग तोपा ठे लण्माफयोफयच व्माऩायी नौकाॊकडून जकात लवूरीवाठी (आजच्मा
टोर नाक्माॊप्रभाणे) केरा जात अवाला.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ऩजश्चभ ये ल्ले लयीर केऱले स्थानकात उतरुन, फव अथला रयषाने (८ फकभी) केऱले
गालातीर चौकात माले . मा चौकातून डाव्मा शाताचा यस्ता दाॊडा खाडीभागे
बलानगडाकडे जातो.. मा यस्तमालय चौकाऩावन
ू ५ शभतनटालय कस्टभची इभायत ल
कस्टभचा फकल्रा आशे . मा इभायतीकडून उजव्मा शाताचा यस्ता केऱले
कोऱीलाड्माकडे जातो. कोऱीलाड्मातून ओशोटीच्माले ऱी चारत फकल्ल्माऩमांत जाता
मे ते. फकल्ल्माचे प्रले ळद्लाय जशभनीऩावून ८ पूट उॊ चीलय आशे . राटाॊच्मा घऴमणाभुऱे
अॊदाजे ५ पूटालय तटफॊदीत खाच तमाय झारे री आशे . मा खाचे त चढून फकल्ल्मात
प्रले ळ कयता मे तो.

याशाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय यशाण्माची वोम नाशी. ऩण केऱले गालात शोऊ ळकते.

जेलणाची वोम :
फकल्ल्मालय जे लणाची वोम नाशी, ऩण केऱले गालात शोऊ ळकते.

ऩाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय ऩाण्माची वोम नाशी.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

केऱले गालातून चारत १५ शभनीटात ऩाणकोटा ऩमांत जाता मे ते.

वूचना :
१) बलानगड(१५ फकभी), दाॊडा फकल्रा, पुटका फुरुज, कस्टभ फकल्रा (१५फकभी),
केऱले ऩाणकोट (१५ फकभी) केऱले बुईकोट (३ फकभी) भादशभचा फकल्रा ल (५
फकभी) शळयगालचा फकल्रा शे वलम फकल्रे एका ददलवात ऩाशून शोतात. ऩयॊतु मावाठी
वभुद्राच्मा बयती ओशोटीची ले ऱ भादशत अवणे पाय भशतलाचे आशे . कायण केऱले
ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩशाता मे तो. ओशोटीची ले ऱ ऩाशून व्मलजस्थत
तनमोजन केल्माव वलम फकल्रे एका ददलवात आयाभात ऩशाता मे तात. ऩारघय फकॊला
केऱले शून ददलवबयावाठी ६ आवनी रयषा शभऱू ळकते.

२) केऱले भादशभ ऩरयवयातीर ६ फकल्रे स्लत:च्मा लाशनाने फकॊला रयषाने एका

ददलवात ऩशाता मे तात. तमावाठी प्रथभ बयती ओशोटीचे ले ऱाऩत्रक ऩशाले , कायण
केऱले ऩाणकोट केलऱ ओशोटीच्मा ले ऱी ऩशाता मे तो.

जय ओशोटी वकाऱी अवेर तय प्रथभ केऱले ऩाणकोट ऩशाला. नॊतय दाॊडा फकल्रा,
बलानगड ऩाशून ऩयत केऱले त माले . जे लण करुन केऱले बूईकोट, भादशभचा फकल्रा,
शळयगालचा फकल्रा ऩाशून ऩारघयरा जाले .

ओशोटी वॊध्माकाऱी अवल्माव ऩारघय स्थानकात उतरुन रयषा करुन ५ फकभी

लयीर शळयगाल (५ फकभी) लयीर भादशभचा फकल्रा, भशकालती दे लीचे भॊदीय (४ फकभी
लयीर) केऱले बूईकोट (३ फक भी) लयीर बलानगड ऩाशून ळेलटी ऩयत केऱले गालात
मे ऊन ओशोटीरा केऱले ऩाणकोट ऩशाला ल ८ फकभी लयीर केऱले स्थानक गाठाले .
ताांदऱ
ु लाडी
(Tandulwadi)

ककल्ल्माची उां ची:१९००

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म

डोंगययाांग: ऩारघय

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ठाणे

ताॊदऱ
ु लाडी फकल्रा ऩजश्चभ ये ल्ले लयीर वपाऱे स्टे ळनच्मा ईळान्म ददळेरा वुभाये
वाडेचाय फकभी अॊतयालय आशे . लष
ृ ले रीॊनी भॊडीत अवा शा वॊद
ु य गड भॊफ
ु ईकयाॊवाठी
एका ददलवात ऩाशाण्माजोगा आशे .

Tandulwadi

इनतशाव :
मा गडाचा इततशाव वॊक्षषप्त स्लरुऩात ठाणे गॎझेदटअवम भध्मे ऩाशालमाव शभऱतो. तो
मे णेप्रभाणे ;
ु लाडी फकल्रा भाशीभच्मा (केऱले भाशीभ) आग्नेम ददळेव वुभाये १६ फकभी
’ताॊदऱ
अॊतयालय अवून शे स्थान ५७९ भीटवम (वुभाये १९०० पूट) उॊ चीच्मा डोंगयालय आशे .
वपाऱे ये ल्ले स्टे ळनच्मा ईळान्मे व ४.८० फकभी अॊतयालय शा फकल्रा आशे . भयाठ्माॊनी
इ.व. १७३७ वारी शा फकल्रा शस्तगत केरा शोता. मा डोंगयभाथ्मालय ऩाऴाणात
खोदरे री अनेक ऩाण्माची टाकी, जरकुॊब अवून तटफॊदीच्मा खुणाशी आढऱतात.
डोंगयाच्मा ऩूलम ऩामथ्माजलऱून लैतयणा नदी लाशते. नदीळेजायीच ररठाणे नालाचे
खे डे लवरे रे आशे . गालाजलऱच जरवॊचतमका अवून ती ऩोतुमगीजाॊनी फाॊधरी अवाली.
तेयाव्मा ळतकात याजा बीभदे ल माचे याज्म वभद्र
ु ाकाठी ळऩ
ू ामयक (नारावोऩाया),
भदशकालती(भाशीभ) मे थे शोते. ऩुढे इ.व. १४५४ वारी अशभदाफादच्मा वुरतानाने
भदशकालती वय केरे . तमाॊच्माऩैकी एका फशादयू ळशाने भशरक अल्राउद्दीन नालाच्मा
ु लाडीचा फकल्रे दाय केरे . तमानॊतय मा बागालय ऩोतुमगीजाॊनी अॊभर
वयदायारा ताॊदऱ
फववलरा. ऩे ळव्माॊच्मा काऱात शा फकल्रा भयाठ्माॊच्मा शातात आरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
ऩामथ्माऩावून गडालय चढून गे ल्मालय दगडाॊनी यचरे री तुटक अळी चाय पूट उॊ चीची
तटफॊदी आशे . मा तटफॊदीच्मा ददळेने ऩुढे गे ल्माव गडाच्मा भध्मबागी चौकोनी शौद
ददवतो. शबॊत उजलीकडे ठे लत, ततच्मा फाजूने थोडे खारी उतयल्मालय ऩजश्चभ
टोकाकडून मे णायी लाट ददवते. मा लाटे लरून ऩुढे गडाच्मा ऩूलम ल ऩजश्चभ कड्माऩाळी
खडकात खोदरे री ऩाण्माची वुभाये ऩॊचलीव कॊु डे फकल्ल्माचे अजस्ततल दळमवलतात.
गडालरुन आजूफाजूचा ऩरयवय ददवतो. मा गडालयीर यानात वलवलध जातीॊची लष
ृ ले री,
लनौऴधी ल अनेक जातीॊचे ऩळऩ
ु षी आढऱतात

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ताॊदऱ
ु लाडी भागे :-
ताॊदऱ
ु लाडी फकल्ल्मालय मे ण्मावाठी वलयायभागे वपाऱे रा माले . तेथन
ू ताॊदऱ
ु लाडी
गालात जाण्मावाठी एवटी ल खाजगी जीऩ उऩरब्ध आशे त.
ताॊदऱ
ु लाडी गालात ऩोशोचल्मालय डाॊफयी यस्तमाच्मा डाव्मा फाजूच्मा ऩामलाटे ने गडालय
जाता मे ते. मा ऩामलाटे ने चारत यादशल्माव १५ शभतनटाॊत गडाखारची वऩाटी मे ते.
ऩुढे एका घऱीतून लय चढत गड गाठता मे तो .
माशळलाम दव
ु यी लाट म्शणजे योडखड नालाच्मा आददलावी ऩाड्मातून गडालय जाता
मे ते.

याशाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय याशण्माची वोम नाशी.

जेलणाची वोम :
फकल्ल्मालय जे लणाची वोम नाशी , स्लत: कयाली.

ऩाण्माची वोम :
गडालय फायभाशी ऩाण्माची टाकी आशे त.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

ताॊदऱ
ु लाडी गालातून दोन ताव रागतात.

जाण्मावाठी उत्तभ कारालधी :

वलम ऋतुभध्मे .

घोड्फांदायचा
ककल्रा(Ghodabandarc
ha killa)

ककल्ल्माची उां ची:१६५

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ठाणे

प्राचीनकाऱी कल्माण शे भशतलचे फॊदय म्शणन

ू प्रशवध्द शोते. अयफी वभुद्रातून
उल्शाव खाडी भागे कल्माण फॊदयात जशाजाॊची मे जा चारत अवे. मा जरभागामलय
रष ठे लण्मावाठी लवईचा फकल्रा, धायाली फकल्रा, घोडफॊदय फकल्रा, गामभुख
फकल्रा, नागराफॊदय फकल्रा, दग
ु ामडी फकल्रा अळी फकल्ल्माॊची भाऱच ले गले गळ्मा
याज्मकतमाांनी फाॊधरी शोती.

वह्माद्रीची एक वोंड उल्शाव खाडीजलऱ उतयते, ततचे टोक घोड्मावायखे ददवते.

तमाभुऱे ह्मा फॊदयारा घोडफॊदय अवे नाल ऩडरे वह्माद्रीच्मा ह्मा वोंडेलयच घोडफॊदय
फकल्रा फाॊधण्मात आरा आशे .
इनतशाव :
इ.व १६७२ भध्मे घोडफॊदय फकल्रा ऩोतमचु गजाॊच्मा ताब्मात शोता. शळलाजी भशायाजाॊनी
स्लत: ह्मा फकल्ल्मालय शल्रा केरा, ऩण तमाॊना फकल्रा जजॊकता आरा नाशी, इ,व
१७३७ भध्मे घोडफॊदय फकल्रा भयाठ्माॊनी ऩोतुमचगजाॊकडून जजॊकून घेतरा, तमाले ऱी
ऩोतमचु गजाॊची २५० भाणवे भायल्माची ल ७ गरफते ताब्मात घेतल्माची नोंद आशे .
लवईच्मा भोशीभेचा एक बाग म्शणन
ू नागराफॊदय, घोडफॊदय, धायाली फकल्रा शे
फकल्रे जजॊकून लवईच्मा वलजमाचा भागम भोकऱा केरा. १८१८ भध्मे शा गड इॊग्रजाॊनी
जजॊकून घेतरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
गडाच्मा ऩामऱ्मा चढून आऩण बग्न प्रले ळद्लायातून गडात प्रले ळ कयतो, वभोयच
अनेक छोटी दारने अवरे री एक कभानीॊची इभायत ददवते. ऩुढे गडाच्मा वऩाटीलय
उॊ च शबॊतीचे वबागशृ रागते. तमाच्माऩुढे थोड्मा उॊ चीलय एक फुरुज ददवतो. फुरुजारा
अवरे ल्मा ऩामऱ्माॊनी लय गे ल्मालय कडी, कोमॊडे फकॊला बफजाग्रीॊची गयज नवरे रा
लैशळष्ट्मऩण
ू म दयलाजा रागतो. फरु
ु जाच्मा भाथ्माऩमांत अवरे ल्मा खाचाॊभधन
ू शा
दयलाजा लय खारी वयकलून उघड फॊद कयता मे त अवे. ह्मा फुरुजाच्मा भाथ्मालरुन
उल्शावखाडी ल आजूफाजूचा दयू लयचा प्रदे ळ दृष्टीषेऩात मे तो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ह्मा फकल्ल्मालय जाण्मावाठी ठाणे फव स्थानकातून फोयीलरी, बाइॊदय मेथे जाणाऱ्मा
फवने घोडफॊदय गालात उतयाले . गालातून टे कडीलय जाणायी ऩामऱ्माॊची लाट
आऩल्मारा फकल्ल्मात घेऊन जाते.

याशाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय याशण्माची वोम नाशी.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची वोम नाशी, आऩण स्लत: कयाली.

ऩाण्माची वोम :
फकल्ल्मालय वऩण्माचे ऩाणी नाशी.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

घोडफॊदय गालातून ऩाऊण ताव रागतो.

भल्शायगड(वोनेयी)Malhar
gad
ककल्ल्माची उां ची:३१००
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: बुरेश्लय,ऩुणे

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ऩण
ु े

भशायाष्रातीर वलम फकल्ल्माॊभध्मे वलामत ळेलटी फाॊधरा गे रेरा फकल्रा म्शणन

ू
’भल्शायगड’ प्रशवद्ध आशे . ऩुणे जजल्ह्माच्मा दक्षषणेकडे ले ल्शे तारुक्मातून वह्माद्रीच्मा
भूऱ याॊगेचे दोन पाटे पुटतात. एका डोंगययाॊगेलय याजगड आणण तोयणा तय दव
ु यी
डोंगययाॊग शी ऩूलमऩजश्चभ ऩवयरे री आशे . माच याॊगेरा बुरेश्लय याॊग म्शणतात. ऩुयॊदय,
लज्रगड, भल्शायगड, शवॊशगड माच याॊगेलय लवरे रे फकल्रे आशे त. ऩुण्माशून वावलडरा
जाताॊना रागणाऱ्मा ददले घाटालय रष ठे लण्मावाठी भल्शायगडाची तनशभमती केरी गे री.
मा फकल्ल्माची तनशभमती अगदी अरीकडची म्शणजे इ. व १७५७ ते १७६० मा
काऱातीर आशे ऩामथ्मारा अवणाऱ्मा वोनोयी गालाभुऱे मा गडारा ’वोनोयी’
म्शणन
ू शी ओऱखरे जाते.

भल्शायगड शा वाधायण बत्रकोणी आकायाचा अवून आतीर फारे फकल्ल्मारा चौकोनी

आकायाचा तट आशे . भल्शायगड आकायाने रशान अवून वॊऩूण म फकल्रा ऩाशण्माव
अधामऩाऊण ताव ऩुयतो. फकल्ल्माची तटफॊदी, फुरूज माॊची काशी दठकाणी ऩडझड
झारी अवरी, तयी फऱ्माच दठकाणी ती ळाफूत आशे . माशळलाम वोनोयी गालात
अवरे री ऩानवे माॊची गढी, रक्ष्भी - नायामणाचे भॊददय, भयु रीधयाचे भॊददय मा
ऩशाण्मावायख्मा गोष्टी आशे त.

भल्शायगड शा छोटे खानी फकल्रा, ऩानवे (लाडा) गढी, रक्ष्भी - नायामणचे ल

भयु रीधयाचे भॊददय दश दठकाणे भॊफ
ु ई - ऩण्
ु माशून एका ददलवात ऩाशून शोतात.

इनतशाव :
मा फकल्ल्माची फाॊधणी ऩे ळव्माॊचे वयदाय ऩानवे माॊनी केरी. ऩानवे शे ऩे ळव्माॊच्मा
तोपखान्माचे प्रभुख शोते. भल्शायगडाचे फाॊधकाभ १७५७ ते १७६० मा काऱात झारे .
वन १७७१ - ७२ भध्मे थोयरे भाधलयाल ऩे ळले फकल्ल्मालय मे ऊन गे ल्माचे उल्रे ख
ऐततशाशवक कागदऩत्राॊभध्मे आढऱतात. मा फकल्ल्माचा उऩमोग ददले घाटालय आणण
आजुफाजूच्मा प्रदे ळालय नजय ठे लण्मावाठी शोत अवे. इॊग्रजाॊ वलरुध्दच्मा फॊडात
उभाजी नाईक ल लावुदेल फऱलॊत पडके माॊनी मा फकल्ल्माचा आश्रम घेतरा शोता.

ऩशाण्माची हठकाणे :
ऩूलेकडच्मा भुख्म प्रले ळद्लायातून आत शळयल्मालय उजव्मा फाजूने ऩुढे गे रे अवता
फारे फकल्ल्माच्मा तटाआधी आऩल्मारा एका लाड्माचे अलळेऴ ददवतात. फाजूराच
एक वलशीयशी आशे , भात्र ती लाऩयात नवल्माने गडालयीर इतय वलदशयीॊ प्रभाणेच मात
ऩाणी अजजफात नाशी. फारे फकल्ल्मात प्रले ळ न कयता अवेच तटाच्मा फाजूने ऩुढे
गे ल्मालय वभोयच एक फाॊधील तऱे रागते. मा तळ्मात उतयण्मावाठी ऩामऱ्मा
फाॊधरे ल्मा अशे त. फकल्ल्माच्मा दक्षषणेरा अवणाये शे तऱे फारे फकल्ल्माच्मा तटारा
रागून आशे . फारे फकल्ल्मातून तरालालय जाण्मावाठी तटफॊदीत एक ददॊडी दयलाजा
फाॊधरे रा आशे . तराल ऩालवाळ्मात ल दशलाळ्मात ऩाण्माने बयरे रे अवते. मातीर
ऩाणी लाऩयण्माव उऩमुक्त अवरे तयी वऩण्मामोग्म भात्र नाशी.

तरालाच्मा ऩुढे फकल्ल्माच्मा टोकालय अवणाऱ्मा फुरुजाकडे जाताना अजून एक वलशीय

रागते. माशी वलदशयीत ऩाणी नाशी. मा फुरुजाच्मा खारी आऩल्मारा एक फुजरे रा
दयलाजा ददवतो. मा फुरुजाकडून उजली कडे ऩुढे गे ल्मालय आऩल्मारा एक चोय
दयलाजा ददवतो. झेंडेलाडी गालातून आल्मालय माच दयलाज्मातून आऩण फकल्ल्मात
प्रले ळ कयतो.

चोय दयलाजाऩावून फारे फकल्ल्माच्मा तटफॊदीच्मा फाजूने भुख्म प्रले ळव्दायाच्मा ददळेने
चारत गे ल्मालय फारे फकल्ल्माचे प्रले ळद्लाय रागते. फारे फकल्ल्माचा तट चौकोनी
अवून काशी दठकाणी तमाची ऩडझड झारी आशे . फारे फकल्ल्मातीर दोन भॊददयाॊची
शळखये आऩल्मारा फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माऩावन
ू खण
ु ालत अवतात. शी दोन भॊददये
फारे फकल्ल्मात फाजूफाजूराच अवून मातीर रशानवे दे ऊऱ खॊडोफाचे , तय दव
ु ये थोडे
भोठे दे ऊऱ भशादे लाचे आशे . खॊडोफाच्मा दे लऱाभुऱेच मा गडारा भल्शायगड शे नाल
ऩडरे अवाले . भशादे लाच्मा दे लऱात ळॊकयाची वऩॊडी अवन
ू मा भॊददयात यशामचे
झाल्माव पायतय ५ ते ६ भाणवे दाटीलाटीने याशू ळकतात.

ऩानवे (गढी) लाडा :- ऩे ळव्माॊचे तोपखाना प्रभुख वयदाय कृष्णयाल भाधलयाल ऩानवे
माॊनी फाॊधरे री गढी भल्शायगडच्मा ऩामथ्माळी अवरे ल्मा वोनोयी गालात आशे .
गढीचे १२ पूटी उॊ च ऩजश्चभाशबभख
ु प्रले ळव्दाय एखाद्मा फकल्ल्मावायखे च आशे .
गढीरा ६ फुरुज आशे त. फुरुजाॊभधीर तटफॊदीची जाडी ९ पूट ल उॊ ची १९ पूट आशे .

गढीत शळयल्मालय प्रथभ रक्ष्भी - नायामणाचे भॊददय आशे . मा भॊददयात वॊगभयलयात

कोयरे री रक्ष्भी - नायामणाची भत
ु ी आशे . मा भत
ु ीत गरूडाच्मा खाॊद्मालय फवरे रा
वलष्ण ू ल तमाच्मा डाव्मा फाजूरा रक्ष्भी दाखलरे री आशे . दश भुती ७ भाचम १७७४
योजी कनामटक स्लायीच्मा ले ऱी भेऱेकोट मे थे केरे ल्मा रुटीत शभऱारी शोती.
माशळलाम दगडात कोयरे री गरुडाची भुती गाबाऱ्मातीर कोनाड्मात ठे लरे री आशे .
भॊददयाच्मा वभोय ऩाण्माच वुकरे र टाक आशे . तय भागच्मा फाजूरा ऩामऱ्मा
अवरे री भोठी वलदशय आशे . भॊददयाच्मा उजव्मा ल डाव्मा फाजूव ३ छोट्मा दे लळ्मा
आशे त. तमात उजव्मा वोंडेचा गणऩती, वूमम, माॊच्मा भुती ल शळलशरॊग आशे त.

भॊददयाच्मा भागे अवरे ल्मा वलदशरयच्मा फाजर

ू ा ऩानवे माॊचा आशे . मा लाड्मारा
चायशी फाजूॊनी तटफॊदी ल ददॊडी दयलाजा अवरे रे राकडी प्रले ळव्दाय आशे . ऩानवे
माॊचा तीन भजरी लाडा शोता, आता केलऱ एक भजरी याशीरा आशे . लाड्मातीर
शळवली दे लघय ऩशाण्मा वायखे आशे . दयलऴी मा लाड्मात जम्नाष्ट्भीचा (कृष्ण
जन्भाचा) उतवल भोठ्मा प्रभाणात वाजया केरा जातो. लाड्माच्मा वभोयीर फाजूव
घोड्माच्मा ऩागा शोतमा.

ऩानवे माॊचा लाडा ऩाशून रक्ष्भी - नायामणाच्मा भॊददयारा लऱवा घारन ू

प्रले ळव्दायाच्मा वलरुध्द ददळेरा चारत गे ल्मालय ढावऱरे री तटफॊदी ददवते. मे थे
गढीचा दव
ु या दयलाजा शोता. (गालकऱ्माॊनी मातूनच यस्ता काढरे रा आशे .) मा
तटफॊदीत यस्तमाच्मा डाव्मा फाजूव गणऩतीचे भॊददय आशे . ते ऩाशून भागे फपरून
गढीच्मा प्रले ळव्दायाऩाळी आल्मालय आऩरी गढीची पेयी ऩूण म शोते.

वोनोयी गालात भुयरीधयाचे भॊददय आशे . भॊददयात काळ्मा ऩाऴाणातीर श्रीकृष्णाची

अतमॊत वुॊदय भूती आशे .
ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
भल्शायगडालय आऩल्मारा प्राभुख्माने दोन लाटाॊनी जाता मे ते.
१) वावलडशून :-
वावलड ऩावून ६ फकभी लय ’वोनोयी’ शे गाल आशे . मा गालारा एवटी वावलडशून
तनघून ददलवातून तीन ले ऱा म्शणजे व १०, द ु २ आणण वॊध्मा ५ मा ले ऱेत बेट दे ते.
वोनोयी गालातून वभोयच ददवणाया भल्शायगड आऩरे रष ले धून घेतो. वोनोयी
गालातून कच्च्मा यतमाने फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी ऩोशोचण्मावाठी २० ते २५ शभतनटे
रागतात. लाशनाने ऩामथ्मा ऩमांत जाता मे ते. फकल्ल्माच्मा उजव्मा फाजच्
ू मा णखॊडीत
इरे क्रीकचे टॉलय आशे त. टॉलयच्मा फाजूने एक ऩामलाट गडालय जाते. मा लाटे ने
फकल्ल्माच्मा भुख्म प्रले ळद्लायाऩाळी जातो.(गडाचे प्रले ळव्दाय वोनोयी गालाच्मा वलरुध्द
फाजूव आशे .) . ऩामथ्मा ऩावून फकल्ल्मालय जाण्मावाठी अधाम ताव रागतो.

२) झेंडेलाडीतून :-
ऩुण्माशून वावलडरा तनघाल्मालय ददले घाट वॊऩल्मालय काशी ले ऱाने ’झेंडेलाडी’
गालाचा पाटा रागतो. मे थन
ू २ फकभी लय झेंडेलाडी शे गाल आशे . मा गालात
आऩल्मारा झेंडूच्मा पुराॊची ळेती केरे री ददवते. गाल ऩाय करून आऩल्मारा
वभोयच्मा डोंगय याॊगाॊभध्मे ददवणाऱ्मा णखॊडीत जाले रागते. गालात वलचायल्मालय
गालकयीशी आऩल्मारा ती णखॊड दाखलतात. मा णखॊडीत ऩोशोचल्माशळलाम
भल्शायगडाचे आऩल्मारा बफरकुर दळमन शोत नाशी. मा णखॊडीत गे ल्मालय वभोयच
माच डोंगययाॊगेभध्मे अवणाया भल्शायगड आऩल्मारा ददवतो. तटफॊदीॊनी वजरे ल्मा
भल्शायगडालय जामरा आऩल्मारा ऩन्
ु शा डोंगय उतयाला रागत नाशी. णखॊडीतन
ू
फकल्ल्मालय जाण्माव अधामताव तय आऩण उतयरे ल्मा झेंडेलाडीपाट्मा ऩावून णखॊडऩाय
करून फकल्ल्मालय जाण्माव वाधायणऩणे दीड ताव रागतो.

याशाण्माची वोम :
पक्त ५ ते ६ भाणवे भशादे लाच्मा भॊददयात दाटीलाटीने याशू ळकतात. गडालय अन्मत्र
याशाण्माची वोम नाशी. भात्र ऩामथ्मारा अवणाऱ्मा वोनोयी गालात फकॊला झेंडेलाडीत
ळाऱे च्मा आलायात याशता मे ते.

जेलणाची वोम :
फकल्ल्मालय जे लणाची वोम आऩणच कयाली. वावलडरा जे लणावाठी शॉटे ल्व आशे त.

ऩाण्माची वोम :
गडालय वऩण्माच्मा ऩाण्माची वोम नाशी.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

१) वोनोयी गालातून फकल्ल्मालय जाण्मावाठी ऩाऊण ताव रागतो. २) झेंडेलाडीपाट्मा
ऩावून णखॊडऩाय करून फकल्ल्मालय जाण्माव दीड ताव रागतो.

लवांतगड(Vasantgad)

ककल्ल्माची उां ची:२९५०

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: भशाफऱे श्लय कोमना

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : वाताया

कयाड - चचऩऱूण यस्तमालय अनेक फकल्रे आशे त. तमाऩैकी लवॊतगड शा फकल्रा

तमाच्मा ऩामथ्माळी, तऱफीड गालात अवरे ल्मा वेनाऩती शॊ फीययाल भोशीते माॊच्मा
वभाधीभुऱे प्रशवध्द आशे .

इनतशाव :
मा फकल्ल्माची फाॊधणी १२ व्मा ळतकात शळराघय याजा बोज माने केरी. इ.व.
१६५९ भध्मे शळलयामाॊनी फकल्रा स्लयाज्मात आणरा. गडाजलऱच भवयु रा
वुरतानजी जगदाऱे यशात शोता. अपजरखान स्लयाज्मालय चारून आरा तमाले ऱी
जगदाऱे तमाव जाऊन शभऱारा. अपजर लधानॊतय भयाठ्माॊनी अचानक छाऩा घारून
जगदाऱे व ऩकडून लवॊतगडालय आणरे ल तमाचा शळयच्छे द केरा. ऩुढे जजॊजीशून
ऩयतल्मालय याजायाभ भशायाज काशी ददलव मा फकल्ल्मालय भुक्काभारा शोते. २५
नोव्शें फय १६९९ योजी औयॊगजे फाने शा फकल्रा जजॊकरा ल तमाचे नाल ठे लरे ‘फकरी द
पतेश’ म्शणजे मळाची फकल्री अवे ठे लरे . नॊतय १७०६ भध्मे भयाठ्माॊनी ऩयत शा
फकल्रा जजॊकरा. इ.व. १८१८ भध्मे लवॊतगड इॊग्रजाॊच्मा ताब्मात गे रा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
तऱफीड फकॊला लवॊतगड गालातन
ू गडालय जाणाया यस्ता एकाच दठकाणी मे ऊन
शभऱतो. गडालय शळयताॊना एक बग्न अलस्थे तीर प्रले ळद्लाय रागते. मा
प्रले ळद्लायाच्मा तटफॊददत गणेळाची वुफक भुती कोयरे री आशे . प्रले ळद्लायाच्मा
ऩामऱ्या चढून गे ल्मालय वभोयच उजलीकडची लाट धयाली, वभोयच भोठे भॊददय आशे .
मा भॊदीयाचे लैशळष्टे अवे की शे भॊददय ळुऩमणकेचा ऩूत्र चॊद्रवेन माचे आशे . भॊददयाच्मा
अशरकडेच दोन बग्न भॊददये दे खीर आढऱतात. गडभाथा फयाच वलस्तीणम आशे .
गडाच्मा चायशी अॊगाव बक्कभ अवे फुरुज आशे त. दक्षषणेकडीर फुरुजात एक
वुजस्थतीत अवणाया दयलाजा आशे . दयलाज्मालयचे नषीकाभ आजशी ळाफूत आशे . शा
दयलाजा गोभुखी फाॊधणीचा आशे . तवेच फकल्ल्माची तटफॊदी फऱ्याच भोठ्मा प्रभाणात
ळाफूत आशे . फकल्ल्माच्मा ऩठायालय एका दठकाणी दगडाचे भोठे जाते आढऱते.
फकल्ल्माचा एकूण घेया भोठा अवल्माने फपयण्माव एक ते दीड ताव रागतो.
लवॊतगडालरुन कोमनेच्मा ऩात्राचे वलरोबणीम दळमन शोते.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
लवॊतगडाचे ऩामथ्माचे गाल म्शणजे इततशाव गाजलणाऱ्या वयवेनाऩती शॊ फीॊययाल
भोशीते आणण भशायाणी तायाफाई माॊचे ‘तऱफीड’ गाल. कयाडलरुन अध्माम तावाच्मा
अॊतयालय तऱफीड गाल आशे . कयाड - वाताया यस्तमालय कयाड ऩावून ८ फकभीलय
तऱफीडरा जाणाया पाटा आशे . एवटी स्थानकालरुन तऱफीडरा जाण्माव दय अध्माम
तावारा एवटी आशे . गालातच शॊ फीययालाॊचे स्भायक आशे . गाल वॊऩल्मालय लवॊतगडरा
जाण्माची चढण वुरु शोते. लाट भऱरे री आशे . ऩुढे लाट गडारा उजव्मा शातारा
ठे लत एका झाडाजलऱ मे ते. तेथून वशजऩणे गडभाथा गाठता मे तो. गालातून
फकल्ल्मालय जाण्माव ४५ शभनीटे रागतात.
माशळलाम कयाड - चचऩऱूण यस्तमालय , कयाड ऩावून ९ फकभी अॊतयालय लवॊतगड
गालात जाणाया यस्ता आशे . गाल वॊऩल्मालय लवॊतगडरा जाण्मावाठी भऱरे री लाट
आशे .

याशाण्माची वोम :
चॊद्रवेनच्मा भॊददयात १० ते १२ जणाॊची याशण्माची वोम शोते

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची वोम नाशी, कयाडभध्मे आशे .

ऩाण्माची वोम :
गडालय वऩण्माच्मा ऩाण्माची वोम नाशी.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

१) तऱफीड भागे १ ताव रागतो. २) लवॊतगड गालाभागे १ ताव रागतो.

वूचना :
वभथम याभदावाॊच्मा ८ घऱीॊऩैकी चॊद्रचगयी घऱ लवॊतगडाऩावून ददड ते दोन तावाॊच्मा
अॊतयालय आशे . लवॊतगडालयीर ऩजश्चभेच्मा प्रले ळव्दायातून फाशे य ऩडून णखॊडीत
उतयाले .ततथन
ू चये गाल फे चदे य गालातन
ू चॊद्रचगयी घऱ गाठाली. ऩयत मे ताॊना लवॊतगडा
ऩमांत न मे ता चये गालात उतयाले . ततथून कयाडरा मे ण्मावाठी लडाऩ ल फवची चाॊगरी
वोम आशे .

रोशगड(Lohagad)

ककल्ल्माची उां ची:३४००

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: रोणालऱा

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ऩण
ु े

ऩलना भालऱात अवणाया आणण रोणालऱा (फोय) घाटाचा वॊयषक अवणाया शा

रोशगड ऩुणे - भुॊफई शभयस्तमालरून वशजच नजये व ऩडतो. ऩुण्मा आणण भुॊफईऩावून
जलऱ अवल्मा कायणाने मे थे रे कवम भॊडऱीॊची नेशभीच मे जा चारू अवते. माच
डोंगयाच्मा ऩोटात बाजे आणण फे डवे मा प्रशवध्द रे ण्मा आशे त. भुॊफई - ऩुणे
ये ल्ले भागामलयीर भऱलरी स्टे ळनलय उतरून आऩण फकल्ल्माकडे जाऊ ळकतो.
भशाभागामऩावून जलऱच अवल्माने ऩामथ्माच्मा गालात वलम वुखवुवलधा आशे त.

इनतशाव :
रोशगड फकल्रा शा अतत भजफूत, फुरॊद आशे . फकल्ल्माची तनशभमती जलऱ अवणायी
बाजे आणण फे डवे शी फौद्धकारीन रे णी ज्मा काऱी तनभामण झारी, तमाशी ऩूली
म्शणजे च वततालीळवे लऴाांऩूली झारे री अवाली अवे अनुभान तनघते. वातलाशन,
चारुक्म, याष्रकूट, मादल मा वलम याजलटी मा फकल्ल्माने ऩादशल्मा. इ.व १४८९ भध्मे
भशरक अशभॊदने तनजाभळाशीची स्थाऩना केरी आणण अनेक फकल्रे जजॊकून घेतरे ,
तमाऩैकीच रोशगड शा एक भशतलाचा फकल्रा शोता. इ.व १५६४ भध्मे अशभदनगयचा
वातला याजा दव
ु या फुऱ्शाण तनजाभ मा फकल्ल्मालय कैदे त शोता. इ.व १६३० भध्मे
फकल्रा आददरळाशीत आरा. १६५७ भध्मे शळलाजी भशायाजाॊनी कल्माण आणण
शबलॊडी ऩरयवय जजॊकून घेतरा आणण रोशगड वलवाऩयू शा वलम ऩरयवय वद्ध
ु ा
स्लयाज्मात वाभीर करून घेतरा. इ.व १६६५ भध्मे झारे ल्मा ऩुयॊदयच्मा तशात शा
फकल्रा भोगराॊच्मा स्लाधीन केरा गे रा. ऩुढे १३ भे १६७० भध्मे भयाठ्माॊनी फकल्रा
ऩयत जजॊकरा. ऩदशल्मा वुयत रूटेच्मा ले ऱेव आणरे री वॊऩतती नेताजी ऩारकयने
रोशगडालय आणन
ू ठे लरी शोती. इ.व १७१३ भध्मे ळाशूभशायाजाॊनी कृऩालॊत शोऊन
रोशगड कान्शोजी आॊग्रे माॊव ददरा. १७२० भध्मे आॊगऱ्माॊकडून तो ऩे ळव्माॊकडे आरा.
१७७० भध्मे नाना पडणलीवाॊचा वयदाय जालजी फोंफरे माने तो आऩल्मा ताब्मात
घेतरा. नानाॊनी ऩुढे धोंडोऩॊत तनतवुये माॊच्माकडे फकल्ल्माचा कायबाय वोऩलरा. इ.व
१७८९ भध्मे नानाॊनी फकल्ल्माचे फाॊधकाभ आणखीन भजफूत करून घेतरे . फकल्ल्मात
नानाॊनी वोऱा कान अवरे री एक फाल फाॊधरी ल ततच्मा फाजूव एक शळरारे ख
कोयरा, तमाचा अथम अवा, ळके १७११ भध्मे फाऱाजी जनादमन बानू नाना पडणलीव
माॊनी शी फाल धोंडो फल्राऱ तनतवुये माॊच्मा दे खये खीखारी फाजीचट माचे कडून
फाॊचधलरी. नानाॊनी आऩरे वलम द्रव्म तनतवुऱ्माॊचे तनगयाणीत रोशगडालय आणरे .
१८०० भध्मे तनतवुऱ्माॊचा कैरावलाव झारा. १८०२ भध्मे तमाॊच्मा ऩतनी फकल्ल्मालय
मे ऊन यादशल्मा. १८०३ भध्मे फकल्रा इॊग्रजाॊनी घेतरा ऩण नॊतय दव
ु ऱ्मा फाजीयालाने
तो ऩुन्शा जजॊकरा. ४ भाचम १८१८ रा जनयर प्रॉथय रोशगड जजॊकण्मावाठी आरा.
तमाने वलम प्रथभ वलवाऩूय जजॊकरा. ज्मा ददलळी वलवाऩूय इॊग्रजाॊनी घेतरा तमाच्मा
दव
ु ऱ्माच ददलळी भयाठे रोशगड वोडून गे रे.

ऩशाण्माची हठकाणे :

गडालय चढताॊना आऩल्मारा वरग चाय प्रले ळद्लायाॊभुऱे तमाय झारे ल्मा वऩामकाय
भागामलरून जाले रागते. तमा प्रले ळद्लायाॊची नाले ऩढ
ु ीर प्रभाणे:-
१ गणेळ दयलाजा: ह्माच्माच डाव्मा - उजव्मा फुरुजाखारी वालऱे कुटुॊफाचा नयफऱी
दे ण्मात आरा शोता आणण तमाच्मा फदल्मात तमाॊच्मा लॊळजाॊना रोशगडलाडीची
ऩादटरकी दे ण्मात आरी शोती. मे थे आतीर फाजूव शळरारे ख आशे त.
२ नायामण दयलाजा: शा दयलाजा नाना पडणीवाॊनी फाॊधरा मे थे एक बुमाय आशे ,
जजथे बात ल नाचणी वाठलून ठे लण्मात मे ई. मा दयलाजाच्मा दोनशी फाजूव
व्माघ्रशळल्ऩ कोयरे री आशे त.
३ शनुभान दयलाजा: शा वलामत प्राचीन दयलाजा आशे .मा दयलाजाच्मा दोनशी फाजूव
ळयबाच्मा प्रततभा कोयरे ल्मा आशे त.

४ भशादयलाजा: शा गडाचा भुख्म दयलाजा आशे . मालय शनुभानाची भूती कोयरी आशे .

भशादयलाज्मातून आत शळयताच एक दगाम रागतो. दग्मामच्मा ळेजायी वदय ल

रोशायखानाचे बग्न अलळेऴ आढऱतात. माच दग्मामच्मा फाशे य फाॊधकाभाचा चुना
फनवलण्माचा घाणा आशे . उजलीकडे ध्लजस्तॊब आशे . माच्मा जलऱच एक तोप काशी
शौळ दग
ु मप्रेभीॊनी शवॊभेटच्मा चौथमात फवलरे री आशे . अळीच एक तोप तट
ु रे ल्मा
अलस्थे त रक्ष्भीकोठीच्मा वभोय ऩडरे री आशे . ध्लजस्तॊबाच्मा उजलीकडे चारत
गे ल्माव रक्ष्भी कोठी आढऱते. मा कोठीत याशाण्माची वोम शोते.मा कोठीत अनेक
खोल्मा आढऱतात. दग्मामच्मा ऩुढे थोडे उजलीकडे गे ल्माव थोडा उॊ चलटमाचा बाग
आशे , ततथे एक वॊद
ु य शळलभॊददय आशे . ऩढ
ु े वयऱ चारत गे ल्मालय एक छोटे वे तऱे
आशे . शे तऱे अष्टकोनी आशे . तमाच्माच फाजूरा वऩण्माच्मा ऩाण्माचे टाके दे खीर
आशे . शी गडालयीर वऩण्माच्मा ऩाण्माची एकभेल वोम आशे . ततथून ऩुढे ऩॊधया ते
लीव शभतनटे चारत गे ल्माव एक भोठे तऱे आढऱते. नाना पडणलीवाॊनी मा
तळ्माची फाॊधणी केरी शोती. शे तऱॊ वोऱा कोनी आशे .भोठ्मा तळ्माच्मा ऩुढे
वलॊचुकाट्माकडे जाताॊना लाड्माॊचे काशी अलळेऴ ददवतात.

रक्ष्भी कोठीच्मा ऩजश्चभेव वलॊचूकाटा आशे . मा वलॊचूकाट्माव फघून आऩल्मारा

आठलण मे ते ती म्शणजे याजगडाच्मा वॊजीलनी भाचीची. ऩॊधयाळे भीटय राॊफ आणण
तीव भीटय रुॊ द अळी शी डोंगयाची वोंड आशे . वलॊचुकाटमालय जाण्मावाठी एक टप्ऩा
उतरून ऩरीकडे जाले रागते. गडालरून ऩादशरे अवता शा बाग वलॊचलाच्मा
नाॊगीवायखा ददवतो, म्शणन
ू माॊव वलॊचक
ू ाटा म्शणतात.मा बागात ऩाण्माची उततभ
वोम आढऱते.
गडाच्मा आजुफाजूचा ऩरयवय न्माशाऱण्मावाठी मा वलॊचूकाट्मा चा उऩमोग शोत
अवाला. मा गडालरून मे ताॊना बाजे गालातीर बाजे रे ण्मा आलजमन
ू ऩाशव्मात.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१ ऩूण्मालरून अथला भुॊफईलरून:-
ऩूण्मालरून अथला भुॊफईलरून मे ताॊना रोणालळ्माच्मा ऩुढे अवणाऱ्मा भऱलरी
स्थानकालय उतयाले . तेथून एक्स्प्रे व शामले ऩाय करून बाजे गालातून थे ट रोशगडरा
जाणयी लाट ऩकडाली. लाट भोठी आणण प्रळस्त आशे . ततथून दीड तावाॊच्मा
चारीनॊतय ‘गामभख
ु ’ णखॊडीत मे ऊन ऩोशचतो. णखॊडीच्मा अशरकडेच एक गाल आशे
तमाचे नाल रोशगडलाडी.णखॊडीतून उजलीकडे लऱरे म्शणजे रोशगडाव ऩोशचतो आणण
डालीकडे लऱरे म्शणजे वलवाऩूय फकल्ल्मालय ऩोशचतो.मा भागे रोशगडालय प्रले ळ
कयताॊना चाय दयलाजे रागतात.

२ रोणालळ्माशून:-
रोणालळ्माशून दच
ु ाकी अथला चायचाकी लाशनाने थे ट रोशगडालाडी ऩमांत जाता मे ते.
ऩलना धयणाकडे जाणाऱ्मा यस्तमाने थोडे ऩुढे गे ल्मालय डालीकडे एक यस्ता रागतो,
तेथन
ू ३ ते ४ फकभी अॊतयालय रोशगडालाडी आशे .उबा चढ आणण अततळम
धोकादामक लऱणे आशे त.वाधायण अधाम तावाचा प्रलाव आशे .भात्र मे थे एवटी
भशाभॊडऱाची वोम नाशी. स्लत:चे लाशन अवल्माव उततभ अथला रोणलळ्मातून
जीऩने जाता मे ते. भात्र जीऩचे बाडे १००० रु आशे .

३ काऱे कॉरनीशून :-
काऱे कॉरनी शी ऩलना धयणाजलऱ लवरे री आशे . तेथून रोशगड आणण वलवाऩूय
भधीर गामभुख णखॊड ऩरयवय व्मलजस्थत ददवतो. ऩलना धयणाच्मा खारून एक यस्ता
गामभुख णखॊडीच्मा डालीकडीर टे कडीलय जातो. तेथून एक भऱरे री ऩामलाट
आऩणाव रोशगडालाडीत घेऊन जाते. मा टे कडीलय अग्रलार नालाच्मा इवभाचा
फॊगरा आशे . मा लाटे ने फकल्ल्मालय जाण्माव २ ताव रागतात.

याशाण्माची वोम :
रक्ष्भी कोठी भध्मे यशाण्माची वोम शोते. ३० ते ४० जण आयाभात याशू ळकतात.

जेलणाची वोम :
आऩण स्लत: जे लणाची वोम कयाली अथला रोशगडलाडी भध्मे जे लणाची वोम शोते.

ऩाण्माची वोम :
फायाभशी वऩण्मावाठी ऩाणी उऩरब्ध आशे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

१) बाजे गालातून २ ताव रागतात. २) रोशगडालाडी ३० शभनीटे रागतात.
याजगड(Rajgad)
ककल्ल्माची उां ची:१३९४
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ऩण
ु े

फकल्रे याजगड, दशॊदली स्लयाज्माची याजधानी

गडाॊचा याजा, याजजमाॊचा गड
याजगड शे शळलाजी भशायाजाॊचे ऩदशरे प्रभुख याजकीम केंद्र. फुरॊद, फे राग आणण
फऱकट याजगड आजशी आऩल्मारा दशॊद ु स्लयाज्माची ग्लाशी दे त उबा आशे .
ऩण्
ु माच्मा नैऋतमे रा ४८ फकभी अॊतयालय अन ् बोयच्मा लामव्मे रा २४ फकभी अॊतयालय
नीया ले ऱलॊडीका नदी आणण गुॊजलणी नद्माॊच्मा खोऱ्माॊच्मा फे ्चक्मात भुरुॊफदे लाचा
डोंगय उबा आशे . भालऱ बागाभध्मे याज्मवलस्ताय वाध्म कयण्मावाठी याजगड आणण
तोयणा शे दोन्शी फकल्रे भोक्माच्मा दठकाणी शोते. तोयणा जयी अबेद्म अवरा तयी
फारे फकल्रा आकायाने रशान अवल्माभुऱे याजकीम केंद्र म्शणन
ू शा फकल्रा वोमीचा
नव्शता. तमा भानाने याजगड दग
ु मभ अवून तमाचा फारे फकल्रा तोयणा फकल्ल्माऩे षा
भोठा आशे . शळलाम याजगडाकडे कोणतमाशी फाजूने मे ताना एखादी टे कडी फकॊला नदी
ओराॊडालीच रागते. एलढी वुयक्षषतता शोती, म्शणन
ू आऩरे याजकीम केंद्र म्शणन
ू
शळलाजी भशायाजाॊनी याजगडाची तनलड केरी. याजगडारा तीन भाच्मा ल फारे फकल्रा
आशे . फारे फकल्रा वलामत उॊ च अवन
ू तमाची वभद्र
ु वऩाटीऩावन
ू ची उॊ ची १३९४ भीटय
आशे .
शळलतीथम यामगड श्री शळलछत्रऩतीॊच्मा कतमतृ लाचा वलस्ताय दाखलतो तय दग
ु मयाज
याजगड तमाॊच्मा भशतलाकाॊषेची उॊ ची दाखलतो.
 Rajgad

इनतशाव :
याजगडा वॊफधीचे उल्रे ख
१)‘याजगड आणण तोयणा शे दोन्शी फकल्रे अबेद्म स्लरूऩाचे अवन
ू अळा दठकाणी
लवरे आशे त की भालऱमाॊचा नेता शळलाजी मारा याज्मवलस्तायावाठी फकल्ल्माॊचा
बयऩूय उऩमोग झारा‘.
- जे म्व डग्रव(फुक ऑप फॉम्फे )
२) वाकी भुस्तैदखान तमाच्मा भाशवये आशरभचगये नालाच्मा ग्रॊथात म्शणतो ‘याजगड
शा अततळम उॊ च तमाची उॊ ची ऩाशता वलम फकल्ल्मात तो श्रे ष्ठ शोम अवे म्शणता
मे ईर. तमाचा घेय १२ कोवाॊचा आशे . तमाच्मा भजफत
ू ीची तय कल्ऩनाशी कयलत
नव्शती. डोंगयाच्मा दऱ्माखोऱ्मातून आणण घनघोय अयण्मातून लाऱ्माशळलाम दव
ु ये काशी
फपयकू ळकत नाशी. मे थे ऩालवाराच पक्त लाट शभऱू ळकते. इतय कोणीशी तमातून
जाऊ ळकत नाशी.‘
३) भशे भद शाशळभ खारीखान माने ‘भुन्तखफुररुफाफएभशे भदॉळाशी ‘ नाभक
ग्रॊथाभध्मे म्शणतो,‘याजगड फकल्ल्माचे भी कवे लणमन करु ? काम तमा फकल्ल्माची
उॊ ची, काम तमाॊचा वलस्ताय !जण ू काशी आकाळच ऩवयरे शोते. तमाचे टोक ऩाशून
छाती दडऩे . तमाच्मा बायाने ऩथ्ृ ली धायण कयणाया ऩाताऱातीर लऴ
ृ ब ओयडत
अवाला. तमा बागात वाऩाॊचा वुऱवुऱाट शोता. जजकडे ततकडे तनयतनयाळ्मा प्रकायचे
दशॊस्त्र ऩळु ददवत, तमाभऱ
ु े वगऱे त्रस्त शोऊन गे रे. याजगड फकल्रा म्शणजे
डोंगयाची याॊग , तमाचा घेय फाया कोवाॊचा, तमारा वगऱीकडून ले ढा घारणे कदठण शोते
इततशावातून अस्ऩष्टऩणे मे णाऱ्मा उल्रे खाॊलरुन वातलाशनऩूलम म्शणजे वाधायण २०००
लऴाम ऩूली ऩावूनचा शा डोंगय सात आशे . ब्रम्शऴी ऋऴीॊचे मे थे अवणाये लास्तव्म ल
माच ब्रम्शऴी ऋऴीॊच्मा नालालरुन मे थे स्थाऩन झारे रे श्री ब्रम्शऴी दे लस्थान मालरुन
डोंगय पाय ऩुयातन अवाला.
याजगडाचे ऩूलीचे नाल शोते "भुयॊफदे ल". शा फकल्रा फशाभनी याजलटी भध्मे माच
नालाने ओऱखरा जात अवे. अथामत तमाले ऱी गडाचे स्लरूऩ पाय काशी बव्म ददव्म
अवे नव्शते. इवली वन १४९० च्मा वुभायाव अशभदनगयच्मा तनजाभळाशीचा
वॊस्थाऩक अशभद फदशयी माने लारे घाट आणण तऱकोकणातीर अनेक फकल्रे जजॊकून
ऩजश्चभ भशायाष्रात प्रबाल तनभामण केरा आणण माच ले ऱी तमाने भुरूॊफदे ल शा फकल्रा
शस्तगत केरा. भुरूॊफदे लाचे गडकयी बफनाळतम ळयण आल्माभुऱे अशभद फदशयीरा
फकल्रा जजॊकण्माव वलळेऴ प्रमाव कयाले रागरे नाशीत. ऩुढे फकल्ल्मालय
तनजाभळाशीची वतता प्रस्थावऩत झाल्मालय १२५ लऴे फकल्ल्मालय कोणाचाशी शल्रा
झारा नाशी. इवली वन १६२५ च्मा वुभायाव भुरूभदे ल फकल्रा तनजाभळाशी कडून
आददरळशी कडे आरा. तनजाभळशाच्मा लतीने फाजी शै फतयाल शळरीभकय ल तमाचे
लडीर रुद्राजी नाईक मा फकल्ल्माची व्मलस्था ऩाशात शोते. भशरक अॊफयच्मा
आदे ळानुवाय फाजी शै फयालाने भुरुभदे लाचा ताफा आददरळाशी वयदाय शै फतखाभाकडे
ददरा.
इ.व. १६३० च्मा वुभायाव शा फकल्रा आददरळशाकडून ऩयत तनजाभळाशीत दाखर
झारा. ळशाजीयाजाॊचा अचधकायी वोनाजी मा फकल्ल्माचा कायबाय ऩाशू रागरा.
वलजाऩूय आददरळाशी वैन्माच्मा एका तुकडीने फकल्ल्मालय शल्रा केरा. तमात
वोनाजी जखभी झारा म्शणन
ू फाराजी नाईक शळऱीभकय आऩल्मा तुकडीवश
भरु
ु भदे लाच्मा यषणाथम धालन
ू गे रा. तेव्शा फाराजी नाईक जखभी झारा. मा
काभचगयी फद्दर ळशाजीयाजाॊनी फाऱाजी नाईक शळरीभकयाॊचा नॊतय वन्भानशी केरा.
शळलयामाॊनी भुरुभदे लाचा फकल्रा कधी घेतरा माचा शरखीत ऩुयाला आज उऩरब्ध
नाशी. शळलचरयत्र वादशतम खॊडाच्मा दशाव्मा खॊडात प्रशवद्ध झाररे एक लतृ त वाॊगते
की, ‘शळलाजीने ळशाभग
ृ नालाचा ऩलमत ताब्मात घेऊन तमालय इभायत फाॊधरी‘.
वबावद फखय म्शणतो की,
‘भुयाफाद म्शणोन डोंगय शोता तमाव लववलरे . तमाचे नाल याजगड म्शणोन ठे वलरे .
तमा गडाच्मा चाय भाच्मा लववलल्मा. वबावदाने फारे फकल्ल्मारा वुद्धा एक भाची
म्शणन
ू गणरी आशे ‘.
वन १६४६ ते १६४७ च्मा वभ
ु ायाव शळलयामाॊनी तोयणा फकल्ल्मावोफत शा फकल्रा
जजॊकून घेतरा. शा फकल्रा फाॊधण्माचे काभ भशायाजाॊनी भोठ्मा झऩाट्माने वुरु केरे .
तमा डोंगयाव तीन वोंडा फकॊला भाच्मा शोतमा, तमावशी तटफॊदी केरी. भुख्म
ू एक इभायत उबी केरी. तीन भाच्माॊना वल
फकल्ल्माव याजगड नाल ठे लन ु े ऱा,
वॊजीलनी आणण ऩद्मालती शी नाले ददरी. शळयलऱ नजीक खे डफाये नालाचे गाल शोते,
तेथे यान पाय शोते. तमा दठकाणी पभामळी आॊब्माची झाडे रालून ऩे ठ लववलरी ल
ततचे नाल शळलाऩयू अवे ठे लरे . इवलीवन १६६० भध्मे औयॊगजे फाच्मा आसेनव
ु ाय
ळादशस्तेखानाने शळलाजी भशायाजाॊच्मा प्रदे ळालय स्लायी केरी. पायवी वाधनाॊभधून
अळी भादशती शभऱते की ळादशस्तेखानाने याजगडाकडे पौज ऩाठवलरे री शोती. ह्मा
पौजे ने याजगडाच्मा जलऱऩावची काशी खे डी जाऱून उध्लस्त केरी. ऩयॊतु प्रतमष
याजगड फकल्रा जजकॊण्माचा प्रमतन भात्र केरा नाशी. ६ एवप्रर १६६३ योजी
ळाशीस्तेखानालय छाऩा घारन
ू शळलाजी भशायाज याजगडालय ऩयतरे .
वन १६६५ भध्मे शभझामयाजा जमशवॊग माने शळलयामाॊच्मा प्रदे ळालय स्लायी केरी
दाऊदखान आणण यामशवॊग मा दोन वयदायाॊना तमाने मा ऩरयवयातीर फकल्रे
जजॊकण्मावाठी ऩाठवलरे . ३० एवप्रर १६६५ योजी भुगर वैन्माने याजगडालय चार
केरी, ऩयॊतु भयाठ्माॊनी फकल्ल्मालरुन वलरषण भाया केल्मा भुऱे भुगराॊना भाघाय
घ्माली रागरी.
शळलाजी भशायाजाॊनी जमशवॊग फयोफय तश कयताना २३ फकल्रे दे ण्माचे भान्म केरे ल
स्लत:कडे १२ फकल्रे ठे लरे . मा १२ फकल्ल्माॊभध्मे याजगड, तोयणा, शरॊगाणा, यामगड
माॊचा वभाले ळ शोतो. वबावद फखयीतीर उल्रे ख खारीर प्रभाणे आशे
‘वततालीव फकल्रे ताॊब्राव ददरे तनळाणे चढवलरी लयकड याजगड ल कोट भोयोऩॊत
ऩे ळले ल तनरोऩॊत भज
ु भ
ु दाय ल नेताजी ऩारकय वयनोफत अवे भातश्र
ु ीॊच्मा शलारी
केरे ल आऩणशी ददल्रीव जाले , फादळाशाची बेट घ्माली अवा कयाय केरा‘.
शळलाजी भशायाज आग्ऱ्माशून तनवटून तनलडक रोकाॊतनळी १२ वप्टें फय १६६६ रा
याजगडारा वख
ु रुऩ ऩोशोचरे . २४ पेब्रल
ु ायी १६७० योजी याजगडालय याजायाभचा जन्भ
झारा. शवॊशगड फकल्रा घेण्मावाठी शळलाजी भशायाजाॊनी तानाजी भारुवुये माव
याजगडालरुनच १६७० भध्मे ऩाठवलरे . वन १६७१- १६७२ भध्मे शळलाजी भशायाजाॊनी
यामगड स्थान याजधानी वाठी तनजश्चत केरे आणण याजधानी यामगडालरुन
याजगडाकडे शरवलरी.
३ एवप्रर १६८० योजी शळलयामाॊचे तनधन झाल्मालय स्लयाज्मालय औयॊगजे फाच्मा
स्लायीचे वॊकट कोवऱरे . ११ भाचम १६८९ योजी वॊबाजी भशायाजाॊना ऩकडून ठाय
भायण्मात आरे . मानॊतय भुगरानी भयाठ्माॊचे अनेक गड जजॊकून घेण्माचा प्रमतन
केरा. फकळोयशवॊश शाडा मा भुगर वयदायाने जून १६८९ भध्मे याजगड जजॊकून घेतरा.
औयॊगजे फाने अफर
ु खैयखान मारा याजगडाचा अचधकायी म्शणन
ू नेभरे . भात्र अद्माऩ
वॊबाजी भशायाजाॊना ऩकडल्माची लाताम ऩवयरी नव्शती. तमाभुऱे भयाठ्माॊची पौज
याजगडाबोलती गोऱा झारी. आणण आऩल्मा फऱालय याजगड ऩुन्शा जजॊकून घेतरा.
जानेलायी १६९४ भधीर एका ऩत्रात ळॊकयाजी नायामण वचचल माने ’कानद
खोऱ्मातीर दे ळभुखाॊनी याजगडाच्मा ऩरयवयातीर प्रदे ळाचे भुगराॊच्मा शल्ल्माऩावून
वॊयषण केल्मा फद्दर तमाॊची इनाभे तमाॊचकडे चारलालीत ’ अवा आदे ळ ददरा शोता.
११ नोशें फय १७०३ भध्मे स्लत: औयॊगजे फ जातीतनळी शा फकल्रा जजॊकण्मावाठी
ऩुण्माशून तनघारा. औयॊगजे फाचा शा प्रलाव भात्र वुखकय झारा नाशी. याजगडाच्मा
अरीकडे चाय कोव घाटातरा यस्ता आशे . यस्ता केलऱ दग
ु मभ शोता. औयॊगजे फाने एक
भदशना आधी काशी शजाय गलॊडी, फे रदाय आणण काभदाय माॊना यस्ता नीट
कयण्माच्मा काभालय ऩाठवलरे , ऩण यस्ता काशी नीट झारा नव्शता. तमाभुऱे फये चवे
वाभान आशे ततथे टाकून द्माले रागरे . २ डडवेंफय १७०३ योजी औयॊगजे फ याजगडा
जलऱ ऩोशोचरा. फकल्ल्माव भोचे रालरे . फकल्ल्माचा फुरुज तीव गज उॊ च, तमाच
उॊ चीचे दभदभे तमाय करुन तमालय तोपा चढवलल्मा ल फुरुजालय तोपाॊचा बडीभाय
करु रागरे . तयबफमतखान आणण शभीफुद्दीनखान माने ऩद्मालतीच्मा फाजूने भोचे
रालरे . ऩुढे दोन भदशने झारे तयी फकल्रा काशी शातात मे त नव्शता. ळेलटी ४
पेब्रुलायी १७०३ योजी याजगड औयॊगजे फाच्मा शातात ऩडरा. इयादतखान मारा
औयॊगजे फाने फकल्रे दाय नेभरे आणण फकल्ल्माचे नाल ‘नाबफळशागड‘ अवे ठे लरे .
२९ भे १७०७ योजी गण
ु ाजी वालॊत माने ऩॊताजी शळलदे ला फयोफय याजगडालय स्लायी
करुन तो फकल्रा जजॊकून घेतरा आणण ऩुन्शा फकल्रा भयाठमाॊच्मा ताब्मात आरा.
ऩुढे ळाशुच्मा ताब्मात फकल्रा आल्मालय १७०९ भध्मे ळाशुने वुलेऱा भाचीव ३००
रुऩमे ल वॊजीलनी भाचीव १०० रुऩमे अळी व्मलस्था रालन
ू ददरी.
ऩे ळले काऱात याजगड शा वचचलाॊच्मा ताब्मात शोता. ऩे ळलाई भध्मे आचथमक ऩरयजस्थती
लाॊयलाय बफघडत अवल्माने फकल्ल्मालय शळफॊदीचे ऩगायशी ले ऱेलय शोत नवत. अळाच
ऩरयजस्थती भध्मे याजगडालयीर वेलकाॊचे ऩगाय एक लऴमबय थकरे शोते.(याजलाडे खॊड
१२) मानॊतय याजगड बोय वॊस्थानाच्मा ताब्मात गे रा. तमाची व्मलस्था ऩाशण्मावाठी
वशा अचधकायी नेभरे शोते. वुलेऱा भाचीवाठी वयनोफत शळरीभकय, ऩद्मालती
भाचीवाठी वयनोफतऩलाय घयाण्मातीर, वॊजीलनी भाचीवाठी वयनोफत खोऩडे
घयाण्मातीर मा शळलाम नाईक ल वयनाईक शे अचधकायी वुद्धा अवत.

ऩशाण्माची हठकाणे :
ऩद्मालती तराल :
गुप्त दयलाजाकडून ऩद्मालती भाचीलय आल्मालय वभोयच वुफक फाॊधणीचा वलस्तीणम
अवा तराल आढऱतो. तरालाच्मा शबॊती आजशी ळाफत
ू आशे त. तरालात जाण्मावाठी
तमाच्मा शबॊतीतच एक कभान तमाय केरे री आशे . तरालात वध्मा गाऱ भोठ्मा
प्रभाणात वाचरा आशे .

याभेश्लयाचे भॊददय:
ऩद्मालती दे लीच्मा भॊददया वभोयच ऩूलामशबभुख अवे याभेश्लय भॊददय आशे . भॊददयातीर
शळलशरॊग शळलकारीन आशे . भॊददयात अवणायी भारूतीयामाॊची भत
ू ी दक्षषणाशबभख
ु
आशे .

याजलाडा:
याभेश्लय भॊददयाऩावन
ू ऩामऱ्माॊनी लय जाताॊना उजलीकडे याजलाड्माचे काशी अलळेऴ
ददवतात. मा याजलाड्माभध्मे एक तराल आशे . माशळलाम याजलाड्माऩावून थोडे ऩुढे
गे ल्मालय अॊफायखाना रागतो. माच्मा थोडे ऩुढे वदय आशे . वदये च्मा वभोय दारुकोठाय
आशे .

वदय:
शी गडालयची वलामत भशतलाची अळी लास्तू आशे . याभेश्लय भॊददयाऩावून ऩामऱ्माॊनी लय
गे ल्मालय उजव्मा शाताव याजलाड्माचे अलळेऴ आशे त. थोडे ऩुढे गे ल्मालय उजलीकडे
वदय आशे . ऩल
ू ी मा वदये त ओटीच्मा कडेव भधल्मा खणात एक जन
ु ा गाशरचा ल
तमालय रोड ठे लरे रा अवे. अनेक इततशाव तज्साॊचे अवे भत आशे की शी वदय
नवून तटवयनौफताचे घय आशे .

ऩारी दयलाजा:
ऩारी दयलाजाचा भागम ऩारी गालातून मे तो. शा भागम पाय प्रळस्त अवून चढण्मावाठी
ऩामऱ्मा खोदल्मा आशे त.ऩारी दयलाजाचे ऩदशरे प्रले ळद्लाय बयऩूय उॊ चीचे आणण रुॊ दीचे
आशे , मातन
ू शतती वद्ध
ु ा अॊफायीवश आत मे ऊ ळकतो. शे प्रले ळद्लाय ओराॊडून २००
भी. ऩुढे गे ल्मालय बयबक्कभ फाॊधणीचे दव
ु ये प्रले ळद्लाय आशे . प्रले ळद्लायाचे वॊयषण
चाॊगल्मा फुरॊद अळा फुरुजाॊनी केरे रे आशे . मा दयलाजाचे लैशळष्ट्म म्शणजे
दयलाजाच्मा लय आणण फुरुजालय ऩयकोट फाॊधरे रे आशे त. मा ऩयकोंटाना गोर
आकायाचे झयोके ठे लरे रे आढऱतात. अळा झयोक्माॊना ’पशरका’ अवे म्शणतात. मा
पशरकाॊचा उऩमोग तोपा डागण्मावाठी शोत अवे. दयलाजातून आत शळयल्मालय
दोन्शी फाजव
ू ऩशाये कऱ्माॊच्मा दे लड्मा आशे त. मा दयलाजाने गडालय आल्मालय आऩण
ऩद्मालती भाचीलय ऩोशोचतो.
गॊज
ु लणे दयलाजा:
गुॊजलण दयलाजा म्शणजे एकाभागे एक अवरे ल्मा तीन प्रले ळद्लायाॊची एक भाशरका
आशे . ऩदशरा दयलाजा अतमॊत वाध्मा फाॊधणीचा आशे . भात्र दयलाजारा दोन्शी फाजूव
बयबक्कभ फरु
ु ज आशे त. गॊज
ु लणे दयलाजाच्मा दव
ु ऱ्मा प्रले ळद्लायारा लैशळष्टऩण
ू म
कभान आशे . मा दयलाजाच्मा ळेलटी ल गणेळ ऩट्टीच्मा खारी दोन्शीकडे दोन उऩडे
घट घेतरे ल्मा ल एका कभरकशरके वभोय अवरे ल्मा वोंडा आशे त. वाॊप्रत मा
शळल्ऩालरुन श्री फकॊला गजशळल्ऩ तमाय झारे अवाले अवे अनुभान तनघते. मा वलम
गोष्टीॊलरुन अवे अनुभान तनघते की, शे प्रले ळद्लाय शळलऩूलमकारात फाॊधरे रे अवाले .
प्रले ळद्लायाच्मा आत ऩशाये कऱ्माॊच्मा दे लड्मा आशे त.

ऩद्मालती भाची:
याजगडारा एकूण ३ भाच्मा आशे त. माऩैंकी वलामत प्रळस्त अळी भाची म्शणजे
ऩद्मालती भाची. ऩद्मालती भाची केलऱ एक रष्कयी केंद्र नवन
ू तनलावाचे दठकाणशी
शोते. भाचीलय फाॊधकाभाचे अनेक अलळेऴ वाऩडतात. ऩद्मालती दे लीचे भॊददय,
वईफाईंची वभाधी ,शलारदायाॊचा लाडा, यतनळारा, वदय, ऩद्मालती तराल, गुप्त
दयलाजा, ऩारी दयलाजा, गुॊजलणे दयलाजा, दारुगोळ्माची कोठाये मा लास्तू आजशी
शळल्रक आशे त. माशळलाम ऩद्मालती भाचीलय ब्राम्शणलगामची आणण अष्टप्रधान
भॊडऱाची काशी घये आशे त.

ऩद्मालती भॊददय :
वध्मा २००२ भध्मे मा भॊददयाचा जीणोध्दाय केरा आशे . शळलयामाॊनी फकल्रे
भरु ू नाभकयण केल्मालय मे थे अवरे ल्मा जागे लय ऩद्मालती
ु ॊ फदे लाचे याजगड म्शणन
दे लीचे भॊददय फाॊधरे अवा उल्रे ख आढऱतो. वध्मा भॊददयात आऩल्मारा तीन भूतमाम
ददवतात. भुख्म ऩुजेचे भूती बोयच्मा ऩॊत वचचलाॊनी स्थाऩन केरे री आशे . तमाच्मा
उजव्मा फाजर ू ी शळलयामाॊनी स्थावऩत केरे री आशे , तय दोन
ु ा रशान अवरे री भत
भूतीच्मा भध्मे ळेंदयू पावरे रा ताॊदऱा म्शणजे ऩद्मालती दे लीची भुती आशे .मा
भॊददयात वध्मा २० ते ३० जणाॊना याशता मे ते. भॊददयाच्मा फाजूवच ऩाण्माचे टाके
आशे . मातीर ऩाणी वऩण्मावाठी मोग्म आशे . भॊददयाच्मा वभोयच वईफाॊईची वभाधी
आशे .
वॊजीलनी भाची:
वुलेऱा भाचीच्मा फाॊधणीनॊतय शळलाजीभशायाजाॊनी मा भाचीचे फाॊधकाभ कयण्माव
वयु लात केरी. भाचीची एकूण राॊफी अडीच फकभी आशे . शी भाची वद्ध
ु ा ३ टप्प्माॊभध्मे
फाॊधरे री आशे . वॊजीलनी भाचीलयीर घयाॊचे अलळेऴ आजशी अजस्ततलात आशे त.
भाचीच्मा प्रतमे क टप्प्माव चचरखती फुरुज आशे त. ऩदशरा टप्ऩा खारी उतरुन
उततये कडे लऱून तटारागत थोडे भागे चारत गे ल्मालय तीन ततशे यी फाॊधणीचे फुरुॊज
रागतात. मा ततन्शी फुरुजालय शळलकारात प्रचॊड भोठ्मा तोपा अवाव्मात. मा
भाचीलय अनेक ऩाण्माची टाकी आशे त. मा भाचीरा एकूण १९ फुरुज आशे त. भाचीरा
बुमायी ऩयकोटाची मोजना केरे री आशे मा बुमायातून फाशे यीर तटफॊदी कडे
मे ण्मावाठी ददॊड्माॊची व्मलस्था केरे री आशे . वॊजीलनी भाचीलय आऱु दयलाजाने वुद्धा
जाता मे ते. आऱु दयलाजा ऩावून याजगडाची लैशळष्टम अवरे री चचरखती तटफॊदी
दत
ु पाम चारू शोते. दोन्शी तटाॊभधीर अॊतय अधाम ते ऩाऊण भीटय अवून खोरी वुभाये
६ ते ७ भीटय आशे . मा बागात फरु
ु जाॊच्मा चचरखतात उतयण्मावाठी ऩामऱ्माॊच्मा
ददॊड्मा आशे त. तवेच नाऱे तून लय मे ण्मावाठी दगडी वोऩान आशे त. भाचीलय तटफॊदी
भध्मे काशी जागी प्रातवलमधीची दठकाणे (ळौचकुऩ) आढऱतात. दशु े यी तटफॊदीच्मा
ळेलटी फराढ्म फरु
ु ज आशे त. माॊचा उऩमोग दयू लय नजय ठे लण्मावाठी शोत अवे.

आऱु दयलाजा:
वॊजीलनी भाचीलय मे ण्मावाठी मा दयलाजाचा उऩमोग शोत अवे. तोयणा लरुन
याजगडालय मे ण्माचा एकभेल भागम मा दयलाजातन
ू जात अवे. आऱु दयलाजा
वद्मजस्थतीरा ढावाऱरे ल्मा अलस्थतेत आशे . मा दयलाजालय एक शळल्ऩ आशे .
लाघाने एक वाॊफाय उताणे ऩाडरे आशे ,अवे चचत्र मा शळल्ऩात दाखलरे आशे .

वुलेऱा भाची:
भुरुॊफदे लाचा फकल्रा ताब्मात आल्मानॊतय शळलाजी भशायाजाॊनी फकल्ल्माच्मा ऩूलेकडीर
डोंगययाॊगेरा बयबक्कभ तटफॊदी फाॊधरी, आणण भाचीरा वुलेऱा भाची अवे नाल
ठे लरे . ऩूलेकडे शी भाची अवल्माभुऱे मा भाचीचे नाल "वुलेऱा" अवे ठे लरे . वुलेऱा
भाची शी वॊजीलनी एलढी राॊफ नाशी. भात्र मा भाचीचे वद्ध
ु ा ३ टप्ऩे आशे त. ऩल
ू े कडे
शी भाची चचॊचोऱी शोत गे रेरी आशे .
भाचीच्मा प्रायॊबी टे कडी वायखा बाग आशे मारा "डुफा" अवे म्शणतात. मा डुब्माच्मा
डालीकडून यानातून जाणाऱ्मा लाटे ने गे ल्मालय शळफॊदी घयटे ददवतात. तेथे डाव्मा
शाताव एक दक्षषणभुखी लीय भारुती ल तमाच्मा जलऱ ऩाण्माचे टाक आशे . मे थे
अवणाये चौथये म्शणजे एके काऱी मे वाजी कॊक, तानाजी भारवुये ल शळरीॊफकय मा
वयदायाॊची घये शोती. मे थन
ू वयऱ जाणायी लाट वल
ु े ऱा भाचीच्मा दव
ु ऱ्मा टप्प्मालय
जाते, तय डालीकडे जाणायी लाट काऱे श्लयी फुरुजाच्मा ऩरयवयात घेऊन जाते. आऩण
भाचीच्मा ददळेने थोडे ऩुढे गे ल्मालय उजलीकडे एक वदय रागते. मे थून ऩुढे
तटफॊदीच्मा खया बाग वुरु शोतो. मे थीर तटफॊदी दोन टप्प्माॊत वलबागरी अवून
प्रतमे क टप्प्माच्मा ळेलटी चचरखती फुरुज आशे . दव
ु ऱ्मा टप्प्मात गे ल्मालय
तटफॊदीच्मा दोन्शी फाजूव आतीर अॊगाव बुमायी चचरखती ऩयकोटाची यचना केरे री
आशे . दव
ु ऱ्मा टप्ऩमाकडे जाताॊना एक उॊ च खडक रागतो आणण मा खडकात ३ भीटय
व्मावाचे एक तछद्र आढऱते. मा खडकाराच नेट फकॊला ’शततीप्रस्तय’ अवे म्शणतात.
मा शततीप्रस्तयाच्मा अरीकडे तटातीर गणऩती आढऱतो ल तेथूनच ऩुढे तटातून
खारी जाण्मावाठी गुप्त दयलाजा आशे . मा दयलाजारा "भढे दयलाजा" अवे म्शणतात.
शतती प्रस्तयाच्मा ऩढ
ु ीर बागात वद्ध
ु ा एक अवाच गप्ु त दयलाजा आशे . वल
ु े ऱा
भाचीच्मा तटफॊदीरा एकुण १७ फुरुज आशे त. तमाऩैकी ७ फुरुजाॊना चचरखती फुरुजाॊची
वोम आशे .
वल
ु े ऱा भाचीच्मा वलामत ळेलटच्मा टप्प्मात खारच्मा बागात लाघजाईचे शळल्ऩ आशे .

काऱे श्लयी फुरुज आणण ऩरयवय:

वुलेऱा भाचीच्मा दव
ु ऱ्मा टप्प्माकडे जाणाऱ्मा लाटे च्मा उजलीकडे लऱल्मालय
आऩल्मारा ऩाण्माची काशी टाकी ददवतात. ऩढ
ु े याभेश्लय भॊददयाचे काशी अलळेऴ
आशे त. मा याभेश्लय भॊददयात शळलशरॊग , बग्न नॊदी, एक मषभूती अळी शळल्ऩे
आढऱतात.मा याभेश्लय भॊददयाच्मा लयीर फाजूव शळराखॊडालय गणेळाची प्रततभा,
ऩालमती, शळलशरॊग अळी शळल्ऩे आशे त. मे थून थोडेवे ऩुढे गे ल्मालय काऱे श्लयी फुरुज
आशे . मे थेच तटात एक गुप्त दयलाजा दे खीर आढऱतो.

फारे फकल्रा:
याजगडाच्मा वलामत उॊ च बाग म्शणजे फारे फकल्रा शोम. मा फारे फकल्ल्माकडे जाणाया
यस्ता कठीण आणण अरुॊ द आशे . चढण वॊऩल्मानॊतय फारे फकल्ल्माचा दयलाजा रागतो
माराच भशादयलाजा अवे शी म्शणतात. आजशी दयलाजा चाॊगल्मा जस्थतीत आशे .
प्रले ळद्लायाची उॊ ची ६ भीटय अवून प्रले ळद्लायालय कभऱ, स्लजस्तक शी ळुबचचन्श
कोयरे री आशे त. फारे फकल्ल्मारा वाधायण १५ भीटय उॊ चीची तटफॊदी फाॊधरे री अवून
वलशळष्ट अॊतयालय फुरुजशी ठे लरे रे आशे त.
दयलाजातून आत गे ल्मालय वभोयच जननीभॊददय आशे . मे थून ऩुढे गे ल्मालय चॊद्रतऱे
रागते. तळ्माच्मा वभोयच उततयफरु
ु च आशे . मे थन
ू ऩद्मालती भाची आणण इतय वलम
ऩरयवय ददवतो. फुरुजाच्मा खारून एक ऩामलाट फारे फकल्ल्मालय मे ते. आता भात्र शी
लाट एक भोठा शळराखॊड टाकून फॊद केरे री आशे . शी लाट ज्मा फुरुजालरून लय मे ते
तमा फुरुजारा "उततय फुरुज" अवे म्शणतात. मे थून वॊऩूण म याजगडाचा घेया आऩल्मा
रषात मे तो. मा उततय फुरुजाच्मा फाजुरा ब्रम्शऴी ऋऴीॊचे भॊददय आशे . मा शळलाम
फारे फकल्ल्मालय काशी बग्न अलस्थे तीर इभायती चौथये , लाड्माॊचे अलळेऴ
आढऱतात.
याजगड फकल्रा वॊऩूण म ऩाशण्मावाठी वाधायण २ ददलव रागतात. गडालरुन तोयणा,
प्रताऩगड, यामगड, शरगाॊणा, शवॊशगड, ऩुयॊदय, लज्रगड, भल्शायगड, योशीडा, यामये श्लय
आणण रोशगड, वलवाऩूय शे फकल्रे ददवतात.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१) गुप्त दयलाजाने याजगड :-
ऩण
ु े - याजगड अळी एवटी ऩकडून आऩल्मारा लाजे घय मा गाली उतयता मे ते. फाफद
ु ा
झाऩा ऩावून एक तावाच्मा अॊतयालय ये शरॊग आशे त. माॊच्मा वाह्माने अतमॊत कभी
ले ऱात याजगडालय जाता मे ते. मालाटे ने गडालय जाण्माव ३ ताव रागतात.

२) ऩारी दयलाज्माने याजगड:-

ऩुणे - ले ल्शे एवटीने ले ल्शे भागे "ऩाफे " मा गाली उतरुन, कानद नदी ऩाय करुन ऩारी
दयलाजा गाठाला. शी लाट ऩामऱ्माची अवन
ू वलामत वोऩी आशे . मालाटे ने गडालय
जाण्माव ३ ताव रागतात.

३) गुॊजलणे दयलाज्माने याजगङ :-

ऩुणे - ले ल्शे मा शभयस्तमालयीर "भागामवनी" मा गाली उतयाले आणण ततथून
वाखयभागे गुॊजलणे मा गालात जाता मे ते. शी लाट अलघड आशे . मा लाटे लरून गड
गाठण्माव अडीच ताव रागतात. भादशतगाया शळलाम मा लाटे चा उऩमोग करू नमे .

४) अऱु दयलाज्माने याजगड:-

बुतोंडे भागे आऱु दयलाजाने याजगड गाठता मे तो. शळलथय घऱीतून शी अऱू
दयलाज्माने याजगड गाठता मे तो.

५) गुप्त दयलाजाभागे वुलेऱाभाची:-

गॊज
ु लणे गालातन
ू एक लाट जॊगरातन
ू गप्ु त दयलाजा भागे वुलेऱा भाचीलय मे ते.

याशाण्माची वोम :
१) गडालयीर ऩद्मालती भॊददयात २० ते २५ जणाॊची यशाण्माची वोम शोते.
२) ऩद्मालती भाचीलय यशाण्मावाठी ऩममटक तनलावाच्मा खोल्मा आशे त.

जेलणाची वोम :
जे लणाची वोम आऩण स्लत: कयाली.

ऩाण्माची वोम :
ऩद्मालती भॊददयाच्मा वभोयच फायाभशी वऩण्माच्मा ऩाण्माचे टाके आशे .

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

ऩामथ्मा ऩावून ३ ताव रागतात.
कुराफा ककल्रा

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : जरदग
ु म
डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : यामगड

अशरफागच्मा वभद्र
ु ात अवरे ल्मा खडकालय कुराफा फकल्रा ल वजे कोट शी दग
ू मद्लमी
उबी आशे . शे दोनशी फकल्रे शभश्रदग
ु म ह्मा प्रकायातीर आशे त. बयतीच्मा ले ऱी शा
फकल्रा चायशी फाजूने ऩाण्माने ले ढरा जातो ल जरदग
ु म फनतो; तय ओशोटीच्मा ले ऱी
फकल्ल्माऩमांतची जभीन उघडी ऩडते ल फकल्रा बूइकोट फनतो. शा दग
ु म ज्मा
खडकालय उबा आशे , तमाची दक्षषणोततय राॊफी २६७ भीटय अवून ऩूलम ऩजश्चभ रुॊ दी
१०९ भीटय आशे .

इनतशाव :
अशरफागच्मा वभुद्रात अधाम फकरोभीटयलय अवरे ल्मा खडकालय भयाठी वैन्माची
चौकी शोती. ‘‘ज्माॊचे आयभाय तमाॊचा वभुद्र‘‘ शे शळलाजी भशायाजाॊना भाशीत
अवल्माभऱ ु े फऱकट केरे . १९ भाचम
ु े भोक्माच्मा फे टाॊलय तमाॊनी फकल्रे फाॊधरे ल जन
१६८० योजी भशायाजाॊनी फकल्रा फाॊधामरा वुरुलात केरी. तमाॊच्मा तनधनानॊतय
वॊबाजी भशायाजाॊनी कुराफा फकल्ल्माचे फाॊधकाभ जून १६८१ भध्मे ऩूण म केरे . वयखे र
कान्शोजी आॊग्रे ह्माॊच्मा कायकीदीत कुराफा फकल्रा प्रशवध्दीव आरा. तमाले ऱी
आयभायी शारचारीॊचा डालऩे चाॊचा शा फकल्रा केंद्र शोता. ४ जुरै १७२९ योजी कान्शोजी
आॊग्रे ह्माॊचे कुराफा फकल्ल्मालय तनधन झारे . १७७० भध्मे वऩॊजया फुरुजाऩाळी
रागरे ल्मा बमॊकय आगीत फकल्ल्मालयीर अनेक फाॊधकाभे जऱून नष्ट झारी. १७८७
भध्मे रागरे ल्मा दव
ु ऱ्मा आगीत आॊग्चाचा लाडा नष्ट झारा. २९ नोव्शें फय १७२१
योजी बब्रटीळ ल ऩोतुमचगजाॊच्मा वॊमुक्त वैन्माने अशरफागलय ६००० वैतनक ल ६
मुध्दनौका घेऊन शल्रा केरा, ऩण तमाॊचा तमात वऩळेर ऩयाबल झारा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
फकल्ल्माचे प्रले ळद्लाय फकनाऱ्माच्मा फाजूव ऩण, इळान्मे कडे लऱलरे रे आशे . शळलाजी
ु म स्थाऩतमात अनेक प्रमोग केरे रे आशे त. तमाऩैकी एक मे थे
भशायाजाॊनी दग
ऩशालमाव शभऱतो. शा दग
ु म फाॊधताॊना दगडाचे भोठे भोठे चचये नुवते एकभेकाॊलय
यचरे रे आशे त. दोन दगडाॊभधीर पटीत चुना बयरे रा नाशी. तमाभुऱे वभुद्राची राट
फकल्ल्माच्मा तटाच्मा शबॊतीॊलय आऩटल्मालय ऩाणी दगडाॊभधीर पटीत घुवते ल
राटे च्मा तडाख्माचा जोय कभी शोतो. फकल्ल्माच्मा प्रले ळद्लायालय भोय, शतती, शयण,
कभऱ, ळयब अळी शळल्ऩे कोयरे री आशे त. दग
ु ामचा दव
ु या दयलाजा अलळेऴ रुऩात
शळल्रक आशे . फकल्ल्मारा १७ फुरुज आशे त. चाय टोकाॊना चाय, ऩजश्चभेरा ५, ऩूलेरा
४, उततये रा ३ ल दक्षषणेरा १ फुरुज अवे आशे त. फुरुजाॊना वऩॊजया, नगायखानी,
गणेळ, वूमम, शनुभॊत, तोपखानी, दारुखानी अळी नाले आशे त. प्रले ळद्लायातून आत
गे ल्मालय, डाव्मा फाजूने गे ल्माव बलानी भातेचे भॊददय रागते तमाच्मा वभोयच
ऩद्मालती दे लीचे छोटे ल गर
ु लती दे लीचे भोठे भॊददय आशे . ऩढ
ु े गे ल्मालय डाव्मा
शातारा लाडे, ऩागा, कोठी माॊचे अलळेऴ ददवतात. डालीकडची लाट शजयत शाजी
कभार उद्दीनळशा दयफाय ह्माॊच्मा दग्मामकडे जाते. ऩयतीच्मा लाटे लय डालीकडे
आॊग्चाॊच्मा लाड्माचे अलळेऴ ददवतात. फकल्ल्मालय अजुनशी रोकाॊचा याफता अवरे रे
शवध्दीवलनामकाचे भॊदीय आशे . गणेळभूती वॊगभयलयी अवून ततची उॊ ची दीडपूट
आशे .१७५९ वारी याघोजी आॊग्रे ह्माॊनी शवध्दीवलनामकाचे भॊददय फाॊधरे अवा उल्रे ख
आढऱतो. भॊददयाच्मा प्राकायातच उॊ चलट्मालय उततये व भारुतीचे ल दक्षषणेव ळॊकयाचे
भॊददय आशे . भॊददयावभोय चचये फॊदी फाॊधणीची गोड्मा ऩाण्माची ऩष्ु कणी आशे .
ऩुष्कणीच्मा ऩुढे तटा ऩशरकडच्मा दयलाजातून फाशे य गे ल्मालय स्लच्छ ऩाण्माची वलशीय
आशे . मा वलदशयीरा आत उतयामरा ऩामऱ्मा आशे त. दग
ु ामच्मा दक्षषण टोकारा
अवणाऱ्मा दयलाजारा धाकटा दयलाजा / मळलॊत दयलाजा / दमाम दयलाजा म्शणतात.
मा दयलाजालय गणऩती, गरुड, भारुती, भगयी, कभऱे , ले रफुट्टी माॊची नषी कोयरे री
आशे . दयलाजारगत कान्शोजीॊची घुभटी ल द्लाययषक दे लतेचा ळेंदयु पावरे रा दगड
आशे . फकल्ल्माच्मा तटात गोदीचे अलळेऴ आशे त. तेथे नलीन जशाजे फाॊधरी जात ल
जूनी दरु
ु स्त करी जात अवत. फकल्ल्माच्मा तटालय जाण्मावाठी ऩामऱ्मा आशे त.
फकल्ल्माच्मा उततये रा चाके अवरे ल्मा २ तोपा आशे त. तोपाॊच्मा चाकाॊजलऱ तोपा
फनलणाऱ्मा कॊऩनीच नाल कोयरे र आशे ‘‘ डाऊवन शाडी फपल्ड, डाऊ भूट आममन
लक्वम, मॉकमळामय, इॊग्रॊड ", ल लऴम आशे १८४९. फकल्ल्माच्मा दक्षषण दयलाजातन
ू
वजे कोटरा जाता मे ते.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
भफ
ॊु ईशून - ऩनले र - लडखऱ भागे अशरफागरा जाले , अशरफागच्मा वभुद्र
फकनाऱ्मालरुन ओशोटीच्मा ले ऱेव फकल्ल्मात चारत जाता मे ते.

याशाण्माची वोम :
गडालय याशण्माची वोम नाशी ,याशण्माची वोम अशरफाग भध्मे आशे .

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची वोम नाशी ,जे लणाची वोम अशरफाग भध्मे आशे .

ऩाण्माची वोम :
गडालय ऩाण्माची वोम नाशी , ऩाण्माची वोम अशरफाग भध्मे आशे .
लबलगड/लबभगड(Bhivgad)

ककल्ल्माची उां ची:८२५

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म

डोंगययाांग: कजमत

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : यामगड

भुॊफई - ऩुण्माशून एका ददलवात कयता मे ण्मावायखा एकदभ वोऩा फकल्रा म्शणजे
शबलगड उपम शबभगड कजमत जलऱीर लदऩ ल गौय काभत गालाभागे छोट्माश्मा
टे कडीलय शा फकल्रा आशे . ‘‘ढाक’’ रा जाण्माचा भागम लदऩ गालातून आशे . मा
भागामलय शबलगडच्मा णखॊडीत ऩोशचल्मालय उजव्मा फाजूची लाट ‘‘ढाक’’रा जाते, तय
डाव्मा फाजूची लाट शबलगडालय जाते.
शबलगड पायच छोटा फकल्रा अवल्माभुऱे ‘‘ढाक’’रा जाता जाताशी लाट लाकडी करुन
ऩाशाता मे तो. ज्माॊना पक्त शबलगडच ऩाशामचा आशे तमाॊनी ऩालवाळ्मात जाले ;
म्शणजे छोटे खानी फकल्रा ऩाशून लदऩ गालाभागे अवरे रा धफधफाशी ऩाशता मे ईर.
 Bhivgad(Bhimgad)

ऩशाण्माची हठकाणे :
गौयकाभत गालातून फकल्मालय चढाइ कयताना कातऱात खोदरे ल्मा ऩामऱ्मा
रागतात, तमा फकल्ल्माचे प्राचचनतल शवध्द कयतात. मा ऩामऱ्माॊ नी लय आल्मालय एक
खोदील गश
ु ा रागते. गडाची तटफॊदी, फरु
ु ज, प्रले ळद्लाय अजस्ततलात नाशीत. गडालय
दोन ऩाण्माची कातऱात खोदरे री टाकॊ आशे त. तमातीर ऩाणी वऩण्मामोग्म आशे .
ऩयॊतु ते जानेलायी पेब्रुलायी ऩमांतच उऩरब्ध अवते.गडालय एका शबॊतीचे शी काशी
अलळेऴ आशे त. गड ऩशाण्मावाठी ३० शभतनटे रागतात.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
कजमतशून ५ फक.भीलय लदऩ गाल आशे . लदऩच्मा ऩुढे १ फक.भीलय गौयकाभत गाल
आशे . मा दोन गालाॊच्मा भध्मे शबलगड आशे . लदऩ गालातन
ू गौयकाभत गालाकडे
जाताना धफधब्माच्मा पाट वोडल्मालय ऩुढे उजव्मा शातारा एक कच्चा यस्ता
शबलगडकडे जातो. कच्चा यस्ता वॊऩल्मालय इरे क्रीच्मा खाॊफाच्मा फाजूने जाणाऱ्मा
ऩामलाटे ने शबलगड डालीकडे ठे लत १५ शभतनटे चढल्मालय आऩण शबलगडच्मा णखॊडीत
मे तो. मे थे दोन लाटा पुटतात उजव्मा फाजूची लाट ‘ढाक’ कडे तय डाव्मा फाजूची
लाट शबलगडलय जाते. णखॊडीतुन १० शभतनटात गडालय जाता मे ते. गौय काभत
गालातूनशी एक लाट शबलगडलय जाते. डोंगयाच्मा वोंडेलरुन शबलगडलय जाता मे ते.

याशाण्माची वोम :
गडालय यशाण्माची वोम नाशी, ऩण लदऩ गालात यशाण्माची वोम शोऊ ळकते.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची वोम नाशी, ऩण लदऩ गालात जे लणाची वोम आशे .

ऩाण्माची वोम :
गडालयीर टाक्मात जानेलायी पेब्रुलायीऩमांत ऩाणी अवते.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

लदऩ गालातून ३० शभतनटे रागतात.

वूचना :
कजमतरा उतयल्मालय भुॊफईच्मा ददळेरा अवरे ल्मा पाटकातून ,कजमत ऩूलेरा (पराट
क्रभाॊक ४ च्मा फाजूरा) फाशे य ऩडल्मालय ३ आवनी रयषा लदऩ ऩमांत जाण्मावाठी
शभऱतात.
लयऱीचा
ककल्रा(Waralicha
killa)

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : वभुद्र फकनाऱ्मालयीर
फकल्रे

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

भुॊफईच्मा फे टाॊलय एकूण ११ फकल्रे शोते. तमाऩैकी लयऱी फे टाच्मा बूशळयालय अवरे ल्मा
छोट्माश्मा टे कडीलय इॊग्रजाॊनी ‘‘लयऱीचा फकल्रा‘‘ फाॊधरा. ह्मा फकल्ल्माचा उऩमोग
ु ीभागामने शोणाऱ्मा व्माऩायालय रष ठे लण्मावाठी ल वॊयषणावाठी केरा गे रा.
वभद्र
लयऱीचे वभुद्रात शळयरे रे बूशळय, भाशीभचा फकल्रा ल फाॊद्रमाचा फकल्रा शी तीन
दठकाणे शभऱून इॊग्रजी ‘मू‘ मा अषया वायखा आकाय तमाय शोतो. ह्मा दठकाणी
नैवचगमक अॊतलमक्र बशू ळयाभऱ
ु े मे थे वभद्र
ु नेशभीच ळाॊत अवतो. तमाभऱ
ु े ह्मा बागात
छोटे भचले , जशाजे , ऩडाल माॊची भोठ्मा प्रभाणालय लशातूक शोत अवे. ह्मा
जरलशातूकीलय तनमॊत्रण ठे लण्मावाठी ल मा बागाचे यषण कयण्मावाठी इॊग्रजाॊनी १६७५
वारी लयऱीचा फकल्रा फाॊधरा.
 Worli Fort

ऩशाण्माची हठकाणे :
लयऱीच्मा टे कडीलय अवरे ल्मा ह्मा फकल्ल्माची नुकतीच डागडुजी ऩुयाततल खातमाने
केरी आशे . तमाभुऱे फकल्रा वुजस्थतीत आशे . छोट्मा दयलाज्माने फकल्ल्मात प्रले ळ
केल्मालय तमा दयलाज्माच्मा भाथ्मालय घॊटा फाॊधामचा छोटा टॉलय आशे . फकल्ल्मात
ऩाण्माची वलशीय अवून तमाच्मा फाजुरा अशरकडे फाॊधरे रे छोटे भॊददय ल व्मामाभळाऱा
आशे . फकल्ल्माच्मा तटालय जाण्मावाठी जीना फाॊधरे रा आशे . ह्मा जजन्माने
फकल्ल्माच्मा तटफॊदीलय जाता मे ते. फकल्ल्माच्मा तटफॊदीलरुन फाॊद्रा, भाशीभ ऩमांतचा
प्रदे ळ दृष्टीषेऩात मे तो. फकल्ल्माच्मा फाशे य वभुद्रफकनायी तोपाॊवाठी फाॊधरे रे ३ चौथये
ददवतात. १७ व्मा ळतकाच्मा अखे यीव वभुद्री चाच्माॊचा लाढरे ल्मा उऩद्रलारा आऱा
घारण्मावाठी इॊग्रजाॊनी तोपाॊची मोजना केरी शोती. फकल्ल्मालरून लयऱी-फाॊद्रे वागयी
ऩुर ऩाशाता मे तो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
दादयशून लयऱी कोऱीलाड्मात जाणाऱ्मा (१६९;५६) फे स्ट फवच्मा ळेलटच्मा थाॊब्मालय
उतरुन भजच्छभाय लवाशतीतून १० शभनीटे चारत गे ल्मालय आऩण ह्मा फकल्ल्माजलऱ
ऩोशोचतो. फकल्रा छोटा ल आटोऩशळय अवल्माभऱ
ु े अध्मामतावात ऩाशून शोतो.
भाहशभचा
ककल्रा(Mahim killa)

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : वभुद्र फकनाऱ्मालयीर
फकल्रे

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

भुॊफईत अवरे ल्मा फकल्ल्माभध्मे वलामत ऩुयातन फकल्रा म्शणजे भाशीभचा फकल्रा
शोम. भुॊफईच्मा ऩूलम-ऩजश्चभ फकनाऱ्माॊना जोडणाऱ्मा ल भाशीभच्मा खाडीचे यषण
कयणाऱ्मा ह्मा फकल्ल्मारा जरभागामचा द्लाययषक म्शणन
ू ओऱखरे जात अवे.
 Mahim Fort

इनतशाव :
भुॊफईच्मा फे टाॊना भुख्म बूभीऩावून वलबक्त कयणाऱ्मा भशकालती उपम भाशीभच्मा
खाडीच्मा भख
ु ालय इ.व ११४० भध्मे प्रताऩबफॊफ याजाने भाशीभचा फकल्रा फाॊधरा
आणण आऩरी याजधानीशी तेथेच लवलरी तमा दठकाणी नाना जातीच्मा ल नाना
प्रकायचे व्मलवाम कयणाऱ्मा रोकाॊना फोरालून व्माऩाय, उदीभ, ळास्त्र ल वॊस्कृतीची
फीजे भुॊफई फे टालय रुजलरी.
शा फकल्रा इॊग्रजाॊच्मा ताब्मात आल्मालय इॊग्रज स्थाऩतमकाय जे यॉल्ड ऑचगमय ह्माने
वध्मा अजस्ततलात अवरे रा फकल्रा नव्माने फाॊधरा. इ.व १६७२ भध्मे ऩोतुमचगजाॊनी
भाशीभच्मा फकल्ल्मालय शल्रा केरा. तमाले ऱी फकल्रा १०० वैतनक ल ३० तोपाॊनी
वज्ज शोता; तमाभुऱे ऩोतुमचगजाॊना तो जजॊकता आरा नाशी. तमानॊतय १४ पेब्रुलायी
१६८९ योजी जॊजजऱ्माच्मा शवध्दी माकूत खानाने २५०० वैतनकाॊतनळी भुॊफईलय शल्रा
केरा. तमाले ऱी भाशीभचा फकल्रा जजॊकून तमाने लऴमबय मा बागात धभु ाकूऱ घातरा,
रुटारुट केरी तमानॊतय फकल्रा ऩयत इॊग्रजाॊनी जजॊकून घेतरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
चायी फाजॊन
ू ी बक्कभ तटफॊदी ल फरु
ु जाॊचे वॊयषण राबरे ल्मा ह्मा फकल्ल्माचे
प्रले ळद्लाय बब्रटीळ स्थाऩतमकरे ची वाष दे त उबे आशे . तमालयीर कराकुवय ल दोन्शी
फाजूचे उठालदाय खाॊफ ऩशाता मे तात. फकल्ल्मात झारे ल्मा अततक्रभणाभुऱे फाकी
काशीशी ऩशाता मे त नाशी.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ऩजश्चभ ये ल्ले लयीर भाशीभ(ऩजश्चभ) स्थानकालय उतरुन भोयी योडने भाशीभ वभुद्र
फकनाऱ्माकडे चारत गे ल्माव १० शभनीटात वभुद्रालयीर भाशीभच्मा फकल्ल्मालय
ऩोशोचता मे ते.

फाांद्रमाचा
ककल्रा (Bandra
Fort)

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : वभुद्र फकनाऱ्मालयीर
फकल्रे

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

भाशीभच्मा खाडीभऱ
ु े , भॊफ
ु ई फे टे, भख्
ु म जशभनीऩावन
ू ले गऱी झारी शोती. भाशीभच्मा
खाडीभागे चारणाऱ्मा व्माऩायाभुऱे इततशावात ह्मा बागारा खुऩ भशतल शोते. मा
बागाचे यषण कयण्मावाठी ऩोतुमचगजाॊनी १६४० वारी वाष्टी फे टाच्मा वभुद्रात
शळयरे ल्मा बशू ळयालय "फाॊद्रमाचा फकल्रा" फाॊधन
ू ह्मा बागाच्मा यषणाचा कामभचा
फॊदोफस्त केरा.

Bandra Fort

ऩशाण्माची हठकाणे :
फाॊद्रा फकल्ल्माची ऩयु ाततल वलबागाने डागडूजी केरे री आशे . तमाभऱ
ु े फकल्रा पाय
वुॊदय ददवतो. फकल्ल्माच्मा प्रले ळद्लायालय एक ऩोतुमचगज शळरारे ख कोयरे रा आशे . तो
ऩाशून फकल्ल्मात प्रले ळ केल्मालय, डाव्मा शाताव दव
ु ये प्रले ळद्लाय रागते. मा
प्रले ळद्लायाऩावून फकल्ल्मात जाण्मावाठी ऩामऱ्मा आशे त. फकल्ल्मात ‘फाॊद्रा रॉ ड एण्ड
गाडमन‘ मा वोवामटीने फाग तमाय केरे री आशे . फकल्ल्मात इतय काशी अलळेऴ
उयरे रे नाशीत.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ऩजश्चभ ये ल्ले च्मा फाॊद्रा स्थानकालय ऩजश्चभेकडे उतरुन फे स्ट फवने फकॊला रयषाने "
फाॊद्रा फॎण्ड स्टॉ ड " रा जाले . ततथन
ू ताज रॎ ण्ड एॊड शॉटे रच्मा ऩढ
ु े फाॊद्रमाचा
ऐततशाशवक फकल्रा उबा आशे .

वूचना :
काऱा फकल्रा, रयला फकल्रा, वामनचा फकल्रा शे तीनशी फकल्रे वामन भध्मे आशे त.
शे तीनशी फकल्रे अध्माम ददलवात ऩाशून शोतात. स्ल:तचे लाशान अवल्माव एका
ददलवात मा तीन फकल्ल्माॊफयोफय शळलडीचा फकल्रा, लयऱीचा फकल्रा, भादशभचा
फकल्रा, ल फाॊद्र्माचा फकल्रा शे फकल्रे ऩाशाता मे तात.
भुॊफईच्मा इतय फकल्ल्माॊची भादशती वाईट्लय ददरे री आशे .
काऱा ककल्रा(Kala
killa)

ककल्ल्माची उां ची: ०

ककल्ल्माचा िकाय : बुई फकल्रे

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

आजची एकवॊध ददवणायी भुॊफई शी ऩूली वात फे टाॊचा वभुश शोती. शी फे टे

बब्रटीळाॊच्मा ताब्मात आल्मालय तमाॊनी आऩरे ऩायॊऩायीक ळत्र ु शवध्दी, भयाठे , ऩोतुमचगज
ह्माॊच्मा ऩावून भुॊफईचे यषण कयण्मावाठी भोक्माच्मा जागी फकल्रे फाॊधरे . तमाऩैकी
शभठी नदीलय धायाली मे थे फाॊधरे ल्मा फकल्ल्मारा स्थातनक रोक ‘‘काऱ फकल्रा‘‘
म्शणन
ू ओऱखतात.
 Kala Killa

इनतशाव :
इ.व १७३७ भध्मे भॊफ
ु ईचे गव्शनमय गे याल्ड ऑन्जीअय () ह्माने शभठी नदी काठी
फकल्रा फाॊधरा. मा फकल्ल्माचा उऩमोग भुख्मतले ऩोतुमचगजाॊच्मा ‘‘वारळेत फे टालय‘‘
आणण शभठी नदीलय नजय ठे लण्मावाठी केरा गे रा. शा फकल्रा काळ्मा दगडात
फाॊधरा गे रा अवल्माभुऱे स्थातनक रोकाॊभध्मे "काऱा फकल्रा" ह्मा नालाने
ओऱखरा जातो. भाशीभ फकल्रा, काऱा फकल्रा, रयला फकल्रा, वामनचा फकल्रा मा
चाय एका याॊगेत अवरे ल्मा फकल्ल्माॊभुऱे भुॊफी फे टाची उततय फाजू वॊयषणाच्मा
दृष्टीने भजफूत झारी शोती.

ऩशाण्माची हठकाणे :
वदय फकल्रा जगप्रशवध्द धायाली झोऩडऩट्टीत अवल्माभऱ
ु े वलम फाजॊन
ू ी अततक्रभणाने
ले ढरे रा आशे . आता अजस्ततलात अवरे ल्मा अलळेऴात प्रथभ दळमनी काळ्मा दगडात
फाॊधरे री फकल्ल्माची शबॊत ल तमालयीर फकल्रा १७३७ वारी फाॊधल्माची दगडात
कोयरे रा शळरारे ख ददवतो. फकल्ल्माच्मा आत जाण्मावाठी ८ पुट शबॊत चढून जाली
रागते. फकल्ल्माचा आतीर बाग कचऱ्माने बयरे रा आशे . तमातून प्रले ळद्लाय, जीना
ल पाॊजी माॊचे अलळेऴ ददवतात.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
काऱा फकल्रा भध्म ये ल्ले च्मा वामन स्टे ळनच्मा ऩजश्चभेव आशे . वामन स्टे ळनच्मा
ऩजश्चभेव वामन-फाॊद्रा शरॊक योडलरुन वाधायण १० शभनीटे चारल्मालय,
ओ.एन.जी.वी.बफल्डीॊगच्मा अशरकडे उजव्मा शाताव काऱाफकल्रा गल्री रागते. मा
गल्रीच्मा टोकारा फकल्रा आशे . फकल्ल्मात जाण्मावाठी लाट नाशी. ८ पुट शबॊत
चढून जाली रागते.

वूचना :
काऱा फकल्रा, रयला फकल्रा, वामनचा फकल्रा शे तीनशी फकल्रे वामन भध्मे
आशे त.शे तीनशी फकल्रे अध्माम ददलवात ऩाशून शोतात. स्ल:तचे लाशान अवल्माव
एका ददलवात मा तीन फकल्ल्माॊफयोफय शळलडीचा फकल्रा, लयऱीचा फकल्रा, भादशभचा
फकल्रा, ल फाॊद्र्माचा फकल्रा शे फकल्रे ऩाशाता मे तात.
भुॊफईच्मा इतय फकल्ल्माॊची भादशती वाईट्लय ददरे री आशे .
रयला ककल्रा(Riwa
Killa)
ककल्ल्माची उां ची: ०
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भॊफ
ु ई

इ.व. १६७२ वारी जॊजजऱ्माच्मा शवध्दीने भुॊफईलय केरे ल्मा शल्ल्मानॊतय इॊग्रजाॊनी जे
नवलन फकल्रे फाॊधरे तमात वामनच्मा टे कडीलय अवणाऱ्मा रयला फकल्ल्माचा वभाले ळ
शोतो. भाशीभच्मा खाडीभुऱे भुॊफई फे टे, भुख्म जशभनीऩावून ल वाष्टी फे टाॊऩावून
ले गऱी झारी शोती. तमा काऱात भाशीभच्मा खाडीतून व्माऩाय चारत अवे. तवेच
वाष्टी फे ट ऩोतुमचगजाॊच्मा ताब्मात शोते. तमाभुऱे भाशीभच्मा खाडीतून चारणाऱ्मा
व्माऩायालय नजय ठे लण्मावाठी ल उततये कडून शोणाऱ्मा ऩोतुमचगज ल भयाठ्माॊच्मा
वॊबाव्म शल्ल्माॊना तोंड दे ण्मावाठी इॊग्रज जे यॉल्ड ऑचगमयने इ.व. १६७२ भध्मे शा
फकल्रा फाॊधरा.
 Riwa Fort

ऩशाण्माची हठकाणे :
रयला फकल्ल्माचा एकभेल अलळेऴ म्शणजे काळ्मा ऩाऴाणात उबा अवरे रा फरु
ु ज.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
भध्म ये ल्ले च्मा वामन स्थानकालय उतरुन ऩूलेकडीर डाव्मा शाताच्मा पुटऩाथने
चारत गे ल्मालय २ शभतनटात आऩण ळावफकम आमुलेददक भशावलद्मारमाजलऱ
ऩोशोचतो. ह्मा भशावलद्मारमाच्मा ऩरयवयात टे कडीच्मा उतायालय आमुलेददक
लनस्ऩतीॊची फाग केरे री आशे . ह्मा फागे तच रयला फकल्ल्माचा वाषीदाय अवरे रा
एकभेल फुरुज उबा आशे .
वामनचा
ककल्रा(लळलचा ककल्रा)

ककल्ल्माची उां ची:१९०

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म

डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

भाशीभ खाडीच्मा ऩूलेकडीर भुखालयीर टे कडीलय इॊग्रजाॊनी ळीलचा फकल्रा फाॊधरा.

इॊग्रजाॊच्मा ताब्मातीर भुॊफई फे ट ल ऩोतुमचगजाॊच्मा ताब्मातीर वाष्टी फे ट माॊच्मा
वीभेलय(ळीले लय) शा फकल्रा १६७० भध्मे जे यॉल्ड ऑचगमयने फाॊधरा. इॊग्रजाॊनी भुॊफई
फे टाॊच्मा उततये कडे काऱा फकल्रा, रयला फकल्रा ल वामनचा फकल्रा, शे नलीन फकल्रे
फाॊधन ू वॊयषण पऱी उबी केरी. लवईच्मा वलजमानॊतय ऩोतमचु गजाॊकडून वाष्टी
ू भजफत
फे ट भयाठ्माॊच्मा ताब्मात गे री. तमाले ऱी ह्मा फकल्ल्माॊना वॊयषणाच्मा दृष्टीने अचधक
भशतल आरे .
ऩशाण्माची हठकाणे :
वामन फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी जलाशयरार नेशरु उद्मान आशे . जलऱच बायतीम
ऩुयाततल वलबागाचे कामामरम आशे . तेथे झाडीत २ तोपा ऩडरे ल्मा आशे त.
कामामरमाच्मा दायातूनच ऩामऱ्माॊचा यस्ता फकल्ल्माकडे जातो. ळीलच्मा फकल्ल्माचे
तटफुरुज, बब्रटीळ कामामरमाचे अलळेऴ, दारुकोठायाची खोरी ल चौकोनी आकायाचा
भोठा शौद अवे अलळेऴ अजून तग धरुन आशे त. फकल्ल्माच्मा भध्मबागी अवरे ल्मा
फरु
ु जालरुन भाशीभची खाडी ल आजफ
ु ाजच्
ू मा वलस्तत
ृ प्रदे ळाचे दृश्म ददवते. ह्मा
फकल्ल्माचा उऩमोग भुख्मतले टे शऱणी वाठी ल भाशीभ खाडी भागे शोणाऱ्मा
जरलाशतुकीलय नजय ठे लण्मावाठी केरा जात अवे.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
भध्म ये ल्ले च्मा वामन स्थानकाच्मा ऩूलम फाजूव उतरुन डाव्मा शाताच्मा पूटऩाथने ३
शभतनटे चारल्मालय ऩूलमद्रत
ु गती भशाभागम मे तो. शा भशाभागम ओराॊडल्मालय दत
ु पाम
ऩुयातन लष
ृ उबे अवरे रा यस्ता रागतो. ह्मा यस्तमाने २ शभतनटातच आऩण
फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी ऩोशोचतो.

लळलडीचा ककल्रा
ककल्ल्माची उां ची:१९७
ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: डोंगययाॊग नाशी

श्रे णी : वोऩी

जजल्शा : भुॊफई

वात फे टाॊचा वभुश अवरे ल्मा भुॊफई फे टाॊलय ऩाऴाण मुगाऩावून लस्ती अवल्माचे ऩुयाले
आशे त. भुॊफई फे टाॊचा प्रथभ शरणखत उल्रे ख इजजजप्ळमन बूगोरतस टॉरभी माने
इ.व. १५० भध्मे केरा. वातलाशनाॊच्मा काऱात भुॊफई फे टाॊलरुन ऩयदे ळाॊळी व्माऩाय
चारत अवे. इ. वनाच्मा ५ व्मा ल ६ व्मा ळतकात मा बागालय भौमम कुऱाचे याज्म
शोते ल तमाॊची याजधानी शोती ‘ऩुयी‘ म्शणजे च आजचे एशरपॊटा फे ट. भौमाांनॊतय
चारुक्म, याष्रकूट, शळराशाय, मादल ह्मा याजघयाण्माॊनी भुॊफईलय याज्म केरे . इ.व.
११४० भध्मे गुजयातच्मा प्रताऩबफॊफाने शळराशायाॊचा ऩयाबल करुन भदशकालती उपम
भाशीभ मे थे आऩरी याजधानी लवलरी. इ.व. १३२० भध्मे गुजयातचा वुरतान
भुफायक ळशाने भुॊफई जजॊकरी ऩोतुमचगज ल गुजयातचा ळेलटचा वुरतान फशादयू ळशा
माॊच्मात १५३४ भध्मे झारे ल्मा तशात भुॊफई ,वाष्टी ल लवई फे टाॊचा ताफा
ऩोतुमचगजाॊकडे आरा. १६६२ वारी इॊग्रॊडचा याजा दव
ु या चाल्वम माचे रग्न ऩोतुमचगज
याजकन्मा ब्रगाॊझा दशच्माळी झारे ; तमात ‘‘भॊफ
ु ईफे ट’’ आॊदण म्शणन
ू इॊग्रजाॊना
शभऱारी.

भुॊफई फे टालय एकूण ११ फकल्रे फाॊधण्मात आरे फाॊद्रा, भाशीभ, लयऱी, काऱा फकल्रा,
रयला, ळील, शळलडी, भाझगाल, डोंगयी, पोटम वेंट जॉजम ल फॉम्फे पोटम ह्माऩैकी फॉम्फे
पोटम , भाझगाल ल डोंगयी शे फकल्रे आज अजस्ततलात नाशीत.
 Sewri Fort

इनतशाव :
भुॊफई फे टाॊच्मा ऩूलम फकनाऱ्माॊचे यषण कयण्मावाठी वेंटजॉजम, डोंगयी, भाझगाल, शळलडी
शे फकल्रे फाॊधण्मात आरे . शळलडीचा फकल्रा फशादयू खानाच्मा ताब्मात अवताना
फकल्ल्माच्मा प्रले ळद्लायाजलऱ ऩीयाचा दगाम फाॊधण्मात आरा. १५३४ च्मा तशात
ऩोतुमचगजाॊच्मा ताब्मात आल्मालय ह्मा फकल्ल्माची डागडुजी कयण्मात आरी. १६७२
वारी जॊजजऱ्माच्मा शवध्दीकडून भुॊफईलय झारे ल्मा शल्ल्मानॊतय इॊग्रजाॊनी अनेक
नवलन फकल्रे फाॊधरे ल जुने फकल्रे भजफूत केरे . ऩयऱ फे टाच्मा ऩूलम फकनाऱ्मालयीर
टे कडीलय अवरे ल्मा शळलडी फकल्ल्माचे नुतनीकयण/भजफुतीकयण इॊग्रजाॊनी १६८०
भध्मे ऩूण म केरे .

इ.व. १६८९ भध्मे जॊजजऱ्माच्मा शवध्दी माकूत खानाने भुॊफईलय केरे ल्मा शल्ल्मात
शळलडी, भाझगाल, भाशीभ शे फकल्रे जजॊकरे . तमाले ऱी शळलडी फकल्ल्मालय ५० शळऩाई,
१ वब
ु ेदाय ल १० तोपा अवल्माची नोंद वाऩडते.
इॊग्रजाॊनी एततद्देळीमाॊचा बफभोड केल्मालय ह्मा फकल्ल्माचा उऩमोग भुख्मतले तुरुॊग
ू केरा. तमानॊतयच्मा काऱात भुॊफई ऩोटम रस्टचे गोडाऊन म्शणन
म्शणन ू ह्माचा
उऩमोग झारा. तमाआधी ऩनले र, उयण, ठाणे, घायाऩयू ीचा डोंगय ह्मा ऩरयवयात
शोणाऱ्मा व्माऩायालय, जशाजाॊलय रष ठे लण्मावाठी फकल्ल्माचा उऩमोग शोत अवे.

ऩशाण्माची हठकाणे :
भॊफ
ु ई ळशयात वध्मा वलामत चाॊगल्मा अलस्थे त अवरे ल्मा ह्मा फकल्ल्माचे
नुतनीकयण ऩुयाततल खातमाने केरे आशे . फकल्ल्माकडे जाण्मावाठी गदम झाडीतून
जाणाया ऩामऱ्माॊचा भागम आशे . ह्मा भागामने आऩण वैय्मद जरार ळशा माॊच्मा
दग्मामजलऱ मे तो. फकल्ल्माच्मा काटकोनात लऱणाऱ्मा प्रले ळद्लायाने आत गे ल्मालय
अधमलतुमऱाकाय छताच्मा दोन राॊफरचक इभायती ददवतात. ह्माच इभायतीॊचा लाऩय
ू केरा गे रा. फकल्ल्माच्मा चायीफाजूॊना अवणायी
तुरुॊग ल तमानॊतय गोडालून म्शणन
तटफॊदी अजून ळाफूत आशे . फकल्ल्माचे लैशळष्ट्म म्शणजे बत्रकोणाकृती फुरुज मे थे
ऩाशामरा शभऱतात. फकल्ल्माच्मा तटात फाॊधरे ल्मा प्रळस्त जजन्माने तटालय जाता
मे ते.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
शाफमय ये ल्ले भागामलयीर शळलडी स्थानकाच्मा ऩजश्चभेव शा फकल्रा आशे . शळलडी
स्थानकाच्मा पराट क्रभाॊक २ लरुन फाशे य ऩडून ‘‘कोरगे ट ऩाभोशरव्श‘‘ कॊऩनीकडे
जाणाया वयऱ यस्ता ऩकडाला. ह्मा यस्तमाने १० शभतनटे चारत गे ल्मालय आऩण
शळलडी फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी ऩोशोचतो. फकल्ल्मालय जाण्मावाठी ऩामऱ्मा आशे त.
फकल्ल्माची वभुद्राकडीर फाजू म्शणजे ‘शळलडीची दरदर‘ शे ‘‘फ्रे शभॊगो‘‘ ऩषाॊचे
आलडते दठकाण अवून दयलऴी डडवेंफय ते एवप्रर दयम्मान ‘‘फ्रे शभॊगो‘‘ शजायोंच्मा
वॊख्मे ने इथे मे तात.
वाांकळी ककल्रा

ककल्ल्माची उां ची:८५०

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: वाॊकळी डोंगययाॊग

श्रे णी : कठीण

जजल्शा : यामगड

यामगड जजल्ह्मातीर ऩे ण गालाऩावून १० फकभीलय वाॊकळी नालाचा एक छोटावा

फकल्रा आशे . फकल्ल्मालय चढ्ण्मावाठी ऩाय कयाले रागणाये दोन कातऱ टप्ऩे ल
फकल्ल्मालय अवणायी बयऩूय ऩण्माची टाकी माभुऱे मा छोटे खानी फकल्ल्माची बटकॊती
वॊस्भयणीम शोते. वह्माद्रीची एक डोंगययाॊग खॊडाऱा घाटाच्मा अशरकडे
भाणणकगडाच्मा ऩजश्चभेरा ऩवयरे री आशे . शी याॊग उततये कडे ऩातऱगॊगा आणण
दक्षषणेरा फाऱगॊगा नद्माॊची खोयी वलबागते. मात फाऱगॊगा खोऱ्माच्मा दक्षषणेरा
वाॊकळी डोंगययाॊग आशे .

Sankshi

इनतशाव :
वाॊक याजाने शा फकल्रा फाॊधरा. तमारा जगभाता नालाची भर
ु गी शोती. याजा
कनामळ्माच्मा रढाईत भायरा गे ल्मालय तमाच्मा भुरीने गडालरून जील ददरा अळी
दॊतकथा आशे .
इ.व. १५४० भध्मे अशभदनगयच्मा तनजाभळशाने शा फकल्रा गुजतातच्मा
वर
ु तानाकडून जजॊकून घेतरा. तमानॊतय गज
ु यातच्मा वर
ु तानाने ऩोतमचु गजाॊच्मा
भदतीने फकल्रा ऩयत जजॊकून घेतरा.तनजाभ वैन्म ऩयत शल्रा कयण्मावाठी मे त
आशे , ते ऩाशून फकल्रा ऩोतुमचगजाॊच्मा शलारी करून गुजयातच्मा वुरतान तनघून
गे रा. तनजाभ वैन्माच्मा लायॊलाय शोणाऱ्मा शल्ल्मारा कॊटाऱून ऩोतुमचगजाॊनी वाॊकळी ल
कनामऱा फकल्रा तनजाभाकडून वलकत घेतरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
दग्मामच्मा फाजूने फकल्ल्मालय चढामरा वुरुलात केल्मालय १० शभतनटात आऩण
कातऱात कोयरे ल्मा ऩामऱ्माॊऩाळी ऩोशोचतो. ऩामऱ्माॊच्मा उजलीकडे कातऱात खोदरे र
एक दोन खाॊफी टाक आशे . मा टाक्माऩमांत जाण्मावाठी कातऱात खोदरे ल्मा
ऩामऱ्माॊनी जऩून खारी उतरून जाल रागत. ऩामऱ्मा चढुन लय आल्मालय तीन टाकी
आशे त. ततथे च लयच्मा बागात जगभातेची भूती आशे . शे वलम ऩाशून झारे की आऩण
एका णखॊडीऩाळी ऩोशोचतो. गडभाथ्मालय जाणायी लाट मा छोट्माश्मा णखॊडीतून जाते.
मे थीर ऩामऱ्मा नष्ट झाल्माने लय चढण्मावाठी कष्ट घ्माले रागतात. वयु षेच्मा
दृष्टीने मे थे ३० फ़ूटी योऩ लाऩयणे आलश्मक आशे . शा कातऱटप्ऩा चढून लय
ऩोशोचल्मालय उजलीकडे कातऱात खोदरे री ऩाण्माची ३ टाकी ददवतात. माॊना
"गाजीळाश टाके" म्शणतात. माऩैकी ळेलटच्मा टाक्मात शळयण्मावाठी एक ३ फ़ूट x ३
फ़ूट दयलाजा कोयरे रा आशे . मा दयलाजाच्मा चौकटीलय दोनशी फाजूरा फकतीभुख
कोयरे रे आशे त. तमाखारी एके काऱी व्दायऩार कोयरे रे शोते. आता फ़क्त तमाचे
अलळेऴ ददवतात. फाजूरा कातऱात कोयरे री भारुतीची भूती अस्ऩष्ट ददवते. मा
टाक्माचे दोन बाग केरे रे आशे त. मा टाक्मातीर ऩाणी वऩण्मामोग्म आशे .

टाकी ऩाशून आऩण फकल्ल्मारा लऱवा घारून (दयी उजलीकडे ल डोंगय डालीकडे
ठे लत) ऩुढे वयऱ चारत गे ल्मालय आऩल्मारा एक कोयडे ऩडरे र टाक ददवत. ऩुढे
गे ल्मालय कातऱात कोयरे री दोन वक
ु रे री टाकी ददवतात तमाच्मा ऩढ
ु े ६० फ़ूट राॊफ
x ४० फ़ूट रुॊ द x ८ फ़ूट उॊ च ऩाण्माच खाॊफ टाक ऩाशामरा शभऱत. ४ खाॊफाॊलय
तोररे ल्मा मा टाक्माच लैशळष्ट्म म्शणजे माचा आतीर उजव्मा फाजूचा बाग
अधमलतमऱ
ू ाकाय कोयरे रा आशे . शे टाक ऩाशून ऩयत वक
ु रे ल्मा टाक्माऩाळी मे ऊन एक
छोटा कातऱटप्ऩा चढून लय गे ल्मालय आऩण फकल्ल्माच्मा ऩठायालय मे तो. मे थे लाट
जया तनवयडी अवल्माने ऩालरे जया जऩूनच टाकाली रागतात. लय आल्मालय एक
ऩाण्माच कोयड टाक आशे . वभोयच फकल्ल्माची झेंड्माची टे कडी ददवते. ती टे कडी
चढून गे ल्मालय झेंडा ल उध्लस्त लाड्माचे अलळेऴ ऩाशामरा शभऱतात. टे कडीलरून
उजव्मा फाजूने खारी उतयल्मालय डोंगयाचा फाशे य आरे रा बाग आशे . मे थे ऩाण्माच
एक कोयड टाक ऩाशामरा शभऱत. ते ऩाशून ऩुढे (दयी उजलीकडे ल डोंगय डालीकडे
ठे लत) चारत गे ल्मालय दोन कोयडी टाकी ऩाशामरा शभऱतात. मा टाक्माॊच्मा इथून
वभोय ददवणाऱ्मा डोंगयाचा फाशे य आरे ल्मा बागाच्मा खारी (कड्माच्मा खारच्मा
फाजूव) ऩादशल्मालय अॊदाजे ५० फ़ूटालय एक गुशा ददवते. तेथे उतयण्मावाठी भात्र
चगमामयोशण तॊत्राची भादशती अवणे ल वादशतम अवणे आलश्मक आशे . दश गुशा ४०
फ़ूट राॊफ x १५ फ़ूट रुॊ द x ६ फ़ूट उॊ च अवून ती दोन खाॊफाॊलय तोररे री आशे .

दोन कोयड्मा टाक्माॊऩावून ऩुढे गे ल्मालय आऩण फकल्ल्माच्मा दव

ु ऱ्मा बागात
ऩोशोचतो. मे थे ऩठायालय ५ टाकी कोयरे री आशे त. आजफ
ू ाजर
ू ा कातऱात अनेक
खऱगे ल चय कोयरे रे ददवतात. ऩालवाचे ऩाणी लाशात टाक्माकडे जाण्मावाठी चय
कोयरे रे आशे त तय लाशात जाणाऱ्मा ऩाण्मातीर गाऱ मा खऱग्मात वाचत अवे. ऩुढे
फकल्ल्माच्मा टोकाकडे जाताना एक याॊजण खऱगा कोयरे रा ऩाशमरा शभऱतो.
टे शऱणीवाठी फवरे ल्मा टे शळ्मारा ऩाणी वऩण्मावाठी उठून जामरा रागू नमे मावाठी
अळा प्रकायचे खऱगे कोयरे जात. फकल्ल्माच्मा मा टोकालय आल्मालय फकल्ल्माची
फ़ेयी ऩण
ू म शोते. फकल्ल्माच्मा टे कडीच ऩठाय आणण ५ टाकी अवरे र ऩठाय माॊच्मा
भधल्मा घऱीतून खारी उतयल्मालय आऩण यॉक ऩॎचऩाळी मे ऊन ऩोशोचतो. मे थून
आल्मा भागामने फकल्रा उतयता मे तो. वॊऩूण म फकल्रा फपयण्माव १ ताव रागतो.
फकल्ल्मालरून भाणणकगड आणण कनामळ्माचे वुॊदय दळमन शोते.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
१) भुॊफई - ऩे ण अॊतय ६७ फकभी आशे . ऩे णच्मा अशरकडे २ फकभीलय तयणखोऩ गाल
आशे . मा गालातन
ू ऩे ण - खोऩोरी यस्ता जातो. भॊफ
ु ई - गोला भशाभागामलरून ऩे ण-
खोऩोरी यस्तमालय लऱल्मालय रगे च ऩे रोर ऩॊऩ रागतो. मा ऩे रोर ऩॊऩाच्मा फाजूने
यस्ता ७ फकभीलयीर भुॊगोळी गालाकडे जातो. भुॊगोळी गालाऩुढे १ फकभीलय फद्रद्द
ु ीनचा
दगाम आशे . दग्माम ऩमांत गाडीने जाता मे ते. दग्मामच्मा जलऱ ऩोशचल्मालय आऩल्मारा
नवलन आणण जूना अवे दोन दगे ददवतात. फकल्ल्मालय जाण्मावाठी मा जुन्मा
दग्मामजलऱ ऩोशोचामचे . ततथून वभोयच एक लाट फकल्ल्मालय गे रेरी आशे . रषात
ठे लण्माची खण
ू म्शणजे फकल्ल्मालयीर ऩाण्माच्मा टाक्माॊभधन
ू एक ऩाईऩ खारी
दग्मामत आणरा आशे . मा ऩाईऩच्मा फाजूने फकल्ल्मालय जाण्माची लाट आशे . ऩुढे
कातऱात खोदरे ल्मा काशी खोफण्मा रागतात. शा ऩदशरा कातऱ टप्ऩा. ऩालवाऱा
वोडून इतय ऋतूत शा टप्ऩा दोयाशळलाम चढता मे तो. ऩुढे आऩण एका णखॊडीऩाळी
ऩोशोचतो. गडभाथ्मालय जाणायी लाट मा छोट्माश्मा णखॊडीतून जाते. मे थीर ऩामऱ्मा
नष्ट झाल्माने लय चढण्मावाठी कष्ट घ्माले रागतात. वुयषेच्मा दृष्टीने मे थे ३०
फ़ूटी योऩ लाऩयणे आलश्मक आशे .

ऩे ण - भॊग
ु ोळी एवटी वकाऱी ७ लाजता आशे .

२) ऩनले रशून ऩे णकडे जाणाऱ्मा भुॊफई - गोला भशाभागामलय ऩनले र ऩावून १५ फकभी
अॊतयालय फऱलरी नालचा पाटा आशे . मा पाट्मालय उतरुन लीव शभतनटात फऱलरी
गालात ऩोशोचतो. फऱलरी गालातीर ळाऱे च्मा जलऱून एक लाट बेंडीलाडी भागे
वाॊकळी फकल्ल्माच्मा ऩामथ्माळी अवणाऱ्मा फुद्रद्
ु दीन दग्मामऩाळी जाते. (शे अॊतय
वाधायणत: ६ फकभी आशे .) शी लाट भातीची अवल्माने स्लत:ची गाडी फकॊला फाईक
मालरुन जाऊ ळकते. अन्मथा आऩरी ऩामगाडीच वलामत मोग्म. फऱलरी गालातन
ू
दग्मामऩममत जाण्माव दीड ताव रागतो.

याशाण्माची वोम :
गडालय याशण्माची वोम नाशी.

जेलणाची वोम :
गडालय जे लणाची वोम नाशी.

ऩाण्माची वोम :
दयलाजालय कोयीलकाभ केरे ल्मा टाक्मातीर ऩाणी वऩण्मामोग्म आशे ..

जाण्मावाठी उत्तभ कारालधी :

फद्रद्द
ु ीन दग्मामऩावून फकल्ल्मालय जाण्मावाठी ३० शभतनटे रागतात. फऱलरी भागे
दोन ताव रागतात.
लवह्गड(कोंढाणा)

ककल्ल्माची उां ची:४४००

ककल्ल्माचा िकाय : चगयीदग
ु म
डोंगययाांग: बुरेश्लय,ऩुणे

श्रे णी : भध्मभ

जजल्शा : ऩण
ु े

तानाजी भारुवयें च्मा ऩयाक्रभाने ऩालन झारे रा शवॊशगड फकल्रा, ऩुणे ळशयाच्मा
वातनध्मात अवल्माने कामभ गजफजरे रा अवतो. वह्माद्रीच्मा ऩल
ू म ळाखे लय
ऩवयरे ल्मा बुरेश्लयाच्मा याॊगेलय "कोंढाणा" नालाचा प्राचीन फकल्रा शोता. तानाजीॊच्मा
फशरदाना नॊतय शळलाजी भशायाजाॊनी मा फकल्ल्माचे नाल "शवॊशगड" ठे लरे .
शवॊशगडालरून ऩुयॊदय, याजगड, तोयणा, रोशगड, वलवाऩूय, तुॊग अवा प्रचॊड भुरूख
गडालरून ददवतो.

इनतशाव :
शा फकल्रा ऩूली आददरळाशीत शोता. दादोजी कोंडदे ल शे वलजाऩूयकयाॊकडून म्शणजे च
आददरळादशकडून वुबेदाय म्शणन
ू नेभरे शोते. ऩुढे इ.व. १६४७ भध्मे दादोजी
कोंडदे लाॊचे तनधन झाल्मालय कोंडाण्मालयीर फकल्रे दाय शवद्दी अॊफय मारा राच दे ऊन
शळलाजी भशायाजाॊनी शा फकल्रा स्लयाज्मात आणरा ल मा गडालय आऩरे रष्कयी
केंद्र फनलरे . ऩढ ु केवाठी शळलाजी भशायाजाॊनी
ु े इ.व. १६४९ भध्मे ळशाजी याजाॊच्मा वट
तो ऩयत आददळशारा ददरा. ऩुयॊदयच्मा तशात जे फकल्रे भोगराॊना ददरे , तमाभध्मे
शवॊशगड ऩण शोता. भोगराॊतपे उदे बान याठोड शा कोंडाण्माचा अचधकायी शोता शा
भूऱचा याजऩूत शोता ऩण तो फाटून भुवरभान झारा.

शवॊशगड शा भुख्मत्र: प्रशवद्ध आशे , तो तानाजी भारुवये माॊच्मा फशरदानाभुऱे, शळलाजी

भशायाज जे व्शा आग्ऱ्माशून वुटून ऩयत आरे , तेव्शा तमाॊनी भोगराॊना ददरे रे गड
ऩयत घ्मामरा वुरुलात केरी. तेव्शा तानाजीने कोंडाणा आऩण घेतो म्शणन
ू कफूर
केरे .

मा मुद्धाफाफत वबावद फखयीत ऩुढीरप्रभाणे उल्रे ख आढऱतो:

ू शजायी भालशऱमाॊचा शोता. तमाने कफूर केरे की,‘कोंडाणा

तानाजी भारूवया म्शणन
आऩण घेतो ‘, अवे कफर
ू करून लस्त्रे, वलडे घेऊन गडाचे मतनाव ५०० भाणव
ू घेऊन
गडाखारी गे रा आणण दोघे भालऱे फये , भदामने तनलडून यात्री गडाच्मा कड्मालरून
चढलरे . गडालय उदे बान यजऩूत शोता तमाॊव कऱरे की, गतनभाचे रोक आरे . शी
खफय कऱून कुर यजऩत
ू कॊफयफस्ता शोऊन, शाती तोशा फाय घेऊन, दशरार (भळार),
चॊद्रज्मोती रालून फायाळे भाणव
ू तोपाची ल ततयॊदाज, फयचीलारे , चारोन आरे . तेव्शा
भालऱे रोकाॊनी पौजे लय यजऩुताॊचे चारून घेतरे . भोठे मुद्ध एक प्रशय झारे . ऩाचळे
यजऩूत ठाय जारे . उदे बान फकल्रे दाय खाळा तमाॊळी ल तानाजी भारुवया वुबेदाय
माॊळी गाठ ऩडरी. दोघे भोठे मोद्धे, भशाळूय, एक एकालय ऩडरे . तानाजीचे डाले
शातची ढार तुटरी दव
ु यी ढार वभमाव आरी नाशी, भग तानाजीने आऩरे डाले
शाताची ढार करून तमाजलरय लोढ घेऊन, दोघे भशायागाव ऩे टरे . दोघे ठाय झारे .
भग वूमामजी भारुवया (तानाजीचा बाऊ),माने दशॊभत धरून, कुर रोक वालरून, उयरे
याजऩुत भारयरे , फकल्रा काफीज केरा. शळलाजी भशायाजाना गड जजॊकल्माची ऩण
तानाजी ऩडल्माची फातभी शभऱारी. तेव्शा ते म्शणारे ,‘एक गड घेतरा, ऩयॊतु एक
गड गे रा‘ भाघ लद्म नलभी दद. ४ पेब्रुलायी १६७२ च्मा यात्री शे मुद्ध झारे .

इ.व. १६८९ च्मा भे भदशन्मात भोगराॊनी भोचे रालून शा गड घेतरा. ऩण ऩुढे चाय
लऴाांनी १६९३ भध्मे वलठोजी कायके आणण नालजी फरकलडे माॊनी कोंडाणा ऩयत
भयाठ्माॊच्मा ताब्मात आणरा. ळतनलाय दद २ भाचम इव १७०० मा ददलळी छत्रऩती
याजायाभ भशायाजाॊचे शवॊशगडालयती तनधन झारे .ऩुढे इ.व. १७०३ च्मा भे भदशन्मात
शा फकल्रा ऩयत भोगराॊकडे गे रा ल स्लत: औयॊगजे फाने शा फकल्रा ऩाशून तमाचे नाल
’फक्षषॊदाफष’ (ईश्लयाची दे णगी) ठे लरे . ऩढ
ु े इ.व. १७०५ च्मा जर
ु ै भदशन्मात शा गड
भयाठ्माॊनी ऩयत ताब्मात शभऱलरा.

ऩशाण्माची हठकाणे :
१) ऩण
ु े दयलाजा :-
गडाच्मा उततये रा शा दयलाजा आशे शळलकाराच्मा ऩूलीऩावून ह्माच दयलाजाचा लाऩय
भुख्मत: शोत अवे. ऩुण्माच्मा फाजूव अवणाये अवे शे एकाभागोभाग एक अवे तीन
दयलाजे आशे त. माऩैकी ततवया दयलाजा शा मादलकारीन आशे .

२) खाॊद कडा :-
दयलाजातन
ू आत आल्मालय ३० ते ३५ पूट उॊ चीचा अवा शा खाॊद कडा रागतो.
मालरून ऩूलेकडीर ऩुणे, ऩुयॊदयचा ऩरयवय ददवतो.

३) दारूचे कोठाय :-
दयलाजातून आत आल्मालय उजलीकडे जी दगडी इभायत ददवते तेच दारू कोठाय
शोम. दद ११ वप्टें फय १७५१ भध्मे मा कोठायालय लीज ऩडरी. ह्मा अऩघातात
गडालयीर तमाले ऱच्मा पडणीवाॊचे घय उध्लस्त शोऊन घयातीर वलम भाणवे भयण
ऩालरी.

४) दटऱक फॊगरा :-
याभरार नॊदयाभ नाईक माॊच्माकडून खये दी केरे ल्मा जागे लयच्मा ह्मा फॊगल्मात फाऱ
गॊगाधय दटऱक मे त अवत. १९१५ वारी भशातभा गाॊधी ल रोकभान्म दटऱक माॊची
बेट माच फॊगल्मात झारी.

५) कोंढाणेश्लय :-
शे भॊददय ळॊकयाचे अवून ते मादलाॊचे कुरदैलत शोते. आत एक वऩॊडी ल वाॊफ अवणाये
शे भॊददय मादलकारीन आशे .

६) श्री अभत
ृ ेश्लय बैयल भॊददय :-
कोंढाणेश्लयाच्मा भॊददयालरून थोडे ऩुढे गे रे की डालीकडे शे अभत
ृ ेश्लयाचे प्राचीन भॊददय
रागते बैयल शे कोळ्माॊचे दैलत आशे मादलाॊच्मा आधी ह्मा गडालय कोळ्माॊची लस्ती
शोती भॊददयात बैयल ल बैयली अळा दोन भुयतमा ददवतात बैयलाच्मा शातात याषवाचे
ु के आशे
भॊड
७) दे लटाके:-
तानाजी स्भायकाच्मा भागून डाव्मा शाताच्मा छोट्मा तरालाच्मा फाजूने डालीकडे
गे ल्मालय शे प्रशवद्ध अवे दे लटाके रागते. मा टाक्माचा उऩमोग वऩण्माचे ऩाणी म्शणन
ू
शोत अवे ल आजशी शोतो. भशातभा गाॊधी जे व्शा ऩुण्माव मे त तेव्शा भुद्दाभ ह्मा
टाक्माचे ऩाणी भागलत अवत.

८) कल्माण दयलाजा :-
गडाच्मा ऩजश्चभेव शा दयलाजा आशे . कोंढणऩयू लरून ऩामथ्माच्मा कल्माण गालातन
ू
लय आल्माव ह्मा दयलाजातून आऩरा प्रले ळ शोतो. शे एकाभागोभाग अवे दोन
दयलाजे आशे त. माऩैकी लयच्मा दयलाज्माच्मा दोन्शीकडीर फुरुजाॊच्मा शबॊतीत अधमलट
फाशे य आरे रा शतती ल भाशूत अळी दगडी शळल्ऩे शोती. मा दठकाणी,

" श्रीळारीलाशन ळके १६७२ कायकीदम

श्रीभॊत फाऱाजी फाजीयाल ऩॊडडत प्रधान"

अवा शळरारे ख आढऱतो

९) उदे बानाचे स्भायक :-

दयलाजाच्मा भागच्मा फाजूव लय अवरे ल्मा टे कडीलय माले . मे थे जो चौकोनी दगड
आशे , तेच उदे बान याठोडचे स्भायकचचन्श म्शणन
ू ओऱखरे जाते. भोगराॊतपे उदे बान
शा शवॊशगडचा अचधकायी शोता.

१०) झुॊजाय फुरूज :-

झुॊजाय फुरूज शे शवॊशगडचे दक्षषण टोक शोम. उदमबानूच्मा स्भायकाऩुढून वभोयची
टे कडी उतरून मा फुरुजालय मे ता मे ते. मे थून वभोयच टोऩीवायखा याजगड, तमाच्माच
उजलीकडे तोयणा शे गड ददवतात, तय खारी ऩानळेतचे खोये ददवते, ऩूलेकडे राॊफलय
ऩुयॊदय ददवतो.

११) डोणचगयीचा उपम तानाजी कडा :-

झुॊजाय फुरूजालरून भागे मे ऊन तटाच्मा शबॊतीच्मा फाजूने ऩामलाटे ने तानाजीच्मा
कड्माकडे जाता मे ते. शा कडा गडाच्मा ऩजश्चभेव आशे . मे थूनच तानाजी भालळ्माॊवश
लय चढरा शोता.

१२) याजायाभ स्भायक :-

याजस्थानी ऩद्धतीची यॊगीत दे लऱावायखी जी घुभटी ददवते तीच छत्रऩती याजायाभ
भशायाज माॊची वभाधी आशे . भोगरी पौजे रा वतत ११ लऴे टक्कय दे णाऱ्मा याजायाभ
भशायाजाॊचे लमाच्मा अलघ्मा ३०व्मा लऴी ळतनलाय दद. २ भाचम इ.व १७०० मा ददलळी
शवॊशगडालय तनधन झारे . ऩे ळव्माॊतपे मा स्भायकाची उततभ व्मलस्था ठे लरी
जामची.

१३) तानाजीचे स्भायक :-

अभत
ृ ेश्लयाच्मा भागच्मा फाजूने लय गे ल्मालय डाव्मा फाजूव वुप्रशवध्द तानाजीचे
स्भायक ददवते. ’तानाजी स्भायक वशभतीच्मा’ लतीने शे फाॊधण्मात आरे आशे . भाघ
लद्म नलभी दद. ४ पेब्रुलायी १६७२ मा ददलळी झारे ल्मा रढाईत तानाजी भायरा
गे रा. दयलऴी भाघ लद्म नलभीव मे थे भॊडऱातपे तानाजीचा स्भतृ तददन वाजया केरा
जातो.

ऩोशोचण्माच्मा लाटा :
ऩुण्माच्मा नैऋतमे रा वाधायण ३९ फकभी अॊतयालय शवॊशगड फकल्रा आशे . फकल्ल्मालय
जाण्मावाठी यस्ता फनवलरे रा अवल्माभुऱे. खाजगी लाशनाने थे ट गडालय जाता मे ते.
ऩामी जाणाऱ्माॊवाठी गडाच्मा ऩामथ्मारा अवरे ल्मा शातकयलाडी गालात ऩोशोचणे
आलश्मक आशे . ऩुणे भशानगयऩाशरकेच्मा (PMT) फवेव स्लायगे ट ऩावून शातकयलाडी
जातात. शातकयलाडीतून भऱरे री ऩाऊरलाट आऩल्मारा १.३० तावात गडालय घेऊन
जाते.
१) ऩुणे - कोंढणऩूय भागे :-
ऩुणे - कोंढणऩूय फवने कोंढणऩूयरा उतरून कल्माण गालातून कल्माण दयलाजातून
आऩण गडालय जातो. मा भागामने दोन दयलाजे ऩाय केल्मालय आऩरा गडालय प्रले ळ
शोतो.
२) ऩुणे दयलाजा भागे :-
ऩुणे - शवॊशगड मा फवने जाताना लाटे त खडकलावरा धयण रागते. मा भागामने तीन
दयलाजे ऩाय केल्मालय आऩरा गडालय प्रले ळ शोतो.

याशाण्माची वोम :
गडालय याशण्माची वोम नाशी.

जेलणाची वोम :
गडालयीर शॉटे ल्व माभध्मे जे लणाची वोम शोते.

ऩाण्माची वोम :
दे लटाक्माॊभधीर ऩाणी फायाभदशने ऩुयते.

जाण्मावाठी रागणाया लेऱ :

ऩामथ्मा ऩावून २ ताव रागतात.
 वांदबग वच
ू ी

१)trickshitiz.com

२)अऩरयचचत गडकोट –बगलत चचरे

३)जागय इततशावाचा वभश

ू

४)उनाड भम

५)फखयीतीर फकल्रे-श्री आप्ऩा ऩयफ

पक्त वाांगा अजून ककती हदलव शेच कयणाय...?

ज्लरांत इनतशावाच्मा ककल्ल्मालय,योभाांचकायी इनतशाव वाांगणाय कक,

"अये फाफा कचया करू नका"शे वाांगाले रागणाय...?

ककल्ल्माच्मा ऩहशल्मा ऩामयीरा लाकून भज

ु या कयणाय कक,

त्माच ऩामयी लयची प्राजस्टक ची फाटरी उचरामरा लाकाले रागणाय...?

पक्त वाांगा अजून ककती हदलव शेच कयणाय...?

वऱवऱत्मा यक्ताने ककल्रा चढणाय कक,

रोकाांना केरेरी घाण उचरण्मात अधाग जील दभनाय...?

धायातीथग ऩडरेल्मा ळयू लीयाांचे गण

ु गान कयणाय कक,

ककल्ल्माच्मा ऱशावारा कयणी"बूताांव"लळव्मा ळाऩ दे णाय?

पक्त वाांगा अजून ककती हदलव शेच कयणाय...?

ककल्ल्मालयची यम्म ऩशात अनब

ु लाली म्शणन
ू ककल्ल्मालय यात्र जागलणाय कक,

तऱीयाभाांच्मा फांदोफस्तावाठी यात्रीच्मा गस्ती घारत फवणाय...?

भेघडांम्फयीतल्मा भशाऩरु
ु ऴारा लांदन कयणाय कक,

फाजाय ऩेठे भागे रऩन

ू दारू ढोवणाऱमारा हदलवा ताये दाखलणाय...?

पक्त वाांगा अजून ककती हदलव शेच कयणाय...?

आम्शी ऩण लळलबक्त आशोत ओ, आम्शारा ऩण गड ककल्ल्माांचा वशलाव अनब

ु लद्
ु मा !

का आम्शी आमष्ु मबय शेच कयत कयत खऩणाय ??????

अशो वाांगा तयी अजून ककती हदलव शेच कयणाय...?

-वेलेची ठामी तत्ऩय.

भशायाष्ट्रातीर वलग ककल्रे वांलधग न कयणाऱमा वांस्था आणण त्माांच्मा लीय भालळमाांना वभप्रऩगत...
ऋणी भी आदळग मुला लभत्र भांडऱाचा,

‘‘आदळम मुला शभत्र भॊडऱ कडले फु!!’’ खयच भॊडऱाचे खऩ

ू आबाय व्मक्त कयाले ते लढे
कभीच,गेरी ऩाच लऴे तमाॊनी भरा खऩ
ू वाथ ददरी.भाझ्मालय खऩ
ू वलश्लाव ठे लन
ू शळलजमॊती
वाजयी कयण्माची जी जफाफदायी ददरी तमा फद्दर आबाय!

ऩादशरॊ लऴम वज्जनगड,दुवयॊ ऩन्शाऱगड,ततवयॊ प्रताऩगड,चौथ यामगड,ऩाचलॊ

योदशडा.अळी शी कायकीदम मा भध्मे आदळम मुला शभत्र भॊडऱातीर काममक तमामनी खऩ
ू अळी भदत
शभऱारी आणण शळलकामामरा नलीन ले ऱ ो ले ऱ ो प्रे य णा शभऱारी.३५० लऴे शोऊन गेरी भाझ्मा
याज्मारा तयी आऩण भाझ्मा,आऩल्मा याज्मारा ओऱख ू ळकरो नाशी.आऩल्मारा शळलाजी
भशायाज केव्शा आठलतात,जे व्शा शळलजमॊती फकव्शा इरे क्ळन अवे र ते व्शाच पक्त.शळलजमॊतीरा
Dj लय ले डे लाकडे डान्व कयणे ,दारूच्मा ऩाट्ममा कयणे ,शळलजमॊती चध ॊगाणा कयणे .अळा प्रकाये
शळलजमॊती वाजये कयतात.ऩण मा वलाांना ‘’आदळग लळलजमांती उत्वल कडले फु!!’’ अऩलाद
ठयरी. भॊडऱाने दाखलरे ल्मा वलश्लावाच वोन कयण्माचा ध्माव भनी शोता,आणण इथन
ू ऩुढेशी
याशणाय.गेल्मा ५ लऴामत आम्शी भालळ्माॊनी शळलजमॊतीत शऱू शऱू फदर घडलत आणरे आशे त.

जजजाऊ भाता तनफॊध स्ऩधाम,शळलव्माख्मान,ऩायॊ ऩरयक शभयलणक

ू ,गडवॊलधमन अळा अने क
काममक्र भ आम्शी चारू केरे ,आणण इथन
ू ऩुढेशी चारू याशतीर.

‘’वलागना ऩोटाव आणण लळलकामागव रालणे आशे ’’. माच ध्मे मालय आज लय आम्शी कामम
कयत आशोत.छत्रऩती शळलाजी भशायाज आम्शारा प्रतमे क घयाघयाऩमांत तय ऩोचलामचे
आशे त,ऩण नुवतॊ घयात नवून तमाॊना रोकाॊच्मा भनात ऩोचलामच आशे . मा वाठीच शा
खटाटोऩ.

आणण दश लाटचार अळीच चारू याशीर.जयी भी नवरो तयी अळी खात्री आशे .आदळम
शळलजमॊती ना कोणावाठी थाॊफरी आशे ,ना थाॊफणाय छत्रऩती शळलाजी भशायाजानचे वलचाय वाऱ्मा
जगात ऩवयलणाय,आणण गडफकल्ल्माॊच ॊ भशतल रोकाॊना ऩटलून दे णाय.

अवच कामम भाझ्मा,आणण वलम वशकाऱ्माॊच्मा शातून शोलो दशच शळलचयनी प्राथमना.......

भालऱा वागय कदभ

आदळग लळलजमांती उत्वल कडले फु!!