2004 1 PDF

1
INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

THE INSTITUTE FOR RECENT HISTORY OF SERBIA
Glavni i odgovorni urednik – Editor-in chief

Dr Mile Bjelajac
Redakcija – Editorial board

Mr Sofija Boæiñ
Prof. dr Ljubodrag Dimiñ
Dr Vera Gudac-Dodiñ
Dr Jelena Guskova (Moskva)
Prof. dr Wolfgang Hoepken (Leipzig)
Dr Diana Miãkova (Sofija - Plovdiv)
Dr Marija Obradoviñ
Prof. dr Milan Ristoviñ
Dr Nikola Æutiñ
Sekretar redakcije – Editorial secretary

Mr Vladan Jovanoviñ
Lektura
Branka Kosanoviñ
Tehniåka obrada teksta

Mirjana Vujaãeviñ
UDK 949.71 YU ISSN - 0354-6497
Izdavanje åasopisa finansira Ministarstvo za nauku,

tehnologije i razvoj Republike Srbije
Na osnovu miãljenja Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije,

åasopis “Tokovi istorije” osloboœen je plañanja opãteg poreza na promet
2
SADRÆAJ/CONTENTS
1-2/2004.
ÅLANCI / Articles
Mr Jasmina NIKOLIÑ,
IDEJE ZENITISTIÅKOG POKRETA U SRPSKOJ KULTURI
- LJUBOMIR MICIÑ I NJEGOV ROMAN
“BARBAROGENIJE DECIVILIZATOR”
The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture
– Ljubomir Micic and his Novel “Barbarogenius Decivilizer” . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Mr Radina VUÅETIÑ,
MUZEJ KNEZA PAVLA U BEOGRADU - IZLAZAK NA
EVROPSKU KULTURNU SCENU
Prince Paul’s Museum - Entering European Cultural Scene . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Mr Michael PORTMANN,
COMMUNIST RETALIATION AND PERSECUTION ON
YUGOSLAV TERRITORY DURING AND AFTER
WORLD WAR II (1943-1950)
Odmazde komunista i progoni na teritoriji Jugoslavije za vreme
i posle Dreugog svetskog rata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Ivana DOBRIVOJEVIÑ, Aleksandar R. MILETIÑ,

PRILOG IZUÅAVANJU PERCEPCIJE SOVJETSKE
STVARNOSTI JUGOSLOVENSKIM MEDIJIMA (1945-1955)
A Contribution to Research of Perception of Soviet Reality
in Yugoslav Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Dr Branko PAVLICA,
UGOVOR IZMEŒU SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE
I MAKEDONIJE O PROTEZANJU I OPISU DRÆAVNE GRANICE
The Contract Between the Federal Republic of Yugoslavia
and Macedonia Concerning the Borderline with the Description of the Latter. . . 91
ISTORIOGRAFIJA / Historiography
Dr Jelena GUSKOVA
POVODOM KNJIGE MEMOARA ÅERNOMIRDINA,
On Occasion of Chernomirdin’s Memoirs
Åernomìrdin V.S. Vìzov. – M.: Moskovskiï pisatelê, 2003 . . . . . . . . . 117
Dr Todor KULJIÑ,
KULTURA SEÑANJA
The Culture of Remembrance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
GRAŒA / Documents
Dr Mile BJELAJAC,
DIPLOMATE – AKTERI I ANALITIÅARI KRAJA SFRJ,
Poslednji raport Zimmermana iz Beograda maja 1992. godine
Diplomats - Actors and Analysts of the End of the SFRY,
Zimmermann’s Last Report from Belgrade in May 1992 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Ivan HOFMAN,
UMETNOST I REPRESIJA
Izveãtaj o reakcijama na Rezoluciju CK SKP(b) i åiãñenju sovjetske muzike
od “ãtetnih uticaja dekadenstva i formalizma” 1948. godine
Art and Repression. A Report on the Reactions to the Resolutions of the
CC SCP (B) About the Purge of the Soviet Music of “Nefarious Influences
of Decadence and Formalism” in 1948 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiqes
(Re) Writing History - Historiography in Southeast Europe

after Socialism, Munster 2004 (Mr Slobodan SELINIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Amir Weiner, Making Sense of War - The Second World War and the
Fate of the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, 2002
(Aleksandar R. MILETIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Tim Dæuda, SRBI. Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Dan Graf,

Beograd 2003 (Dr Mile BJELAJAC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Predrag Simiñ, Kina - kratka istorija, NEA, Beograd 2003

(Mr Dragan PETROVIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Pol Dæonson, Istorija ameriåkog naroda, Knjiga komerc, Beograd 2003

(Mr Dragan PETROVIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Makedonija vo dvadesetiot vek, Skopje 2003

(Mr Slobodan SELINIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Senka Baboviñ-Raspopoviñ, Kulturna politika u Zetkoj banovini 1929-1941,

Podgorica 2002 (Vanja STAROVLAH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Radina Vuåetiñ-Mladenoviñ, Evropa na Kalemegdanu,
Udruæenje “Cvijeta Zuzoriñ”, INIS, Beograd 2003
(Dr Predrag MARKOVIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Ivan Beciñ, Finansijska politika Kraljevine SHS 1918-1923,

Stubovi kulture, Beograd 2003 (Mr Vladimir CVETKOVIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . 228
Åedomir Viãnjiñ, Partizansko ljetovanje – Hrvatska i Srbi 1945-1950,

SKD “Prosvjeta”, Zagreb 2003 (Mr Miodrag LINTA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Œorœe Stankoviñ, Istorijski stereotipi i nauåno znanje, PLATO, Beograd 2004

(Duãan BAJAGIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Dr Milica Milenkoviñ, dr Toma Milenkoviñ, Zapoãljavanje u Srbiji:

Od zaåetka do osloboœenja zemlje 1944, knj. 1, Republiåki zavod
za træiãte rada, Beograd 2002 (Dr Marija OBRADOVIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Alija Izetbegoviñ, Sjeñanja, TKD Ãahinpaãiñ, Sarajevo 2001

(Aleksandar R. MILETIÑ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Profesor dr Mihajlo Åemerikiñ, Prizren i okolina 1019-1941. godina,

knj. 1-3, Igp “Prvo slovo”, Beograd 2003 (Æarko JOVANOVIÑ) . . . . . . . . . . . . . 252
NAUÅNI ÆIVOT INSTITUTA / Scientific events of the Institute
NAUÅNA TRIBINA INSTITUTA / Lectures at the Institute

mart – jun 2004. godine / March – June 2004. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
ÅLANCI
Articles
Mr Jasmina NIKOLIÑ UDK 821.163.41.09-31 MICIÑ Lj.

821.163.41.02 ZENITIZAM
IDEJE ZENITISTIÅKOG POKRETA U SRPSKOJ

KULTURI – LJUBOMIR MICIÑ I NJEGOV ROMAN
BARBAROGENIJE-DECIVILIZATOR1
APSTRAKT: U radu se razmatraju ideje zenitistiåkog pokreta propagirane

kroz roman Barbarogenije-decivilizator Ljubomira Miciña. Roman je
posluæio kao novi oblik zenitistiåkog manifesta koji je objavljen 1921. godine
u Zagrebu (Lj. Miciñ, Ivan Gol, Boãko Tokin, Manifest zenitizma). Obraœi-
vana su pitanja odnosa zenitizma prema Evropi i Kraljevini SHS kroz sim-
boliåne likove romana koji su nosili reformatorske poruke, kao i oblici kroz
koje su te poruke izraæavane: umetnost, poezija (pesniåka revolucija), deci-
vilizacija – balkanizacija, revolucija, istorija.
Kada je Prvi svetski rat utihnuo i njegove posledice postale vidljive, deo evrop-
skih umetnika i knjiæevnika pokrenuo je lavinu optuæbi koje su donosile zakljuåak da
je predratna Evropa sa svojom kulturom bila na izdisaju i da je trebalo stvoriti nove
temelje Evrope i novu kulturu. Meœu pokretima koji su se raœali, nadovezujuñi se na
one koji su neposredno pred rat i za vreme njega nastajali, naãao je svoje mesto i zeni-
tizam åiji je osnivaå i noseñi stub bio Ljubomir Miciñ.
Miciñ je po obrazovanju bio filozof ali mu filozofija nije bila jedino intereso-
vanje.2 Njegova liånost bila je obuzeta i poezijom i umetnoãñu ali i politikom i on ih je
uspeãno spajao sa svojim osnovnim zanimanjem. Sva ova interesovanja najåeãñe su
bila izraæavana pesniåkom i knjiæevnom reåju i to onom ispunjenom simboliånim zna-
åenjem. Zato je tumaåenje njegovog knjiæevnog dela u stvari deãifrovanje simbola koji
oznaåavaju stvarno stanje vremena i prostora u kome su nastali. Ipak, da bi se osvetlile
ideje zenitizma izraæene u obliku Miciñevog romana Barbarogenije-decivilizator
objavljenog u Parizu 1938. godine, potrebno je kratko se osvrnuti na period nastanka
zenitizma i njegovog delovanja.
1
Ljubomir Miciñ, Barbarogenije-decivilizator, Beograd 1993 (dalje: Lj. Miciñ, Barbarogenije).
2
Biografske podatke o Lj. Miciñu i tumaåenja njegovog zenitizma videti u: Zenit i avangarda 20-tih godina,
Beograd 1983, Leksikon pisaca Jugoslavije IV, Matica srpska 1997, Z. Markuã, Zenitizam, Beograd 2003.
7
TOKOVI ISTORIJE 1–2/2004.
Umetniåki i knjiæevni pokret zenitizam nastao je 1921. godine i njegovo oglaãa-

vanje poåelo je izlaskom meœunarodnog åasopisa za novu umetnost pod imenom Zenit
(februar 1921)3. Osnovno obeleæje Zenita bila je optuæba Evrope i njene kulture za
beznaœe Prvog svetskog rata. Zenitisti su smatrali da je Evropa za svoju krivicu bila
kaænjena odumiranjem kulture i humanizma.4 Umiranje evropske kulture napravilo je
prostor zenitistima da objave da ñe oni stvoriti novu kulturu ali i novo i bolje åoveåan-
stvo. Poãto je sve moralo da bude novo, i prostorno ishodiãte nove kulture moralo je da
bude odvojeno od Evrope. Za zenitiste je to bio Balkan,5 sa svojom mladoãñu kojom je
mogao da parira evropskoj starosti. Sadræaj buduñe kulture takoœe je morao biti nov i
stare evropske vrednosti morale su dobiti svoju zamenu. Tako je najpre hriãñanstvo,
koje je “miropomazanjem u bratoubilaåkim ratovima”6 razoåaralo zenitiste, dobilo za-
menu u zenitizmu. Na ovaj naåin zenitizam je poåinjao od poåetka u stvaranju razdob-
lja “heroizma duha” na Balkanu kome je prethodilo razdoblje “heroizma miãica” koje
je poåetak imalo na Kosovu a kraj na Kajmakåalanu.7 Dakle, kraj ratova za oslobo-
œenje od tuœinske vlasti zenitisti su uzimali za poåetak stvaranja nove kulture na Bal-
kanu, jer je glavni preduslov za stvaranje duhovnih vrednosti bila “fiziåka” sloboda.
Ali stvaranje duhovnih vrednosti nije moglo da bude spojivo ni sa kakvim podraæava-
njem tuœih vrednosti, pa je tako evropski cilindar na srpskoj glavi nasuprot prljavim
seljaåkim opancima izgledao smeãan.8 Zato su zenitisti poåetak videli u “åistim bal-
kanskim tabanima” naglaãavajuñi tako da se radi o potpunoj novini. To nije bilo vra-
ñanje unazad nego åist, apsolutni poåetak kulturne istorije pri kome je zenitizam imao
nameru da preskoåi sve ãto je Evropa vekovima stvarala9 da bi stvorio neãto novo i
bolje i za samu Evropu.
Zenitizam je, dakle, imao dvostruku ulogu. Æeleo je da stvaranjem nove umetnosti
dokaæe originalnost na nacionalnom, odnosno balkanskom planu i æeleo je da
doprinese preporoœenju Evrope na internacionalnom planu. U ostvarivanju obe uloge
smetala mu je inferiornost koju je trebalo prevaziñi, jer je po Miciñu inferioran poloæaj
Kraljevine SHS prema Evropi bio nesumnjiv. Naåin da se leåi inferiornost bilo je
tumaåenje Evrope kao produæetka Balkanskog poluostrva koji je trebalo balkanizo-
3
Od februara 1921. do maja 1923. åasopis je izlazio u Zagrebu, a od maja 1923. do decembra 1926. u Beo-
gradu. Naime, 1. jula 1922. Miciñ je otpuãten sa posla srednjoãkolskog nastavnika u jednoj zagrebaåkoj gi-
mnaziji (Zenit, 15, jun–jul 1922, 40) pa se morao preseliti u Beograd sa svojom Anuãkom. S obzirom na nje-
gov izraæeni prezir prema “destruktivnom hrvatskom evropeizmu” (Lj. Miciñ, “Papiga i monopol”
‘’hrvatska kultura’’, Zenit, 24, maj 1923,1–2) verovatno je razlog preseljenja bio u njegovom antihrvatstvu.
4
Lj. Miciñ, “Delo zenitizma”, Zenit, 8, oktobar 1921, 2.
5
Znaåenje pojma ‘Balkan’ kod Miciña i zenitista åesto je bilo u smislu Srbije kao njegovog predstavnika pa
ñe misija Balkana, u stvari, biti misija srpske kulture noãene od zenitista.
6
Lj. Miciñ, “Zenitozofija ili energetika stvaralaåkog zenitizma”, Zenit, 26–33. oktobar 1924, 3.
7
Lj. Miciñ, “Duh zenitizma”, Zenit, 7, septembar 1921, 4.
8
Lj. Miciñ, “Hvala ti Srbijo lepa”, Zenit, 36, oktobar 1925, 2.
9
Miciñ se veoma slikovito podsmevao evropskim tekovinama: “Molijeru skidamo mirisno masnu periku:
ostaje prazna glava kraljevskog i dvorskog dobavljaåa ludosti. Danteu deremo katoliåansku crnu mantiju:
ostaje golotinja crkvenog Lucifera koji samo za se æeli raj a za sve druge Pakao. Ãekspiru åupamo talijansku
bradicu: ostaje samo patos lorda Bekona i homoseksus danskog kraljeviña Hamleta sa otrcanim ‘bit il’ ne
bit’. Kantu vadimo mozak i reæemo pupak: ostaje ‘zdravi razum’ germanske filozofije na vrãcima naãih tu-
pih nokata.’’ Lj. Miciñ, “Zenit – manifest”, Zenit, 11. februar 1922, 1.
8
J. NIKOLIÑ Ideje zenitistiåkog pokreta u srpskoj kulturi...
10 11
vati. Sliåno Miguelu de Unamunu, koji je nasuprot evropeizaciji Ãpanije predlagao
hispanizaciju Evrope kihotizmom,12 Miciñ je nasuprot evropeizaciji Balkana predla-
gao balkanizaciju Evrope zenitizmom.
Na putu izlaska iz inferiornog poloæaja i iz potåinjenosti duha koja se zenitistima
åinila isto tako teãka kao i potåinjenost tela, prvi zadatak bilo je premoãñavanje vre-
menskog jaza od “petnaest godina zakaãnjenja”13 koje je bio napravio balkanski voz.
To se moglo uåiniti samo davanjem neåeg novog, originalnog, “barbarogenijalnog”.
Kreirajuñi ‘novu religiju’ zenitizam, kao protivteæu oskrnavljenom hriãñanstvu i oskr-
navljenoj kulturi Evrope, zenitisti su imali potrebu da iskreiraju i ‘novo boæanstvo’,
heroja duha, koji je trebalo da bude glavni subjekt razdoblja koje su oni nazivali ‘he-
roizam duha’. Zamiãljeni heroj trebalo je da sjedini barbara i genija, poåetak i sposob-
nost za veliko stvaranje. Tako je nastao Barbarogenije kao nosilac buduñnosti, ali ovaj
pojam nije ostao samo oznaka individualnog heroja. Pretvorivãi se u pridev ‘barbaro-
genijalan’, postao je kolektivna karakterna osobina zenitista, odnosno Balkanaca.
Veñ 1921. godine Miciñ je dao prve obrise Barbarogenija. Njegova ideja imala je
dve faze. U prvoj je trebalo “vaskrsnuti jugobalkanskog pratipa åoveko-heroja u unutra-
ãnjoj inkarnaciji Barbarogenija” a u drugoj “afirmisati istoånokozmiåku ideju mistiå-
nog tipa Novoåoveka”.14 Dakle, Miciñ je traæio oslonac za svoju ideju na ãirem planu,
na planu slovenstva i Rusije iako je dræao do originalnosti Balkana. Agitujuñi za sve-
åoveåju slovensku koncepciju Istoka, Miciñ i zenitisti posegli su za starom idejom åiji
je nosilac bio Dostojevski.15 Shvatajuñi da nije vreme za misiju sveåoveåje slovenske kon-
10
Lj. Miciñ, “Nova umetnost”, Zenit, 34. novembar 1924, 3.
11
Zanimljivo je da je Primo de Rivera poslao Nikoli Paãiñu pismo podrãke povodom zabrane Miciñeve zbirke
pesama Aeroplan bez motora poredeñi taj sluåaj sa Unamunovim. Zenit, 39, Beograd 1926.
12
B. Radica, Agonija Evrope (razgovori sa M. de Unamunom), Beograd 1994, 490.
13
Lj. Miciñ, “Savremeno novo i sluñeno slikarstvo”, Zenit, 10. decembar 1921, 12.
14
Ibid.
15
Dostojevski je Rusiji namenjivao zadatak da kaæe zdravu reå evropskom åoveåanstvu i njegovoj civilizaciji
a isto to namenjivao je Miciñ Balkanu. Miciñeve najfrekventnije reåi bile su: sveåoveåja kultura, sveåoveåji
duh, sveåoveåja umetnost, åovek-brat ãto opet upuñuje na Dostojevskog. Miciñeve i ideje Dostojevskog de-
lilo je oko pola veka, ali je i kod jednog i kod drugog borba protiv evropeizacije imala vidno mesto. Miciñ je
retko pominjao Dostojevskog ali postoji åitav niz aluzija na njega: “... treba se opredeliti: ISTOK ili ZA-
PAD? (Istok je rodio Hrista i Dostojevskog!) Mi smo istoånici.” Opredeljujuñi se za Istok uzeo je Dostojev-
skog i odvojio ga od Hrista ali prekrivãi ga zenitistiåkim parolama. Ipak, on se nije mogao uvek sakriti o åe-
mu reåito govori Miciñeva tvrdnja da je neåovek njegovog doba bio zlotvor bog – veliki inkvizitor (podvu-
kla N. J.). Nije li to kao da je citirao Dostojevskog i nije li to u stvari latinska koncepcija Zapada o kojoj je
Miciñ pisao da je uniãtila Evropu i slomila ideju åoveåanstva? Meœutim, Miciñ nije prihvatio Hrista naziva-
juñi ‘velikog inkvizitora’ zlotvorbogom. Hrista je nadomestio Barbarogenije a pravoslavno hriãñanstvo nova
vera – zenitizam. I opet je i tu neãto od Dostojevskog i njegove ideje ‘jedan narod – jedan bog’ koja se nalazi
u romanu Zli dusi gde je Dostojevski kroz razgovor Stavrogina i Ãatova provukao verovanje u nacionalnog
Boga. Na kraju, braneñi se na sudu od optuæbi da je njegova pesma Aeroplan bez motora vreœala javni moral
sam Miciñ napisao je na jednom mestu da iza njega stoji Dostojevski. Bilo u kom smislu da je mislio istine u
ovome ima.
F. M. Dostojevski, Piãåev dnevnik 1887, Beograd 1981, 175–176.
Lj. Miciñ, Zenit, 21. februar 1923, 2.
Lj. Miciñ, Zenit, 1. februar 1921, 1.
Vidi: F. M. Dostojevski, Braña Karamazovi, Beograd 1970, 314–338.
Lj. Miciñ, Zenit, 8. oktobar 1921, 2.
F. M. Dostojevski, Zli dusi, I, Beograd 1970, 268–278.
Lj. Miciñ, “Policija protiv pesnika”, Vreme, 1555, 17. april 1926, 4.
9
cepcije i pravoslavne Rusije, zenitisti su modifikovali misiju dajuñi joj novo ime i novi
oblik.
Prihvatajuñi veliku ulogu stvaranja novoåoveka, zenitisti su morali da se rasterete
priklanjajuñi se Istoku i nazivajuñi sebe istoånicima åime su dolazili u opasnost da
izbriãu razliku izmeœu sebe i njih. Ipak, nije tu bila dovoljna modifikovana koncepcija
Dostojevskog jer je zenitizam postojao u vremenu kada prostor Istoka nije bio prostor
Dostojevskog. Praktiåno, ovo oslanjanje se katkada, pojedinim izjavama, pretvaralo i
u podræavanje Istoka kao ishodiãta ruske revolucije i uopãte komunizma.16 Kao krajnji
domet ‘revolucionarnog ogleda’ u Zenitu broj 43 (decembar 1926) izaãao je tekst
“Zenitizam kroz prizmu marksizma” potpisan pseudonimom dr M. Rasinov. U njemu
je pisalo da je zenitizam sin marksizma, a da su varvari ceo svetski proleterijat neisk-
varen buræoaskom emancipacijom i spreman da varvarizuje Evropu balkanizacijom.17
Zbog ovog teksta, sa obrazloæenjem da je podsticao revoluciju, åasopis Zenit je 1926.
godine bio zabranjen.
Dakle, zenitizam je pored uloge pesniåke revolucije pune oseñanja slovenske pri-
padnosti i kamufliranih ideja Dostojevskog, na neki naåin, koketirao i sa ruskom rev-
olucijom, komunizmom i njihovim sadræajima. U tom koketiranju izraæavao se njegov
antiburæoaski smisao i nezadovoljstvo parlamentarizmom za koji je joã 1922. godine
Miciñ smatrao da je bio nemoñan da reãi nove ekonomske i kulturne probleme.18 Zeni-
tizam je posleratno druãtvo video u krizi i njegov apstraktni pesniåki put naspram
konkretnih problema, moguñe je, naãao se pred znakom pitanja o naåinu njihovog
reãavanja. Ipak, poistoveñivanje zenitizma sa komunizmom na koje navodi tekst pot-
pisan pseudonimom dr M. Rasinov åini se olakim. Jer ako je Miciñ insistirao na auten-
tiånosti svog knjiæevno-umetniåkog pokreta, istiåuñi je u svakoj prilici, stavljanjem
znaka jednakosti izmeœu zenitizma i komunizma on bi protivureåio samome sebi i utro
16
Miciñ je nabrajao: Crvena vojska, Oktobar, dvanaestorica, Spartakus, diktatura proleterijata, Lenjin, Trocki,
Lunaåarski. Zenitisti su traæili uspostavljanje politiåkih veza Kraljevine SHS sa Rusijom i protestvovali pro-
tiv Narodnog kazaliãta u Zagrebu koje je svojim predstavama vreœalo “slovenski i sveåoveåji oseñaj za pat-
nju ruskog i bratskog naroda”. Iako je bio svestan da samo pominjanje imena ‘Rusija’ u Kraljevini SHS nije
dobro, Miciñ je preveo i izdao Proletkult od Lunaåarskog 1924. godine, zatim je Zenit objavio esej Trockog
o Lenjinu i pismo Maksima Gorkog Povodom revolucije. Godine 1925. Zenit je protestvovao zbog ubistva
bugarskog pesnika Gea Mileva koji je u pesmi Septemvri veliåao revoluciju. Istovremeno u hronici zen-
itizma pisalo je da su se konaåno izdvojila dva fronta u knjiæevno-umetniåkoj borbi: levi front zenitizma i
desni front sve drugo. Jedna od Miciñevih pesama, made in England, (Lj. Miciñ, Antievropa, Beograd 1926)
bila je posveñena generalnom ãtrajku radnika u Engleskoj...Rusku revoluciju i kulturnu emancipaciju Bal-
kana Miciñ je smatrao ‘æivotnim interesima’...Ruska avangarda bila je glavni spoljni saradnik Zenita...
Lj. Miciñ, “Revolucija u gradu belome 7777”, Zenit, 10. decembar 1921, 4.
Lj. Miciñ, “Protiv sentimentalne politike – za balkansku civilizaciju”, Zenit, vanredno izdanje, septembar
1922, s.n.
Lj. Miciñ, “Protiv jugoslovenskog antirusizma”, Zenit, 15. jun 1922, 36.
Lj. Miciñ, “Vo imja zenitizma”, Zenit, 25. februar 1924, 3.
Uredniãtvo Zenita, “Film jednog knjiæevnog pokreta i jedne dræavne revolucije”, Zenit, 38. februar 1926, s.n.
17
Tekst preuzet iz: I. Subotiñ – V. Goluboviñ, “Åasopis Zenit (izbor)”, Knjiæevnost, XXXVI/7–8, 1981, 1608–
1611.
18
Lj. Miciñ, “Protiv sentimentalne politike – za balkansku civilizaciju”, Zenit, vanredno izdanje, septembar
1922, s. n.
10
put gaãenju zenitizma. Iako su sveåoveåja koncepcija Dostojevskog i unekoliko

podræavanje ruske revolucije19 bili prisutni u Zenitu, reklo bi se da je Miciñ pre æeleo
da ih ‘zenitizuje’ nego da se poistoveti. Pa ipak, ostaje otvoreno pitanje ãta je Miciñ
video u komunizmu. Da li je to bio utisak koji ga je prevario? U svakom sluåaju, Mi-
ciñeva koketiranja sa ruskom revolucijom i poloæajem radniåke klase u kapitalistiåkim
dræavama kao i famozni ålanak pod pseudonimom, mogli su biti viœeni kao opasni za
dræavu. Ako ålanak pod pseudonimom i nije bio Miciñev, ãto je malo verovatno,20 mo-
gao je biti dokaz za sve Miciñeve neuhvatljive pobune i jednostavno ‘pronaœeni’ po-
vod za zabranu. Kako god bilo, Miciñ je posle zabrane Zenita 1926. godine i anonim-
nih pretnji koje je dobijao, morao da napusti Kraljevinu SHS i proveo je desetak
godina u Francuskoj gde je nastao njegov roman Barbarogenije - decivilizator uz po-
moñ koga je moæda moguñe izoãtriti sliku o zenitizmu u nekim detaljima ali i pratiti
eventualne promene koje je on doæiveo.
Upoznavãi Miciña kao osnivaåa, izdavaåa i glavnog urednika åasopisa za kulturu
Zenit, upoznali smo se sa idejama koje su bile stvaralaåke u pogledu balkanske kulture
i reformistiåke u pogledu evropske kulture, ali koje su imale i politiåki smisao. Kritika
je bila koncentrisana na ono ãto su åinili vladari, vlade, administracija, birokratija,
politiåari, bilo vezano za Kraljevinu SHS, bilo vezano za Evropu. Sada kada hoñemo
da sa åasopisa za kulturu preœemo na analizu samog knjiæevnog dela, susreñemo se sa
istim idejama, pretoåenim donekle u knjiæevnu fikciju, ali sa jakom podlogom koja
omoguñava istorijsko istraæivanje. Pred nama je roman Barbarogenije-decivilizator,21
idejni produæetak åasopisa Zenit koji je u vreme nastanka romana uveliko bio zabra-
njen. Takoœe, on je neka vrsta ‘romansiranog’ zenitistiåkog manifesta. Osim ovoga,
Barbarogenije-decivilizator je priåa o Miciñevom izgnanstvu i njegovom vrañanju
mestu koje je morao da napusti da bi razjasnio razloge za to.
Roman je dvostran s tendencijom da se dve strane poveæu. Na jednoj strani je po-
ricanje jugoslovenstva a na drugoj menjanje åoveåanstva ili åak stvaranje novog,
reformacijom evropskog duha i evropske kulture. Na prvi pogled åini se da ove dve
teme nemaju niåeg zajedniåkog ali ako se uzme u obzir åinjenica da je Miciñ negira-
njem jugoslovenstva zapravo kritikovao podaniåki, hrvatski mentalitet koji je imitirao
evropsko koje je bilo zrelo za reformaciju da bi se åoveåanstvo spasilo, oåigledno je da
su teme povezane.
Romanom Barbarogenije-decivilizator Ljubomir Miciñ je pokuãao da, deset go-
dina posle progonstva iz Kraljevine SHS, vaskrsne svoje ideje u novoj formi. U tom
pokuãaju on je delimiåno rekonstruisao vreme izlaæenja Zenita (1921–1926), ali ga je
19
Osim oåiglednih elemenata ove podrãke mogli bi se dodati i isti odnos prema kolektivizmu, prema istoriji
koja poåinje sa njihovim delovanjem, kritika imperijalizma i sl.
20
Zoran Markuã je dobro primetio nemoguñnost da urednik i vlasnik åasopisa dozvoli da mu na stranicama
vlastitog åasopisa proglaãavaju pokret marksistiåkim ako je to bilo suprotno njegovim uverenjima. Z. Mar-
kuã, Zenitizam, Beograd 2003, 22.
21
Vreme nastanka romana moæe se pretpostaviti prema njegovoj radnji koja zapoåinje 1936. godinom i prema
godini objavljivanja 1938. Lj. Miciñ, Barbarogenije, 6. i 10.
11
prekrio vremenom u kome se deãava radnja romana i vremenom svog boravka u Parizu
(1926–1936)22 kao i povratka u Kraljevinu Jugoslaviju 1937. godine.23 U vremenskom
odreœenju se veñ nazire veza junaka romana i Ljubomira Miciña. Tu vezu Miciñ je os-
tvario indirektno: predstavio je sebe kao putnika-stranca koji je æeleo da upozna ‘Novu
Srbiju’ i koji je u Dubrovaåkom arhivu pronaãao roman srpskog pisca “umrlog u ratu
za nezavisnost herojske misli svoje zemlje”.24 Stavljajuñi se izmeœu nepoznatog pisca
– srpskog neznanog junaka – Zenitona i njegovog lika Barbarogenija, kao tumaå ro-
mana, Miciñ ih je doæivljavao kao svoja lica, naroåito Barbarogenija åiji je æivotni put
zapravo njegov æivotni put. On je æeleo da svojim tumaåenjem vaskrsne Zenitonovo
delo da bi ga produæio: Zeniton je ‘fiziåki’ oslobodio Barbarogenija, a Miciñ je trebalo
da ga duhovno osmisli i pripremi za njegovu misiju spasavanja Evrope – decivilizaci-
jom. Tako pisac pronaœenog romana, njegov lik i onaj koji ih vaskrsava, idu istim pu-
tem prema istom cilju.
Zaãto je Ljubomir Miciñ uzeo sebe kao posrednika? Odgovor na ovo pitanje po-
vezan je sa Miciñevim stanjem prognanika. Otrgnut od svoje zemlje i svog jezika on se
okrenuo stvaranju na francuskom jeziku. Zato je u predgovoru romana naglasio da
traæi spis srpskog pisca koji ñe se dopasti francuskom åitaocu.25 Dakle, on se u pariskoj
fazi naãao i u stanju ‘unutraãnje emigracije’. Bilo mu je onemoguñeno da se obraña
srpskom åitaocu svojim idejama pa je morao da se prilagodi. Zanimljivo je da je pre-
orijentaciju na francuski jezik zadræao skoro do svoje smrti u Beogradu 1971. go-
dine.26 Dakle, promena jezika bila je pobuna protiv progonitelja i, s druge strane,
obrañanje novom åitaocu. Zato Miciñ nije uzeo ulogu pisca romana o Barbarogeniju,
nego ulogu njegovog tumaåa. Uostalom nepoznati pisac åiji roman je tumaåio, a koga
je zaogrnuo odorom srpskog neznanog junaka, lako je mogao da oznaåava njegovo
prvo spisateljsko razdoblje. Odluåivãi da piãe o tom razdoblju iz nove perspektive,
zauzimao je novu poziciju tj. poziciju njegovog tumaåa.
Vreme koje roman odslikava dvoslojno je, kao ãto je veñ reåeno. Dogaœaji prvog
vremena (1921–1926) ponegde su preneti u drugo (1926–1938) i inscenirani likovima
drugog vremena. Na primer liånost Lepotana, ministra unutraãnjih poslova, podseña
na dr Antona Koroãca.27 Njemu je Barbarogenije, to jest Miciñ, pripisao odgovornost
za ‘progonstvo’ 1926. godine. Meœutim, Koroãec nije bio ministar unutraãnjih poslova
pre 1928. godine, a kao veliki protivnik komunista na istoj funkciji bio je poznat u
vladi Milana Stojadinoviña (1935–1938).28 Dakle, ministar unutraãnjih poslova bio je
22
Leksikon pisaca Jugoslavije IV, Matica srpska 1997.
23
Vidi: I. Subotiñ, “Señanja na susrete sa Ljubomirom Miciñem”, Knjiæevnost, XXXVI/7–8, 1981, 1483.
24
Lj. Miciñ, Barbarogenije, 8 i 10.
25
Ibid., 10.
26
Irina Subotiñ je, piãuñi o susretima sa Miciñem u zimu 1967, 1968. i 1969. godine, zabeleæila da je tada sa
njom komunicirao iskljuåivo na francuskom jeziku. Isto iskustvo imao je i Zoran Markuã (Zenitizam, Beo-
grad 2003). I. Subotiñ, Knjiæevnost XXXVI/7-8, 1981, 1483.
27
“.... bivãi ispovednik austro-ugarske carice Zite.....” (Lj.Miciñ, Barbarogenije, 58).
28
Mala Prosvetina enciklopedija I, Beograd 1978, “Koroãec, Anton”.
12
dve godine posle Miciñevog odlaska iz Beograda i u vreme kada se on vratio u Beo-
grad (1937). Takoœe svi dogaœaji vezani za vreme 1921–1926. godine i Barbaroge-
nijevo bavljenje u Kraljevini SHS odigravaju se na Avali, u blizini Spomenika nezna-
nom junaku koji je podignut izmeœu 1934–1938. godine.29 Ovakav postupak sa vre-
menom moæda se moæe objasniti piãåevom potrebom da naglasi da se u dræavi niãta
nije promenilo za njegovog desetogodiãnjeg odsustva i da su njegove nepromenjene
ideje mogle naiñi na nerazumevanje nepomirljivog sistema koji je komunizam video
svuda, pa i u zenitizmu.30 Uostalom, Zenit je bio zabranjen 1926. godine pod optuæbom
da je propagirao marksizam-komunizam. Ako se zna da je Koroãec bio nepomirljivi
protivnik komunista kao ministar unutraãnjih poslova, onda je lik Lepotana od strane
Miciña mogao biti inspirisan njime radi postizanja ãto boljeg efekta.
Preklapanje vremena karakteristiånije je za prvi deo romana, onaj koji se odnosi
na vreme izlaæenja Zenita. U drugom delu romana tog preklapanja skoro da nema. Bar-
barogenije, to jest Miciñ, u lutanju i boravku u Francuskoj dostiæe datum 8. juli 1934.
godine (u Kanu). To vreme nastavljeno je sa poåetkom Miciñevog putovanja kao fran-
cuskog putnika-tumaåa (ne viãe kao Barbarogenija) koji se 1. februara 1936. godine
iskrcao u luci Gruæ u Dubrovniku. Dakle, roman se vremenski moæe podeliti na dve
celine: vreme delovanja zenitizma i Zenita i vreme zabrane Zenita i emigracije njego-
vog glavnog inspiratora. Tematska podela je veñ naglaãena: odnos Balkan–Evropa to
jest decivilizacija–civilizacija i na drugoj strani jugoslovenstvo kao pokuãaj, kao infe-
riornost, kao imitatorstvo, kao delo stare Evrope koju je trebalo preporoditi auten-
tiånim zenitizmom.
Likovi Miciñevog romana kreirani su iz dva ugla. Iz jednog ugla postavljeni su
likovi ideje zenitizma i oni su u prvom planu: Barbarogenije, Zeniton, Vila-Morgana,
Srbica. Iz drugog ugla postavljen je jedan sloæen lik – gazda Hipokrit koji sjedinjava
nekoliko podlikova: pisac, profesor univerziteta, oficir, ministar unutraãnjih poslova.
Meœutim, gazda Hipokrit iako kreiran kao hidra sa nekoliko glava, pojavljuje se i bez
podlika, åisto kao oliåenje svog imena. Izmeœu Barbarogenija i njegovog protivnika
(ili njegovih protivnika) Hipokrita postavljen je joã jedan lik kome nije dato mnogo
prostora, ali koji je Barbarogenijev branitelj – to je seljak sa Avale. Drugi likovi vezani
za period Barbarogenijevog progonstva manje su upeåatljivi, ali bili su odabrani da bi
se pomoñu njih predstavilo stanje evropskog druãtva sliåno kao ãto su glavni likovi tre-
bali da predstave druãtvo Kraljevine SHS.
U tom druãtvu Barbarogenije je predstavljen kao sin Zenitona i Vile-Morgane, a
Zeniton kao srpski neznani junak koji je poginuo u Prvom svetskom ratu. Vila-Mor-
gana, zla volãebnica i zlobna zavodnica, mitoloãko biñe koje potiåe iz keltske mito-
logije31 za Miciña je bila demon evropske civilizacije koji je Zenitona bacio na
29
Ibid., “Avala: Avalski grad”.
30
“...Lepotane, vi vidite komunizam tamo gde ste trebalo da vidite Zenitizam...”: vidi: Lj. Miciñ, Barbaro-
genije, 58.
31
M. Vujaklija, Leksikon stranih reåi i izraza, Beograd 1980, “Fata-Morgana”.
13
32
kolena. Iz toga je proistekla njegova smrt i smrt Vile-Morgane koju je testamentom
Zeniton od nje traæio33 da bi mogao da se rodi njihov sin Barbarogenije. Vila-Morgana,
dakle, predstavlja Evropu koja je bila na izmaku svojih snaga, Evropu spremnu za
reformaciju duha. Smrt Vile-Morgane Miciñ je objasnio kao uklanjanje opasnosti da
ona postane predmet Barbarogenijeve ljubavi.34 Barbarogenije, naime, nije smeo da
doæivi sudbinu srpskih ratnika koji su iskrvarili u velikom ratu opåinjeni Evropom i
njenim sistemom vrednosti. Barbarogenije je roœen da bi stremio novoj Evropi nastaloj
decivilizacijom stare i to decivilizacijom koja bi doãla sa zdravog Balkana. Ali on se
nije rodio muåen samo problemom menjanja neåoveånog åoveåanstva, veñ i proble-
mom povratka srpskog nacionalnog identiteta koga je Miciñ smatrao izneverenim
stvaranjem Kraljevine SHS.35
Ime Barbarogenije u sebi nosi suprotnosti ali se one ravnopravno spajaju kao u
kontrapunktu. Miciñ ga je opisao kao spoj ljubavi Barbarogenijevih roditelja i mrænje
njegovih nebrojenih neprijatelja i kao spoj varvarina i genija venåanih zenitizmom.36
Jedan pol imena je varvarska snaga data od Zenitona, a drugi snaga genija data od Vile-
Morgane koji, iako je bio koban po åoveåanstvo, podaren Barbarogeniju predstavlja
novu moguñnost.37 Barbarogenije je trebalo da ostvari sintezu Balkan–Evropa
uspostavljanjem novih sistema vrednosti i uspostavljanjem novog odnosa. Decivili-
zovati Evropu a ne uniãtiti je, to je misija koja je zahtevala snagu i um u pravilnoj pro-
porciji.
Prema Miciñevoj zamisli, Barbarogenijeva saputnica koju je upoznao na dan svog
roœenja i u nju se zaljubio zvala se Srbica. Meœutim, njeno drugo ime koje niko nije
voleo, ni ona sama, naroåito ne Barbarogenije, bilo je Jugovina. Jasno je da ovaj lik
personifikuje Srbiju odnosno Kraljevinu SHS. U odabiru imena Srbica i objaãnjenju
imena Jugovina stoji Miciñeva jasna opredeljenost u pogledu novostvorene dræave. Ju-
govina je za njega bila oseñaj vetra koji je budio sliku osrednjosti, mlohavosti i neåeg
bez karaktera i otmenosti38 a sve te osobine pripisivao je Kraljevini SHS/Jugoslaviji.
Ljubav izmeœu Barbarogenija i Srbice bila je bezuslovna. Iako je Miciñ u Srbici video
uåiteljicu koja je sinove pobednika uåila laæima,39 on je nije zato krivio shvatajuñi da je
to doãlo od njenog oca – gazde Hipokrita, to jest onih koji su stvorili Kraljevinu SHS. S
druge strane, on je kreirao ljubav izmeœu Barbarogenija i njegove dræave kao ljubav
muãkarca i æene poneãto mistifikovanu i sakralizovanu, verovatno inspirisan ljubavlju
32
Veza Zenitona i Vile-Morgane bila je tema posebnog Miciñevog romana – Zeniton, l’ Amant de Fata Mor-
gana (Pariz 1930).
33
Lj.Miciñ, Barbarogenije, 156.
34
Ibid., 157.
35
Ibid., 32.
36
Ibid., 32, 37.
37
Ibid., 32, 157.
38
Ibid., 78.
39
Ibid., 33.
14
40
prema supruzi Anuãki. Ovakvo poistoveñivanje govori puno o mestu koje je Srbija
imala u njegovom misaonom polju.
Gazda Hipokrit, najveñi Barbarogenijev protivnik, zbir je brojnih segmenata
druãtva Kraljevine SHS. U osnovi je simbol srpskih politiåara i intelektualaca kao i hr-
vatskih i slovenaåkih, kreatora ‘dræave bez smisla’. Ali razne ‘gazde Hipokrite’ Bar-
barogenije je sreo i na putu svog progonstva u Evropi meœu birokratijom i politiåa-
rima, åak i na ulici. Ispod maske gazde Hipokrita, Barbarogenije je najpre naãao lik
srpskog pisca koga je nazvao ‘plavim piskaralom’. U raspravi sa njim Barbarogenije je
naglasio jugoslovensku zabludu i kolaps åoveåanstva i civilizacije.41 A onda je iz takve
rasprave izronio pravi sukob: sukob pisca i Barbarogenija, u kome je Barbarogenije
sasvim Ljubomir Miciñ, koji brani avangardu od nasrtaja tradicionalizma pa i moder-
nizma. Tu je Miciñ objasnio zenitizam kao novi knjiæevni pravac proæet optimizmom i
svetloãñu nasuprot mraånim filozofskim, knjiæevnim i politiåkim lavirintima42 u ko-
jima je video tradicionalizam. Razumevajuñi pisca kao nekog ko svojim delima i mis-
lima stvara epohu, Miciñ je sebe video kao takvog.43
U novoj situaciji Miciñ je Barbarogenija suoåio sa gazda Hipokritom u novom
liku. Bio je to profesor univerziteta i ålan Zemljoradniåke partije koji je na Avali dræao
predavanje o Henriju Fordu i Karlu Marksu, zagovarajuñi industrijalizaciju ameriåkog
tipa i industrijski materijalizam spojene u evropeizaciju.44 Ovom srpskom intelektual-
cu koji podseña na Dragoljuba Jovanoviña, profesora Pravnog fakulteta i voœu levog
krila Zemljoradniåke stranke, Miciñ nije suprotstavio Barbarogenija nego seljaka sa
Avale radi boljeg efekta. Suprotstavljajuñi se profesorovom govoru, seljak sa Avale je
ukazao na nespojivost zagovaranja velike buduñnosti srpskog naroda i njegove infe-
riornosti i imitatorstva, nazivajuñi to nakaradnim shvatanjima progresa.45 Tvrdio je da
ñe strani kapital ‘pojesti’ sve ãto moæe, åak i elitu zemlje koja je nekad bila verna duhu
srpskog naroda, napuniñe svoje dæepove i nestati popunjavajuñi tako svoje ratne fon-
dove.46 Dakle, Barbarogenijev pravi uåenik, seljak sa Avale, pogaœao je tamo gde je
njegov uåitelj ciljao: u evropeizaciju, oduzimajuñi joj svaki pozitivan smisao. Miciñ je
i ovde ciljao na stvaranje Kraljevine SHS smatrajuñi da su politiåari zarad te dræave
izdali srpske grobove koje im je Evropa platila iz sefova meœunarodnih banaka.
Ministar unutraãnjih poslova – Lepotan (u kome se prepoznaje Anton Koroãec)
joã jedan je podlik gazde Hipokrita. Na njega je pala odgovornost za Barbarogenijevo
40
Æaljenje za Anuãkom posle njene smrti, ljubav prema njoj i poãtovanje njene liånosti Miciñ je izraæavao
ponekad i na neuobiåajene naåine koji govore o mestu koje je Anuãka zauzimala u njegovom æivotu. Na
primer, donosio je cveñe na krevet na kome je umrla u stanu u Prote Mateje 18. Vidi: I. Subotiñ, Knjiæevnost,
XXXVI/7–8, 1981, 1483–1487.
41
Lj. Miciñ, Barbarogenije, 36.
42
Ibid., 37.
43
“Kada sam roœen ja, roœen je i novi svet, nova antipesimistiåka era je poåela, era zenitizma, doba civiliza-
cije.’’ Ibid., 38.
44
Ibid., 44.
45
Ibid., 46.
46
Ibid., 48.
15
stupanje na put progonstva zbog optuæbi da je boljãevik i komunista. Ako se ostavi po

strani igra vremenom u vezi sa ovim likom koja je napred objaãnjena, Lepotan je
zapravo predstavljao progonitelje ideja ãtetnih po dræavu i druãtvo koji nisu razdvajali
nijanse i nisu se trudili da ih dokuåe. Zalud je bilo Miciñevo odupiranje komunizmu i
boljãevizmu. Ono ãto je on pisao vlast je razumevala suprotno od onog ãto je on tvrdio.
U srpskom establiãmentu gazda Hipokrit ima joã jedan podlik: oficira kraljeve
garde. U susretu sa njim Barbarogenije je optuæio pojedine Srbe iz Hrvatske za iden-
tifikovanje sa podaniåkim hrvatskim mentalitetom i za saradnju u suprotnom taboru
dok su ‘zenitoni’ ginuli kroz oslobodilaåke ratove.47 On se glasno pitao kako je mogu-
ñe da je oficir iz suprotnog tabora koji nije voleo da åuje ime Karaœorœa Petroviña mo-
gao da bude oficir garde Karaœorœevog potomka. Ne ulazeñi u Miciñeve ocene doti-
ånog oficira ipak se iza njegovog lika moæe nazreti, kao i kod ministra unutraãnjih
poslova, stvarna liånost. Pominjanje oficirovog brata kao poslanika u Skupãtini i mi-
nistra u svim posleratnim vladama navodi misao na brañu Pribiñeviñ (Svetozara i Mi-
lana). Rasprava izmeœu Barbarogenija i oficira bila je u znaku optuæbe Barbarogenija
da je boljãevik u sluæbi Moskve ãto je kod optuæenog izazvalo ljutnju.48 U toj ljutnji,
nazivajuñi komunizam sredstvom dræave da uñutka “one koji slobodno misle”, Bar-
barogenije je upravo izrazio svoju “slobodnu misao”: æeleo je zemlju koja bi jednom
zauvek dobila svoje nacionalno ime – Srbija. Krivicu ãto to joã nije bilo ostvareno Bar-
barogenije je pripisivao upravo oficiru sa kojim je razgovarao. Izbor ovog lika moæe se
objasniti åinjenicom da je i sam Miciñ bio Srbin iz Hrvatske, da je bio mobilisan za
front u Galiciji u vreme Prvog svetskog rata i da je izbegao odlazak na front glumeñi
ludilo.49 Verovatno je i to doprinelo da oficir iz suprotnog tabora bude osetljiva taåka
njegovog razmiãljanja.
Dakle, glavni likovi Miciñevog romana, podeljeni na pozitivne i negativne, odsli-
kavaju druãtvo Kraljevine SHS koje je zenitizam æeleo da promeni. Osim kritike tog
druãtva uoåljivo je da je Miciñ kroz neke od negativnih likova tragao za svojim ‘progo-
niteljem’ pokazujuñi usput da je sloboda misli i govora u Kraljevini SHS bila ugro-
æena. S druge strane, preko glavnih likova romana on je negirao Kraljevinu SHS kao
evropsku tvorevinu pokreñuñi proces u suprotnom pravcu. Preporoœena dræava Srbija
dobijala je na Balkanu misiju decivilizacije Evrope.
Reå decivilizacija u naslovu Miciñevog romana prirodna je posledica njegovog
shvatanja reåi civilizacija. On je civilizaciju odvajao od kulture, shvatajuñi je kao
materijalnu stranu æivota, kao delovanje maãina.50 Stoga je on nasuprot civilizovanom
åoveku-marioneti hteo da stvori kultivisanog åoveka koji misli, stvara i peva o decivi-
lizaciji. Iz toga je proistekla i kritika Zapada i njegove civilizacije koja je iznedrila
krvavi rat i time izgubila priliku da dalje stvara åoveåanstvo. Evropsku civilizaciju i
47
48
Ibid., 77.
49
Ibid., 160.
50
Ibid., 123.
16
åoveåanstvo Miciñ je povezao jednim od svojih junaka – Zenitonom. Zeniton je, za-
pravo, osim srpskog neznanog junaka, personifikovao åoveåanstvo koje je umrlo op-
sednuto demonom evropske civilizacije da bi se dala ãansa Barbarogeniju da stvori
novo åoveåanstvo.
Ljubomir Miciñ i zenitisti govorili su da je zapadna kultura doãla na mrtvu taåku51
i time su zapravo uspostavljali ãpenglerovski odnos izmeœu reåi civilizacija i kultura
po kome je civilizacija shvañena kao zavrãno doba jedne kulture. Dakle, kod Miciña je
duhovna kultura obeleæena terminom kultura a materijalna terminom civilizacija. Nje-
gova misija protiv zapadne civilizacije pretpostavljala je novu balkansku kulturu koja
je nudila spas Zapadu koji je propadao. Ipak, ovako pojednostavljeno glediãte na kul-
turu i civilizaciju i njihovo strogo odvajanje nije se moglo odræati ãto se uoåava u Mi-
ciñevoj tvrdnji da za zdrave civilizacije nije bilo opasnosti od ‘provale varvara’.52
Naime, Miciñ je stavljao duh iznad materije, ali oåito je i njihova pravilna proporcija
bila prihvatljiva. S druge strane, Miciñeva decivilizacija nije podrazumevala vrañanje
na varvarstvo – veñ novu kulturu koja je åak mogla biti i civilizacija shvañena kao
stepen razvoja ljudskog druãtva, kao istorijska epoha sa odreœenim kulturnim karak-
teristikama. Miciñ je tu epohu nazvao varvarskom, ali je taj pojam kod njega strogo
odvojen od divljaãtva53 i ima posebno znaåenje åistog duha i zdrave snage koje je
Balkan trebalo da donese posustaloj Evropi. Tako se nasuprot civilizaciji Zapada naãla
kultura Balkana, åija je misija imala da bude decivilizacija odnosno balkanizacija
Evrope putem zenitizma odnosno putem pesniåke revolucije.
Zenitizam je bio pravac za pesniãtvo i filozofiju i zato je Miciñ upravo pesniåkom
revolucijom hteo da promeni stanje u Evropi. Cilj te revolucije bio je uspostavljanje
moralnog i ljudskog, a ne druãtvenog poretka.54 Pesniåka revolucija je to mogla doneti,
ali je pesnik åesto napadao kapitalizam koji je æitna polja pretvarao u groblja a miris
cveña u smrad industrije55 ulazeñi u trag prave revolucije iako se od nje branio (“... uæa-
savam se takozvanih socijalnih revolucija koje se vode iskljuåivo za tanjir supe viãe ili
dva, umesto jednog paråeta hleba...”56). Agitujuñi i protiv istorijskog materijalizma i
protiv maãina,57 Miciñ je sa svojom pesniåkom revolucijom stizao do apstrakcije.
Gradeñi vladavinu duha – ‘spiritokratiju’ njegove buntovne pesme nisu same po sebi
bile opasnost veñ njihov kontekst koji se sluåajno ili namerno (?) uplitao u ‘pravu’ re-
voluciju.58 Piãuñi pisma iz progonstva Srbici, Miciñev junak Barbarogenije bio je
51
Lj. Miciñ, “Delo zenitizma”, Zenit 8 (1921) 2.
52
LJ. Miciñ, Barbarogenije, 122, 144.
53
Ibid., 144.
54
“...Dakle revolucija i ljudski poredak nije niãta drugo do balkanizacija Evrope pod zastavom zenitizma”;
Miciñ je kroz Barbarogenijeva usta opisao kako izgleda taj poredak: “Narodi æive od poezije, zar ne, vi,
Srbi, pesnici svoje istorije?... Za vas ostale Balkance, postoji samo jedna civilizacija: civilizacija æitnih
polja, cveña, pesama, muãkih i viteãkih borbi – civilizacija junaåkih srca, a ne civilizacija banaka i fabriåkih
gradiliãta.” v. Lj. Miciñ, Barbarogenije, 50–51
55
Ibid., 126.
56
Ibid., 114.
57
Ibid., 123–124.
17
59
svestan tih pesama, ali je govorio da one niåiju glavu nisu traæile. Tako se u romanu
dolazi do mesta gde glavni junak treba da objasni razloge za svoje progonstvo, ali on
nije bio u stanju da to uåini i zato se pitao: zar su pesme opasne i krive? Ako se na åas
izostave pesme i Miciñu i zenitistima pripiãe uklapanje u ruski trag i revoluciju na
osnovu mnogih podataka iz åasopisa Zenit pojavljuje se dilema koju otvara Miciñevo
åvrsto osporavanje komunizma. U romanu se to moæe videti u osporavanju progresa u
susretu sa profesorom Beogradskog univerziteta,60 u poistoveñivanju komunizma sa
faãizmom,61 u zamerci Marksu i Lenjinu zbog toga ãto su teæili svetskoj revoluciji i ne
znajuñi za srpske sovjete i zadruge,62 u protivljenju istorijskom materijalizmu,63 uosta-
lom u odbrani protiv optuæbi ministra unutraãnjih poslova i oficira kraljeve garde koji
su ga nazivali komunistom i boljãevikom.64 S druge strane Miciñev odnos prema ko-
munizmu se komplikuje ako se uzme u obzir tekst “Zenitizam kroz prizmu marksiz-
ma” objavljen u Zenitu broj 43 iz decembra 1926. godine, a potpisan pseudonimom dr
M. Rasinov. Poãto je autorstvo ålanka nerazjaãnjeno, stoga i prethodna dilema ostaje
nerazjaãnjena. Vrativãi se na pesme, naroåito na made in England koja postoji u Mici-
ñevoj zbirci pesama Antievropa iz 1926. godine, kao i istoj pesmi u romanu koju on
pripisuje Barbarogeniju, dolazi se do objaãnjenja Barbarogenijevog progonstva sa
Avale, to jest Miciñevog progonstva iz Beograda. U odeljku romana koji nosi naslov
pomenute pesme, Miciñ je kao tumaå pronaœenog romana ispriåao zaãto je Barbaro-
genije izgubio ‘avalski presto’.65 Miciñevo tumaåenje viãe je bilo objaãnjenje razloga
nemoguñnosti odlaska u Englesku koja se bojala njegovog varvarskog duha nego
priznanje da je njegova pesniåka revolucija bila bliska proleterskoj revoluciji iako se iz
stihova pesme made in England 66 moglo zakljuåiti upravo to.
Dakle, dilema poistoveñivanja pesniåke sa proleterskom revolucijom i dalje ostaje
delimiåno nerazjaãnjena. Åini se da je u periodu izlaæenja åasopisa Zenit Miciñ bio
mnogo neoprezniji u odnosu prema proleterskoj revoluciji nego ãto je bio u svom
romanu. Ili je ta revolucija bila otkrila svoje pravo lice promenivãi Miciñeve prve
58
Na primer, pesme made in England i O karavano balkanska’ iz zbirke Antievropa (Beograd 1926).
59
60
Ibid., 44.
61
Ibid., 98.
62
Ibid., 119.
63
Ibid., 123-124.
64
Ibid., 61, 77.
65
Ibid., 150.
66
“O! Radnici, rudari, mornari!
Vi, proleteri i naslednici balkanske vendete
Zdravo!...uz zdravo jedno deåje pitanje:
Zaãto vaãi æuljevi nisu dijamanti ili dinamiti?
...
Noñas je 5 miliona radnika urlalo
Sa grdnom psovkom na usnama
To je kroz ponoñ uskoåila varnica
u utrobu svetske pijavice Engleske.”
Lj. Miciñ, Antievropa, Beograd 1926.
18
utiske. Uostalom, u romanu je koristio svaku priliku da porekne bilo ãta ãto je sa pro-
leterskom revolucijom imalo veze. Kasnije, osvrñuñi se na 20-te godine XX veka on je
preñutkivao da je tada najkrupnija optuæba protiv njega bila da je pozivao na revolu-
ciju.67 Kako bilo, svaka od revolucija, pesniåka i proleterska, pretendovala je da stvara
novu epohu, da menja svet. Moæda se upravo u svom odnosu prema istoriji najviãe i
pribliæavaju. Jer, Miciñ je u svom romanu pisao o istorijskoj misiji srpstva sa Balkana i
o njenom svetioniku zenitizmu.68 Ali zenitizam nije hteo da stvara samo nacionalnu
istoriju kulture. S obzirom na to da je zenitizam trebalo da bude sveopãta umetnost,
njenim apsolutnim poåetkom negirala se åitava kulturna istorija sa svim njenim
dostignuñima. Novu kulturu je mogla da stvori samo zdrava snaga, u ovom sluåaju
snaga balkanske rase i Barbarogenija koji je nosio zenitizam, koji je uzeo istoriju u svo-
je ruke. Miciñev glavni lik je istoriju shvatio upravo kao spasilaåku misiju. Na pitanje
ãta je istorija, on je odgovarao: “Istorija je samo stalni napor varvara da spasu i odræe
ljudski rod”.69 Ovom zenitistiåkom izjavom kulturna istorija je dobijala opãti smisao, a
zenitistiåka misija istorijski.
Stvaranje Kraljevine SHS Ljubomir Miciñ nikada nije prihvatio, åak ni onda kada
se u liku francuskog putnika vratio u zemlju da pronaœe srpski roman za francuskog
åitaoca jer je i tada pisao da plovi srpskim vodama Jadranskog mora.70 Posmatrajuñi
oåima svetskog putnika Kraljevinu Jugoslaviju, on nije krio prezir prema “ostacima
podaniåkog mentaliteta na jadranskoj obali koji nije shvatao veliåinu srpskog napora u
sopstvenom osloboœenju od austro-ugarske vlasti”.71 Dræava koju je on zvao ‘Nova
Srbija’, jugoslovenstvo je nosila kao politiåki prizvuk mada je nacionalno trebalo da
bude srpska.72 Nova dræava to nije bila i Miciñ je optuæio za potpuno odsustvo nacio-
nalne fizionomije, bezliånost i bezizraæajnost. Njen nacionalni duh video je zamenje-
nim svaãtarenjem, odnosno sakupljanjem sa svih strana sveta onoga za ãta se mislilo da
je bilo evropsko. Krivce za takvo stanje Miciñ je pronaãao najpre u Hrvatima smatra-
juñi ih narodom podaniåkog mentaliteta, pogoœenim kompleksom inferiornosti, a
zatim i meœu onim Srbima i iz Srbije i iz Hrvatske koje je optuæivao da su izdali srpske
grobove za sefove meœunarodnih banaka pristavãi da se ime Srbija zameni imenom
Kraljevina SHS/Jugoslavija. Predstavnici ovih krivaca personifikovani su, delimiåno,
u podlikovima gazde Hipokrita (oficir kraljeve garde, ministar unutraãnjih poslova,
profesor univerziteta koji je zagovarao progres dræave na reparacijama, pisac). Dakle,
politiåari i inteligencija Kraljevine SHS optuæeni su za smrt srpske nacionalnosti koju
su ærtvovali evropskom, maãinskom progresu. Iz Miciñevih optuæbi postaje primetno
67
I. Subotiñ, Knjiæevnost, XXXVI, 7–8, 1981, 1483.
68
“Da viåem i traæim: slobodu srpskoj misli u punom zamahu, slobodu geniju srpske nacije, slobodu isto-
rijskoj misiji srpstva na åitavoj teritoriji glupo nazvanoj “jugoslovenskom”, slobodu svetlosti njenog sve-
tionika: zenitizmu!” Lj. Miciñ, Barbarogenije, 109.
69
70
Ibid., 5.
71
Ibid., 6.
72
Ibid., 7.
19
njegovo ubeœenje da je Kraljevina SHS bila evropska tvorevina, skrojena za potrebe

evropskog kapitalizma. Kao takva potpuno je bila suprotna dræavi koju je on zami-
ãljao.
Miciñeva zamiãljena dræava svih Srba ‘Veåna Srbija’ trebalo je da se prostire od
Alpa do Soluna.73 Zato ãto nije bila takva stvorena, krivicu je prebacivao i na kralja
Aleksandra Karaœorœeviña. Miciñ je mogao kralju da oprosti svoje progonstvo, ali mu
nije mogao oprostiti greãke prema srpskom narodu: izneveravanje Neznanog junaka,
autokratski karakter, loãe politiåare oko njega koji su ga zaveli na pogreãan put inau-
guracije autokratskog reæima.74 Optuæujuñi kralja Aleksandra, Miciñ je branio srpske
politiåke partije za koje je pisao da su sve bile demokratske jer su bile izdanak revo-
lucija i da i pored korupcije koja prati vlast i ratove, one za dræavu nisu mogle da budu
opasnost. Ukidanje takvih srpskih partija za njega je predstavljalo samo izgovor za
svoœenje srpskog naroda na ogranak nepostojeñe nacionalnosti. Meœutim, Miciñ nije
imao niãta liåno protiv svog ‘progonitelja’, kralja Aleksandra. Pisao je da je od svih
kraljeva u Evropi, jedino poreklo kralja Aleksandra bilo narodno i revolucionarno i da
on sam neñe biti antimonarhista sve dok srpska monarhija bude institucija naroda i za
narod. Dakle, on je, u duhu zenitizma kao pokreta za åoveåanstvo, odvojio politiåke
ideje i ambicije kralja Aleksandra od njegove liånosti. Zenitizam je imao zadatak da
probudi umove i da ih prene sa puta srljanja u propast pa je tako bio usmeren i prema
ponaãanju kralja Aleksandra. Ali, kralj Aleksandar i njegova politika nisu imali ra-
zumevanja za zenitistiåke poklike. Zenitistiåke pesme nisu traæile glavu nijednog
kralja; meœutim, pevane su u tonu koji se kraljevima nije mogao svideti.
Tvrdnja Ljubomira Miciña da mu je srpstvo bilo jedino politiåko ubeœenje75 na-
pred navedenim åinjenicama postaje izvesna. Ma koga da je napadao, srpstvo je uvek
branio i u realnim i u nerealnim76 okvirima. Politiku nijedne politiåke stranke nije po-
dræavao, jer nijedna nije odgovarala idejama zenitizma. Nije to ni mogla jer je, kako je
Miciñ mislio, svaka stranaåka ideja bila osrednja i kratkog daha da bi mogla da nadæivi
ideju o åoveåanstvu, to jest varvarski duh zenitizma. Ali zato je politika stranaka koje
nije podræavao mogla da nazove zenitizam komunizmom i da ga se tako na najlakãi
naåin reãi. Pa ipak, ideja ne moæe biti uniãtena ako se zatvori ili progna njen stvaralac.
Dokaz je Miciñev roman koji je nastao deset godina posle napuãtanja Srbije i koji je
odrazio sve ono ãto je i njegov åasopis Zenit – potrebu stvaranja nacionalne kulture i
sumrak liberalne Evrope i potrebu njenog preporoda.
Barbarogenije-decivilizator Ljubomira Miciña je roman o jednoj ideji koja je naz-
vana zenitizam, koja je u osnovi sadræala promenu åoveka i druãtva meœuratnog
razdoblja. Naåin delovanja zenitizma bio je stvaranje nacionalne kulture koja je tre-
73
Ibid., 49, 109.
74
Ibid., 88.
75
Ibid., 106.
76
Miciñ je åesto davao Srbima mitoloãke osobine, ne samo smatrajuñi ih barbarogenijima, nego nalazeñi ih
recimo u Vendesima koji su osnovali Veneciju, piãuñi da je Aleksandar Makedonski åiji je vaspitaå bio Aris-
totel bio Srbin. Ibid., 74, 113.
20
balo da izvrãi decivilizaciju Evrope tj. reformaciju njene posustale kulture izroœene u
civilizaciju. Pojavljivanje zenitizma, koji je kao umetniåki pravac stvarno postojao,
kao ‘junaka’ romana lucidno je spajanje stvarnosti i knjiæevne fikcije. Roman je bio
osmiãljen kao manifest zenitizma u novom ruhu predstavljenom likovima - idejama
koji su imali zadatak da prenesu poruke osnovne ideje zenitizma i njegovog inspiratora
Ljubomira Miciña.
Umetniåki pokret zenitizam uklapao se u trend umetniåkih pokreta meœuratnog
razdoblja objedinjenih imenom avangarda.77 Zenitizam se kao avangardni pokret
suprotstavljao tradiciji, ratu, civilizaciji kapitalizma i, shodno tome, nasuprot postav-
ljao humanizam i bolje druãtvo. Bolje druãtvo bilo je zamiãljeno kao druãtvo prosve-
ñenog duha, kao spiritokratija. Ljubomir Miciñ je hteo da stvori spiritokratiju uz po-
moñ pesniåke revolucije, to jest apstrakcije proæete realnostima kojih nije bilo malo.
Njegov roman i njegove pesme otkrivali su stvarnost pokrivajuñi je metaforama i per-
sonifikovanim likovima, a ponekad donoseñi je potpuno ogoljenu. Stvaranje novog,
umetniåkog sveta kao sveta svih ljudi na zemlji bilo je ipak teãko ostvariti pesmama
koje su konkretizaciju mogle nañi u revoluciji i stoga je Miciñ sa svojom pobunom
hodao po opasnoj ivici izjednaåavanja zenitizma i komunizma. Ipak, Miciñeve pesme i
tekstovi iz åasopisa Zenit (1921–1926) i Miciñev roman objavljen 1938. godine raz-
likuju se upravo u odnosu prema revoluciji. Doæivevãi zabranu åasopisa i neprijatnosti
zbog teksta koji je izjednaåavao zenitizam i komunizam Miciñ je u romanu koristio
svaku priliku da se uporno brani od “revolucija za tanjir supe viãe ili za dva umesto
jednog paråeta hleba”. Åak je izbegao pominjanje sveåoveka pretvarajuñi ga sasvim u
Barbarogenija i raskidajuñi vezu sa slovenskim prostorom. Ako je Miciñ i idealizovao
Istok i njegovu revoluciju, vreme tih ideala bilo je proãlo jer je revolucija bila potpuno
otkrila svoje lice. Zenitizam je, zapravo, u romanu prikazan kao pokuãaj stvaranja
nacionalne tj. srpske kulture koja bi inicirala promenu druãtva i stvaranje novog
humanizma. Njegov glavni zadatak u ovoj misiji bio je spas Evrope od civilizacije koja
je bila progutala njenu kulturu. Ipak, Miciñev svet fantazija isprepletan stvarnoãñu
ostao je samo njegov svet u koji je tek ovoliko bilo moguñe zaviriti a zenitizam jedna
knjiæevno-umetniåka epizoda o åijoj originalnosti bi valjalo prosuditi.
77
Sliånosti i razlike sa drugim avangardnim pokretima mogu biti predmet posebnog razmatranja. Za primer
navodimo poreœenje sa futurizmom: kroz Barbarogenijevu pobunu, Miciñ je objasnio razlike izmeœu ova
dva pokreta koje su bile nepremostive. Marinetijeve poeme nisu imale niåeg od zenitistiåke, opãteljudske
pobune protiv nepravdi. S obzirom na to da je bliskost futurista i faãista bila izvesna i da je u njihovom me-
œusobnom odnosu futurizam bio potåinjen, Miciñeva optuæba da je Marineti bio åuvar u faãistiåkom zatvoru
sasvim je osnovana. Razlike izmeœu zenitizma i futurizma takoœe su izvesne: generalno, zenitizam je na pla-
nu politike bio apstraktan, a futurizam konkretan. Sadræajnije, razlike su, i pored prividne sliånosti, sasvim
uoåljive. Najpre, Marineti je slavio rat kao jedinu higijenu sveta a Miciñ ga je prezirao æeleñi da ga viãe nika-
da ne bude. Zatim, Marineti je uzdizao maãinu kao boæanstvo religije ‘Novoga’ a Miciñ Barbarogenija kao
boæanstvo zenitizma. Marineti je æeleo novo carstvo maãine i velike industrije u vaskrsnutoj i obnovljenoj
Italiji a Miciñ spiritokratiju sa Balkana prenetu ãirom sveta. Futurizam je druãtvo shvatao kao elitistiåko u
pravom smislu te reåi a za zenitizam su elita bili svi varvari sa Balkana...
21
Summary
The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture

- Ljubomir Micic and his Novel “Barbarogenius
Decivilizer”
Ljubomir Micic, the founder and leader of Zenitizm, tried to resuscitate, by his
novel Barbarogenije decivilizator, the ideas of this avant-garde movement, which has
forbidden in 1926. Published in 1938, the novel has meaning a new Zenitizm’ mani-
fest.
The characters that appear in novel are the ideas of Zenitizm by themselves. They
express scorn to the Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenians as well as to the
Europe. On their opinion, Europe shall be reforming because of permanent intellectual
decadency.
The reformation of European civilization, on Zenitizm’ opinion should start on
Balkan and an advocate of this process must be Barbarogenije. The goal would be illu-
minate society and new humanism. However, they were not able to fight for the new
society just with poems. Such kind of ideas made him very close to Marxism and
socialist revolution. This was the main cause to forbid Zenitizm and for Micic’ exile.
However, Micic did not give up from Zenitizm; the main evidence is his novel. Once
again he repeats Zenitizm’ ideas but this time, i.e. in his novel, with much more cau-
tions concerning the Marxism and socialist revolution.
22
Mr Radina VUÅETIÑ UDK 069(497.11) “192/194"
MUZEJ KNEZA PAVLA – IZLAZAK BEOGRADA

NA EVROPSKU KULTURNU SCENU
APSTRAKT: Meœuratni period u Beogradu obeleæile su ubrzana moderni-

zacija i evropeizacija. Jedna od najznaåajnijih institucija koja je doprinela
izlasku Beograda na evropsku kulturnu scenu bio je Muzej kneza Pavla. Spoj
nacionalne i evropske kulture naåinio je od ovog muzeja znaåajnu kotu na
mapi evropskih kulturnih institucija.
U prvim godinama posle Prvog svetskog rata, nekadaãnja prestonica patrijarhalne

Kraljevine Srbije, kao prestonica novostvorene multikulturalne, multietniåke i multi-
konfesionalne dræave, Kraljevine SHS, nastojala je da zauzme ravnopravno mesto me-
œu evropskim prestonicama, modernizujuñi se i prihvatajuñi evropske modele æivota.
Po formiranju nove dræave, politika dræavnog centralizma namenila je Beogradu, uz
uobiåajene prestoniåke obaveze, i posebnu ulogu u stvaranju jedinstvenog kulturnog
prostora. Iako je ta uloga podrazumevala brzu urbanizaciju i evropeizaciju, proces je, u
sudaru s realnoãñu, tekao znatno sporije i skromnije nego u duhovnim ravnima. “Beo-
grad u to vreme”, piãe Mihajlo Petrov, “joã nema stalnih izloæbenih prostorija niti broj-
nije umetniåke publike. Izloæbe su retke i zavise od toga da li ñe se za njih nañi mesta u
kojoj ãkolskoj sali, ili åak u hodniku.”1 Teænje dræavnog centralizma u oblasti kulture
bile su, dakle, i u tom periodu programski jasne i skoro dekretne, ali u raskoraku sa
stvarnoãñu i materijalnim pretpostavkama za njihovu brzu i uspeãnu realizaciju.
Snaæno izraæene pojedinaåne, grupne, pa i opãtedruãtvene ambicije da glavni grad
Kraljevine SHS, uz razvijanje politiåkih i ekonomskih veza sa ostalim evropskim gra-
dovima, aktivno uåestvuje i u meœunarodnom umetniåkom æivotu sudarale su se sa
skoro nepremostivim preprekama. Bez utemeljenih ustanova i institucija kulture, ãto je
minimalan uslov da neka sredina ima uoåljiv kulturni profil, a s malo izgleda da ih, u
nepovoljnim ekonomskim prilikama, brzo stekne, Beograd je, uprkos bujanju kul-
turnog æivota u sferama umetniåkog stvaralaãtva i na nivou ideja i inicijativa, naroåito
u prvim poratnim godinama, bio joã daleko od onoga åemu je teæio i ãto je, po stva-
ralaåkim potencijalima i politiåkim naumima vlasti, nameravao i mogao da postigne.
1
Predrag Markoviñ, Beograd i Evropa 1918–1941: evropski uticaji na proces modernizacije Beograda, Beo-
grad 1992, 178.
23
Najveñi nedostatak oseñao se u nepostojanju muzejskih zgrada i izloæbenih pros-

tora. Ovaj nedostatak mogao je biti tumaåen i suãtinskim nerazumevanjem pojma
“muzej”, na ãta je upozoravao Milan Kaãanin: “Nije tako davno vreme kad je i na stra-
ni – ali kod nas naroåito – reå muzej izazivala sliku neåeg starog, van æivota i budila
señanje na ogromnu kuñu u kojoj je natrpana zbunjujuña koliåina svakojakih neobiånih
i obiånih stvari. Taj utisak je dolazio i od neobaveãtenosti i od naåina na koji su bili ure-
œeni muzeji 19. veka”.2 Problem nepostojanja muzeja i nerazumevanja znaåaja insti-
tucije muzeja pratio je i problem nedostatka umetniåke publike: “Moæe se u Beogradu
otvoriti bilo åija izloæba, svaka se svrãi na isti naåin: posetilaca bude malo, a kupaca
nimalo. Ceo naã umetniåki æivot kreñe se u tom paradoksu, da ima slikara i vajara koji
rade mnogo i dobro, a da nema ko da kupi njihove slike i skulpture. (...) Zaãto? (...)
Umetnost je za naãeg åoveka joã uvek neãto nepotrebno, neãto daleko i nevoljeno, go-
tovo nepojmljivo, åemu on ne poklanja ni vremena, ni misli, ni novca. Za tu pojavu ni-
je dovoljno objaãnjenje ‘nerazvijena, mala sredina’. Objaãnjenje je u nedovoljnom
umetniåkom vaspitanju i u slaboj umetniåkoj kulturi naãeg sveta...”3
U takvim okolnostima stvaranje jakog nacionalnog, a evropskog muzeja, bilo je
od presudnog znaåaja za formiranje i profila (jugoslovenske) nacije i profila grada, po-
gotovo ako se ima u vidu da je osnovni zadatak svakog muzeja da prosveñuje i vaspi-
tava druãtvo – u umetniåkom, nauånom, druãtvenom i kulturno-istorijskom smislu.
I ãtampa je, tokom dvadesetih i tridesetih godina, åesto pokretala sve akutnije pi-
tanje muzejske zgrade i stalnog galerijskog prostora u Beogradu, naglaãavajuñi da je
“za poslednjih nekoliko godina Beograd stekao raskoãan Narodni univerzitet, Uni-
verzitetsku biblioteku, Umetniåki paviljon, Ratniåki dom, niz bankarskih palata, samo
je joã Narodni muzej priguãen u teskobnoj graœevini”,4 i istiåuñi da “svi veñi svetski
gradovi u kojima je umetniåki æivot razvijen, imaju svoje naroåite paviljone za izloæbe,
pa ih imaju i Zagreb i Ljubljana. Samo Beograd nema svoga paviljona.”5 Baveñi se
pitanjem muzejske zgrade i stalnog galerijskog prostora, ãtampa jeste lamentirala nad
postojeñim prilikama, uvlaåeñi u sfere kulture i neke politiåke note (isticanje boljih
prilika u Zagrebu i Ljubljani nego u Beogradu), ali je i animirala najãiru javnost u pozi-
tivnom smeru.
Inicijative i angaæman pojedinaca i grupa, delovanje ãtampe, saniranje ekonom-
skih i drugih posledica rata, viãestruko okretanje ka Evropi, traganje za stalnim potvr-
dama prednosti jugoslovenstva, kojih je najviãe bilo u kulturi, i postepeno stvaranje
umetniåke publike uåinili su da se okolnosti ipak menjaju.
U relativno kratkom roku, Beograd je, pored Umetniåkog paviljona “Cvijeta
Zuzoriñ”, dobio i Muzej savremene umetnosti, smeãten u Konaku kneginje Ljubice,
koji je, posle realizacije odluke kralja Aleksandra iz 1933. godine da se Novi dvor
2
M. Kaãanin, Umetniåke kritike, Beograd 1968, 257.
3
Isto, 30.
4
Politika, 6. novembar 1932.
5
Politika, 15. jul 1924.
24
R. VUÅETIÑ Muzej kneza Pavla – izlazak Beograda na evropsku kulturnu scenu
ustupi za muzej i spajanja sa kolekcijom Historijsko-umetniåkog muzeja, prerastao u

Muzej kneza Pavla.
Glavna muzejska i izloæbena institucija, Narodni muzej, uãao je u period posle
Prvog svetskog rata sa mnogo i opãtih i specifiånih problema koje je nosilo poratno
vreme. U teãkim godinama za Srbiju, muzej je delio sudbinu naroda; prolazio je kroz
ratne nedañe, imao gubitke, borio se za sopstvenu afirmaciju. Pored ovih problema,
izazvanih ratnim stradanjima, postojao je i permanentan problem nedostatka odgova-
rajuñe zgrade. U Prvom svetskom ratu oãteñena je zgrada na Studentskom trgu, koja je
kasnije ustupljena Univerzitetu, a deo zbirke koji se pod okupacijom nalazio u zgradi
Ministarstva privrede bio je opljaåkan. U prvim posleratnim godinama tragalo se za
reãenjem i tek 1922. za Muzej je iznajmljena zgrada u ulici Kneza Miloãa 58, u po-
rodiånoj kuñi politiåara Raãe Miloãeviña, u kojoj je mogao da bude izloæen samo manji
broj eksponata. O potrebi Beograœana za muzejom svedoåi åinjenica da je za prvih åe-
trdeset dana po otvaranju u novim uslovima (decembar 1922–februar 1923), iako u
neadekvatnoj zgradi, Narodni muzej posetilo 1380 osoba.6
Uviœajuñi dalekoseæne probleme sa nesagledivim posledicama koje je nosio status
tadaãnjeg Narodnog muzeja, Milan Kaãanin je joã 1926. pisao: “U celoj Srbiji postoji
samo jedan muzej, u Beogradu, pa i taj jedan nema zgrade, ni podesnih dvorana, ni
kataloga. Omladina se vodi u muzej retko i nesistematski, i njoj se onde ne dræe preda-
vanja. Bez preterivanja se moæe reñi da se umetniåkom vaspitanju omladine ne po-
klanja nikakva, ni najmanja paænja. A ãto se u mladosti ne zavoli, posle se teãko
zavoli”.7
Pored delatnosti Narodnog muzeja (od 1930. nosi naziv Historijsko-umetniåki
muzej), koji je radio u priliåno neregularnim uslovima, i delovanja Udruæenja “Cvijeta
Zuzoriñ”, znaåajan pomak u kulturnom æivotu Beograda napravljen je osnivanjem
Muzeja savremene umetnosti. Ovaj Muzej bio je smeãten u Konaku kneginje Ljubice,
u Bogojavljenskoj ulici 14. Konak je podignut 1838. i predstavljao je reprezentativnu
zgradu iz doba kneza Miloãa, sa originalnom fasadom, osvetljenim prostorijama, mo-
numentalnim holovima sa stubovima od hrastovine, amamom, odæacima, dolapima...
On je, dakle, nosio i raskoãno pokazivao obeleæja dragocenog objekta odreœene
namene i odreœene epohe, ali ne i obeleæja i funkcionalnost modernog muzejskog
prostora. Iako je za ovu priliku renoviran, Konak je, uprkos novoj funkciji s proevrop-
skim dimenzijama, ostao reprezent balkanskog neimarstva.
Osnivanje Muzeja savremene umetnosti bilo je, pre svega, vezano za liånost
kneza Pavla Karaœorœeviña. Pismo o njegovom osnivanju upuñeno je iz Kancelarije
kralja Aleksandra Karaœorœeviña ministru prosvete, 25. februara 1926: “Nj. Kr.
Visoåanstvo Knez Pavle prikupio je dosta slika åuvenijih stranih umetnika poåev od
19. v. pa na ovamo i podneo Nj. V. Kralju predlog da se za te slike i ostale koje ñe pri-
kupiti odredi podesna kuña, koja bi samim tim postala muzej, te bi se u nju mogli sta-
6
V. Popoviñ, N. Jevremoviñ, Narodni muzej u Beogradu 1844–1994, Beograd 1994, 21.
7
M. Kaãanin, Umetniåke kritike, 30.
25
viti neki predmeti, bilo slike bilo skulpture iz Narodnog muzeja, umetniåkog odeljenja
i inaåe, ali pazeñi pri tom da se tom novom muzeju oåuva åisto umetniåki i moderni
karakter. Izveãten o ovoj ideji gospodin Ministar finansija sloæio se da bi dræavna zgra-
da u Bogojavljenskoj ulici, gde je smeãtena ãkola gluvo-neme dece, bila najpodesnija
za ovu svrhu”.8 Ovo pismo zavedeno je u Arhivi Ministarstva prosvete 2. marta 1926, a
Pravila o ureœenju Muzeja doneta su 3. januara 1928.9
Muzej savremene umetnosti sveåano je otvoren 23. jula 1929.10 Osnovu Muzeja
åinila je privatna zbirka, poklon kneza Pavla, upotpunjena poklonima darodavaca i
otkupima dræavnih institucija. O znaåaju Muzeja savremene umetnosti i Muzeja kneza
Pavla i ulozi samog kneza Pavla u njihovom nastanku i delovanju pisao je i njegov ta-
daãnji biograf Ivan Kvesiñ: “Joã 1927. knez Pavle osnovao je Muzej savremene umet-
nosti tako reñi iz niãta, a, postepeno, svojim bogatim poklonima, kao i po kojim skrom-
nim doprinosom iz naroda, Nj. Kralj. Vis. Knez Pavle je za neznano vreme od sedam
godina, stvorio uglednu galeriju moderne evropske umetnosti u kojoj naãa domaña,
jugoslovenska umetnost åini æiv i nepostidan deo (kurziv R.V.). Tu zbirku Nj. Kr. Vis.
Knez Pavle sjedinio je sa zbirkama dosadaãnjeg Narodnog Muzeja. Svojim estetsko-
nauånim duhom sreœivanja, odabiranja i isticanja, on je udario glavnu osnovu ovom
velikom Muzeju, a naroåito probiranjem i sreœivanjem na principima istinske muzeo-
logije.”11 I ovaj citat jedan je od pokazatelja opãte æelje da se jugoslovenska umetnost,
kao i jugoslovenska dræava, smatraju suãtinskim delom Evrope kojoj se teæilo, i kojoj
se pripadalo.
Na æelju kneza Pavla za stvaranjem velikog muzeja dodatno su, svakako, uticali
sumorna beogradska stvarnost i teæak poloæaj ljudi istinski okrenutih umetnosti i kul-
turi, o åemu svedoåi njegovo pismo od 17. marta 1935. upuñeno åuvenom istoriåaru
umetnosti Bernardu Berensonu: “Ne mislim da bi æelja za posedovanjem slika bila ta-
ko velika ako bih æiveo u velikom centru sa finim muzejima, ali u gradu kao ãto je ovaj,
u kome su ñudi istorije uniãtile svaki ostatak tradicije, åovek ponekad prosto umire za
lepotom koju je stvorila ljudska ruka”.12
Uoåi otvaranja Muzeja savremene umetnosti, i ãtampa je naglaãavala ulogu kneza
Pavla u njegovom osnivanju, nazivajuñi muzej veñ tada, Muzejem kneza Pavla, i pod-
vlaåeñi presudan doprinos kneza Pavla formiranju njegove kolekcije (“u muzeju ñe se
nañi oko 70 slika, liåna svojina kneza Pavla”).13 Poznato je bilo da je knez Pavle u svo-
joj privatnoj kolekciji imao veliki broj umetniåkih dela svetske vrednosti. U napisu iz
Politike navodi se da je jedan od bisera njegove kolekcije svakako åinio El Grekov
Laookon, koji je pre toga dugo bio izloæen u Nacionalnoj galeriji u Londonu, a pored
8
ASCG, 66-643-1068.
9
Irina Subotiñ, Milan Kaãanin, “Evropska umetnost i åasopis, Umetniåki pregled”, Zbornik Narodnog
muzeja, XVI/2, Beograd 1997,100.
10
Politika, 23. jul 1929.
11
Ivan Kvesiñ, Nj.Kr.Vis. Knez-namesnik Pavle, Beograd 1936, 18.
12
Nil Balfur, Sali Mekej, Knez Pavle Karaœorœeviñ, Beograd 1990, 74.
13
Politika, 4. novembar 1928.
26
ovog remek-dela, njegovu kolekciju popunjavala su i dela Rubensa, Brojgela, Pusena,

Ticijana, Gensboroa... Veliki deo kolekcije savremenih stranih i jugoslovenskih umet-
nika knez Pavle poklonio je prestoniåkom muzeju, te je ãtampa naglaãavala da je zbog
njegovog velikog interesovanja za muzej i angaæovanja oko muzeja, prirodno da pre-
stoniåki muzej “dobije ime svoga ne samo Protektora, veñ i Stvaraoca i da se zove
Muzej Kneza Pavla”.14
Knez Pavle Karaœorœeviñ je, pored mecenatske uloge i darivanja dela svoje kolek-
cije narodu, odigrao kljuånu ulogu u formiranju Muzeja savremene umetnosti i Muzeja
kneza Pavla, pre svega kao pravi poznavalac umetnosti i vrstan savetnik Milana Kaãa-
nina, inicijator mnogih likovnih dogaœanja, åovek do åijeg se suda u umetnosti dræalo i
u evropskim umetniåkim krugovima. Ono ãto je svakako udarilo peåat njegovom obra-
zovanju bio je odlazak na studije u Oksford, gde je na Christ Church College pohaœao
studije istorije, filozofije, umetnosti i muzike i stekao zvanje Master of Arts. Ovaj oks-
fordski œak, pasionirani kolekcionar, liånost “potpuno odreœenog i prefinjenog ukusa,
steåenog ne samo åitanjem i sluãanjem, nego i stalnim poseñivanjem svih evropskih
galerija i izloæaba”, imao je tu nesreñu da se “naãao pred komplikovanim i velikim za-
dacima koje mu je postavilo vreme u kome je æiveo. U vreme kriza, proæeto unutraã-
njim sukobima i najavom bure koja je pretila celoj Evropi, na åelu Kraljevine Jugo-
slavije, kao namesnik, naãao se Knez Pavle, umetniåka duãa”.15
Osvetljavajuñi estetske poglede i ukus kneza Pavla, Ivan Kvesiñ istiåe njegovo
naroåito interesovanje za italijansku renesansu i za primenjenu umetnost, pre svega za
porculan. Isti biograf navodi i da je knez Pavle liåno vrãio raspored i izbor umetniåkih
dela u Muzeju i dodaje: “Frankofil i anglofil u umetnosti, Knez Pavle je uåinio Svoj
Muzej izrazom Svoje liåne umetniåke kulture”.16 Kako to dobro primeñuje Irina Subo-
tiñ, njegov ukus je bio pokazatelj vladajuñeg ukusa edvardijanskog vremena i druãtva,
koji je, tek zajedno sa spremnoãñu Milana Kaãanina da muzejske kolekcije dopuni
delima moderne umetnosti, doveo do stvaranja istinski modernog i evropskog mu-
zeja.17
Koliko je visoko bila cenjena liånost kneza Pavla kao åoveka koji ima svestrano
razumevanje za umetnost uopãte, najupeåatljivije pokazuje åinjenica da je bio izabran
za prvog ålana poåasnog komiteta u Parizu u Gazette des beaux arts18 i da je taj izbor
naiãao na lep prijem i u evropskoj javnosti. U berlinskom åasopisu Weltkunst je, re-
cimo, naglaãeno: “U svakom sluåaju, moæe se smatrati znaåajna kulturno-istorijska
pojava da knez jedne zemlje – koja u istorijsko-umetniåkom pogledu, od srednjeg veka
do novijeg doba nije imala vodeñu ulogu u razvoju evropske umetnosti – iz svoje sop-
stvene inicijative, ulaæuñi sve svoje moñi i svojim liånim, evropskim ukusom, stvara za
14
ASCG, 38-593-764, Politika, 15. januar 1936.
15
Ivan Kvesiñ, Nj.Kr.Vis. Knez-namesnik Pavle, 12.
16
Isto, 16.
17
I. Subotiñ, Milan Kaãanin, n.d., 101.
18
Vreme, 16. januar 1936.
27
svoj narod jednu zbirku umetniåkih dela åiji znaåaj i danas prelazi nacionalne granice
(...) Knez Pavle od Jugoslavije, dao je svom narodu, dao je Beogradu jedan muzej koji
veñ danas ima evropski rang, baã po svojoj meãavini privatnog i muzejskog (...) Na taj
naåin Knez Namesnik ostvario je u ovom muzeju taåno tvrœenje da i balkanske zemlje
imaju da ispune svoju evropsku misiju.” (kurziv R.V.)19 Stav åasopisa Weltkunst o ev-
ropskoj misiji balkanskih zemalja jedan je od prvih takvih javno formulisanih stavova
u periodu posle Prvog svetskog rata i bio je, veñ tada, otvoren signal Evrope da na
Balkan ne gleda samo kao na “bure baruta”, veñ da æeli da ga integriãe u svoje tokove.
Pored kneza Pavla Karaœorœeviña, na profil oba muzeja (Muzeja savremene umet-
nosti i Muzeja kneza Pavla) najsnaænije je uticao Milan Kaãanin, koji je ukazom od 11.
aprila 1935. postavljen za direktora Muzeja kneza Pavla. To postavljenje podstaklo je
Todora Manojloviña da ukaæe na to kako “mlaœe kulturne snage” mogu da doprinesu
razvoju kulturnog æivota, upuñujuñi na preuzimanje ovog modela i u drugim kulturnim
ustanovama koje “veñinom, åame joã pod olovnim pritiskom jedne zadrte i jalove ge-
rontokratije”.20
Muzej savremene umetnosti bio je koncipiran tako da su centralni deo åinila dela
jugoslovenskih umetnika, meœu kojima je dominiralo 45 skulptura Ivana Meãtroviña
(svi fragmenti Vidovdanskog hrama bili su sakupljeni na jednom mestu).21 Pored skul-
ptura Meãtroviña, na prvom spratu nalazile su se i skulpture Œorœa Jovanoviña, Sime-
ona Roksandiña, Tome Rosandiña, Petra Palaviåinija, Sretena Stojanoviña i Frana Krãi-
niña. Prizemlje muzeja bilo je rezervisano sa jugoslovenske slikare druge polovine 19.
veka (Novak Radoniñ, Steva Todoroviñ, Œorœe Krstiñ, Paja Jovanoviñ, Stevan Aleksiñ,
Vlaho Bukovac...), impresioniste (Grohar, Jakopiå, Vesel, Miliåeviñ, Nadeæda Petro-
viñ, Milan Milovanoviñ, Beta Vukanoviñ, Dragomir Gliãiñ...) i predstavnike modernog
slikarstva (Branko Popoviñ, Petar Dobroviñ, Jovan Bijeliñ, Marino Tartalja, Veljko
Stanojeviñ, Æivorad Nastasijeviñ, Ivan Radoviñ, Zora Petroviñ, Sava Ãumanoviñ,
Milivoj Uzelac, Moãa Pijade, Vilko Gecan, Ignjat Job, Vasa Pomoriãac). Mada je samo
detalj, åinjenica da se u postavci modernog slikarstva nalazilo i delo izrazitog, po-
znatog, proganjanog i tada veñ osuœivanog komuniste Moãe Pijade ukazuje na istinsku
i autentiånu apsolutizaciju estetskog u odreœivanju profila Muzeja savremene umet-
nosti, i to upravo u godinama posle zavoœenja ãestojanuarske diktature, kada je upliv
politike u sve oblasti, æivota bio u punom zamahu. Na spratu su se nalazila dela
engleskih, francuskih, holandskih, ruskih, italijanskih i rumunskih majstora.22
Najveñi znaåaj ovog muzeja bio je upravo u tome ãto je prvi put pruæio priliku Be-
ograœanima da u svom gradu, u prestonici, stalno imaju pred sobom predstavnike sa-
vremenog domañeg i evropskog slikarstva.
19
Politika, 22. jun 1939.
20
Todor Manojloviñ, “Znaåaj Muzeja Kneza Pavla”, BON, br. 2, februar 1936, 182.
21
Sve Meãtroviñeve skulpture su u zgradu Konaka kneginje Ljubice prenete iz Narodnog muzeja joã 1927 – u
njihovom postavljanju 1928. uåestvovao je i sam Meãtroviñ.
22
Milan Kaãanin, Umetniåke kritike, 140–142.
28
Uz dobru startnu osnovu Muzej savremene umetnosti stalno je i briæljivo dopu-

njavao svoju kolekciju – sredinom 1929. godine, 26 francuskih umetnika poklonilo je
Muzeju 40 svojih radova.23 U januaru 1930, inicijativom jugoslovenskog poslanstva u
Parizu, Muzej je dobio priliku da otvori francusko odeljenje, koje je trebalo da åine 8
skulptura, 22 ulja i 24 gravire.24 Sledeñe, 1931. godine, Muzej je “zauzimanjem Nj.V.
Kneza Pavla” dobio sliku Posle kupanja, Edgara Dega, a sa izloæbe nemaåke savre-
mene umetnosti knez Pavle je za Muzej otkupio sliku Señanje na bal Lovisa Korinta i
Mrtvu prirodu Karla Hofera.25 Iste godine, na sveåan naåin u Muzeju je otvorena Ho-
landska sekcija, koju su åinile 42 slike holandskih majstora.26
Prema podacima iz septembra 1932, u Muzeju savremene umetnosti se nalazilo
550 slika, od kojih je polovina bila domañih autora, ãto je omoguñavalo posetiocima ne
samo da registruju veñ i da porede domañe savremene umetnike i reprezentativne pred-
stavnike modernog evropskog slikarstva.27
Formiranje jednog ovakvog muzeja nuæno je dovelo i do porasta broja posetilaca.
Iz izveãtaja o radu iz 1930. vidi se da je za nepunu godinu dana kroz Muzej proãlo
15.000 posetilaca, a sledeñe godine ãtampa beleæi da je za prve dve godine Muzej obi-
ãlo viãe od 30000 posetilaca.28 U periodu u kome se tek formirala prava i zahtevna beo-
gradska umetniåka publika, za prve tri godine rada Muzeja savremene umetnosti kroz
njega je proãlo oko 40.000 Beograœana i gostiju glavnog grada.
I dræava je dosta uåinila za umetnost u dvadesetim i tridesetim godinama. Mini-
starstvo prosvete je otkupilo viãe stotina umetniåkih dela, åija je materijalna vrednost
iznosila nekoliko miliona dinara. Veñ tada, Milan Kaãanin je radio na stvaranju jake
kolekcije, ãto se vidi iz njegovog pisma ministru prosvete: “Uz radove svih najboljih
jugoslovenskih umetnika, muzej ima i kolekciju inostranih, meœu kojima se istiåe
zbirka engleskih i ruskih slikara. Ono åega muzej nema to su dela francuskih umet-
nika, a oni danas, neosporno, nose prvenstvo u svetu...”. Tom prilikom Kaãanin je
traæio 120-150.000 franaka za nabavku umetniåkih dela, a dobio 90.000, ãto svedoåi o
spremnosti Ministarstva prosvete da pomogne jednu agilnu kulturnu instituciju.29 Od
velikog je znaåaja ãto su, tokom celog svog postojanja, i Muzej savremene umetnosti i
Muzej kneza Pavla nailazili na razumevanje i finansijsku podrãku dræave za upotpu-
njavanje svojih kolekcija.
Vremenom su sa ambicijama idejnih tvoraca muzeja rasle i dræavne ambicije, ãto
se vidi iz izveãtaja Opãteg odeljenja Ministarstva prosvete iz jula 1931: “Podizanjem
muzejskih zgrada omoguñile bi se stalne izloæbe svih objekata, koji bi zaista dostojno
prikazali naãu dræavu i koji bi bili verno ogledalo narodne kulture, jer dobro ureœeni
23
Lj. Dimiñ, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, III, Beograd 1997, 200.
24
Politika, 10. januar 1930.
25
ASCG, 38-593-764.
26
Vreme, 3. oktobar 1931.
27
ASCG, 38-593-764, Politika, 7. septembar 1932.
28
Politika, 9. avgust 1931.
29
ASCG, 66-321-540.
29
muzeji su najvaæniji uslov i najåvrãña podloga za razvoj narodne umetnosti. Mi nismo

viãe ni mala zemlja, niti nepoznat narod (kurziv R.V.). Stranci pokazuju veliko intere-
sovanje za nas, poseñuju u velikom broju naãu zemlju, te bi im trebalo valjano pokaza-
ti, u samoj zemlji, ãta sve ona ima”.30 Upravo iz ovog izveãtaja nasluñuje se potreba ne-
kada “male zemlje i nepoznatog naroda” da izaœe na evropsku kulturnu scenu.
Kako je vremenom zgrada Muzeja savremene umetnosti postala mala, a Histo-
rijsko-umetniåki muzej plañao veliku kiriju u privatnoj, nepodesnoj kuñi za pre-
stoniåki muzej, otvorilo se pitanje podizanja nove zgrade za muzejske potrebe. Zbog
loãe ekonomske situacije nije bilo moguñe graditi novu zgradu, iako su to bile prvo-
bitne ambicije, te je Aleksandar Karaœoreviñ 1933. odluåio da “daruje” narodu zgradu
Novog dvora za potrebe prestoniåkog muzeja.
Darovanjem Novog dvora Beogradu, kralj Aleksandar je stvorio moguñnost za
izuåavanje nacionalnog blaga, a knez Pavle mu je, zajedno sa Milanom Kaãaninom,
dao savremenu i evropsku dimenziju. Ovim “darivanjem” kraljevskog dvora i kole-
kcije vladara vladajuñe dinastije, Muzej kneza Pavla je moæda trebalo da sledi primer
Luvra, s åijim osnivanjem su javni muzeji postali jedan od sinonima moñnih dræava.
Posle Francuske revolucije Luvr je bio primer prerastanja kraljevske kolekcije u javni,
nacionalni muzej.31 Primer Luvra je ubrzo postao arhetip evropskih javnih muzeja –
mnoge kraljevske kolekcije su uãle u javne kolekcije i postale temelj javnih muzeja
(muzeji u Drezdenu, Beåu, Madridu, Napulju, Milanu, Amsterdamu) i kakva god da
im je bila forma, do polovine 19. veka skoro svaka velika zapadnoevropska prestonica
imala je jednu takvu instituciju.32
Radovi na prepravci zgrade Novog dvora trajali su od juna 1934. do kraja 1935.
godine. Kuña je bila nasleœena kao dvor i kraljevske odaje trebalo je preudesiti koliko
su to zahtevale potrebe i principi savremene muzeologije. Tokom radova, nov muzej
suoåio se i sa mnogim tehniåkim problemima koji su produæili sreœivanje i postav-
ljanje zbirke – trebalo je naruåiti preko sto vitrina, popraviti ili restaurisati nekoliko
stotina ramova za slike i izraditi nekoliko hiljada natpisa za izloæbene predmete.33 Joã
pre nego ãto je adaptacija zgrade okonåana, pristupilo se useljavanju i rasporeœivanju
materijala. Obrisi buduñe postavke videli su se veñ u novembru 1934, kada su u zgradu
useljeni predmeti iz Historijsko-umetniåkog muzeja, kome je otkazana kirija u zgradi
u Ulici kneza Miloãa, i kada su u prizemlje zgrade smeãteni praistorijski, antiåki i sred-
njovekovni objekti. Na prvom spratu predviœene su bile prostorije za galeriju istorij-
skih portreta i sobe istorijskih liånosti iz prve polovine 19. veka i za slike iz nacionalne
30
ASCG, 66-381-618.
31
Francuska revolucionarna vlada je nacionalizovala 1793. kraljevsku umetniåku kolekciju i proglasila Luvr
javnom institucijom. Transformacija palate (dvora) u javno dobro dostupno svima, uåinila je da muzej bude
i demonstracija moñi dræave i obaveze dræave da svim graœanima umetnost uåini dostupnom.
32
C. Duncan, “From Princely Gallery to Public Art Museum”, Representing the Nation: A Reader. Histories,
Heritage and Museums, 314.
33
30
istorije, kao i za slike i skulpture 19. veka, dok je drugi sprat bio predviœen za dela sa-
vremene umetnosti.34
Za vreme adaptiranja Novog dvora, muzeju su sa mnogih strana stizali dragoceni
pokloni, naroåito iz oblasti savremenog slikarstva. Knez Pavle je poklonio sve slike i
skulpture koje je otkupio na Proleñnoj izloæbi u maju 1935. Dobijen je jedan pejzaæ
Derena i dve slike engleskog slikara Sikerta. Liåni prijatelj kneza Pavla, pariski lekar
Æoræ Vio, jedan od åuvenih pariskih kolekcionara, poklonio je jednu Gogenovu
Tahiñanku, a gospoœa Åester-Biti iz Londona poklonila je Stirovu sliku. Meœu po-
klonima muzeju naãla se i jedna Renoarova slika, a u muzeju se veñ nalazila zbirka od
dvadesetak najboljih belgijskih slikara, takoœe dar muzeju.35
Dan otvaranja Muzeja kneza Pavla, 18. januar 1936, ostao je zabeleæen kao znaåa-
jan datum u kulturnoj istoriji Beograda i Kraljevine Jugoslavije. Kako je pisao Todor
Manojloviñ, “Dobili smo, najzad, jedan muzej evropskog stila (kurziv R.V.), u kome su
sa ljubavlju, otmenim ukusom i u jednom do sada joã neviœenom obilju sabrani spo-
menici i svedoåanstva naãe istorije i naãe kulture, jedan pravi reprezentativni muzej
naãe zemlje koji, u jednom uglednom, bogatom i raznolikom nizu umetniåkih dela i
istorijskih starina, pruæa jednu veoma æivu i impozantnu sliku, evokaciju vekovnog
kulturnog i umetniåko-stvaralaåkog podviga naãe nacije, kao i njenih raznih preteåa iz
antiåkog, pa sve do preistorijskog, odnosno, preistorijskih doba – åiji nam tmuri ostatci
predoåavaju, ili barem nagoveãtavaju, one drevne temelje, na kojima je, kasnije, naã
narod uzeo da gradi dalje.”36
Åin otvaranja Muzeja kneza Pavla bio je sveåan, uz prisustvo kraljevskih na-
mesnika, Vlade, predstavnika Narodne skupãtine, diplomatskog kora, izaslanika kul-
turnih ustanova i druãtava, novinara i viãe od 200 uglednih zvanica iz sveta umetnosti i
nauke... O broju zvanica svedoåi i åinjenica da su one åitav sat pre sveåanosti poåele da
pristiæu na prvi sprat muzeja, gde je, u holu s galerijom ustanika i “kulturnih pregalaca
Srbije devetnaestog veka”, trebalo da se izvrãi sveåani åin otvaranja.37
Pozdravne govore, u velikom holu ispred Karaœorœeve sobe, odræali su ministar
prosvete Dobrivoje Stoãoviñ i idejni tvorac muzeja, knez Pavle. U svom govoru, knez
Pavle je naglasio: “Nadam se da ñe Beograœani sa ponosom i pijetetom posmatrati re-
likvije naãe teãke istorije i iz njih crpeti ljubav, tradicije i nauk za buduñnost. Svaka
34
M. Kaãanin, “Muzej kneza Pavla”, Jugoslovenski istoriski åasopis, god. II, sv. 1-4, Ljubljana–Zagreb–Beo-
grad 1936, 422.
35
36
Todor Manojloviñ, n. d., 181.
37
Ãtampa je gledala da spiskom zvanica ukaæe na znaåaj otvaranja Muzeja kneza Pavla. Meœu prisutnima su
bili naåelnik Glavnog generalãtaba general Ljubomir Mariñ, komandant Beograda general Vojislav Tomiñ,
guverner kralja Petra II Jeremija Tomiñ, poåasni aœutant Nj.V. kralja general Milan Jeåmeniñ, predsednik
Opãtine g. Vlada Iliñ, upravnik grada Beograda g. Milan Añimoviñ, pomoñnik ministra inostranih poslova g.
Vladislav Martinac, pomoñnik ministra prosvete g. Œoka Kovaåeviñ, predsednik SKA dr Bogdan Gavri-
loviñ, rektor Univerziteta dr Vladimir Ñoroviñ, umetnici Ljuba Ivanoviñ, Toma Rosandiñ, Œorœe Jovanoviñ,
Sreten Stojanoviñ, Branislav Nuãiñ, Milan Rakiñ, Veljko Petroviñ, Isidora Sekuliñ, Milan Grol... a sveåa-
nosti su prisustvovali i predstavnici muzeja iz Beograda, Zagreba, Ljubljane, Splita, Skoplja, Cetinja i
Maribora.
31
stopa je bila krvlju natopljena, i naãa je duænost da se setimo gigantskih napora koji je
sada krunisan uspehom. Na nama je da to veliko i krasno delo saåuvamo. Retki ostaci
naãih prvih i slavnih nacionalnih neimara Nemanjiña nalaze se u prizemlju. Na prvom
spratu samo jedna otvorena vrata odvajaju Karaœorœevu sobu od Miloãeve – napore
jedne i druge dinastije za dobro i veliåinu Otadæbine. Drugi sprat je posveñen moder-
noj umetnosti, i ja se nadam da ñe koristiti naãim mladim umetnicima kod kojih nala-
zimo na toliko dara”.38 Zemlje u razvoju i usponu åesto podvlaåe znaåaj muzeja kao
sredstva ãirenja i formiranja nacionalne svesti i nacionalne kulture, ali je knez Pavle
ovde otiãao i korak dalje, pozivajuñi se na dræavni kontinuitet – od Nemanjiña, preko
Obrenoviña i Karaœorœeviña, uz logiåan sled koji, u sluåaju Muzeja kneza Pavla, preko
moderne umetnosti vodi u modernu Evropu. Po zavrãetku govora, knez-namesnik je,
zajedno sa kraljevskim namesnicima, uãao prvo u Karaœorœevu salu, pred kojom je
stajao i za vreme sveåanosti, odakle je uãao u salu Obrenoviña, ukazujuñi, jasno a dostojan-
stveno, na znaåaj obe dinastije za razvoj srpske, a potom i jugoslovenske dræave.39
Da je otvaranje ovog muzeja zapaæeno i u Evropi, svedoåi pisanje vodeñih svet-
skih medija – La République, Le Figaro, Le Temps, Weltkunst... Iako su ovi mediji
prvenstveno naglaãavali ulogu kneza-namesnika u poduhvatu, vidno su isticali i kva-
litet muzejskih eksponata i njihovu modernistiåku i evropsku usmerenost.
U nedostatku ãtampanog kataloga u trenutku otvaranja Muzeja, Politika je dala
detaljan opis postavke: “Kada se sa ulice Kralja Milana uœe kroz veliku kapiju Novog
Dvora, veñ u dvoriãtu se nailazi na zbirku kamenih spomenika, najviãe iz gråkog i rim-
skog vremena, sa podruåja naãe Kraljevine. ... U samom prizemlju, u holu, odmah se
sreñe arhitektonska plastika u mramoru, koja potiåe iz Stobija, naãeg najveñeg arheo-
loãkog nalaziãta. ... U dvoranama prizemlja nalaze se skupljene sve arheoloãke zbirke
iz praistorije, gråkog i rimskog doba, Vizantije i srpskog srednjeg veka, i to skupljene
iskljuåivo na naãoj teritoriji.”40 Zanimljiv je, u stvaranju stalne postavke, bio i odnos
prema novijoj nacionalnoj istoriji – na prvom spratu bila su izloæena dela slikara iz 18.
i poåetka 19. veka. Iako su mnogi predmeti, naroåito oni smeãteni na prvom spratu, åi-
nili postavku Historijsko-umetniåkog muzeja, tek su otvaranjem Muzeja kneza Pavla
plasirani na nov naåin, dobili, kako je pisao Todor Manojloviñ, “åar novosti i nevi-
œenog” i tu su se åinili “efektnije, interesantnije i lepãe no nekada”.41 U centralnoj dvo-
rani na prvom spratu, saåuvani su istorijski predmeti vezani za dinastiju Karaœorœeviña
– Karaœorœev portret, njegovo odelo, oruæje, portret njegove æene Jelene i joã nekoliko
slika i objekata vezanih za potonje ålanove dinastije. Iz ove dvorane, kroz odaju Obre-
noviña, dolazilo se u “reprezentativnu istorijsku dvoranu”, sa slikama Krunisanje cara
Duãana Paje Jovanoviña i Odlazak Rastka Nemanjiña u manastir Steve Todoroviña,
gde su se åuvali kruna, plaãt i ostali krunidbeni znaci kralja Petra I Karaœorœeviña. Iza
38
39
Isto.
40
41
32
ovih dvorana nalazila se soba Vuka Karadæiña, sa nekoliko njegovih i porodiånih por-
treta i drugih kuñnih predmeta. Na ovom spratu nalazile su se joã i dvorane u kojima su
bili predstavljeni jugoslovenski slikari s poåetka 20. veka.42 Ovaj sprat je, zapravo,
predstavljao osnovu nacionalne umetnosti, koju je tek trebalo staviti u evropski okvir,
ãto je uåinjeno na drugom spratu.
Drugi, moderni i “evropski” sprat Muzeja, bio je, po svedoåenju Milana Kaãani-
na, naroåita tvorevina kneza Pavla – tu se nalazila ugledna i bogata galerija domañih i
svetskih savremenih likovnih umetnika. U prostranom vestibilu postavljeni su “najbo-
lji i najsnaæniji radovi” Ivana Meãtroviña: kipovi za Vidovdanski hram i iz Kosovske
epopeje, a sa njima i skulpture Tome Rosandiña i drugih jugoslovenskih savremenih
vajara. Dominacija Meãtroviñevih skulptura bila je dokaz o jugoslovenskoj orijentaciji
Muzeja, jer je Meãtroviñ, najautentiåniji jugoslovenski umetnik, predstavljao jedan od
simbola raœanja nove jugoslovenske dræave. Meœutim, kao ãto je centralni prostor na
drugom spratu Muzeja, posveñen Meãtroviñu, bio dokaz uspona jugoslovenstva, tako
je i njegovo odsustvo sa otvaranja ukazivalo na moguñu sudbinu jugoslovenske dræave
i bilo je upeåatljiv primer uspona i pada jedne ideje. U ostalim dvoranama bile su smeã-
tene kolekcije domañih i stranih slikara, za koje je zabeleæeno da bi “mogle da sluæe na
diku i ponos ma kojoj velikoj evropskoj galeriji”.43 I po ocenama Milana Kaãanina,
Jugoslovenska zbirka Muzeja kneza Pavla bila je najpotpunija i najprobranija u dræa-
vi, a zbirka inostranih umetniåkih dela najbogatija i najraznovrsnija na jugoistoku
Evrope.44
I u medijima, i u kritiåarskim beleãkama i señanjima savremenika, ipak je najveñu
paænju privlaåilo savremeno evropsko slikarstvo, koje je bilo izloæeno na celom dru-
gom spratu, “iz razloga umetniåkih i razloga vaspitnih”, a koje su åinili predstavnici
savremene umetnosti Francuske, Engleske, Nemaåke, Rusije, Holandije, Belgije, Ru-
munije, Maœarske i Bugarske. Uvidom u dela savremenih evropskih slikara, posetioci
Muzeja kneza Pavla mogli su da vrednuju domañu umetnost i da je porede sa evrop-
skom, ali su imali i moguñnost meœusobnog poreœenja moderne evropske umetniåke
produkcije.
Ovakva kolekcija, kao i otvaranje jedne ovakve institucije, privukli su paænju
najãire javnosti. Zanimljivo je pratiti kako je protekao prvi zvaniåni radni dan Muzeja
kneza Pavla, 19. januar 1936, kada je on otvorio vrata posetiocima. Samo u prvom
danu, prema pisanju ãtampe, Muzej je obiãlo oko 20.000 posetilaca, i ta poseta zabe-
leæena je kao “verovatno rekordna i kod nas i u ostalom svetu”. Pre nego ãto je muzej
bio otvoren za posetioce, pred kapijom Novog dvora skupila se masa “graœana, ãkol-
ske dece i seljaka”.45 Politika je naglaãavala ulogu “malog åoveka” u otvaranju jedne
42
43
44
M. Kaãanin, Muzej kneza Pavla: Moderna umetnost, Beograd 1938, V.
45
33
ovakve institucije, navodeñi primer jednog Crnogorca iz Moraåe, Jovana Vujisiña,

“visokog i naoåitog”, koji se naãao prvi u redu za ulazak u muzej i starao se da u gomili
napravi red i pojasni znaåaj muzeja, uz objaãnjenje da je samim tim ãto je “Blaæeno-
poåivãi Kralj æiveo u Novom Dvoru, zgrada muzeja za njih svetinja”.46 S obzirom na to
da su u meœuratnom periodu, po pisanju ãtampe, umetnost i kultura bili rezervisani
mahom za elitu, ne åudi naglaãavanje “naoåitog Crnogorca”, kao ni potenciranje svih
druãtvenih slojeva koji su åekali u redu za kulturu, a koje su åinili “åinovnici, oficiri,
trgovci i zanatlije, radnici, sluæavke, prodavci novina. Bilo je mnogo naroda sa sela, s
ove i s one strane Dunava i Save”. Ova “æeœ za kulturom” uåinila je da je do zatvaranja
Muzeja tog prvog dana “kroz muzej kljuåala reka naroda zakråujuñi åesto stepenice
toliko, da se nije moglo kretati ni gore ni dole” uz pohvalu posetilaca: “Svemu tome
svetu moæe da sluæi na åast ãto se ponaãao izvanredno kulturno, i da je stvari razgledao
sa interesovanjem i razumevanjem”.47 Ipak, bez obzira na æelju Politike da “uzdigne”
narod i da ljubav prema umetnosti prikaæe kao suãtinsku i unutraãnju potrebu, ostaje
åinjenica da se ta publika prvenstveno zanimala za istorijski deo muzeja u prizemlju i
na prvom spratu, a da je savremena umetnost za “malog åoveka” joã uvek predstavljala
neãto strano i neãto åemu se tek trebalo uåiti i na ãta se tek trebalo privikavati.
Prvi radni dan Muzeja bio je pouzdan znak njegove dobre poseñenosti. U prvih
mesec dana kroz Muzej kneza Pavla proãlo je oko 50.000 ljudi, a samo nedeljom, kada
je ulaz bio slobodan, beleæena je poseta od oko 5000 ljudi.48 Kada je broj posetilaca
preãao milion, Milan Kaãanin mogao je da zakljuåi: “Ja se zbilja nadam da danas kod
nas ceo svet vidi da muzej nije kuña za sakupljanje starudija i sinekuru nauånih mo-
ljaca, nego da on predstavlja æivu i aktivnu instituciju sa mnogostrukim zadacima u
cilju nacionalnog, umetniåkog, istoriskog, kulturnog i estetskog vaspitanja svih naro-
dnih slojeva.”49
Za sve vreme postojanja, muzejske zbirke su stalno popunjavane poklonima i
kupovinama. Najviãe poklona muzeju uåinio je knez Pavle. Kupovine su vrãene i u
zemlji i u inostranstvu. Skoro sve slike domañih savremenih umetnika poklonili su
kralj Aleksandar I, knez Pavle, ili Ministarstvo prosvete. Do svoje smrti, kralj Alek-
sandar je svake godine sa Proleñnih izloæbi otkupljivao dela u vrednosti od 100.000
dinara, a tu tradiciju je posle njegove smrti nastavio i knez Pavle.50 Pored poklona vla-
dara, Muzej je izdaãno pomagan i od dræave. Od znaåajnih kupovina, Ministarstvo
prosvete je 1933. odobrilo 20.000 franaka za kupovinu slike Anri Matisa i 80.000
dinara za kupovinu slika Majole, Ruoa i De Segonzaka 1934.51 Ministarstvo je imalo
46
Isto.
47
Isto.
48
Pravda, 22. februar 1936. Poreœenja radi, danaãnji Narodni muzej beleæi godiãnju posetu od oko 40.000
posetilaca.
49
Arhiv Narodnog muzeja, fond Muzej kneza Pavla (MKP,) Milan Kaãanin Ministarstvu prosvete i vera, 30.
jun 1943.
50
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP, 30. januar 1942.
51
ASCG, 66-570-906.
34
razumevanja i za potrebe struånog usavrãavanja, te je tako, posle odluke o osnivanju,

odnosno o spajanju muzeja, odobrilo sredstva Dragiãi Braãovanu i Milanu Kaãaninu
da otputuju u Beå, Prag, Berlin, Minhen i Pariz radi struånog prouåavanja ureœenja ta-
moãnjih muzeja.52 Zahvaljujuñi prihodu od prodatih ulaznica, Muzej je 1937. godine
uspeo da kupi Æenski portret Tuluz-Lotreka, a 1939. kupljena je Katedrala Kloda
Monea.53
Osim javnih zbirki, Muzej je imao i specijalna odeljenja – biblioteku, laboratorije,
radionice i fotografski atelje. Sledeñi trendove vodeñih evropskih muzeja tog doba, i
Muzej kneza Pavla omoguñavao je svojim posetiocima da nabave razglednice sa re-
produkcijama najznaåajnijih eksponata, dok je nauånicima na raspolaganju bila foto-
arhiva, koja je obuhvatala ne samo izloæene predmete, nego i znaåajne kulturno-isto-
rijske spomenike koji su se nalazili van muzeja.54 Istovremeno, Muzej je, nastavivãi
tradiciju Historijsko-umetniåkog muzeja, nastavio arheoloãka iskopavanja. Ubrzo po
otvaranju ãtampan je i Katalog Muzeja kneza Pavla, posveñen modernoj umetnosti
(dvojeziåno, na srpsko-hrvatskom i francuskom), åije objavljivanje je ukazivalo na
suãtinsko razumevanje potreba posetilaca: “Posete muzejima su vremenski ograniåene
i svedene na åisto posmatranje; posetilac kad doœe kuñi, ne moæe jasno imati pred
oåima ono ãto je video, kao ãto ne moæe u muzeju saznati o delu i umetniku sve ãto bi
æeleo iz kratkih potpisa ispod objekata”. Uz pomoñ ovog kataloga, posetioci su mogli
da se upoznaju sa glavnim imenima i delima srpske i jugoslovenske umetnosti od dru-
ge polovine 19. veka, a znaåajna paænja posveñena je i stranim umetnicima åija su se
dela naãla u zbirci Muzeja, uz naglaãavanje reprezentativnosti strane kolekcije: “Inos-
tranim slikarima i vajarima dato je u katalogu isto toliko mesta koliko i jugosloven-
skim umetnicima, veñ i stoga ãto toliko raznovrsnih njihovih radova nema nijedan
drugi muzej na jugoistoku Evrope”.55 Izdavanje åasopisa Umetniåki pregled, koji se iz-
dvajao koncepcijom, izborom saradnika i izgledom, od oktobra 1937. godine oznaåilo
je jednu od bitnih delatnosti Muzeja kneza Pavla.
U najznaåajnije delatnosti ovog Muzeja spadaju meœunarodne izloæbe i kao veliki
kulturni dogaœaji, ali i kao osmiãljeni informativni i dragoceni edukativni napori. Odr-
æano ih je sedam – dve izloæbe francuske umetnosti, danska, poljska, turska, italijanska
i izloæba nemaåkih knjiga.
Uz sagledavanje kulturoloãkog uticaja ovih manifestacija na Beograd, one su za-
nimljive i za razumevanje ãireg politiåkog konteksta u kojima su odræavane, jer su kul-
turni kontakti u tim burnim godinama nuæno delili sudbinu politiåkih veza Kraljevine
Jugoslavije.
52
ASCG, 66-570-906.
53
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP.
54
M. Kaãanin, “Muzej kneza Pavla”, 429.
55
R, Katalog Muzeja Kneza Pavla, Umetniåki pregled, knj. I, sv. 13, Muzej Kneza Pavla, Beograd 1937–38,
414.
35
Od sedam meœunarodnih izloæbi odræanih u Muzeju kneza Pavla, tri su bile od

velikog znaåaja ne samo za Beograd, veñ i za dræavu i åitav region – Izloæba modernog
francuskog slikarstva (1936), izloæba Italijanski portret kroz vekove (1938) i izloæba
Sto godina francuskog slikarstva – od Davida do Sezana (1939).
Dve francuske izloæbe vaæan su pokazatelj znaåaja i popularnosti francuske sa-
vremene umetnosti na naãim prostorima, ali i potvrda åvrstih politiåkih veza Kralje-
vine Jugoslavije i Francuske.
Joã tokom Prvog svetskog rata doãlo je do to intenzivnog pribliæavanja srpske/
jugoslovenske kulture sa francuskom kulturom. Po zavrãetku rata, kada su se mnogi
umetnici vratili iz Francuske, noseñi sa sobom njen dah, francuski uticaj postao je sve-
prisutan u Beogradu – u modi, umetnosti, zabavi, naåinu æivota. Pariz je, kao intele-
ktualna i umetniåka prestonica Evrope, privlaåio umetnike iz celog sveta, te je tako i
veliki broj naãih umetnika pokuãavao da se tamo ostvari ili da ono viœeno u Parizu
donese u Beograd. Ãto se politiåkih veza tiåe, Francuska je bila ratni saveznik, garant
evropskih mirovnih ugovora i dræavnih granica, åuvar evropske kolektivne bezbed-
nosti i poretka, idejni tvorac i organizator “versajskog” sistema, evropski pobednik i
moñni zaãtitnik.56 Kraljevina Jugoslavija i Francuska su 1927. zakljuåile sporazum o
prijateljstvu i taj sporazum je viãe od jedne decenije bio glavni oslonac jugoslovenske
spoljne politike.
Posle izloæbi francuske umetnosti odræanih u organizaciji “Cvijete Zuzoriñ”,57
priliku da vidi potpuniju izloæbu savremene francuske umetnosti Beograd je, meœutim,
dobio tek 1936 (14. maj–14. jun), kada je u Muzeju kneza Pavla otvorena Izloæba sa-
vremenih francuskih slikara. Na izloæbi je predstavljena reprezentativna kolekcija od
109 dela jedanaestorice savremenih pariskih majstora, “åiji su rad, primer i koncepcija
modernog slikarstva pobedili i postali merodavni ne samo za Francusku, veñ i za ceo
civilizovani svet, za svuda gde se stremi za emancipacijom, za osloboœenjem od ãturih,
mrtvih tradicija i za sveæim, åistim, ideoloãki nepomuñenim modernim umetniåkim
stvaranjem.”58 Tih jedanaest “veliåanstvenih” bili su Pjer Bonar, Æoræ Brak, Eduard
Vijar, Andre Deren, Mari Loransen, Anri Matis, Amadeo Modiljani, Pablo Pikaso,
Æoræ Ruo, Dinsaj de Segonzak i Moris Utriljo. Kako je primetio Todor Manojloviñ,
“Mi, najzad, ne åitamo viãe njihova imena samo ãtampana, po novinama, åasopisima,
katalozima ili knjigama, ispod neke tmure male reprodukcije, veñ, eto, sveåano ispi-
sana, hitrim i autentiånim potezom kiåice, u uglu njihovih dragocenih platana åije nam
æarke, raskoãne boje, smele, poletne linije i åudne figuracije sugestivno kazuju duh i
tajnu modernog æivopisa.”59 I zaista, na ovoj izloæbi naãla su se dela koja su obeleæila
istoriju slikarstva prve polovine XX veka – “kubistiåke mrtve prirode Æoræa Braka,
plamteñe koloristiåke vizije Pikasa, kroz åije se smele kompozicije utvarno priviœaju
56
Lj. Dimiñ, n. d., 186.
57
R. Vuåetiñ-Mladenoviñ, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003, 61-67.
58
T. Manojloviñ, “Izloæba francuskih slikara u Muzeju Kneza Pavla”, BON, br. 6–7, jun 1936, 536.
59
Isto.
36
æenske glave, grudi i razne druge forme i fragmenti tela; impresionistiåki kolorizam
Vijara, divni vitki æenski aktovi Modiljanija, kao i njegov åuveni Deåak sa kaåketom,
Matisov Otvoren prozor, Spavaåica, Naga æena s leœa, nekoliko gizdavih, bleãtavih
enterijera, sa finim mondenskim figurama od Vijara; æarka i tanano trepereña platna
Bonara, varoãki motivi Utrilja, buket Poljskog cveña Derena, koketne i nostalgiåne
lepotice Marije Loransen, impresionistiåke prirode Segonzaka...”60
Sledeñu, najveñu i poslednju veliku prezentaciju francuskog slikarstva u meœu-
ratnom periodu Beograd je mogao da vidi na izloæbi Sto godina francuskog slikarstva
– od Davida do Sezana (18. mart – 24. april 1939), koja je sveåano otvorena 18. marta
1939. u Muzeju kneza Pavla. Po mnogim procenama radilo se o do tada najreprezenta-
tivnijoj i najveñoj izloæbi francuskog slikarstva XIX veka prireœenoj u inostranstvu.61
Pored viãe puta pokazane naklonosti prema francuskoj umetnosti tokom meœu-
ratnog perioda, ova izloæba imala je i politiåku dimenziju. U britanskim izveãtajima
ocenjeno je da, posle smrti kralja Aleksandra, francuski uticaji u Kraljevini Jugoslaviji
slabe. U nadi da se opadanje francuskog kulturnog i politiåkog uticaja moæe zaustaviti,
zapoåeo je intenzivan rad propagandnih centara, a vrhunac kulturne saradnje predstav-
ljala je upravo izloæba Sto godina francuskog slikarstva. Njena organizacija u Kra-
ljevini Jugoslaviji u samo predveåerje Drugog svetskog rata sigurno nije imala isklju-
åivo kulturnu namenu, veñ i izrazit politiåki i propagandni znaåaj.62
Ovu izloæbu organizovalo je, pod visokim pokroviteljstvom kneza Pavla i pred-
sednika Francuske Alberta Lebrena, Francusko udruæenje za umetniåku akciju. Pos-
veñena francuskom slikarstvu XIX veka, izloæba je ispunila svih 19 dvorana na dru-
gom spratu Muzeja kneza Pavla i na njoj je bilo izloæeno 116 slika i 52 crteæa koje su,
za ovu priliku, ustupili muzeji u Parizu (20 slika ustupio je Luvr), Versaju, Bordou,
Diæonu, Amsterdamu, Budimpeãti i Zagrebu, kao i najpoznatiji privatni kolekcionari
iz Pariza, Londona, Budimpeãte i Harlema. Na izloæbi su predstavljena dela najznaåa-
jnijih francuskih slikara XIX veka.63 Tu su se naãli svetski poznati radovi – Portret g.
Serizija i Portret ge Serizija Davida, Karabinier Æerikoa, Autoportret i Åiåa Tangij
Van Goga, Kupaåica Engra, Put za Aras Koroa, Potok u ãumi i Naga æena Kurbea,
Portret Emila Zole i Portret umetnikovih roditelja Manea, Regate u Aræanteju Monea,
Bara Pisaroa, Portet Æoræa Antonija Pridona, Æena koja åita i Kupaåica Renoara, Luk i
boca Sezana.64
60
Isto, 536–537.
61
Lj. Dimiñ, n. d., 201.
62
Isto, 204.
63
U pitanju su bila dela Budena, Gogena, Van Goga, Groa, Davida, Dega, Delakroa, Dobinjia, Domijea, Æera-
ra, Æerikoa, Engra, Loroa, Kurbea, Lepina, Manea, Milea, Monea, Morizoa, Pivis de Ãavana, Pisaroa, Pri-
dona, Renoara, Rusoa, Sezana, Sisleja, Tuluz-Lotreka, Ãarlea i Ãaserijoa, i crteæi Barija, Budena, Davida,
Groa, Dega, Delakroa, Domijea, Æerikoa, Engra, Jonkinda, Karpoa, Koroa, Kurbea, Manea, Milea, Pivis de
Ãavana, Pisaroa, Pridona, Renoara, Rida, Rodena, Rusoa, Sera, Tuluz-Lotreka i Ãaserijoa.
64
“Izloæba francuskog slikarstva XIX veka u Muzeju Kneza Pavla”, Umetniåki pregled, br. 3–4, mart–april
1939, 128. Opãirnu studiju o izloæenim delima i autorima objavio je Srpski knjiæevni glasnik u dva nastavka:
Sreten Mariñ, “Od Davida do Sezana”, SKG, Beograd, 16. april 1939, 587–599. i 1. maj 1939, 195–211.
37
Povodom ove izloæbe izdat je i luksuzno opremljen katalog, ãtampan u Parizu, na

francuskom i srpsko-hrvatskom jeziku, sa reprodukcijama skoro svih izloæenih dela.
Francuska ãtampa istakla je da je ovo najreprezentativnija izloæba francuskog sli-
karstva XIX veka koja je ikada bila prireœena u inostranstvu.65
Najposeñenija izloæba u meœuratnom Beogradu i jedna od najznaåajnijih u Kra-
ljevini Jugoslaviji bila je izloæba Italijanski portret kroz vekove (27. mart-9. maj 1938).
Ona je, i po obimu, i po reprezentativnosti, i po prijemu u kulturnoj i najãiroj javnosti,
najviãi domet u ovom segmentu kulturnog æivota u dotadaãnjoj praksi. Njome je
upeåatljivo potvrœeno da su Beograd i Kraljevina Jugoslavija nova i znaåajna kota na
kulturnoj mapi evropskih prostora.
Tokom perioda meœuratne Jugoslavije, odnosi sa Italijom bili su izuzetno sloæeni,
a neprijateljstvo i zategnutost trajali su do septembra 1936, kada su Italija i Jugoslavija
potpisale privredni i trgovinski ugovor. Milan Stojadinoviñ se tada prvi put izjasnio za
“razvoj odnosa izmeœu Italije i Jugoslavije”, uz oåekivanje “novog razdoblja sarad-
nje”, da bi prijateljstvo dve zemlje joã viãe bilo uåvrãñeno politiåkim i privrednim ugo-
vorom iz marta 1937.66 U sklopu ovog zbliæavanja, izloæbu Italijanski portret kroz
vekove organizovali su italijansko Ministarstvo za narodnu kulturu i jugoslovensko
Ministarstvo inostranih poslova i Ministarstvo prosvete. Inicijativu za izloæbu dao je
knez Pavle.67
Izloæba italijanskog portreta kroz vekove otvorena je 27. marta 1938. u Muzeju
kneza Pavla. Otvaranju izloæbe prisustvovali su knez Pavle, kraljevski namesnik Ra-
denko Stankoviñ, patrijarh Gavrilo Doæiñ, predsednik Vlade Milan Stojadinoviñ sa
ålanovima Vlade, italijanski ministar za narodnu kulturu Dino Alfijeri, predsednik
izloæbenog odbora grof Volpi di Mizurata, predsednik Narodne skupãtine Stevan Ñiriñ,
generalni sekretar izloæbe Nino Barbantini i predstavnici diplomatskog kora. Na
otvaranju izloæbe knez Pavle je, izmeœu ostalog, naglasio: “Znam da ñu biti veran
tumaå naãe prestonice i cele Jugoslavije kad izrazim naãu neizmernu zahvalnost Italiji
za neocenjivo blago koje nam je poverila. Jugoslavija ñe umeti ceniti tako prijateljski i
plemeniti gest koji nas je duboko dirnuo”.68
Izloæeno je 117 radova, koji su na najbolji naåin reprezentovali italijansku umet-
nost kroz vekove. Posetioci su mogli da prate italijansku umetnost od rimskih portreta
iz doba Rimskog carstva, preko hriãñanskog slikarstva, slikare i vajare renesanse
(Kastanjo, Polajuolo, Botiåeli, Filipino Lipi, Pjero dela Franåeska, Antonelo iz Me-
65
“Izloæba francuskog slikarstva XIX veka u Muzeju Kneza Pavla”, 128.
66
Prvi korak ka zbliæavanju sa Italijom uåinjen je 2. oktobra 1936, kada je Milan Stojadinoviñ potpisao
trgovinski ugovor izmeœu dve zemlje. Benito Musolini je 1. novembra iste godine izjavio da su odnosi sa
Jugoslavijom poboljãani, a 25. marta 1937, prilikom posete grofa Ñana Beogradu, potpisan je Pakt o pri-
jateljstvu, kao i privredni sporazum. Opãirnije u: Jacob B. Hoptner, Jugoslavija u krizi 1934–1941, Rijeka
1973, 98.
67
P.V, “Izloæba italijanskog portreta”, Umetniåki pregled, knj. I, sv. 6–7, Muzej kneza Pavla, Beograd 1937–
1938, 221.
68
Isto.
38
sine, Pizanelo, Mantenja, Franåesko del Kosa, Lorenco Kosta, Erkole Grandi, Franña,
Ambroo de Predis, Boltrafio, Andrea Solario, Œentile i Œovani Belini, Karpaåo,
Donatelo, Verokio, Deziderio de Setinjano, Franåesko Åaurana, Mino da Fiezole,
Benedeto da Majano, Mikelanelo, Rafaelo), slikare venecijanske ãkole XVI veka
(Œorœone, Ticijan, Verineze, Tintoreto, Lorenco Loto, Basano...), vajarstvo XVII veka
sa baroknim majstorima (Lorenco Bernini), italijansko slikarstvo XVIII veka (Pietro i
Alesandro Longi, Tiepolo), umetnost XIX veka (Kanova, Apiani, Hajec, Favreto,
Œuzepe de Nitis...).69 Izloæba je, meœutim, nosila i peåat vremena u kome je odræavana
– savremenu italijansku umetnost predstavljao je Œuzepe Graciozi, autor Musoli-
nijevog portreta, kojim se i zavrãavala ova grandiozna izloæba, ãto je posetioce, posle
svih vekova istorije umetnosti Italije, vrañalo u XX vek, vek “vremena netrpeljivih” i
vek faãizma.70 Iako je svaki autor bio predstavljen sa po jednim delom, izuzetak su bile
tri slike Rafaela i Ticijana i po dve Tintoreta i Antonela iz Mesine. Na molbu organi-
zatora izloæbe Barbantinija, knez Pavle dao je za izloæbu dve slike iz svoje privatne
kolekcije (Ticijana i Karmiaonija).71
Ova izloæba unela je novinu i u opremanje izloæbenog prostora – italijanski orga-
nizatori su zastrli sve sale draperijama od somota i svile raznih boja, a slike su postav-
ljene na naroåite postamente, ãto je predstavljalo svojevrsnu inovaciju ali i atrakciju u
dotadaãnjem naåinu izlaganja u Beogradu.72 Za ovu priliku u Veneciji je ãtampan luk-
suzni katalog (na srpsko-hrvatskom i italijanskom jeziku), koji je sadræao reprodukcije
svih izloæenih dela.
Izloæba Italijanski portret kroz vekove je i medijski vrlo temeljno pripremana. Za
predstavnike ãtampe otvorena je 25. marta, a za javnost 27. marta, kako bi se novina-
rima ostavio prostor da je valjano najave, a ne samo da je registruju. Efekat je bio
izvanredan – izloæba je postala predmet ogromnog interesovanja, kao nijedna umetniå-
ka manifestacija do tada. Za ãest nedelja, koliko je trajala, ona je privukla viãe od 80.000
posetilaca, ãto je bio impozantan broj za grad od 241.000 stanovnika. Samo u prve dve
nedelje izloæbu italijanskog portreta videlo je oko 25.000 posetilaca, a ãtampa je
beleæila da je skoro svaki posetilac kupio bar jednu reprodukciju nekog dela i da je pro-
dato 10.000 kataloga, te se ubrzano radilo na ãtampanju drugog izdanja.73 I sam knez
Pavle bio je ponosan na izloæbu, o åemu svedoåi deo iz njegovog pisma Berensonu,
napisanog 21. aprila 1938: “Vreme je bilo loãe; prva dva dana imali smo sneg, a sunce
nisam video nedeljama. No, izloæba je svetla taåka u svemu tome. Do veåeras videlo ju
je 37.836 posetilaca, a prihod je 639.000 dinara.”.74
69
P.V, “Izloæba italijanskog portreta”, 222.
70
I. Subotiñ, Milan Kaãanin, “Evropska umetnost i åasopis, Umetniåki pregled”, 107.
71
P.V, “Izloæba italijanskog portreta”, 222.
72
Isto, 223.
73
Politika, 15. april 1938.
74
Nil Balfur, Sali Mekej, n. d., 101.
39
Ceo projekat bio je viãestruko podræan od dræave, odnosno od najznaåajnijih insti-

tucija dræave – pored pomoñi i angaæovanja Ministarstva prosvete i Ministarstva finan-
sija, Ministarstvo saobrañaja ustupilo je besplatne vozne karte prve klase za italijanske
pratioce izloæbe, Ministarstvo inostranih poslova je pomoglo ãtampanje pozivnica,
Glavna carinarnica je pomogla pri prenosu eksponata u Muzej i carinjenju u postori-
jama Muzeja, Uprava grada je uputila åetiri åuvara, kao dodatnu ispomoñ tokom tra-
janja izloæbe, Dræavna ãtamparija je ãtampala kataloge, Generalna direkcija dræavnih
æeleznica je davala popust od 50% od normalne cene karte za posetioce izloæbe, kao i
besplatan prevoz eksponata. Ministarstvo poãta je na poãtanske roto-æigove u Beo-
gradu, Zagrebu i Ljubljani stavilo natpis “Posetite izloæbu u Muzeju Kneza Pavla”, a
tokom trajanja izloæbe u samom Muzeju je otvorena stalna filijala poãte.75 Organiza-
torima jednog kulturnog dogaœaja stavljeni su na raspolaganje klasiåni dræavni resursi
koji nisu u direktnoj vezi s kulturom, åime je Kraljevina Jugoslavija znaåajno proãirila
moguñnosti dræavnog mecenatstva.
Krajnji bilans zabeleæen kao “materijalni uspeh izloæbe”, bio je impresivan –
izloæbu je posetilo 82.713 lica, a prihod od ulaznica iznosio je oko 820.000 dinara.
Samo od kataloga zaraœeno je 434300 dinara (prodato je 14.150 primeraka), tako da je
ukupan prihod premaãivao 1.200.000 dinara.76 Ovakav bilans nesumnjivo je potvrdio
da je za kvalitetnu kulturnu manifestaciju, uz kvalitetan program, nuæno i viãe drugih
åinilaca – od dobre organizacije i inovacija u organizacionom smislu, do osmiãljenog
marketinga, ãto je, svakako, predstavljalo putokaz organizatorima potonjih sliånih
poduhvata.
Meœunarodne izloæbe u Muzeju kneza Pavla, pored politiåke funkcije, koja je bila
viãe iznuœena nego projektovana nuænost u izrazito sloæenim evropskim okolnostima,
odigrale su neprocenjivo znaåajnu ulogu u formiranju, emancipovanju, informisanju i
edukovanju beogradske i jugoslovenske umetniåke publike, o åemu najviãe svedoåi
podatak o rekordnom broju posetilaca na izloæbi Italijanski portret kroz vekove. One su
najviãe doprinele i trajnom upisivanju Beograda u svetsku mapu evropskih kulturnih
prestonica, kao i upisivanju ovog muzeja u red velikih evropskih muzeja.
Aktivnost i napredak Muzeja kneza Pavla, koji je za samo pet godina postao jedna
od najznaåajnijih institucija prestonice i Kraljevine Jugoslavije, prekinuti su 6. aprila
1941. godine.
Neposredno po zavrãetku Izloæbe nemaåkih knjiga, 30. decembra 1939, izdato je
zloslutno nareœenje da svi zaposleni u Muzeju kneza Pavla, najkasnije do 5. januara
1940, nabave gas-maske za dræavne sluæbenike kod firme “Bata”. Poslednjeg dana
marta 1941, Milan Kaãanin izdao je nareœenje da se odmah pristupi pakovanju muzej-
skih objekata, na osnovu usmenog saopãtenja inspektora Ministarstva prosvete i ãefa
75
76
Isto.
40
77
mobilizacionog odseka. Pre objave rata, muzejske zbirke su bile spakovane i pri-
premljene za evakuaciju u skloniãte kod manastira Kaleniñ, ali do toga nije doãlo, tako
da je zbirka ostala u zgradi, najveñim delom zazidana u podrumskom bunkeru.78
Iz jednog ratnog izveãtaja (iz 1942) mogla se naslutiti sudbina muzeja u ratnim
uslovima: “Od bombardovanja 6. aprila 1941, razbijena su na muzejskoj zgradi sva
stakla na prozorima i vitrinama, izvaljena su vrata...” U periodu Aprilskog rata, iz Mu-
zeja su nestali kancelarijski materijal (tri pisañe maãine i dva budilnika), numizmatiåki
predmeti (vitrina sa 99 srebrnih gråkih novåiña), pojedini antiåki predmeti, deo sred-
njovekovne srpske zbirke, tri slike (Meãtroviñev crteæ Kupaåica, Ezarovo ulje i Mam-
burova Crnkinja), laboratorijski materijal i predmeti. Krajem juna konstatovan je i ne-
stanak 12 skica i crteæa iz magacina Muzeja, ãto govori o tome da ove pljaåke nisu bile
smiãljene i planske, veñ da su samo bile opãti i sastavni deo ratnog meteæa.79
Ubrzo su usledili i zahtevi nemaåkih vlasti za ustupanjem pojedinih slika i skulp-
tura – veñ 3. maja 1941. general Ferster traæi skulpture Palaviåinija, Kolareviña i Lo-
zice, a 30. juna 1941. vojni zapovednik u Srbiji general fon Ãreder za ukraãavanje svog
stana u Rumunskoj ulici (danaãnja Uæiåka) pravi izbor od 10 slika i dve skulpture.
Posle niza sliånih zahteva, Muzej kneza Pavla je 10. jula 1941. uputio molbu Mini-
starstvu prosvete da se slike ubuduñe ne iznose i ne traæe od muzeja. Meœutim, veñ sle-
deñe godine, na traæenje nemaåke SS policije na revers je uzeto joã 28 slika.80
Paralelno s ovim dogaœajima, rat je Muzeju doneo mnogo ozbiljnije gubitke – tri
muzejska radnika su zavrãila u zarobljeniãtvu, jedan je umro, jedan otiãao u dobrovolj-
ce, tri napustila muzej i dva su penzionisana. Ove ljudske gubitke Muzej je nadoknadio
zapoãljavanjem jednog åinovnika i primanjem tri volontera, studenta Beogradskog
univerziteta.81
Muzej kneza Pavla ponovo je otvorio vrata posetiocima 9. septembra 1941. S
obzirom na åinjenicu da Muzej nije imao specijalno skloniãte, bilo je teãko pomiriti æe-
lju i nameru vlasti da Muzej bude otvoren i da u isto vreme zbirka bude sklonjena na
sigurno. Kao jedino reãenje nametnulo se ono da se najdragoceniji eksponati zapakuju
i åuvaju na posebnom mestu i da se uvede neprekidno deæurstvo.82
Åak i u tim ratnim godinama, Muzej je uspevao da proãiruje svoju kolekciju, pri-
majuñi poklone (kolekciju slika Darinke Leãjanin, Milana Subotina, Kosare Maksi-
moviñ, dr Ljubiãe Protiña, dr Alfreda Izraela Kuna).83 U ratnim okolnostima, situacija
u Muzeju ipak je bila drastiåno promenjena – broj struånog osoblja i muzejskih åuvara
opao je ispod polovine, izdavanje Umetniåkog pregleda moralo je biti obustavljeno, a
77
Isto.
78
V. Popoviñ, N. Jevremoviñ, n. d., 25.
79
80
Isto.
81
Isto., 15. jun 1942.
82
Isto, Milan Kaãanin Ministarstvu prosvete i vera, 30. jun 1943.
83
41
prekinuta su bila i sva iskopavanja, jer se veñina nalaziãta naãla van teritorije tadaãnje
okupirane Srbije. Jedina novina u tim teãkim godinama bilo je otvaranje kursa za
muzejski podmladak. Kurs je poåeo 1. aprila 1942, i u okviru njega su se odræavala
predavanja iz arheologije, istorije likovne i primenjene umetnosti, nauke o stilovima i
muzeologije.
Iz izveãtaja Ministarstvu prosvete koji su pisani tokom rata, vidi se da se, po
naredbi predsednika Vlade, radilo svakog dana, a konstatovano je da je poseta Muzeju
dobra, i da broj posetilaca nedeljom nekada premaãuje i broj posetilaca od pre rata.84
Kako se rat pribliæavao kraju, menjala se i klima u samom Muzeju. Posle rata, åim
je zgrada Muzeja osposobljena za izlaganje, nekoliko meseci je jedan deo izloæbenog
prostora zauzimala Izloæba dokumenata o NOB-u, dok su u drugom bili smeãteni Na-
rodna biblioteka i predmeti konfiskovani od “narodnih neprijatelja”.85
U novoj zemlji, marta 1945, Komesarijatu bivãe Uprave Dvora upuñen je zahtev
za preseljenje iz zgrade Umetniåkog muzeja, poãto bi “na taj naåin bilo omoguñeno da
se Umetniåki muzej ãto pre sredi i razvije svoje poslove”, uz neizbeæno “Smrt faãizmu
– sloboda narodu!”.86
U takvim uslovima, s knezom Pavlom u agoniji izbegliãtva, s Milanom Kaãani-
nom u unutraãnjoj emigraciji, u novoj dræavi i novom sistemu, Muzej kneza Pavla viãe
nije mogao da postoji, åime je prekinut jedan od perioda najznaåajnijeg uspona muzej-
skog æivota kod nas i zavrãena jedna faza evropskog muzeja u Beogradu.
Tokom svog postojanja, Muzej kneza Pavla odigrao je veliku ulogu u dinamizaciji
kulturnog æivota i vaspitavanju likovne publike, radeñi na tome da likovna umetnost
dobije ãto povoljniji druãtveni poloæaj. Uz menjanje navika sredine, Muzej je formirao
ukus i nuænu kritiånost publike, i na taj naåin pomogao u opãtem naporu kulturnih in-
stitucija da se srpska/jugoslovenska umetnost izvede iz balkanskog podneblja, oslo-
bodi provincijalnog manira i ukljuåi u internacionalne tokove evropske umetnosti.87
Sluåaj “usaœivanja” Muzeja savremene umetnosti u Muzej kneza Pavla, odnosno
spajanje sa Narodnim muzejom, svedoåanstvo je o tome da nacionalne umetnosti ne-
ma bez modernog i evropskog i da je samo kao deo Evrope Muzej (kao i Kraljevina
Jugoslavija) mogao da opstane i da bude uspeãan. Spoj nacionalne i evropske kulture u
ovoj znaåajnoj jugoslovenskoj instituciji pokazao je suãtinsko shvatanje mesta domañe
umetnosti, ali i same kulture i dræave unutar evropskih prostora.
84
Arhiv Narodnog muzeja, fond MKP, 10. novembar 1941.
85
86
ASCG, 74-449-657.
87
L. Trifunoviñ, Srpsko slikarstvo 1900–1950, Beograd 1970, 12.
42
Summary
Prince Paul`s Museum - Entering

European Cultural Scene
After the end of the WWI, at the time of new European enthusiasm, Belgrade as
the capital of the newly formed Kingdom of Yugoslavia, was trying to occupy an equal
position among European capitals, changing itself, modernizing and accepting Euro-
pean models of life. In this process some institutions played a crucial role in achieving
that goal. One of them was Prince Paul’s Museum. Prince Paul, as a famous art patron,
established the Museum of Modern Art in Belgrade in 1926, which united with the
National Museum in 1936 under the new name – Prince Paul’s Museum. In a short
period, Prince Paul, together with the Museum’s director, Milan Kaãanin, succeeded in
creating modern European museum with impressive collection of Yugoslav as well as
famous European painters and organizing international exhibitions, among which
were two most successful ones - the Exhibition of French Painting of the 19th Century
and the Exhibition of the Italian Portrait through the Centuries. Thanks to the Prince
Paul’s Museum, world’s attention was drawn to Yugoslav art scene and Belgrade got
relevant European cultural institution.
43
Mr Michael PORTMANN UDK 94(497.113) “1943/1950"
COMMUNIST RETALIATION AND PERSECUTION

ON YUGOSLAV TERRITORY DURING AND AFTER
WWII (1943–1950)
ABSTRACT: The following article deals with repressive measures under-

taken by communist-dominated Partisan forces during and especially after
WWII in order to take revenge on former enemies, to punish collaborators,
and “people’s enemies”and to decimate and eliminate the potential of oppo-
nents to a new, socialist Yugoslavia. The text represents a summary of a
master thesis referring to the above-mentioned topic written and accepted at
Vienna University in 2002.1
I RETALIATION AFTER WWII IN THE EUROPEAN CONTEXT
It is a general phenomenon in history that transformation processes of states and

societies have always been accompanied by persecution, retaliation and political trials
and cleansings. Nevertheless, it is a fact that with respect to the extent, intensity and
the consequences retaliation upon fascism and collaboration in Europe between 1943
and 1948 stands singularly. Hundreds of thousands of real or imagined war criminals,
collaborators, and “people’s enemies” have been killed, even more have been con-
demned by courts and millions of people (mostly civilians) have been expelled or were
forced to leave their homes by the new authorities. Especially since the beginning of
the 1990s the historiography has asked the crucial questions in this context and found
(or is still looking) for adequate answers.2 Some of these questions are:
1
The author is scholarship holder of “ZEIT Foundation” (Hamburg) and is currently working on his doctorate
on “The Process of Transformation in Vojvodina in the Period of 1944 to 1946”. Portmann, Michael, Kom-
munistische Abrechnung mit Kriegsverbrechern, Kollaborateuren, “Volksfeinden” und “Verr ätern” in Jugo-
slawien während des Zweiten Weltkriegs und unmittelbar danach, unpublished MA Paper, Wien 2002.
2
Bjelajac, Mile, “Istoriografija o graœanskom ratu u Jugoslaviji 1941–1945”. in: Istorija 20. veka, god. XV,
broj 1, Beograd 1997, p. 129–144.
45
– The whole spectrum of possible activities for people in an occupied country

(from active collaboration to open resistance) has to be exactly defined and described.3
– Which role played collaboration in the occupying policy of the Axis powers?4
– Which power did indeed decide who has to be treated as a war criminal, col-
laborator or “people’s enemy”?
– How narrow was the link in the respective countries between legal punishment,
revolutionary jurisdiction and – in areas where a civil war took place – retaliation upon
former war enemies?
The often one-sided historiography in communist countries stigmatised all former
war enemies and also political opponents in general as traitors and collaborators, with-
out making any differentiation. It was exactly this one-sidedness, which led in some of
the new states (Baltic republics, Ukraine, Slovakia, Croatia and Serbia) – after the col-
lapse of the Soviet bloc and the dissolution of the old Yugoslavia – to a similar one-
sided political and legal rehabilitation of convinced representatives of the collabora-
tionist regimes. It might be one of the most delicate and difficult tasks of European his-
toriography to describe the complex of “occupation – collaboration – retaliation”
during and after WWII with all its complex facets.
II STAND OF RESEARCH AND SECONDARY LITERATURE
The following literature review does not claim to be complete. It may be that a
publication was deliberately not mentioned, or it was omitted because this author was
not aware of its existence.
a) Slovenian, Croatian and Serbian literature of the 1990s
It almost goes without saying that in socialist Yugoslavia a free, scholarly-based,

and public debate about the “dark sides” of communism coming into power was nei-
ther possible nor desired. It was only after the violent break-up of the old Yugoslavia
during the 1990ies, when in Slovenia, Croatia, and Serbia and Montenegro the histo-
riography was to be turned a new page in recent history of their countries.
3
Okkupation und Kollaboration (1938–1945). Beiträge zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der
deutschen Okkupationspolitik. Zusammengestellt und eingeleitet von Werner Röhr (=Europa unterm Hak-
enkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938-1945), Ergänzugsband 1), Berlin, Heidel-
berg 1994.
4
Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus in Jugoslawien, Griechenland, Albanien, Italien und
Ungarn (1941–1945), (=Europa unter Heknkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1948-
1945), Bd. 6), Berlin, Heidelberg 1992.
46
M. PORTMANN Communist retaliation and persecution ...
The articles and books published by Slovenian historians usually do emphasize –

but not over-stress – a national point of view and most of them can be characterized as
professional and impartial works.5
In the light of the difficult political situation in Croatia between 1992 and 1995 not
only the population but also a part of Croatian historians and journalists were affected
and influenced by nationalistic war propaganda. Among other works, a spate of liter-
ature appeared on the sensitive topic of “Bleiburg and the Death marches”, most of it
by far not reaching the level of scholarship.6 It rather seemed to be the intention of the
authors to describe the “right” (in both senses of the word) Croats as the good ones and
to condemn and stigmatise the (alleged) then and present-day enemies of the Croatian
people, such as Communists and Serbs. Therewith they helped – whether on purpose
or not – to prepare and legitimate the forthcoming respectively ongoing expulsion and
flight of Croatian Serbs from the Krajina and Eastern Slavonia. Nevertheless, there
were also some works about the so-called “greatest tragedy in Croatian history” which
tried to support an objective discussion within Serbian and Croatian historiography
and public on the events during and after WWII.7
But “Bleiburg” wasn’t the only field of interest of historians dealing with Croatian
history after 1945. Other so far unrevealed aspects linked to the socialist metamor-
phosis of Yugoslavia have been uncovered: The role of the Croatian Catholic church
during WWII and the faith of a part of its representatives was almost re-written,
5
The bibliographical data of the most important works are to be mentioned here: Griesser-Peåar, Tamara, Das
zerrissene Volk. Slowenien 1941–1946. Okkupation. Kollaboration. Bürgerkrieg. Revolution, Wien/Graz
2003; Voduãek Stariå, Jera, Prevzem oblasti 1944-1946, Ljubljana 1992; Ibid., Ozaœe sodnih procesov v
Sloveniji v prvem povojnem letu, in: Prispevki za novejão zgodovino 1–2, Ljubljana 1992, p.139–154; Ibid.,
“Überlegungen zur Sowjetisierung Nachkriegs-Jugoslawiens”, in: Jahrbuch für Historische Kommunismus-
forschung, Mannheim 1998, p.86-98; Ibid., “Stalinismus und Selbst-Sowjetisierung in Jugoslawien. Von der
kommunistischen Partisanenbewegung zu Titos Einparteiensystem”, in: Gleichschaltung unter Stalin? Die
Entwicklung der Parteien im östlichen Europa 1944–1949, edited by Stefan Creuzberger und Manfred Gör-
temaker, Paderborn 2002, p. 219–237; Janåar, Drago (ed.), Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalita-
rizma v Sloveniji 1945–1990, Ljubljana 1998; Slovenija v letu 1945. Zbornik referatov, edited by Zveza
zgodovinskih druãtev Sloveniji, Ljubljana 1996; Sirc, Ljubo, Resniåna borba za svobodo: mnoæiåno ubi-
janje – åast ali sramota za Slovence? Kranj, 1995; Ibid., Between Hitler and Tito. Nazi Occupation and
Communist Oppression, London 1989 (Sirc actually belongs to the group of Southslavic exile writers);
Repe, Boæo, Povojni sodni procesi v Sloveniji, in: Zgodvina v ãoli, Vol. 1 (1992), No. 3, p. 9–16; Vodopivec,
Peter (ed.), Usoda slovenskih demokratiånih izobraæencev. Angela Vode in Boris Furlan – ærtvi Nago-
detovega procesa, Ljubljana 2001; Drnovãek, Darinka, “Zapisniki politbiroja CK KPS/ZKS 1945–1954”,
in: Viri, 15, Ljubljana 2000; Griesser-Peåar, Tamara, Zur “Problematik der katholischen Kirche in Slowe-
nien unmittelbar nach dem Zweiten Weltkrieg”, in: Österreichische Osthefte, Vol. 37, book 1, Wien 1995;
Ibid., Roæmanov proces, Ljubljana 1996; Dornik-Ãubelj, Ljuba, “Nastanek in razvoj organov za notranje
zadeve republike Slovenije v oVolobju 1945 do 1963”, in: Arhivi 1-2/1993, p. 78-81; Ibid., Od delek za
zaãåito naroda za Slovenijo, Ljubljana 1994.
6
A nationalistic view Nikoliñ, Vinko (ed.), Bleiburg: uzroci i posljedice. Spomen-zbornik åetrdesete godiãn-
jice tragedije, München/Barcelona 1988. Nikoliñ, Vinko, “Poslije pola stoljeña – Bleiburg je povijest”, in:
Spomenica povodom 50-te obljetinice Bleiburga i Kriænog puta 1945.–1995, edited by Mirko Valentiñ,
Zagreb 1995. Other contributions in this book – such as the one by Vladimir Geiger – are highly recom-
mendable. Herceg Stjepan, Samobor. Mali Bleiburg 1945, Samobor 1996.
7
Æerjaviñ, Vladimir, “Demografija o Bleiburgu”. In: Bleiburg. otvoreni dossier. Marko Gråiñ (ed), Zagreb
1990; Ibid, Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Bleiburga. Gubici stanovniãtva Jugoslavije u Drugom
svjetskom ratu, Zagreb 1992; Ibid., Population losses in Yugoslavia 1941–1945, Zagreb 1997.
47
8
although with remarkable differences in quality. Furthermore some of the most spec-
tacular communist trials against both ecclesiastical and political personalities have
been satisfactorily described.9 Principally due to the outstanding effort of Vladimir
Geiger, the history of the German minority in Croatia (and Yugoslavia) is very satis-
factorily explored.10 As far as this author is aware, a reliable summary – comparable
with similar works in Slovenia - about the process of transformation seen as a unity has
yet to be published.11
In Serbia and Montenegro, the scientific discussion and non-ideological handling
of the communist take over of power are in their infancy. The war years and
Miloãeviñ’s nationalist-communist dictatorship left its mark on Serbian historiography
and amongst the population. While in Croatia “Bleiburg” stood and stands as a symbol
for suffering and martyrdom of the Croatian people, a similar function was taken over
8
Œuriñ, Veljko ., “Josif (Cvijoviñ), mitropolit skopljanski, i Alojzije Stepinac, nadbiskup zagrebaåki, prvos-
veãtenici Srpske pravoslavne i Rimokatoliåke Crkve i prekrãtavanje 1941-1945. godine”, in: Dijalog pov-
jesniåara-istoriåara, Vol. 4, edited by Hans Georg Fleck and Igor Graovac, Zagreb 2001, p.. 449–466;
Akmadæa, Miroslav, Oduzimanje imovine Katoliåkoj crkvi i crkveno-dræavni odnosi od 1945. do 1966. god-
ine, Zagreb 2003; Kriãto, Jure, Katoliåka crkva i Nezavisna Dræava Hrvatska 1941–1945, Dokumenti, 2,
Zagreb 1998; Ibid., “Protukatoliåka srpska propaganda tijekom Drugoga svjetskog rata”, in: Dijalog pov-
jesniåara-istoriåara Vol. 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 521–536; Ibid.,
“Crkva i dræava. Sluåaj vjerskih prijelaza u Nezavisnoj Dræavi Hrvatskoj”, in: Dijalog povjesniåara-
istoriåara Vol. 1, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 189-205.
9
Geiger, Vladimir, “Smrtna presuda Vojnog suda mitropolitu Germogenu”, in: Dijalog povjesniåara-
istoriåara 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 569–582; Ibid., “Sudski procesi
vjerskim dostojanstvenicima u Hrvatskoj 1945. godine. Smrtna presuda mitropolitu Germogenu”, in: Ned-
jeljna Dalmacija, Split 1995, p. 36-37; Ibid., Sudski procesi u Hrvatskoj 1945. godine. “Smrtna presuda
evangeliåkom biskupu dr. Philipp Poppu”, in: Åasopis za suvremenu povijest, Vol. 27, No. 1, Zagreb 1995,
p. 157-166; Ibid., “Sudski procesi vjerskim dostojanstvenicima u Hrvatskoj 1945. godine. O smrtnoj presudi
muftiji Ismetu ef. Muftiñu”, in: Hrvatska knjæevna revija, Vol. 29, No. 2, Zagreb 1996, p. 233–235; Jareb,
Jerôm, “Filip Lukas je bio osuœen na smrt u studenome 1945”, in: Kolo: åasopis Matice hrvatske, p. 5–10,
Zagreb 1998; Kisiñ-Kolanoviñ, Nada, “Vrijeme politiåke represije: “veliki procesi” u Hrvatskoj 1945–
1948”, in: Åasopis za suvremenu povijest, 25 (1), Zagreb 1993, p. 1–23; Ibid., “Drama vojskovoœe Slavka
Kvaternika”, in: Åasopis za suvremenu povijest, 28 (3), Zagreb 1996; Krapac, Davor, “Revolucionarno pra-
vosuœe kao instrument politiåkog progona: politiåko lice kaznenog postupka totalitaristiåkih diktatura”, in:
Odvjetnik, Vol. 69 (1996), 11/12, p. 63–93; Sabljak, T., U redu za smrtnu kaznu. Egzekutori Vojnog suda II.
armije Koåe Popoviña u Zagrebu, godine 1945, in: Hrvatska revija. Kulturno-knjiæevni tromjeseånik, g.
XLIII, sv. 4 (172), Zagreb 1993, p. 432–441.
10
Geiger, Vladimir, Umrli i zatoåeni Osjeåani u logoru Valpovo 1945/1946. godine prema zabiljeãkama æup-
nika Petera Fischera, in: Glasnik arhiva Slavonije i Baranije, p. 95–102; Ibid., Poloæaj njemaåke manjine u
bivãoj Jugoslaviji (s posebnim osvrtom na razdoblje drugog svetskog rata), in: Historijski zbornik god. XLV
(1), p. 165–185, Zagreb 1993; Ibid., Nestanak folksdojåera, Zagreb 1997; Ibid., Udio djece meœu stradalim
Folksdojåerima u jugoslovenskim logorima (1944-1948.), in: Dijalog povjesniåara-istoriåara, Vol. 4, edited
by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2001, p. 525–538; Ibid., Sudbina Folksdojåera u Jugoslaviji
nakon Drugoga svjetskog rata u jugoslovenskoj historiografiji, publicisti i knjiæevnosti (1991–1998.), in:
Dijalog povjesniåara-istoriåara Vol. 1, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 225–
243; Ibid./Jurkoviñ, I., Ãto se dogodilo s Folksdojåerima?, Zagreb 1993; Ibid., Poratni logori za pripadnike
njemaåke manjine. Imenik i tipovi poratnih logora za pripadnike njemaåke nacionalne manjine na teritoriiju
istoåne Slavonije, Srijema, Baranje, Baåke i Banata, in: Zatvorenik, br. 9, Zagreb 1991.
11
Some other works of interest: Spehnjak, Katarina, Narodna fronta u Hrvatskoj kao instrument partjiskog
monopola 1945-1952, doktorska disertacija, Zagreb 1995; Ibid., Vlast i javnost u Hrvatskoj 1945–1952, in:
Åasopis za suvremenu povijest 32 (2003), 3, p. 507–514; Jandriñ, Berislav, Komunistiåka partija Hrvatske
1945–1952. Organizacija, uloga, djelovanje, doktorska disertacija, Zagreb 1995; Kisiñ-Kolanoviñ, Nada,
Problem legitimiteta politiåkog sustava u Hrvatskoj nakon 1945, in: Åasopis za suvremenu povijest 24
(1992) 3, p. 177–196; Juråeviñ, Josip, Represivnost jugoslavenskog sustava u Hrvatskoj 1945. godine, diser-
tacija, Zagreb 2000.
48
12
by “Jasenovac” for the Serbian nation. In the disastrous, highly political-motivated
quarrel about Serbian and Croatian victims during WWII, some of the previously
respected Serbian historians obviously forgot their scientific obligations and became
little more than a tool in Miloãeviñ’s nationalist war propaganda.13 Unfortunately the
otherwise excellent book by the Serbian scholar Bogoljub Koåoviñ cannot contribute
much to an objective debate.14
Besides some journalistic publications on communist crimes committed in
Serbia15 only a handful of source-based, scientific articles and monographs dealing
with repressive aspects of the communist take over exist.16 However, both the position
of the Serbian Orthodox church in the period of 1945 to 195217 and the faith of the
Danube Swabians from the Vojvodina are solidly researched.18
12
See also: Tomaseviå, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Occupation and Collaboration,
Stanford 2001, pp. 724.
13
Ekmeåiñ, Milorad. Srbija izmeœu srednje Evrope i Evrope, Beograd 1992; Bulajiñ, Milan, Jasenovac.
Ustaãki logori smrti. Srpski mit? Hrvatski ustaãki logori genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima , Beo-
grad 1999; Ibid., Tuœman’s „Jasenovac myth“. Genocide against Serbs, Jews and Gypsies, Beograd 1994;
Petroviñ, Rastislav V., Zavera protiv Srba, Beograd 1989; Bulatoviñ, Radomir, Koncentracioni logor Jasen-
ovac, s posebnim osvrtom na Donju Gradinu, Sarajevo 1990;
14
Koåoviñ, Bogoljub, Ærtve Drugoga svetskog rata u Jugoslaviji, Sarajevo 1990 (first published in London
1985). Koåoviñ himself gives a very accurate explanation why his work failed to support an open dialogue:
“Very soon it dawned upon me that the major obstacle to my work would be the myths created over four
decades about the number of victims, myths by now deeply implanted in the soul of the people of all reli-
gions, political beliefs and nationality; myths which, by repetition became a ‘reality’. There will be many
who will reject my study because it does not conform to their beliefs...Many of them are looking for spiritual
food to ignite their hatred of the Croats.”Cit. http://mirror.veup.hr/myth/victimp.html
15
Otaãeviñ, Ana, Zloåini komunizma 1944-1956, Sudbina pobeœenih, in: NIN, October 25th 2001; Pogled
(specijalno izdanje): Partizanski zloåini u Srbiji 1944-45: 150.000 neznanih grobova, broj 2, June 1991; Ko-
vaåeviñ, Sonja, Milan Treãnjiñ - Major OZNE i generalni konzul SFRJ u Ãtutgartu: Oslobaœanje Dedinja, in:
KRUG, mart 1999, broj 8, Beograd 1999.
16
Recommendable, whenever not source-based and with definitely too much sympathy for the nationalistic
Chetniks and their leader Draæa Mihailoviñ: Markoviñ, Slobodan G., Communist “Liberation“ and New
Order in Belgrade, in: The South Slav Journal, Vol. 24 No. 3-4 (93-94), Autumn-Winter 2003 at: http://
www.southslavjournal.com/feat1.htm; Other interesting works: Mitroviñ, Momåilo, Sudovi åasti u Srbiji
1944-1946 posle Drugog svetskog rata, in: Godiãnjak 2, Beograd 1994, p. 123-139, Ibid., Izgubljene iluzije.
Prilozi za druãtvenu istoriju 1944-1952, Beograd 1997; Ibid., Promene svojinskih odnosa u valjevskom
kraju 1944–1960, Valjevo 1997; Radiñ, Sneæana, Konfiskacija imovine u valjevskom okrugu 1944–1946,
Valjevo 2002; Miloradoviñ, Goran, Logori za izolaciju politiåkih protivnika na tlu Jugoslavije 1918–2000,
in: Istorija XX. veka, br. 2, p. 115–125, Beograd 2000; Markoviñ, Predrag, Dræavna represija i javno
mnjenje Beograda 1948–1965, in: Istorija XX. veka, broj 1, p. 73–88, Beograd 1996; Jovanoviñ, Æarko S.,
Nova vlast u Srbiji 1941–1945, Beograd 1997; A non-scientific book about OZNA and its successors pro-
vides Lopuãina: Lopuãina, Marko, Ubij bliænjeg svog. Jugoslavenska tajna policija 1945/1995, Beograd
1996; About the situation of the Catholic Church during and after WWII writes: Æivojinoviñ, Dragoljub,
Vatikan, Katoliåka crkva i jugoslovenska vlast 1941-1958, Beograd 1994.
17
Radiñ, Radmila, Verom protiv vere. Dræava i verske zajednice u Srbiji 1945–1953, Beograd 1995; Ibid.,
Dræava, Rimokatoliåka i Srpska pravoslavna crkva od 1945. do polovine ãezdesetih godina, in: Dijalog pov-
jesniåara-istoriåara 2, edited by Hans Georg Fleck und Igor Graovac, Zagreb 2000, p. 653–670.
18
Janjetoviñ, Zoran, Between Hitler and Tito. The disappearance of the Vojvodina Germans, Belgrade 2000;
Ibid., Deportacija vojvoœanskih Nemaca na prinudni rad u Sovjetski Savez krajem 1944. i poåetkom 1945.
godine, in: Jugoslovenski istorijski åasopis, No. 1, Beograd 1997, p. 157–168; Ibid., Prilog prouåavanju
poloæaja folksdojåera u Jugoslaviji 1944–1948, in: Istorija XX. veka, No. 1, Beograd 1996, p. 143-152; Ibid.,
Logorisanje vojvoœanskih Nemaca od novembra 1944. do juna 1945. godine, in: Tokovi istorije, No. 1-2,
1997, p. 150–164; Ibid., The disappearance of the Germans from Yugoslavia: Expulsion or emigration?,
Bonn 2003; Ibid., O dræavljanstvu jugoslovenskih Nemaca, in: Tokovi istorije, No. 1–2, 2002, p. 25–35;
Ibid., Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben, in : Südostforschungen, Vol. 58, München 1999,
p.119–168.
49
It is at least this author’s impression, that the most important and delicate records
are still waiting to be discovered or, in worst case, have either never reached the
archives or have been destroyed. Be as it may, there is still a lot of unavoidable archive
work to be done, until an all-embracing and well-balanced history of the first years of
Serbia within socialist Yugoslavia can be written.
b) Yugoslav-communist literature
Although communist literature concerning the construction of the second Yugo-

slavia is often one-sided, there is a quite remarkable number of publications that have
to be mentioned and taken into account. Primarily the document editions on People
Liberation War and about the construction of socialist Yugoslavia build the starting
point for further research.19 Read in a different way, these documents provide reliable
and valuable information. Additionally many Yugoslav historians dealt with other (not
repressive) aspects of the transformation process. Although these works are to a great
extent ideologically coloured they still represent well-funded, professional contribu-
tions to recent Yugoslav history.20
19
Petranoviñ, Branko, Zapisnici sa sednica Politbiroa Centralnog komiteta KPJ (11. jun 1945 – 7. jul 1948),
(=Izvori za istoriju Jugoslavije), Beograd 1995; Petranoviñ, Branko/Zeåeviñ, Momåilo, Jugoslovenski feder-
alizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i dokumenata. Drugi tom 1943–1986, Beograd 1987; Petranoviñ,
Branko/Markoviñ, Ljljana, Zapisnici NKOJ-a i Privremene vlade DFJ: 1943–1945, Beograd 1991; Zeåeviñ,
Miodrag/Popoviñ Jovan P., Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Dræavna komisija za utvrœivanje zloåina oku-
patora i njegovih pomagaåa iz Drugog svetskog rata, Beograd 1996; Neãoviñ, Slobodan, Stvaranje nove
Jugoslavije 1941–1945, Beograd 1981; Ibid. (ed.), Zakonodavni rad Predsedniãtva AVNOJ-a i Predsed-
niãtva Privremene narodne skupãtine DFJ, – 19. XI 1944-27. X 1945, edited by Pretsedniãtvo Narodne
Skupãtine FNRJ, Beograd 1951; Ibid. (ed.), Rad zakonodavnih odbora Predsedniãtva Antifaãistiåkog veña
narodnog osloboœenja Jugoslavije i Predsedniãtva Privremene narodne skupãtine, 3 April–25 October 1945,
edited by Pretsedniãtvo Narodne Skupãtine FNRJ, Beograd 1952; Arhiv Jugoslavije (ed.), Dokumenti cen-
tralnih organa KPJ, NOR i revolucija (1941–1945), Knj. 22–23. Beograd 1996; Pijade, Moãa/Neãoviñ, Slo-
bodan, Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a: 26. i 27. novembra 1942. u Bihañu: 29. i 30. novembra 1943. u
Jajcu, Zagreb 1963; Glavni izvrãni odbor (ed.), Saopãtenja zloåina okupatora i nijhovih pomagaåa u Vojvo-
dini 1941–1944. Vol. 1: Zloåini u Baåkoj i Baranji; Vol. 2: Zloåini u Sremu, Novi Sad 1946; Popov, Jelena
(ed.), Glavni NOO Vojvodine 1943–1945 (=Graœa za istoriju Vojvodine, knj. 12), Novi Sad/Sremski Kar-
lovci 1977; Vasiliñ, Ljubiãa (ed.), Okruæni komitet KPJ za Vojvodine 1944–1945 (=Graœa za istoriju Vojvod-
ine, knj. 11), Novi Sad/Sremski Karlovci 1978; Ibid., Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu 1941–1945
(=Graœa za istoriju Vojvodine, knj. 7), Novi Sad 1971.
20
Åulinoviñ, Ferdo, Stvaranje nove jugoslovenske dræave, Zagreb, 1959; Koãtunica, Vojislav / Åavoãki, Kosta,
Party pluralism or monism. Social Movements and the Political System in Yugoslavia 1944–1949 (=East
European Monographs, No. CLXXXIX), New York 1985; Pavloviñ, Momåilo, Politiåki programi
Demokratske, Narodne radikalne, Jugoslovenske republikanske demokratske, Socialistiåke stranke Jugo-
slavije iz 1945. godine, in: Istorija XX. veka, broj 1, Beograd 1985, p. 119–156; Petranoviñ, Branko, Istorija
Jugoslavije, Vol. 3: Socijalistiåka Jugoslavija 1945–1988, Beograd 1988; Ibid., AVNOJ Revolucionarna
smena vlasti, 1942–1945, Beograd 1976; Ibid., Politiåke i pravne prilike za vreme privremene vlade DFJ,
Beograd 1964; Gañeãa, L. Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945–1948, Novi Sad 1984;
Stipetiñ, Vladimir, Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ godine 1945–1948, Rad. knj. 300, JAZU, Zagreb
1954; Åepiñ, Zdenko, Agrarna reforma in kolonizacija v Sloveniji 1945–1948, Maribor 1984; Maticka, Mar-
ijan, Agrarna reforma i kolonizacija u Hrvatskoj 1945–1948, Zagreb 1990; Åaliñ, Duãan, Industrijalizacija
FNRJ, Zagreb 1963; Petranoviñ, Branko, Aktivnost rimokatoliåkog klera protiv sreœivanja prilika u Jugo-
slaviji (mart 1945-septembar 1946), in: Istorija XX. veka, Zbornik radova, V, Beograd 1963; Æivojinoviñ,
Dragoljub, Vatikan, katoliåka crkva i jugoslovenska vlast 1941–1958, Beograd 1958.
50
c) South-Slavic exile literature
A small part of Yugoslav anticommunists (former ustaãe, åetnici, nediñevci,

ljotiñevci, domobranci, domobrani and others) who managed to leave the country in
time didn’t let the opportunity slip away to state their position on what happened in
Yugoslavia during and after WWII. While the memoirs of ustaãe, ustaãe-sympathisers
and former åetnici is hardly worth mentioning21, other authors at least tried (more or
less successfully) to be scholarly and their historiographic interpretation of the events
lies within an acceptable frame.22
d) Miscellaneous literature
Not only historians of Yugoslav provenience have been showing interest in recent
Yugoslav history. The bloody and tragic end of the centuries long, mostly peaceful
coexistence between the Yugoslav Germans and their South-Slavic neighbours after
WWII led to an intensive and not seldom half- or unscholarly tackling in Germany and
Austria of the history of the German minority in Yugoslavia.23 A comparable motiva-
tion has to be stated for Hungarian historians who tried to enlighten the faith of their
21
Musa, Vladimir, Bleiburãka tragedija hrvatskoga naroda, München/Barcelona 1976; Prpiñ, George J., Tra-
gedies and migrations in Croatian history, Toronto 1973; Studia Croatica, La Tragedia de Bleiburg. Docu-
mentos sobre las matanzas en masa de los croatos en Yugoslavia comunista en 1945, Buenos Aires 1963;
Kataliniñ, Kazimir, Argumenti: NDH, BiH, Bleiburg i genocid, in: Åasopis “Republika Hrvatska”, p. 7–12,
Buenos Aires/Zagreb 1993; Skertiñ, Stephen W., The Bleiburg-Maribor tragedy. Croatian golgotha: fifteenth
anniversary of the massacre of the Croatian army, Cleveland 1960; Områanin, Ivo, Dokumente über
Greueltaten der Tschetniken und Kommunisten in Kroatien (1941–1945), München 1960; Rajiñ, Milan L.,
Srpski pakao u komunistiåkoj Jugoslaviji. Trilogija komunistiåkih zloåina, Beograd 1991 (Rajiñ was a mem-
ber of the åetnici and his book is åaracterised by one-sidedness and dull Serbian nationalism.)
22
Œilas, Milovan, Der Krieg der Partisanen. Memoiren 1941–1945, Wien 1978; Karapandæiñ, Borivoje,
Koåevje: Tito's bloodiest crime 1945–1970, Cleveland n.d; Ibid., The Bloodiest Yugoslav Spring, 1945 –
Tito's Katyn and Gulags, New York 1980; Klepec, Matiaæ, Teharje so tlakovane z naão krvjo. Tüchern ist
getränkt mit unserem Blut, Buenos Aires 1973; Kovaå, Tomaæ, V rogu leæimo pobiti, Buenos Aires 1968;
Heåimoviñ, Joseph, In Tito's Death Marches and Extermination Camps, New York 1962; Prcela, John/ Gul-
descu, Stanko, Operation Slaughterhouse. Eyewitness Añounts of Postwar Massacres in Yugoslavia, Phila-
delphia 1970;
23
Only a small part of the numerous publications related to this topic are mentioned below: Arbeitskreis
Dokumentation (ed.), Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 1944-1948, Die Stationen eines Völker-
mords, München 1998; Beer, Josef, Weissbuch der Deutschen aus Jugoslawien. Ortsberichte über die Ver-
brechen an den Deutschen durch das Tito-Regime in der Zeit von 1944–1948, (=Donauschwäbisches
Archiv: Reihe 3, Beiträge zur donauschwäbischen Volks- und Heimatgeschichtsforschung; 46) München
1992; Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa, Vol. V: Das Schicksal der Deut-
schen in Jugoslawien, edited by Bundesministerium für Vertriebene, Flüchtlinge und Kriegsgeschädigte,
Bonn 1961; Sundhaussen, Holm, Die Deutschen in Kroatien-Slawonien und Jugoslawien, in: Günter Schödl
(ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europas. Das Land an der Donau, Berlin 1995; Suppan, Arnold (ed.),
Deutsche Geschichte im Osten Europap. Zwischen Adria und Karawanken, Wien 1998; Ibid./Rumpler, Hel-
mut (eds.), Geschichte der Deutschen im Bereich des heutigen Slowenien 1848–1941, München 1988;
Böhme, K.W., Die deutschen Kriegsgefangenen in Jugoslawien 1941–1949. Zur Geschichte der deutschen
Kriegsgefangenen des Zweiten Weltkriegs, Vol. 2, edited by Erich Maschke, München 1962 and 1964.
51
24
co-nationals in Vojvodina during and after WWII. Aleksandar Kasaã however pub-
lished the most reliable work about Hungarian minority in Yugoslavia.25 The descrip-
tion of repressive measures undertaken by Partisan forces (mass executions and
expulsion) against the Italian minority in Istria, Dalmatia and Slovenia is the subject of
some articles published in Italy, Austria and Croatia.26 Since the author unfortunately
cannot read Albanian it is impossible to say what was published in Albanian about
“retaliations with balists”.27
Only a few other publications dealing with persecution in Yugoslavia appeared in
English and German.28
Finally the international comparative studies intending to stress both the differ-
ences and similarities in the process of coming into power of communist parties in the
respective European countries after WWII deserve to be mentioned. The unhindered
access to Eastern European archives made it possible for historians to focus on so far
24
Ludanyi, Andrew, The Hungarians of Vojvodina under Yugoslav Rule, in: The Hungarians, A Divided
Nation, edited by Stephen Borsody, New Haven 1988, p. 191–208, Ibid., Hungarians in Rumania and Yugo-
slavia: a comparative study of communist nationality policies, 1971; Ibid., Titoist Integration of Yugoslavia.
The Partisan Myth and the Hungarians of the Vojvodina, in: Polity 12 (1979), p. 225–252; Cseres, Tibor,
Titoist atrocities in Vojvodina 1944–1945. Serbian Vendetta in Bacska, Toronto 1993; Ibid., Blood Feud in
Bácska, Budapest 1991; Hommonay, Elemér, Atrocities committed by Tito’s partisans in occupied Southern
Hungary, Cleveland/Ohio 1957; Matuska, Márton, Retaliation, Budapest 1995; Arday, Lajos, Hungarians in
Serb-Yugoslav Vojvodina since 1944, in: Nationalities Papers 24 (1996), p. 467–482.
25
Kasaã, Aleksandar, Maœari u Vojvodini 1941–1946, Novi Sad 1996.
26
Bartoli, G., Il martirilogo delle gente adriatiche, Trieste 1961, Wörsdorfer, Rolf, Zwischen Karst und Adria.
Entnationalisierung, Umsiedlung und Vertreibung in Dalmatien, Istrien und Julisch-Venezien (1927-1954),
in: Robert Streibl (ed.), Vertreibung und Flucht, Wien 1994; Esposito Givanni, Trieste e la sua odissea, Rom
1952 ; Galliano, Fogar, Fojbe in deportacije v Julijski krajini, in: Prispevki za zgodovino delavskega gibanja
25 (1985), p. 95–109 ; Orietta, Moscarda, L’esodo dall’Istria, in: Friuli e Venezia Giulia – Storia del´900,
Gorizia 1997, p. 551-560; Tolto il segreto sui lager di Tito. Vi furono uccisi 5 mila italiani, in: “Il Giornale”,
No. 126, Anno XXIV, May 29th 1997; Veiter, Theodor, Soziale Aspekte der italienischen Flüchtlinge aus den
adriatischen Küstengebieten, in: Festschrift für Hans Schmitz zum 70. Geburtstag, Wien 1967; Dukovski,
Darko, Egzodus talijanskog stanovniãtva Istre 1945–1954, in: Åasopis za suvremenu povijest, XXXIII, 3,
2001.
27
This the title of a book published in Belgrade: Vidaniñ, Rajko, Obraåuni sa balistima 1944–1952 (=Prilozi
za istoriografiju Kosova i Metohije), Beograd 1990; Also consider: Malcolm, Noel, Kosovo. A short History,
pp. 314.
28
Martin, David, The Web of Disinformation. Churchill’s Yugoslav Blunder, San Diego/New York//London
1990; Cowgill, Anthony, Cowgill Inquiry, The Repatriations from Austria in 1945. The documentary evi-
dence reproduced in full from british, american and yugoslav sources, London 1990; Ibid., Cowgill,
Anthony, The Repatriations from Austria in 1945. Report of an Inquiry, London 1990; Tolstoy, Nikolai, The
Klagenfurt Conspiracy, in: South Slav Journal, Vol. 6, No. 1 (19), p. 6-23, 1983; Ibid., The Minister and the
Massacres, London 1986; Jarman, Robert L., Yugoslavia. Political Diaries 1918-1965, Vol. 3: 1938-1948,
Chippenham 1997; Völkl, Ekkehard, “Abrechnungsfuror in Kroatien”, in: Klaus-Dietmar Henke und Wol-
ler, Hans (eds.), Politische Säuberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration
nach dem Zweiten Weltkrieg, München 1991, p. 358–393; Kaltenegger, Roland, Titos Kriegsgefangene. Fol-
terlager, Hungermärsche und Schauprozesse, Graz / Stuttgart 2001; Elste, Alfred, Filipic Hanzi, Koschat,
Michael, NS-Österreich auf der Anklagebank. Anatomie eines politischen Schauprozesses im kommunistis-
chen Slowenien, Klagenfurt/Wien 2000.
52
neglected fields of research, such as terror against alleged and true enemies, show tri-
als, “cleansings” within the Communist Party and so on.29
It is both the wish and hope of this author that within a reasonable period of time a
professional team composed of historians from all parts of the former Yugoslavia and
abroad will write an all-embracing, source-based and balanced history about the
Stalinist époque in Yugoslavia. Since this process historically has to be considered as a
unity (whenever with special developments in the respective republics or regions) it
must also be described as one. Thus it should be possible to answer the question, what
price in the hour of birth had to be paid for the fragile harmony in Yugoslavia during
Cold War.
III GENERAL ASEPCTS OF THE COMMUNIST TAKE-OVER
Legal base for persecution and retaliation
Since the People’s Liberation Movement was predominately military organized,

the origins of a yet common jurisdiction emerged within this area. Until liberation30 of
a respective region, primarily military courts were responsible for conviction of col-
laborationists and “people’s enemies”. Åulinoviñ states on the quality of this legal
practice: “This legal proceeding was not organized, informal, collective, simple, fast
and mostly crowded, since often all members of the respective Partisan unit took part
at the trial.”31 One of the most important changes within the field of partisan military
judiciary emerged with the “Directive on Military Courts” dated May 24th 1944. Arti-
cle 13 and 14 defined quite clearly who in the eyes of partisan leaders were to be con-
sidered as “war criminal” and “people’s enemy”:
29
Weber, Hermann (ed.), Terror. Stalinistische Parteisäuberungen 1936-1953, Paderborn 2001; Maderthaner,
Wolfgang/Schafranek, Hans/Unfired/Berthold (eds.), “Ich habe den Tod verdient”. Schauprozesse und poli-
tische Verfolgung in Mittel- und Osteuropa 1945–1956, Wien 1991; Courtosi, Stéphane (ed.), Das
Schwarzbuch des Kommunismus: Unterdrückung, Verbrechen und Terror, München 1998; Hodos, Georg
Hermann, Schauprozesse. Stalinistische Säuberungen in Osteuropa 1948–54, Berlin 1990; Weber, Her-
mann/Staritz, Dietrich (eds.), Kommunisten verfolgen Kommunisten: stalinistischer Terror und “Säuberun-
gen” in den kommunistischen Parteien Europas seit den dreissiger Jahren (Beiträge des internationalen
wissenschaftlichen Symposions an der Universität Mannheim “Weisse Flecken” in der Geschichte des Welt-
kommunismus - stalinistischer Terror und “Säuberungen” in den kommunistischen Parteien Europas seit
den dreissiger Jahren vom 22. bis 25. Februar 1992), Berlin 1993; Kuretsidis-Haider, Claudia/Garscha, Win-
fried R. (eds.), Keine “Abrechnung”. NS-Verbrechen, Justiz und Gesellschaft in Europa nach 1945, Leipzig/
Wien 1998; Henke, Klaus-Dietmar/Woller, Hans (eds.), Politische Säuberungen in Europa. Die Abrechnung
mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten Weltkrieg, München 1991; Deák, István/Gross
Jan T./Judt Tony (eds.), The Politics of Retribution in Europe. World War II and its Aftermath, Princeton
2000; Karsai, László, Crime and Punishment: People’s Courts, Revolutionary Legality, and the Hungarian
Holocaust.
30
The term “liberation” is primarly used by Communist historians and means the establishment of communist
power.
31
Cit. Åulinoviñ, Ferdo, Stvaranje nove jugoslovenske dræave, Zagreb 1959, p. 155.
53
Art. 13
“As war criminals have to be considered, whether they are Yugoslav or foreign cit-
izens: Initiators, organizers, commanders, helpers and executors of mass killings, tor-
ture, forced migration, internment and forced labour of the population, further arson,
destruction and pilferage of state and people’s property, all owners of possession and
enterprises in Yugoslavia and of other countries, who brutally exploited the people
having been taken away for forced labour. Officials of the terrorist apparatus and of ter-
rorist armed forces of the occupying or domestic forces and the ones who executed
mobilization of our people for hostile army.”
Art. 14
“As people’s enemies have to be considered: All active ustaãa, åetnici and mem-
bers of other armed formations in the service of the enemy and its organizers and help-
ers; All who are in the service of the enemy – as spies, couriers, initiators, agitators and
similar. The ones who forced the people to deliver weapons to the occupying forces.
Everybody who betrayed the People’s fight and were on the side of the occupying
forces. Everybody who secedes Peoples power and work against it. The ones who dev-
astated the People’s army or supported and support in any other way the occupying
forces. The ones who execute murdering, pilferage and similar.”32
While the term “war criminal” is reasonably exactly defined, the definition of
“people’s enemy” remains – probably on purpose – vague. Therewith the opportunity
was provided to condemn and eliminate almost every persona non grata.
As the most significant act in the context of “retaliation” one has to quote the “Act
on crimes against people and state” from August 25th 194533, which only represents a
further development of the above mentioned and cited “Directive on Military Courts”
which provided the legal base for innumerable verdicts against war criminals, collab-
orators and “people’s enemies”.
At least in Slovenia, Croatia, Serbia proper and Vojvodina the ad hoc “National
courts of honour” were appointed during spring and summer 1945. These special
courts were founded to convict war criminals and “people’s enemies” and to confiscate
their property.34
Some other decisive legal acts are chronologically listed below:35
32
Cit. Neãoviñ, Slobodan, Stvaranje nove Jugoslavije 1941–1945, Beograd 1981, p. 414–415.
33
Sluæbeni list DFJ, September 1 1945, No. 66/619.
34
For Slovenia: Mikola, Milko, “Povojne nasilne razlastitve premoæenja v Sloveniji”, in: Temna stran meseca,
ed. by Drago Janåar, p. 53 ff.
35
For further details: Radiñ, Sneæana, Konfiskacija imovine u valjevskom okrugu 1944–1946, Valjevo 2002, p.
19–27. My list only mentions the first and original legal act. Subsequent changes, supplementations or
“authentic interpretations” have not been taken into consideration.
54
th
May 13 1944: Confidential direction by Tito to establish a Yugoslav secret police
under the name OZNA36
Probably May 1944: Direction by the NKOJ, Commissariat of Internal Affairs, on
organization of Internal state administration37
August 15th 1944: Official formation of the KNOJ (Korpus narodne odbrane
Jugoslavije)38
November 21st 1944: Decision by Presidium of the AVNOJ “on transition of hos-
tile possessions into state property, on state administration of abandoned possessions
and on sequestration of possessions which were confiscated by occupation powers.”39.
This decision built the legal base for confiscation of almost any German property (Art.
1 [2]) and those of alleged and real war criminals and their aides (Art. 1 [3]) regardless
of their nationality.
February 3rd 1945: Decision by Presidium of AVNOJ “on abolition and annul-
ment of all legal acts adopted by the occupying force and its helpers during occupa-
tion; on abolition of decisions adopted during this period; on abolition of all legal acts
which were effective during hostile occupation.”40.
April 23rd 1945: Act “on fighting forbidden speculation and economical sabo-
tage.”41 The corpus delicti of economical collaboration was often used by Yugoslav
judges to eliminate “capitalistic elements” on the one hand and to accumulate state
property on the other.
May 29th 1945: Decision by Presidium of AVNOJ “on expropriation of war profit
accumulated during hostile occupation.”42 As a consequence of this act more than 125
million. Yugoslav dinars poured in the Renewal Fund until the end of 1946.43
June 9th 1945: Act “on confiscation and execution of confiscation.”44 This act
defined the terms of “confiscation” (i.e. coercive expropriation without the right of
compensation, Art.1 [1]) and “sequestration” (provisional expropriation of property
that will be held under state control until further decisions of a respective court, Art. 12
[1]).
July 10th 1945: Act “on kinds of punishments.”45 This act described what possible
kinds of penalties civil and military courts could have meted out.
August 3rd 1945: Decree “on general amnesty and pardon.”46 Maybe 5.000 per-
sons (åetnici, nediñevci, Croatian and Slovenian Home guards, members of armed
36
Lopuãina, Marko, Ubij bliænjeg svog. Jugoslovenska tajna policija 1945 / 1995, Beograd 1996, p. 48.
37
Neãoviñ, Slobodan, Stvaranje nove Jugoslavije 1941-1945, Beograd 1981, p. 377–379.
38
Vojnoistorijski arhiv, Fond NOR, kut. 15, fasc.1/1, dok. 10.
39
Sluæbeni list DFJ, February 6th 1945, No. 2/25.
40
Sluæbeni list DFJ, February 13th 1945, No. 4/51.
41
Sluæbeni list DFJ, April 25th 1945, No. 26/241.
42
Sluæbeni list DFJ, Mai 29th 1945, No. 36/320.
43
Petranoviñ, Branko, Politiåke i pravne prilike za vreme privremene vlade DFJ, Beograd 1964, p. 55.
44
Sluæbeni list DFJ, June 12th 1945, No. 40/359.
45
Sluæbeni list DFJ, July 10th 1945, No. 48/436.
46
Sluæbeni list DFJ, August 5th 1945, No. 56/526.
55
47
Albanian and Muslim units) felt under this amnesty. Exempt from the amnesty were
ustaãe, ljotiñevci, members of the Russian protecting corps, members of the ethnic
German Association and others.
August 10th 1945: Act “on electoral lists.”48 Therewith the active and passive suf-
frage for the forthcoming federal elections of November 11th 1945 was denied to a
large group of wartime opponents (former ministers, active ustaãe, åetnici, nediñevci,
ljotiñevci and persons who were condemned for deprivation of “national honour”
respectively political or civil rights).49 Similar laws were also passed on the level of
republics and provinces.50
August 23rd 1945: Act “on agrarian reform and colonization.”51 On the basis of
this act a land fund consisting of 1’647’305 ha was founded.52 Slightly more than 38%
(637.939 ha) of this total was confiscated from the ethnic Germans and the citizens of
the German Reich.
August 26th 1945: The act “on implantation of People’s court.”53
August 28th 1945: Act “on press.”54 Wartime opponents (see act “on electoral
lists.”) couldn’t become editors or members of the editorial office.
The State Commission on Ascertaining Crimes Committed by Occupying Powers

and their Helpers.
A decision by the Presidium of the AVNOJ dated November 30th 1943 envisaged
the appointment of a State commission on ascertaining crimes committed by occupy-
ing powers and their helpers during WWII (Dræavna komisija za utvrivanje zloåina
okupatora i njihovih pomagaåa, hereafter: DKUZOP).55 The commission became
active after the NKOJ passed a regulation and named the members of the commission
in May 1944.
47
Völkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Poli-
tische Säuberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten
Weltkrieg, München 1991, p. 392.
48
49
As far as he author is aware there are no reliable data about how many people in Yugoslavia didn’t have the
electoral law on the basis of this act.
50
E.g. in Vojvodina: “Decision on accompliãment of election for local, town, canton and district committees
and for Central People’s Liberation Committee of Vojvodina”, in: Sluæbeni list Vojvodine, June 1st 1945,
No.3/100, especially part II, Art. 12 [1-7].
51
52
Gañeãa, L. Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945–1948, Novi Sad 1984, S. 362. See
also: Stipetiñ, Vladimir, Agrarna reforma i kolonizacija u FNRJ godine 1945–1948, Rad, knj. 300, JAZU,
Zagreb 1954.
53
Sluæbeni list DFJ, September 4th 1945, No. 67/622.
54
Sluæbeni list DFJ, September 1st 1945, No. 65/612.
55
Zeåeviñ, Miodrag/Popoviñ Jovan P., Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Dræavna komisija za utvrœivanje
zloåina okupatora i njegovih pomagaåa iz Drugog svetskog rata, Beograd 1996, p. 21. Unless otherwise
noted, following figures and facts are taken out of the above mentioned publication.
56
In addition to the State commission six Republic commissions (Slovenia, Croatia,

BiH, Serbia, Montenegro and Macedonia), one Province commission (Vojvodina), two
Regional commissions (Kosovo and Sandæak), 65 District (okruæni) commissions, 292
Canton (sreski) and 1,210 Municipal commissions and local evidence collectors were
founded or appointed. The main task of these commissions was to collect evidence and
to provide Public prosecutors and members of the OZNA/UDBA with these docu-
ments. Not only members of the commissions but also ordinary citizens could report
what they (allegedly) knew about war crimes and their perpetrators. The commissions
registered almost one million of these notifications (prijava) by Yugoslav citizens.
Needless to say war crimes committed by partisan forces or members of the Red Army
could not be reported. The specific/concrete handling of these notifications by mem-
bers of the commissions has yet to be analysed (crucial question: how carefully did the
officials deal with these notifications?), but it isn’t hard to imagine what opportunities
were given to people who were out to harm somebody – maybe just for some personal
reasons.
To investigate “complex war crimes” the State, Republic and Province commis-
sions set up the so-called enquiry commissions (anketna komisija) and elaborates.56
The main task of State, Republic and Province commissions was to adopt deci-
sions (odluka) on war criminals, collaborators and “people’s enemies”. In all, these
commissions registered a total of 66.420 war criminals, whereof 17.175 persons were
defined as “foreign” war criminals and 49.245 were considered as “domestic”
(domañi) traitors and war criminals.
These decisions were placed at the disposal of military and public prosecutors and
members of the secret police. On the basis of the decisions people could have been
charged and were convicted as a matter of fact in most cases. This illustrates the heavy
responsibility that officials of these commissions had to bear and at least the question
must be asked, if they always were aware of it.
Undoubtedly the existence of these commissions was fully legitimised and even –
after four years of mutual national hatred and scorn - a conditio sine qua non to rebuild
a common Yugoslavia. “Real” war criminals, collaborators and traitors had to be pun-
ished; but the crucial point lies within the question, who decides who has to be con-
sidered a war criminal, a collaborator and a traitor. Like in most cases in history, the
victorious party does. That’s what happened in Yugoslavia, where exclusively mem-
56
The State commission e.g. set up an enquiry commission for “determination of damage by Hitler’s destruc-
tion of Belgrade” or the Republic commission of Serbia established an enquiry commission for “investiga-
tion on forced deportation of Slovenes to Serbia.” Zeåeviñ, Miodrag/Popoviñ Jovan P., Dokumenti iz istorije
Jugoslavije, Dræavna komisija za utvrœivanje zloåina okupatora i njegovih pomagaåa iz Drugog svetskog
rata, Beograd 1996, p. 39.
57
bers of the People’s Liberation Movement (even more exactly: members of the Com-
munist Party) made this grave decision. The presumption that most of the other civil
war groups (especially åetnici, ustaãe) would have done the same is no excuse for the
Communist procedure.57 The wich for retaliation in the aftermath of cruelty exists
probably from the time immemorial. In the case of Yugoslavia, political (consolidation
of power) and economical (accumulation of state property) advantages additionally
strengthened and supported this wish.
IV RETALIATION AND PERSECUTION: DEVELOPMENTS

IN RESPECTIVE REPUBLICS AND REGIONS
Definition of “Retaliation”
Especially on the territory of Yugoslavia it is hardly possible to provide a clear

separation between what has to be considered as “act of war” and what runs under the
term of “retaliation”. At the first it seems the most evident solution is to treat every
action that occurred after the official ending of WWII in Yugoslavia on May 15th 1945
as “retaliation”. Thus the harsh actions of Tito’s partisan forces against Italian, Hun-
garian, German and Serbian civilians in Dalmatia, Istria, Vojvodina and Serbia proper
immediately undertaken during or after the “liberation” of the respective areas would
“only” count as acts of war, although these actions definitely didn’t help to improve the
military situation of the People’s Liberation Army. Therefore a temporal break-up
between “act of war” and “retaliation” is definitely not satisfactory. As a result the
author will use the term “retaliation” for all killings and repressive measures against
civilians, which took place during or after “liberation” of a respective area. Under the
presumption that no or at least very poor military strategic advantage can be asserted,
the killing of enemy soldiers (e.g. ustaãe, domobranci, belogardisti, plavogardisti, ået-
nici, domobrani, balisti) has also to be considered as “retaliation” (keywords:
“Bleiburg”, “Koåevje”, “Zelengora”).
The Italian minority in Dalmatia and the Coast Land: Flight and Persecution
Members of the Italian minority in Istria and Italian fascists have to be counted as
one of the first victims of communist retribution. Right after the Italian surrender on
September 8th 1943 Slovenian, Croatian as well as Italian partisan units gained control
57
“If the outcome of the war had been the opposite, with the quisling forces on the winning and the Partisans
on the losing side, the same thing would have happened to the remnants of the Partisan forces.” Cit.
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Occupation and Collaboration, Stanford
2001, p. 766.
58
over Istria, except Pula/Pola. Probably 500 to 700 Italian fascists and collaborators
were killed in autumn 1943.58 Together with dead bodies the captives were tied up and
thrown into deep karstic caves (the Italian word for karstic cave is foibe; that’s why in
Italian this procedure is called infoibamenti). The same killing method was used in
spring and summer 1945 for Croatian and Slovenian soldiers and civilians. These
actions can definitely not even be considered as an attempted ethnic “cleansing” rather
as a reaction to the often brutal fascist repression the Slavic population had to suffer
from during the Italian rule.59
In the context of the invasion of partisan units in autumn 1943 thousands of Ital-
ians left their homes in Istria and left either directly for Italy or for areas not yet con-
trolled by the communists (e.g. Pula, Trst).
In the course of communist coming into power in the Adriatic coast in spring 1945
an estimated number of 5’000 to 7’000 people (fascists, members of the National Lib-
eration Committee, collaborators and captured German and Italian soldiers) were
killed.60
Up to a quarter million of Italians left Yugoslavia (Dalmatia, Coast Land) between
1943 and the 1950s.61 Their motivation was complex, since the long time unsolved
border conflict, Yugoslav assaults, anti-communist attitude, economical considerations
and Italian propaganda have to be cited as reasons and causes for their emigration.62 At
the first official census after the war only 36’000 people avowed themselves to Italian
nationality.63
58
Veiter, Theodor, “Soziale Aspekte der italienischen Flüchtlinge aus den Küstengebieten”, in: Festschrift für
Hans Schmitz zum 70. Geburtstag, edited by Theo Mayer-Maly, Albert Nowak, Theodor Tomandl, Vol. II,
Wien/München 1967, P. 285. The Italian literature acts from the assumption that several thousands of Italian
died between 1943 and 1945 in these karstic caves. Bartoli, Gianni, Il martirologio delle genti adriatiche,
Trieste 1961; Fogar, Galliani, “Foibe e deportazioni. Nodi sciolti e da sciogliere”, in: Qualestoria, No. 2/3,
August-Dezember 1989, p. 11-20; Ibid., “Foibe: politica e storia, in: Quaderni del Centro studi economico-
politici Ezio Vanoni”, No. 20/21, 1990.
59
Bahovec, Tina, “Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum”, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer
Region, edited by Andreas Moritsch, Klagenfurt/Ljubljana/Wien, p. 467-468.
60
Bahovec, Tina, “Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum”, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer
Region, edited by Andreas Moritsch, Klagenfurt/Ljubljana/Wien, p. 467-468. In Triest/Trst alone approxi-
mately 800 collaborators were thrown into karstic caves. Sirc, Ljubo, Nobel Peace Prize for Tito, p. 5.
61
Magosci, Paul Robert, Historical Atlas of East Central Europe, Vol. 1, Seattle/London 1998, p. 165.
62
Bahovec, Tina, “Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum”, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region
(edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/Wien 2001, p. 468. For further details: Magosci, Paul
Robert, Historical Atlas of East Central Europe, Vol. 1, Seattle/London 1998, p. 165 and Wolfrum, Gerhart,
“Die Völker und Nationalitäten”, in: Markert, Osteuropa-Handbuch Jugoslawien, p. 20.
63
Kofos, Evangelos, “Balkan minorities under Communist regimes”, in: Balkan Studies, Vol. 2, Thessaloniki
1961, p. 43.
59
Serbia after liberation
In the course of successive withdrawals of German units and quisling forces

(nediñevci, ljotiñevci)64 and parallel invasion (or liberation) of Serbian towns and vil-
lages by soldiers of the People’s Liberation Movement, a spate of detentions and assas-
sinations without trial of Titos opponents came over Serbia. Not only enemy (foreign
and domestic) soldiers were arrested, sentenced and killed, but also civilians who in
the eyes of the Partisans were seen as “collaborators”, “traitors”, and wartime profi-
teers (industrialists, wealthy peasants, intellectuals, artists and other “class enemies”).
Until the liberation of Belgrade, the Communist Party was numerically weak in
the capital.65 It was only during autumn and winter 1944 that the party organization
was established.66 The city was then divided into quarters (rejon) and cells (ñelija) that
were controlled by loyal party members. A military administration (komanda grada)
was set up with General Ljubodrag Œuriñ as its commander. During the first months the
military administration assumed civil functions as well, although a provisional exec-
utive committee (Izvrãni narodnooslobodilaåki odbor, hereafter: INOO) had already
existed since October 26th. Unreliable officials and “useless elements” from the former
municipality were dismissed and loyal members of the partisan army took their posts.
A curfew was introduced, starting from 8:00 pm. 67 One of the main tasks for the new
rulers was fighting “great Serbian chauvinism”, meaning the manhunt after followers
of Mihajloviñ, Nediñ and Ljotiñ and other real or imagined collaborators. Petranoviñ
writes: “Some of the collaborators were taken in front of courts, but many people “dis-
appeared in the dark” during the days of expulsion of the Germans. Execution role
played the OZNA, which under the term of retaliation with fascism executed thousands
of innocent people, who were innocently accused, assassinated without trial, even
without knowledge of their families, as dangerous people for the future or because they
worked against the leaders of the new government during war.”68 In Belgrade, mass
executions took place e.g. at Banjiåka ãuma, in the quarters Brañe Jerkoviñ and Æark-
ovo and in the stadium „Grafiåar“.69 Similar repressive sanctions by the Secret police
and partisan units must be presumed to have happened in other Serbian towns and vil-
lages after invasion in autumn 1944.70
64
While approx. 300 high-ranking officials of Nediñ’ government left Belgrade already in September 1944
and reached Vienna, Milan Nediñ and Dimitrje Ljotiñ together with German officials escaped in October 4 th
1944. Milovanoviñ, Nikola, Kroz tajni arhiv Udbe, Vol. 1, Beograd 1986, p. 28.
65
Immediately after invasion of the partisans, merely 960 party members were located in Belgrade. Petra-
noviñ, Branko, Srbija u drugom svetskom ratu, p. 652.
66
In May 1945 the Communist Party counted 1.810 members in Belgrade; at the end of 1945 there were
already 5.614. Petranoviñ, Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 652.
67
Petranoviñ, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 654. According to Markoviñ the curfew started already at
6:00 pm. Markoviñ, Slobodan G., “Communist „Liberation“ and New Order in Belgrade”, in: The South
Slav Journal, Vol. 24 No. 3–4 (93-94), Autumn-Winter 2003 at: http://www.southslavjournal.com/feat1.htm.
68
Cit. Petranoviñ, Srbija u Drugom svetskom ratu, p. 655.
69
Ana Otaãeviñ, “Zloåini komunizma 1944-1956, Sudbina pobeœenih”, in: NIN, October 25th, 2001, p. 27.
60
The available Yugoslav documents at present don’t enable us to reconstruct the

exact procedure and extent of these persecutions. After all, eyewitness accounts pro-
vide an idea of how any sort of enemy simply “disappeared” these days. Only apprais-
als and statistical calculations (always within the frame of Koåoviñ’s and Æerjaviñ’s
reliable and exact calculations71) about the number of Serbian victims in Serbia
(including Kosovo and Vojvodina) can be provided: This author estimates that in Bel-
grade maybe 10.000 Serbian collaborators (soldiers, officials of Nediñ’s government)
and “class enemies” were killed during the first months after the partisan invasion; in
Serbia itself (including Kosovo and Vojvodina) likewise 10.000 victims of communist
retaliation might be realistic.72 Milan Grol, the leader of the Yugoslav Democratic
Party writes in his diary on November 11th 1944: „Horrible news reached us [...] In
Belgrade everything is still unsettled and unclear [...] People go about their private
business in fear and uncertainty about everything that is happening and that is going
to come [...] 2’000 have been executed, 2’000 arrested [...] This explains the silence
from Belgrade [...] How can order be created out of this blood, this fear and hatred,
and such arbitrariness from the authorities? And what kind of order?”73
The Vojvodina under military administration (with special consideration

of the German and Hungarian Minority) 74
Immediately after the invasion by the Red Army and the Yugoslav partisan units
the Military administration was set up on October 17th 1944 in the area of the Banat,
Baåka and Baranja (Vojna uprava za Banat, Baåku i Baranju, hereafter: VU BBB).
70
Pogledi (specijalno izdanje): Partizanski zloåini u Srbiji 1944-45: 150.000 neznanih grobova, broj 2, June
1991. In this “special edition” the numbers of victims in the respective towns are presented (they are defi-
nitely exaggerated and do not base on scientific calculations): Åaåak: 3.500; Kragujevac: 2.000; Kruãevac:
6.500; Uæice: 3.000; Valjevo: 4.000; Niã: 12.000; Leskovac: 1’200; Gornji Milanovac: 800; Resava: 800;
Jagodina: 2'500; Zajeåar: 8'000; Ãabac: 2'000; Poæarevac: 2.800; Aranœelovac: 3’600. See also: Pogledi
(specialno izdanje br. 1): “Zloåini komunista nad Srbima”, April/Mai 2004, Beograd 2004.
71
Koåoviñ counts 151.000 Serbian and Montenegrin victims (114.000 in Serbia, 4.000 in Kosovo and
33.000 in Vojvodina) for the whole wartime period of 1941 to 1945. Koåoviñ, Bogoljub, Ærtve drugog
svetskog rata u Jugoslaviji, London 1985, p. 171 (prilog 32). Æerjaviñ number is slightly higher: 190.000
Serbian and Montenegrin war losses (142.000 in Serbia proper, 3.000 in Kosovo and 45.000 in Vojvod-
ina). Æerjaviñ, Vladimir, Population losses in Yugoslavia 1941–1945, Zagreb 1997, p. 152–153 (tables 33,
33a and 34).
72
For further estimates by different authors: Markoviñ, Slobodan G., “Communist „Liberation“ and New
Order in Belgrade”, in: The South Slav Journal, Vol. 24 No. 3-4 (93–94), Autumn-Winter 2003 at: http://
www.southslavjournal.com/feat1.htm.
73
Cit. Markoviñ, “Communist ‘Liberation’ ”, p. 7.
74
For further details about the military administration: Cvejiñ, Ruæa, “Uloga KPJ u organizovanju i radu Vojne
uprave za Banat, Baåku i Baranju”, in: Istraæivanje, No. 1, Novi Sad 1971; Maloviñ, Gojko, Vojna uprava u
Banatu, Master thesis, (Manuscript), Beograd 1979. Unsubstantial the short essay by Konåar: Konåar,
Ranko, “Vojna uprava u Banatu, Baåkoj i Baranji 1944/1945”, in: Narodna vlast u Vojvodini 1941–1945
(Radovi sa savetovanja odræanog 22–23. novembra 1982. u Novom Sadu), Novi Sad 1986, p. 736–738.
61
After the end of all combat operations and liberation of the whole country, the VU
BBB was to be abolished; in fact civil authorities (the so called People’s Liberation
committees, hereafter: NOO) resumed power already on February 15th 1945.75
The reasons for the establishment of a military administration were complex:
Since the partisan movement in Banat, Baåka and Baranja due to the “efficient” Hun-
garian and German occupation policy was underdeveloped, the NOO couldn’t imme-
diately operate as the new authority. It was additionally stated in the public
announcement (proglas), that the “Yugoslav character of these areas must be pre-
served”.76 The military authorities saw to it that economical resources of the Vojvodina
were primarily used for purposes of the People’s Liberation Army.77 Maybe one of the
main motives for the implementation was the desire of the Partisan military leadership
to punish both the German and Hungarian population and to take control over German
property.78 A letter from the Province Committee of the Vojvodina of the Communist
Party of Yugoslavia (hereafter: CPY or CP) to all members of the CP in the Banat,
Baåka and Baranja seems to confirm this impression:
“As you know, with the decision by the High Commander of our army, comrade
Tito, a military administration was set up in the Banat, Baåka and Baranja. This step
was taken because a lot of Germans and Hungarians live in these our parts, who were
hostile towards the Slavic population and committed crimes organized by the occu-
pation forces. Especially the domestic Swabians acted barbarically towards the Serbs
and others of our nations. Thus it is necessary to thoroughly79 retaliate upon all Ger-
mans and upon those Hungarians who have committed war crimes. […] Further it is
necessary to take care of abandoned and enemy property. […]”80
Some of the most important tasks of the military authorities are to be mentioned
here:
– Recruiting of all men born between 1915 and 1926
– Establishment of People’s and border guards (especially in German, Hungarian
and Rumanian settlements)
– Confiscation of and administration over “abandoned” (napuãteno) and “fascist”
property
– Internment of Germans and control of the camps
75
Trujiñ, Vera, Vojna uprava za Banat, Baåku i Baranju – Novi Sad (1944–1945), Analitiåki inventar, Sremski
Karlovci 1981, p. VII-IX.
76
Arhiv Vojvodine (hereafter: AV), Fond Vojna uprava, predmet 2.
77
Petranoviñ, Branko/Zeåeviñ, Momåilo, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i
dokumenata. Drugi tom 1943–1986, Beograd 1987, p. 144.
78
Janjetoviñ, Zoran, “Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben”, in: Südost-Forschungen, Sonder-
druck Vol. 58, München 1999, p. 164.
79
Heavy print in the original document.
80
Cit. AV, Fond Pokrajinski komitet Saveza komunista Vojvodine (hereafter: Fond PKSKV) (F-334), not spec-
ified.
62
– Detention and conviction of war criminals, collaborators and “people’s ene-

mies”
From a Communist point of view the work of the VU BBB has to be seen as a suc-
cess: The Yugoslav Germans didn’t present a threat anymore, since most of them have
been transferred into camps and their property was confiscated. The detention and
elimination of domestic quislings and people’s enemies remained within the compe-
tence of the OZNA and the general (forced) mobilisation led to the intended increase
of troops within the Yugoslav Army. Most of the (not democratically elected) members
of the NOO were members of the Communist Party or at least loyal fellow-travellers to
a new, socialist Yugoslavia.81
a) The Yugoslav Germans in the Vojvodina after 194482
Since evacuation of the whole German population from Vojvodina due to inability
and indecision of Reich German and Volksdeutsche authorities failed, an estimated
number of 150.000 Germans were still settled in the area of Baåka, Baranja, the Banat
and Syrmium when the Partisans liberated Vojvodina in September/October 1944.83
Already on October 18th the decision was made to concentrate the German population
in camps and to confiscate their property.84 In all German settlements severe military
81
An internal paper by the Province committee of the Communist Party Vojvodina proves 1.780 Communist
delegates of the NOO in Vojvodina (this corresponds to approx. 30% of all delegates) on April 16th 1945.
AV, Fond PKSKV, pred. 1122 and 11120.
82
About agitation of both German and Hungarian population during the occupation period (selective): Mirniñ,
Josip, Nemci u Baåkoj u Drugom svetskom ratu, Novi Sad 1974; Kaåavenda, Petar, “Zloåini nemaåke oku-
pacione vojske i folksdojåera nad Srbima u Banatu 1941–1944. godine”, in: Istorija XX. veka, broj 2, p. 91-
99, Beograd 1994, Ibid., Nemci u Jugoslaviji 1941–1945, Beograd 1991, Krniñ, Zdravko, “The Transfer of
Volksdeutsche from the Independent State of Croatia During the Second World War”, in: Historijski institut
Slavonije, Zbornik 4, Slavonski Brod 1966, p. 73-88, Ibid., “The German Volksgruppe in the Independent
State of Croatia as an Instrument of German Occupation Policy in Yugoslavia”, in: The Third Reich and
Yugoslavia; Biber, Duãan, Nacizem i Nemci u Jugoslaviji 1933–1945, Ljubljana 1966; Calic, Marie-Janine,
“Die deutsche Volksgruppe in Kroatien 1941–1944”, in: Südostdeutsches Archiv, Vol. XXX/XXXI,
München 1987/1988; Æivkoviñ, Nikola, Ratna ãteta koju je Nemaåka uåinila Jugoslaviji u Drugom svetskom
ratu, Beograd 1973; Kasaã, Aleksandar, Maœari u Vojvodini 1941–1946, Novi Sad 1996; Völkl, Ekkehard,
Der Westbanat 1941-1944. Die deutsche, ungarische und andere Volksgruppen, München 1991;
83
This number is based on own research. It is estimated that in Banat approx. 85.000 (and therefore 65%
related to the calculated “number to be expected” of the German population of the Banat in autumn 1944), in
Baåka and Baranja approx. 60.000 (and therefore 35% related to the calculated “number to be expected”)
and in Syrmium maybe 5.000 Yugoslav Germans remained in Vojvodina. AV, Fond Komisija za utvrœivanje
zloåina okupatora i njihovih pomagaåa (hereafter: KUZOP), pred. 130; 156; 195; 203. An unofficial census
of November/December 1944 accomplished by the VU BBB lists only 100'655 Yugoslav Germans at this
time in the area of the Banat, Baåka and Baranja (without Syrmium). This number might be quite realistic,
considering the fact, that during the first contact with the Partisans several thousands Germans have been
immediately killed, likely several thousands have been already taken into Yugoslav or Sovjet camps and
were not counted anymore. Furthermore one has to assume that some Germans simply didn’t appear for the
census or declared themselves (if possible) as Hungarians or South-Slavs. For the census: AV, Fond Pokra-
jinksi zavod za statistiku (F-205), fol. “Podaci o stanovniãtvu Baåke 1945”.
63
control was introduced, all German inscriptions disappeared and the German language
was forbidden both for public and personal use.85 The Army and/or the NOO took con-
trol over German stores, factories and enterprises.86 The Germans who were sentenced
to death had to be publicly shot.87
In May 1945 the general imprisonment of 80 to 90 percent88 of the German pop-
ulation (an estimated total of 110.000 people89) in more than 40 camps or “localities
under special regime” (naselja pod specijalnim reæimom) was completed.90 The disas-
trous living conditions in these camps and the exhausting hard labour were the main
causes for the high mortality under the Yugoslav Germans. According to reliable sta-
tistical appraisals approx. 46.000 Germans from Vojvodina (Baåka, Banat, Syrmium)
died between autumn 1944 and spring 1948, when the camps were officially dis-
banded.91
The harsh Partisan treatment of the remaining Yugoslav Germans was – above all
– a consequence of the arrogant, disloyal and often brutal behaviour of a large part of
the Vojvodina Germans and their superior position during occupation period.92 Of
course: not all of them were Nazis and only a minority committed war crimes (e.g. as
member of the SS, in their function as concentration camp guards or members of the
HiPo). But very few resisted the temptation to lead a privileged live under German pro-
tection and even fewer recognized the danger that was hidden in their role as a pow-
erful minority. If Germany would lose the war (and every reasonable German had to
take this into account), they would definitely become victims of Yugoslav revenge –
regardless who the victorious party in the Yugoslav civil war will be.93
This author shares the view of Janjetoviñ concerning the Volksdeutsche accusa-
tion, communist authorities committed genocide against Ethnic Germans. “However
large the number of victims was, no intention of exterminating the Ethnic-Germans
existed. Thus, although the consequences were almost as bad as genocide, the whole
deplorable affair cannot be called by that name.”94
84
Petranoviñ, Branko/Zeåeviñ, Momåilo, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost. Tematska zbirka i
dokumenata. Drugi tom 1943–1986, Beograd 1987, p. 145–147.
85
Kasaã, Maœari u Vojvodini, p. 159.
86
Petranoviñ, Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu 1941–1945, Beograd 1992, p. 646.
87
AV, Fond Vojna uprava, pred. 38.
88
Yugoslav sources talk of an imprisonment rate for the districts Novi Sad and Panåevo between 80 and 90
percent. AV, Fond KUZOP, pred. 130; 156.
89
In an unsigned letter from August 23rd 1945 written by a member of the Province Committee Vojvodina the
author referrs to 90.000 to 100.000 „Swabians“ who were settled in camps at the end of August 1945. AV,
Fond PKSKV, not specified.
90
Kasaã, Maœari u Vojvodini, p. 159 and AV, Fond Vojna uprava, pred. 38.
91
Arbeitskreis Dokumentation, Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 1944–1948. Die Stationen eines
Völkermords, München 1998, p. 314.
92
It is exactly this fact that is often neglected by Volksdeutsche authors. “[…] German authors tend to conce-
trate on admittedly unjust treatment of huge masses of their conationals, but they are often prone to overlook
the causes that produced these huge forced migrations” Cit. Janjetoviñ, Zoran, “The Disappearance of the
Germans From Yugoslavia: expulsion or emigration?”, in: Tokovi istorije 1–2/2003, p. 74.
64
b) The Hungarian minority

During the first days and weeks of the existence of the VU BBB the Yugoslav
Hungarians (especially in Baåka) suffered a similar or even worse treatment by Par-
tisan forces and local South-Slavic inhabitants than the Ethnic-Germans. Undoubtedly,
these (spontaneous) killings and harassments against Hungarians represents a reaction
to the repressive and bloody Hungarian occupation period (keyword: Racija) in
Baåka.95 A certain number among the Hungarians indeed belonged to the category of
collaborators, war criminals and people’s enemies and were arrested and killed – par-
ticularly by members of the OZNA - without much ado immediately after the Partisan
invasion.96 While a small number of Yugoslav Hungarians together with some officials
from Hungary97 – appointed between 1941 and 1944 - escaped from Yugoslavia in
autumn 1944, the vast majority of the autochthon Hungarian population remained in
Vojvodina.98 Maybe 30.000 persons (that is approx. 7.5% of the then present Hungar-
ian population in Vojvodina) were temporarily imprisoned.99 But already in December
1944, an order by the commander of the VU BBB, General Major Ivan Rukavina,
arranged the release of innocent Hungarian civilians from camps and prisons:
“According to the decisions of the second session of AVNOJ, the minorities are treated
as equal citizens of Yugoslavia what is also true for the/also refers to the Hungarians,
who have equal rights and duties like the other inhabitants of our country. There from
exempted are only those Hungarians, who were as war criminals involved in Hungar-
93
Members of the Yugoslav exile government thought over the future of Ethnic-Germans. I. Jukiñ pleeded in
1941 to settle out the Germans after war and the Yugoslav spokesman of BBC T. Skrbiñ threatened all Ger-
mans with dreadful Serbian revenge:„For every killed Serb the Swabians have to pay a hundred price and
no power of the world will be able to hold up the sword of revenge when time hase come.“Für jeden ermor-
deten Serben, für jede ermordete Serbin werden und die Schwaben in schwäbischen Leben einen hundert-
fachen Preis entrichten, und keine Macht der Welt wird das Schwert der Rache aufhalten können, wenn die
Zeit gekommen ist.” In the political program of the åetnici the expulsion of 500.000 Ethnic-Germans from
Yugoslavia was scheduled. Janjetoviñ, Zoran, “Die Konflikte zwischen Serben und Donauschwaben”, in:
Südost-Forschungen, Vol. 58, München 1999, p. 160 and Tomasevich, Åetnici u Drugom svjetskom ratu, p.
158.
94
Cit. Janjetoviñ, Zoran, “The Disappearance of the Germans from Yugoslavia: expulsion or emigration?” in:
Tokovi istorije 1–2/2003, p. 85–86.
95
“Personal retaliations” occurred especially in Novi Sad, Åurug, Æabalj, Ãajkaã and Moãorin, where the Ser-
bian population mostly suffered from the bloody racija in January 1942. The entire Hungarian population
from Åurug and Æabalj (slightly more than 5.000 persons in March 1945) was expelled and taken into
camps, since they were found collectivley guilty for the racija. AV, Vojna uprava, pred. 94 and Kasaã,
Maœari u Vojvodini, pp. 181.
96
On the basis of notifications by local inhabitants, the responible commanders made lists of people who were
to be checked and as the case may be eliminated. Kasaã, Maœari u Vojvodini, p. 160.
97
In a decree by the departement of internal affairs of March 31st 1945, the evacuation of Hungarian officials
from Vojvodina was determined. Sluæbeni list DFJ, April 6th 1945, No. 19/194.
98
The first unofficial census in Vojvodina (Banat, Baåka, Baranja and Syrmium) took place in October 27 th
1944 and quotes 386.692 Hungarians (this is 27.8 percent of the population in Vojvodina). AV, Fond Pokra-
jinksi zavod za statistiku (F-205), fol. „Podaci o stanovniãtvu Baåke 1945”.
99
Völkl, Ekkehard, Der Westbanat 1941–1944. Die deutsche, die ungarische und andere Volksgruppen, Mün-
chen 1991, p. 189.
65
ian fascist crimes committed on our population. These Hungarians have to stand trial
in front of military courts according to existing legal regulations. This means:
a) All camps containing Hungarians have to be disbanded and only the accused
Hungarians or the ones already condemned by the respective military court have to be
kept in camps.[…]”100
It is quite obvious that this turn-around in Yugoslav Hungarian policy (from pos-
sible expulsion to integration) has to be seen in the context of “socialist fraternity”,
since Hungary was to become a Communist country too.101
The question remains, how many Hungarians were actually killed in autumn 1944
by Partisan forces, members of the Secret police and local inhabitants? As far as this
author is aware, only one Yugoslav document refers explicitly to this question: the so
called “book of evidence of killed war criminals in 1944/1945”.102 In this book, a total
of 1.686 executed war criminals are listed by name, whereof approx. 1.000 persons
were presumed to be Hungarians.103 Of course, this number is not the definitive figure
of all Hungarians killed after Partisan invasion. The highly professional analysis by
Kasaã has led him to the admittedly provisional result of approximately 5.000 Hun-
garians killed in the aftermath of liberation.104 Thus – may it be coincidence or not –
this number lies within the region of 8.000 persons (mainly Serbs) killed during Hun-
garian occupation period in Baåka.105
100
Cit. AV, Fond Vojna uprava (F-170), pred. 17.
101
Milovan Œilas remembers: “Within the CK we have only completed with arguments that the Hungarians
shouldn’t be expelled. The main reasons for our position: We knew that the Sovjet government would oppose
to the expulsion of the Hungarians […], since Hungary was forseen as a socialist country. […] Hungary
isn’t that powerful that we had to be frightend, as we have for Germany. And finally, although nobody could
explain why this shouldn’t be applied for the Germans – the people, women and children cannot be guilty for
the crimes committed by their leaders.” Cit. Œilas, Milovan, Revolucionarni rat, Beograd 1990, p. 411–412.
102
AV, Fond KUZOP (F183), knj. 73.
103
AV, Fond KUZOP (F183), knj. 73 and Kasaã, Maœari u Vojvodini, p. 160–172. According to Kasaã, among
the others killed were 211 åetnici, 468 Croats and 65 others (mostly Russian emigrants). Kasaã, Maœari u
Vojvodini, p. 160.
104
Kasaã, Maœari u Vojvodini, p.178. For other (exaggerated and tendetious) estimates: Cseres, Tibor, Titoist
atrocities in Vojvodina 1944-1945. Serbian Vendetta in Bácska, Toronto 1993, p. 9: “[…] when the Serbians
brutally massacred 40.000 Hungarian civilians […]”; Ludanyi, Andrew, Hungarians in Rumania and Yugo-
slavia. A Comparative Study of Communist Nationality Policies, Louisiana 1963, p. 63–64: 40.000 Hungari-
ans; Kocsis, Károly, “Ansiedlung und ethnische Raumstrukturen in den ungarischen, serbischen und
rumänischen Grenzräumen (1944-1950)”, in: Regionen im östlichen Europa – Kontinuitäten, Zäsuren und
Perspektiven, edited by Horst Fassel und Christoph Waack, Festschrift des Instituts für donauschwäbische
Geschichte und Landeskunde für Horst Förster, (=Tübinger geographische Studien, paper 128), Tübingen
2000, p. 98: “approx. 16.800 Hungarian civilians became victims of the blood feud by Serbian Partisans”.
105
Kasaã, Maœari u Vojvodini, p. 178.
66
The final days of the åetnici
As mentioned before, it was the intention of the Communists to destroy the rem-
nants of all domestic war enemies. Since as early as December 1941 the hostility
between Partisans and åetnici constantly increased, a bloody and uncompromising end
(wherever the victorious party might be) was foreordained. In a directive of September
5th 1944 Tito wrote: “Remember that the main task of this operation is to eliminate the
åetnici of D. Mihailoviñ and nediñevci, as well as their apparatus. […] .”106
After the Partisans took control over Serbia and especially Belgrade in autumn
1944, the åetnici were withdrawing in two groups. Due to quarrels in January 1945
between Mihailoviñ and another Åetnik-leader named Momåilo Œujiñ, the latter
marched unmolested through Croatia (according to an agreement with Paveliñ), trying
to reach the Austrian border,107 while Mihailoviñ in contrast was moving towards Ser-
bia. Mihailoviñ and his remaining troops were “instructed” via radio by a certain Major
Ñosiñ, who actually was a member of the OZNA. The åetnici finally reached the Drina
in May 1945 intending to cross the river. But units of the Yugoslav Army and KNOJ
attacked the exhausted troops at Zelengora, and annihilated them almost totally. In
Hronologija the following entry can be found on May 12th 1945: “In the area of
Stujeska and Zakmura the units of the 3rd corps of the Yugoslav army and the 3rd divi-
sion of the KNOJ commenced with the destruction of strong chetnik groups. The chet-
nici were mainly captured or destroyed, except some 300 to 400 åetnici who were
dispersed over the area between Zelengora and Praåa, among them Draæa Mihailoviñ
and members of the Chetnik High Command.”108 Mihailoviñ escaped and was cap-
tured only in March 1946. After a short show trial he was sentenced to death and exe-
cuted on July 17th 1946.109 It is still an object of scientific discussion as to how many
troops and Serbian civilians died in the course of this final battle in May 1945. Accord-
ing to Yugoslav-Communist sources, 9.235 åetnik soldiers lost their lives between
May 1st and 18th 1945.110
106
Cit. Tito, Josip Broz, Vojno djela, I, Beograd 1961, p. 273.
107
Vgl. Milovanoviñ, Kroz tajni arhiv UDBE, Vol. 1, p. 45 und Tomasevich, Åetnici u Drugom svjetskom ratu,
p. 385 und 391.
108
Cit. Hronologija oslobodilaåke borbe naroda Jugoslavije 1941–1945, edited by Vojnoistorijski institut, Beo-
grad 1964, p. 1107.
109
Tomasevich, Åetnici u Drugom svjetskom ratu, p. 407. See also: The trial of Dragoljub-Draæa Mihailoviñ.
Stenographic Record and Documents from the Trial of Dragoljub-Draæa Mihailoviñ (published by the Union
of the Journalists’ Associtations of the Federative People’s Republic of Yugoslavia), Belgrade 1946.
110
Tomasevich, Åetnici u Drugom svjetskom ratu, p. 403.
67
111
Bleiburg and the “Death Marches”
In the closing days of the war the Croatian and German armies were retreating to
Slovenia and Austria, in order to avoid being caught by Partisan units. Tomasevich
asks three main questions concerning this issue: „First, how many Croatian Quisling
troops and civilian refugees were actually withdrawing and how many of them fell into
Partisan hands? Second, how many troops were captured on Yugoslav soil and how
many succeeded in crossing into Austria and were returned to the Partisans? And
third, what happened to these troops and refugees once they were given over to the
Partisans?”112 None of these questions can be definitely answered. While the course
of the events in May and June 1945 is quite clear, there is disunity concerning the fig-
ures.
It seems reasonable to estimate a total of 200.000 men (troops and civilians) who
were moving towards Slovenia and Austria (over Zidani Most, Celje and Maribor, Dra-
vograd and Bleiburg) during the first days in May 1945, often fighting against partisan
units while retreating.113 Additionally 150.000 to 200.000 German troops (army group
“E”) and some Yugoslav collaborationist forces were retreating.114 Part of these people
were captured by partisans on Croatian and Slovenian territory, but the head (approx.
30.000 people) of this maybe 50 kilometres long Croatian column arrived at Bleiburg
on May 14th and negotiated with British officers about crossing the border. It is impor-
tant to note, that the majority of the retreating mass was still located on Yugoslav soil,
when negotiations with the British failed on May 15th.115 Due to allied terms of surren-
der the British refused the crossing of Croatian quisling troops and handed them over
to the Partisans (that means only the estimated 30.000 troops who were already in Austria).
111
The most reliable and detailed work about the final days of the Ustaãa forces provides Tomasevich:
Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Occupation and Collaboration, Stanford
2001, p. 751–768. See also: Tolstoy, Nikolai, “The Bleiburg Massacres”, in: Jugoistoåna Europa 1918 –
1995. /Southeastern Europe 1918–1995. An International Symposium, Zadar 2000 at: http://www.hic.hr/
books/seeurope/015e-tolstoy.htm#top
112
Cit. Tomasevich, Occupation and Collaboration, p. 760.
113
This number comes from an Ustaãa source and belongs to one of the lowest appraisals: Babiñ, Ivan, “Mili-
tary History”, in: Croatia: Land, People, Culture, vol. I, p. 131–166, edited by Francis H. Eterovich and
Christopher Spalatin, Toronto 1964. Other estimates: 200.000 troops and 100.000 civilians at Völkl, Ekke-
hard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Politische Säu-
berungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten Weltkrieg,
München 1991, p. 368; the same numbers states Periñ: Periñ, Ivo, Hrvatska u vrijeme Drugoga svjetskoga
rata, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice Bleiburga i kriænog puta 1945–1995, editet by Mirko Valentiñ,
Zagreb 1995, p. 27. Musa writes: “100.000 Croatian soldiers and tenthousands of civilians. See: Musa, Vla-
dislav, Kurze kroatische Geschichte, München 1980, p. 179. For more estimates: Tomasevich, Jozo, War and
Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Occupation and Collaboration, Stanford 2001, p. 760–761. An excel-
lent overwiev on existing literature concerning „Bleiburg“ provides Geiger: Geiger, Vladimir, “Bleiburg i
kriæni put u historiografiji, publicisti i memoarskoj literaturi”, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice
Bleiburga i kriænog puta 1945–1995, edited by Mirko Valentiñ, Zagreb 1995, p. 71–91.
114
Schmidt-Richberg, Erich, Der Endkampf auf dem Balkan. Die Operationen der Heeresgruppe E von Grie-
chenland bis zu den Alpen, Heidelberg 1955, p. 153 and Böhme, Die deutschen Kriegsgefangenen in Jugo-
slawien, p. 38.
115
Recommandable: Cowgill, Anthony, (ed.), The repatriations from Austria in 1945. The documentary evi-
dence reproduced in full from British, American, German and Yugoslav sources, London 1990.
68
With respect to the first and the second question it is estimated that between 100.000
and 150.000 Croatians116 felt into Partisan hands, whereof 30.000 managed to cross the
border but were later handed over to the Partisans by the British.117
Now what happened with the captives after May 15th? According to eyewitness
accounts they were disarmed and plundered.118 Columns of different strengths were
built and they were sent to camps all over Slovenia and Northern Croatia, where ha-
rassment and mass executions occurred. At the latest after having arrived in the camps,
the captives were separated according to national affiliation, service grade and military
formation.119 Mass graves of Croatian soldiers and civilians have been located near
Maribor, Celje, Slovenska Bistrica, near Laãko („huda jama“), at Soãice (“Jazov-
ka”)120, in Zagreb (quarters Maksimir and Preåko) and at numerous other places along
the route of the “Death marches”.121 The routes of these marches (kriæni putevi) ran
from Slavonia along the Hungarian border, then toward Belgrade and the Banat and
Baåka. The aim of these painful marches was punishment, harassment, humiliation
and “elimination” of yesterday’s and tomorrow’s enemies to a communist Yugoslavia.
Part of the captives was individually sentenced, others were sent home without con-
viction, since they benefited from an amnesty becoming effective in August 1945.122
The figures of Croatian (and German, Muslim and Serbian) losses in the context
of “Bleiburg” and the “Death marches” vary widely. While exile Croats (Ustaãa and
Pro Ustaãa writers) and Croatian nationalists tend to deal with some 200.000 victims or
even more123, the already mentioned Croatian demographer Vladimir Æerjaviñ assu-
116
The Yugoslav Veteran association states, that the Yugoslav army in 1945 captured 221'287 enemy troops,
whereof 84'453 Germans. Among the rest there were Croatian, Slovenian, Serbian and Montenegrin sol-
diers. Tomasevich, Occupation and Collaboration, p. 760-761.
117
This number provide Prcela/Guldescu: Prcela, John/Guldescu, Stanko (eds.), Operation Slaughterhouse,
Philadelphia 1970, p. 78.
118
Very little has been written by Yugoslav Communists on operations of the Yugoslav National Liberation
Army in Slovenia during the first two weeks of May 1945. Hronologija oslobodilaåke borbe naroda Jugo-
slavije 1941–1945, edited by Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, p. 1112.
119
Völkl, Ekkehard, Abrechnungsfuror in Kroatien, in: Klaus-Dietmar Henke und Woller, Hans (eds.), Poli-
tische Säuberungen in Europa. Die Abrechnung mit dem Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten
Weltkrieg, München 1991, p. 368.
120
For “Jazovka”: Æanko, Æelimir/Ãoliñ, Nikola, Jazovka, Zagreb 1990.
121
A map of these execution sites can be found in: Prcela, John/Guldescu, Stanko (eds.), Operation Slaughter-
house, Philadelphia 1970, p. 458.
122
See page 10 in this text. It is estimated that approx. 5.000 persons benefited from this amnesty. Keesing’s
Archiv der Gegenwart 15 (1945), p. 351.
123
Hecimovic, In Tito’s death marches, p. 17: 500’000 Croats; Völkermord der Tito-Partisanen 1944–1948.
Dokumentation, edited by Österreichische Historiker-Arbeitsgemeinschaft für Kärnten und Steiermark,
Graz 1993, p. 240: the majority of 200'000 Croatian refugees; Ãklopan, Vladimir, Povlaåenje hrvatskih
oruæanih snaga u svibnju 1945., in: Od Bleiburga do naãih dana. Zbornik radova o Bleiburgu i kriænom putu
s drugog meœunarodnog znanstvenog simpozija u Zagrebu 14. i 15. svibnja 1994, Zagreb 1994, p 85: The
author is referring to different publications, where the number of victims varies from 200'000 to 500'000;
Kordiñ, Lucijan, U danima srdæbe i gnijeva. Iz dnevnika 1945., in: Bleiburg: uzroci i posljedice, editet by
Vinko Ninkoliñ, München/Barcelona 1988, p. 123: 300'000 death tolls, whereof 200'000 Croats; Nikoliñ,
Vinko, Bleiburãka tragedija hrvatskoga naroda, 4th edition, Zagreb 1995, p. 46: 200'000 Tote; Tolstoy,
Nikolai, Klagenfurter Verschwörung. Kriegsverbrecher und Geheimdiplomatie, edited by Hermagoras Bru-
derschaft, London 1983, p. 21:the majority out of 200.000 Croats; Nikoliñ, Vinko, Poslije pola stoljeña -
Bleiburga je povijest, in: Spomenica povodom 50-te obljetnice Bleiburga i kriænog puta 1945-1995, edited
by Mirko Valentiñ, Zagreb 1995, p.. 39: 200'000 Croats, 12'000 Slovenes, 6'000 Montenegrins, 3'000 Serbs
und approx. 60'000 Germans. Indeed the editor (Mirko Valentiñ) comments, that the figures are exaggerated.
69
mes the number of 49.000 people (45.000 Croats and 4.000 Bosnian Muslims), who
died in the vicinity of Bleiburg and the “Death Marches”.124 Tomasevich thereto com-
ments: “The annihilation of most quisling troops captured at the end of the war –
which is a fact – was an act of mass terror and brutal political surgery, similar to that
practiced by the Ustaãas and the Chetniks earlier in the war.”125
But nevertheless: The responsibility for “Bleiburg” to a vast extent rests with
Paveliñ and the Ustaãa regime itself: The bloody terror of ustaãe against the Serbian
population (coercive conversions, expellings and mass killings), the Croatian state’s
determined alliance with Nazi Germany and - last but not least – the order by Paveliñ
not to surrender but to withdraw under battle to the Austrian border have to be stated as
reasons for the indeed brutal Partisan retaliation.
The end of real and alleged Slovenian collaborationist forces
Since the dominating Communist bloc within the Slovenian “Liberation front”
(Osvobodilna fronta, hereafter: OF) often ignored the proposals of non-left-wing
groups and condemned (since December 1941) other forces beyond the OF in general
as “traitors” and “public enemies”, the outbreak of a Slovenian civil war was only a
question of time.126 From the very beginning of the war it was the (hidden) intention of
the Communist Party to rebuild Yugoslavia as a “People’s democracy”.127 Already in
August 1941 the Central Committee of the Slovenian Communist Party formed a
Secret police unit under the name VOS (Varnostno obveãåevalna sluæba OF) which in
spring 1944 became part of the notorious OZNA. Zdenka Kidriå, the wife of the well-
known Slovenian communist politician Boris Kidriå, headed the VOS. Since Decem-
ber 1941 the VOS committed numerous assassinations of high-ranking Slovenian per-
124
Æerjaviñ, Vladimir, Population losses in Yugoslavia 1941–1945, Zagreb 1997, p. 95 (table 8a). Æerjaviñ also
states, that approx. 50.000 Serbs (and additionally 13.000 Jews, 12.000 Croats and 10.000 Gypsies) have
been killed in the Ustaãa concentration camp Jasenovac. Both figures are the most realistic ones and should
be finally taken as the basis for historiographical and social dialogue in Serbia and Croatia and between the
two countries. For the Serbian victims in Jasenovac: Æerjaviñ, Vladimir, Population losses in Yugoslavia
1941–1945, Zagreb 1997, p. 91 (table 6a). See also: Sundhaussen, Holm, Das Konzentrationslager Jaseno-
vac 1941–1945: Konstruktion und Destruktion eines Kriegsverbrechens und Weltkriegsmythos, in: Kriegs-
verbrechen im 20. Jahrhundert, edited by Wolfram Wette and Gerd Überschär, Darmstad 2000, p. 370–381.
125
Cit. Tomasevich, Occupation and Collaboration, S. 766.
126
It was – to a great extent – exactly this intolerant and arrogant behaviour of the Slovenian communists that
forced some middle and right-wing groups into collaboration with the German and Italian occupiers. These
people were far away from being fascists or Nazis, but they mistrusted communism as well. Or as Ljubo
Sirc accurately puts it in an open letter to the former Slovenian President Milan Kuåan: “And finally, Mr.
President and general Dolniåar: you Communists keep repeating that the only choice was between commu-
nism and collaboration with the enemy. After all, if nothing else, one could decide for the United States, Brit-
ain, France, and for their way of life. Only you, the Communists, rejected this option, just as you rejected the
Atlantic Charter and all but equalized the Western Allies with Hitlerism.” Cit. Sirc, Ljubo, An open letter to
the President of the Republic, Mr. Milan Kuåan and to the General Ivan Dolniåar, Kranj 1995, p. 35.
127
Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region
(edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/Wien 2001, p. 463.
70
sonalities who in the eyes of the Communists were seen as collaborationists and
traitors.128 In May 1942 the OF threatened to execute all persons who were trying to
organize resistance beyond the OF. In the context of conviction and execution of hun-
dreds of Slovenian belogardisti after the Italian surrender by members of the OF, a
spectacular mass trial against 21 belogardisti took place in Koåevje in October
1943.129 The communist-dominated, legitimate resistance against the occupying forces
was from the beginning accompanied by revolutionary terror against any sort of polit-
ical enemies.
During the first days of May 1945 about 30’000 soldiers (10'000 Germans,
10’000-12'000 Slovenians, 4'000 Serbs130, 4'000 members of the Russian Protecting
Corp and approximately 6’000 Slovenian civilians) moved northward to the Austrian
border. These units surrendered on May 12th to the British troops and were quartered
near Vetrinje/Viktring on an open field. Between May 24th and 31st the British handed
over some 18’000 of these refugees to the Yugoslav Army (12’000 Slovenians, 4’000
Serbs and Montenegrins and 2’000 Croats)131 under the make-believe they would be
transported to a safe place in Italy, although the British commanders must or at least
should have known what would be their fate.132
Yugoslav partisan units took over the prisoners and sent them into camps in Kranj,
SHent-Vid, SHkofja Loka and Teharje/Tüchern. Under surveillance and direction of
the OZNA they were brought to places of execution. Between 14’000 and 18’000 Slo-
venian citizens (not including prisoners of war, civilians and soldiers of Croatian, Ser-
bian, Bosnian, Albanian, German and Italian nationalities133) were executed by the
OZNA, the KNOJ and particularly the units of the 3rd and 4th Yugoslavian Army Corps,
or died in prison and camps after May 9th 1945.134 Burial grounds can be found all over
128
The victims were among others: Fanouã Emer, catholic politician; Avgust Praprotik, entrepreneur; Lambert
Ehrlich, catholic priest and Marko Natlachen, former Banus and leader of the Slovenian People’s Party, the
latter shot on October 13th 1942. Tomasevich, Jozo, War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Occupa-
tion and Collaboration, Stanford 2001, p. 98.
129
Ferenc, Tone, Kollaboration in Slowenien, in: Europa unterm Hakenkreuz. Okkupation und Kollaboration
(1938-1945). Beiträge zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der deutschen Okkupationspolitik.
Zusammengestellt und eingeleitet von Werner Röhr, Berlin/Heidelberg 1994, p. 342.
130
Voduãek-Stariå only mentions 2'700 Serbs. Vgl. Voduãek Stariå, Jera, Prevzem oblasti, p. 227.
131
Karapandæiñ, Tito’s bloodiest crime, p. 53. Puånik: 10’5000 Slovenian domobranci und 600 Slovenian
civilinians. Puånik, Joæe, Mnoæiåni povojni poboji, in: Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma
v Sloveniji 1945–1990, Ljubljana 1998, P. 41. Voduãek-Stariå: On May 24th three Serbian corps have been
transported over the border, on May 27th 600 Slovenian domobranci, on May 28th 3'000, on May 29th 1'800,
on May 30th 3'000 and on May 31st 2'700 Slovenian officers and soldiers, together with a total of 500 to 600
Slovenian civilians in this period. Voduãek Stariå, Prevzem oblasti, p. 239.
132
According to a secret inter-allied agreement the British were obliged to hand over all Croatian, Serbian and
Slovenian collaborationist forces to Yugoslavia. Bahovec, Tina, Der Zweite Weltkrieg im Alpen-Adria-
Raum, in: Alpen-Adria. Zur Geschichte einer Region (edited by Andreas Moritsch), Klagenfurt/Ljubljana/
Wien 2001, p. 466.
133
It is estimated that at Koåevski Rog only died about 3’000 Serbian Home Guards, 2’500 Croats and 1’000
Montenegrin åetnici. Voduãek Stariå, Jera, Prevzem oblasti 1944-1946, Ljubljana 1992, p. 243.
134
Puånik, Joæe, Mnoæiåni povojni poboji, in: Temna stran meseca. Kratka zgodovina totalitarizma v Sloveniji
1945-1990, Ljubljana 1998, p. 45.
71
Slovenia: At the karstic caves in Koåevje, in mine shafts in the area spreading from
Laãko to Trbovlje, in antitank ditches near Breæice, Celje, at Bistrica ob Sotli, at Tezno
near Maribor, and elsewhere.135
At least 2’000 German civilians from Slovenia starved or died from diseases in
one of the camps; several hundreds were killed without trial during the first contact
with the partisans and likewise some hundreds died in Soviet working camps.136
Legal proceedings and show trials in Yugoslavia
Innumerable trials against collaborators, war criminals, “people’s enemies” and

other “suspicious elements” that had already started during the war, reached their cul-
mination in 1945/1946. These were phased out towards the end of the 1940s, when
other charges – as a consequence of the conflict with Stalin – came to the fore.137
Until August 1945 most verdicts against collaborators and “people’s enemies”
were meted out by military courts. Simultaneous with the new structure in the judiciary
enacted by the act on “Organisation of People’s courts”138 from August 26th 1945, the
competence shifted to civil courts. So called “National courts of honour” were tem-
porarily and additionally installed, only in charge of proceedings against “people’s
enemies”.139
High-ranking officials and civil servants of the former war enemies, Yugoslav
Germans, German, Hungarian, Italian and Albanian officials and soldiers of the occu-
pying authorities, Catholic and (to a lesser extent) Orthodox and Muslim) clergymen,
wealthy peasants, industrials, opposition-minded intellectuals and politicians, mem-
bers of clandestine organisations (e.g. the Croatian kriæari) and others belonged to the
wide group of people who had to stand trial. The numbers of these sentences in Yugo-
slavia between 1944 and 1950 can only be estimated at this point. There must have
been thousands, many of them ending in capital punishment.140
135
Puånik, Joæe, Puånik, Joæe, Post-War Massacres, in: The dark side of the moon. A short history of the totali-
tarianism in Slovenia 1945–1990, edited by Drago Janåar, p. 23–24.
136
Suppan, Arnold (ed.), Deutsche Geschichte im Osten Europas. Zwischen Adria und Karawanken, Wien
1998, p. 417. The Danube-Swabian research counts on 4'300 civilian victims under the Germans from Slov-
enia. Arbeitskreis Dokumentation (ed.), Verbrechen an den Deutschen in Jugoslawien 1944–1948, Die Sta-
tionen eines Völkermords, München 1998, p. 312.
137
The last war criminal process took place in April 1986 against Andrija Artukoviñ (minister of Internal
Affairs of the NDH). Völkl, Abrechnungsfuror, p. 385.
138
Sluæbeni list DFJ, September 4th 1945, No. 67/622.
139
See page 8 of this article.
140
Some references: Völkl, Abrechnungsfuror, p. 375–394; Keesing’s Archiv der Gegenwart (1945); Temna
stran meseca, Brunãek, Procesi, p.107; Milovanoviñ, Kroz tajni arhiv, p. 277–295; Elste, NS-Österreich auf
der Anklagebank, pp. 30; Bianchini, Stefano, Säuberungen und politische Prozesse, p.75; Kisiñ-Kolanoviñ,
Vrijeme politiåke represije, p.19–20.
72
In order not to be misunderstood we should stress that many (but not all) of these
prominent persons indeed were war criminals, collaborators and/or people’s enemies
and it was not only legitimate but even essential for the new government to have them
in front of court. It is in fact an important element in a successful and constructive
coming into terms with a dreadful past to convict and punish the persons in charge. But
the majority of all these trials were politically motivated. It was characteristic for the
Yugoslav legal practice after WWII to refer to the behaviour and attitude the accused
was showing during the war period. It was not the primary intention of the new regime
to finish with recent events but rather to eliminate political opponents and thus to con-
solidate and expand power.
V FINAL REMARKS
Nowhere else in Europe after WWII the link between legitimate and legal pun-
ishment of “real” (domestic and foreign) war criminals, collaborators and “people’s
enemies”, retaliation upon war enemies and elimination of political opponents in order
to consolidate power is closer than in Yugoslavia. These three elements have to be con-
sidered as the main motives and causes for all communist repressive measures between
1944 and 1950. It is often impossible to state which of these three motives in a specific
case finally prevailed and each of them could have played a role already since the end
of 1941.
There’s no doubt that Communist repressive measures must not be considered in
isolation: the not seldom brutal and awkward occupation policy by Germany, Hungary
and Italy, the racist, serbophile and anti-Semitic policy of the Croatian ustaãe, the dis-
loyal and often arrogant and violent behaviour of Yugoslav Germans, Hungarians and
Kosovo Albanians against their South-Slavic neighbours and the great-Serbian,
nationalistic and also ruthlessly acting åetnici made a bloody end to the war almost
unavoidable. Hatred and animosity between the different groups increased steadily
during war. The presumption that either the domestic war enemies (ustaãe and åetnici)
or the foreign occupying forces (in case of their victory) would have dealt similarly
with Tito’s Partisans at the end of war is probably true but nevertheless no excuse or
legitimation for the Partisan actions.
Above all the systematic, forceful and thorough elimination and suppression of
“national forces” during and immediately after the war made it possible to rebuild a
second Yugoslavia, where all nationalities of the country were to be equally treated.
Thus the taboo in historiography and public to discuss openly the events of WWII
(including crimes committed by Partisan forces) both helped to construct a new Yugo-
slavia in 1945, and to destroy it in the 1990s.
73
APPENDIX
Appraisal of numbers of victims bases on the entire material used for the master
thesis
Period Place Groups Estimated death tolls

1943-1945 Dalmatia, Istria and Italian officials, soldiers 10’000
Coast Land and civilians, German
soldiers, political ene-
mies
Autumn 1944 Belgrade Serbian political enemies 10’000
and collaborators
Autumn 1944 Serbia and Vojvodina Serbian political enemies 10’ 000
and collaborators
After Autumn 1944 Vojvodina Hungarian officials and 5’000
civilians
Autumn 1944 to 1948 Banat, Baåka, Baranja, Yugoslav German civil- 50’000
Syrmium Slavonia, Slo- ians
venia
January to March 1945 Kosovo Albanian soldiers, offi- 2’000
cials and civilians
May to August 1945 Slovenia, Northern ustaãe, domobrani, ået- 80'000 (thereof 60'000
Croatia, Slavonia, Dal- nici, domobranci, mem- under the keyword
matia, Istria, Bosnia, bers of the Wehrmacht “Bleiburg” and 20'000
Vojvodina and Waffen-SS, Slove- under the keyword
nian, Croatian, Bosnian “Vetrinje” and
and Serbian civilians “Kochevje”)
May 1945 Bosnia åetnici 10’000
May 1945 to 1948 Yugoslavia Collaborators and “peo- 3’000
ple’s enemies”, political
opponents, “agents” and
“pies”
Total (1943-1950) Yugoslavia Soldiers and civilians of 180’000
all nationalities under the
keywords persecution
and retaliation
74
Ivana DOBRIVOJEVIÑ, UDK 32.019.5 (497.1) !1945/1955"
Aleksandar MILETIÑ
SOVJETSKA STVARNOST U
JUGOSLOVENSKIM MEDIJIMA (1945–55)1
APSTRAKT: Studija je posveñena oblikovanju i metamorfozi stereotipa o

Sovjetskom Savezu u jugoslovenskoj ãtampi i zvaniånoj frazeologiji jugoslo-
venskog reæima u naznaåenom periodu.
Oduvek su dræavni sistemi nastojali da izgrade posebnu – oficijelnu frazeologiju,

koja bi predoåenim sistemom vrednosti opravdavala njihovo posezanje za vlaãñu. To-
talitarni reæimi 20. veka morali su tome da pridodaju razvijene mehanizme institucio-
nalizovane represije i dobro organizovane masovne propagande2. Posmatran u tom
kontekstu, komunistiåki poduhvat se od samog poåetka, kao pokret i kasnije – kao
koncept vlasti, naslanjao na snagu i uverljivost propagandnih slogana i agitacije. V. I.
Lenjin je odmah po dolasku u Petrograd, u poznatim “Tezama” iz aprila 1917. godine,
isticao åinjenicu da je Rusija tada bila “najslobodnija zemlja na svetu od svih zara-
ñenih zemalja”3. Bez namere da hvali provizorni reæim u Rusiji, on je, u stvari, uka-
zivao na njegove slabosti.
Silovite reåi i demagoãke parole boljãevika bile su vaæno sredstvo u osvajanju
vlasti i kasnije u odræavanju tekovina revolucije. Frazeologija sovjetskog reæima bila
je utoliko zahtevna ãto je morala da pomiri oåiglednu bedu svakidaãnjice sa utopijom
predoåenog sveta, åije se ostvarenje pomeralo neprestano i sve dalje u buduñnost. Zna-
åaj realnog æivota uzmicao je pred fikcijom socijalistiåke sutraãnjice.
Novija istraæivanja Roberta Turstona pokazuju da u veñini sovjetske populacije,
åak ni vrhunac institucionalizovane represije, u drugoj polovini tridesetih godina, nije
oslabio veru u reæim i njegove propagandne slogane. Kolika je bila snaga kolektivne
1
Rad predstavlja deo studije “Hladni rat i zvaniåna frazeologija jugoslovenskog reæima 1945–55”, koja je
izloæena na meœunarodnom skupu “Velike sile i male dræave u hladnom ratu – sluåaj Jugoslavije 1945–55”,
odræanom novembra 2003. godine u Arhivu Jugoslavije u Beogradu. Nastao je u okviru projekta “Istorija
srpskih (jugoslovenskih) dræavnih institucija i znamenitih liånosti u 20. veku” koji je odobrilo Ministarstvo
za nauku i ekologiju (br. 1194).
2
Ovim povodom Hana Arent je komentarisala da “samo gomilu i elitu moæe da privuåe æestina totalitarizma”,
a da “mase treba osvajati putem propagande“ – H. Arent, Izvori totalitarizma, Beograd 1998, 349.
3
Lenjin je mislio na neograniåenu slobodu ãtampe i politiåkog delovanja u Rusiji..., V.I.Lenin, Soåi-
neniy (24. Tom), Moskva, 1955, 4. Objavljene su prvi put u Pravdi, 7/20. aprila 1917. u tekstu “O zada-
åih proletariata v dannoï revolùcii”.
75
uobrazilje moæe se naslutiti iz åinjenice da su sovjetski graœani, koji su kasnije emi-

grirali na Zapad, joã dugo posle ovih dogaœaja istinski verovali u “podmiñene sabote-
re” i “ãpijune imperijalistiåkih zemalja” ãirom Rusije. Ulazeñi u psiholoãke meha-
nizme potiskivanja i koåenja svesti autor objaãnjava sveopãtu psihozu u kojoj se moglo
poverovati da je slavni konstruktor aviona Tupoljev – obiåan saboter, a marãal Tu-
haåevski, nemaåki ãpijun4.
Sliåne matrice “ispiranja mozgova” i “utopije na vlasti” nastale su u evropskim
zemljama u kojima su krajem Drugog svetskog rata zagospodarili Sovjeti. Posluãni ka-
drovici iz podzemnog sveta Kominterne, slepo odani liånosti generalisimusa, instalira-
ni su na poloæaje vlasti, moñi i uticaja. Jugoslovenski sluåaj imao je u tome specifiånosti.
U Jugoslaviji je tokom rata nastao jedan samonikli, autentiåni, domañi pokret ko-
munistiåke gerile, koja je bila dobro organizovana, a krajem rata veñ imala u rukama
pouzdane instrumente izvrãne vlasti i mreæu NOO-a ãirom zemlje. Komunistiåki pore-
dak u Jugoslaviju nisu doneli sovjetski tenkovi, veñ ga je pripremao jedan oslobodi-
laåki pokret, priznat od saveznika. Prenos vlasti je ovde izveden neposrednije, uz veo-
ma kratak period prelaznog, dræavno-pravnog provizorijuma. Mali recidiv predratne
konspirativnosti KPJ ispoljavao se u odbijanju Josipa Broza da na zvaniånim konfe-
rencijama za ãtampu posle rata potvrdi svoj poloæaj partijskog generalnog sekretara.
Veliki izazov komunistiåkom reæimu u Jugoslaviji pojavio se u vreme kada je on,
institucionalno, ideoloãki i faktiåki, bio veñ potpuno konsolidovan i to sa one strane
odakle se to najmanje moglo oåekivati. Sukob sa Informbiroom, u leto 1948. godine,
proizveo je dramatiåne obrte u domenu spoljnopolitiåke orijentacije, ideologije i real-
politike jugoslovenskog reæima. Emocije koje su jugoslovenski komunisti gajili prema
Sovjetskom Savezu bile su dovedene u pitanje. Ovaj rad pokuãañe da ustanovi na koji
naåin se svakodnevna dnevnopolitiåka frazeologija jugoslovenskih vlasti i medija
prilagoœavala ovim velikim promenama.
Direktive, kritika, cenzura i autocenzura
Veñ smo pomenuli izvesne specifiånosti jugoslovenskog modela komunizma u

odnosu na Sovjetski Savez i modele tzv. narodnih demokratija. U medijskoj sferi, sov-
jetski, direktivni sistem prevladavao je neposredno posle rata. Vladimir Dedijer,5 vi-
soki partijski rukovodilac u Upravi za agitaciju i propagandu, moæe biti merodavan
izvor za ocenu koncepta ureœivaåke politike jugoslovenskih listova u tom periodu. U
predavanju6, koje je odræao oktobra 1947. godine, on navodi sledeñe:
4
R. W. Thurston, Life and Terror in Stalin’s Russia (1934–1941), Yale University Press, 1996, 152–163.
5
“Rukovodilac sektora za ãtampu i agitaciju u Upravi za agitaciju i propagandu u CK KPJ” V. Dedijer,
Izgubljena bitka Josifa Visarionoviåa Staljina, Sarajevo 1969, 9.
6
“Uloga ãtampe i njeno mesto u partijskom radu” (odræano 24. oktobra 1947)” Arhiv Jugoslavije (AJ)-
Ideoloãka komisija CKSKJ (507, VIII), IV-a-2.
76
I. DOBRIVOJEVIÑ, A. MILETIÑ Sovjetska stvarnost u jugoslovenskim medijima (1945–55)
“(...) Ãto se tiåe samog problema rukovoœenja ãtampe (od 1945. godine – prim.
autori), kod nas desile su se krupne greãke. Jedna od tendencija bila je da prosto agit -
propi postanu redakcije listova, da agit - propi postanu cenzori listova, da urednici tråe
u agit - prop i nose svaki ålanak. Takav sistem rada naneo je velike ãtete ãto redakcije
naãih listova nisu æivele politiåkim æivotom nego se oslanjale na agit - prop, onda su
dobijale direktivu, pregledali su im ålanke i oni su prosto prestali da misle kada agit -
prop kaæe sve ãto treba. Meœutim mi smo joã u majskom savetovanju (1947? – prim.
autori) gde je drug Œilas ukazao na ãtetnost takvog rada, postavili nov sistem u ru-
kovoœenju ãtampom koji se ogleda u sledeñem: mi treba da se trudimo da redakcije po-
jedinih listova osamostalimo, da mi redakcije pretvorimo u politiåka tela, da inicijativa
za reagovanje na pojedine dogaœaje dolazi od samih redakcija. (...) Osamostaljenje
redakcije ne treba shvatiti da redakcije ne treba da imaju baã nikakvu vezu sa Partijom.
Obratno, agit - propi su duæni da prate rad redakcija ali treba da imaju samo idejnu
stranu, da budu idejno rukovodstvo i niãta viãe.''
U pogledu “osamostaljivanja” redakcija Dedijer u istom predavanju saopãtava da
je sa praksom direktivnog postupanja u odnosu sa medijima bilo prekinuto pre devet
meseci, “ali ona se i posle devet meseci oseña''. Zanimljivo je, naposletku, njegovo izl-
aganje o sovjetskom obrascu javnih medija. U izvesnoj meri on ga kritikuje upravo
zbog direktivnosti koje su se jugoslovenski mediji toboæ oslobodili.
Dakle, princip direktivne politike u redakcijama listova, po Dedijeru, trajao je do
prve polovine 1947. godine, a inicijator svojevrsne liberalizacije medija koja je tada
nastupila bio je Milovan Œilas. Redakcije listova trebalo je da budu “osamostaljene”
ali pod kontrolom partijskih organa. Ovaj, u mnogo åemu protivreåan, stav nalazimo i
kasnije u Œilasovim istupanjima. Marta 1949. godine, na savetovanju propagandista
on poruåuje: “Mislim da ste razumjeli pravilno da ne treba da oåekujete iz Beograda
direktive za svaki ålanak. Materijale neke dobiñete iz Beograda, ostalo vi sami gurajte.
Treba, naravno, voditi uvijek raåuna o pravilnosti partijske linije i ålanke kontrolisati u
agitpropu.”7 Avgusta 1951. godine, povodom pisanja Borbe, njegovo istupanje je joã
liberalnije: “Naãa ãtampa treba da je organ åitavog javnog mnenja, a ne vlasniãtvo
ustanova, dræave pa åak ni Partije”8.
Za bliæe razumevanje fenomena propagande u komunistiåkoj Jugoslaviji biñe od
koristi ako prenesemo malo od atmosfere sa savetovanja propagandista odræanog 5.
juna 19519. Savetovanju su, uz Œilasa, prisustvovali najistaknutiji teoretiåari Partije:
Kidriå, Kardelj, Ziherl i Bañe. Govori su trajali satima i bili su prepuni apstraktnih,
filozofskih spekulacija iz sveta dijalektiåkog materijalizma. Boris Ziherl raspredao je
istoriju filozofije i nauke, od Hegela i poåetka razvoja prirodnih nauka do jugoslo-
venske revolucije. On raspravlja o odnosu “formalne logike i dijalektike”, a dijalektiku
7
“Savjetovanje u Upravi za agitaciju i propagandu CK KPJ po nekim aktuelnim pitanjima agitacije i propa-
gande od 28. marta 1949”, AJ-507, VIII, II/4-d-18.
8
AJ-507, VIII, II/2-a-29.
9
AJ-507, VIII, II/4-d-20 (zapisnik sa savetovanja).
77
kvalifikuje kao “kvantitativno gomilanje, koje na odreœenoj taåki prelazi u novi

kvalitet” itd... itd. Od ovog stila ne odstupaju ni drugi govornici. Åitajuñi Kidriåa uåi-
nilo nam se na trenutak da je pokuãavao filozofski da pronikne u ontoloãku suãtinu
zapoåete petoletke. Politiåke aktuelnosti doticane su u pokuãaju da se sovjetski “reviz-
ionizam” podvede pod neku od kategorija koje su u svojim delima predvideli klasici
marksizma. Iako se radilo o “savetovanju propagandista” praktiåne savete o voœenju
propagande protiv Informbiroa nalazimo samo u izlaganju M. Œilasa. Ovi saveti,
meœutim, nisu bili onako “praktiåni” kako smo oåekivali.
Evo kako Œilas vidi moguñnost za razumevanje i tumaåenje aktuelnih problema
na relaciji KPJ – Informbiro: “Definitivnih odgovora apsolutno ne moæe da bude zato
ãto je to jedna borba koja se kreñe, koja se razvija, koja se razvija stalno, a time i pitanja
jedna za drugim (...) S druge strane mislim da je izvanredno pogreãno smatrati da na
sva ta pitanja treba da odgovori bilo jedan åovek pa åak i odreœeni forum. Mislim da je
pogreãno oåekivati da Biro CK KPJ treba da odgovori na ta pitanja (kurziv, – autori). To
su pitanja dugog nauånog i teoretskog rada koja treba studirati (...) a koja ñe to liånost
biti i koji ñe biti taj forum to u samoj praksi treba u daljem razvitku da se pokaæe.”10
Prouåavanje informativne delatnosti jugoslovenskih medija u prvoj posleratnoj
deceniji bilo bi jednostavnije da je na snazi sve vreme bio sovjetski, direktivni sistem.
Medijski sadræaji bili bi u tom sluåaju samo transmisija volje najviãih partijskih in-
stanci. Identiånost sadræaja i ideoloãkog pravca javljali bi se u svim glasilima mate-
matiåkom predvidljivoãñu.
Opet, ne bi trebalo precenjivati znaåaj pomenute “liberalizacije” medija u uslovi-
ma jednog totalitarnog reæima. Åini se da su onako nategnute Œilasove formulacije
domaãaja slobode ureœivanja i partijske kontrole novina, mogle samo da uveñaju kon-
fuziju koja je nastala u glavama ljudi posle razlaza sa Sovjetskim Savezom. Ovo se
naroåito odnosi na spoljnopolitiåke rubrike listova koje su, izuzev agencijskih vesti,
uglavnom ostajale bez ikakvih redakcijskih ili autorskih komentara.
Ukoliko su zaista elementi cenzure bili uklonjeni iz novina – u njima se, kao ãto
ñemo videti, poåela javljati neka vrsta autocenzure, takoœe, straha i nespremnosti da se
zauzima stav o pitanjima koja nisu bila izvedena naåisto ni u dræavnoj politici i dip-
lomatiji. Ovome je verovatno doprinosila i oãtra kritika pojedinih redakcijskih komen-
tara od strane rukovodilaca agitpropa. Na takve sluåajeve smo åesto nalazili u
arhivskoj graœi Ideoloãke komisije u periodu 1949–51.
10
Isto.
78
Nedoumice i lutanja (leto 1948 – jesen 1949)
Josip Broz je izgleda joã marta 1948. godine, u trenutku obelodanjivanja nesu-
glasica sa Staljinom, dobro procenio pozicije sa kojih se moæe braniti. Veñ tada, refle-
ksom iskusnog politiåara, on odbija bilo kakva ideoloãka obeleæja spora: “Bolje je
åitavu stvar prebaciti na meœudræavne odnose – nisu u pitanju samo odnosi meœu parti-
jama”11. Ovako je neposrednu Brozovu reakciju zabeleæio Milovan Œilas. Ona se
podudara sa kasnijim Brozovim priseñanjem (o svom izlaganju na plenumu 12. aprila
1948), koje je zabeleæio Vladimir Dedijer:
“Drugovi, vodite raåuna da se ovdje ne radi ni o kakvim teoretskim diskusijama,
ne radi se ovdje o greãkama KPJ, o toboænjem naãem ideoloãkom zastranjivanju. Ne
smijemo da budemo gurnuti na diskusiju o tome. (...) ovdje se radi, prije svega, o od-
nosu izmeœu dræave i dræave. Meni se åini da se oni sluæe ideoloãkim pitanjima da bi
opravdali svoj pritisak na nas, na naãu dræavu.”12
Postavljena tako rano, ova politika naãla je doslednu i potpunu primenu tek od
septembra 1949. godine u nastupu jugoslovenske delegacije u OUN. Reåima Darka
Bekiña, jugoslovenska spoljna politika tada je napustila “herojsku” fazu u kojoj su bili
naglaãeni ideoloãki motivi, zarad real-politike sa naslonom u Povelji OUN. U meœu-
vremenu (leto 1948 – jesen 1949), u taktici i frazeologiji nailazimo na tragove mim-
ikrije, doktrinarstva i napregnutog osluãkivanja sovjetske strane13. Pozicije Josipa
Broza u zemlji posle otvorenog razlaza sa Staljinom (jun 1948) ostale su åvrste i nep-
oljuljane. Iako je unutar establiãmenta vladalo jedinstvo, koje je u ãiroj partijskoj bazi
bilo potvrœeno na Petom kongresu KPJ, jula 1948. godine, za neupuñene je mnogo
toga zbunjujuñeg ostalo u postupcima i retorici visokih partijskih funkcionera. Kon-
gres je bio sveåano zatvoren Brozovim govorom, koji se zavrãio pokliåom “genijal-
nom Staljinu”14, a u Brozovom referatu, nekoliko dana ranije, KPJ se obavezivala na
vernost uåenju Lenjina i Staljina15.
U zvaniånoj statistici jugoslovenske “Bele knjige” (za 1948, 1949. i 1950. godinu)
nalazimo 1.044 zabeleæenih sluåajeva razliåitog ugroæavanja i povrede teritorijalnog
integriteta FNRJ od strane susednih “narodnih republika''. U istom izvoru stoji da je
tokom prvih ãest meseci 1950. godine iz informbirovskih zemalja bilo emitovano pro-
11
M. Œilas, Pad nove klase, Beograd, 1994, 89. Œilas beleæi ovaj komentar u kontekstu odluke sovjetske vlade
da povuåe vojne instruktore iz zemlje. U istoj knjizi, na mestu gde posebno govori o svojstvima liånosti Jo-
sipa Broza, Œilas navodi upravo ovaj njegov rezon kojim se nepogreãivo otkrila sræ jugoslovenske strategije
u sukobu sa SSSR-om, 260.
12
V. Dedijer, n. d., 202.
13
Ponekad je ovo osluãkivanje bilo i bukvalno: “A i Staljin se u meœuvremenu poigravao s nama, kidao nam
æivce. Preko moskovskog radija veñ nedeljama nije bilo gotovo nikakvih vesti, åak su prestali da emituju i
jugoslovenske pesme. A onda, jednog dana sovjetske radio-stanice poånu da daju od jutra do veåeri naãu na-
rodnu muziku. U zgradi CK u Beogradu odjednom je uãla neka radost (...)” V. Dedijer, n. d., 169–70.
14
Borba, 30. jul 1948.
15
J. B. Tito, Politiåki izvjeãtaj na V kongresu KPJ, Split 1976.
79
pagandnih radio emisija na jugoslovenskim jezicima u trajanju od 3.075 sati (4 me-

seca, 8 dana i 3 sata, ukupno).16 Graniåni incidenti, uåestale pogibije jugoslovenskih
graniåara, provokacije i pokreti velikih vojnih jedinica, stvarali su neprestane tenzije,
åak i neku vrstu predratne psihoze. Ratni planovi za sluåaj agresije Sovjeta i njihovih
satelita uæurbano su pripremani, a od 1949. godine bilo je predviœeno i stvaranje par-
tizanskih odreda 17.
U ovim okolnostima, pojavljivanje slika sovjetskih rukovodioca kod omladinaca i
u ãtabovima radnih brigada na Autoputu, 1950. godine, trebalo je da proizvede prvo-
razrednu senzaciju i æestoku reakciju nadleænih. Meœutim, u Arhivu Jugoslavije, u
materijalima Agitpropa ne nalazimo veliko uznemirenje povodom tog sluåaja. Za
pomenute brigadire se objaãnjava da su u velikoj oskudici slika marãala Tita pokupov-
ali ove, jer ih je bilo na pretek18 (pretpostavljamo da su iz razumljivih razloga bile i jev-
tinije). Paænju privlaåi i sluåaj poljoprivrednog dobra u mariborskoj oblasti gde se
prilikom predaje prelazne zastave, 1949. godine, pevala pesma: “Staljin kliåe iz ruskih
stepa, a odaziva mu se Tito iz bosanskih gora”. Na pitanje zaãto se peva pomenuta
pesma u datim prilikama, sindikalni rukovodilac odgovorio je “da su to pevali jer nisu
hteli suviãe da zaoãtre (sukob sa IB-om – prim. autori)”19. Sovjetski motivi su i dalje
bili prisutni u ikonografiji prvomajske sveåanosti 1949. godine.
Zbunjuje, i statistika procentualne zastupljensti sadræaja spoljnopolitiåke rubrike
najtiraænijih jugoslovenskih listova, tokom januara i februara 1949. godine. List Nar-
odna armija u to vreme nije uopãte kritiåki pisao o IB-u, dok je 41,5% njegovih spolj-
nopolitiåkih napisa bilo posveñeno popularisanju SSSR-a, a 22% popularisanju tzv.
zemalja narodne demokratije. Viãe inicijative u kritiåkom pisanju protiv IB-a ne nala-
zimo ni kod drugih jugoslovenskih listova u ovo vreme20 (grafikon 1).
16
Livre blanc sur les procédés agressifs des gouvernements de l’URSS, de Pologne, de Tåécoslovaquie, de
Hongrie, de Roumanie, de Bulgarie, et de l’Albanie envers la Yougoslavie, Beograd, 1951, 455, 481–85.
17
Detaljnije v. B. Dimitrijeviñ, Jugoslovenska armija 1948–1951 u iskuãenju sukoba, Zbornik radova:
Jugoslovensko-sovjetski sukob 1948, Beograd, 1999, 115–27.
18
“Informacije o agitaciono-propagandnom radu na Auto-putu (1950. godina)” AJ-Ideoloãka komisija CKSKJ
(u daljem tekstu 507, VIII), VI/1-a-4. Verovatno se odnosi na autoput Beograd–Zagreb koji je poåetkom
1950. godine puãten u promet.
19
AJ-507, VIII, II/9–34.
20
AJ-507, VIII, I/1-a-16.
80
popularizacija SSSR-a
popularizacija zemalja nar. demokratije
kritiåki o IB-u
45
30
15
0
Borba
Politika
Pobjeda
Narodna
Armija
Dalmacija
Makedonija
poroåevalec
Vojvodina
Osloboðenje
Slob.
Slob.
Nova
Slov.
Grafikon 1 Procentualna zastupljenost sadræaja u spoljnopolitiåkoj rubrici listova od 1.
januara do 10 februara 1949. godine (podaci Agitpropa, AJ-507, VIII, I/1-a-16)
Jugoslovenska ãtampa je 22. decembra 1948. godine veoma vidno i sa svim pra-
zniånim manifestacijama åestitala roœendan Josifu Visarionoviåu Staljinu. Istog
meseca je u Beogradu, u zdanju Narodnog pozoriãta, sveåano obeleæena trideseta go-
diãnjica postojanja Crvene armije. Svetozar Vukmanoviñ Tempo je tom prilikom
odræao govor u kojem se oduãevljeno kliåe “najboljem prijatelju Jugoslavije” i veli-
kom strategu i organizatoru pobede nad faãistiåkim porobljivaåima “(...) Generalisi-
musu Staljinu”21
Obrnuta slika Sovjetskog Saveza
Prvi novinski ålanak u kom se osporavala Staljinova nepogreãivost pojavio se u

zvaniånom partijskom glasilu Borba tek oktobra 1948, iz pera Milovana Œilasa22. Veñ
smo ustanovili da je odsustvo striktno direktivne prakse u jugoslovenskoj æurnalistici
21
S. Vukmanoviñ Tempo, Tridesetogodiãnjica sovjetske armije, Beograd 1948, 57.
22
“O nepravednosti i neistinitim optuæbama'', Borba, 2–4. oktobra 1948.
81
stvaralo nedoumice u prepoznavanju dozvoljenog kursa u spoljnopolitiåkim komen-

tarima. Pisanje o ovim temama postalo je privilegija funkcionera iz samog vrha Partije.
Meœutim, åak i u sluåaju Œilasovog novinskog ålanka stvar nije proãla glatko. Josip
Broz, kome je ålanak odnet na åitanje, traæio je da se izbaci kritiåki deo u kome se
pominje Staljinovo ime. Posle Œilasovog insistiranja ålanak je ipak bio objavljen u
celini23.
60
40
20
0
jan feb mar apr maj jun jul avg sep okt
popularizacija SSSR-a kritiåki o IB-u
Grafikon 2 Broj Borbinih ålanaka po mesecima 1949. godine
Antisovjetski ton u æurnalistici je postupno sazrevao od bezazlenih pokuãaja da se

dokaæe ideoloãka ispravnost i neosnovanost optuæbi (tokom prve polovine 1949), do
veñ razraœenih i uobliåenih stereotipa “ratnohuãkaåke politike”, “revizionizma” i
“imperijalizma” sovjetskih vlasti. Zvaniåni partijski list Borba donosi, tokom januara
1949. godine, 8 ålanaka u kojima se veliåaju privredni uspesi SSSR-a, 1 antiameriåki
ålanak o pogubnom uticaju Marãalovog plana i 4 ålanka kritiåki nastrojena prema
politici vlada tzv. narodnih demokratija.
U februaru, isti list prenosi storiju o podvigu sovjetske poljoprivredne avijacije:
tamo se, zahvaljujuñi njoj, veãtaåko œubrivo iz aviona baca na æitonosna polja. Dva-
deset treñeg februara prenet je æestok antiameriåki govor Gojka Nikoliãa povodom
jubileja Crvene armije. Tokom tog meseca joã uvek se kritiåki piãe samo o narodnim
demokratijama. Takvih ålanaka bilo je 5 – onoliko koliko je tog meseca bilo objavljeno
u svrhu popularisanja “prve zemlje socijalizma”. Marta 1949. godine prvi put naila-
zimo na veñi broj ålanaka koji su kritiåki prema IB-u (ukupno 8), od onih koji popu-
lariãu SSSR (ukupno 3).
U kontekstu nastojanja da se antisovjetski kurs pojaåa, u izvorima ponovo
pronalazimo uticaj Milovana Œilasa. Marta 1949. godine, ukazujuñi na sovjetski anti-
23
“Dobro – sloæio se Tito – neka to ostane, dosta smo i ãtedeli Staljina....” M. Œilas, n. d., 104.
82
jugoslovenski reånik (“koji prelazi sve otvorenije u forme zastraãivanja, psovke”),24

on traæi ofanzivniji nastup u medijima. I zaista, tokom druge polovine 1949. godine
ålanci koji su u Borbi popularisali Sovjetski Savez napokon su nestali (grafikon 2).
Poslednji takav ålanak, usamljen i zalutao, pronaãli smo u julu 1949. godine.
Konaåno zaoãtravanje antisovjetskog propagandnog kursa usledilo je u jesen
1949. godine, u vreme sudskog procesa Laslu Rajku u Maœarskoj i eskalacije grani-
ånih incidenata (grafikon 3). U diplomatskim relacijama, to je vreme nastanka nove
oficijelne retorike nakon obelodanjivanja ameriåkog zajma Jugoslaviji i njenog uspe-
ãnog nastupa u OUN. Ponukan Kardeljevim govorom (na zasedanju GS OUN, 26. sep-
tembra 1949. godine), koji je bio principijelan i “diplomatski uglaœen”, kanadski mi-
nistar Pirson prokomentarisao je: “Ne verujem da ñu ikada postati komunist, ali ako se
to dogodi, postat ñu jugoslovenski komunist!” 25
80
60
40
20
0
jan mar maj jul sep nov
Grafikon 3 Broj graniånih incidenata (na granicama sa Albanijom, Bugarskom,

Rumunijom i Maœarskom) po mesecima 1949. godine
Slika Sovjetskog Saveza u jugoslovenskoj ãtampi sazrela je do 1950. godine u

potpuni antipod nekadaãnje slike rajskog naselja, ekonomskih uspeha, humanosti i
sreñe. Ako se ranije pisalo o sovjetskim zasadima pomorandæi na polarnom krugu26 i
tehnoloãkoj superiornosti i prosperitetu, od 1950. godine piãe se o opãtoj zapuãtenosti,
bedi i siromaãtvu. Naiãli smo na ålanak ispunjen fantastiånim sadræajem. Na ruskom
selu æivi se u zgradama i sa inventarom joã iz nikolajevskih vremena, a feudalizam se
povampiruje u instituciji zakupa zemlje koja se deli partijskoj birokratiji. Prilikom
podele racionirane robe graœani se “æigoãu” (udara im se peåat na dlan), a pisac sve-
24
Izlaganje Milovana Œilasa “Savjetovanje u Upravi za agitaciju i propagandu CK KPJ (...) od 28. marta
1949,” AJ-507, VIII, I/4-d-18.
25
D. Bekiñ, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb 1988, 83–85, 100–101.
26
P. Markoviñ, Beograd izmeœu Istoka i Zapada, Beograd 1996, 112.
83
doåi da je na ruskoj trænici gledao kako se prodaju posebno kriãke hleba. Jedan kupac
pazario je ribu (prodavac je izvadio iz unutraãnjeg dæepa na kaputu) i odmah je æivu
pojeo. Policajac, koji je odræavao red i mir, dræao je piãtolj u nedrima govoreñi da se
plaãi da bi mu ga neko ukrao iz futrole – toliko je lopovluk bio raãiren u Sovjetskom
Savezu.27
Svakidaãnje su bile optuæbe Sovjeta za ekonomsko izrabljivanje zemalja narodne
demokratije. Meœunarodna politika je u junu 1950. godine donela ålanak u kojem se
objaãnjava pozadina odluke sovjetske vlade da revalvira rublju. To je uåinjeno tek
poãto su postignuti trgovinski aranæmani (izraæeni u fiksnim obavezama u ruskoj mon-
eti) sa istoånoevropskim zemljama kako bi im se na taj naåin priåinila ãteta u korist
“starijeg brata''.28
Slika 1: Jeæ, 15. april 1950.
Bugarima se otima ruæino ulje29, Poljacima slanina, Rumunima nafta, Albancima

koncentrat za bozu (slika 1). Sumnjiåenje je iãlo tako daleko da u listu Naprijed naila-
zimo na optuæbu da se maœarsko æito izvozi u Rusiju prikriveno u cisternama za ben-
zin.30 Kliãei u kojima je predstavljana sovjetska stvarnost u Jugoslaviji veñ su
izvanredno razvrstani i analizirani u knjizi Predraga J. Markoviña31. Ovih nekoliko
slika smo preneli smatrajuñi da nose izvesnu emociju i doprinose potpunijem sagle-
27
“Detalji koji teãko optuæuju'', Narodna armija, 14. januar 1952.
28
“Pozadina i ciljevi revalvacije rublje'', Meœunarodna politika, 7. jun 1950.
29
“Neravnopravni odnosi Sovjetskog Saveza sa Bugarskom”, Isto.
30
“Danaãnja Madæarska'', Naprijed, 11. januar 1952.
31
P. Markoviñ, n. d., 107–12, 122–32.
84
davanju posmatranog fenomena. Ono åemu ñemo posvetiti malo viãe prostora je pos-
tupno sazrevanje slike sovjetskog vojnika i Crvene armije u Narodnoj armiji,
zvaniånom glasilu jugoslovenskih oruæanih snaga.
Slika sovjetskog vojnika i Crvene armije
Neposredno posle rata, na stranicama Narodne armije nizali su se beskrajni pane-

girici sovjetskoj vojnoj doktrini i naroåito sovjetskom oficiru: “U Sofiji kada hoñe da
pohvale åoveka, kaæu o njemu – On je plemenit kao ruski oficir”. Tokom rata on je
“uvek i u svemu bio primer vrãenja duænosti. Sovjetski oficir! U ovom imenu koje se
pojavilo za vreme rata skriven je velik duboki smisao.” Ovu slavu “ne samo najhrab-
rijeg i najveãtijeg nego i najplemenitijeg i najvelikoduãnijeg oficirskog kadra, sovjet-
ski oficiri stekli su sa jedne strane u borbama i bitkama (...) a sa druge i svojim po-
naãanjem u gradovima i selima osloboœenih zemalja i na okupiranoj teritoriji”32.
Veñ smo isticali preovlaœujuñu zastupljenost prosovjetskih sadræaja u ovom listu
joã poåetkom 1949. godine. Zanimljivo da su upravo u Narodnoj armiji, tokom 1951. i
1952, bila objavljena najstraãnija i najpotresnija svedoåanstva o zverstvima sovjetskih
oficira i vojnika na izmaku rata u Jugoslaviji. Kritiåki stav se razvijao postupno.
Najpre se u ålancima od decembra 1951. i marta 1952. godine, u novouvedenoj rubrici
“Jedna propala misija'', poåelo pisati o nekompetentnosti, nevaspitanju i loãim ljud-
skim osobinama ruskih oficira i instruktora. Najåeãñe se pominjalo pijanstvo kao uvod
u nevolje koje su izazivali: oni se “ljuljaju u hodu” i “valjaju po ploånicima”, mokre na
javnim mestima. U avionskoj radionici u Somboru ispijaju sav ãpiritus, koji je trebalo
da bude stavljen u stajni trap aviona. Postupno, prelazi se na ozbiljnije optuæbe.
Seksualna razularenost sovjetske soldateske, obraœivana åesto u knjiæevnosti i
filmskoj umetnosti, ukazuje se danas kao opãte mesto u zavrãnim vojnim operacijama
na Istoånom frontu33. Upravo tim povodom nastala je i prva nesuglasica izmeœu novih
vlasti u Jugoslaviji i Moskve. Milovan Œilas se usudio da protestvuje posle nasilja koje
su sovjetski vojnici poåinili nad jednom apotekarkom u predgraœu Beograda34. Sa sov-
jetske strane usledila je æestoka reakcija, a sluåaj je kasnije dobio dodatnu dimenziju
Staljinovim podrugivanjem i teatralnoãñu na gozbi u Kremlju, kojoj je prisustvovala
(pored Andrije Hebranga i Arsa Jovanoviña) i Œilasova tadaãnja supruga Mitra. Lijuñi
suze, Staljin se obratio Mitri: “Poljubiñu te, mada me Jugosloveni i Œilas mogu
optuæiti da sam te silovao.”35
32
“Osobine sovjetskog oficira'', Narodna armija, 25. maj 1946. i ålanak sa istim naslovom u broju od 1. juna
1946.
33
V. Laker, Istorija Evrope 1945–92, Beograd, 101.
34
“Iz gradskog komiteta su saopãtili da su na Åukarici (...) sovjetski vojnici silovali i rasporili apotekaricu, na
åiju je sahranu demonstrativno doãlo 5000 ljudi.” M. Œilas, n. d., 58.
35
Isto, 59.
85
Priåe, koje su bile preñutkivane i skrivane, otkrivene su javnosti (u rubrici “Uz lik
pripadnika sovjetske armije''36, maja 1952) tako eksplicitno i sa takvim pojedinostima
da je najveñi deo zbog prirode sadræaja teãko preneti. U opisu zloåina se naroåito insis-
tiralo na sauåesniãtvu sovjetskih oficira, a u nasilju se isticalo ono koje je poåinjeno
nad bespomoñnim licima. Naglaãavani su sluåajevi koji nose izrazitu emociju i su-
gestiju37. U jednom ålanku oåevidac svedoåi o besprizornom ponaãanju sovjetskih
æena u sastavu jedne tenkovske jedinice. Naoåigled ljudi, usred bela dana one su
poåele da nasrñu i “napastvuju” vojnike koji su se tu zatekli. Sliåan motiv nalazimo i u
priåi o doåeku predstavnika “velike ruske nacije” kod naãeg patrijarhalnog sveta u
Kurãumliji. Oduãevljeni dolaskom “oslobodioca” ljudi su ubrzo bili zgroæeni kada je
dvoje od njih u otvorenom dæipu, pred njima uradilo to isto.
Kolumnisti Narodne armije pronalaze ãiri druãtveno - istorijski kontekst ovih
pojava. Po njima, tu se ne radi o izolovanoj patologiji pojedinaånih zloåina ili
“nekakvim seksualnim aberacijama” veñ je posredi “sistem”, “æivotni stil”, “nova sov-
jetska etika”, “antisocijalistiåki pogled na æivot i moral” ...itd. Na ovaj naåin pisanje
lista dobilo je potpuniji kontekst u propagandnom smislu.
Jugoslavija – SSSR 3:1
Sluåaj je uåinio da se na Olimpijskim igrama u Helsinkiju 1952. godine susretnu

jugoslovenska i sovjetska fudbalska reprezentacija. Ovo je bilo prvi put da su Sovjeti i
tzv. sateliti masovno uåestvovali na nekim olimpijskim igrama. Takoœe, pomenuta
utakmica bilo je prvo fudbalsko odmeravanje snaga nacionalnih timova posle poli-
tiåkog razlaza njihovih reæima. Jugoslovenski mediji posvetili su veliku paænju ovom
dogaœaju, koji je unapred smatran za neãto viãe od obiånog sportskog nadmetanja.
Nacionalni tim personifikovao je dræavu i njenu politiku, a nacija je prenapregnuto
sluãala radijski prenos38. Bilo je to verovatno prvi put da se ova vrsta sportske i nacio-
nalne euforije deãava u Jugoslaviji. Prenos je emitovan preko javnog razglasa, a ljudi
su se okupljali oko raspoloæivih radio-prijemnika39.
Odigrane su dve utakmice: 20. i 22. jula 1952. Prvi meå se zavrãio nereãenim
rezultatom 5:5 (iako su Jugosloveni imali prednost od 3:0 i 5:1, ali su Sovjeti uspeli da
36
“Ubijeni ljudski obziri'', 8. maj 1952; “Zloåinstva pod plaãtom socijalizma”, 15. maj 1952, “Odsustvo stida
zazora”, 22. maj 1952. Svi ålanci su izaãli u rubrici “Uz lik pripadnika sovjetske armije”.
37
Sluåaj omladinke koja se prilikom opsade Beograde provlaåila kroz nemaåke poloæaje do sovjetske
komande, da bi tamo doæivela nasilje: “Svi u toj komandi su je silovali, skinuli joj ruåni sat i odbacili je”.
38
“Na vijest da smo iærijebani sa SSSR-om sve nas je proãla struja. Imali smo susret sa predstavnicima dræave
koja je veñ pune åetiri godine uzrok naãih nevolja, koja stalno vrãi na nas sve jaåi agresivni pritisak, koja
danas igra razornu ulogu u meœunarodnim odnosima. Nije bilo puno komentara, ali po smrknutim licima
svih nas, dalo se nasluñivati, da se u duãama naãe ekipe proæivljava kojeãta iz protekle åetiri godine. (...) To
nije bila samo sportska borba, to je bila borba u koju su naãi takmiåari unijeli sve ono ãto narodima Jugo-
slavije leæi na duãi.” Boris Bakraå, “Utisci s XV Olimpijade u Helsinkiju'', Naprijed, 15. avgust 1952.
39
Sjajna ilustracija data je u Kusturiåinom filmu “Otac na sluæbenom putu”.
86
izjednaåe), pa je po ondaãnjim pravilima igrana joã jedna utakmica. Simpatije finske

publike su iz razumljivih istorijskih i politiåkih razloga bile potpuno na jugoslovenskoj
strani. Erupcija oduãevljenja nastala je posle zavrãetka druge utakmice u kojoj su
Jugosloveni ubedljivo pobedili rezultatom 3:1. Publika je provalila na teren i oduãev-
ljeno pozdravljala pobednike. Autobus u kom je ekipa napustila stadion u Tempereu
(finski gradiñ, mesto odræavanja utakmice) “probijao se doslovno centimetar po cen-
timetar kroz gusti ãpalir graœana”. Unutra, u autobusu “orila” se pesma “Ide Tito preko
Romanije''. Finski policajci na konjima stvarali su prostor za prolaz autobusa. Åak se i
hotel u kom su bili reprezentativci Jugoslavije nalazio pod opsadom oko hiljadu
oboæavatelja “skoro do ponoñi”.40
Nesumnjivo da je ova sportska utakmica doprinela afirmaciji Jugoslavije u svetu.
Beogradski list Politika preneo je priåu ãvedskog novinara o tome kako je ova sportska
pobeda (utakmicu su pratili preko radija) bila proslavljena u avionu na relaciji
Ãtokholm – Helsinki. Putnici su bili oduãevljeni porazom Sovjeta, glasno su nazdrav-
ljali, a ispijeno je “sedam flaãa viskija”.41
Slika 2: Zagrebaåki list Naprijed (organ KP Hrvatske) od 25. jula 1952, karikatura povo-
dom utakmice Jugoslavija-SSSR na Olimpijskim igrama u Finskoj.
40
Hrvoje Macanoviñ, “Skok u slobodu”, Naprijed, 15. avgust 1952.
41
“U avionu je proslavljena pobeda”, Politika, 26. jul 1952.
87
U Beogradu, pobeda je proslavljena uz masovna okupljanja i pokliåe fudbalerima

i dræavnom rukovodstvu. Povorke su prolazile kroz centralne gradske ulice uz povike:
“Bolji naãi, nego staljinaãi!”, “Naãi fudbaleri – pravi bombarderi!”, “Titovi su jaåi” itd.
Pobedu su oglasile i sirene sa jugoslovenskih brodova.42 Zagrebaåki list Naprijed
doneo je karikaturu na kojoj se vidi kliãeirani sovjetski kadrovik sa kaåketom kako
naduvava sovjetskog fudbalera. Na sledeñoj slici jugoslovenski fudbaler probija ovaj
naduvani mehur (slika 2).43
Stiãavanje napetosti (1953–1955)
Staljinova smrt je, po svedoåenju Œilasa i Dedijera, izazvala olakãanje, pa åak i

radost u jugoslovenskom partijskom vrhu.44 Iako je veñ tokom 1952. postalo jasno da
do direktnog napada SSSR-a neñe doñi, odlazak Staljina sa politiåke pozornice je omo-
guñio popuãtanje zategnutosti, a zatim i pribliæavanje Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.
Jugoslovensko rukovodstvo na åelu sa Titom je donekle uvijeno i kroz fraze, ali ipak
odluåno, zahtevalo od Moskve da prizna pogreãnost Staljinove politike i preduzme ini-
cijativu za normalizaciju odnosa.45 U isto vreme Tito je, u govoru u Batajnici krajem
maja 1953, uveravao Zapad da Jugoslavija ostaje verna svojim obavezama (prema
Zapadu), ali i da æeli normalizaciju sa Istokom.46 Promene su se osetile i na unutraã-
njem planu. Tito je zapoåeo kritiku liberalizacije i “ uticaja nama tuœih shvatanja u
naãem svakodnevnom æivotu, i to u vrlo osetljivim pitanjima, kao ãto su naprimjer,
kulturni i druãtveni æivot, ãtampa i nauka, odnos meœu ljudima”.47
Ankarski ugovor i Balkanski savez, sklopljeni 1953. i 1954. godine, predstavljali
su vrhunac pribliæavanja Jugoslavije Zapadu. Predrag Markoviñ navodi da je za pro-
menu delimiåno prozapadnog raspoloæenja masa iskoriãñena odluka Angloameri-
kanaca da se povuku iz zone A i tako je prepuste Italiji na upravu.48
Od hapãenja Berije u junu 1953. godine, teåe lagana, ali ipak konstantna norma-
lizacija odnosa sa Istokom. U junu Jugoslavija i Sovjetski Savez razmenjuju ambas-
adore, a do kraja 1953. normalizuju se odnosi sa Albanijom, Maœarskom i Bugarskom.
Jugoslavija i SSSR 1954. sklapaju prvi kratkoroåni trgovinski sporazum, doduãe
vredan svega 5 miliona dolara, a Viãinski u OUN-u podræava jugoslovensko-italijanski
42
“Pobeda naãe futbalske reprezentacije...”, Politika, 23. jul 1952.
43
Naprijed, 25. jul 1952.
44
M. Œilas, Pad nove klase, 141.
45
D. Bekiñ, Jugoslavija u hladnom ratu 1948–1955, 467.
46
Isto, 506.
47
Isto, 507.
48
Predrag J. Markoviñ, Beograd izmeœu Istoka i Zapada 1945–1965, 94. U Beogradu su oktobra 1953. orga-
nizovane velike demonstracije u kojima je pretuåen sluæbenik ameriåke ambasade i zapaljena ameriåka
zastava. Demonstranti su nasrtali i na sve Beograœane koji su delovali prozapadno ili su imali kod sebe
bilten deljen u Ameriåkoj åitaonici. O ovome opãirnije: P. J. Markoviñ, n. d., str. 102–103. i D. Bekiñ, n. d.,
550.
88
dogovor oko Trsta koji je godinama, åak i kao moguñnost, odbacivan. Januar 1955.
doneo je konaåan krah ekonomske blokade.49 Ipak, sve ovo nikako nije znaåilo i pov-
ratak Jugoslavije u lager. Tito je kritikovao stvaranje Varãavskog pakta, a Hruãåovljeva
“ kanosa” , kako je naziva Njujork tajms od 25. maja 1953. godine,50 i Beogradska dek-
laracija su normalizovale odnose izmeœu dræava i vlada, dok su partijski odnosi ostali
po strani.51
Tokom 1955. Jugoslavija se sve bræe udaljava i od jednog i od drugog bloka. Ona
podræava antikolonijalne pokrete, i politiåki i vojno, a zalaæe se i za ujedinjenje i neu-
tralizaciju Nemaåke. Jugoslovenska politika ekvidistance je, navodi Bekiñ, odgovarala
i Amerikancima. Nova administracija, sa predsednikom Ajzenhauerom i dræavnim
sekretarom Dalesom na åelu, smatrala je da je neutralizacija Jugoslavije bolje i realnije
reãenje od njenog privlaåenja Zapadu. Tako, ukazuje Bekiñ, jugoslovensko oprede-
ljenje za nesvrstanost nije bilo samo izbor Tita i partijskog vrha, veñ je odgovaralo i
najjaåoj zapadnoj sili koja je u skladu sa tim i krojila svoju (jugoslovensku) politiku.52
49
Tada je sklopljen prvi godiãnji trgovinski sporazum Beograda i Moskve posle 1948, a potpisani su i trgovin-
ski ugovori sa Maœarskom, Åehoslovaåkom i Poljskom. V: D. Bekiñ, n.d., 670.
50
D. Bekiñ, n. d., 707.
51
Isto, 727.
52
Isto, 618.
89
Summary
A Contribution to Research of Perception of Soviet Reality

in Yugoslav Media
The Yugoslav communist regime’s clash with Stalin in the summer of 1948 is
today believed to be a unique event in the global cold-war relations of the last century.
It was the one and only regime of the Soviet East-European satellites that managed to
break away from their embrace and survive in power. In addition to this, we are not
familiar with any other example of such a radical change in a foreign policy of a coun-
try in the cold war: from a complete dependence on the East to a full cooperation with
the West. A certain paradox existed in Yugoslavia at that time: the totalitarian order
with official revolutionary ideology of Marxism-Leninism was surviving in power due
to the military and financial support of the West.
In the summer of 1948, the clashes with the Cominform produced dramatic turns
in the Yugoslav regime foreign policy orientation, ideology and real-policy. The daily
political phraseology of the Yugoslav authorities and media was adjusted to these great
changes. The altered perception of the Western World suited the metamorphosis of the
picture of the USSR. In the final result, stereotypes of the negative picture of the East
and the West changed places.
After some hesitation during 1948, Yugoslav media started to severely criticize
Soviet political system in 1949. Soviet authorities and Stalin were blamed for crimes
against world peace, humanity and socialism, for colonial exploitation of East-Euro-
pean countries. The Soviet foreign policy was perceived as a new imperialism by the
Yugoslav media. Once portrayed as country of wealth and plentitude, the USSR sud-
denly became synonym for hunger, poverty and people begging for food. According to
Yugoslav newspapers, some forms of restored feudalism were noticed in Soviet vil-
lages and peasants used agricultural tools made during the reign of Nikolai II. There
was so many crime and criminals on streets that even a policemen felt insecure. One of
them hid his pistol in internal pocket because he was afraid that someone could still it
from the holster on his uniform. Perhaps the greatest transformation is noticeable in
the image of Red Army and Soviet soldiers. Horrible stories of numerous crimes and
violence they committed on territory of Yugoslavia 1944/45 were published in official
army newspaper Narodna armija. Those crimes were perceived not as an individual
acts of mental insanity, but as clear proof of the “system” and “life style” in USSR, also
as an express of “new Soviet ethics” and “antisocialist attitude towards life and moral-
ity”.
90
Dr Branko PAVLICA UDK: 341.222 (497.11:497.7)
UGOVOR IZMEŒU SAVEZNE REPUBLIKE

JUGOSLAVIJE I REPUBLIKE MAKEDONIJE
O PROTEZANJU I OPISU DRÆAVNE GRANICE
APSTRAKT: Jugoslovenska republika Makedonija, posle raspada pret-

hodne Jugoslavije, postaje samostalna i nezavisna, najmlaœa evropska dræa-
va. Dræavne granice spram Bugarske, Gråke i Albanije “nasleœuje” od “pre-
thodne” SFRJ, u okviru teritorije od 25.733 km2 i 2.106.664. stanovnika
(1994). Meœutim, administrativna srpsko-makedonska graniåna linija, u
sklopu srpsko-makedonskih odnosa, postaje otvoreno pitanje od 1992. god-
ine, iako “granice sa Srbijom nisu sporne, a volili bismo i da ih nema” (Kiro
Gligorov). Potpisivanjem Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreœenju sa-
radnje (8. aprila 1996), konstituiãe se i meãovita diplomatsko-ekspertska
komisija za reãavanje otvorenih pitanja oko obeleæavanja i opisa graniåne li-
nije. Posle 14 zasedanja (sa prekidima u radu) uspeãno su okonåani prego-
vori, te su 23. februara 2001. godine u Skoplju predsednici SRJ i RM zakl-
juåili Ugovor o protezanju i opisu dræavne granice, koji sadræi i dva priloga:
Prilog I – tekstualni opis protezanja dræavne granice izmeœu SRJ i RM i
Prilog II – karta R-1:400.000.
Uprkos osporavanja dogovora i zakljuåenog Ugovora od strane Albanaca (i
kosovskih i makedonskih), bilateralni sporazum su priznali svi meœunarodni
faktori kao validan ugovor dve suverene dræave – ålanice OUN. Tako je Ugo-
vor, koji su ratifikovali parlamenti obe dræave, stupio na snagu 16. juna 2001.
godine.
JUGOSLOVENSKO-MAKEDONSKI ODNOSI POVODOM

DRÆAVNE GRANICE
Posle Balkanskih ratova, makedonska teritorija, osloboœena od Turaka, podeljena

je izmeœu Bugarske, Gråke i Srbije. Teritorijalno razgraniåenje je izvrãeno na Buku-
reãkoj mirovnoj konferenciji 17 (3.VII) – 28. (10.VIII) 1913. godine.1 Najveñi deo
makedonske teritorije pripao je Gråkoj – 35.169,2 km2 na “kojoj su æivele 1.042.029.
1
Vidi: Bukureãka konferencija, Protokoli Bukureãke konferencije i Ugovor o miru 1913, Beograd 1913, 7 –
73.
91
duãi”. Bugarskoj je pripala Pirinska Makedonija – 6.798 km sa 156.458. duãa,3 dok je

2 2
Kraljevini Srbiji pripalo 25.774 km2 makedonske teritorije sa 728.286. stanovnika.4

Valja istañi, u istorijskom kontekstu, a ãto ima veñi znaåaj za istoriju makedonske
dræavnosti (danaãnju teritorijalnu celokupnost makedonske dræave) åinjenice o razgra-
niåenju Srbije, odnosno Kraljevine Jugoslavije sa Bugarskom 1913, odnosno 1919–
1922. godine.5
Treña etapa u procesu odreœivanja srpsko-bugarske granice zapoåinje posle Bal-
kanskih ratova 1913. godine. Jedno od najvaænijih pitanja bilo je i teritorijalno razg-
raniåenje izmeœu Srbije i Bugarske u Makedoniji. Ålanom III Ugovora o miru se odre-
œuje: “Izmeœu Kraljevine Bugarske i Kraljevine Srbije granica ñe iñi saobrazno zapis-
niku vojnih delegata dodatom protokolu br. 9. od 25. jula – 17. avgusta 1913. g. Buku-
reãke konferencije, onom trasom: Graniåna linija ñe poñi od vrha Patarice na staroj
granici, iñi ñe starom granicom tursko-bugarskom i vododelnicom izmeœu Vardara i
Strume, izuzimajuñi gornji deo Strumiåke doline koji ñe ostati na srpskoj teritoriji, iza-
ñi ñe na planinu Belasicu, gde ñe se spojiti sa granicom gråko-bugarskom. Pojedinaåni
opis ove granice i njena trasa na karti 1:200.000 Austrijskog generalãtaba dodani su uz
ovaj ålan”.6
Pitanje o granicama je reãeno “na naåin da je naãa graniåna linija na istoku po-
stavljena 1833, 1878. i 1913, ispravljena na osnovici etnografskog momenta iz state-
gijskih obzira. Tim ispravkama koje su u glavnom uåinjene na Timoku, u oblasti Ca-
ribroda i oblasti Strumice, mi smo dobili izvestan deo teritorije koje su do sada bile pod
Kraljevinom Bugarskom”7.
Praktiåno, Meœunarodna komisija za razgraniåenje povukla je granicu taåno po
Nejskom ugovoru o miru, i to od uãña Timoka u Dunav, pa do strumiåke doline, gde
smo od ugovora odstupili sporazumno sa Bugarskom u toliko, ãto je selo Gabrinovo
ustupljeno Bugarima za selo Bajkovo, koje je po ugovoru pripadalo Bugarskoj, i ãto
smo time ispravili granicu u dolini Strumice” dobivãi za nas mali trougao kojim se
Bugarska teritorija uvlaåila u strumiåku dolinu.8
Tokom Prvog svetskog rata Bugarska je okupirala tzv. Vardarsku Makedoniju, da
bi na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. odluåeno da ovaj deo makedonske terito-
2
L. Mojsov, Okolu praãanjeto na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Grcija, Skopje 1954, 276–277.
“Prema podacima iz 1896. g. u Egejskoj Makedoniji je æivelo 977.489. stanovnika, od åega je na Make-
donce dolazilo 25,5%, Turke 24,6%, Grke 23% i na ostale 17%. Prema podacima Karnedæijeve meœuna-
rodne komisije iz 1913. na tom podruåju je bilo 1.042.029. stanovnika od kojih je na Makedonce dolazilo
31,6%, na Turke 30,1%, Gråke 22,7%, Jevreje 6,5%, Kucovlahe 4,2%, Rome 2,4%, Albance 1,4% i na
ostale 0,77%”. Vidi: Istorijata na makedonskiot narod, knj. III, Skopje 1969, 247.
3
D. Mitrev, Pirinska Makedonija vo borba za nacionalno osloboduvanje, Skopje 1950, 176.
4
T. Popovski, Makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Bugarija, Grcija i Albanija, Skopje 1981, 85.
5
Vidi: B.Pavlica, Razgraniåenje Jugoslavije s Bugarskom 1919–1922, Tokovi istorije, 2002, br. 1–2, 7–23.
6
Bukureãka konferencija, protokoli Bukureãke konferencije i ugovor o miru 1913, 71.
7
Zamenik ministra inostranih dela dr Spalajkoviñ predlaæe kralju Aleksandru da ukazom uvede u æivot Nejski
ugovor. Sluæbene novine Kraljevine SHS, 1920, br. 211a, 2.
8
M. Ninåiñ, Razgraniåenje sa Bugarskom, Spoljna politika Kraljevine SHS 1922–1924, Beograd 1924, 117.
92
B. PAVLICA Ugovor izmeœu Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije
9
rije pripadne Kraljevini SHS. I tokom Drugog svetskog rata, “taj najdragoceniot biser
na carskata korona”, najveñi deo te teritorije – do tada “Juæne Srbije” – ponovo je
okupirala Bugarska, da bi posle rata, odlukama AVNOJ-a, formirana NR Makedonija,
kao samostalna republika u okviru jugoslovenske federacije.10 Praktiåno, administra-
tivna graniåna linija izmeœu NR Srbije i NR Makedonije utvrœena je maja 1945. god-
ine. Granica izmeœu Makedonije i Srbije “poåinje u blizini Korapskih vrata; pruæajuñi
se prema severoistoku, ona seåe izvoriãni deo Radike i izvoriãni deo Vardarove pritoke
Mazdraåe; zatim ide bilom Ãarplanine sve do vrha Ljubotene, prvo u pravcu prema
severu, a potom, u severoistoånom smeru. Odatle se spuãta ka Æedenskoj klisuri do ru-
dnika Raduãe, ostavljajuñi izvesne njegove pogone na srbijanskoj strani, pa ide na
istok ka Kaåaniåkoj klisuri do Lepenca, a onda uz Lepenac do æelezniåke stanice Œe-
neral Jankoviñ. Od ove stanice koja ostaje u Srbiji granica zahvata ogranke Skopske
Crne gore, preseca glavu Binaåke Morave, obuhvatajuñi selo Tanuãevce iz sliva Mo-
rave, koje od davnine pripada Skopskom srezu, i izbija na Kopiljaåu (1490 m), gde se
istoåno od nje opet uvlaåi u sliv Morave zbog meœa sela Bresta koje se pruæaju i s
druge strane planinskog bila. Od Crnog vrha (1219 m) spuãta se u Preãevsko-kuma-
novsku udolinu, gde seåe Konjarsku (Kumanovsku) reku tako da izvoriãte ove reke
ostaje u Srbiji, hvata se potom Kozjaka, gde – pruæajuñi se prema istoku ka bugarskoj
granici – seåe Påinju i neke njene leve pritoke…”.11
Meœutim, veñ 1946. vlada Srbije, nezadovoljna republiåkim granicama, traæila je
ispravku srpsko-makedonske granice. Sela nastanjena srpskim æivljem, “traæila su” da
budu pripojena zemlji-matici. U dokumentu “Uz predlog o razgraniåenju izmeœu NRS
i NRM”, koji je donela srpska vlada na åelu sa dr B. Neãkoviñem, navodi se: “1)
Stanovnici sela Nerev svojom predstavkom zavedenom pod br. 1960/47 traæili su da se
selo Nerev izdvoji iz sastava NR Makedonije (sreza Krivopalanaåkog), i pripoji NR
Srbiji (Srezu Påinjskom); 2) Stanovnici sela Œerman svojom predstavkom navedenom
9
Banovine su uvedene Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine Jugoslavije od 3. oktobra 1929. Vardarska ban-
ovina obuhvatala je prostor Skopske, Vranjske, Bregalniåke i Bitoljske oblasti, juæni deo Kosovske oblasti,
juæni deo Niãke oblasti (vlasotinaåki, leskovaåki i jablaniåki srez), zapadni deo Zetske oblasti (œakoviåki
srez). Njena ukupna povrãina iznosila je 38.879 km2. (15,6% celokupne dræavne teritorije)… Na prostoru
Vardarske banovine æivelo je, prema popisu iz 1931. – 1.574.243 stanovnika. Pravoslavno stanovniãtvo
åinilo je 66,1% ukupne populacije, muslimansko 31,7%, rimokatoliåko 1,2%, ostalo 1%… Ili, prema
podacima popisa iz 1921. na “prostoru buduñe vardarske banovine æivelo je 1.286.000 stanovnika (11,6%
celokupne populacije). Pravoslavni su åinili 61,6% stanovniãtva, muslimani 36,8%, rimokatolici 1%, Jevreji
1,4%. Po maternjem jeziku... podaci pokazuju da je bilo 64,8% stanovniãtva sa srpskohrvatskim jezikom (tu
je uraåunat i makedonski jezik kao lokalni dijalekt), 22,5% sa ãiptarskim, 10,2% sa turskim, 0,7% sa rumun-
skim. Cit. po: Almanah Kraljevine Jugoslavije, IV jubilarni svezak za 1929–1931, Beograd 1932, 610.; Lj.
Dimiñ, Vardarska banovina, u: Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, knj. I, Beograd 1997,
92–93.
10
Dakle, “geografski gledano, pojam Makedonije je ãiri, ali kada se kaæe: Republika Makedonija, onda se sa
prefiksom “republika” opredeljuje da se radi o dræavno-pravnom entitetu. To je dræava koja ima svoj Ustav i
u njemu utvrœene granice”. Intervju K. Gligorova, Republici, Z. Añin, Srbi i Makedonci, Republika, 1996,
br. 152, 200.; Vidi i: J. Reuter, Politik und Wirtschaft in Makedonien, Sudosteuropa, 1993, N. 2, 95-99.
11
A. Uroãeviñ, Makedonija: Opãti podaci – ime, granice i veliåina, Enciklopedija Jugoslavije, knj. 5, Zagreb,
1962, 623–624.; Vidi: R. Paviñ, Geopolitiåki problemi meœunarodnog poloæaja makedonskog etnikuma i SR
Makedonije, Politiåka misao, 1969, br. 4, 566–585.
93
pod br. 2117/47 traæili su da se selo Œerman izdvoji iz sastava NRM (Sreza Krivopo-
lanaåkog) i pripoji NRS (Srezu Påinjskom); 3) Oblasni narodni odbor Autonomne
Kosovsko-metohijske oblasti svojim aktom br. 1482 od 15. juna 1946. g. traæio je da se
izvrãi ispravka granice izmeœu NRS i NRM prema selima Stanåiñu, Ãaãaru, Letnici i
Buzoviku, koja pripadaju Srezu gnjilanskom, poãto danaãnja granica ide neprirodno
stranama i potocima, tako da livade i ãume pomenutih sela ostaju preko granice, koja
prema postojeñem stanju u vidu rta ulazi u teritoriju Sreza gnjilanskog. Oblasni NO
AKMO je predloæio da granica ide prirodnim grebenom od trigonometra 1490 na kotu
1096 kod Toplan Male; 4) U svom referatu Predsedniku Vlade NRS K.br. 317/46,
Odeljenje za izgradnju narodne vlasti je istaklo da je potrebno izvrãiti ispravku granice
izmeœu NRS i NRM utoliko ãto bi sela Magence, Œerman, Nerav, Meæeæevo i Ogut
trebalo izdvojiti iz sastava NRM i pripojiti NRS. Ovo zbog toga ãto su navedena sela
naseljena srpskim æivljem, a pored toga i ekonomski su vezana za Trgoviãte–Bujan-
ovac–Vranje. Ãto se tiåe sela Pelence, Bukovljane, Cvetiãnica, Duboåica, Podrækonj,
Dubrovnica Luke i Velike Crcorija, predloæeno je da kao åisto makedonska sela pri-
padnu Makedoniji. Sela Æeravina, Karamanca i Goleã, kao åisto bugarska sela pripad-
ala bi NR Srbiji, kojoj i sada pripadaju”.12
Na osnovu etniåkih, a manjim delom i ekonomskih principa, vlada Srbije je dosta-
vila predlog o izmeni granice sa Makedonijom vladi FNRJ joã 1946. godine. U tom do-
kumentu, pod taåkom “g) Granice prema NR Makedoniji” navodi se: “Granica izmeœu
NRS i NRM odreœena po principu geografskom, etniåkom i ekonomskom, trebala bi
da bude ovakva: poåevãi od granice prema Albaniji graniåni stub 24 na planinskom
vrhu Ãorupa (kota 2105) na severnom delu Koraba, granica ide u pravcu prema se-
veroistoku na Popovu ãapku (kota 2080), na kotu 2101 do vrha Gemitaã (kota 2183),
dovde na razvoœu izmeœu Åairske reke na srpskoj i Ãtiroviåke reke u slivu Radike na
makedonskoj strani: od Gemitaãa granica ide vijugavo u pravcu ka istoku na kotu
2156, kotu 1997, na Golem Kamen (kota 2305), na Ãutman (kota 2132), do kote 2629
gde dostiæe bilo Ãar planine na grebenu Rudoke, vodeñi je dovde razvoœem izmeœu
Resteliåke i Brodske (Leve) reke na srpskoj strani i potoka Crni kamen u slivu Radike
i reke Mozdraåe u slivu Vardara na makedonskoj strani; od kote 2629 granica vodi
glavnim pravcem ka severu na kotu 2542, gde ostavlja grebene Rudoke planine, odatle
nastavlja glavnim grebenom Ãar-planine vodeñi na kotu 2410, na niæi vrh Åugriåevo
ispod kote 2533, na kotu 2595, na kotu 2610, na kotu 2332, na kotu 2365, na kotu
3212, na kotu 2411, na kotu 2467, na kotu 2494, na kotu 2478, na kotu 2473, do vrha
Kara Nikola (kota 2408), vodeñi dovde razvoœem izmeœu izvornih krakova Brodske
reke i izvornih krakova Plavske reke na srpskoj strani i Tetovske reke i drugih levih
pritoka Vardara na makedonskoj strani, od vrha Kara Nikole (kota 2408), granica vodi
pravcem ka severoistoku glavnim grebenom Ãar-planine preko ovih vrhova: kota 2106
12
Uz predlog o razgraniåenju izmeœu NR Srbije i NR Makedonije, Vlada Srbije traæila je 1946. promenu
republiåkih granica – prema Hrvatskoj, BIH, Crnoj Gori i Makedoniji, Nedeljni telegraf, 16. oktobar 1996,
34.
94
(gde izmeœu poslednja dva vrha kroz prevoj Kara Nikole prolazi put Prizren–Tetovo),
Murava, kota 2502, Carevo guvno, kota 2153, vrh Koblica (kota 2526), prevoj na koti
2175 (gde prolazi joã jedan planinski put Prizren–Tetovo), kota 2228, kota 2310, Crni
vrh (kota 2587), Velika Konjuãka, kota 2325, kota 2522, kota 2365, vrh Livadica (kota
2491), vrh Kule (kota 2314), kota 2203, do vrha Ljubotena (kota 2496), vodeñi dovde
razvoœem izmeœu sliva Prizrenske Bistrice i izvornih krakova Lepenice na srpskoj
strani i levih pritoka Vardara na makedonskoj strani.
Od vrha Ljubotena (kota 2496), gde se zavrãava greben Ãar-planine granica silazi
na kotu 2220, na kotu 1960, na kotu 1520, na Beli kamen, åijom kosom izmeœu sela
Jaænice na makedonskoj i sela Globoåica na srpskoj strani prelazi na Osoj (kota 1029),
åijom kosom i niæim ograncima vodi zapadno od sela Gorance i Krvenik na srpskoj
strani, pa preko Zabelja u pravcu istoka, linijom juæno od kota 792 (Bela voda) izlazi
na reku Lepenac. Odavde granica ide uzvodno rekom Lepenac do utoka bezimenog
potoka, juæno od General Jankoviña odakle ide u pravcu severoistoka vencem istoåno
od General Jankoviña i sela Dimce, izlazi na Gubovaåku reku, preko Binjaka (kota
1282) ide na severoistok preko Kljuåevske reke, i dalje istoåno od sela Korbuliña, pa
izmeœu Taniãevca na makedonskoj i Mijaka na srpskoj strani, odakle skreñe na jugo-
istok, izlazi na Kopiljaåu (kota 1490). Od kote 1490 granica ide na kotu 1222, 1168
(Kolarnica), kota 1018 (presada), na kotu 1219. Od kote 1219 granica ide juæno od
vrha tromeœe (kota 1036) ostavljajuñi severni greben Skopske Crne Gore, granica
silazi u Preãevsko-kumanovsku udolinu preko Boke, Ferli Kamena i obuhvatajuñi atar
sela Mitrovice izlazi na æelezniåku prugu jugoistoåno od Slaniãta, ostavljajuñi ovo me-
sto van teritorije Narodne Republike Srbije. Ovde granica ide u pravcu severoistoka,
preko Ãevarina na kotu 743 (Orljak), na kotu 720, na brod Dedovica, istoåno od sela
Bugarinja i Slavujevaca, zatim preko kote 547 i kose Crni Dag izbija na kotu 702, ju-
gozapadno od Tukaãera Rida (kota 807), vodeñi dovde razvoœem izmeœu Preãevske
Marovice na srpskoj strani i Algunjske reke u slivu Srednje Påinje na makedonskoj
strani. Od kote 702 granica vodi na jugoistok niz kosu Balvan na kotu 614, odakle
skreñe na severoistok i ostavljajuñi atar sela Padinci na makedonskoj strani, izlazi na
kotu 895 (Goleme Uãi), na krajnjem zapadnom delu grebena planine Kozjak. Od vrha
Goleme Uãi granica ide na istok grebenom planine Kozjak preko vrha Kitka, na kotu
1284, na kotu 1160, odakle silazi na Malu reku prema selu Ãumata Trnica, koje se
nalazi na srpskoj strani. Odavde granica ide uzvodno Malom rekom, ostavljajuñi na
makedonskoj strani sela Vukovljane, Cvetiãtice i Doboånicu, i izlazi na kotu 1331.
Odavde granica ide na jug izmeœu sela German na srpskoj i Oraãca na makedonskoj
strani i ide dalje na istok na kote 1304, 1388, 1335, i 1333 i 1490 (Bele Buke), 1544
(Konjski Rid), 1465, 1547, 1087 i na kotu 1308, vodeñi dovde razvoœen izmeœu reke
Påinja na srpskoj i Krive reke na makedonskoj strani. Od kote 1308 granice ide u
pravcu severa na kote: 1365, 1428, 1402, 1524 (Retke bukve), 1441 i preko Åupinog
brda kotama: 1552, 1703, i izlazi na kotu 1507. Od kote 1786 granica ide na jugoistok
na kotu 1598 (Samar) pa dalje pravcem zapadno od sela Goleã na srpskoj i V.Cicorije
95
na makedonskoj strani, preko kote 1190, obuhvatajuñi atar sela Goleã izlazi na Kitku
(kota 1150), odakle ide u pravcu severoistoka na kotu 1056, jugoistoåno od sela Æer-
avina i obuhvatajuñi atar sela Æeravino izlazi na dræavnu granicu prema Bugarskoj kod
graniånog stuba br. 105. (vidi kartu, prilog br. 7).
Od danaãnjeg stanja ova granica bi otstupila:
Na sektoru Kumanovo–Skoplje prema selima: Stanåiñu, Ãaãara, Letnica i Buzo-
viku u srezu Gnjilanskom sa razloga ãto je danaãnja granica, – koja ide od kote 1490
(Kopljaåa) na kotu 1223 a zatim vencem Zdravca silazi na ivicu ãume kod sela Ãaãara,
odakle skreñe na jugoistok na kotu 1057, 1112, 1178 i izlazi na kotu 1018 (Presada),
juæno od Toplak Male neprirodna tako da se livade i ãume pomenutog sela nalaze na
teritoriji Narodne Republike Makedonije koja u vidu repa ulazi na ovom mestu u
podruåje sreza Gnjilanskog (NRS). Zato bi granicu u ovom delu trebalo ispraviti da ide
prirodnim grebenom od kote 1490 na kotu 1222, 1168 do kote 1018 kod Tolak Male
(vidi kartu, – prilog br. 7). Ovom ispravkom ne bi nijedno naseljeno mesto sa teritorije
Narodne Republike Makedonije pripalo Narodnoj Republici Srbiji veñ bi granica
dobila samo svoj prirodni pravac koji se poklapa i sa granicama atara navedenih sela.
Na sektoru kozjaåko-œermanskom, ãto bi sela Maglence, Œerman, Morav, Me-
teæevo i Ogut, koja su po jeziku, noãnji i obiåajima åisto srpska sela, a danas se nalaze
na teritoriji Narodne Republike Makedonije, pripala Narodnoj Republici Srbiji. Pored
toga ova sela su saobrañajno bolje povezana i u teãnjem su privrednom kontaktu sa
Trgoviãtem (NRS) nego sa sadaãnjim sreskim centrom Krivom Palankom u Narodnoj
Republici Makedoniji. Stoga bi ova sela trebalo prikljuåiti Narodnoj Republici Srbiji
ãto je æelja njihovog stanovniãtva.13
I sa druge strane, istaknuta je potreba o izmeni graniåne linije. Naime, Vlada NR
Makedonije uputila je Vladi FNRJ 31. oktobra 1946. pismo u kome “iznosi miãljenje
da se mesni NO Œeneral Jankoviñ sa 11 sela.. odvoji od Kosova i Metohije (Kaåaniåki
srez) i pripoji NR Makedoniji (Œoråepetrovski srez).. (potom) da se i manastir Prohor
Påinjski odvoji od NR Srbije i pripoji NR Makedoniji – Kozjaåkom srezu…”.
U celini, u pismu se navodi:
“Kao sporna pitanja izmeœu NR Srbije i NR Makedonije pojavljuju se:
1) Mesni Narodni Odbor General Jankoviñ sa 11 sela (Œeneral Jankoviñ, Seåiãte,
Pali-Vodenica, Reæanci, Goranci, Pustenik, Krvenik, Divce, Strmnjak, Gurgev-Dol i
Mekavci), koji sada pripadaju srezu Kaåaniåkom – NR Srbija (Kosmet), trebalo bi po
miãljenju Vlade NR Makedonije da pripadnu srezu Œoråe Petrov – NR Makedonija iz
razloga, ãto su ekonomski povezani sa Skopljem, geografski gravitiraju prema NR
Makedoniji, od Skoplja su udaljena oko 20 km a od Priãtine 70 km, i ãto je i æelja
stanovniãtva ovih sela da pripadnu NR Makedoniji.
2) Manastir Prohor Påinski. Po tvrœenju Vlade NR Makedonije veñi deo zemljiãta
ovog manastira nalazi se na teritoriji NR Makedonije, a manji deo zemljiãta sa manas-
13
Uz predlog o razgraniåenju izmeœu NR Srbije i NR Makedonije, Nedeljni telegraf, 23. oktobar 1996, 50–51.
96
tirom na teritoriji NR Srbije, te bi iz opãte poznatih istoriskih razloga trebalo manastir

pripojiti NR Makedoniji.
3) Sela German i Nerav. Po tvrœenju Vlade NR Makedonije, posle razgraniåenja,
pitanje pripadnosti ovih sela ostalo je otvoreno, mada su privremeno pripala srezu
Krivopalanaåkom.
Vlada NR Makedonije je miãljenja da bi selo Nerav i polovina sela German
(Mahala Krãe, Krivi Rid i Ãipak) trebalo pripojiti NR Srbiji, a drugu polovinu sela
German (Modra Glava, Sredna-Mala i Oraãaåka-Mala), Krivoj Palanci – NR Make-
donija, iz sledeñih razloga: a) selo Nerav i polovina sela German su geografski vezani
sa Trgoviãtem, dok ih od Krive Palanke odvaja planinski masiv – neprohodan za vreme
zime; b) od Trgoviãta su udaljena 2–3 sata, a od Krive Palanke 6–8 sati; c) ekonomski
su povezani sa Trgoviãtem; æelja je stanovniãtva da se pripoje Trgoviãtu.
4) Dræavna ãuma zv. “Kopljaåa”, od koje se prema izveãtaju Ministarstva ãuma
NR Srbija 2.138 ha nalazi na teritoriji sreza Æegligovskog (Kumanovo), a 1.245 ha na
teritoriji sreza Gnjilanskog. Åinjenica, ãto se ova ãuma nalazi i na teritoriji NR Srbije i
na teritoriji NR Makedonije, izazvala je sukob po ovom pitanju izmeœu jednog i
drugog sreza, jer Gnjilanski srez spori srezu Æegligovskom – NR Makedonija, pravo
koriãñenja ove ãume”.14
I danas, skopska ãtampa navodi da ñe makedonska strana da pokrene “i neka
pitanja koja se pre svega odnose na delove graniåne linije, koja ide planinom Kopljaåa,
zatim lokalitetima Åupino brdo i na graniånu taåku izmeœu Jugoslavije, Makedonije i
Albanije, dodajuñi da nije samo u pitanju tehniåka strana obeleæavanja meœe, kako
åesto istiåu u Makedoniji”.
V. Dimovski, pomoñnik ministra inostranih poslova Republike Makedonije, istiåe
da je “makedonska platforma za razgovore sa jugoslovenskom stranom ojaåana
nekim istorijskim i pravnim dokumentima i drugim znaåajnim materijalima od
1912. g...”.15
Dakle, nepreciznosti oko definisanja jugoslovensko-makedonske graniåne linije
(nekih delova njenog protezanja) aktuelne su i danas, a odnose se na sledeña podruåja:
1) 7.607. hektara paãnjaka na Ãar-planini juæno od opãtine Dragaã na Kosovu; 2) pro-
stor oko kaåaniåke cementare “Œeneral Jankoviñ”; 3) manastir Prohor Påinjski sa oko-
linom; 4) 2.084 hektara ãuma na Kopiljaåi; 5) Åupino brdo, strategijski znaåajan vis
izmeœu Trgoviãta na jugoslovenskoj i Krive Palanke na makedonskoj strani; i 6) na
nekim mestima, gde su veñ obeleæeni graniåni prelazi, uåinjena su manja odstupanja,
pre svega, sa makedonske strane.
U kontekstu prvog spornog pitanja, reå je o 7.607 ha planinskih paãnjaka u oblasti
Gore. Do teritorijalnog sporenja dolazi usled nepreciznog definisanja graniåne linije
od jugoslovensko-makedonsko-albanske tromeœe “do sedla izmeœu vrhova Golema
14
Arhiv Memorijalnog centra “Josip Broz Tito”, V, 5-b/66, Cit. po: M. Zeåeviñ – B. Lekiñ, Dræavne granice i
unutraãnja teritorijalna podela Jugoslavije, Beograd 1991, 118–119.
15
Tanjug: Saopãtenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju, Politika, 27. april 2000, 7.
97
vraca (k. 2582) i Rudoke (k. 2692)”. Iako Makedonija i danas koristi ãarske paãnjake,
koje su po zahtevu makedonske vlade zaposele trupe mirovnih snaga UN (Unpredep),
istorijski i pravni argumenti su na jugoslovenskoj strani. Po kartama i katastarskim
dokumentima iz 1928. i 1945. ovaj deo teritorije pripada Srbiji, odnosno Jugoslaviji.16
Posle Prvog svetskog rata, Vardarskoj banovini su pripadala podruåja sa obe strane Ãar
planine, ali posle Drugog svetskog rata, odlukama AVNOJ-a, srez Gora (Dragaã)
pripao je Autonomnoj oblasti Kosovo i Metohija.17
Sliåno je i pitanje teritorijalnog razgraniåenja na Kopiljaåi. Sporna je teritorija duæ
dela granice prema Makedoniji na podruåju Kopiljaåe izmeœu srpske opãtine Vitina i
makedonske opãtine Kumanovo. U pitanju je 2.084 hektara ãumskog kompleksa duæ
koga se proteæe graniåna linija, koja nije “utvrœena na terenu, niti je definisana kroz
elaborate i drugu tehniåku dokumentaciju od 1945. g. do danas”.
Analizirajuñi sporno graniåno pitanje u svetlu istorije i prava moæe se zakljuåiti
sledeñe: 1) Joã 1928. ovo pitanje je bilo aktuelno izmeœu lokalnih organa vlasti dve
opãtine u Kraljevini SHS. Te godine je izvrãeno teritorijalno razgraniåenje i utvrœena
je administrativna granica tadaãnjih opãtina Vrbovaåke (Vitine) i Domanovaåke (Ku-
manovo). Deo granica na podruåju izmeœu ove dve opãtine proteæe se grebenom pla-
nine Kopiljaåa. Opis ovako utvrœene graniåne linije dat je u Zapisniku o razgraniåenju
br. 39027 Ministarstva finansija Kraljevine SHS od 9. oktobra 1928. godine; 2) Make-
donske aspiracije na ãumski kompleks Kopiljaåe imaju svoju istorijsku dimenziju. Joã
teritorijalnom podelom Kraljevine SHS 1926. Vardarska banovina je obuhvatala deo
Kosova (“sve do Priãtine i Prizrena”), tako da je kumanovska opãtina “koristila i upra-
vljala svim ãumama na Kopiljaåi i drugim delovima Kosova”.18 Do nepoãtovanja
utvrœene granice iz 1928. dolazi i otuda “ãto je 1926.g. saåinjen jedinstveni elaborat
ureœenja ãuma na Kopiljaåi kao jedinstvene celine, koji je kasnije, s makedonske stra-
ne, koriãñen za odreœivanje granice pri izradi popisnog katastra (1952) i premera
(1970). Najzad, administrativno-teritorijalna granica utvrœena 1928.g. nije tretirana po
ureœenom elaboratu ãuma koji je saåinjen 1926. godine”.19 Ovo postaje veñ od maja
1945. godine predmet sporenja izmeœu srezova Gnjilane i Kumanovo, odnosno opã-
tina Vitina i Kumanovo.
Iako je Republika Makedonija Ustavom prihvatila princip nepovredivosti pos-
tojeñih dræavnih granica i praktiåno prihvatila administrativnu granicu sa Srbijom kao
16
“Makedonski graniåni organi i makedonska dræava sada potpuno bespravno koriste 7.607 hektara, preteæno
paãnjaka, koji pripadaju opãtini Gora, a odnosi se na teritoriju katastarske opãtine Restelica (Ãar-planina)..”.
T. Stojanoviñ, Razgraniåenje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9.
17
“Izgleda da je makedonska strana odustala od svog.. zahteva da joj se dodele i paãnjaci na Ãar-planini juæno
od opãtine Dragaã na Kosovu, oko kojih su u vreme SFRJ godinama trajala preganjanja izmeœu dve repub-
like..”. Vidi: Izjava dr Sreñka Nikoliña, nauånog saradnika Geografskog instituta SANU, R. Kovaåeviñ,
Avnojevska meœa je od Dragaãa do Dukat-planine, Politika, 11. maj 1996, 13.
18
Iz odgovora Savezne vlade na pitanje saveznog poslanika o “spornom podruåju dela granice prema BJRM
na teritoriji Kopiljaåe”, Borba, 9. septembar 1993, 4.
19
Isto, 4.
98
“faktiåko stanje i meœudræavnu granicu”,20 u odreœenim vremenskim razmacima

makedonski zvaniånici, potom i pojedina sredstva masovnih komunikacija, iskazuju
teritorijalne aspiracije prema manastiru Prohor Påinjski sa okolinom, pa åak, i ãirem
podruåju: prema opãtinama Kaåanika, Preãevo, Bujanovac, Trgoviãte.21
Meœutim, istorijski argumenti ne idu u prilog makedonske strane. Manastir Sv.
Prohor Påinjski sagraœen je po nalogu srpskog kralja Milutina Nemanjiña i oduvek je
teritorijalno pripadao Srbiji. Åinjenica da se makedonska strana poziva samo na isto-
rijski datum: 2. avgust 1944, kada je odræano Prvo zasedanje ASNOM-a, bezrazloæno
izaziva meœusobna sporenja.22
Generalno, sva “sporna pitanja”, posmatrano u istorijskom i (meœunarodno)prav-
nom kontekstu, moguñe je razreãiti izmeœu susednih opãtina, kojima ova podruåja pri-
padaju na osnovu katastarskih dokumenata, opisa granice od maja 1945. godine i izra-
œenih popisnih katastara (1952) i premera (1970).23 Stav meœunarodne zajednice da se
poãtuje princip o nepovredivosti avnojevskih granica izmeœu bivãih jugoslovenskih
20
“Skopska Nova Makedonija zakljuåuje da se iza osporavanja makedonske granice “kriju politiåki i vojni
razlozi, poznati samo beogradskom reæimu”. Graniåne provokacije i ekstremne izjave visokih srpskih voj-
nih liånosti, kao i provokacije Srpske pravoslavne crkve, samo su “deo mozaika stalnog pritiska, koji zva-
niåna srpska vlast vrãi prema Makedoniji u sprezi sa Gråkom”. M. Krstiñ, Makedonsko-jugoslovenski
sporovi, Politika, 25. avgust 1994, 7.
21
Makedonski dræavni zvaniånici “pokazuju izvesne apetite prema teritorijama SR Jugoslavije, nabrajajuñi
“sporne teritorije” koje su svojevremeno “nezakonito” pripale susednoj Srbiji, kao ãto su Prohor Påinjski.. i
opãtine Kaåanik, Preãevo, Bujanovac i Trgoviãte. Uz to se i navode i stvarno sporne teritorije – paãnjaci na
Ãar planini, ãuma Kopiljaåa itd” – zakljuåuje Tih. Stojanoviñ, pukovnik Vojske Jugoslavije i ålan Komisije
za dræavne granice SMIP. Vidi: T. Stojanoviñ, Razgraniåenje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29.
septembar 1994, 9; TV-Skopje je 4. oktobar 1993, posle duæe pauze, ponovo emitovalo emisiju u kojoj se
grubo svojata manastir Prohor Påinjski i veliki deo juæne Srbije .. Sagovornik u emisiji Stavre Dæikov, inaåe
autor knjige åija je teza da je Prohor Påinjski makedonski manastir, izjavio da su makedonski gradovi i
Preãevo, Trgoviãte, Vranje, Kaåanik i Bujanovac, koji je nazvao Bujanovo. Dæikov je to ãto je prvo za-
sedanje ASNOM-a odræano u konacima ovog manastira, nazvao “dokazima” da su manastir i ove teritorije
“makedonske”. Vidi: Tanjug: Grubo svojatanje juæne Srbije u emisiji TV-Skopje, Politika, 5. septembar
1993, 2.; “U Skopju su poslednjih godina izdate knjige u kojima se autori trude da dokaæu da su manastir i
okolina teritorija – makedonski.. Izdate su åak i mape na kojima se ne samo manastir Prohor Påinjski, veñ i
gradiñ Trgoviãte nalaze unutar makedonskih granica. Matica iseljenika Makedonije izdala je proãle godine
kalendar na kome uz sliku manastira stoji objaãnjenje da se ovo pravoslavno svetiliãte nalazi u kuma-
novskom kraju. Povodom 50-godiãnjice obeleæavanja Prvog zasedanja Asnoma, 2.VIII ove godine Direkcija
PTT u Skoplju izdala je jubilarnu marku na kojoj je prikazan manastir bez naznaka da se ovo svetiliãte
nalazi na teritoriji SRJ”. Cit. po: Tanjug – Razgraniåenje sa SRJ ponovo aktuelno u Skoplju, Traæe se dokazi
za “proãirivanje”, Borba, 24. avgust 1994, 7. “Strani posmatraåi u Skoplju svojevremeno su ocenili da je
nepostojanje precizno utvrœene administrativne granice izmeœu Srbije i Makedonije bilo jedan od osnovnih
povoda da makedonski dræavni vrh zatraæi da se oruæane snage UN rasporede duæ severne granice, a u tom
kontekstu i trupe SAD”. Tanjug: Ponovo aktuelno pitanje makedonsko-jugoslovenske granice, Skoplje hoñe
viãe, Politika, 24. avgust 1994, 7.
22
“Sobranje SR Makedonije uputilo je Skupãtini Srbije protest zbog uklanjanja muzejskih eksponata iz
Spomen-muzeja Prvog zasedanja ASNOM-a u konacima manastira Sv. Prohor Påinjski. Eksponati su kas-
nije vrañeni, ãto je Sobranje primilo sa olakãanjem..”. Tanjug: Pismo Sobranja SRM Skupãtini Srbije, Poli-
tika, 27. januar 1991, 13. Tek “posle 7 godina prekida otvorene kapije za makedonsku delegaciju”.. na åijem
je åelu bio Blagoje Hadæijeski, ministar spoljnih poslova Makedonije. Cit. po: S.Veljkoviñ, U Prohoru
Påinjskom obeleæena godiãnjica ASNOM-a – Proslava Ilindena zbliæila Jugoslaviju i Makedoniju, Politika,
3. avgust 1997, 7.
23
“Naãe graniåne jedinice su do kraja jula 1992.g. zaposele administrativnu granicu izmeœu SRJ i BJRM. Tom
prilikom Vojska SRJ je poãtovala meœe katastarskih opãtina koje pripadaju SRJ. Meœutim, u zaposedanju
administrativne granice makedonska strana je, oåito, uãla i na teritorije koje joj po svim poznatim åinjeni-
cama ne pripadaju” T.Stojanoviñ, Razgraniåenje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar
1994, 9.
99
republika biñe presudan u njihovom teritorijalnom razgraniåenju, obeleæavanju i opisu

graniåne linije.
Naåelne stavove o granicama prema susednim dræavama Republika Makedonija
je iznela pred Arbitraænom komisijom EZ: “c) “Na pitanje da li je Makedonija spremna
da se odrekne izmene svojih granica primenom sile: Da “republika poãtuje nepovre-
divost teritorijalnih granica koje se mogu menjati samo miroljubivim sredstvima i
putem zajedniåkih dogovora.
Skupãtina RM je u Deklaraciji od 17.XII 1991. g. potvrdila da RM, striktno poã-
tujuñi naåelo nepovredivosti granica kao garantiju mira i bezbednosti u regionu, i, uop-
ãte, manifestuje svoju politiku, a to je da nema i da ne izraæava teritorijalne pretenzije
prema bilo kojoj susednoj zemlji (ålan 4).. 4. Skupãtina RM je 6. januara 1992.g. revi-
dirala Ustav od 17.XI 1991.g. usvojivãi sledeñi ustavni zakon: .. 1. RM nema nikakve
teritorijalne pretenzije prema susednim dræavama; 2. Granice RM moñi ñe da se me-
njaju samo u skladu sa Ustavom, na osnovu sporazuma dræava i opãte prihvañenih
pravila meœunarodnog prava…”.24
Joã u septembru 1991. makedonski predsednik K. Gligorov konstatuje: “Mi
smatramo velikim åinom to ãto je srpski narod 1944. g. na zasedanju ASNOM-a pri-
znao Makedoniju i makedonski narod. Granice sa srpskim narodom nisu sporne, a
voleli bismo i da ih nema”.25 K. Gligorov, u intervjuu nemaåkom åasopisu Südosteu-
ropa, navodi: “Mi nemamo teritorijalne sporove sa Jugoslavijom, mi nismo uåestvov-
ali u ratu…”.26
S druge, pak, strane, “poznato je da Savezna Republika Jugoslavija nema teritori-
jalnih pretenzija ni prema jednom susedu”.27 Shodno tome, ni prema novom, juænom
susedu, Republici Makedoniji.
Iako zvaniåni predstavnici dve dræave istiåu da “nema spornih pitanja”, u odno-
sima povodom dræavne granice ipak postoje otvorena pitanja. Ãtaviãe, od raspada pre-
thodne Jugoslavije pa do danas ovo postaje aktuelno i akutno pitanje makedonsko-
jugoslovenskih odnosa. Jer, na graniånoj liniji sa Makedonijom dolazi do oruæanih in-
cidenata, naroåito posle izbijanja kosovske krize. U avgustu 1994. dogodila su se dva
graniåna incidenta sa tragiånim posledicama. Dva jugoslovenska dræavljanina su ubi-
jena, a jedan ranjen “od strane graniåarske patrole BJR Makedonije”.28 U saopãtenju
jugoslovenskog MIP-a, povodom eskalacije incidenta na granici sa Makedonijom,
navodi se: “SMIP najenergiånije osuœuje teãke i tragiåne incidente od 20. i 29. avgusta
24
Iz izveãtaja Arbitraæne komisije EZ: Miãljenje br. 6 – O priznanju Makedonije, Jugoslovenski pregled, 1992,
sv. 1, 11–112.
25
Konferencija za ãtampu K. Gligorova u Beogradu – Granice sa Srbijom nisu sporne, Politika, 3. septembar
1991, 6.
26
J. Reuter, Interview mit dem Präsident der Republik Makedonien Kiro Gligorov, (Dokumentation), Südos-
teuropa, 1995, N. 8, S. 511.
27
Izjava P. Bulatoviña, saveznog ministra za odbranu SRJ, Politika, 13. jun 1994, 9.
28
T. Stojanoviñ, Tragom saopãtenja MIP-a SRJ – Opasni scenario za graniåne incidente, Vojska, 15. septembar
1994, 8.
100
u kojima su izgubili æivote jugoslovenski graœani N. Martinoviñ iz Peñi i G. Ste-

vanoviñ iz Leskovca. SMIP upozorava da se ubistva nenaoruæanih civila, graœana SRJ,
od strane pripadnika vlasti BJRM, ne mogu niåim opravdati, da predstavljaju opasnu
eskalaciju pogreãne politike i udarac naporima za normalizaciju odnosa.
Izazivanjem ovakvih opasnih graniånih incidenata i provokacija, BJRM nastoji da
skrene paænju meœunarodne javnosti na izmiãljenu opasnost sa severa, da opravda
prisustvo stranih trupa na svojoj teritoriji i da iznudi ukidanje embarga na uvoz oruæja.
Svu odgovornost za smrt dva i ranjavanje jednog jugoslovenskog dræavljanina snose
iskljuåivo vlasti BJRM.
Polazeñi od principijelnog opredeljenja za normalizaciju odnosa sa BJRM i
uspostavu pokidanih tokova, SR Jugoslavija s pravom oåekuje od BJRM da napusti
politiku provokacija, preduzme neophodne mere za spreåavanje graniånih incidenata,
obezbedi normalni reæim u pograniånom podruåju i kazni odgovorne za tragiåne pos-
ledice”.29
Meœutim, i narednih godina dolazi do incidenata i to zbog ilegalnog prelaska al-
banskih oruæanih grupa. 30 Samo tokom 1995. “Makedonski graniåari su izazvali se-
dam incidenta. Evidentirano je i to da su snage Unpredep-a poåinile 18 graniånih pre-
krãaja, najåeãñe povreda naãeg vazduãnog prostora i naãe teritorije. Spreåeno je neko-
liko hiljada pokuãaja ilegalnog prelaæenja administrativne granice, najåeãñe zbog
ãverca”.31
Valja istañi da je u BJRM, odlukom Saveta bezbednosti od 12. decembra 1992,
upuñeno 700 vojnika UN, 35 vojnih posmatraåa i 26 pripadnika civilne policije. Plavi
ãlemovi su upuñeni na zahtev makedonske vlade zbog “zabrinutosti.. od podrivanja
stabilnosti BJRM i ugroæavanja njenog teritorijalnog integriteta..”. Makedonski pred-
stavnik iznosi “uveravanja” da postoje “teritorijalne pretenzije od strane SR Jugo-
slavije, kao i od Albanije”. Otuda, bataljon Unprofora ima “kao osnovni zadatak, da
posmatra situaciju, o svemu izveãtava generalnog sekretara i, posebno, pomaæe make-
donskim vlastima kontrolisanje granice”.32
Kasnije, Unprofor je zamenjen jedinicama Unpredepa, da bi krajem 1998, vlada
RM dozvolila stacioniranje vojnih jedinica NATO-pakta na svojoj teritoriji. Lociranje
komandnog ãtaba NATO na teritoriji “suverene, samostalne i nezavisne Republike
29
Tanjug: Ubistva nenaoruæanih civila se ne mogu niåim opravdati, Borba, 31. avgust 1994, 7.
30
Ministarstvo za odbranu na RM i Unpredep – Nema informacii za incidentot, Veåer, 8. jun 1998, 4; T. Stank-
oviñ, Vojskata spreåi upadi na teroristi od Albanija i od Makedonija, Nova Makedonija, 5. jun 1998, 8; Pre-
thodnih godina: prvi oruæani graniåni incident zbio se 8. oktobar 1992. u rejonu karaule Ãaãare, kod mesta
Dva groba, usled ilegalnog prelaska makedonskih Albanaca i seåe ãume.. u samom graniånom pojasu SRJ”
Tanjug: Saopãtenje Vojske SRJ o incidentu na jugoslovensko-makedonskoj granici, Borba, 10–11. oktobar
1992.
31
T. Stojanoviñ, Obezbeœenje i odræavanje jugoslovenskih meœa – Graniåari odolevaju izazovima, Vojska, 9.
novembar 1995, 7.
32
Tanjug: Savet bezbednosti sinoñ odluåio – Plavi ãlemovi u Makedoniji, Politika, 12. decembar 1992, 1. i 2.;
D.P., Odluka SB o slanju plavih ãlemova u Makedoniju – Strepnja od ãirenja sukoba na Balkanu, Politika,
13. decembar 1992, 3; Z. Isakoviñ, Poloæaj Makedonije u balkanskom okruæenju, Meœunarodna politika,
1994, br. 1024, 34–36.
101
Makedonije” pravdano se potrebom brze intervencije “ako na Kosmetu bude ugroæena

Misija OEBS-a”.33
Sredinom marta 1999. premijer Lj. Georgijevski izjavljuje da je u RM stacion-
irano 12.000 vojnika zapadne alijanse. Praktiåno, dozvola o stacioniranju stranih voj-
nih efektiva, radi brzih vojnih akcija u susednoj dræavi – SR Jugoslaviji, predstavlja,
bez sumnje, agresivan akt Republike Makedonije. “Za SR Jugoslaviju je nerazumljivo
da jedna prijateljska zemlje dozvoli zloupotrebu i koriãñenje svoje teritorije za vojne
akcije protiv druge prijateljske susedne zemlje” – navodi se u energiånom protestu sa-
veznog ministra za inostrane poslove SRJ.34
Povodom pitanja protezanja zajedniåke dræavne granice, joã aprila 1996, na osno-
vu ål. 2 Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreœenju saradnje Savezne Republike
Jugoslavije i Republike Makedonije, formirana je zajedniåka diplomatsko-ekspertska
komisija, s ciljem da pripremi predlog sporazuma u kome ñe biti tekstualno opisano
protezanje jugoslovensko-makedonske dræavne granice, sa geografskim kartama na
kojima ñe biti ucrtana zajedniåka dræavna granica.35
Iako se do oktobra 1998. meãovita komisija sastala osam puta, ipak svoj zadatak
nije ispunila. Potom, do oktobra 1999, usled poznatih dogaœaja, komisija nije odræala
nijedan sastanak. S makedonske strane se stalno inicira potreba ubrzavanja rada na
obeleæavanju granice sa Jugoslavijom. Odgovornost za odugovlaåenje u reãavanju
ovog pitanja pripisuje se Beogradu.36 Åak se iznose i predlozi o njegovoj “internacio-
nalizaciji”. U tom kontekstu je i odluka makedonske vlade o odreœivanju novog pre-
govaraåkog tima, u okviru zajedniåke komisije “za utvrœivanje, opis i obeleæavanje”
granice.37
Pozivajuñi se na izvore makedonskog Ministarstva inostranih poslova, D. Ilkova-
Boãkovik navodi da Republika Makedonija “izraæava izuzetnu spremnost da se
primene jaåa politiåka sredstva i mehanizmi na meœunarodnom nivou, sa ciljem da se
SR Jugoslavija konaåno natera da sistematski poåne da radi na problemu obeleæavanja
linije protezanja meœunarodno priznatnih granica izmeœu dva suseda. Kao punopravni
ålan OEBS-a moæemo da iskoristimo pravo veta, odnosno da negativnim glasom
33
Vidi: Z.Isakoviñ, Meœunarodni poloæaj Makedonije, Zbornik: Savremeni procesi i odnosi na Balkanu, Beo-
grad 1997, 380-381.
34
Vidi: Demarã otpravniku poslova ambasade RM u Beogradu, Meœ. politika, 1998, br. 1074, 23.
35
Sluæbeni list SR Jugoslavije – Meœunarodni ugovori, 1996, br. 1, 3.
36
Nova Makedonija: “Posle raspada Jugoslavije, osamostaljena RM je predloæila Vladi SRJ da se formira
meœudræavna komisija kako bi se preciznije definisala postojeña graniåna linija, posebno graniåne kote na
tromeœi Makedonije, Albanije i Jugoslavije, konkretnije na Ãarplanini i terenu oko manastira Prohor Påin-
jski. Vlada SRJ nije odgovorila na makedonski predlog, ali je ovih dana, kako se naglaãava, usledila izjava
ålana jugoslovenske dræavne komisije, pukovnika T. Stojanoviña “da Jugoslavija ima najveñe graniåne
sporove sa Makedonijom”. Cit. po: M.Krstiñ, Makedonsko-jugoslovenski sporovi, Medijsko povampiranje
“opasnosti sa severa”, Politika, 25. avgust 1994, 7.
37
“Pregovaraåkom ekipom rukovodiñe pomoñnik ministra za inostrane poslove Viktor Dimovski, umesto
Dimitra Stojanovskog.. Oåekuje se da ñe, posle obnavljanja pregovaraåkog tima, makedonska strana zaka-
zati sednicu diplomatsko-ekspertske komisije, koja se nije sastajala godinu dana”. Tanjug: Odluka makedon-
ske vlade – Novi tim za obeleæavanje granica sa Jugoslavijom, Politika, 9. oktobar 1999, 7.
102
spreåimo prijem SRJ u ovu eminentnu evropsku organizaciju u åije ålanstvo Beograd
oåajniåki æeli da uœe. Kako je ovo pitanje sopstvenih interesa, obeleæavanje graniåne
linije je od vitalnog nacionalnog i dræavnog znaåaja, posezanje za ovakvim merama je
iznuœeno… (jer) proces razgraniåavanja, iako zapoået pre viãe od dve godine nikako
ne mrdna od startne pozicije. U meœuvremenu, verovali ili ne, izgraœen je jugosloven-
ski stav da izmeœu dve zemlje postoji “administrativna”, a ne dræavna granica… Åini
se da SRJ u RM ne gleda suverenu, nezavisnu zemlju, buduñi, da njezina optiåko-poli-
tiåka dioptrija “minuva niz periodot” izmeœu dva svetskog rata, gledajuñi u naãoj
zemlji “vardarsku banovinu” … I na kraju, konstatuje D. Ilkova-Boãkovik, “makedo-
nsko-jugoslovenski problem oko granice je suãtinski, veliki i – istinski”.38
U knjizi: Granicite na Republika Makedonija, dr. J. Talevski daje i “makedonski
opis” granice sa SR Jugoslavijom: “Makedonsko-jugoslovenska granica na zapadu po-
åinje od graniånog kamena D-24 na makedonsko-albanskoj granici, koji je postavljen
na vrh Ãerupa (tt 2092) i predstavlja tromeœu izmeœu RM, RA i SRJ i produæava na
istok preko Ãar-planine, odnosno preko delova njenih visokih vrhova: Popova ãapka
(2075); Mala vraca (tt 2536); Golema vraca (tt 2582); Rudoka (tt 2629); Trpeznica (tt
2610); Maja (2493); Vrtop (3555); Crni vrh (tt 2585); Peskovi (2580); Rafãa (2454);
Livadica (tt 2493); Kuñinogledski vrh (tt 2524) i Ljuboten (tt 2498).
Od Ljubotene graniåna linija se spuãta do kaåaniåke klisure, gde je seåe reka Lep-
enec, a potom izlazi kod Skopske crne gore i preko Kopiljaåe i Crnog vrha se spuãta na
Kumanovsko-preãevski prevoz gde seåe gornji tok Kumanovske reke. Potom izlazi na
planinu Ruen koju preseca u srednjem delu, odatle u blizini manastira Sveti Prohor
Påinjski se spuãta u dolinu reke Påinje.
Od Påenje granica se produæava delimiåno preko grebena i severne padine planine
Kozjak, a potom preko planine German do graniånog kamena broj 106 na makedon-
sko-bugarskoj granici koji je postavljen u rejonu m.n. Gradiãte i predstavlja tromeœu
izmeœu Makedonije, Jugoslavije i Bugarske”.
Kratkim opisom protezanja makedonsko-jugoslovenske dræavne granice J.
Talevski je zahvatio i izvesne delove teritorije SR Jugoslavije (Srbije). Pre svega, po-
druåje Ãar-planine, ali i u “podruåjima graniånog prelaza Œeneral Jankoviñ – Dolno
Blace,39 u potezu kod sela Dimce, na Kopiljaåi, potezu sela Donji Zlokuñani, na gra-
niånom prelazu Preãevo, Tabanovce, u potezu Jame, potezu Goleme uãi, prisvojio je
atar zaseoka Ratkovica u celini..”.40
Iz svega navedenog moæe se zakljuåiti da je pitanje dræavne granice najznaåajnije
pitanje jugoslovensko-makedonskih odnosa. Po zavrãetku Drugog svetskog rata, u
odnosima NRS i NRM postaje aktuelno pitanje protezanja administrativne granice na
38
D.Ilkova-Boãkovik, (Ne)crtanjeto na granicata megu Republika Makedonija i SR Jugoslavija vo kontekstot
na kosovskata kriza – Belgrad nema ni namera da se razgraniåuva, Veåer, 8. jun 1998, 3–4.
39
T. Stojanoviñ, Razgraniåenje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9; R. Kovaåeviñ,
Avnojevska meœa je od Dragaãa do Dukat-planine, Politika, 11. maj 1996, 13.; G. Doriñ, Spor na Kopiljaåi,
Politika ekspres, 19. mart 1998, 5. Vidi i: N. Dobrkoviñ, Makedonsko-jugoslovenski odnosi: razlaz, sused-
stvo, saradnja, Meœunarodni problemi, 1996, br. 4, 508–510.
103
Ãar-planini i Kopiljaåi. Tadaãnje republiåke vlade, pozivajuñi se na istorijske, etniåke i

ekonomske argumente ulaæu napore radi izmene, veñ u maju 1945. “administrativno
utvrœene”, zajedniåke granice. Makedonske aspiracije su usmerene i prema manastiru
Prohor Påinjskom u celom posleratnom periodu, odnosno i po raspadu prethodne Ju-
goslavije. Obostrano zaposedanje i kontrolisanje granice od strane oruæanih snaga dve
dræave, a sa makedonske strane, zaposedanje severne-jugoslovenske granice, trupama
Unprofora, odnosno Unpredepa, stacioniranje vojnih trupa NATO-pakta na teritoriji
RM (meœu njima i jedinica SAD),41 izbijanje kosovske krize, ilegalni prelasci Alba-
naca i krijumåarenja oruæja, oruæani graniåni incidenti, viãegodiãnji bezuspeãan rad
zajedniåke diplomatsko-ekspertske komisije u obeleæavanju graniåne linije, prihva-
tanje, odnosno neprihvatanje administrativne granice kao meœudræavne, meœunarodno
priznate granice sve to faktiåki potvrœuju. U makedonskom Ministarstvu za inostrane
poslove danas je saopãteno da ñe diplomatsko-ekspertski timovi Makekedonije i Jugo-
slavije 11. maja u Skoplju nastaviti razgovore o obeleæavanju granice izmeœu dve dr-
æave, uz napomenu da ñe tom prilikom biti utvrœena samo nova dinamika dijaloga.
“Novi ãef pregovaraåkog tima Makedonije, pomoñnik ministra za inostrane po-
slove Viktor Dimovski, obavestio je domañe novinare da je vlada u Skoplju utvrdila
platformu za razgovore, u kojoj je jasno istaknut stav ove dræave da je saglasna sa
odredbama Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti prema kojima je Kosmet sastavni deo
Jugoslavije.
Makedonska strana … neñe da pokreñe ni pitanje menjanja teritorijalnog statusa
manastira Prohor Påinjski, koji se sa jugoslovenske strane nalazi u blizini granice, a to
se odnosi i na deo granice kod mesta Œeneral Jankoviñ.42
40
T. Stojanoviñ, Razgraniåenje SR Jugoslavije sa Makedonijom, Vojska, 29. septembar 1994, 9; G.Doriñ, Åiji
su sad naãi paãnjaci na Ãari, Politika ekspres, 18. mart 1998, 5; U tom kontekstu treba podsetiti: ålanom 2.
Sporazuma o regulisanju odnosa i unapreœenju saradnje od 8. april 1996. odreœeno je: “Strane ñe nastojati
da jaåaju meœusobno poverenje, dobru volju i toleranciju i saraœivañe u promovisanju mira, dobrosusedstva
i stabilnosti u regionu”. Sluæbeni list SRJ – Meœunarodni ugovori, 1996, br. 1, 3. Vidi i: Jugoslovenski
ambasador kod predsednika Makedonije – Dobrosusedstvo podrazumeva nemeãanje u unutraãnje stvari,
Politika, 23. januar 2000, 7.
41
“Povodom informacije o planovima za razmeãtanje jedinica NATO za brze intervencije na teritoriji RM sa
mandatom preduzimanja vojnih akcija prema teritoriji SR Jugoslavije, pod izgovorom navodne moguñe
ugroæenosti pripadnika Misije OEBS na Kosovu i Metohiji, ambasador SRJ u RM Zoran Janañkoviñ je u
ranijim razgovorima sa predstavnicima Republike Makedonije izraæavao duboku zabrinutost Savezne
Republike Jugoslavije zbog moguñnosti donoãenja takve odluke. 15. novembra 1998. je zamenik saveznog
ministra za inostrane poslove SR Jugoslavije Zoran Novakoviñ pozvao otpravnika poslova ambasade
Republike Makedonije u Beogradu Mileta Krstevskog i uloæio mu istim povodom energiåan demarã.
U demarãu je istaknuto da bi saglasnost Republike Makedonije da sa svoje teritorije odobri bilo kakve vojne
akcije protiv Savezne Republike Jugoslavije bila suprotna dugoroånim interesima dve zemlje, dobrosused-
stvu i prijateljstvu njihovih naroda, kao i principima Povelje UN, finalnog akta OEBS-a, nemeãanja u unu-
traãnje poslove i poãtovanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta. Za SR Jugoslaviju bilo bi nerazumljivo
da jedna prijateljska zemlja dozvoli zloupotrebu i koriãñenje svoje teritorije za vojne akcije protiv druge pri-
jateljske susedne zemlje”. Demarã otpravniku poslova ambasade Republike Makedonije u Beogradu,
Meœunarodna politika, 1998, br. 1074, 23–24. U decembru 1994. potpisan je sporazum o vojnoj saradnji
izmeœu BJRM i SAD. Vidi: T. Mirkoviñ, Vojna doktrina BJRM – Oslonac na “jake saveznike”, Vojska, 26.
oktobar 1995, 28.
42
Tanjug: Saopãtenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju – Nastavak razgovora o makedonsko-
jugoslovenskoj granici u maju, Politika, 17. maj 2000, 7.
104
43
Stoga, paradoksalno je, ali moæe se reñi da je zajedniåka, joã definitivno neo-
beleæena jugoslovensko-makedonska granica, u meœunarodnopravnom smislu, ipak
otvorena, i, relativno gledajuñi, bezbedna. Preko graniåne linije, duge 252 kilometra,
koju presecaju sedam drumskih i dva æelezniåka graniåna prelaza i utvrœenih
vazduãnih koridora, po osnovu Sporazuma o bezviznom reæimu, nesmetano se odvija
meœunarodni prekograniåni saobrañaj (protok putnika i robe), kao i malograniåni
promet.44
Meœutim, usled brutalne NATO agresije na SRJ, kojoj su se pridruæile i oficijelne
vlasti RM, povreœena je meœusobna graniåna linija. Na makedonsku teritoriju spuãtali
su se oãteñeni avioni NATO alijanse, åak su “padali i tomahavk projektili”.45 Prak-
tiåno, drumski, æelezniåki i vazduãni prekograniåni saobrañaj je prekinut.
Potpisivanjem Rezolucije 1244 SB OUN i Kumanovskog vojno-tehniåkog spo-
razuma – snage Kfora, dolaskom na Kosovo, “dobijaju”, izmeœu ostalog, i zadatak da
“obezbeœuju makedonsko-jugoslovensku granicu sa kosmetske strane”. Ali, “prema
zvaniånim izveãtajima makedonskog Ministra odbrane, od poåetka (2000 g.) (pa) do
kraja maja na delu makedonsko-jugoslovenske granice kod Kosmeta za åiju su bez-
bednost zaduæeni pripadnici Kfora, zabeleæeno je viãe od 600 incidenata”. Vinovnici
su bili albanski teroristi “koji su sa Kosmeta ilegalno hteli da uœu u Makedoniju, ãver-
cujuñi oruæje i drogu…”.46 Albanski teroristi su ubili jednog makedonskog graniåara,
dvojicu ranili, a åetvoricu kidnapovali – razmenivãi ih za poznatog albanskog teror-
istu, prethodno uhapãenog u Skoplju. Otuda, na inicijativu predsednika dræave for-
mirana je graniåna brigada armije RM.47 Jer, uåestali graniåni incidenti na makedon-
sko-jugoslovenskoj granici (izmeœu albanskih terorista i makedonskih graniåara)
“utiåu na unutraãnju situaciju, odnosno politiåko-bezbednosno stanje” u ovoj dræavi.48
43
Recimo, 8. maja 1997. konstatuje se, na zasedanju zajedniåke diplomatsko-ekspertske komisije, “da su
stvoreni uslovi za opis granice”. Tanjug: Jugoslovensko-makedonski pregovori – Stvoreni uslovi za opis
granice, Politika, 9. maj 1997. Ili, 1. april 2000: “Iz Pentagona najavljeno da nekoliko artiljerijsko-tenk-
ovskih jedinica treba da bude rasporeœeno na makedonskoj strani granice prema SR Jugoslaviji”. M.
Stanåiñ, Skoplje: Nova ameriåka provokacija u Makedoniji, Veåernje novosti, 2. april 2000, 10. Prvog maja
na vojnom poligonu ARM “Krivolak”, u blizini Negotina poåela je viãednevna vojna veæba inæenjerijskih
jedinica, pod nazivom “Kamen temeljac 2000”. “Zajedniåka vojna veæba treba da ubedi NATO da ova
makedonska vlada æeli da postane ålanica severnoatlanskih vojnih struktura u ovom delu Balkana” – izjavio
ministar odbrane RM Nikola Kljusev. Cit. po: M. Krstiñ, Kod Krivolaka poåela makedonsko-ameriåka vojna
veæba “Kamen temeljac 2000” – Makedonsko pribliæavanje NATO alijansi, Politika, 3. jul 2000, 7.
44
T. Stojanoviñ, Obezbeœenje i odræavanje jugoslovenskih meœa – Graniåari odolevaju izazovima, Vojska, 9.
novembar.1995, 6–7; Tanjug: Saopãtenje Ministarstva za inostrane poslove u Skoplju, Politika, 27. april
2000, 7.
45
Tanjug: Makedonski novinari boravili na karaulama – Kfor i dalje obmanjuje Makedoniju, Politika, 17. jul
2000, 7.
46
M. Krstiñ, Zvaniåna potvrda u Skoplju – Postoji dokument o ãiptarskoj vojsci u Makedoniji, Politika, 17. jul
2000, 7.
47
O pisanju skopske ãtampe, vidi: M. Stanåiñ, Skoplje: Incidenti s teroristima OVK digli na noge makedonske
vlasti – Pojaåanje na granici, Veåernje novosti, 13. jul 2000, 8.
48
Samo od sredine 2000. do kraja februara 2001. na makedonsko-jugoslovenskoj granici “u potezu Kosova”
bilo je 667 graniånih incidenata. Vidi: Ulf Brunnbauer, Historischer Kompromiss oder Burgerkrieg? Make-
donien sucht Antworten auf den albanischen Extremismus, Sudosteuropa 50, (2001), 4-6, 169.
105
Albansko osporavanje dræavne granice
Po okonåanju 14. zasedanja meãovite diplomatsko-eksperske komisije, kada je

obelodanjeno da je, najzad, postignut dogovor o protezanju i opisu dræavne granice,
lideri (i kosovskih i makedonskih) Albanaca izjavljuju da “ne priznaju makedonsko-
jugoslovensku dræavnu granicu”, zapravo, njen “sporan deo prema Kosmetu”. Potom,
“dogaœa se albanski narod” – demonstracije nekoliko stotina Albanaca u Vitini, koji
protestuju protiv dogovora.49
Posle potpisivanja Ugovora o protezanju i opisu dræavne granice izmeœu SRJ i
RM u Skoplju 23. februara 2001, J. Krasniñi ponovo istiåe: “Mi nikada neñemo
priznati tu granicu. Mi smo Makedoncima drugi sused sa severa”. “Krasniñija su po-
dræali i neki lideri albanskih partija iz Makedonije, “pripretivãi” da ñe “unutraãnje
granice Makedonije biti dovedene u pitanje, posle sporazuma sa Jugoslavijom, koji je
suprotan interesima Albanaca”.50
Slede, u kontekstu albanskog interesa, nepredvidljive izjave zvaniånih vojnih i
civilnih predstavnika meœunarodnih snaga na Kosovu. Portparol Unmika u Priãtini A.
Anœeli izjavljuje “da administracija OUN na Kosmetu ne priznaje meœudræavni dogo-
vor o granici… jer je pomenuti dogovor “problematiåan” dok se prethodno ne utvrdi
pravni status Kosova”. Zapovednik mirovnih snaga Kfora, ameriåki general Kejt
Huber åak je “zapretio makedonskim vlastima da ñe joã sutra uñi na makedonsku ter-
itoriju sa svojim vojnicima ukoliko i dalje makedonske pograniåne vlasti onemo-
guñavaju kosmetskim seljacima da ulaze na tlo Makedonije radi obraœivanja svojih
njiva”. Po portparolu Unmika, “zakljuåeni dogovor izmeœu SRJ i RM je praktiåno
nevalidan, jer nije bio priznat od UN” (jer), “dosad nismo dobili nikakvo zvaniåno
obaveãtenje od Saveta bezbednosti UN o dogovoru za ovu granicu”.51
Meœutim, u vezi sa uticajem spoljnih faktora na makedonsku krizu – osporavanje
dræavne granice makedonski zvaniånici insistiraju na tome da je Kosovo glavni desta-
bilizujuñi faktor u regionu a samim tim i Makedoniji. Na ministarskom sastanku odr-
æanom u Skoplju 5. aprila 2001. godine makedonski predsednik Boris Trajkovski
izneo je stav Skoplja da je kriza u Makedoniju doãla sa Kosova i da ñe svaki pokuãaj
stabilizacije Balkana biti neuspeãan ukoliko meœunarodna zajednica ne saseåe korene
49
U åasopisu Fakti na albanskom jeziku, Jakup Krasniñi, potpredsednik Demokratske partije Kosova tvrdi “da
narod Kosova, ne priznaje granicu koja se sada dogovora u Skoplju… da su pregovori za 150 kilometara
dugu graniånu liniju na kosmetskom delu meœe “uzaludni”, jer ih neñe priznati tamoãnji Ãiptari”. Cit. po:
Ulf Brunnbaner, Doch ein historischer Kompromiss? Perspektiven und Probleme der Verfassungsreform in
Makedonien, Sudosteuropa, 50, (2001), 7–9, 363.
50
Uostalom, postoji “jaka emotivna vezanost za Kosovo” kod makedonskih Albanaca. U izveãtaju meœunar-
odnog kriznog ãtaba od 11. avgusta 1998. navodi se: “Albanci u Makedoniji mogu oseñati etniåku vezanost
za Albaniju, ali je velika emotivna vezanost, ipak, za Kosovo. Za nas je Kosovo kulturna i intelektualna os-
nova. Pisci, novinari, pedagozi, svi oni su doãli sa Kosova; sve ãto vredi, tamo je. Moramo da branimo Kos-
ovo”. Vidi: Albansko pitanje u Makedoniji: implikacije kosovskog sukoba na meœuetniåke odnose u Make-
doniji. Cit. po: Izveãtaj meœunarodnog kriznog ãtaba od 11. avgusta 1998, 2.
51
Cit. po: UNMIK ne priznaje granicu izmeœu RM i Jugoslavije – Ishitrene izjave generala Kfora i pred-
stavnika UNMIK-a nisu sluåajne, Politika, 21. februar 2002, 2.
106
52
krize na Kosovu. Smatra se da je izbijanje oruæanih sukoba delom bilo izazvano i
potpisivanjem sporazuma o granici izmeœu SRJ i Makedonije.53
Prema makedonskim izvorima veñinu pripadnika ONA åine kosovski Albanci,
dok je samo manji broj onih iz Makedonije koji su za vreme sukoba na Kosovu bili
borci “OVK”. Logistiåku podrãku, naoruæanje i municiju pripadnici Oslobodilaåke
narodne armije dobijaju sa Kosova, Albanije i juæne Srbije. Meœunarodna zajednica je
od samog poåetka krize u Makedoniji svojim stavom ostavila prostor makedonskim
vlastima da manipuliãu uticajem albanskih politiåkih lidera i ekstremnih grupa sa
Kosova na oruæane sukobe. Albanski politiåki lideri u Makedoniji tvrde da ovakva
retorika zapadnih zvaniånika ide na ruku iskljuåivo reæimu u Skoplju.
Teza da je nezadovoljstvo (prvenstveno kosovskih) Albanaca definisanjem kos-
ovskog dela meœudræavne granice SRJ i Makedonije glavni uzrok oruæanih sukoba
nije niãta drugo do puka simplifikacija uzroka krize koji su daleko kompleksniji. Pa
ipak, ne treba zanemariti åinjenicu da su negativne reakcije albanskih politiåkih partija
u Makedoniji i na Kosovu na potpisivanje ovog sporazuma u velikoj meri dodatno ra-
dikalizovale situaciju. Iskljuåivanje kosovskih i makedonskih Albanaca iz procesa
usaglaãavanja kosovskog dela granice Makedonije i SRJ tretira se kao provokacija
Kosovu i Albancima uopãte.
Podrãka meœunarodne zajednice makedonskoj vlasti da “umerenom primenom
sile”, u obraåunu sa naoruæanim albanskim formacijama, oåuva suverenitet i teritori-
jalni integritet zemlje dodatno je radikalizovala obe zajednice. Naoruæavanje make-
donske vojske od strane pojedinih zapadnih zemalja makedonsko javno mnjenje
prihvatilo je kao podrãku dræavi u borbi protiv “terorista”. Nasuprot njima, Albanci su
to shvatali kao davanje zelenog svetla makedonskoj vojsci i policiji da u sluåaju izbi-
janja sukoba veñih razmera eventualno upotrebi oruæje i u borbi protiv civila”.54
Meœutim, valja podsetiti: joã sredinom 2000. godine dr Stefan Troebst, u åasopisu
Sudosteuropa-Mitteilungen (Saopãtenja u okviru Pakta stabilnosti jugoistoåne Evro-
pe), konstatuje da “priznanje Albanaca da im je Makedonija zajedniåka dræava (viãe)
je (nego) åista taktika”. Pri tom citira albanskog pesnika Pascka Vasa – “Religija Alba-
naca je albanstvo”. Poznata albanska narodna poslovica glasi: “Gde je moñ, tu je vera”.
Otuda, u poznatim “srazmerama” i razliåite “verske opredeljenosti” Albanaca.55
Joã 1919. godine Dragiãa Vasiñ, oåevidac tadaãnjih ratnih strahota, o karakteru i
mentalitetu “Bugara”, “Albanaca”... piãe: “Ali u pogledu mentalnom ovi se narodi
nisu razumevali. Oni se i nisu mogli razumeti. Jer Bugarin, to je komita. Taktikom
52
Danas, 6. april 2001; Novosti, 6. april 2001.
53
Razgovor predstavnika Helsinãkog odbora za ljudska prava u Srbiji sa Filipom Petrovskim, predsednikom
odbora za spoljnu politiku VMRO/DPMNE, Skoplje, 25. april 2001.
54
Makedonski Albanci ne priznaju granicu sa SRJ. Sporan deo prema Kosmetu, Glas, 26. februar 2001; Dogo-
vor Beograda i Skoplja – puåistiåki sporazum”, Ekspres, 28. februar 2001; “Rugova ne priznaje granicu
izmeœu Makedonije i SRJ, Politika, 6. mart 2001.
55
Stefan Troebst, Die Albanische Frage-Entwicklungsscenarien und Sterunginstrumente, Sudosteuropa-Mit-
teilungen, 2/2000, 126–127.
107
komite on se sluæi u svima prilikama æivota: komita u borbi, komita u politici, komita u
nauci, komita u privatnim odnosima. On sve radi podmuklo i iz zasede. Zaseda to je
sav njegov smisao, sva njegova snaga i moñ. Mentalitet celog bugarskog naroda to je
komitski mentalitet. Bugarin predstavlja zver ãto se po nuædi privremeno pripitomila;
zasad bez uslova za meœunarodni i druãtveni æivot; bez åasti, bez åastoljublja, bez
smisla za umetniåko, za lepo, za ideal; on je neåist, neveran, nezahvalan, uobraæen,
bezduãan, drzak, drzak, drzak. U poreœenju sa Arbanasom, ovaj drugi je beskrajno
poãten i human”? “Njegov karakter, to je njegov temperament i niãta viãe od toga. On
se nikad nije trudio da se stvori, da nadmaãi instinkte svoje prirode; naprotiv, on se
starao da ih razvije i ojaåa i on se veæbao da otvrdne svoje srce i da ga uåini neosetl-
jivim. On se odlikuje jednom specijalnom, animalnom straãñu: da uæiva i da se
naslaœuje pri najveñim mukama svoje ærtve”.56
Povodom usvajanja Rezolucije u Skupãtini Kosova kojom se osporavaju me-
œudræavni sporazum o razgraniåenju SR Jugoslavije i Makedonije i Zajedniåki doku-
ment SRJ – Unmik, Savezno ministarstvo za inostrane poslove (SMIP) ocenilo je da je
taj dokument pravno niãtavan, buduñi da je u suprotnosti sa Rezolucijom Saveta bez-
bednosti 1244, Ustavnim okvirom za Kosovo i Metohiju i stavovima Saveta bezbed-
nosti.
Jugoslovenski SMIP je, takoœe, u potpunosti podræao odluku specijalnog pred-
stavnika generalnog sekretara UN Mihaela Ãtajnera da Rezoluciju kosovske Skupãtine
proglasi nevaæeñom. U saopãtenju SMIP se navodi: “Savezno ministarstvo za inos-
trane poslove je u dosadaãnjim kontaktima sa Savetom bezbednosti, zemljama ålani-
cama UN i Sekretarijatom organizacije, upozoravalo na moguñnost ovakvog delanja
privremenih institucija samouprave na Kosovu i Metohiji i pri tom insistiralo da se
krãenje Rezolucije 1244 ne sme tolerisati. Odluka Skupãtine Kosova dovodi u pitanje
autoritet Saveta bezbednosti i Ujedinjenih nacija i zbog toga je Savezno ministarstvo
za inostrane poslove naloæilo ãefu misije SRJ pri UN u Njujorku da zatraæi hitno sazi-
vanje vanredne sednice Saveta bezbednosti. Savezno ministarstvo za inostrane poslo-
ve smatra da je Rezolucija Skupãtine Kosova pravno niãtavna, jer je u suprotnosti sa
Rezolucijom Saveta bezbednosti 1244, Ustavnim okvirom za Kosovo i Metohiju i sta-
vovima Saveta bezbednosti. Savezno ministarstvo za inostrane poslove u potpunosti
podræava odluku specijalnog predstavnika generalnog sekretara UN Mihaela Ãtajnera
da Rezoluciju Skupãtine Kosova proglasi nevaæeñom.
Takoœe, SMIP oåekuje da ñe odmah biti otklonjene ãtetne posledice ove Rezolu-
cije, kao i da ñe specijalni predstavnik najodluånije delovati u skladu sa svojim ovla-
ãñenjima kako bi spreåio svaki akt privremenih organa vlasti na Kosovu i Metohiji
suprotan Rezoluciji 1244 i Ustavnom okviru. I ovom prilikom, Savezno ministarstvo
za inostrane poslove istiåe da je Meœudræavni sporazum o razgraniåenju SR Jugo-
slavije i Makedonije potpisan od strane dve suverene dræave, u potpunosti validan, i
56
Dragiãa Vasiñ, Karakter i mentalitet jednog pokolenja, Novi Sad 1919, 29.
108
nikako se ne moæe dovoditi u pitanje. Ovaj sporazum je podræao i Savet bezbednosti

svojim saopãtenjem od 7. marta 2002. godine. Isto vaæi i za Zajedniåki dokument SRJ
– Unmik, koji predstavlja osnovu za saradnju u implementaciji Rezolucije 1244”.57
Prema tome, polazeñi od sporazuma o regulisanju odnosa i unapreœenju saradnje
(8.april 1996),58 a imajuñi u vidu uzajamno opredeljenje da daju svoj doprinos
unapreœivanju dobrosusedskih odnosa, bezbednosti, stabilnosti i saradnji na zapad-
nom Balkanu, u regionu i ãire, a savesno ispunjavajuñi obaveze koje su preuzele u sag-
lasnosti sa Poveljom UN (“Naroåito imajuñi u vidu poãtovanje principa suvereniteta,
teritorijalnog integriteta, politiåke nezavisnosti i reãavanja sporova mirnim putem, bez
pretnje ili upotrebe sile”) dve dræave: Savezna Republika Jugoslavija i Republika
Makedonija, kao suverene dræave, ålanice OUN, potpisuju Ugovor o protezanju i
opisu dræavne granice 23. februara 2001. godine u Skoplju.59
UMESTO ZAKLJUÅKA
analiza ugovora izmeœu SRJ i RM o potezanju i opisu dræavne granice
Zahvaljujuñi demokratskim promenama u SRJ i poseti makedonskog predsednika

Borisa Trajkovskog Beogradu, krajem proãle godine, ubrzan je rad meãovite diplo-
matsko-ekspertske komisije. Veñ 23. februara 2001. u Skoplju je potpisan Ugovor o
protezanju i opisu granice izmeœu SR Jugoslavije i Republike Makedonije.
Posle pregovora o meœusobnoj granici, predsednik jugoslovenskog dela meãovite
komisije, pomoñnik SMIP, Rajko Bogojeviñ, naglaãava “da je jedino “otvoreno pita-
nje, koje je postojalo izmeœu naãe dve susedne, prijateljske zemlje, uspeãno okon-
åano, na obostrano zadovoljstvo… Granica je utvrœena po celoj njenoj duæini, ona ñe,
bez sumnje, predstavljati sigurnu liniju koja ñe zbliæavati naãa dva naroda, pravu
evropsku transparentnu graniånu meœu…”60
Faktiåki, utvrœen je pravni osnov buduñeg razgraniåenja dve dræave – prvo, tzv.
delimitacija graniåne linije u duæini od 260 kilometara (ali koja se, “uz raåunanje svih
krivina i nagiba na teranu.. proteæe na oko 330 kilometara”). Dræavna graniåna linija sa
Makedonijom smatra se topografskom. U do sada ostvarenom procesu razgraniåenja,
osnovni graniåni dokument je topografski opis granice izmeœu dve susedne graniåne
oznake. Dakle, izvrãeno je obeleæavanje graniåne linije i to na “naåin kada graniåna
57
Tanjug: Savezno ministarstvo inostranih poslova o Rezoluciji Skupãtine Kosova – Dokument pravno niãta-
van, Danas, 25–26. maj 2002, 2.
58
Sporazum o regulisanju odnosa i unapreœenju saradnje izmeœu SRJ i RM, Sluæbeni list SRJ – Meœunarodni
ugovori, 1996, br. 1, 3.
59
Sluæbeni list SRJ–Meœunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 27–28.
60
Cit. po: M. Krstiñ, Pregovori okonåani posle 14 rundi – Utvrœena granica SRJ–Makedonija, Politika, 16.
februar 2001, 4.
109
61
linija izmeœu graniånih oznaka ide vododelnicom, grebenom ili zidom”. U naredne
dve godine tek sledi demarkacija – ponovno obeleæavanje graniåne linije. Zapravo,
administrativna graniåna meœa izmeœu Srbije i Makedonije, uz obostranu saglasnost, sho-
dno priznatim meœunarodnopravnim principima, biñe samo na nekim taåkama svog
protezanja (“sa 150 metara sa svake strane”) podloæna korekciji (ålan 5 Ugovora).62
Ali “nema strateãkih promena” – istiåe predsednik makedonskog dela meãovite
komisije za razgraniåenje Viktor Dimovski. “Graniåna linija je povuåena onuda kuda
su vodili prirodni putokazi, ãto je poznat meœunarodni princip, koji se poãtuje kad se
utvrœuju meœudræavne meœe. Tako smo postupili i na koti Kodra fura kod Kumanova i
u podruåju Krive Palanke, gde su makedonskim graœanima kuñe na jedva pola kilo-
metara od same graniåne linije, a imanja u Srbiji. Ovde je granica delila åak i groblja.
Da bi stigli do graniånog prelaza, putovali su po 40 kilometara, pa su åesto graniånu
liniju prelazili rizikujuñi da budu kaænjavani. Vodili smo raåuna da ljudima olakãamo
æivot. Gotovo da nije bilo problema. Uz obostranu saglasnost i zadovoljstvo graniåna
linija je povuåena priliåno lako”.63
U kontekstu bilateralnih odnosa povodom dræavne granice, status manastira
Prohor Påinjski, “koji ostaje deo srpske teritorije”, “ali zbog znaåaja za makedonsku
istoriju i dræavnost”, biñe naknadno regulisan posebnim sporazumom. Njime ñe biti
utvrœeni “modaliteti o obnovi Memorijalnog muzeja, njegovo odræavanje i posete od
strane graœana iz obe zemlje. Na isti naåin biñe tretirana i spomen-obeleæja – groblja
srpskih ratnika na makedonskoj teritoriji” (ålan 7 Ugovora).64
Povodom donoãenja Zakona o ratifikaciji Ugovora o makedonsko-jugoslovenskoj
granici u makedonskom Sobranju, ministar spoljnih poslova RM dr Srœan Kerim je
istakao: “Dogovor o granici je rezultat jednog dugogodiãnjeg procesa pregovora
izmeœu RM I SRJ, odraæava principijelan napor RM da u potpunosti uredi odnose sa
njenim susedima. Ovo, ujedno, jeste znaåajan åin, kojim se obe prijateljske dræave
opredeljuju da daju doprinos za unapreœenje dobrosusedskih odnosa, za bezbednost,
stabilnost i saradnju u regionu.. Ovim dogovorom je prevaziœeno poslednje otvoreno
pitanje izmeœu dve susedne zemlje… Dogovor o meœusobnoj granici ñe, bez sumnje
predstavljati i podsticaj razvoju svestranijih odnosa izmeœu Makedonije i SRJ”.65
“Ovde je bilo najvaænije da su dve strane prihvatile dotadaãnju meœurepubliåku
granicu kao osnovu za projekt razgraniåenja…
61
Ãire o tome u kontekstu graniånih linija SRJ sa drugim susedima: V. Kaluœeroviñ – B. Stevoviñ, Geodetski
radovi na obeleæavanju i odræavanju dræavne granice, Zbornik radova Vojnogeografskog instituta, Beograd
1979, 58–59.
62
Ugovor izmeœu Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije o protezanju i opisu dræavne gran-
ice, Sluæbeni list SRJ – Meœunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 27–32.
63
Cit. po: R. Kovaåeviñ, Posle razgraniåenja sa Republikom Makedonijom – Granica suseda dobre volje, Poli-
tika, 4. mart 2001, 10.
64
Cit. po: Posle petogodiãnjeg merenja, utvrœena meœudræavna granica izmeœu Jugoslavije i Makedonije –
Nezadovoljni samo Albanci, Novosti, 25. februar 2001, 8.
65
Cit. po: M. Krstiñ, Posle duge rasprave u makedonskom parlamentu – Ratifikovan Ugovor o granici izmeœu
Savezne Republike Jugoslavije i Republike Makedonije, Politika, 2. mart 2001, 4.
110
Vodilo se raåuna da graniåna linija ide prirodnim objektima – grebenima planina,

tokovima reka i potoka … Posebno se vodilo raåuna i o katastarskim parcelama… Bilo
je sela sa obe strane, kroz koja je prolazila granica, recimo, u podruåju Trgoviãta i
Krive Palanke… Zato je glavna ideja bila sledeña: Da se izvede sigurna i stabilna, a
istovremeno i transparentna granica, koja ñe omoguñiti slobodan protok ljudi, robe,
ideja s jedne strane na drugu stranu... Da bude prohodna za sve osim za kriminal i ter-
oriste”66
Odreœivanje jugoslovensko-makedonske granice, kao sloæen proces, obuhvata
sledeñe faze: delimitaciju – utvrœivanje pravnog osnova granice (ugovor koji sadræi
graniåni opis i topografske karte); demarkaciju – povlaåenje granice (razgraniåenje) na
terenu (o åemu se sastavljaju odgovarajuñi dokumenti – opis granice i kartografski
dokumenti) koje vrãe meãovite komisije; obeleæavanje granice odreœenim znacima
(graniåne piramide, humke i dr.), “graniånim belezima”.
Prilikom posete makedonskog ministra odbrane Vlade Buåkovskog Beogradu 18.
septembra 2001. godine, predsednik SRJ dr Koãtunica je naglasio da je “neophodno
razdvojiti opravdana zalaganja za zaãtitu prava nacionalnih manjina od teritorijalnih
pretenzija za zaokruæivanje etniåkog prostora na Balkanu, kombinovanih sa interes-
ima organizovanog kriminala i terorizma”.
U razgovorima akcent je stavljen na “vaænost pronalaæenja prave mere izmeœu
interesa oåuvanja dræavne celine i ostvarivanja prava manjinskih zajednica u buduñem
ustavu Makedonije za suzbijanje separatizma i bezbednost regiona u celini.
Otuda sagovornici su se saglasili da bi odræavanje regionalne konferencije koja bi
reafirmisala princip nepovredivosti granica balkanskih, uz istovremeno garantovanje
standarda zaãtite manjina, znaåajno doprinelo stabilnosti ovog podruåja”.67
U pismu generalnom sekretaru OUN Kofi Ananu, jugoslovenski predsednik dr
Koãtunica navodi da su sporazum pozdravili svi meœunarodni faktori, ukljuåujuñi EU,
SAD i svi uåesnici samita ãefova dræava i vlada zemlja jugoistoåne Evrope odræanog
23. februara 2001. godine u Skoplju. Izjave lidera albanskih partija “nisu u duhu” prin-
cipa Zavrãnog akta iz Helsinkija, ni odredaba Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti,
kojima se potvrœuje da su Kosovo i Metohija integralni deo SRJ, poãto celokupna
meœunarodna zajednica smatra da je oåuvanje granica u regionu uslov bez koga se ne
moæe jaåati mir, bezbednost, poverenje i regionalna stabilnost. “Konaåno, mandat
UNMIK-a i KFOR-a na Kosovu i Metohiji detaljno je preciziran ålanovima 9 i 11
66
Izjava R. Bogojeviña, ãefa jugoslovenskog dela meãovite komisije za razgraniåenje sa Republikom Make-
donijom, cit. po: R. Kovaåeviñ, Posle razgraniåenja sa Republikom Makedonijom – Granica suseda dobre
volje, Politika, 4. mart 2001, 10. Vidi: Dræavna granica izmeœu SRJ i RM utvrœena Ugovorom o protezanju
i opisu dræavne granice potpisanim 23. februara 2001. u Skoplju – R- 1:400.000., Sluæbeni list SRJ – Meœun-
arodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 32 (Prilog II). Vidi: Tekstualni opis protezanja dræavne granice izmeœu
SR i RM, Sluæbeni list SRJ – Meœunarodni ugovori, 11. maj 2001, br. 1, 28–31, (Prilog I).
67
Tanjug: Predsednik SRJ primio makedonskog ministra odbrane – Protiv terorizma – Koãtunica i Buåkovski
o situaciji u regionu, Politika, 19. oktobar 2001, 2.
111
Rezolucije 1244. Ti ålanovi ih ni u kom sluåaju ne ovlaãñuju da se uopãte ne odreœuju

prema sporazumu koji su sklopile dve suverene ålanice UN.”68
Uostalom, Ugovor izmeœu SRJ i RM o protezanju i opisu dræavne granice, zak-
ljuåen 23. februara 2001. godine u Skoplju, ratifikovali su parlamenti obe zemlje, te je
stupio na snagu 16. juna 2001, a joã 16. marta 2001. objavljen je kao dokument Gen-
eralne skupãtine UN i Saveta bezbednosti UN.
Ålanovima Ugovora od 5. do 9. se odreœuje:69
Ålan 5.
Ugovorne strane ñe formirati zajedniåku komisiju u åijoj ñe nadleænosti biti da, na

osnovu tekstualnog opisa protezanja dræavne granice, izvrãi demarkaciju i obeleæa-
vanje zajedniåke dræavne graniåne linije na terenu u roku od dve godine od stupanja na
snagu ovog ugovora.
Zajedniåka komisija ñe izvrãiti demarkaciju i obeleæavanje graniåne linije
utvrœene na osnovu ålana 3. ovog ugovora i saåiniti graniånu dokumentaciju, u kojoj
ñe biti opisan naåin obeleæavanja zajedniåke linije i poloæaj graniånih belega.
Zajedniåka komisija ñe doneti Pravilnik o svom radu, Uputstvo za demarkaciju i
obeleæavanje dræavne granice i Tehniåko uputstvo za izradu graniåne dokumentacije.
Graniåna dokumentacija biñe izraœena u dva originalna primerka, po jedan za
svaku od ugovornih strana.
Zajedniåka komisija, prilikom obeleæavanja graniåne linije na terenu, u delu gde
je odnos izraœen na osnovu usaglaãene dokumentacije, dræañe se podataka sadræanih u
katastarskim planovima. Ujedno, polazeñi od mesnih, geografskih, orografskih i ekon-
omskih uslova, u celini, imañe moguñnost da, uz uzajamnu saglasnost, napravi nuæne i
68
Beta: Pismo predsednika Koãtunice Kofiju Ananu – Poãtovanje granica Jugoslavije i Makedonije, Politika,
22. februar 2002, 1.
69
“Ugovor je svaki sporazum zakljuåen izmeœu subjekata meœunarodnog prava”, (pre svega, suverenih
dræava)”, s ciljem da se postigne odreœeno pravno dejstvo. Njime se odreœuju njihova prava i obaveze,
utvrœuju pravila ponaãanja na koje se strane ugovornice obavezuju da ih poãtuju, ma kakav bio predmet,
oblik i naziv usvojen od strane ugovornica. Ugovor je regulisan meœunarodnim pravom…”. Cit. po: Stevan
Œorœeviñ, Ugovor kao izvor meœunarodnog prava, Meœunarodni problemi, 2001, br. 1–2, 120. U tom smislu
su i definicije pojma meœunarodnog ugovora kod jugoslovenskih autora: M. Bartoã, Meœunarodno javno
pravo, knj. III, 1958, 88; J. Andrassy, Meœunarodno pravo, Zagreb 1984, 308; B. Jankoviñ, Meœunarodno
javno pravo, Beograd, 1981, 14–15. S. Avramov, Meœunarodno javno pravo, Beograd 1980, 36. M. Mitiñ,
Meœunarodni ugovori i pravni sistem SFRJ, Godiãnjak IMPP 1981/82, Beograd 1983, 213. i 223–224. B.
Pavlica, Bilateralni ugovori kao pravni instrumenti regulisanja meœudræavnih odnosa, u: Jugoslovensko-
nemaåki ugovorni odnos 1949–1990, Beograd 1998, 10–17. “Sa stanoviãta veze subjektiviteta – ugovorna
sposobnost moæemo reñi da je ugovorna sposobnost i konstitutivni element i kriterijum subjektiviteta. U tom
smislu, sposobnost sklapanja ugovora je jedna od bitnih kvalitativnih oznaka subjektiviteta kao ãto prilikom
utvrœivanja da li je izvesni entitet subjekt meœunarodnog prava, kao jedan od osnovnih merila uzimamo
sposobnost tog entiteta da postane stranka ugovornica”. Cit. po: M. Kreña, Ugovorna sposobnost dræava u
meœunarodnom pravu s posebnim osvrtom na federativne dræave, Beograd 1988, 10.
112
izbalansirane korekcije koje odstupaju od tekstualnog opisa dræavne granice u dubini

od 150 m.
Ålan 6.
Ugovorne strane ñe sporazumno regulisati odnose u vezi sa odræavanjem, obnav-

ljanjem i obeleæavanjem graniåne linije i graniånih belega, spreåavanjem i reãavanjem
graniånih incidenata i regulisanjem malograniånog saobrañaja lica, kao i nesmetanim
koriãñenjem nepokretnosti koje ostaju sa druge strane graniåne linije od strane nosi-
laca stvarnih prava nad njima.
Ålan 7.
Ugovorne strane ñe, u vezi sa kulturno-istorijskim spomenicima i spomen-

obeleæjima na teritoriji dve dræave – manastir Sveti Prohor Påinjski, srpska vojniåka
groblja i dr., zakljuåiti poseban meœudræavni ugovor, kojima ñe biti utvrœeni modaliteti
njihovog obnavljanja, odræavanja i nesmetanog pristupa graœana dveju zemalja.
Ålan 8.
Ugovorne strane ñe se, u skladu sa meœunarodnim normama i nacionalnim zakon-

odavstvom, starati o zaãtiti æivotne sredine i prirode u graniånom podruåju.
Ålan 9.
Eventualne sporove prilikom tumaåenja i primene ovog ugovora reãavañe vlada

ugovornih strana diplomatskim putem, odnosno koristeñi i druge raspoloæive meha-
nizme meœunarodnog prava za reãavanje sporova.
Shodno meœunarodnoj praksi, kao i praksi prethodne Jugoslavije o odnosima sa
susedima povodom dræavne granice, sledi zakljuåivanje niza bilateralnih ugovora s
ciljem regulisanja najrazliåitijih pitanja: obeleæavanje, obnavljanje i odræavanje
graniåne linije i graniånih oznaka na jugoslovensko-makedonskoj dræavnoj granici,
odreœivanje modaliteta oko utvrœivanja i reãavanja graniånih incidenata.
Potom, na osnovu bogate ugovorne prakse ostvaruje se saradnja pograniånih po-
druåja i njihovog stanovniãtva: malograniåni promet, malograniåni saobrañaj, zdrav-
stvena saradnja, saradnja u oblasti vodoprivrede, elektroprivrede, ribolova u grani-
ånim vodama, veterinarsko-sanitarna kontrola pri uvozu, izvozu i prevozu stoke,
zaãtita bilja itd.
Nizom sporazuma biñe regulisana i pitanja prelaska granice i kretanja u graniånim
podruåjima radi odræavanja i obnavljanja graniånih oznaka, zajedniåka kontrola pre-
laæenja granice i kretanja u graniånim podruåjima u vodoprivredne svrhe, zajedniåka
113
kontrola prelaæenja granice u æelezniåkom putniåkom saobrañaju, prelaæenje granice

radi meœusobnih poseta pograniånog stanovniãtva.
Uostalom, dræavna granica nema samo “funkciju deobe” teritorija dve suverene
dræave, veñ i “funkciju spajanja” naroda dotiånih dræava.
Summary
The Contract Between Federal Republic of Yugoslavia and

Macedonia Concerning the Borderline with the Description
of the Latter
The contentious matter of the borderline (1992-1996) was solved in several parts:
diplomatic agreement (the activity of the joint diplomatic-experts’ commission), polit-
ical decisionmaking (eventually only at the end of 2000), and finally, contractual solu-
tion on February 23, 2001. A number of “vexed questions” was “solved” through the
process of agreement to recognize the former administrative border “as” an interna-
tional borderline between FR of Yugoslavia and Republic of Macedonia.
The contract on the borderline and its description stipulates that the demarcation
and marking of the common state frontier be executed on the spot within two years of
its becoming valid (on June 16, 2001). Due to the need to legally regulate the matter of
the continuation of the works after this date (June 16, 2003), the delegation of Serbia
and Montenegro have handed out to their Macedonian counterpart the draft of an
annex of the contract, foreseeing the change of the article 5, so as to abolish the time
limit to the demarcation and marking of the borderline. The reasons for this were
pointed out already earlier: unsolved status of Kosovo, security of the personnel during
the works, funding etc.
Since November 2002 (when the three-borders pyramid was set up at the spot
where the borders of FR of Yugoslavia, Republic of Macedonia and Republic of Bul-
garia meet ) two mixed working groups at the 5th and 6th border section (of which
Macedonia was in charge), from the meting point of borders with Bulgaria to Preãevo
have been putting up border marks “strictly according to the textual description of the
borderline”. Until the end of 2003 the border commission of Serbia and Montenegro
has put up 54 main bordermarks and 260 auxiliary ones, whereas the Macedonian
commission has put up 41 main and 36 auxiliary bordermarks.
However, “a big problem will arise when one starts marking the border from
Preãevo to the Albanian border”, i.e. at Kosovo and Metohija. The major problem there
114
is security of people and goods needed for marking the border. Therefore the diplo-
macy of Serbia and Montenegro demand that the representatives of the international
community the UNMIK and KFOR who are, in accordance with the Security Council
Resolution 1244, in charge of controlling and securing safety at that part of the state
territory and the state frontier (at Kosovo), should take part in creating a safe envi-
ronment. It is the vital national interest to finish the process of demarcation and mark-
ing of the borderline with Republic of Macedonia before the international community
“start” the process of decisionmaking about “the final status of Kosovo.”
115
ISTORIOGRAFIJA
Historiography
Dr Jelena GUSKOVA
POVODOM KNJIGE MEMOARA ÅERNOMIRDINA

Åernomìrdin V.S. Vìzov. – M.: Moskovskiï pisatelê, 2003, str. 616
Najzad imam u rukama knjigu Viktora Stepanoviåa Åernomirdina, koja je skoro u

potpunosti posveñena Jugoslaviji i ulozi autora u reãavanju balkanske krize 1999. go-
dine. Radujem se objavljivanju knjige, iz nekoliko razloga. Kao prvo, poãto sam
struånjak za ovaj problem, gorim od nestrpljenja da saznam neãto novo o ulozi Rusije i
liåno autora u junu 1999, kada je åitav svet, zaustavljenog daha, iãåekivao prestanak
agresije NATO na Jugoslaviju. Postojao je joã jedan razlog koji me je naterao da, sa
tolikim nestrpljenjem, åekam objavljivanje ove knjige. Za Jugoslaviju je juni 1999 –
jedna od najdramatiånijih epizoda moderne istorije. I po prvi put, za devet godina krize
u njoj direktno uåestvuje predstavnik Rusije. To je upravo ono na åemu su uvek insis-
tirali Srbi, joã 1991. Rezultat je, pak, bio katastrofalan – Srbija i Crna Gora su bile
prinuœene da potpiãu ultimatum. Ãta ñe o tome ispriåati glavni ruski uåesnik u prego-
varaåkom procesu?
Knjiga je zaista sjajna. Korice, papir, dizajn, oblik slova, kvalitet fotografija –
zasluæuju samo hvalu. Upeåatljivi su obim i sadræaj. Od 600 stranica knjige, na 250 se
govori o izvrãenju zadatka predsednika, da se reãi kriza u Jugoslaviji. Skoro 200 stra-
nica se odnosi na hroniku dogaœaja od poåetka bombardovanja (24. marta) do zavrãe-
tka pregovaraåkog procesa (20. juna). Graœa za hroniku je odabrana tako da stvori
odreœenu sliku o ruskom stavu i ulozi V.S.Åernomirdina u komplikovanom prego-
varaåkom procesu. Aktivnost Åernomirdina, kao premijera i ambasadora, prezentuje
se na 150 strana. Na ovaj naåin, dakle, – kratko o sebi, kao politiåkom i diplomatskom
delatniku, a mnogo – o sloæenoj i vaænoj misiji.
Poznato nam je da postoje razliåite ocene aktivnosti i rada V.S.Åernomirdina u
Jugoslaviji. Ali, taånost ocene zavisi od potpunosti informacija i taånosti naãih znanja
o svemu ãto se dogaœalo. Mi, istoriåari, ñemo morati na bazi detalja da reprodukujemo
uzroke, tok i posledice agresije na Jugoslaviju. A ovde nezamenljivu i neizbeænu ulogu
imaju señanja uåesnika dogaœaja. Svojim memoarima su nas veñ obradovali predsed-
117
nik Finske Marti Ahtisari i prvi zamenik dræavnog sekretara SAD Stroub Talbot.
Knjiga Viktora Stepanoviåa kao da zatvara ovaj trougao, te omoguñuje da se govori o
objektivnosti razmatranja åitavog kompleksa pitanja povezanih sa NATO agresijom na
Jugoslaviju i pregovaraåkim procesom za prestanak agresije. Pod uslovom da autori od
åitalaca nisu sakrili istinu.
Lativãi se opisivanja svoje misije, Åernomirdin na stranicama knjige odreœeno
mesto dodeljuje istorijskim pregledima i esejima. Logiåno se uklapa materijal o ulozi
Josipa Broza Tita u sudbini jugoslovenskih naroda, o njegovoj nacionalnoj politici.
Prikladna je i paralela kojom autor uporeœuje vladare iste epohe u dvema zemljama –
Tita i Staljina. Nesumnjivo je veoma teãko da se na nekoliko stranica ispriåa jugoslov-
enska istorija i shvati lavirint isprepletanosti meœunacionalnih odnosa. Meœutim, pos-
toje stvari koje su zapaæene vrlo taåno, npr.: da se Tito priliåno netaktiåno odnosio pre-
ma srpskom narodu, “kao da mu je ubacivao kompleks niæe vrednosti, nekakve
nasledne plemenske prezumpcije krivice pred drugim narodima i istovremeno suge-
riãuñi ostalim stanovnicima zemlje oseñanje povreœenosti, nepoverenja, spremnosti da
se ravanãiraju prokletim “hegemonistima” (65). Naæalost, u ovom poglavlju nije niãta
reåeno o nacionalnim odnosima u Autonomnoj Pokrajini Kosovo, ãto bi u znatnoj meri
olakãalo razumevanje krize koja je usledila. Kao ãto, uostalom, priliåno povrãno zvuåi
rasuœivanje o glavnoj greãci Slobodana Miloãeviña – oslanjanju na srpski nacional-
izam. Stvar je u tome ãto je S. Miloãeviñ bio komunista, a, pre svega, internacionalista,
veoma dalek od nacionalnih oseñanja. Upravo se on do kraja borio za Jugoslaviju, kao
jedinstvenu dræavu, u kojoj æive razliåiti narodi i narodnosti. Sa ovim je bila povezana
i æelja da se 1991. godine ne dozvoli da iz federacije izaœu Slovenija i Hrvatska bez
prethodnog pravnog regulisanja, te da se zaãtiti celovitost dræavnih granica.
Netaåno je opisan i konflikt u Hrvatskoj, kao rat izmeœu srpskih trupa, koje su,
prema reåima autora, teæile da “okupe oko Srbije maksimalnu koliåinu teritorije iz sas-
tava drugih, susednih republika, gde su kompaktno æiveli Srbi” (71) i hrvatskom armi-
jom. U stvari, suãtina dogaœaja u Hrvatskoj moæe se saæeti u kratkoj reåenici: posle
jednostranog proglaãenja svoje nezavisnosti od strane Hrvatske, juna 1991, poåeli su
sukobi i borba izmeœu krajinskih Srba, koji su pokuãavali da stvore nezavisnu teritor-
ijalnu formaciju i izaœu iz sastava Hrvatske i hrvatskih vlasti, koje su æelele da utvrde
jedinstvenu vlast na åitavoj teritoriji Hrvatske i oåuvaju teritorijalni integritet repub-
like. Pri tome su Srbi u Hrvatskoj beskrajno verovali da ñe ih Armija braniti i stalno su
traæili od rukovodstva u Beogradu da izvrãi pritisak na Hrvatsku. Meœutim, Srbija nije
otvoreno podræavala Krajinu. Osobenost politike Jugoslovenske narodne armije (JNA)
u tom periodu se sastojala u tome ãto je JNA htela da bude tampon-zona, koja ñe razd-
vajati sukobljene strane. Tek u avgustu 1991, kada su hrvatske vlasti zapoåele akciju
pretnji i provokacija protiv jugoslovenskih oficira i njihovih porodica, kada su orga-
nizovali blokadu vojnih garnizona moæe se govoriti o ograniåenom uåeãñu JNA u bor-
benim akcijama na teritoriji Hrvatske (oblast Vukovara, Dubrovnika).
118
J. GUSKOVA Povodom knjige memoara Åernomirdina
Naæalost, autor ne posveñuje dovoljno paænje politici Rusije na Balkanu 90-ih

godina. On polazi od toga da se u Jugoslaviji “odnosima sa Rusijom nije pridavao po-
seban znaåaj” (73). Ovo uopãte nije tako. Naãa istraæivanja pokazuju da je rukovod-
stvo zemlje raåunalo na Rusiju, kao na posrednika, s jedne strane i na objektivnog arbi-
tra, s druge. Meœutim, ovo se nije desilo. Trebalo je, ãto je veoma vaæno, istañi da je od
poåetka 90-ih godina, kada je buknula jugoslovenska kriza, politika Rusije pod ruko-
vodstvom ministra Kozirjeva bila nedosledna, nesamostalna i nije uzimala u obzir
nacionalne interese Rusije. Objektivno je, od samog poåetka, zvuåala kao antisrpska.
Prosuœivanja autora o situaciji koja je prethodila NATO agresiji ispunjena su
razumevanjem realne situacije – on piãe o jednostranosti natovske “praviånosti”, o
proganjanju srpskog æivlja, o strateãkim interesima Rusije na Balkanu, o popuãtanju
meœunarodnih posrednika samo jednoj strani – Albancima, o uzrocima koji su doveli
do ãirenja konflikta. Meœutim, sve je opisano na brzinu, priliåno povrãno. Iz opisa je
teãko shvatiti ãta se u stvari desilo na Kosovu. Veoma je teãko doneti zakljuåak o istin-
skim razlozima borbenih dejstava, neuspeha pregovora u Rambujeu, o medijskoj pri-
premi borbenih dejstava od strane Zapada i stvaranju mita o “humanitarnoj katastrofi”.
Meœutim, ove mane se mogu oprostiti åoveku koji nema pojma o stvarnoj situaciji i
koji nije struånjak za Balkan.
Kako je, ipak, Åernomirdin postao “specijalni predstavnik” za reãavanje krize u
Jugoslaviji? Señam se da su svi bili jako iznenaœeni ovim postavljenjem, mada je nama
koji smo odliåno poznavali istoriju krize poåev od 1991. bilo jasno da ovakva ideja Jelj-
cinu nije mogla da padne na pamet samostalno. Indirektno, Åernomirdin u knjizi
potvrœuje da je Klinton telefonirao Borisu Jeljcinu i traæio da ovaj imenuje baã Viktora
Stepanoviåa, poãto sa Miloãeviñem viãe niko nije mogao da razgovara. Kasnije, autor
joã jedanput potvrœuje da je Amerikancima bilo potrebno posredovanje Rusije, pa se
“liåno Bil Klinton obratio Borisu Nikolajeviåu Jeljcinu sa takvom molbom” (206).
Stiåe se utisak da se autor pretvara dok govori o tome da su Amerikanci mnogo riz-
ikovali time ãto su odabrali njega kao kandidata, jer je on po svom karakteru veoma
æestok. U stvari rizikovala je Rusija, jer su njene ruke naterale Srbe da kapituliraju pod
poniæavajuñim ameriåkim uslovima. Upravo ñe ovo ostati zapisano u istoriji.
Åernomirdin nabraja sve osnovne principe koje je, kako mu je naredio predsed-
nik, morao da ispoãtuje u pregovaraåkom procesu: osuda agresije, poãtovanje Statuta
OUN, meœunarodno pravo, oåuvanje teritorijalnog integriteta Jugoslavije i ãiroka
autonomija za Kosovo. Sve je ovo taåno. Ali, postojala je joã jedna veoma vaæna
naredba, koju je Viktor Stepanoviå iz nekih razloga – preñutao. Jeljcin je insistirao da u
pregovorima sa Amerikancima prvenstveno treba dogovoriti prestanak bombardova-
nja, pa da se tek onda Srbima postave uslovi koje treba da zadovolje.
Najinteresantnije poglavlje knjige je opis konkretne aktivnosti Viktora Stepa-
noviåa – njegovog susreta sa Miloãeviñem, rukovodiocima raznih zemalja i meœu-
narodnih organizacija, njegovih napora da zapoåne i okonåa pregovaraåki proces.
Obiånom åitaocu je teãko da shvati prefriganost komplikovanog pregovaraåkog proce-
119
sa, ali struånjak i poznavalac problematike vidi åak nijanse, na koje æelim da skrenem
paænju. Åernomirdin åesto u knjizi koristi izraz – “ovakvo postavljanje pitanja je za
Rusiju bilo neprihvatljivo”, kada se radilo o poziciji SAD. To se ticalo i nastavka bom-
bardovanja, i uloge OUN, i NATO komandovanja na Kosovu. Meœutim, u praksi je
ova pozicija za nepunih mesec i po dana, korak po korak, propala.
Savladavãi psiholoãku i emocionalnu barijeru prilikom susreta sa Miloãeviñem,
Åernomirdin je na samom poåetku pregovora usaglasio sasvim prihvatljive zahteve,
koji su izgledali kao znaåajni ustupci Jugoslavije NATO-u, ali koji su ipak uzimali u
obzir i interese Beograda. Meœu njima su – smanjenje (ali ne i potpuno povlaåenje)
vojnih snaga SRJ u pokrajini i meœunarodno prisustvo na Kosovu pod okriljem OUN
(a ne NATO) i uz uåeãñe Rusije. Meœutim, postepeno je od svakog od ovih principa
Åernomirdin morao da odustane. Joã u aprilu prvi ruski zahtev bio je prestanak bom-
bardovanja, posle åega je trebalo da otpoånu pregovori. Ali, veñ 1. juna u Bonu Åer-
nomirdin je poåeo da insistira na tome “da se prestanak borbenih dejstava i povlaåenja
trupa JNA odvijaju istovremeno”. Meœutim, Amerikanci se nisu sloæili ni sa ovim
predlogom. Definitivno utvrœena varijanta je bila takva da su S. Miloãeviñ, vlada i
Skupãtina potpisali ultimatum 3. juna, a bombardovanje je prestalo tek 20. juna.
Isto se desilo i sa ostalim kljuånim pitanjima – sastavom meœunarodnih snaga na
Kosovu i razmeãtajem ruskih trupa. Veñ usaglaãeni principi na sastanku “osmorice” u
Bonu 6. maja, o kojima piãe Åernomirdin, svedoåe da su Amerikanci uspeli da pre-
vuku sve uåesnike na svoju stranu. O prestanku bombardovanja Jugoslavije u zavr-
ãnom dokumentu uopãte nije bilo ni reåi, a umesto ove teze se pojavio zahtev za “ pre-
stanak nasilja i represija na Kosovu – pod kontrolom”, ãto se eksplicitno odnosilo na
Miloãeviña, a ne na NATO. U daljem tekstu su nabrajane ameriåke odredbe o stvaranju
privremene administracije, povratku izbeglica, meœunarodnom prisustvu. Teza o
nedeljivosti SRJ, o åijoj odbrani Viktor Stepanoviå govori sa ponosom, generalno je
bila pogreãna. Trebalo je govoriti o nedeljivosti Srbije, u åiji sastav, kao autonomna
formacija ulaze Kosovo i Metohija. Jer, u sluåaju raspada Jugoslavije, ãto se kasnije i
desilo, status Kosova ostaje “da visi”. A od njega do samostalnosti je samo jedan
korak.
Posle ovog dokumenta pozicija Rusije se skoncentrisala na tome da treba izvrãa-
vati dogovore iz Bona, mada je bilo jasno da nisu ostavljali nikakav manevarski pros-
tor “trojci” Åernomirdin–Ahtisari–Talbot, koja se upravo formirala i spremala za
pristup poslu. Stav Åernomirdina se do juna pribliæio ameriåkom stavu, mada je pred-
stavnik ruskog predsednika shvatao da su “Jugosloveni faktiåki bili prinuœeni da kapit-
uliraju” (158). Åernomirdin je 30. maja podneo izveãtaj predsedniku o rezultatima
pregovora u Beogradu. Glavni zadatak, kako piãe, bio je da se “dobije od SAD i NATO
dodeljivanje specijalnog statusa ruskom kontingentu mirotvoraca, ãto ñe predstavljati
uspeh i priznanje naãe uloge” (200). Predsednik je rekao da ñe liåno kontrolisati ovo
pitanje. Samo je nekoliko dana bilo potrebno Viktoru Stepanoviåu da ne izvrãi upravo
ovu direktivu predsednika.
120
J. GUSKOVA Povodom knjige memoara Åernomirdina
Da bi se shvatilo kako se odvijao proces “predaje” ruskih pozicija veoma je vaæan,

pored odluke “osmorice”, i pregovaraåki period od 1. do 3. juna. To su bili veoma dra-
matiåni dani. O naporu i umoru Åernomirdin piãe priliåno æivopisno. Meœutim, sam
proces pregovaranja skoro i da ne opisuje. Iz teksta saznajemo da nisu uspeli da se
dogovore oko prestanka bombardovanja. Rezultat pregovora je bio da su se sloæili da
najpre otpoåne “povlaåenje srpskih trupa sa Kosova, koje ñe biti kontrolisano”, pa da
tek onda prestane bombardovanje. NATO je postigao ono ãto je hteo. Upravo je u Bonu
Åernomirdin sa åuœenjem saznao da su “NATO stratezi veñ isplanirali razmeãtaj svojih
vojnih kontingenata, na naåin, u skladu sa kojim za ruski kontingent nije bilo mesta,
osim moguñnosti boravka meœu vojnim jedinicima”. Ovakav poåetak razgovora je
obeshrabrio Viktora Stepanoviåa, “kao da su me udarili po glavi” (209). Poæeljno bi
bilo da se detaljnije sazna joã poneãto o toj dramatiånoj situaciji na pregovorima u Ne-
maåkoj, ali, u knjizi je vrlo malo podataka o tome. O nesuglasicama sa ruskim oficir-
ima skoro da nema ni reåi. Meœutim, general L. G. Ivaãov se seña da se “Åernomirdin
za veñinu pozicija nije protivio”. Ipak, naãi oficiri su uspeli da se dogovore sa ame-
riåkim oficirima oko veñine pitanja, ukljuåujuñi i davanje zasebnog sektora na Kosovu
ruskim oficirima i vojnicima. Meœutim, Åernomirdin je poniãtio sve dogovore i sve-
åano izjavio da je ruska delegacija saglasna sa dokumentom koji su prezentovali Ame-
rikanci, odnosno sa svim uslovima koje je nudio Talbot. U Talbotovim señanjima pos-
toji i epizoda svaœe izmeœu Åernomirdina i oficira, kao i njegovo neoåekivano popu-
ãtanje Amerikancima: “Bez bilo kakvog upozorenja ili objaãnjenja Åernomirdin se
saglasio sa potpunim povlaåenjem [jugoslovenskih] trupa”. Od glavne uloge Rusije na
pregovorima nije ostalo ni traga. Prihvatanje ameriåkog dokumenta je poniãtilo åitav
prethodni proces usaglaãavanja. Ostalo je samo da se ubedi Beograd.
Predstavnici vojske koji su uåestvovali u razgovorima, nadali su se da ñe se posle
Nemaåke vratiti u Rusiju i referisati predsedniku Jelcinju o tome da su sve ruske
pozicije predate. Ali, Åernomirdin donosi odluku da odmah odleti u Beograd. Posled-
nji susret sa Miloãeviñem je opisan ãturo, mada su se veñ pojavili podaci da je bio dra-
matiåan, buduñi da je Miloãeviñ shvatao da mora da potpiãe ultimatum. Talbot, u
svojoj knjizi, navodi ocenu Åernomirdinu, koju je izneo Ahtisari po povratku iz Beo-
grada: “Naã prijatelj Viktor je bio zaista izvanredan. On je uåinio sve, ãto je obeñao,
bez okoliãanja i bez milosti. Srbi su otvoreno raåunali na to, da ñe im on ponuditi
“odãkrinuta vrata, ali on Srbima nije pruæio takvu moguñnost”. Åernomirdin je bio
zadovoljan time ãto Miloãeviñ nije postavljao nikakve zahteve i ãto je potpisao ulti-
matum, za koji je glasala i Skupãtina Jugoslavije. Ali, da li je mogla da bude zadovolj-
na Rusija, koja nije uspela da u zavrãni akt ubaci nijedan zahtev koji je ranije postav-
ljala? Znaåaj i vrednost svoje misije Åernomirdin vidi u tome ãto je “na kraju XX veka
u prestanku krvavih dogaœaja balkanskog konflikta upravo Rusija odigrala tako reñi
odluåujuñu ulogu – neosporna je åinjenica, i ovo u punoj meri odslikava humanost i
dostojanstvo naãe spoljne politike. Isto tako je i opomena svetu da je Rusija bila i da
ostaje najvaæniji aktivni uåesnik svih geopolitiåkih procesa i u Evropi i u svetu” (20).
121
Da, rat je prestao, ali po koju cenu? I da li je ruska varijanta reãavanja sukoba bila pri-
hvañena juna 1999? Na poslednje pitanje odgovor je eksplicitno negativan.
Æalosno je ãto u knjizi postoje krupne greãke. Recimo, NATO avijacija je poåela
bombardovanje Jugoslavije ne u noñi 24. na 25. mart, kako je napisano veñ u 20 sati i
20 minuta uveåe 24. marta (po beogradskom vremenu); NATO akcije u Bosni su
poåele ne 1992, veñ 1994. (69).
Postoji i netaåno pisanje naziva gradova (Pozarevac umesto Poæarevac), kao i
imena (Draækoviñ umesto Draãkoviñ) (101). Bez obzira na ovo, knjiga je za nas
istoriåare nesumnjivo interesantna. Iako je u njoj uloga V. S. Åernomirdina u izvesnoj
meri ulepãana, sada ñemo moñi, zahvaljujuñi memoarima skoro svih uåesnika u pre-
govaraåkom procesu, da obnovimo njegov tok i izvuåemo zakljuåke o njegovim pos-
ledicama.
Prevela Jasna Kostiñ
122
Dr Todor KULJIÑ UDK 316.7 : 159.953
316.75 :930.1
KULTURA SEÑANJA
– istorijat –
APSTRAKT: Iznet je nacrt razvoja kulture señanja, nove meœugranske

nauåne discipline, od antike do savremenog doba. Pokazani su razvoj orga-
nizovanog pamñenja, razliåito poimanje vremena, fragmentizacija señanja,
slabljenje univerzalne istorije i odnos globalizacije i pamñenja. Uoåene su
raznovrsne potrebe i interesi (pojedinaåni, grupni, verski, ideoloãki, klasni i
nacionalni) kod formiranja premodernih, modernih i globalizacijskih slika
proãlosti.
Organizovano druãtveno pamñenje nije samo skladiãtenje iskustva iz proãlosti.

Njegova vaænija funkcija je i struktuiranje rezultata opãtenja kojima grupa odreœuje
vlastiti osoben odnos prema svetu i sebi. Pamñenje sklapa selektivne sadræaje proãlosti
u smisaoni poredak, uspostavlja sklad u prihvatanju i tumaåenju sveta, ali ne samo
åuvanjem odreœenih sadræaja, veñ i zaboravom drugih. U tradiciji lumanovskog funk-
cionalizma istaknuto je glediãte da je zaborav, a ne señanje glavna funkcija druãtvenog
pamñenja. Treba razdvajati pamñenje, “skladiãtenje” sadræaja proãlosti, od “señanja”,
tj. aktualizovanja saåuvanih sadræaja. Señanje je zahvat u proãlo uvek iz nove sadaã-
njice. Hermeneutiåki pristup istiåe da uz pomoñ señanja, posredstvom odabranih proã-
lih sadræaja, stvaramo okvire tumaåenja i znaåenja za sadaãnjicu. Kod obe delatnosti
vaænu ulogu imaju kriterijumi odbira: liåni, porodiåni, nacionalni, politiåki itd. Posre-
dnici pamñenja (usmeni, pismeni, vizuelni, elektronski) imaju takoœe aktivan uticaj na
señanje. Posrednici (mediji) pamñenja organizuju i struktuiraju polje opãtenja izmeœu
subjekata i usklaœuju raspodelu obaveãtenja. Kod usmenih kultura poimanje sveta
drugaåije je nego kod pismenih, a unutar ovih potonjih postoji razlika izmeœu elek-
tronskog i neelektronskog doba. Veñ u pismenim kulturama znanje o svetu nije pore-
œano nego hijerarhijski organizovano u skladu sa podelom rada i druãtvenom struk-
turom. Kod svakog diferenciranog druãtva druãtvenointegrativna misao hijerarhijski
raãålanjava znanja o proãlosti ne po principu agregata, nego analitiåki kao mreæu hije-
rarhija. Iako su pismena druãtva kadra da prevladaju osobenu strukturnu amneziju
123
usmenih druãtava, kod njih se javlja organizovani zaborav druge vrste. Interesi uvek
ureœuju odnos javnog pamñenja i zaborava kao i naåin koriãñenja zapamñenih sadr-
æaja, a ideologije (ãto su marksisti najoãtrije uoåili), prikazujuñi posebno kao opãte,
predstavljaju selektivno pamñenje kao autentiåno i neiskrivljeno. Kultura señanja je
zbirni pojam za oznaku sveukupne nenauåne javne upotrebe proãlosti.
Istorijat organizovanog negovanja pamñenja najåeãñe se prati kroz idejne i insti-
tucionalne naåine njegovog prenoãenja. Istorijsko pamñenje oblikuju tri glavna posre-
dnika: primarno iskustvo, kultura señanja i istorijska nauka (Hockerts 2001). Istorijska
nauka nema svuda monopol na posredovanje proãlog. Ãto je proãlost bliæa to je uticaj
aktuelnih interesa u njenom posredovanju akutniji. Primarno iskustvo je liåno proæiv-
ljena proãlost. U srediãtu javnih kultura señanja jesu slike proãlosti saobraæene slo-
æenosti druãtva i vrednostima vladajuñih grupa. Kolektivno pamñenje povezuje nosi-
oce señanja u æive zajednice señanja sa naroåitim osloncima (porodicu povezuje pre-
danje, genealoãko stablo ili porodiåni foto album, ålanove partije istorijat partijske
borbe, narode zajedniåka boæanstva, naciju jezik i manje ili viãe fiktivna proãlost za-
jedniåkog porekla). Komunikativno pamñenje povezano je sa grupom, pa se stvaraju
rivalski sklopovi señanja, oãtro suprotstavljeni (kvislinzi–“patrioti” i ærtve faãizma sa
sopstvenim tumaåenjem i vrednovanjem proãlog). Javna kultura señanja oblikovana u
skladu sa vladajuñom ideologijom moæe kombinovati viãe perspektiva: liåno, tradi-
cionalno, sluæbeno. Pojedinaåna señanja ãtite identitet liånosti, dok javno pravda grup-
ni interes. Odnos ovih slika proãlosti je sloæen i kolebljiv, prepun proæimanja, dopu-
njavanja i suprotstavljanja. Osim toga katkad dolazi do konkurencije ærtvenih grupa
(sukob oko monopola na patnju izmeœu ærtava faãizma i ærtava socijalizma, ærtava fa-
ãizma i ærtava SAD imperijalizma, Jevreja i Arapa). Dræavna ili partijska javna kultura
señanja odvaja se od privatnih uspomena i institucionalizuje. Institucionalna obrada
uspomena proteæe se i na doba koja nisu obuhvañena liånim iskustvom æivih savreme-
nika. Liåno i kolektivno pamñenje mogu se podudarati, ali i sukobljavati. Integracija
druãtva zavisi od veãtine nenasilnog nametanja hegemone slike proãlosti.
Organizovano pamñenje razvija se od usmenog prenoãenja, preko ãtampanih knji-
ga do danaãnjih elektronskih posrednika. Istorija pamñenja zavisi kako od tehnika
opãtenja tako i od tehnika vladanja (Fischer 2000, 27). Premda je sadræinski ãira, kul-
tura señanja odreœuje istorijsku kulturu. Najopãtije govoreñi, istorijska kultura je naåin
na koji druãtvo opaæa vlastitu proãlost. To je idejna celina u kojoj je prisutno istorijsko
znanje o jednom druãtvu. Drugim reåima, to je zbirna oznaka za krajnje raznovrsne
obrasce predstavljanja proãlosti koji se dopunjavaju i proæimaju. Nije to statiåna, veñ
stalno promenljiva celina koja se formira pod uticajem raznovrsnih åinilaca. Istorijska
kultura jeste naåin na koji ljudi u jednom druãtvu opaæaju raznovrsne perspektive
proãlosti kao istoriju, ali i kako vide vlastito mesto u toku proãlosti, sadaãnjosti i
buduñnosti, koja oseñanja i señanja su povezana sa ovim gledanjima i na koji naåin se
menjaju (Fischer 2000,12). Istorijska kultura jeste, dakle, deo opãte kulture i tesno je
povezana sa druãtvenointegrativnim i praktiåno-tehniåkim znanjima i raznim oblicima
124
T. KULJIÑ Kultura señanja
njihovog umetniåkog uobliåavanja. Nema relativno celovite istorijske kulture bez raz-
vijene filozofije istorije (ontoloãke vizije razvoja, njegovog smisla i pouka koje se
mogu izvuñi iz istorije), kao ni bez teorije istorije (razraœenog poimanja determinizma
koji usmerava pokretaåke snage i prenosne mehanizme istorijskog procesa).
Pamñenje je “vremenska maãina” (E. Florey) koja povezuje kvante subjektivnog
vremena i stvara kontinuitet. Proãlo i buduñe jesu prisutni u sadaãnjici tako da je vreme
u psiholoãkom pogledu viãedimenzionalno. Kolektivno pamñenje je mnogo sloæenije i
dinamiånije od pojedinaånog: to su razliåiti obrasci okamenjivanja i konzerviranja
proãlosti, ali i njene prerade. Kolektivno pamñenje integriãe raznolike liåne proãlosti u
zajedniåku proãlost ãto omoguñuje svim ålanovima kolektiva da se zajedniåki señaju,
pa je viãe od agregata, tj. sume pojedinaånih señanja. Pamñenje je druãtveno, jer je po-
sredovano jezikom, simbolima i druãtvenim i kulturnim sklopom. Pamñenje mora biti
najpre uobliåeno u strukturu simbola pogodnu za prenoãenje. Promene u viœenju
proãlosti podudaraju se sa glavnim promenama koje pogaœaju zajednice señanja, åije
prioritetne sadræaje odreœuju vladajuñe grupe. Kljuåna ulogu koju u æivotu ima pam-
ñenje jeste u tome ãto je kolektivno pamñenje deo kulturnog aparata koji stvara smisao.
Upravo traganje pojedinca za smislom, tj. potreba da bude ukljuåen u neãto ãto nadi-
lazi pojedinaåno postojanje olakãava politiåku (magijsku, religijsku i svetovnu) mani-
pulaciju proãloãñu. Zato se pamñenje i posmatra kao simboliåki okvir za poimanje
sveta. Kontinuitet kolektivnog identiteta, tj. druãtvenih slika o sebi uspostavlja se kul-
turom señanja, koja ujedno daje horizont smisla i vremena (J. Asman). Proãlost je po-
druåje u kom traæimo objaãnjenje tekuñih problema, a poreœenje proãlih i sadaãnjih
zbivanja daje kolektivnom pamñenju strateãki karakter u uticanju na sadaãnjost (Mis-
ztal 2003,13). Dakle, pamñenje je osnovna pretpostavka ljudskih odnosa, pa aktivno
utiåe na sukobe i saradnju. Posebnu ulogu pamñenje ima kod stvaranja liånih i grupnih
identiteta. Otuda je vizija proãlosti nezaobilazan sadræaj svake druãtvenointegrativne
misli. Sluæbeno pamñenje (heroji, mitovi) skup je manje ili viãe koherentnih, preak-
centovanih ili izmiãljenih tradicija koje nameñu vlastiti smisao druãtvenom delanju i
snabdevaju ljude nadama i stavovima. Zato slike proãlosti imaju aktivnu ulogu u
ideoloãkom uticanju. Svako druãtvo naroåito savesno neguje samotumaåenja, tj. pred-
stave o sebi kao neåemu ãto kontinuirano postoji. Ãto je saglasnost o dugom kontinu-
itetu zajednice ãira, to je mobilizacijski potencijal slike proãlosti postojaniji.
Slike proãlosti mogu biti razliåitog obima (koherentna pripovest ili epizoda), a u
sadræinskom pogledu zavise od delatnosti i vrste grupe koju slika proãlosti integriãe i
åiju aktivnost osmiãljava (nacionalna, klasna, porodiåna proãlost). Razvoj od usmene,
preko pisane i ãtampane kulture, ka elektronskim sredstvima opãtenja, menja iskustvo
vremena i uvodi novo poimanje proãlog – ãto opet na novi naåin odreœuje druãtvenoin-
tegrativni uåinak proãlosti. Tehnoloãke promene su samo jedan åinilac izmene uloge
pamñenja. Osim njih, na odbir sadræaja iz proãlosti utiåu promene u oblicima dru-
ãtvene organizacije i u organizaciji vlasti. Premda se sve ideologije na selektivan naåin
odnose prema nasleœu, ipak se razlikuju po stupnju vrañanja proãlosti. Kod reakcio-
125
narnih i konzervativnih ideologija, manje ili viãe optereñenih religijom, udaljenost

taåke u proãlosti na kojoj poåiva poæeljna vizija druãtva je veña, dok kod svetovnih
ideologija (liberalizam, socijalizam) proãlost takoœe moæe biti uporiãna taåka, ali je
bliæa, a obim poæeljnih vrednosti iz proãlosti je manji. Nacizam se vrañao ratniåkim
germanskim vremenima, faãizam starom Rimu, konzervatizam se i danas raspoznaje
po sumnji ili po odbacivanju prosvetiteljstva koje je razbilo tradiciju i religiju, razno-
vrsne nacionalne ideologije vrañaju se minulom zlatnom dobu svog razvoja, dok su
socijalizam, a donekle i liberalizam, zbog prevlasti svetovnih i prosvetiteljskih sadr-
æaja, manje bili optereñeni proãloãñu. Liberalizam je træiãtem relativisao proãlost i
tradiciju, a socijalizam harizmom razuma. Slom evropskog socijalizma ojaåao je kriti-
ku teleoloãkog shvatanja istorije i vremena. Nestankom hladnoratovskog poretka
señanja nastao je vakuum integracije, koji popunjavaju selektivne istorije, a konflikti
se osmiãljavaju novom relativizovanom proãloãñu.
Razvoj organizovanog pamñenja
Istorijat kolektivnog pamñenja obiåno se razvrstava u nekoliko faza s obzirom na

naåin prenoãenja i åuvanja sadræaja pamñenja (Konerton, Misztal, A. Assmann). U
prvoj fazi su druãtva bez pismenosti, dok drugu, antiåku fazu, karakteriãe nadmoñ
usmenog pamñenja nad pisanim. Pozni srednji vek karakteriãe stalna dinamiåna nape-
tost usmenog i pisanog pamñenja koja je krila sukobe starih i novih druãtvenih snaga.
Od 16. veka do danas nadmoñno je pisano pamñenje, zahvaljujuñi pojavi ãtamparstva.
Poslednja faza je ekspanzija vizuelno-elektronskog pamñenja u dobu globalizacije.
Razvoj tehnike nije samo usavrãio opaæanje aktuelne stvarnosti, veñ i viœenje pro-
ãlosti. Od posrednika u rekonstrukciji proãlosti zavise razliåiti obrasci tumaåenja pro-
ãlosti, naglasci i linije povezivanja koje se manje ili viãe ukrãtaju. Do skora je pismo
bilo dominantan posrednik istraæivanja istorije. Kada se kolektivno pamñenje oslo-
bodilo granica usmenog opãtenja i znanje je moglo biti povereno spoljnom skladiãtu.
Pismo je milenijumima omoguñavalo, skoro bez konkurencije, razmenu iskustava unutar
jedne i izmeœu viãe generacija. Sa pisanim naåinom prenoãenja kapacitet kolektivnog
pamñenja postao je neograniåen, ali je i njegovo sreœivanje bivalo sve teæe (Marsiske,
2001). Krajem 19. veka fotografija, a zatim tonski film, radio i TV u 20. veku joã viãe
usloænjavaju dinamiku posredovanja proãlosti. Krajem 20. veka internet je demokra-
tizovao pristup informacijama, ali su i narasle manipulativne moguñnosti proãloãñu.
Bila je to “Gutenbergova revolucija audio vizuelnih medija”. Kolektivno pamñenje
postalo je u digitalnom obliku sve viãe multimedijsko. Nova vremenska maãina omo-
guñila je razmatranje proãlosti iz razliåitih perspektiva i simulaciju alternativnih isto-
rijskih tokova. Istovremeno je ruãenje starog poretka señanja uslovilo provalu starih
praznoverica. Nova tehnika je pokazivala sklopove koji tradicionalnom istraæivanju
proãlosti nisu bili pristupaåni. Preko simulacije, slika proãlosti postala je maãtovitija,
126
zabavnija i pamtljivija. Premda sazdana od dva dekretirana poretka señanja druga

polovina kratkog 20.veka bila je kritiånija prema proãlosti od stoleña koje ju je sme-
nilo. Nije prvi put u istoriji euforija novog nultog åasa (1989. godine) zamaglila realnu
restaurativnu prirodu novog zaokreta.
Na drugi naåin maãtu je dugo kod usmenih kultura negovalo narodno pamñenje.
Tu je proãlost bila spojena sa sadaãnjicom, kolektivni identitet usidren u mitu, a æivot
se raåunao preko genealogija elita. Vreme nije poimano kao kontinuum, veñ je bilo re-
lativno u odnosu na prostor, jer je svaka grupa na drugi naåin raåunala vreme (od smrti
faraona, Hrista, Muhameda itd.). Unutar lokalnih vremena fiksirano je zlatno doba sa
genealogijom liånosti (osnivaåa vere ili carstva) kao poåetkom vremena. Organizo-
vano pamñenje, kao proces åuvanja proãlosti, jeste vrlo znaåajna druãtvenointegra-
tivna aktivnost grupe, iako se svi selektivni sadræaji iz proãlosti ne mogu svesti na
druãtvenointegrativnu misao, a pogotovo ne na ideologiju. Nezavisno od ideologije,
slika proãlosti ima viãestruku ulogu u æivotu pojedinca i u organizaciji grupe. Kod
usmenih kultura svi odnosi tumaåe se u terminima proãlosti, pa pamñenje usklaœuje i
uåvrãñuje druãtvene odnose. Proãlost je obrazac za sadaãnjicu, a istorija stvara ãablone
za tumaåenje vlastitog doba. To se ispoljava u åestom preuzimanju imena ranijih i
bivãih vladara. Kod ovih druãtava pamñenje ima viãe ulogu izvorne rekonstrukcije
nego ulogu mehaniåkog señanja. Usmena druãtva æive preteæno u sadaãnjici i samo sa
pamñenjem koje ima trenutni znaåaj i koje uobliåava neusklaœeno kulturno nasleœe.
Napetost se uglavnom javlja onda kada postojeñe praktiåno-tehniåko znanje poåinje da
ograniåava zadovoljavanje potreba, a druãtvenointegrativno znanje (magija, religija)
ostaje nenaruãeno (mnogi ratovi podsticali su samo razvoj tehnike, ali ne i samosvesti).
Konerton je uoåio da usmene tradicije kombinuju mitologiju, genealogiju i pripo-
vedaåku istoriju i uglavnom ih ne razdvajaju. Kod usmenog kazivanja prisutnije su
improvizacije u señanju nego kod pisanog. Epovi, koji se iskazuju u ritmovima usme-
nog stiha (Ilijada, srpski deseterac) najpogodniji su mehanizmi podseñanja, zato ãto
ritam mobiliãe niz telesnih motornih refleksa u radu señanja. Ali ritam istovremeno
ograniåava verbalni sklop onoga ãto bi se moglo reñi i misliti (Konerton 2002, 104).
Pismeno, odnosno vizuelno pamñenje (knjige) umesto akustiåkog (gusle), oslobaœa od
ograniåenja ritmiåkog pamñenja, iako je oseñajni i mobilizacijski potencijal zvuånog
pamñenja viãi. Uprkos tome, teãko je reñi da je npr. vizuelni utisak savremenih hariz-
matskih voœa i danas manje sugestivan nego stoleñima ranije.
Karl Levit je zapazio da je istorija osobeno osmiãljavanje svojstveno jevrejsko-
hriãñanskoj tradiciji, a opreåno gråkoj metafiziåkoj kosmologiji i cikliånom poimanju
vremena. Prihvatajuñi naåelnu suprotnost izmeœu istorije i kosmologije, linerarnog i
cikliånog poimanja vremena, monoteistiåkih i paganskih periodizacija proãlosti, mita i
istorije, svetske istorije i istorije spasenja, hajdelberãki egiptolog Jan Asman primetio
je novi snaæan zaokret u poimanju istorije posle Drugog svetskog rata. Od tada se, po
njemu, istorija upadljivo manje poima kao sudbina, a viãe kao izraz potreba vremena i
kao kulturna konstrukcija, koja ima poåetak, kraj i odreœenu strukturu (Assmann 2001,
127
65). Uzgred reåeno, ova Asmanova opaska je nediferencirana. Moæda je i taåna uko-
liko se suzi na konzervativnu misao, jer je kod liberalne ili marksistiåke misli ide-
oloãko-kritiåki pristup tumaåenju proãlosti znatno ranije sazreo. Kod novog konstruk-
tivizma je marksistiåki ideoloãko-kritiåki pristup proãiren u opãtiju kritiku kulturne
hegemonije, ali time i liãen radikalne kritike strukture kapitalizma koja osigurava nad-
moñ privida. Konstruktivistiåko-hermeneutiåki funkcionalizam Jana Asmana uoåio je
rane oblike istorijskog miãljenja svuda gde je vreme “linearizirano”, i gde su zbivanja
strukturisana. Viãe paænje zasluæuje Asmanovo uoåavanje da se istorija (kao zreliji
odnos prema proãlosti) raœa iz duha prava, i to u Mesopotamiji, a ne u Egiptu (Ass-
mann, 2001,73). Egipñani su æiveli u cikliånom vremenu, ali ne u smislu banalnog
kruæenja istog, veñ su poimali razvoj kao kruæni tok u kom se svet obnavlja i izbegava
haos. U jednom egipatskom tekstu stoji da je bog predao ljudima magiju, tj. oruæje
kojim se brane od zagrljaja zbivanja. Magija je bila redukcija haosa i kreator cikliånog
vremenskog poretka (Assmann 2001,75). Egipatski jezik nije razlikovao proãlost, sa-
daãnjost i buduñnost veñ zavrãeno i nezavrãeno. Nezavrãeno je kretanje, a zavrãena je
konaåna forma. Istorijsko miãljenje i svest pripadaju zavrãenom, tj. onoj sposobnosti
koja je kadra da æivot i vreme sagledava spolja kao osmiãljenu formu (Assmann
2001,76). U tom smislu grob je za Egipñane bio mesto polaganja raåuna i opãtenja sa
istorijom i predstavnik proãlosti. Grob je mesto slave faraona, åija besmrtnost zavisi od
spremnosti potonjih generacija da åitaju grobne ispise i señaju se pokojnika. Preko
monumentalne piramide vlasnik grobnice polaæe raåuna pokolenjima o svom æivotu.
To, dakle, nije istorija naroda nego istorija vladara, predstavljena kao “buduña pro-
ãlost”. U starom Egiptu proãlost je predstavljena kroz sadaãnjicu, koja ne gleda natrag
nego napred, zakljuåuje Asman. To nije istorija, nego antiistorija, jer faraon slavi svoju
versku i svetovnu ulogu preko svoje sveprisutnosti pred imaginarnim tribunalom
pokolenja.
Nasuprot tome u Mesopotamiji kraljevima je bila potrebna proãlost da bi se
pravdali pre svega pred bogovima. Ovde nije u srediãtu bila besmrtnost pojedinaånog
vladara nego dinastija, ne zagrobno predstavljanje nego ovozemaljski uåinak. Za raz-
liku od faraona koji slovi za boæanstvo ili je bar ravnopravan sa njim, pa je samim tim
i liãen krivice, kraljevi u Mesopotamiji bili su podreœeni bogovima i mogli biti okriv-
ljeni. Korisno je Asmanovo zapaæanje da upravo poimanje krivice osmiãljava proãlost
i unosi koherentnost u lanac haotiånih zbivanja. Iz ove opãte tvrdnje mogu se izvesti
konkretnije postavke. Iz moguñnosti okrivljavanja vladara (od strane crkve ili sveto-
vnog tela) istiåu kategorije odgovornosti, dæelata, ærtve i sl., koje, doduãe, u razliåitoj
meri moralistiåki optereñene, u kasnijoj istoriji, u verskom i svetovnom obliku, postaju
kriterijumi osmiãljavanja nepregledne proãlosti. Skoro da nije potrebno dodavati da su
ove rastegljive moralne kategorije svuda stvarale oseñajno i eksplozivno tkivo ideo-
logizacije. Tamo, meœutim, gde je vladar istovremeno i boæanstvo, uglavnom nema
strukturisanja proãlosti po obrascu odgovornosti.
128
Verovatno stoga da bi ãto upadljivije istakao kontrast, Jan Asman je priliåno odse-
åno razdvojio Egipat, gde je deãavanje ispoljavanje haosa i kontingentnosti, od Meso-
potamije, gde je dogaœaj prepun znaåenja. Ovde je deãavanje rastumaåeno kao volja
bogova, za åiji bes je odgovoran vladar (Assmann 2001, 80–81). Kod obe civilizacije
prisutna je vizija suda kao pokretaåa istorije i tvoritelja smisla. U izvesnom smislu ovaj
stav sadræi jezgro Asmanovog tumaåenja ranoantiåke kulture señanja, koje se oslanja
na Hegela i Levita. U Egiptu se, naime, sudi samo mrtvom vladaru, dok u Mesopo-
tamiji nema besmrtnosti jer se raåuni polaæu na ovom svetu. Ono ãto je za Egipñane
onostranost i besmrtnost, u Mesopotamiji jeste istorija – horizont ispunjenja. Znatno
kasnije u Bibliji je u sistematiånijem obliku izneta upravo ova zamisao istorije: po-
tiskivanje besmrtnosti pojedinca zamiãlju o nastavku æivota u pokolenjima. Na mesto
tribunala mrtvima (egipatskom faraonu) stupila je historia sacra, jezgro potonje Hege-
love formule o svetskoj istoriji kao svetskom sudu (Assmann 2001, 82). Pojedinac je u
dodiru sa proãloãñu tek u sklopu krivice (kada ga bogovi kaænjavaju zbog proãlih pro-
pusta), a teologizacija proãlosti jeste prvi zametak istorije. Uvoœenjem boæje kazne (za
razliku od nekaænjivog faraonovog suvereniteta otpornog na vreme) zbivanja se osmi-
ãljavaju u koherentan lanac deãavanja, tj. u istoriju spasenja. Die Weltgeschichte ist
das Weltgericht. Joã pre Asmana, Levit je uoåio da su plamen eshatologije u novom
veku zapalili Prudon, Marks i Niåe. Po svemu sudeñi Asman ovu Levitovu opasku nije
smatrao nebitnom. Dakle pravo, krivica, sud i kazna jesu najpre biblijski teologizo-
vani, a tek kasnije, sekularizovani i postali moralnopolitiåke okosnice osmiãljavanja
proãlosti. Ovaj proces bio je dug i protivreåan. Ovde ñe ukratko biti pokazan njegov
evrocentriåni rukavac.
I za gråke antiåke filozofe pamñenje je bilo uslov besmrtnosti i mudrosti, jer Grci
uglavnom nisu razlikovali proãlost od maãte i mita. Mistiåka divinizacija pamñenja
jeste razlog zaãto i najveñi gråki filozofi nisu jasno razlikovali pamñenje i istoriju.
Mnemozina je u gråkoj mitologiji bila boginja señanja, kñerka Urana i Geje, majka
muza. Aristotel je, doduãe, pisao da pamñenje nije opaæanje niti maãtanje, veñ stanje
jednog ili drugog uslovljeno prestankom vremena. Samo se sadaãnjost moæe opaæati,
buduñnost se moæe oåekivati, a predmet pamñenja je proãlost. Srediãte pamñenja je
duãa, a pretpostavka svakog pamñenja je gaãenje vremena (Aristotel). U Rimu je Ci-
ceron, razlikujuñi veãtaåko ili uveæbano pamñenje od prirodnog, podvlaåio da pam-
ñenje mora da bude deo retorike. Time je pamñenje poåelo da gubi mitski karakter i
postupno postajalo svetovno. Naredni korak je uåinio neoplatonist Sv. Avgustin odba-
cujuñi spiritualnu dimenziju pamñenja i poimajuñi ga kao golemo spremiãte (Avgustin,
1973, 214). Avgustin je pisao da je ogromna moñ pamñenja: “To je snaga moga duha i
pripada mojoj naravi” (Avgustin 1973, 215). “Pamñenje je kao æeludac duãe, a radost i
æalost kao slatka i gorka hrana” (Avgustin 1973, 220). Mi smo sazdani od señanja; ona
nam diktiraju, mi im odgovaramo, i mi ih konaåno menjamo. Señanja nas kontroliãu i
åuvaju od konfuzije i beznaœa, bez njih ne moæemo æiveti. Ali ona su i deo agonije
ljudskog æivljenja jer se stalno æivi sa proãloãñu, fatalistiåki je zapaæao Sv. Avgustin.
129
Kod Cicerona pamñenje je veñ povezano sa istinom, a kod Tome Akvinskog rasprava o
pamñenju je i deo mudrosti. Poãto je pamñenje u poznoj antici priznato kao kljuåni ele-
ment vrline, umeãnost pamñenja stalno je isticana kao nuænost u stvaranju moralnog
karaktera. Usloænjavanjem druãtva i umnoæavanjem razliåitih identiteta, druãtveno
pamñenje prestaje da biva ekskluzivno i postaje viãeslojno. Tek kada je pojedincu
pruæena moguñnost da pripada raznim grupama i da bira identitet, druãtveno pamñenje
prestalo je da bude ekskluzivno i postalo je viãeslojno, a crkva je izgubila monopol na
njegovo tumaåenje. Sve dok je proãlost fatalistiåki poimana kao ispunjenje boæje volje
i deo puta ka spasenju, pamñenje je shvatano kao kljuåni obrazac za razumevanje
sadaãnjice.
U srednjem veku, naporedo sa liturgijskim pamñenjem, razvijalo se i svetovno
usmeno pamñenje porodice i señanje na mrtve. Poãto je teodiceja spreåavala jasno raz-
likovanje proãlog i sadaãnjeg, ljudi su proãlost poimali kao deo sadaãnjice u toj meri da
åak nisu ni oseñali potrebu da je åuvaju. Srednjovekovnu apsolutizacija sadaãnjosti T.
Fiãer naziva istorijskoteorijskom egocentriånoãñu: u srediãtu su religijska netolerant-
nost, uski geografski i socijalni horizonti i histeriåni narcizam srednjovekovnog åove-
ka koji je druge narode merio svojim kriterijumima (Fischer 2000, 47). Staro je vaæilo
za provereno, bolje i ispravnije. Kultura señanja seoskih druãtava posmatrala je pro-
ãlost kroz porodicu i mesto stanovanja, pa je pamñenje bilo viãe lokalno nego nacio-
nalno. U istom vremenu opstajao je mistiåni globalni sklop Hristovog kraljevstva. Vi-
zantijski vasilevs, kao boæji zastupnik, bio je kosmokrator (gospodar sveta, kosmosa) i
hronhokrat (gospodar vremena), a papska vlast bila je simbol veåne krune aeterni regni
coronam. Osnovna globalizacijska spona srednjeg veka (zajedniåki bog) bila je ira-
cionalna. Sve mnemoniåke sisteme proæimala je hristijanizacija, od teodiceje do
crkvenog kalendara. Srednjovekovno druãtvo bilo je preteæno nepismeno, izuzimajuñi
delove sveãtenstva i plemstva i trgovaca. Prevladavalo je miãljenje u simbolima, a
slika sveta bila je statiåna. Svaka delatnost imala je simbol: maå, krst, stolica (Fischer
2000, 45), åemu se prilagoœavala i kultura señanja sa slikovitim simbolima. Istoriografski
radovi pisani su iz perspektive jedinstva boæanskog i svetovnog poretka, a nulta taåka
bila je progonstvo iz raja. Dugo je teologija bila okvir lokalnih mitova i legendi u
kojima su oåevi naroda bili osnivaåi dinastija i heroji. Simbioza crkve i dræave name-
tala je kulturi señanja statiåan i iracionalan karakter. Izvor nadahnuña bilo je boæje
proviœenje, a razvoj boæja volja. Okvir vremena bio je veåni poredak spasenja. Premda
su se iza rastegljivog i viãeslojnog uåenja o vlasti po boæjoj milosti skrivali i åisto
svetovni motivi i pobude, osnovni idejno-ideoloãki okvir bio je neprikosnoven. Plem-
stvo je negovalo genealoãku sliku proãlosti u porodiånim pripovedanjima, slikama i
genealoãkim stablima sa heraldiåkim znamenjem. Evropska aristokratija se kao zase-
ban staleæ definisala proãloãñu u åijem srediãtu je bilo naroåito poreklo (“plava krv”).
Spona sa precima je ista krv, a kod plemstva je krvna veza kljuåna u mehanizmu i cer-
emonijama moñi. Moñ govori kroz krv, a prava plemenitost je rasa (Konerton 2002,
116). Razvojem trgovine izdvajaju se gradovi kao zajednice señanja sa vlastitim svet-
130
kovinama pod patronaæom fiktivnih svetaca. Konstruisane genealogije i izmiãljani

istorijati nezavisnih gradova bili su prvi znaci graœanske kulture señanja u Evropi. U
verskom okviru probijao se preduzetniåki ponos koji je traæio vlastite simbole pro-
ãlosti i razbijao teoloãke okvire hriãñanstva koji su stajali u znaku prioriteta onostranog
sveta posle smrti.
Renesansnim razlikovanjem novog doba od antike, a naroåito pronalaskom ãtam-
pe postupno se probijala novovekovna slika proãlosti. Ãtampa, pisma i uvoœenje arhiva
(od 13. veka) i biblioteka doprineli su tome da se proãlost konaåno pojmi kao neãto
razliåito od sadaãnjice. Bio je to dug, neravnomeran i protivreåan proces sekularizacije
koji se ne moæe odseåno hronoloãki omeœiti. Naåin pamñenja je bio od kljuånog zna-
åaja za pisanu kulturu Zapadne Evrope. Tek posle pronalaska ãtampe polovinom 15.
veka knjige postaju dopuna pamñenja. Ãtampani su samo spisi vladajuñih grupa, dok je
narodno pamñenje ostalo dugo usmeno. U srednjem veku istorija nije shvatana kao
promena stvarnosti veñ preteæno kao jedinstvena hriãñanska drama u kojoj nije bilo
mnogo interesovanja za jasnije razlikovanje proãlosti i sadaãnjice. Istorija je boæji plan
i volja. Svi sistemi pamñenja bili su hristijanizovani, a pamñenje je bilo sredstvo za
odræavanje u mislima liturgije svetaca, raja i pakla. Bila je izraæena liturgija zajedniå-
kog pamñenja. Prodor ãtampe i laiåke nauke potiskuje dotadaãnje tehnike pamñenja. O
tome svedoåi promena konteksta, koji je pruæao istorijskim åinjenicama smisao i
znaåaj. Kontekst viãe nije bio zadat sudbinski (boæja volja), nego ga poåinju graditi
sami istoriåari, manje ili viãe liãeni autoriteta proviœenja. Poåinje duga i sloæena eman-
cipacija istorije i tehnika pamñenja od teologije, ali sa tim i otvorenija svetovna pre-
rada proãlosti (koja je do tada bila prinuœena da se kostimira prohodnim liturgijskim
æargonom). Premda i dalje, pa sve do danas, ne prestaje isprepletenost svetovnog i
laiåkog, ipak proãlost postaje sve viãe razliåita od sadaãnjice i nije viãe, kao ranije,
stopljena sa njom u jedinstvu zemaljskog i nebeskog. U kasnijem razvoju hriãñanstva
izdvojili su se virtouzi koji su razvili praksu señanja, koju je opet reformacija moder-
nizovala i uprostila. Verski ritual postupno je racionalizovan.
Sekularizacija je bila proces u kom je señanje vodilo zaboravu religijskih poslan-
stava, relativisanju njihove obaveznosti i stvaranju novih sredstava señanja. U auto-
biografskim zapisima vidljiva je individualizacija señanja. Sekularizacija odnosa pre-
ma proãlosti bila je spora i mukotrpna. Razdvajanje mitskog od istorijskog sazrevalo je
skoro dva stoleña posle pojave ãtamparstva (Misztal 2003, 35–36). Pamñenje je u sred-
njem veku imalo vaænu ulogu ne samo zato ãto je poimano kao skladiãte vrlina i kao in-
strument miãljenja, veñ i zbog nedostatka ãirih saznanja. Prekretnica u razvoju evrop-
ske kulture señanja bila je pronalaæenje i ãirenje ãtamparstva. Doãlo je do omasovlja-
vanja individualnog señanja. Pojedinaånom åitaocu postala su dostupna kolektivna
pamñenja åitavih naroda i stoleña, åime je relativisana i oslabljena uticajnost indivi-
dualne veãtine señanja (ars memoriae). Trebalo je samo poznavati najpre arhive, a kas-
nije raåunare. Od Francuske revolucije, priznavanjem nacije i politiåkog pluralizma,
otvorena politizacija señanja smenjuje skrivenu. Svuda gde su proãlost, koja je joã juåe
131
bila sadaãnjost, oblikovale rivalske grupe posredstvom moñi i ideologije, manipulacija

señanjima i slikama proãlosti postala je neizbeæan politiåki instrument. U zavisnosti od
autoritarnosti politiåkih pokreta, señanja na proãlost su uzurpirana, monopolisana ili
dekretirana, a sumnja u dekretiranu proãlost razliåito je kaænjavana.
Potreba za epohalnim razgraniåenjem od proãlosti postupno je sazrevala u 16.
veku. Joã je Petrarka svekoliku proãlost nazivao mraånim prelaznim dobom (tenebrae)
iz koje je izdvajao samo klasiånu antiku. Krajem 15. veka javlja se pojam “srednje
razdoblje”, kojim je obeleæavan period izmeœu antike i sadaãnjice, a tek poåetkom 18.
veka, pod uticajem Kristofa Kelera (Keller), ustalila se podela istorije na antiku, sred-
nji vek i novo doba (Fischer 2000, 73). Ova periodizacija bila je vaæan uslov jasnijeg
izdvajanja proãlosti i otpora sudbini koja nije razlikovala proãlost od sadaãnjice i
buduñnosti. Crkva viãe nije mogla svladati krizu smisla koja je otvorena razdvajanjem
vremena. Druãtvene protivreånosti postale su nereãive za teoloãku harmonizaciju ze-
maljskog i nebeskog. Prosvetiteljska filozofija istorije najjasnije se iskazala u Francuskoj
revoluciji. Ovaj dogaœaj, za razliku od ranijih buna, nije stremio povratku istinskoj
tradiciji niti starom “zlatnom dobu”, nego je stvorio nove prirodnopravne simbole, pa i
novi kalendar. Novi praznici bili su sredstvo za oznaåavanje diskontinuiteta izmeœu
proãlosti i sadaãnjice, starog i novog reæima. Za vreme Napoleona Bonaparte uvedeni
su monumentalni spomenici kao znamen nove dræave. Prvi uslov moderne istoriogra-
fije bila je sekularizacija, zamena idealizma materijalizmom, a drugi, prihvatanje dija-
lektiåke ideje razvoja. Demokratizacija pamñenja ogledala se u dizanju spomenika
obiånim vojnicima, a ne viãe samo kraljevima i generalima. Republika je razdvojila
vreme i razbila monarhijsku sponu sa veånoãñu preko crkve uvodeñi svetovne praz-
nike, iako je “Dan Bastilje” izmiãljen tek 1880.
Modernoj istoriografiji pripremili su put i pisci koji nisu razlikovali istoriju od
pamñenja. Za Hegela je istorija istovremeno i zbivanje i njeno pripovedanje: res gestae
i historia rerum gestarum. Hegel poistoveñuje pripovedanje sa señanjem i govori samo
o Mnemosyne (Hegel 1951, 70; Assmann 2001,70). Istorija je samo ono ãto ostaje u
señanju, a ostaje ono ãto se menja: jednoliåni tok porodica ili patrijarhalnih tradicija
nisu predmet Mnemosyne: “Dræava tek dovodi neki sadræaj, koji je ne samo podesan
za prozu povijesti, nego je proizvodi zajedno s njome” (Hegel 1951,70). Tek dræava
nagoni Mnemosyne na trajnost señanja. Hegel je zapazio da je organizovano pamñenje
moguñe tek u dræavi, koja uliva sluæbeni smisao proãlosti. Kod iste stvari Marks je,
meœutim, uoåio da dræava sluæbeno i iskrivljava proãlost u sluæbi partikularnih klasnih
interesa. U radovima ovih pisaca uoåeni su uslovi razdvajanja sluæbene od privatne
slike proãlosti, i data su osnovna tumaåenja iskrivljavanja proãlosti. Dræavocentriåno
tumaåenje kulture señanja pripremilo je kod Hegela i Marksa osnovu potonjih
ideoloãko-kritiåkih pristupa proãlosti. Za kulturu señanja vaæno je uoåiti razliku
izmeœu ovih mislilaca. Uprkos unutraãnjoj dijalektiåkoj vezi Marksa i Hegela, kada je
u pitanju odnos prema dræavi pre je reå o dalekoj dræavocentriånoj podudarnosti nego
o srodnosti njihovih poæeljnih vizija druãtva. Verovatno nije potrebno ni podseñati da
132
je stupanj kritiånosti prema upotrebi proãlosti razliåit kod dræave pojmljene kao mo-
ralne ideje s jedne, i dræave shvañene kao aparata klasnog nasilja, s druge strane. Kod
Marksove kritike Hegela zaåeta je, izmeœu ostalog, i napetost izmeœu kritiåke i mo-
numentalne istorije, koju ñe neãto kasnije Niåe, pod uticajem Emersona, formulisati na
drugi naåin.
Poåetkom novog veka probija se shvatanje da najveñi deo znanja ne mora biti
sadræan u pamñenju. Pozitivistiåko posmatranje postupno je potiskivalo pamñenje, a
eksperimentalna nauka sve jasnije je isticala razliku izmeœu mitskog i istorijskog.
Uprkos razlici, sadræaji proãlosti i pamñenje koje ih oæivljava ostaju i dalje politiåki
vaæni. Sukobi oko sluæbene slike proãlosti, tj. oko hegemonije nad tumaåenjem
proãlosti (spomenici, udæbenici), postaju vaæni sadræaji politike, najpre u Engleskoj, a
kasnije u svim savremenim druãtvima. Od 18. veka istorija pamñenja postaje zavisna
od niza novih åinilaca: novih tehnologija, rasta åitalaca kod srednjih klasa, emanci-
pacije od religije, rasta industrijalizacije i urbanizacije, a skoro ponajviãe od nacional-
ne svesti. Nacionalna proãlost obraœivana je u okviru monumentalne istorije. Uteme-
ljenje nacije u proãlosti zguãnjavalo se oko “velikih pojedinaca”, “velikih dogaœaja”
(ustanci, revolucije), “zlatnog doba” (imperijalne veliåine) i “novih poåetaka” (osniv-
anje nacionalne dræave, slom starog poretka). Istorijski kontekst nacionalnog razvoja
nije bio statiåan, veñ je uvek iznova prilagoœavan epohalnoj svesti i identitetu poje-
dinaca. Nacionalna obrada proãlosti je dinamiåna ideologizacija koja se proæimala sa
kulturom: knjiæevnost, umetnost, spomeniåka arhitektura, istoriografija. Pamñenje
sadræaja nacionalne proãlosti jeste sraåunato i selektivno, organizovani zaborav stva-
rao je niz istorijskih praznina, ali bi izostavljeni sadræaji (utuljena baãtina) posle
druãtvenih preokreta postajali idejno srediãte nove hegemone slike o proãlosti. Slika
proãlosti nije nikada liãena politizacije, a kulture señanja, pored sadræinske podele na
svetovne i mitsko-religijske, mogu se podeliti na dekretirane, monopolske i plurali-
stiåke s obzirom na obim tolerisanja alternativnih slika proãlosti. Naravno da je uvek
izvan sluæbenog pamñenja opstajalo i narodno señanje regulisano potrebama druge
vrste.
U tehniåko-tehnoloãkom pogledu od 18. veka pod uticajem prosvetiteljstva pam-
ñenje pojedinca nije moglo pratiti ãirenje svetovnog znanja, pa se ãtampaju enciklo-
pedije, otvaraju muzeji, arhive i biblioteke da bi se oåuvalo znanje u pismenoj formi.
Razum, a ne pamñenje minulog, probio se kao kriterijum nauke i umetnosti. Autoritet
tradicije je poljuljan, a istoriåari nisu viãe samo rekonstruisali proãlost, nego su poåeli
o njoj i kritiåki da rasuœuju. Racionalizam i progres gledali su u proãlosti iracionalnu
tradiciju. Istorija je poimana optimistiåki kao sled napretka razuma i nauke i kao kri-
tika tradicionalizma. Istovremeno je slabljenje seoske kulture smanjivalo znaåaj
porodiånog pamñenja. “Tehnoloãki zemljotres” revolucionisao je pamñenje: radio, TV,
kasete, raåunari, diskovi. Ovaj razvoj je u najveñoj meri pripremio rat. Usavrãavajuñi
visoku tehnologiju uniãtavanja, rat je pripremio revoluciju tehnologije za civilnu upo-
trebu (Hobsbaum 2002, 201). Ubrzavajuñi druãtveni i tehnoloãki razvoj ratovi su me-
133
njali kljuåna mesta señanja, ali i naåine njihovog pamñenja. Slika potiskuje pisanu reå
i stvara novu tehniku pamñenja: film, TV, raåunari. Potiskivanje komunikativne uloge
pisma u 21. veku stvara novu kaleidoskopsku sliku sveta i njegove proãlosti (Taubald,
2003). Señanja kroz slike jesu identitetska señanja jer ne oblikuju viãe pamñenje tako
ãto ga dekonstekstualizuju, veñ ga vezuju za konkretne i æive iskustvene horizonte
(H.Belting). Ova señanja utiåu i na formiranje vizija buduñnosti. Ipak kaleidoskop-
skom masmedijskom posredovanju pamñenja kroz sliku nedostaje koherentnost. Zato
uverljiviju strukturu pripovesti nudi usmeno i pismeno pamñenje sa fabulom. Be-
njamin je uoåio da ono ãto se moæe reprodukovati izdvaja reprodukovano iz sklopa
tradicije. Masovno reprodukovanje i pamñenje masmedija je nestabilno, jer veñ nared-
nog dana izlaze nove novine i nove poruke. Nova je samo hibridna montaæa. Kod nje je
u srediãtu insceniranje, tj. skup manipulativnih vizuelno-prostornih, telesno-materi-
jalnih, jeziåkih i zvuånih tehnika i postupaka za organizaciju pamñenja.
Poimanje vremena
Skoro da se po sebi razume da negovanje proãlosti zavisi od poimanja vremena

uopãte. Sam doæivljaj vremena jeste u istorijskom i kulturnom pogledu vrlo razno-
vrstan, pa je i sama podela na proãlost, sadaãnjost i buduñnost raznolika u druãtvenom
i kulturnom pogledu. Najpre treba razlikovati druãtveno i fizikalno poimanje vremena.
Ima li istorija svoje vreme koje nije hronoloãko vreme kalendara ili åasa: ubrzanja, cik-
lusi, razni ritmovi vremena, raznovrsna istorijska datiranja ? Onda kada su druãtvena
zbivanja okvir za razvrstavanje istorijskog reå je o druãtvenoj viziji vremena. Ono se
ne podudara sa velikim astronomskim i zemaljskim fiziåkim procesima, jer druãtvene
procese razne grupe prekrivaju raznovrsnim tumaåenjima vremena koje se slaæe sa
odnosima i obiåajima unutar konkretnih grupa. U dirkemovskoj tradiciji upravo uæe
grupno, tj. u druãtvenim udruæenjima stvoreno vreme, daje smisao i koherentnost opa-
æanju i omoguñuje svesti iskustvo o vremenu. Sociolozi i istoriåari misle viãe u skladu
sa grupom, prirodnjaci imaju “nadgrupno” vreme. Kod istoriåara fizikalno vreme nije
kriterijum pamñenja kao ãto ni fizikalna karta ne moæe da odrazi okolinu mesta se-
ñanja. Moæda bi se moglo reñi da na neki naåin druãtveno vreme prekriva fizikalno
vreme, ali i da napetost izmeœu osobenog grupnog vremena i fizikalnog vremena traj-
no opstaje. Joã preciznije govoreñi, sociolog misli uvek na druãtveno vreme (druãtvenu
uslovljenost proãlosti), dok je istoriåar, koji beleæi zbivanja, bliæi fizikalnom vremenu
jer prati hronoloãki sled zbivanja. Ove razlike nisu nevaæne jer od poimanja vremena
zavisi pristup proãlosti, pa je socioloãko poimanje vremena viãe upuñeno na gno-
seoloãku i ideoloãko-kritiåku perspektivu. U tom smislu se moæe reñi da nedræavne
zajednice raspolaæu okazionalnom sveãñu o vremenu, a njihovo poimanje vremena ko-
leba se izmeœu sada i nesada, tako da se proãlost i buduñnost (mitoloãki shvañeni)
proæimaju u onome ãto je suprotno od sadaãnjosti. Segmentarna i staleãka druãtva
134
slede cikliånu svest o vremenu, u kojoj vreme teåe u obliku kruænog toka procesa i
stanja koji se uvek vrañaju. Proãlost i buduñnost su suãtinski srodni: señanje na proãlost
je istovetno sa predskazivanjem buduñnosti (“veåno vrañanje istog”). Buduñnost je
puko ponavljanje. Tek u diferenciranim druãtvima postepeno se formira linearna svest
o vremenu i jasno se razlikuje proãlost od sadaãnjosti i buduñnosti. U funkcionalno
diferenciranom modernom druãtvu na delu je linearna svest o vremenu sa otvorenom
buduñnoãñu, ali se razvoj viãe ne shvata kao kretanje ka konaånom cilju. Telos istorije
nije zatvoren kao kod hriãñanstva. Istorija se ubrzava, viãe nije uåiteljica æivota, a
iskustvo i señanje progresivno se obezvreœuju (Rosa 2001, 617–620). Proãlost postaje
balast, a sposobnost zaboravljanja (strukturna amnezija), da bi se novo nauåilo, postaje
sve vaænija.
Druga jednostranost kulture señanja kao ars memoriae i kao mnemotehnike, po-
åiva na potpunom razdvajanju proãlosti od buduñnosti. Klasiåno poimanje istorijskog
izbacuje i zapostavlja buduñnost. Savremeni hermeneutiåari Pol Riko i Rajnhart
Kozelek s razlogom su se usprotivili redukciji istorije na retrospekciju. Joã pre njih
analista Mark Bloã u antiretrospektivnom duhu definisao je istoriju kao “nauku o lju-
dima u vremenu”. Moæemo, naime, govoriti o proãlom kao o onome åega viãe nema, ili
kao o onome ãto je bilo. Prvi smisao ima negativan karakter (ne postojati), dok druga
odredba ima pozitivan karakter (postojati). Da li se ove odredbe iskljuåuju ili ih treba
hijerarhizovati? Da li je proãlo samo ono na ãta ne moæemo uticati? Drugim reåima, da
li proãlost bespovratno prolazi?
Odgovor na ovo pitanje hermeneutiåari su potraæili u novoj organizaciji vremena.
Trudeñi se da diferencira klasiånu podelu na proãlost, sadaãnjost i buduñnost, Pol Riko
je skrenuo paænju na vaænost nijansiranog razlikovanja sadaãnjeg señanja na proãlo,
zatim sadaãnjeg sagledavanja sadaãnjeg i napokon sadaãnjeg oåekivanja buduñeg.
Razlikovanje ove tri dimenzije polazi od njihovog jedinstva (Ricoeur 2002, 95). Joã je
Avgustin razlikovao bliæu i dalju proãlost, a Huserl neposredno minulu proãlost, koja
je u odreœenom smislu joã uvek deo sadaãnjice, od proãlosti koje se doduãe priseñamo,
ali koja pripada viãe æeljama nego sadaãnjici. Riko upozorava da s jedne strane opstaje
golo zadræavanje ili neposredno señanje, a s druge istinsko ponovno señanje koje
uklanja granicu izmeœu proãlosti, koja je joã uvek izmeãana sa sadaãnjicom, i one
proãlosti koja je zadræana na jasnoj distanci od sadaãnjice. Na sliåan naåin i Rajnhard
Kozelek razlikuje iskustveni prostor od horizonta oåekivanja (Koselleck 2000, 349).
Osim bioloãkog doba, koje je omeœeno ljudskim æivotom, i kalendarskog, koje poåiva
na ritmiånom hronoloãkom sledu zbivanja, postoji i sloæeno istorijsko vreme u kom
sapostoje raznovrsna vremena, bilo u obliku oåuvanja proãlog ili u vidu oåekivanja
buduñeg. Upravo po osmiãljavanju koje izvire iz oåekivanja razlikuje se istorijsko
vreme od prirodnog, fizikalnog ili astronomskog raåunanja vremena (Koselleck 2000,
10–11). U antropoloãkom pogledu razlika izmeœu proãlog i buduñeg poåiva na razlici
izmeœu iskustva i oåekivanja: “Napetost izmeœu iskustva i oåekivanja uvek na razliåite
naåine provocira nova reãenja i time iz sebe stvara istorijsko vreme” (Koselleck 2000,
135
358). Dakle, proãlost nije moguñe do kraja razdvojiti od sadaãnjosti. Upravo stoga ãto
stvaraju potrebe sadaãnjice u kojima se proæimaju moñ i oåekivanje. Socioloãki
reåeno, istorijsko nastaje onda kada nezadovoljstvo prelazi u promenu, tj. kada snaæne
druãtvene potrebe, noãene novim nadanjima, ruãe unutraãnju granicu postojeñeg. Na
koji naåin je kultura señanja upuñena na proãlu buduñnost ? Sledeñi Manhajma i
Kozeleka moæe se reñi da su njen predmet minule vizije buduñnosti (realne prognoze,
napredne ili konzervativne utopije) i njihov konkretan odnos prema tadaãnjoj vlastitoj
proãlosti. Kultura señanja upuñena je podjednako na proãlost i buduñnost, a sadaãnjost
je korisna kao provera realnosti vizija buduñnosti. U tom smislu treba tumaåiti i
Marksovu opasku da je anatomija åoveka kljuå za anatomiju majmuna. Istorija se,
doduãe, prouåava gledajuñi unazad, ali su proãla buduñnost i buduña sadaãnjica ne-
razdvojna vremena. Reåju, istorijsko nije gola retrospektiva.
Nije dovoljno samo reñi da hermeneutiåki raãålanjeno istorijsko vreme olakãava
poimanje znaåaja proãlosti. Treba dodati da nije samo struktura vremena, nego je i
organizovani nadzor nad pamñenjem zavisio od poimanja vremena, tj. odnosa
proãlosti, sadaãnjice i buduñnosti. Po Koseleku (Koselleck 2000) i Helãeru (Hölscher
2000) buduñnost je osobeni istorijski pojam vremena i “druãtveni period oåekivanja”.
U njenom temelju je vizija koherentnog doba. Srednjovekovno poimanje vremena u
osnovi se razlikuje od novovekovnog. Nepremostivo mnoãtvo paralelnih druãtvenih
poredaka vremena (crkvenih, dinastiåkih, træiãnih) nije bilo usklaœeno. Ova vremena
su se samo na nivou religijsko-mistiåkog svetskog poretka povezivala u koherentnu
celinu u viziji eshatoloãkog oåekivanja konaånog spasenja. Prema Bibliji, vreme nas-
taje sa prvobitnim grehom, kada se napuãta veåiti izvorni poredak, a svet potpada pod
vlast otvorenosti i slobode, ali i promenljivosti, prolaznosti i smrti (Asman 1999, 19).
Zbivanja su datirana prema konfesionalnim praznicima, buduñnost je bila zadati plan
spasenja, dakle u celini “predskaziva”, iako se o konkretnoj neposrednoj buduñnosti
znalo manje nego danas. Svakodnevno iskustvo bilo je vezano za ograniåene regio-
nalne strukture i cikliåne procese preteæno seoskog druãtva. A kontingentni upadi u
ove æivotne cikluse tumaåeni su kao neizbeæna boæja volja. Ovu su tumaåili struånjaci
za onostrano – crkvena birokratija corpus mysticum i posveñena dræava sacrum impe-
rium. Señanje je bilo spasonosno, jer je gradilo most izmeœu zlatne proãlosti i
buduñnosti preko mraåne sadaãnjosti (doline suza). Señanje vraña izgubljeno. Kao
dimenzija istoriånosti i slobode, vreme predstavlja pobedu nad prvom veånoãñu, ali je
i protivnik one druge veånosti koja je telos istorije spasenja. Protivnik vremena, opet,
jeste señanje (Asman 1999, 19). “Prostori iskustva” tradicionalne, pre svega religijske
svesti od poznog srednjeg veka tendenciozno su obezvreœivani posredstvom razno-
likih procesa racionalizacije i posvetovljavanja. Sudbina je zamenjivana “horizontima
oåekivanja” u smislu otvorenih alternativa odluåivanja i delanja. O tome svedoåi
“poodmakla istorizacija” sveta od poåetka novog veka, tako da dogaœaji ispadaju sve
manje predodreœeni boæjom voljom, a sve viãe uslovljeni aktivnoãñu pojedinaca i
grupa.
136
Da li je proãlost ono vreme u kom viãe nema vremena (P. Valery), ili se u svaku
proãlost naknadno umeñe aktualno poimanje vremenskog toka ? Druga opaska je vero-
vatnija, jer je poimanje vremena uvek zavisilo od tehnika åuvanja proãlosti od zabo-
rava. Za stvaranje svetovne kulture señanja bile su vaæne religijske slike sveta i
tehniåki sistemi pamñenja, od klasiånih tehnika pamñenja do raåunara. Pored zadovo-
ljavanja interesa raznih slojeva, ubedljivost religija zavisila je i od veãtine njihovih vir-
tuoza da uspeãno iracionalizuju señanja na otkrovenje. U verskom ritualu (od molitve
do slavljenja svetaca) religije su izgradile institucionalno razgranatu praksu señanja
(Reichel 1995,19). Za srednjovekovnu kulturu señanja bilo je najvaænije povezivanje
smrti i señanja: unoãenje znaåajnih pokojnika u Libri memoriales i uvoœenje speci-
jalnih slava u znak señanja na mrtve vernike. Vavilonci, Grci i Jevreji razvili su teh-
niåka sredstva za oåuvanje proãlosti (reå, tekst, pisanje, knjiga), a samo su Grci i
Jevreji oåuvali æivu tradiciju. To je stvaralo novi oblik istorijske svesti. Ova okolnost
kosi se sa tezama tehnoloãkih determinista koji istiåu vaænost pisma za kulturni kon-
tinuitet.
Organizovano pamñenje je u srednjem veku obuhvatalo hristijanizaciju pamñenja
kao novi oblik dekretiranog señanja, zatim podelu kolektivnog pamñenja na tekuñe
liturgijsko i svetovno señanje, na koje je manje uticala hronologija, a viãe usavrãavanje
ceremonijalnog señanja na mrtve, naroåito na mrtve svece. Ãtamparstvo je revolucio-
nisalo praktiåno-tehniåku stranu señanja. U 19. veku romantizam budi zanimanje za
proãlost, a zatim nastaju arhivi, biblioteke, muzeji koji pokazuju interes nacija za oåu-
vanjem identiteta (Olick, Robins 1998, 113). Na kraju u 20. veku elektronska sredstva
revolucioniãu pamñenje novim prenosom obaveãtenja. Dakle, ne menja se samo naåin
pamñenja nego i poimanje vremena. Proãlost prestaje da biva samo ono ãto je pre-
thodilo sadaãnjici, veñ postaje neãto ãto traæi åuvanje i ponovno otkrivanje. Naroåito je
aktivno señanje koje traæi nacionalna svest. Ovde pamñenje i señanje razvijaju naroåita
oseñanja koja neretko prevazilaze granice racionalne kontrole. Praznici sluæe jaåanju
señanja na druãtveno vaæna zbivanja.U Velikoj Britaniji 17. veka antipapski kalendar
postaje vaæan instrument za izdvajanje protestantske nacionalne kulture, jer se nacija
vezuje za vladajuñu dinastiju i njeno istorijsko utemeljenje. Novi kalendar je Fran-
cuskoj republici bio simboliåna oznaka raskida sa starim reæimom. Nacionalno pam-
ñenje svuda je bilo prañeno konstrukcijom novog nultog åasa (Olick, Robins 1998,
116). Ipak je kapitalizam ãtamparstva bio osnovna poluga homogenizovanja vremena
nacionalne dræave. Knjiæevnost i novine povezuju ljude koji se nikada nisu sreli istom
kulturom. Etniåki nacionalizam postao je surogat religije (A. Smith) vezujuñi poje-
dince u zajednice señanja i identiteta. Istoriåari su bili pozvani da posreduju izmeœu
zahteva za promenama i isto tako snaæne æelje da se oåuva kontinuitet izmeœu
proãlosti, sadaãnjosti i buduñnosti. Istorija je zamenila mitologiju (L. Strauss). Slav-
ljenje istorijskih izvora postaje kljuåno za stvaranje politiåke saglasnosti, a u eri
stvaranja nacionalnih dræava nostalgija za etniåkom proãloãñu bila je kriterijum za-
boravljanja.
137
Sistematsko ruãenje biblijskog raåunanja vremena poåelo je joã krajem 18. veka.
Od tada, zapaæa Helãer, u ciklusima od otprilike po 60 godina smenjuju se nove vizije
odnosno konjunkture buduñnosti. Oko 1830. pod kumulativnim uticajem prosvetitelj-
stva ubrzano se razvijaju nacionalni mitovi o buduñnosti. Pariz je posle Julske revo-
lucije postao centar znaåajne javne euforije buduñnosti (Sen Simon, Furije) i vere u
novi poredak industrijskog druãtva. Na ovaj prosvetiteljski zaokret neãto kasnije
nadovezao se marksizam sa novom svetovnom vizijom buduñnosti. Vrhunac raskida
sa starim dosegnut je krajem 19. veka sa tzv. drugom industrijskom revolucijom. Tada
je postalo jasno da nema povratka u premodernu proãlost. Evropa je ruãila mostove za
sobom i bila “osuœena na napredak” (Hölscher, 2000). Doba elektriciteta od 1890-ih
razbudilo je nesluñene ãanse razvoja. Doãlo je do tehnizacije buduñnosti, ali i revolu-
cionisanja socijalnog pitanja. Tehniåko-nauåne vizije prañene su novim hilijastiåkim
nadama obespravljenih. Javlja se mnoãtvo socijalnih i kulturnih i ekonomskih alter-
nativa oko 1900: revolucionarni pokreti (socijaldemokratija i boljãevizam), druãtvene
reforme (pedagogija, æensko pitanje, seksualni moral, urbanizam) i raznovrsne umet-
niåke avangarde. Osim toga, izum fotografije je jednu privilegiju (umetniåki portret)
uåinio masovnom moguñnoãñu, jer je svaka porodica mogla steñi vlastitog “dvorskog
slikara”, imati vlastiti album i vlastito señanje.
Naredna konjunktura buduñnosti javila se opet otprilike posle 60 godina: krajem
1950-ih nakon iskustva dva svetska rata stvara se klima novog istorijskog poåetka
(istraæivanje kosmosa) i ubrzane ekonomske modernizacije, a 1968. ozbiljno je
uzdrman evropski kapitalizam. Ali to nije bilo u znaku nove eshatologije i utopije veñ
kratkoroånih, pre svega ekonomski usmerenih modela modernizacije i tehnokratskih
projekata. Veñ 1970-ih svest o predstojeñoj ekoloãkoj katastrofi stvara opãtu klimu
pesimizma koju globalizacijski optimizam s kraja 20. veka potiskuje, ali ne uklanja.
Pojedini druãtveni sistemi sa vlastitom logikom funkcionisanja stvaraju raznolika
“vremena” koja se u globalnoj perspektivi viãe ne mogu integrisati. Ipak je napetost
socijalizma i kapitalizma u hladnoratovskom poretku pamñenja uspeãno redukovala
sloæenost mnoãtva vremena do nivoa preglednosti. Dvadeseti vek je posle snaænog
otvaranja razliåitih vremena, opet na dramatiåan naåin suzio horizont buduñnosti,
preko “kolonizovanja buduñnosti od strane moñnih interesnih grupa” (A. Myrdal), ali i
preko postmodernistiåke dekonstukcije celovitih teorija i masmedijske “virtualizacije”
druãtvene stvarnosti. Raznolika pojmovnoistorijska poimanja “buduñnosti” bila su
vaæan sadræaj 20. veka ideologija, a njihova sukobljavanja i proæimanja oblikovala su
nove periodizacije i fiksiranje raznovrsnih novih poåetaka, “nultih åasova”.
Opet vrlo uopãteno govoreñi, posle ruãenja autoriteta religije istorijske periodiza-
cije prepuãtene su politici. “Kad se Napoleon jednom razgovarao s Goetheom o prirodi
tragedije, rekao je, da se novija tragedija od stare bitno razlikuje po tome, ãto mi viãe
nemamo sudbine, kojoj bi ljudi podlegli, i ãto je na mjesto starog fatuma stupila poli-
tika” (Hegel 1951, 259). Od kraja 18. veka jaåa neskriveno politiåko pamñenje i izd-
vaja iz mistiånog jedinstva regnum Christi. Pojavom nacionalnih dræava, dræavna
138
ideologija, osloboœena od vere, traæila je monumentalizaciju i glorifikaciju, tj. novu

sliku nacionalnog jedinstva, a sve u cilju pravdanja dræavne vlasti i stvaranja politiåke
saglasnosti. Proãlost postaje politiåki vaæna, jer je monopol nad njom od crkve preu-
zela dræava. Revolucije su bile vrlo zainteresovane za oåuvanje revolucionarne
tradicije: grb i zastava simbolizuju jedinstvo nacije i koriste se u sluæbi nacionalnog
pamñenja. Raste broj izmiãljenih dræavnih komemoracija (spomenici, memorijalni
datumi) koje ruãe monopol verskih praznika ili se sa njima spajaju. Za vreme Napo-
leona Bonaparte uåvrãñuje se spomeniåka kultura, kao izraz pamñenja monumentalne
dræavne proãlosti. Istovremeno se sluæbeno pamñenje i demokratizuje: obeleæavaju se
smrti ne samo kraljeva i vojskovoœa, nego i obiånih graœana. U 17. veku Engleska
poåinje da izmiãlja tradiciju zbog politiåkih ciljeva. Krajem 17. veka u Engleskoj se
javljaju rivalske ideologije i pamñenja proãlosti (Trevor-Roper 2002, Morgan 2002).
Veñ u narednom veku industrijska revolucija ñe postupno, a u 19. veku otvoreno obz-
naniti radniåku klasu i buræoaziju sa vlastitim identitetom i slikom proãlosti. Na jednoj
strani bili su tredjunioni sa radniåkim praznicima i ritualima, paradama, a na drugoj
buræoazija koja stvara nacionalne muzeje. Britanski muzej osnovan je 1753, a
stvaranje mnogih muzeja u ovoj dræavi svedoåi o pojaåanoj graœanskoj svesti srednje
klase åiji se nacionalizam ispoljavao u slavljenju velikih ljudi i umetnika (Hobsbom
2002, 39–40). U isto vreme istorija kao nauåna disciplina postaje sve znaåajnija kao
antiteza apstraktnoj slici proãlosti. Poåinje sumnja u kolektivno pamñenje, demitolo-
gizacija proãlosti i kult dokumenata. Tome se sada, pored crkve, protivila i dræava koja
je traæila monumentalnu nacionalnu proãlost. Slavna proãlost je svakoj dræavi vaæan
druãtvenointegrativni sadræaj. Nove tehnologije (fotografija, kino kamera) revolucio-
nisale su naåine oåuvanja i buœenja pamñenja. Le Gof je uoåio da je 19. vek postao
stoleñe istorije zahvaljujuñi institucionalizaciji pamñenja u muzejima i arhivama,
zatim naraslim moguñnostima da se tehnoloãki oåuva proãlost, a sve to bilo je
kombinovano opsednutoãñu nacionalistiåkih pokreta proãloãñu i stvaranjem naciona-
lnih istorija. Pojaåano zanimanje za proãlost podstaklo je usavrãavanje istoriografskih
metoda. Hobsbaum izriåito tvrdi da je marksizam verovatno imao najjaåi uticaj u
“modernizaciji” pisanja istorije (Hobsbaum 2003, 184). Svetski ratovi su svakako
deprovincijalizovali istoriografiju. Prvi svetski rat podstakao je institucionalizaciju
priseñanja na rat. U Francuskoj npr. nije bilo grada bez ratnog spomenika koji su pod-
señali na slavu nacije. Istovremeno spomenici neznanom junaku demokratizuju kult
mrtvih i obezliåavaju nacionalno pamñenje.
Novim sadræajima javnog pamñenja protivili su se raznovrsni konzervatizmi
(legitimistiåki, narodnjaåki, buræoaski). Ãto je prostor bio viãe optereñen pamñenjem
“zlatne” monumentalne proãlosti, to je opiranje konzervatizma bilo snaænije. U tom
pogledu pouåna je razlika izmeœu Evrope i SAD. Istorija SAD je primer snage javnog
pamñenja. Trebalo je stvoriti jedinstvenu naciju i kolektivno pamñenje u prostoru
izmeãanih naroda bez duge istorije. SAD nisu kao evropske zemlje imale romantizo-
vanu dugu srednjovekovnu proãlost sa vlastitim mitovima, ustanovama, verom i
139
herojima. Imale su samo istoriju britanske kolonije. Marksovski reåeno, ameriåka

vladajuña robovlasniåka klasa kao proizvoœaå misli regulisala je proizvodnju i
raspodelu misli svog vremena. Njihove misli bile su vladajuñe misli epohe. Poåelo je
sa novom republikom i idejama prosvetiteljstva; republika koja nije poåivala na naciji,
niti na rasi nego na ustavu. Osnivaåi i simboli bili su Vaãington i Dæeferson. Zatim je
dodat mit o Kolumbu kao istraæivaåu zemlje koji je otkrio novi svet. Prihvatila ga je
nova vladajuña industrijska klasa (Kosalka 1998). Srediãnja vrednost bila je ideja pro-
gresa, a ne patriotizam. Za razliku od kulture señanja evropskog plemstva, u SAD je
pamñenje tek krajem 19. veka postalo åinilac raslojavanja, kada se razvila strast za
genealogijom, iako je i ranije bio prisutan snobizam “starih ameriåkih porodica”. Iako
je prividni cilj bio da se belci i protestanti roœeni u SAD razlikuju od mase novih imi-
granata, stvarni cilj genealogija bio je da se ustanovi ekskluzivni gornji sloj unutar bele
srednje klase (Hobsbom 2002 b, 426–427). Sluæbeni poredak señanja SAD (od Vaãing-
tona do Regana) definisao se preko liånosti koje su bile oliåenje grupnih vrednosti.
Posthumna harizmatizacija Linkolna iskazivala je vrednosti ameriåke industrijske
buræoazije. Regan je pojaåao ultraliberalni ameriåki antitotalitarizam i pripremio slom
socijalizma. Najnoviji ameriåkocentriåni nulti åas je 11. septembar 2001. Mnoga
oseñajna tumaåenja ovaj datum dræe za poåetak novog sveta 21. veka. Ruãenje
nebodera Svetskog trgovinskog centra, koji su bili simbol njujorãkog turizma i aro-
gancije SAD kapitala, bilo je reåitije nego njihovo prisustvo, jer je nasilno ruãenje bilo
nezamislivo. Ãokantna nepredvidljivost deãavanja dodatno osigurava status nultog
åasa.
Uprkos upadljivoj instrumentalizaciji proãlosti, ameriåka praksa se razlikuje od
ideologizacije u Evropi. Isticanje vaænosti proãlosti u SAD pratila je i kritika suviãne
optereñenosti istorijom. Pod uticajem ameriåkog filozofa Emersona, Niåe je poåeo da
kritikuje proizvodnju monumentalne proãlosti u Evropi. Upozoravao je na potrebu da
se proãlost zaboravi da ne bi postala ãtetna. U svakoj krizi proãlost oæivljava kao oruæje
i slabi sklonost konstruktivnog zaborava proãlosti. V. Benjamin je naglaãavao ulogu
rata kao kljuåne faze señanja u duæim procesima, a Hobsbom je u 19. veku uoåio
izmiãljanje tradicija. Danaãnja zaokupljenost pamñenjem jeste takoœe pokazatelj krize
epohalne svesti naãeg doba koje spori moguñnost radikalnog proboja, a utopiju pro-
glaãava praznom iluzijom i opasnom totalitarnom fikcijom. Savremeni zaokret od
istorije ka pamñenju je izmeœu ostalog i posledica kritike teleoloãkog shvatanja isto-
rije.
Globalizacijsko poimanje vremena iskazuju Fukujamina teza o kraju istorije i
postmoderno postuliranje sloma teleoloãkog poimanja istorije i utopije, a joã viãe pri-
hvatanje i razrada ovih ideja. Kod novog poimanja vremena sruãena je buduñnost, a ne
proãlost, jer je postulirani neoliberalni kraj istorije nezamisliv bez kritike totalitarne
proãlosti. Ideologizacija sadaãnjosti obiåno poåiva na kritici proãlosti, jer je buduñnost
neupitna i izvesna. Tome nasuprot, neoliberalni poredak vremena poåiva na pois-
toveñivanju sadaãnjice i izvesne buduñnosti i oãtrom razdvajanju od totalitarne
140
proãlosti. Sluæbeni poredak señanja, koji nameñu raznovrsne nadnacionalne nevladine

organizacije finansirane od krupnog kapitala, a koji poåiva na tvrdom nultom åasu –
1989. godini, teãko se moæe porediti sa 1917. i 1789. godinom. Pre svega otuda ãto
1989. nije bila nikakav revolucionarni proboj (u smislu intronizacije novih vrednosti)
nego obnova starih vrednosti: kapitalizma, nacionalizma i religije u Evropi. Restau-
rativni globalizacijski poredak señanja, åiji je nulti åas obnova presocijalistiåkih vred-
nosti, nametnuo je konvertitsku kulturu señanja. Ostraãñenu preradu proãlosti nije
moguñe razumeti ako se ne uzme u obzir prenaglaãeni grå pokajanja bivãih komunista,
a dvostruke biografije konvertita su realni identitet globalizacije.
Savremena kultura señanja je birokratski i komercijalno organizovana i politiåki
instrumentalizovana. Manje ili viãe koherentne proãlosti se izmiãljaju, dekretiraju i
sluæe za zabavu. Materijalizacija i demokratizacija kulture señanja ogleda se u porastu
tvoraca señanja i ãirenju kruga potroãaåa proãlosti. Druga strana ovog procesa je
nepreglednost i riziåna politizacija proãlosti. Tome nasuprot poslehladnoratovski
nacionalizam uãao je u 21. vek optereñen snaænom potrebom za proãloãñu, ali sa malo
realnog istorijskog kapitala. Novopriznate evropske dræave prinuœene su da izmiãljaju
nove mitove – istorije da bi utemeljile suverenitet. “Ubrzanje istorije” na razmeœi
milenijuma brutalno nas suoåava sa napetoãåu izmeœu realnog pamñenja druãtvenih
grupa i izmiãljenih sluæbenih sadræaja proãlosti novih nezavisnih dræava. Poslehlad-
noratovski nacionalizmi opsednuti su odnosom globalizacije, nacionalnog identiteta,
istorije i pamñenja. Obnovljena monumentalna istorija brani prirodnu i zajedniåku
oseñajnu sliku nacije od korozivnog cinizma opasnih kosmopolitskih struja. Na sapos-
tojanju neoliberalnog postuliranja kraja istorije i izmiãljenih novih monumentalnih
nacionalnih istorija poåiva okvir savremene kulture señanja.
Fragmentacija señanja
Od sloma hladnoratovskog poretka señanja slabi aktuelnost univerzalne istorije i

istraæivanje dugih procesa, a raste zanimanje za lokalna i kontingenta deãavanja.
«Velike pripovesti» se povlaåe, a istorija se sve viãe veæe za politiku usitnjenih iden-
titeta. Svaka slika proãlosti koju sadaãnjica ignoriãe, preti da bespovratno iãåezne.
Namesto univerzalne jednakosti prosvetiteljstva jaåaju konfliktni identiteti. Uoåljiva
je fragmentacija vremena u serije neprekidne sadaãnjice. Kod konzervativne postmo-
derne kasnog kapitalizma vreme i istorija zamenjeni su fragmentarnom i relativis-
tiåkom slikom proãlosti. Ironiåna dekonstrukcija velikih priåa, zatim osporavanje pro-
gresa, antimodernizam i antiprosvetiteljstvo podstakli su i novi teorijski skepticizam.
Istraæivaåi se, naime, pitaju da li se klasiåna univerzalna istorija danas raspada na re-
lativno slabo povezane parcijalne kulture señanja. Da li je to prolazna moda ili epo-
halna promena paradigme u istorijskoj nauci?
141
Moæda bi i ovaj uzgredni osvrt na istorijat kulture señanja mogao donekle olakãati
odgovor na ovo pitanje. Señanje se javlja kada i istorija osloboœena teologije. Tek od
sredine 18. veka iskazalo se jedinstvo svetskog zbivanja u svetovnom pojmu “istorije”
kao nadkontinentalne i nadreligijske svesti. Istovremeno se ispoljila i potreba za dodat-
nim viãim kriterijumima istine od gole sadaãnjice koja se mogla upamtiti (Hölscher
1995, 147). Poåela se javljati kritika istorijskih izvora, a uoåen je i socioloãkosaznajni
problem prisustva razliåitih perspektiva kod tumaåenja proãlosti. Señanje postepeno
postaje kljuåni istorijskoteorijski pojam. Javlja se mnoãtvo nacionalnih istorija, ali
naporedo sa tim i napor da se uskladi miroljubivi pluralizam nacionalnih slika proãlosti
i oåuva vizija jedinstvene istorije. U 20. veku ñe ovo gledanje biti uzdrmano masovnim
genocidima koji su prañeni nastojanjem da se fiksira nulti åas kod uniãtavanih naroda
(Jermeni, Jevreji). Proãlost stradalih grupa (opãta i nacionalna) iziskuje temeljniju
reviziju nego kod onih koje nisu pogoœene stradanjem. Vlastito stradanje na novi naåin
strukturiãe svest o proãlosti. Uåvrãñuje se dogma da nas nikakva jedinstvena istorija ne
moæe viãe spajati sa smrtnim neprijateljem i da je naãe stradanje neuporedivo. Na
drugoj strani kolonijalizam zapadnih naroda prañen je hegemonim evrocentriånim i
racionalistiåkim tumaåenjem proãlosti koje je uspeãno asimiliralo proãlosti podv-
laãñenih naroda. Podvlaãñenima je ostalo nesluæbeno pamñenje koje se sve slabije opi-
ralo oktroisanim verzijama proãlosti osvajaåa. Izmeœu istoriåara SAD Hauard Zin je
verovatno najodluånije istakao ovu okolnost (Zinn 2003).
Sukobljene nove kulture señanja podsticale su raspad prosvetiteljske slike o jedin-
stvenoj istoriji ljudskog roda. Jaåalo je señanje svakog pojedinaånog naroda na vlastito
stradanje i pojaåano traganje za nultim åasom nacionalnih istorija. Ãto je narod bio
ugroæeniji to su bili viãe istaknuti imperativ i duænost kolektivnog señanja. Kod Jevreja
zaborav progona znaåi nestanak nacije. Progoni su traæili apsolutni moralni prioritet
ærtve, a istorijska slika onih koji su preæiveli stradanja uvek je radikalno subjektivna i
ne mogu je poravnati apstraktne teorijske konstrukcije. Od skora se u SR Nemaåkoj
najpre oprezno, a zatim sve glasnije javljaju sve uåestaliji glasovi da su Nemci u
Drugom svetskom ratu bili ærtve savezniåke odmazde. Horizont proãlosti stradalih
naroda je, kao i njihovo kolektivno pamñenje, uvek vezan za odreœene ljude, mesta,
predmete (Sinaj, Auãvic, Drezden, Kosovo). Jedno od opãtih naåela señanja je biblijski
obrazac izdajnik–dæelat–ærtva koji joã uvek strukturiãe kulturu señanja od jevrejskog
stradanja do Kosovskog mita. Proãlost je bilo lakãe “zagrejati” preko obrasca o
neduænom stradanju vlastite grupe, nego “ohladiti” obrnuto po shemi preobraæaja
ærtve u dæelate (danaãnjeg Izraela u Palestini, ili u antici od Hristoubice do ærtve pro-
gona). Kao srediãnja figura señanja kod prerade proãlosti ærtva nije obiåan objekt, veñ
naroåiti dar bogovima, simbol moralne nadmoñi, ali i polaganja prava na obeãteñenje.
Po ovom stereotipnom obrascu señanja nacionalna proãlost primamljivo se tumaåi kao
kontinuitet stradanja, pa je uzvrañanje nasilja samo izravnavanje pravde. Kategorije
ærtve i dæelata su u kulturi señanja krute i lako podstiåu neurotizaciju krizom zah-
vañenog druãtva preko proãlosti. Kritiåka kultura señanja joã uvek nije dovoljno raz-
142
vila sposobnost raspoznavanja opasnosti od dæelata u obliåju ærtve. Nacionalne ide-

ologije ponajviãe spreåavaju razvijanje kritiånosti ove vrste.
Ideologije 20. veka samo su doprinele usloænjavanju veñ izdiferenciranih
raznovrsnih 19-vekovnih nacionalnih kultura señanja. Hladni rat je doduãe ovu nepre-
glednost privremeno redukovao na dva glavna idejna bloka: kapitalistiåki i socijalis-
tiåki. U kratkom 20. veku (1914–1989) ideologije su negovale opãte kulture señanja
(buræoaske i socijalistiåke) kao okvire unutar kojih su izmiãljane nacionalne tradicije.
Komunistiåki internacionalizam je u ovom pogledu bio manje inventivan od bur-
æoaske kulture señanja koja je pored nacionalizma iznedrila i rasizam. Nestanak hlad-
nog rata iznova je obnovio haotiånost i nepreglednost mnoãtva kultura señanja, do te
mere da sve osnovanijom izgleda pretpostavka da je tradicionalnu istoriografiju potis-
nula kultura señanja. Pod kulturom señanja ovde se misli na kolektivno nastojanje za
osavremenjavanjem proãlog deãavanja preko ponavljanja osobenih kulturno pro-
pisanih simbola i postupaka (J.Assmann). Istorija se rastvara u kulturi señanja – pam-
ñenje nije viãe saglasnost o nepobitnom proãlom, veñ druãtvenointegrativni sadræaj
koji snaæi jedinstvo grupe (Albvaã), porodice i identitet pojedinca. Kultura señanja ãira
je i od ideologije.
Naãa proãlost protivi se proãlosti drugih kao potpuno drugom svetu. U insce-
niranju drugaåije proãlosti uåestvuje niz ustanova (muzej, pozoriãte, crkva, partija,
porodica). Snaga nove kulture señanja nametala je i drugaåiji naåin pisanja istorije.
Pojaåano je traganje za utemeljenjem u proãlosti od kraja 20. veka i nestanka hlad-
noratovske redukcije sloæenosti proãlosti, a sve prozirnije potrebe sadaãnjice diktiraju
novu preradu proãlosti. Multinacionalni kapital i neoliberalni globalni kapitalizam
potisli su razliåita klasna señanja hegemonom antiteroristiåkom i antitotalitarnom
ideologijom ljudskih prava. Sadaãnjost i buduñnost globalnog kapitalizma sve upad-
ljivije se nadovezuju na preraœenu proãlost, premda, zbog odsustva globalnog rivala,
ne zavise mnogo od nje. S tim u vezi upadljiva je raznovrsnost moralizacija istorijskog
rasuœivanja kod nove kulture señanja. Ona se ogleda, kao uostalom i svaka politizacija,
u pokuãaju poistoveñivanja razliåitih neprijatelja i oãtrom razdvajanju vlastitog Mi od
homogenog neprijatelja: demokratska pravna dræava protiv terorizma i totalitarizma.
Antitotalitarna kultura señanja jeste joã uvek najraãireniji vid borbene liberalne mo-
ralnoistorijske teologije. Doduãe, iskustvo dekretiranja proãlosti kod jednopartijskih
autoritarnih reæima faãizma i socijalizma jeste uticalo na to da se iz njihovog sloma
izvedu opãte obavezne moralne norme – i da se formira nova moralnoistorijska
ortodoksija koja povremeno prelazi u antitotalitarnu teologiju. Moralni imperativi bili
su uoåljivi i ranije u istoriografiji, ali je istoriografija imala prioritet nad subjektivnim
tumaåenjem grupe (generacije, klase ili nacije). Jednopartijski reæimi su oktroisali
proãlost klase, a poslehladnoratovska kultura señanja ju je opet, na drugi naåin, joã viãe
relativizovala.
Proãlost, rastumaåena u kulturi señanja, opire se upadu novih iskustava i onih
tumaåenja proãlosti koji nisu spojivi sa hegemonim kulturnim obrascem. Organizo-
143
vani zaborav odnosi se na kvantitativno menjanje slike proãlosti, ali slike se i kvali-
tativno menjaju. Menja se doæivljaj iskustva. Ono ãto nas danas potresa, moæe nas
sutra ostaviti ravnoduãnim. Juåeraãnji dæelati postali su danaãnje ærtve i obrnuto.
Señanja se pomeraju kada se razbije sklop u kom je naã doæivljaj bio ranije vaæan.
Zaokret od antifaãizma ka antitotalitarizmu radikalno je izmenio sklop señanja. Nikada
ne treba smetnuti s uma da se señanja menjaju pre svega otuda ãto se stanoviãte u
sadaãnjici, na koje se oslanjamo, pomera. Ipak opstaje i deo nesvodljivog ostatka
iskustva koji se ne moæe relativisati kulturom señanja. Ovi nesvodljivi sadræaji
iskustva, koji odolevaju potrebama sadaãnjice, mogu biti disonantni u vremenu, ali
ostaju kao traume zapamñeni. Ne moæe se svekoliko iskustvo rastvoriti u druãtveno-
prihvatljivo pamñenje, ali se moæe preraditi (preakcentovati, relativisati). Agresija se
moæe preimenovati u vojno napredovanje, a kvislinãtvo u nuænu real-politiku. Señanja
na Treñi rajh u novom vrednosnom sistemu SR Nemaåke drugaåija su danas nego ãto
su bila 1950-ih (Drezden i Hamburg probijaju se kao mesta neduænog stradanja), NOB
u 21. veku izgleda drugaåije nego 1970-ih ili 1990-ih. Nova antitotalitarna slika u
Hrvatskoj izjednaåava komuniste i ustaãe kao ekstremiste, a u Srbiji se antifaãizam re-
lativizuje ukljuåivanjem åetniãtva. Ipak se ranija antifaãistiåka señanja ne mogu potis-
nuti. Åak i ako su potisnuta u sluæbenom pamñenju, nisu u nauci niti u svakodnevici.
Nauka i svakodnevica, koliko god da se ubrzano menjaju, ne mogu se u celini dekre-
tirati kao sluæbeno pamñenje. Kulturom oblikovana proãlost, tj. slike, pojmovi i sim-
boli preko kojih se proãlost odræava u pamñenju, krije odreœeni potencijal tumaåenja
koji se u svakom dobu moæe primeniti na nove doæivljaje. Dakle u kulturnom señanju
ne tumaåi se iznova samo proãlost, nego i sadaãnjost. Proãlost, koje se mi señamo, i
sadaãnjica, koja se seña u skladu sa svojim potrebama, potiru se uzajamno, nema jed-
instveno pojmljene istorije u kojoj ove dve slike sapostoje (Hölscher 2000, 163)
Señanja imaju temporalnu i prostornu stranu, vezana su i za mesto, a ne samo za
vreme.
Globalizacija i pamñenje
Nauåno sistematizovanje kulture señanja vezano je najviãe za istraæivanje kole-

ktivnog pamñenja. Prvo izriåito koriãñenje pojma kolektivno pamñenje sreñe se kod H.
Hofmanãtala 1902, a zatim kod M.Albvaãa 1925. V. Benjamin je koristio ovaj pojam
prouåavajuñi zgusnutu istoriju u reåi i æargonu, Manhajm je istraæivao pamñenje gen-
eracija, antropolog E. Priåard je pisao o strukturnoj amneziji, Å. Kuli o druãtvenom
sklopu pamñenja, a Dirkem o znaåaju rituala priseñanja za integraciju primitivnih
druãtava. Marksisti su isticali nesvesni i spontani karakter ovog procesa, ali i plansku
ideologizaciju, iskrivljenu svest i svesnu laæ (apologetiku). Nemarksisti åesto citiraju
Marksovu opasku da tradicija mrtvih generacija pritiska kao mora miãljenje æivih.
144
G. Ziml se ovoga problema doticao aforistiåki, a M. Veber je malo pisao o pamñenju,

uprkos zanimanju za tradicionalno legitimisanje.
Dve empirijske oblasti koje su se najviãe bavile statikom i dinamikom pamñenja
jesu prouåavanja ugleda i sociologija saznanja. Kako su pojedinci pamñeni, koji su
druãtveni åinioci uticali da señanje na njih ne bude uvek u skladu sa realnim doprino-
som pojedinaca ? Da li su bile presudne liåne strategije, politiåki manevar pojedinaca,
patroni, planska harizmatizacija, umetniåke hagiografije ili grupna podrãka? Da li bi
Betoven bio zapamñen da ga nije podræavala aristokratska muziåka publika, i da li bi
Regan ostao popularan bez usmene politiåke kulture Vaãingtona? Ideologije uvek
oblikuju ukus (Bourdieu), a ugled zavisi od borbe za prestiæ na kulturnom træiãtu
(Olick, Robbins 1998,131). Ugled se moæe podudarati sa trajnijim istorijskim i kul-
turnim ulogama (borac, muåenik), oåekivanjima (spasenje) i potrebama. Premda su
nauåna dela kumulativna, njihov ugled zavisi od ustanova koje ih sluæbeno priznaju:
akademije nauka, nacionalna i profesionalna udruæenja. Nauåne discipline takoœe
neguju kolektivno pamñenje koje uåvrãñuje i stvara njihov identitet. Teorije se pamte
po principu kognitivne koherencije, a ideje po tome do koje mere se podudaraju sa
interesima moñnih grupa (Olick, Robins 1998, 132).
Premda su sociolozi rano uoåili druãtvenu uslovljenost pamñenja, sistematska
istraæivanja kolektivnog pamñenja poåela su tek od 1980-ih. Postupno slabljenje hlad-
noratovskih poredaka señanja oslobaœalo je provalu potisnute proãlosti, ali je pod-
staklo i raznovrsnost istraæivanja kulture señanja. Posle kratkog 20. veka (1914–1989),
prvi put od Francuske revolucije u svetu je nestala ravnoteæa snaga, tj. meœunarodni
sistem balansa vojne i ekonomske moñi. Pojavio se niz dræava bez ikakvog nezavisnog
mehanizma za odreœivanje njihovih granica (Hobsbaum 2002 a, 419). Slom SSSR-a
stvorio je globalni nered i u sferi proãlosti. Uåvrstila se hegemonija ultraliberalne
utopije i svojevrsne neoliberalne eshatologije koja odreœuje obrasce novog pamñenja.
Na ruãevinama hladnog rata planuo je nacionalizam: vilsonovsko-lenjinsko pravo na
samoopredeljenje na razmeœi milenijuma izvitoperilo se u ãovinistiåki secesionizam i
separatizam, pa su neki racionalni posmatraåi poåeli javno da predlaæu napuãtanje
“prava na samoopredeljenje” (Hobsbaum 2002 a, 425). Globalizaciju multinacional-
nog kapitala pratila je fragmentizacija nacionalizama.
Globalizacijska slika proãlosti poåiva na osobenim tehnikama zaborava: kul-
turnim i politiåkim. Kulturni zaborav olakãava odumiranje starog i otvara prostor vred-
nostima novih generacija da stvore nove obrasce miãljenja i æivljenja. Politiåki
zaborav, pak, prisutan je kada novu reorganizaciju vremena oblikuju interesi naj-
moñnijih druãtvenih grupa u skladu sa vlastitim interesima. Kultura señanja bavi se
obema vrstama zaborava, pa se ne moæe svesti na kritiku ideologije. O politiåkom za-
boravu svedoåi euforiåno fiksiranje novog nultog åasa – 1989. godina, a radikalan pre-
obraæaj se u misli o druãtvu ubrzano ãirio preko novih kljuånih reåi sa prepozicijom
“post“: postmoderna, postkomunizam, postmarksizam. Kako je zapazio Hobsbaum
novi terminoloãki radikalni raskid sa proãloãñu i prefiks “post” konstatovali su smrt,
145
ali nisu nagovestili nikakvu saglasnost niti izvesnost o prirodi zagrobnog æivota.
Nepredvidljivi slom evropskog jednopartijskog socijalizma u buræoaskoj misli trijum-
falistiåki je obeleæen poåetkom nove antitotalitarne epohe. Åak do kraja 1980-ih malo
je ko verovao u slom sovjetskog reæima (Hobsbaum 2002a, 318), a sa ovim dogaœajem
iznova je doæivela slom iluzija o prognostiåkoj sposobnosti misli o druãtvu (Kuljiñ
2002, 283-291). Naravno da nije razbijena samo pomenuta iluzija, nego realnost od
tada pokazuje da je i proãlost nepredvidljiva. Najrazliåitije instrumentalizacije
proãlosti relativisale su mnoga prihvañena istorijska saznanja. Razvoj je ubrzo krenuo
unazad kada su otvorena brojna nova iracionalna sukobljavanja, pre svega meœunacio-
nalna. Preinaåena proãlost bila je vaæan detonator poslehladnoratovskih sukoba. Ma-
sovna konverzija s levice na desnicu, uz naknadno antidatiranje liånog preobrañenja
mnogih pojedinaca, dodatno je usloænjavala upotrebu proãlosti. Pokazalo se da na is-
krivljavanje slike buduñnosti moæe uticati i strepnja, a ne samo nada. Strah od propasti
nacije i smiãljena manipulacija ovom bojazni stvorili su kriznu eksplozivnu sliku
proãlosti u Evropi krajem milenijuma.
Odavno je uoåeno da prihvatanje istorije zavisi od njene narativne strukture koja
ima vlastite zakonitosti kada oblikuje proãlo u ispriåano señanje. Globalizacijsko pam-
ñenje ne razlikuje se od prethodnog po tome ãto sloæenost haosa redukuje drugaåijom
fabulom, niti otuda ãto uspeãnije sabija kontingentnu proãlost u pripovest koja je pri-
hvatljiva iz viãe razloga: deluje logiåki i smisaono, odgovara trenutnom identitetu i
samopoimanju i nudi funkcionalni konformizam (biti u trendu, tj. lojalan vaæeñim
vrednostima). Klasiåna pisana istoriografija sve viãe se razlikuje od globalizacijske
medijske slike proãlosti koju vode ljubitelji istorije, podloæni manipulaciji. To je hibrid
na koji se oslanja svaka vlast i kojim moæe upravljati. Socijalna istorija medijske
produkcije vrlo brzo uspeva da mobiliãe i kanaliãe oseñanja javnosti. Opaæanje real-
nosti teåe kroz njenu medijalizaciju i univerzalizaciju (T. Lindenberger). U srediãtu
slike proãlosti je pomenuto medijski struktuirano opaæanje i fabuliranje. Istraæivanja
savremene istorije sve viãe prihvataju strukturisanje sadræaja i naåin izlaganja iz teo-
rije audio - vizuelnih medija: borba oko hegemonije teåe po medijskim zakonima.
Proãlost viãe ne zbunjuje sloæenoãñu, veñ se uproãñava po pravilima medija da bi bila
prihvatljivija: dramska suoåavanja i sukobi, spasitelji i upropastitelji, sudar i ravnoteæa
sila. Drama je u knjiæevnom pripovedanju redovan postupak, ona je prisutna u joã
åiãñem vidu u mitu, Bibliji, i kod kolektivnog pamñenja. Drama potiskuje i najmanje
osmiãljenu hroniku, drama je, åak i kad je kostimirana nekoherentnom i razbaruãenom
arhivskom graœom, uvek u pozadini istoriografije zahvañene krizom. Kod zanatski
obuåenijih istoriåara dramski naboj je katkad teæe raspoznati, ali je dubinska struktura
nacionalistiåke istoriografije uvek u osnovi dramski osmiãljena pravilima globaliza-
cijskih medija. Uvek kada se slika proãlosti centrira oko ærtava vlastite grupe ona se
viãe obraña oseñanjima nego razumu.
Ili je moæda zaokupljenost pamñenjem vlastitih ærtava deo izmenjene strukture
temporalnosti na raskrãñu dva milenijuma? Postoje miãljenja da je “ubrzanje vremena”
146
posledica digitalnog tehniåkog progresa i nestanka distance, jednako kao ãto je opãte
gubljenje teritorijalnih i prostornih koordinata posledica globalizacije. Da li je, tome
nasuprot, pamñenje otpor novoj utopiji globalizacije i novoj teleoloãkoj viziji istorije
(Müller 2002, 15)? Moæe li se govoriti o globalizaciji kulta pamñenja? Da li je zbog
sloma evropskog socijalizma doãlo do kraha socijalnih nada, pa otuda i reakcija: ako
ne moæemo izmeniti buduñnost, moæemo saåuvati proãlost. Da li proãlost moæe is-
kupiti obeñanja koja buduñnost nije odræala (A.Huyssen)? Pamñenje moæe biti
shvañeno kao otpor sinhronizovanom “hiper-prostoru” globalizacije, ili kao oblik
konzervativne kulturne kompenzacije za poremeñaje nastale ubrzanjem istorije ili
drugom modernoãñu (H.Lubbe). Ulrih Bek je uoåio pojaåano biografiziranje druãtva u
tzv. “drugoj moderni”. Danas pojedinac ne kroji vlastitu proãlost preko tradicionalnih
zajednica pamñenja, nego uspostavlja vlastite kompetencije u señanju. Ova teza samo
je naizgled opreåna miãljenju socijalnih psihologa o nuænom saobraæavanju auto-
biografije druãtveno prihvatljivoj proãlosti. Na delu je pojaåana globalizacijska kritika
tradicionalnog fiksiranja na nacionalna i kulturna “krupna pamñenja” i zahtev za
“diferenciranjem, pluralizacijom i regionalizacijom kulturnog pamñenja” i uzimanjem
u obzir procesa meœugeneracijskog tradiranja señanja. To ãto pomenuti globalizacijski
multikulturalizam nuæno prate partikularni zahtevi novih grupa koji se pravdaju “poli-
tikom viktimizacije”, (tj. nastojanjem da se preko proãlosti pribavi status ærtve i pre-
tenzija na obeãteñenje) ne menja njegovu osnovnu usmerenost. Kod istraæivanja nove
kulture señanja rastegljiva meœugranska oblast memory and history je pomodni
nauåno- publicistiåki æanr, dok sintagma memory of power jasnije skreñe paænju na to
da je pamñenje u sluæbi moñi.
Bilo kako bilo, oseka socijalistiåkog internacionalizma, nova politika señanja i
antitotalitarna viktimizacija (u kojoj su ærtve socijalizma potisle ærtve faãizma) namet-
nuli su proãlost kao vaæan istraæivaåki prioritet raznorodno opredeljenoj misli o dru-
ãtvu. Multikulturalisti vide u istoriografiji oruœe kulturne dominacije i stvaranje veli-
kih istorijskih pripovesti u ime ugnjetavanih grupa. Teoretiåari kulturne hegemonije
govore o klasnoj strani politike señanja i o instrumentalizaciji proãlosti. Fukoovo na-
stojanje za desakralizacijom tradicije i Hobsbaumova teza o izmiãljanju tradicije bliski
su poduhvati. U praksi señanja prepoznaje se mehanizam politiåke vlasti: socioloãko-
saznajna interesovanja pomeraju se sa klasiånog istraæivanja ideologije na maãtu i
manipulaciju. U srediãtu nije viãe prouåavanje druãtvenih struktura veñ mobilizacijski
potencijal slika proãlosti. Funkcionalne definicije kulture kao normi i vrednosti pome-
raju se ka isticanju simboliåkih dimenzija druãtvenih procesa (Olick, Robbins 1998,
105). Glediãte da svaki idejni sklop ima istoriju i da glavni obrasci pravdanja jesu okre-
nuti ka proãlosti pojaåalo je zanimanje za druãtveno pamñenje i naåin njegovog oåu-
vanja. Savremena angloameriåka prouåavanja druãtvenog pamñenja oslanjaju se na
manhajmovsku socioloãkosaznajnu tradiciju, razne struje funkcionalizma, hermeneu-
tike i konstruktivizma. Utisak je da je kod nemaåkih prouåavanja klasiåni ideoloãko
kritiåki pristup joã prisutan, a kod bivãih socijalistiåkih reæima konverzija uåvrãñuje
147
idejno-teorijsko epigonstvo. Raste interesovanje za strukturu saznajne svesti i oblike

instrumentalizacije proãlosti, a ne toliko za druãtvenu uslovljenost iskrivljene svesti o
proãlosti.
Pojam “istorijske slike” (Jeisman) metafora je za uåvrãñena verovanja i tumaåenja
duboke proãlosti koje odreœene grupe ljudi smatraju vaænim. Politiåke i kulturne
zajednice odreœuju buduñnost kada definiãu svoje mesto izmeœu iskustva i nada,
proãlosti i vizija. Ova samopoimanja obezbeœuju smisao postojanja u nepreglednosti i
haosu nepreglednih istorijskih procesa i pravaca razvoja. Rastumaåena proãlost utiåe
na poimanje sadaãnjosti, ali i na viziju buduñnosti. Istorijske slike nisu odraz proãlog
nego smiãljene druãtvenointegrativne tvorevine sa oseñajnim potencijalom privlaånih
vizija i polarnim razvrstavanjem zbivanja i likova (bitke, ustanci, dani osloboœenja).
Ove slike su u osnovi iskrivljene, iako se pripadnicima zajednice åine istinitim. Vi-
ãeslojna istorijska nauka je neprijatelj jednoznaånih istorijskih slika. Istorijske slike ne
mogu opovrgnuti niti potvrditi argumentovane rasprave, veñ ih dovodi u pitanje sam
tok istorije. Za njihovu potvrdu dovoljne su male potrebe, a za opovrgavanje daleko-
seæne katastrofe (Jeisman 2002). Mnoãtvo raznolikih iskustva i nada, raznovrsne kla-
se, partije i religije tvore razliåito akcentovane konkurentske istorijske slike, koje se ne
bore samo protiv stranog predstavljanja vlastite istorije, nego i meœu sobom (npr.
opreåne vizije Tita i njegovog doba kao totalitarizma ili kao doba samoupravne soci-
jalne i nacionalne sigurnosti, ili slike Miloãeviña i njegovog doba kao autoritarnog i
iracionalnog nacionalnog imperijalizma, sultanizma ili kao doba ponosnog nacional-
nog dostojanstva). Istorijske slike stiåu ontoloãki karakter kada se smeãtaju u religiju
ili filozofiju i kada postanu iskljuåive.
Veñ posle Napoleonovih ratova formiraju se prve nacionalne istorijske slike kao
konkretizacije opãtih univerzalnih prosvetiteljskih postulata o napretku. One su imale
aktivnu mobilizacijsku ulogu. Ove istorijske slike krojile su proizvoljno nacionalnu
proãlost u skladu sa novim nadama i vizijama buduñnosti. Velike nacije su pretendo-
vale na åelnu ulogu u istorijskim procesima: Francuzi su sebe shvatali kao nosioce
ideja Francuske revolucije, pre svega jednakosti, Engleska, kao zemlja kontrarevolu-
cije, branila je misionarsku ideju slobode i nosioca civilizacije u nerazvijenom svetu, a
Nemci su vlastiti razvoj poimali kao poseban pravac, izmeœu Zapada i Istoka. I kasnije
su svetski ratovi bili i sukobi istorijskih slika, tj. uobliåenih manje ili viãe toboænjih
pretnji izvana. Kraj 20. veka doneo je “slom buduñnosti”, tj. teleoloãkog viœenja isto-
rije, vere u bolju buduñnost i utopije. Oslabilo je i uverenje o vladavini razuma, a kon-
tingentnost i neizvesnost postale su suãtina istorije. Napredak je proglaãen za zabludu
filozofije istorije, obznanjen je kraj istorije i utopije. Globalizacija pokuãava da ustoliåi
novu univerzalnu sliku istorije: civilno druãtvo koje poåiva na ekumenskom institu-
cionalnom obezbeœenju mira i prava. Istorijska slika koju nameñe globalizacija je u
osnovi ideologija multinacionalnog zapadnog kapitala. To je iskrivljena istorijska slika
jedne kulture, koja poåiva na novoj viziji neprijatelja – terorizma. U njoj se svet deli na
kulturne krugove povezane tehniåki i nauåno, ali u osnovi opreånih vrednosti. Teza o
148
sukobu civilizacija jeste repartikularizacija univerzalne istorijske istine o napretku

åoveåanstva.
E. Hobsbaum i P. Nora slaæu se da su druãtvene promene u drugoj polovini 20.
veka donele snaænu demokratizaciju istorije. Tri dekolonizacije su izazvale provalu
señanja manjina: 1. slom kolonijalizma u svetskim okvirima; 2. unutraãnja dekoloniza-
cija, tj. oslobaœanje seksualnih, verskih, socijalnih i regionalnih manjina, koje takoœe
teæe integraciji i priznavanju posebnosti preko potvrœivanja vlastitog pamñenja i 3.
ideoloãka dekolonizacija, tj. slom dekretiranog señanja jednopartijskih evropskih soci-
jalistiåkih i autoritarnih kapitalistiåkih vojnih i rasistiåkih reæima u Africi i Juænoj
Americi. Za razliku od sluæbene istorije, koja je uvek bila u rukama vladajuñih, reæim-
ske inteligencije i profesionalnih istoriåara, señanje je bilo povezano sa narodnim pro-
testnim oblicima. Bila je to neka vrsta istorije sirotinje, podvlaãñenih i nesreñnih,
grupa koje nisu imale pravo na istoriju. Kao ãto bogat åovek poznaje samo voljno liãa-
vanje, a siromaãni i nevoljno, tako i sluæbeni organizovani zaborav pripada samo mo-
ñnima, a podvlaãñeni se brane liånom i porodiånom privatnom selekcijom proãlosti.
Podvlaãñenima ne pripada oktroisana istina, nego vernost, ne istorija nego señanje. Za-
to se danas bude protestne teænje za “istinom”, koja je istinitija od istorijske istine.
Difuznom antiglobalizacijskom pokretu nedostaje alternativna celovita slika proãlosti.
Dosadaãnja istoriografija formirala se u protivstavu prema señanju, koje je poåivalo na
tradiciji i bilo liåno obojeno. Istorija je bila sfera kolektivnog, a señanje sfera poje-
dinca.
Uprkos reåenom, bilo bi uproãñeno odnos señanja i istorije svesti na socijalnu
uslovljenost razliåitog viœenja proãlosti i time gnoseoloãki neutralizovane slike pro-
ãlosti relativistiåki tumaåiti kao nuæno razliåite grupne perspektive. Joã bi pogreãnije
bilo pamñenje redukovati na svest potåinjene i neobrazovane veñine, a istorijski po-
gled ekskluzivistiåki suziti na saznajnu privilegiju prosveñene elite. Razlika izmeœu
pamñenja i istorijske svesti jeste druãtveno uslovljena, ali na daleko posredniji naåin.
Viãe istoriåara je uoåilo da se moderna istorija javila krajem 18. veka kao “kolektivna
jednina” (R. Kozelek), tj. kao proces u kom se iz mnoãtva istorija izdvojila istorija kao
apstraktno pojmovno more u koje su se slili mnogi tokovi raznovrsno opredeljenih
istorija. Istorijski svet nalik je okeanu u kom se steklo mnoãtvo pojedinaånih istorija i
pamñenja. Od kada se probilo ovo prosvetiteljsko tumaåenje skoro da je postalo neu-
pitno to da svuda gde je bilo pamñenja trebalo je da nastane i istorija (A. Assmann
2001, 119). Meœutim, krajem 20. veka umesto apstraktnog zguãnjavanja doãlo je do
usitnjavanja slike proãlosti. Bipolarna istorija raspala se na niz novih nacionalnih i
dræavnih pamñenja oktroisanih u istoriju. Novim nacionalnim dræavama proãlost je
bila potrebna kao deo suvereniteta. Nije to bio spontani proces stvaranja apstraktnog
istorijskog iz mnoãtva pamñenja i lokalnih istorija, veñ nasilno retroaktivno ustitnja-
vanje apstraktne pojmovne istorije. Danas izgleda da je proãlost demokratizovana u
nizu novih “osloboœenih istorija”. U stvari, reå je o mnoãtvu novih pamñenja nasilno
uzdignutih u rang istorijskog. Realna kritiåka istorija je samo jedna i to najåeãñe diso-
149
nantna verzija proãlosti u haosu poslehladnoratovskih “osloboœenih” istorija. Kako je

raspoznati? Sigurno ne po odsustvu rekonstruktivnih sadræaja, niti po statiånosti i ne-
pomiånosti u tumaåenju proãlog. Nije svaka rekonstrukcija proãlosti puka instrumen-
talizacija. Snaga svake vrste pamñenja zavisi od njegove sposobnosti za obnovu (A.
Assmann), a zadræavanje sadræaja iz proãlosti samo je osnova na kojoj teåe rekon-
strukcija. Rekonstrukcija proãlosti ima i drugu, ne usko pragmatiånu stranu: to je
svako æivo, nerutinsko, neãablonsko i neritualno suoåavanje sa proãloãñu u svetlu no-
vih potreba sadaãnjice. Naravno da sve potrebe ne podstiåu kritiåko aktivistiåki odnos
prema proãlosti. Ãto su ãire i univerzalnije potrebe, to je njihov prosvetiteljski karakter
izrazitiji. Kritiåka rekonstrukcija proãlosti jeste samo ono æivo suoåavanje sa pro-
ãloãñu koje je u skladu sa univerzalnim (a ne proceduralnim) prosvetiteljskim naåe-
lima demokratije i jednakosti. Neretko se ova naåela tumaåe u uskom proceduralnom
pogledu, pa postaju lako spojiva sa uæim nacionalnim i klasnim interesima hegemonih
grupa. To nije kritiåka, nego slepa rekonstrukcija proãlosti koja je prilagoœena potre-
bama vrhova hegemonih grupa: krupni kapital, nacionalne oligarhije. Opãte je poznato
da od univerzalnosti potrebe zavisi ãirina osmatraånice i selektivnost pamñenja. Ãto su
u srediãtu potrebe za rekonstrukcijom proãlosti snaænije uobliåeni interesi ãirih grupa
(podvlaãåenih, podjarmljenih ili novih generacija, a ne uskih hegemonih elita) to je
rekonstrukcija proãlosti bliæa istoriji, a udaljenija od pamñenja. Premda najveñi broj
novooktroisanih proãlosti pretenduje na istorijsko, pa se åak i uspeva nametnuti kao
istorijsko, najåeãñe je na delu partikularno pamñenje. Ãto je u jezgru potrebe prisutnije
partikularno, manje ili viãe uspeãno preruãeno, to je upadljivija nadmoñ pamñenja nad
istorijom. Pamñenje preruãeno u istoriju glaåa proãlost vlastite grupe u jednoznaånu
oseñajnu najåeãñe ærtvenu zajednicu señanja. Njemu nasuprot, kritiåka istorija je uvek
protivreåna i sloæena slika proãlosti nepodobna za mobilizaciju.
Zakljuåak
Iako slika proãlosti gotovo nikada nije bila liãena neposrednog ili posrednog uti-
caja potreba sadaãnjice, prouåavanje kulture señanja ne moæe se svesti na kritiku
ideologije. Potrebe su bile raznovrsne: potraga za smislom pojedinaånog ili grupnog
postojanja, integrativni napori za homogenizovanjem grupe, trajnija idejna ili kratko-
roåna dnevnopolitiåka ideologizacija posredstvom iskrivljavanja proãlosti. Najopãtije
govoreñi, upotreba proãlosti moæe se podeliti u tri faze: (1) premoderna, (2) moderna,
(3) globalizacijska.
(1) Premoderna kultura señanja je elitistiåka i tradicionalistiåka (Fischer 2000,
215). U nerazvijenim, nepismenim druãtvima sliku proãlosti formirala je manjina.
Statiåna i nepokretna sadaãnjica produæavana je u proãlost i buduñnost. Kod svakog
konzervatizma starije jeste i uglednije, a proãlost je bila oktroisana religijom u opãtem
sklopu veånosti koja nije dozvoljavala korenitu ontoloãku razliku od drugih vremena
150
(sadaãnjice i buduñnosti). Vladajuñe klase su dugo kontrolisale kljuåne pojmove vre-

mena, kalendare i nulte-åasove. Francuska revolucija je bila i borba za nove pojmove
vremena koje je do tada kontrolisalo plemstvo i crkva. Revolucionarni kalendar u
åijem srediãtu je stajala harizma razuma nije bio sam pokazatelj nego i aktivni åinilac
promena feudalizma.
(2) U jezgru moderne dinamiåne kulture señanja stoji prosvetiteljsko poimanje
istorije. Uslov optimistiåke vere u razum i napredak bila je kritika tradicije. Staro viãe
nije kriterijum sadaãnjeg i buduñeg. U pokretljivom i obrazovanijem druãtvu 19. i 20.
veka proãirio se krug tvoraca raznovrsnih grupnih i pojedinaånih svesti o proãlosti. U
graœanskom druãtvu snaæno je narasla upotreba proãlosti u pravdanju najraznovrsnijih
interesa aktualnih grupa. Buræoaska ravnoduãnost prema starom bila je u snaænoj
suprotnosti sa buræoaskim nacionalizmom koji se, kao i svaki nacionalizam, trudio da
se ãto dublje usidri u proãlosti. I kod obnovljenog kapitalizma señanje u åijem je sredi-
ãtu nacija jeste premisa unifikacije pamñenja i istorije. U napetosti izmeœu buræoaskog
ateistiåkog kosmopolitizma i iracionalnog buræoaskog nacionalizma sazrevala je mo-
derna nauka o proãlosti. Marksistiåka kritika ideologije joj je u 20. veku dala snaæan
peåat. Modernu fazu señanja dugo je karakterisalo sapostojanje dva kruta hladnora-
tovska poretka señanja (socijalistiåki i kapitalistiåki) åije su iskljuåivosti redukovale
sloæenost i nepreglednost mnoãtva slika o proãlosti, a koje su eksplodirale posle ru-
ãenja monopola religije nad proãloãñu. U istom periodu bila je upadljiva i napetost iz-
meœu snaæne moralizacije proãlosti i profesionalnog nastojanja istoriåara da piãu sine
irae et studio.
Prelaz iz premodernog u moderno poimanje proãlosti bio je neravnomeran i
skriven i ne moæe se fiksirati na prepoznatljivi dogaœajni preokret. Nora upozorava da
je u Francuskoj danas kraj tradicije pamñenja. Muzeji, arhivi i komemoracije jesu ilu-
zije veånosti. Nora ne misli da je preokret bila 1789, niti 1848. veñ ruãenje seoskih
obrazaca pamñenja. Krajem proãlog veka ravnoteæa tradicije je naruãena, dezinte-
grisan je seoski svet pamñenja. U istom periodu pamñenje je vrañeno u centar filozo-
fskog miãljenja sa Bergsonom, u psihologiji sa Frojdom, a u knjiæevnosti sa Prustom.
Promena pamñenja znaåila je zaokret od istorije ka psihologiji, od druãtva ka pojed-
incu, od objektivne poruke ka subjektivnom tumaåenju, od ponavljanja ka ponovnom
señanju. Potpuna psihologizacija savremenog pamñenja pretpostavljala je potpuno
novu ekonomiju vlastitog identiteta, mehanike pamñenja i znaåaja proãlosti. Na delu je
bila atomizacija opãteg pamñenja u niz privatnih. Ãta pamtiti ? Da li samo pamñenje?
Psihologizacija pamñenja svakom pojedincu je stvorila oseñaj da njegovo vlastito
uzdizanje u krajnoj liniji zavisi od plañanja nemoguñeg duga (Nora 1999, 293).
(3) Skoro da je poslehladnoratovska globalizacijska slika o proãlosti bolji dokaz
za tvrdnju da je neopredeljena istoriografija utopija, nego ãto je to bila hladnoratovska
podeljena proãlost. Posle ruãenja hladnoratovskog poretka señanja eksplodirale su
nove iskljuåive slike proãlosti sa snaænim mobilizacijskim ideoloãko-moralistiåkim
potencijalom. Æivimo u dobu medijski prenaglaãene globalizovane industrije señanja.
151
U situaciji kada pojedinaåna señanja blede, uåvrãñuje se kao kompenzacija “industrija

señanja” koja konstruiãe manihejsku sliku istorije, a åiji su popularizatori ljubitelji
proãlosti koji razvijaju svojevrsnu hibridnu perspektivu svedoka i uåenjaka, a koja pre-
tenduje na visoku verodostojnost. Savremena istorija u spletu oseñajne kulture señanja
ærtava globalizacije i medijskog insceniranja proãlosti prima ulogu “antipoda nerefle-
ktovanog señanja”. Zadatak istorijske nauke je da upozori na iskrivljavanja u javnoj
istorijskoj svesti i ovim pojavama suprotstavi diferencirana istraæivanja. Konstrukcije
kolektivnog identiteta u periodu telekomunikativnog posredovanja istorije postaju sve
privlaånije. Dok nauka æivi od sumnje, milje señanja je pod snaænim pritiskom dog-
matskog preobrañanja. Menja se kultura señanja od spomeniåke do liåne. Javna
spomeniåka kultura menja perspektivu i znaåenja, a time i viœenje proãlosti. Javlja se
novi tip novinara – istoriåara u tipiånoj televizijskoj emocionalizaciji i personalizaciji
istorije. Njima nasuprot, u razblaæenoj ideoloãko-kritiåkoj misli razvio se napor za
deãifrovanjem pripovedaåkih tehnika istoriåara i ljubitelja istorije. Uprkos snaænoj
usmerenosti na istraæivanje pamñenja u istoriji, sociologiji i misli o politici i kulturi,
povratna snaga pamñenja je relativno neistraæena. Kakav je politiåki uticaj preraœene
proãlosti? Kako se pamñenje liåno preraœuje, sluæbeno institucionalizuje i åesto
nasilno menja, naroåito posle ratova? Kako podeljeno pamñenje odraæava politiåku
konstelaciju moñi? Na koji naåin pamñenje stvara okvir za unutraãnju i spoljnu poli-
tiku? Mogu li se uåinak pamñenja i snaga slike o proãlosti meriti? Srediãte nove kri-
tiåke svesti neopravdano se centrira oko postmodernog dekonstruktivizma. Bez
nasleœa klasiåne kritike ideologije nemoguñe je rastumaåiti dubinu kritiånosti ko-
stimirane novim epohalnim pojmovnim nauånim æargonom: konstrukcija i realnost,
obrasci ærtvene didaktike, demokratija i ljudska prava, nulti åas i sl. Kultura señanja ne
bi trebalo da se ograniåi na raspoznavanje raznovrsnih simboliåkih struktura kod poje-
dinaåne i grupne obrade proãlosti, nego da uvek ima na umu interesnu, ideoloãku, poli-
tiåku i liånu uslovljenost ovih sloæenih procesa.
152
LITERATURA
Aristotle, On memory and reminiscence,

http:// classics.mit.edu/Aristotle/memory.html
Assmann, Aleida (1995), Funktionsgedächtnis und Speichergedächtnis, u

Platt,K.,Dabag,M. hg. Generation und Gedächtnis.
Asman, A. (1999), O metaforici señanja (prevod s nemaåkog), Reå br.56.
Assmann, A. (2001), Wie wahr sind die Erinnerungen? u Welzer, H. (Hg.), Das
soziale Gedächtnis.
Assmann, Jan (1995), Erinnern, um dazugehören. Kulturelles Gedächtnis, Zuge-

hörigkeitsstruktur und normative Vergangenheit, u Platt,K.,Dabag,M. (hg.), Genera-
tion und Gedächtnis.
Assmann, J. (2001), Verständigung über Geschichte und Repräsentation von Ver-

gangenheit im alten Orient, u Welzer, H.(Hg.), Das soziale Gedächtnis
Avgustin, Aurelije (1973), Ispovijesti (prevod s latinskog), (napisano 401)

Zagreb, Krãñanska sadaãnjost
Fischer, Thomas,E. (2000), Geschichte der Geschichtskultur - Uber den öffentli-

chen Gebrauch der Vergangenheit von der antiken Hochkulturen bis zur Gegenwart,
Köln, Verlag für Wissenschaft und Politik
Hegel, G.W.F. (1951), Filozofija povijesti (prevod s nemaåkog), Zagreb, Kultura

(1. Aufl. 1840).
Hobsbaum, Erik (2002 a), Doba ekstrema – Istorija Kratkog Dvadesetog veka
1914–1991, Beograd, Dereta (1.Edit.1994).
Hobsbom, Erik (2002 b), Masovna proizvodnja tradicija: Evropa 1870–1914. u

Hobsbom, E. Rejndæer,T (ur.), Izmiãljanje tradicije, Beograd, Biblioteka XX vek (1.
Edit.1983).
Hobsbaum, Erik (2003), O istoriji (prevod s engleskog), Beograd, Otkrovenje (1.

edit. 1997).
153
Hockerts, Hans Günther (2001) Zugänge zur Zeitgeschichte: Primarerfahrung,

Erinnerungskultur, Geschichtswissenschaft, Das Parlament 2001/28.
Hölscher, Lucian (1995), Geschichte als “Erinnerungskultur”u Platt, Kristin/

Dabag/Mihran (hg.) (1995) Generation und Gedächtnis- Erinnerungen und kollektive
Identitäten, Opladen, Leske, Budrich.
Hölscher, Lucian (2000) Neue Annalistik – Entwurf zu einer Theorie der

Geschichte, in: Zukunft der Geschichte. Historisches Denken an der Schwelle zum 21.
Jahrhundert, hg. v. Stefan Jordan, Berlin, Trafo Verlag.
Jeisman, Karl-Ernst (2002), Geschichtsbilder: Zeitdeutung und Zukunftsperspe-
ktive, Aus Politik und Zeitgeschichte B 51-52/2002.
Konerton, Pol (2002), Kako druãtva pamte (prevod s engleskog), Samizdat B92,
Beograd (1.Edit. 1989).
Kosalka David (1998), Historical imagery and Public Memory in America, http://
www.lemmingland.com/pubmem.htm.
Koselleck, Reinhart (2000), Vergangene Zukunft – Zur Semantik geschichtlichen

Zeiten, Frankfurt, Suhrkamp (1. Auflage 1989).
Kuljiñ, Todor (2002), Prevladavanje proãlosti, Beograd, Helsinãki odbor za ljud-

ska prava.
Marsiske, Hans-Arthur, Das Internet als kollektives Gedächtnis, Telepolis
29.05.2001.
Misztal, Barbara (2003), Theories of social Remembering, Philadelphia, Open
University Press.
Morgan, Pris (2002), Od smrti do lepog pogleda: lov na velãku proãlost u doba
romantizma u Hobsbom, E./Rejndæer, T (ur.), Izmiãljanje tradicije.
Müller, Jan-Werner, Introduction: the power of memory, the memory of power and
the power over memory, in Müller, J. ed. (2002), Memory and Power in Post-War
Europe – Studies in the Presence of the Past, Cambridge University Press.
Nora, Pierre (1994), Between Memory and History: Les Lieux de Memoire, in
G.Fabre (ed.)History and Memory in African-American Culture, Oxford University
Press, 1994 (prevod sa francuskog).
154
Nora. Pierre (1999) Erinnern und kollektive Identität, in “Die Zukunft des Gewe-
senen-Erinnern und Vergessen an der Schwelle des neuen Millenniums” 13. Sinclair-
Haus-Gespräch,12./13. November 1999. www.h-quandt-stiftung.de/root/index-
php?lang=de&page_id=448.
Olick, Jeffrey/Robbins,Joyce (1998), Social Memory Studies - From Collective

Memory to the historical Sociology of Mnemonic Practices, Annual Review Sociology
1998. (24).
Platt, K., Dabag,M. Hg. (1995), Generation und Gedächtnis – Erinnerungen und
kollektive Identitäten, Opladen, Leske, Budrich.
Reichel, Peter (1995), Politik mit der Erinnerung – Gedächtnisorte im Streit um

die nationalsozialistische Vergangenheit, München, C. Hanser.
Ricoeur, Paul (2002), Das Rätsel der Vergangenheit - Erinnern, Vergessen,

Verzeihen, (prevod s francuskog) Wallstein Verlag, Göttingen (1. Edit. 1995).
Rosa, Hartmut (2001) Vergangenheit, u Pethes, Nicolas / Ruchatz, Jens (Hg.),

Gedächtnis und Erinnerung, Ein interdisziplinares Lexikon, Rowohlt, Reinbek.
Taubald,Benjamin (2003), Der Kanon der Bilder – Das soziale Gedächtnis und
seine mediale Konstitution, in: P. Petzel / N. Reck (Hg.), Erinnern - Erkundungen zu
einer theologischen Basiskategorie, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Trevor-Roper, Hju (2002), Izmiãljanje tradicije: branska tradicija Ãkotske (pre-

vod s engleskog), u Hobsbom, E. Rejndæer, T (ur.), Izmiãljanje tradicije.
Welzer, Harald (Hg.) (2001), Das soziale Gedächtnis – Geschichte, Erinnerung,

Tradierung, Hamburg, HIS.
Zinn, Howard (2003), A People's History of the United States (1492 – Present),
New York, Harper Collins (1.Edit.1980)
155
GRAŒA
Documents
Dr Mile BJELAJAC
DIPLOMATE – AKTERI I ANALITIÅARI KRAJA SFRJ

“Ko je ubio Jugoslaviju?” – Poslednji raport ambasadora SAD u Beogradu
Vorena Zimermana 9. maja 1992.
U prilici smo da åitaocima damo na uvid original poslednjeg raporta iz Beograda nedavno
preminulog ameriåkog ambasadora Vorena Zimermana (Warren Zimmermann).1 Ovaj
ãifrovani izveãtaj bio je upuñen 9. maja 1992. godine tadaãnjem vrãiocu duænosti
dræavnog sekretara SAD Lorensu Iglbergeru. Izveãtaj je u celosti bio odmah prosleœen,
svakako radi orijentacije ili usklaœenog nastupanja, ameriåkom predstavniku pri Evrop-
skoj uniji, ameriåkim ambasadorima u Rimu, Vatikanu, Beåu, Zagrebu, Helsinkiju i
Islamabadu. Ovo svedoåi o njegovoj izuzetnoj vaænosti i politiåkoj teæini. Politiåka teæina
je bila tim veña ãto je jedan “autentiåan izveãtaj sa terena” mogao biti snaæna, dodatna
argumentacija za uvoeœnje sankcija SR Jugoslaviji, pa i upotrebu vojne sile za koju se u
julu 1992. godine zduãno zalagao bivãi amabasador u Beogradu.
Proãlo je dosta godina od dogaœaja, a kriza na Balkanu joã nije zavrãena. U meu-
vremenu mnogi su se okuãali u njenom tumaåenju i predviœanju konaånog razreãenja.
Meu direktnim akterima koji su imali potrebu da se obrate javnosti i objasne svoju
ulogu nalazio se i preminuli ambasador Zimerman. Pored veñeg broja manjih tekstova
u prestiænim åasopisima za meœunarodnu politiku ili uticajnim medijima, on je 1996
objavio prvo izdanje memoara. Potom, 1999. godine i njihovu dopunjenu verziju koja
je obuhvatila dogaœaje u Bosni i na Kosovu.2
Dokument je svedoåenje prvog reda o aktivnostima i kapacitetima ambasadora
Zimermana. To je i svedoåanstvo o tome kako je æeleo da orijentiãe svoju adminis-
traciju, kakve joj je predloge dao u poslednjem trenutku. Zimerman se naãao u poziciji
da predstavlja najmoñniju silu toga vremena u Beogradu, ali u isto vreme on je bio
duãa diplomatskog kora, onog njegovog zapadnog dela u Beogradu.
Åitaocu ñe svakako biti zanimljivo da uporedi prvobitna glediãta i saznanja sa
Zimermanovim kasnijim javnim nastupima. Istoriåari ñe ipak, za sada, biti uskrañeni
1
American Embassy Belgrade Warren Zimmermann, to Secretary of the State Eagleburger, “Who killed
Yugoslavia'', 12. maja 1992. The National Security Archive, The George Washington University, Doc. Num-
ber: 92BELGRA05891. Dokument je deklasifikovan 28. marta 1997. Za ustupanje dokumenta zahvaljujemo
se prof. dr James Hersberg sa univerziteta The George Washington. U javnosti su objavljena dva prevoda
ovog dokumenta: Voren Zimerman, Poreklo jedne katastrofe . Jugoslavija i njeni ruãitelji. DANGRAF, Beo-
grad 2003, “Dodatak'', 165–171 i u nedeljniku Nedeljni telegraf, 9. jun 2004, 40–41.
2
Voren Zimerman, Poreklo jedne katastrofe. Jugoslavija i njeni ruãitelji. DANGRAF, Beograd 2003.
157
za saznanja o tome kakve je instrukcije tokom pripreme za odlazak u Beograd imao

poslednji ambasador SAD u SFRJ i kako su tekle njegove komunikacije sa Vaãing-
tonom tokom njegove sluæbe u Beogradu. To je neophodno da bi se dobio ãto celovitiji
kontekst u kome je napisan poslednji izveãtaj.
Sam Zimerman je do kraja bio ustrajni branilac, uz sve stilske ograde, svog
raporta iz maja 1992. godine.3
Promoviãuñi svojevremeno prvo srpsko izdanje Zimermanovih memoara u Beo-
gradu, 21. januara 1997. godine, ambasador u penziji Milivoje Maksiñ, istanåani ana-
litiåar, primetio je selektivnost åinjenica, zapaæanja i ocena koje ñe sigurno izazivati
polemike. Upozorio je da smo joã daleko od potpune istine za kojom ñe tragati gen-
eracije istoriåara i da niko ne moæe pretendovati na konaånu istinu – sada, ma kako nje-
gova uloga bila znaåajna i poloæaj u ono vreme visok. Ne osporavajuñi vrednosti ovog
svedoåenja, Maksiñ upozorava na prisutnost dvostrukih standarda za koje nema valja-
nog objaãnjenja. Sa oseñanjem visokog diplomate, koji ñe jedno vreme zastupati min-
istra inostranih dela, Maksiñ postavlja kljuåno pitanje: “Da li su SAD realno, dovoljno
realno sagledavale dezintegracione tendencije i æariãta buduñe krize u Jugoslaviji?”
On se, te 1997. godine, zapitao da li najmoñnije zemlje uopãte imaju zrele analize do-
gaœanja, kljuånih aktera i razraœenu dugoroånu strategiju. Za ilustraciju navodi kako
im je Zimerman po dolasku marta 1989. godine saopãtio “da se Jugoslavija viãe ne na-
lazi meœu prioritetima ameriåke spoljne politike.”4
U pogovoru za dopunjeno srpsko izdanje Zimermanovih memoara, dr Ivo Visko-
viñ je upozorio da ova svedoåenja nose i jaku liånu notu, emotivan odnos prema
nekadaãnjem predsedniku Srbije Slobodanu Miloãeviñu, te da je koncentracija dokaza
nastala s motivom da se “pokaæe da (diplomatsku i ljudsku) bitku s takvim åovjekom
normalnim sredstvima nije moguñe dobiti ... zato i ne sagledava ‘svoju stranu’ tog
odnosa”. Pokuãavajuñi da razume nedoreåenu poziju pisca u pogledu faktora koji su
opredeljivali njegovu formu nastupa i ophoœenje, Viskoviñ konstatuje da je ambasador
za razliku od viãe njegovih prethodnika (Dæ. Kenana, L. Iglbergera ili Dæ. Skenlana),
åak i prema struånim analitiåarima, viœen kao “tvrd” diplomata koji na probleme gleda
“bez pardona''. Zimerman je tako stekao “imidæ” jednog “neprijateljski” nastrojenog
ambasadora, sliåno njegovim prethodnicima Petersonu i Silbermanu. Vaæno je i upo-
zorenje Viskoviña da i u dopunjenim memoarima autor ostaje duæan åitaocu “svoje
tumaåenje (ne)promiãljenosti i (ne)opreznosti pojedinih izjava ameriåkih predstavnika
(ukljuåujuñi i njega samog) u kontaktima sa nosiocima åak i najradikalnijih politiåkih
koncepcija od poåetka krize do danas.” A te poruke, taåno ili pogreãno shvañene,
“navodile su pojedine uåesnike jugoslovenske tragedije na zakljuåke da imaju
ameriåku podrãku za svoje koncepte, bez åega bi, najvjerovatnije, u njihovoj realizaciji
bili mnogo suzdræaniji.”5
3
Ibid, 139.
4
Ibid, XIX - XXIV.
5
Ibid, 179–180.
158
M. BJELAJAC Diplomate – akteri i analitiåari kraja SFRJ
Prateñi raport iz maja 1992. godine, lako se uoåavaju glavne tvrdnje ili amabas-
adorova ubeœenja.
Prva i zapanjujuña jeste tvrdnja da neke od pet novih dræava imaju perspektivu, ali
da su neke “beznadeæne”. Kakvo znaåenje ima ova ocena? Koje su to dræave i zaãto
nisu upozorene pre jeseni 1991. da je Jugoslavija za njih bolji izbor? Da li je sam
ambasador ukazivao na tu åinjenicu ranije ili se ona prvi put pojavljuje tek u ovom
raportu?
“Mada su koreni netrpeljivosti stari vekovima”, nacionalizam, koji je ubio SFRJ
zapoåeo je 1987. godine kada je Miloãeviñ sluãajuñi jedne duge noñi o zlostavljanju
Srba od strane Albanaca pokrenuo srpski nacionalizam, potom ukinuo autonomiju
Kosovu i Vojvodini, oåistio svu opoziciju u samoj Srbiji i konaåno okrenuo svoju
nacionalistiåku agresivnost protiv svojih suseda. Ovo je drugo, krucijalno uverenje
koje se izlaæe.6
Sudbina zemlje bila bi jednako teãka i u sluåaju pobede Tuœmanovog koncepta
separatizma i etniåke netolerancije. Kao i u sluåaju pobede Miloãeviñevog jedinstva,
koje bi znaåilo isto tako gubljenje etniåke tolerancije kakva je postojala u SFRJ.
Miloãeviñ bi odveo Jugoslaviju sa puta demokratije. Miloãeviñ je najviãe kriv.
“Miloãeviñ nije Jugosloven: on je srpski imperijalista.”
6
Ako se ostave po strani analize dogaœaja na Kosovu iz 1968. ili 1981. godine, pa i ona Lazara Koliãevskog
na zajedniåkoj sednici Predsedniãtva SFRJ i Saveznog saveta za zaãtitu ustavnog poretka, 29. aprila 1981. ili
veoma dokumentovane prituæbe Svetog sinoda Srpske pravoslavne crkve upuñivane pokrajinskim, repub-
liåkim i saveznim organima tokom viãe decenija, pa i 1980-ih, pre indikovane 1987. godine, valja svakako
pomenuti peticiju 2.016 graœana Kosova u oktobru 1985. najviãim organima dræave i partije kao i udruæen-
jima. Meœutim, joã je vaænije ukazati na peticiju 209 uglednih liånosti iz Beograda, akademika, profesora,
pisaca, reditelja, glumaca, novinara i drugih Skupãtini SFRJ i Skupãtini SR Srbije koja je imala veliki odjek
u javnosti. Meœu njima je veliki broj onih koji su kasnije bili politiåki protivnici Slobodana Miloãeviña.
Pomenimo samo neka imena: profesore Dragoljuba Miñunoviña, Zagorku Goluboviñ, Vladetu Jankoviña,
Andriju Gamsa, Ljubu Tadiña, Leona Koena, Vojislava Koãtunicu, generale lekare i pisce Gojka Nikoliãa i
Pavla Jakãiña, pisce i umetnike Vidu Ognjenoviñ, Duãana Kovaåeviña, Ljubomira Simoviña, Borislava
Pekiña, Borisava Mihailoviña Mihiza, Vuka Draãkoviña, Duãana Makavejeva, Miñu Popoviña, glumce
Danila Batu Stojkoviña, Nedu Arneriñ, Ruæicu Sokiñ, novinare i prevodioce Dragana Babiña i Drinku Gojk-
oviñ. Svi oni su izrazili solidarnost sa potpisnicima prethodne peticije i zahtev za pravdom i ravnopravnoãñu
svih graœana na Kosovu i Metohiji: “Sve one koje potresa stradanje Srba i drugih nacionalnosti na Kosovu i
Metohiji, sve one koje brine sudbina Srbije i Jugoslavije, svakog kome nisu zamrli savest i oseñanje odgo-
vornosti, zapanjila je i porazila reakcija vlasti na ovu Peticiju – preteñi odgovor zvaniånika Kosova i stav
najodgovornijih u Srbiji i Jugoslaviji ... Zahtev za pravdom osuœuje se kao neprijateljski akt i kvalifikuje kao
pobuna”. U Peticiji se obrazlaæe da je u “proteklih dvadeset godina sa Kosova i Metohije iseljeno 200.000
ljudi, viãe od 700 naselja etniåki je “oåiãñeno''... Istrazi nisu izloæeni samo ljudi, nego su ugroæeni Srbija,
Jugoslavija i mir na Balkanu. Ako bi se ostvarilo 'etniåki åisto Kosovo', neminovne su nove nacionalne i
dræavne konfrontacije, koje ñe balkanski prostor pretvoriti u potencijalno ratno æariãte i ugroziti mir u
Evropi ... Prvi cilj je etniåki åisto Kosovo, a zatim dalja osvajanja srbijanskih, makedonskih i crnogorskih
teritorija. Nema nacionalne manjine u svetu koja ima veña ustavna prava, a njeni predvodnici i ideolozi
uvode je u nacionalnu avanturu u kojoj sve moæe da izgubi ...” (Kosovo i Metohija u velikoalbanskim
planovima 1878 – 2000, Institut za savremenu istoriju, Beograd 2001, Prilozi, 268–288) Peticija je bila
prisutna u javnosti skoro godinu dana pre radne verzije Memoranduma SANU kome mnogi pripisuju
“zasluge za ruãenje Jugoslavije''. O teroristiåkim aktivnostima i tokom 1970-ih i 1980-ih vidi: Branko Ma-
mula, Sluåaj Jugoslavija, Podgorica 2000, 35–44. Dakle, ostaje pitanje kako je ambasador bio pripremljen
za preuzimanje duænosti u Beogradu, koliko je taåno znao kakvi su koreni krize sa kojom se suoåio. Kako je
doãao do “1987” kao poåetka srpskog nacionalizma?
159
Inkriminacije koje su u ovom izveãtaju stavljene Miloãeviñu u delo su sledeñe:

krãenje jugoslovenskog Ustava (ukidanje autonomije Kosova i Vojvodine), uvoœenje
trgovinskog bojkota prema Sloveniji i Hrvatskoj, kraœa 1,8 milijardi ameriåkih dolara
iz Narodne banke, pokuãaj da uniãti jugoslovensko Predsedniãtvo, voœenje neprekid-
nog rata protiv Markoviña i svega za ãta se on zalagao, sprovoœenje agresivnog rata u
Hrvatskoj preko republiåkih granica, saradnja u tom poduhvatu sa JNA. Armija je
izdala Jugoslaviju i ta je izdaja bila skoro jednako flagrantna kao i Miloãeviñeva izdaja.
Krivica leæi i na Sloveniji i Hrvatskoj, tj. rivali Miloãeviña nisu bili projugoslov-
enski. Sledi eksplikacija (ograda) da bi “Slovenija sigurno pokuãala da ostane u Jugo-
slaviji da je Srbija imala manje agresivnog lidera”. “Miloãeviñ je bio agresivan i
beskompromisan” tako da ni Gligorov ni Izetbegoviñ “koji su uporno pokuãali da
afirmiãu oseñaj jugoslovenstva nisu imali ãansu”.7
Konaåno, u ovom finalnom raportu iz Beograda, ocenjeno je da nema krivice do
Zapada za “ubistvo Jugoslavije”, nju su uniãtile zle sile iznutra. SAD su se dræale prin-
cipijelno, podræavale su jedinstvo, ali ne jedinstvo nametnuto silom. Takoœe su po-
dræavali Markoviña kao srednji put. Kad je nestalo “srednjeg puta” solidarisali su se sa
Evropskom unijom.
''Ne oåekujte objektivnost s moje strane po ovim pitanjima – ja sam bio deo naãe
(ameriåke) politike: verovao sam i joã uvek verujem da je ona bila ispravna.” Ovaj zak-
ljuåak je zanimljiv. On je tada izreåen za “unutraãnju upotrebu”, a ne kao oblik
pravdanja za spoljnu upotrebu. Da li to znaåi da je i izveãtaj “usklaœen” sa politikom u
koju je on verovao? Da li je to pravdanje i za savete Izetbegoviñu posle Lisabona i ra-
zlog relativno blage ocene da “veñina muslimanskog stanovniãtva nije nikakvim nepr-
ijateljskim postupcima izazvala tajnu podrãku JNA pokuãaju Srbije da preuzme
Bosnu.”
Na kraju zanimljiva je liåna opservacija o tome da je Jugoslavija bila najbolja
opcija za sve njene narode i da ñe moæda jednog dana na neåiju inicijativu, iznutra,
ponovo u nekom obliku biti obnovljena.
U memoarima Zimerman je zadræao sve osnovne premise svoje analize iz 1992.
godine, a dodao je joã oãtrije kvalifikacije na raåun Miloãeviña, Karadæiña i Koljeviña.
Gotovo na jednak naåin komentariãe i Tuœmana.
Svoja duboka negativna oseñanja prema dotiånima nije mogao suzdræati. Neãto je
malo kritiåniji prema Kuåanu i Slovencima. Za razliku od izveãtaja, slovenaåkog
7
Posle åitanja knjige generala Marjana Kranjca, Balkanski vojaãki poligon (åasopis Borec, Ljubljana 1998),
ili Janeza Janãe Premiki, Nastajanje in obramba slovenske dræave 1988–1992 (Ljubljana, 1992) ili veoma
sadræajnih señanja koje je Adil Zulfikarpaãiñ dao Milovanu Œilasu i Nadeædi Gañe, ili svedoåenja Ivana
Komãiña (Hrvata) o politiåkim prilikama u BiH pred izbijanje rata ove ocene bi svakako morale bii temeljno
korigovane. Komãiñ npr. svedoåi o pokuãaju JNA, prvo pred izbore u BiH 1990, a potom u proleñe 1991. da
privole Nijaza Durakoviña da posle vojnog udara on i njihova partija SK BiH-SDP zamene nacionaliste u
Bosni, odnosno da im JNA preda vlast. Durakoviñ i Komãiñ odbili su inicijative JNA. Odbio je i Zlatko
Lagumdæija. Planovi JNA razlikovali su se od planova Karadæiña i Miloãeviña u to vreme, kaæe Komãiñ
(objavljeno u zagrebaåkom åasopisu Gordogan 1/jesen 2003, 147–148).
160
lidera predstavlja kao neiskrenog zastupnika ideje asimetriåne federacije jer to ne bi

bila zajedniåka dræava ni koliko tadaãnja Evropska unija.8 Razotkriva da je to bila
samo zavodljiva propaganda. “Rat u Sloveniji”, ocenjuje kao najuspeãniji slovenaåki
pablik rilejãn udar u istoriji. “Nije bilo taåno govoriti o ‘invaziji’ JNA , jer je JNA bila
u sopstvenoj zemlji.” Takoœe navodi da je o planovima i kretanju svojih malih snaga
(2.000) JNA unapred obaveãtavala slovenaåku vladu. Slovenci su protiv JNA dobili
podrãku – Slobodana Miloãeviña.9 Iznosi svoj naknadni sud kako su rat i krv bili po-
trebni skupãtinskoj koaliciji od svega 54%, da pridobije veñinu graœana protiv bilo
kakvog ostanka u Jugoslaviji.
U memoarima, pored kritika, ipak dobija i naknadna priznanja: “JNA je bila u
pravu u nekim stvarima, ali naåin na koji je to dokazivala mogao je samo da dovede do
toga da izgubi prijatelje na Zapadu.” 10
Za Tuœmana je naveo da je uzurpirao medije viãe od bilo kog prethodnog komu-
nistiåkog reæima, da je nacionalista i autoritarac, groteskni lik, za razliku od Stjepana
Mesiña koji nije nacionalista, koji je simpatiåan i tolerantan. Zanimljivo je naknadno
svedoåenje kako mu je Tuœman najavio u avgustu 1991. godine da ñe pokrenuti opãtu
ofanzivu protiv JNA. Na Zimermanovo navodno zaprepaãtenje da je to sulud korak za
slabo naoruæanu vojsku, Tuœman mu je samouvereno rekao da ñe tada SAD stupiti na
scenu i pomoñi ga, usput ga uveravajuñi da on ima i druge kanale komunikacije sa
Vaãingtonom. Pa ipak na sledeñim stranicama, (da li omaãkom), zaboravlja da je ovo
napisao i navodi, da, kada je poåeo sukob SAD nisu sedele skrãtenih ruku: “Izloæili
smo jasan javni (sic!) stav da je JNA prevashodno odgovorna za borbe u Hrvatskoj.”11
Pravdajuñi se pred optuæbama da je nagovorio Izetbegoviña da povuåe potpis sa
Kutiljerovog plana iz Lisabona, naknadno pokuãava da muslimanskog lidera ipak
prikaæe kao dvoliånog i lukavog politiåara, koji prihvata jedno a åini drugo:
“Tokom jeseni 1991. nemaåki ministar spoljnih poslova Genãer pritiskao je
Evropsku zajednicu da ãto pre prizna Hrvatsku i Sloveniju – upravo ono åega se Izet-
begoviñ najviãe plaãio. Krajem novembra Izetbegoviñ je u Bonu posetio Genãera. Za
posetu ga je briæljivo pripremio moj prijatelj i kolega Hans-Jerg Ajf, nemaåki amba-
sador u Jugoslaviji, koji mu je dao najefikasnije argumente ãto bi mogli da ubede
Genãera da ñe priznavanje Hrvatske od strane EZ izazvati nasilje u Bosni. Iz nepo-
znatih razloga, meœutim, Izetbegoviñ nije uopãte pokrenuo ovu temu, ãto je Genãera
moglo da navede samo na pretpostavku da je od njega dobio zeleno svetlo za prizna-
vanje ... Ajf je åak, veoma hrabro, stavio svoju karijeru na kocku traæeñi od Genãera da
joã jednom razmotri ovo pitanje.''12
8
V. Zimerman, memoari, Beograd 1996, 113.
9
Ibid, 118, 120
10
Ibid,.74.
11
Ibid, izdanje 2003, 102, 108.
12
Ibid, 117.
161
Ipak, u tom Izetbegoviñevom Sarajevu tokom åitavog rata deluje “herojska,

viãenacionalna redakcija Osloboœenja” pod uredniãtvom Kemala Kurspahiña koja je
“izdavala pristojnu dnevnu novinu” iz podruma bombama uniãtene zgrade lista.13
Takoœe, navodi Zimerman, “za razliku od Tuœmana, Izetbegoviñ nije uåinio gotovo
niãta da bi stvorio bosansku vojnu silu.''14
Na drugom mestu, i to kada su u svetu veñ bili dostupni i drugi relevantni podaci,
Zimerman istrajava na staroj poæeljnoj slici ili osudi jedne strane za dogaœanja na
Markalama 1995. godine: “A onda je 28. avgusta, joã jedna granata iz minobacaåa
pogodila sarajevsku trænicu i ubila trideset osmoro ljudi.”15 Bio je to povod da 30.
avgusta otpoåne vazduãno bombardovanje bosanskih Srba.
Ponekad i na viãe mesta, Zimerman iznosi ozbiljne netaånosti kada je u pitanju
JNA. Razumljivo je ako je neãto bilo nedokuåivo u zimu 1992. godine i ambasada nije,
pored sve svoje obaveãtenosti, imala odreœena saznanja, ali åinjenica da se ista
predubeœenja ili potpuno proizvoljne interpretacije ponavljaju u dva izdanja memoara
kada su stvari postale transparentne, mora da izazove sumnju kod åitaoca. Kao
drastiåan, navodimo sledeñi primer:
“Znali smo da je, pored direktne podrãke bosanskim Srbima od proleña 1991, ru-
kovodstvo JNA infiltriralo u Bosnu nove jedinice iz Slovenije i Hrvatske u kojima je
rat prestao. Ali nismo znali da je poåetkom 1992. armija poåela da premeãta iz Bosne
sve vojnike koji nisu Srbi. Na njihova mesta dovodila je Srbe iz drugih krajeva Jugo-
slavije ... Ova ciniåna majstorska zajedniåka koncepcija Miloãeviña i JNA obezbedila
je bosanskim Srbima ogromnu vojnu prednost nad Hrvatima i Muslimanima, koja je
viãe od tri godine åinila osnovu njihovih pobeda i zloåina. (kurziv naã)”.16
Na osnovu kojih parametara ambasador donosi svoje zakljuåke? Zaãto, bar
naknadno u svetlu saznavanja novih åinjenica ne unosi bar malo viãe skepse u svoje
sudove? To i jeste najvaænije pitanje tokom unutraãnje analize izvora. Upravo na ovim
primerima, a to bi mogli biti i neki drugi iz njegovih analiza ili memoarskih kazivanja,
pokazañemo kako je åesto privid bio varljiv ili su prvobitne ocene bile olako prihva-
tane jer su trenutno mogle biti iskoriãñene za politiåke poteze.
List Osloboœenje, kako stoji na njegovom veb sajtu, tokom rata i posle njega
dobio je 18 meœunarodnih nagrada i priznanja kao “nezavisni dnevnik”. Meœunarodne
nagrade je dobijao za rad u ratnim uslovima “na ãirenju istine i multietniånosti i mul-
tikulturalnosti” i za “izuzetnu odanost istini i slobodi”. Od 1993. izlazio je i u obliku
nedeljnog izdanja ãtampanog u Zagrebu i Ljubljani. Polemika oko njegove stvarne
uloge nastala je posle objavljivanja knjige ameriåkog novinara i publiciste Dejvida
Rifa u kojoj je naveo da je glavni urednik Osloboœenja obeñao Aliji Izetbegoviñu da ñe
mu list “biti lojalan dok traje sukob''. Bio je to povod da se uradi sveobuhvatna analiza
pisanja lista (ukljuåujuñi i kvantitativnu), koja je pokazala da ratno Osloboœenje “nije
13
Ibid, 69.
14
Ibid, 133.
15
Ibid, 155.
16
Ibid, 123.
162
ãirilo istinu o ratu u Bosni i Hercegovini, da nije bilo u sluæbi oåuvanja multietniånosti
i multikulturalnosti, da nije bilo odano istini i slobodi, te da nije pomagalo odræavanju
u æivotu tradicije nezavisnosti, objektivnosti i hrabrosti.”17
Sumnje u stvarne poåinioce granatiranja ili diverzija pripisivanih iskljuåivo
Srbima, koje su potom koriãñene za opravdanje pritisaka ili akcija protiv njih, odavno
su prisutne kako u medijima tako i literaturi.18 Zadræimo se samo na onoj od 28.
avgusta 1995. godine.
“Treba åasno priznati da je naknadno izvrãena analiza tehniåkih podataka
dobijenih od radara Cymbeline pokazala da postoji velika doza sumnje u stvarnu krivi-
cu bosanskih Srba za taj napad. Iako njihova krivica ne moæe potpuno da se odbaci,
mnogo je verovatnije da su u pitanju bile muslimanske snage ili neko ko je radio za
njihov raåun. Radari Cymbeline imaju moguñnost da lokalizuju vatreni poloæaj mino-
bacaåa iz kojeg je ispaljena mina, a dve takve stanice mogle su da rekonstruiãu putanju
mina koje su pale na pijacu Markale tog 28. avgusta 1995. godine. Hici su ispaljeni sa
neke vrste niåije zemlje, ali su Muslimani imali lakãi prilaz tom terenu nego Srbi. Srbi
bi åak, posle ispaljenih mina morali da preœu dosta dug brisani prostor pre nego ãto bi
17
“Mediji u ratu: Duãan Kecmanoviñ analizira ratno 'Osloboœenje' (1–3)'', NIN, april 2004, br.2779, 2780,
2781. Autor je za analizu odabrao nekoliko tema, posebno tretiranje logora, zatvora i ratnih zloåina. Svega
nekoliko tekstova (slovom i brojem) “uslovno reåeno” bavi se zatvorima i logorima za Srbe. Autor objaãn-
java ono “uslovno” time ãto uz naziv logora i zatvora (pa i privatnih) åitalac ne saznaje ko su zatvorenici. U
jednom jedinom tekstu, tokom prve ratne godine, od 20. juna 1992. pod naslovom “Maltretiranje neduænih
ljudi” govori se o æalbi Srba Izetbegoviñu radi masovnog odvoœenja Srba (od 15 do 80 godina) na stadion
Koãevo kojima se pretilo smrñu i koji su maltretirani. Procenat i takvih tekstova je zanemarljiv, daleko ispod
1%. Kada se uporede sugestivni naslovi sa jedne i umiveni s druge strane utisak o jednostranosti se dopun-
java. Autor zakljuåuje da “neobjektivno i neistinito, ãto ñe reñi pristrasno izvjeãtavanje prvenstveno, istiåem,
u ratno doba, faktiåki ishodi produbljavanjem i proãirenjem sukoba, i ãto je posebno znaåajno – njihovim
produæavanjem”. Vidi takoœe: Tom Gjelton, Sarajevo Daily: A City and its Newspaper, Harper Collins, New
York 1995; S. Burg, P. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina. Ethnic Conflict and International Interven-
tion, M.E. Sharpe, New York 2000, 65.
18
Yossef Bodansky, tadaãnji direktor Task Force on Terrorism and Unconventional Warfare-House Republi-
can Research Commitee, 1622 Longworth building, Washington, saopãtio je 26. aprila 1993. novinaru anali-
tiåaru Æaku Merlinou da su prema izveãtajima CIA i Mosada znali za veliku umeãanost Irana u bosanske
dogaœaje; da je obaranje italijanskog aviona 3. septembra 1992. delo Muslimana, raketom stinger; da je
poåetkom maja 1992. formirana specijalna jedinica bosanskih muslimanskih snaga od ålanova koji su radili
u islamskim teroristiåkim organizacijama. Ta specijalna jedinica imala je zadatak da pravi niz provokacija
kako bi primorala Zapad, pre svega Amerikance na intervenciju; Srbi su 20. juna 1992. zarobili grupu koja
je u srpskim uniformama spremala napad na jedan muslimanski sektor; prema izveãtajima OUN vidi se da je
niz kljuånih dogaœaja, s namerom da se ãokira svetska javnost, organizovala upravo ta specijalna jedinica;
bombardovanje pred pekarom (27. maja); bombardovanje za vreme posete Daglasa Herda (17. jula),
eksplozije na groblju (4. avgusta) i ubistvo producenta ABC Dejvida Kaplana (13. avgust). Vidi ãire: Æ.
Merlino, Istine o Jugoslaviji nisu sve za priåu, (Jacques Merlino, Les vérités yougoslaves ne sont pas toutes
bonnes à dire, Editions Albin Michel, S.A., Paris 1993) Beograd 1994, 111–116. O poåecima stvaranja Patri-
otske lige (Zelenih beretki) i hrvatskog HOS vidi: Marko Atila Hoare, Civilno-vojni odnosi u Bosni i Herce-
govini 1992–1995, u: Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991–1995, Zagreb–Sarajevo 1999, 208. Sam
Izetbegoviñ je naknadno priznao da je vojno organizovanje poåelo 10. juna 1991 (“Hiljade ljudi nose naãu
zastavu i nastaviñe da je nose”, Ljiljan, December 14, 1994). General armije BIH Sefer Haliloviñ na viãe
mesta je iznosio podatke o razvoju Patriotske lige i pripremama za rat. Liga je imala 9 regionalnih ãtabova u
BiH plus 10 u Novom Pazaru a, pokrivala je organizacije u Pazaru, Tutinu, Bijelom Polju itd, u BiH 103
opãtinska ãtaba i 98.000 ljudi organizovanih od åega je pre poåetka sukoba u proleñe 1992. bilo izmeœu 60-
70.000 naoruæanih (Sefer Haliloviñ, Lukava strategija, Sarajevo 1997, 89–92). HOS je u Hercegovini joã
1991. imao oko 12.000 dobro naoruæanih pripadnika. Adil Zulfikarpaãiñ svedoåi da dugo nije verovao u
Karadæiñeve priåe da se muslimani naoruæavaju dok mu to nije rekao Sulejman Ugljanin, a Alija Izetbegoviñ
izbegao da odgovori na direktno pitanje s tim u vezi. Vidi: Milovan Œilas, Nadeæda Gañe, Boãnjak Adil
Zulfikarpaãiñ, Boãnjaåki institut, Zürich 1994, 166.
163
se dokopali svojih poloæaja. To, pak, nije bilo tako komplikovano za Muslimane.
Meœu vojnicima koji su sluæili u jedinicama UN u to vreme kruæila je interesantna
priåa. Prema toj priåi, sem mina koje su otkrili radari Cymbelin, bilo je i nekoliko
ubica razmeãtenih po krovovima okolnih zgrada, koji su ruåno ispuãtali minobacaåke
mine na pijacu. Oni su na taj naåin ‘osiguravali uspeh’ jer je bilo teãko pogoditi pijacu
stisnutu izmeœu visokih zgrada ... Bilo kako bilo, uopãteno govoreñi, vojnici UN koji
su bili na terenu sumnjaju da su Srbi poåinili ta ubistva”. Ovako je zabeleæio francuski
major iz Obaveãtajnog odeljenja NATO u Sarajevu.19
Odluka Predsedniãtva SFRJ u februaru 1992. godine da povuåe iz BiH regrute i
oficire graœane Srbije i Crne Gore, ali i preostale graœane Makedonije, te da na prostor
matiåne republike – BiH, vrati njene graœane, koju Zimerman vidi kao “ciniånu” i
“majstorsku” bila je doneãena kao posledica predviœanja brzog priznanja ove repub-
like od strane Zapada. Nije taåno da su premeãtani samo vojnici koji nisu Srbi, a “da su
tamo dovoœeni Srbi iz drugih krajeva Jugoslavije''. Vrañani su samo graœani BiH. Kada
su otpoåeli oruæani sukobi u BiH, u toj republici je ostalo svega oko 15% pripadnika
JNA koji nisu iz matiåne republike. To je omoguñilo relativno brzo povlaåenje tih
10.000–12.000 ljudi tokom aprila i maja. Nije sporno da se ostatak transformisao u
armiju bosanskih Srba jer su joã od 1991. hrvatske i muslimanske vlasti opstruirale
slanje regruta Hrvata i muslimana u JNA, a veliki broj oficira iz tih nacija, u iãåeki-
vanju dogaœaja, neprekidno je bio na bolovanjima ili odsustvima imajuñi pordrãku
muslimanskih vojnih lekara. Jedan broj njih hitno je traæio penzionisanje. Mnogi su,
ãto se danas zna, imali svoje nove ratne rasporede u Patriotskoj ligi. Predsedniãtvo je
imalo ingerenciju samo nad regrutima, a Generalãtab je trebalo da pronaœe modus za
premeãtaj oficira.20
Ono ãto svakom åitaocu pada u oåi kada åita izveãtaj Zimermana, ali i njegove
19
Pjer Anri Binel, Ratni zloåini NATO-a, (Pierre-Henri Bunel, Crimes de Guerre a L'OTAN, Carnot editions,
Chatou 2002) Beograd 2003, 20–21. Isti major navodi da su tokom misije OUN u Bosni najviãe vojnika
ubili muslimani: “Dok sam bio na duænosti ãefa kabineta komandanta FAR, imao sam prilike da vidim
izveãtaje o naãim gubicima ... jer sam bio zaduæen da sreœujem pitanja novåane nadoknade porodicama po-
ginulih. Od trideset i tri ... ãesnaest su bili ærtve Muslimana, osam Hrvata, dva Srba, a za ostale nismo mogli
da utvrdimo pripadnost ubica. Muslimane su podræavali ekstremisti iz muslimanskog sveta” (Isto, 26).
20
Branko Kostiñ, 1991 – Da se ne zaboravi, Filip Viãnjiñ, Beograd 1996, 180; Bojan Dimitrijeviñ, “Rat u
Bosni i Hercegovini 1991–1992, Pregled aktivnosti zarañenih strana”, Istorija 20. veka, 2/2000, 128; L. Sil-
ber i A. Little umesto izraza “Predsedniãtvo” upotrebljavaju izraze “srpski reæim” i “Miloãeviñeva tajna
naredba” (Death of Yugoslavia, Penguin book, London 1996, 218); Safer Haliloviñ, Lukava strategija, Sara-
jevo 1997, 73–74. Prvu inicijativu u pomenutom pravcu saopãtili su generalu Kadijeviñu B. Joviñ i S.
Miloãeviña 5. decembra 1991: “ S Bosnom i Hercegovinom ñe biti veoma teãko. Meœunacionalni sukobi su
veñ poåeli. Muslimani i Hrvati su napustili JNA i formirali paravojne jedinice. U JNA su ostali praktiåno
Srbi i Crnogorci, ali iz svih srpskih zemalja. Kada Bosna i Hercegovina bude meœunarodno priznata, JNA
ñe biti proglaãena stranom vojskom i zahtevañe se njeno povlaåenje, ãto je nemoguñe izbeñi. U toj situaciji
srpsko stanovniãtvo u BiH, koje nije stvorilo svoje paravojne jedinice, ostañe nezaãtiñeno i ugroæeno. Sloba
smatra da treba blagovremeno da povuåemo iz JNA u BiH sve graœane Srbije i Crne Gore, a da tamo preko-
mandujemo iz JNA graœane Bosne i Hercegovine, kako bi u trenutku meœunarodnog priznanja izbegli opãti
vojni haos ãetanjem vojske iz jednog u drugi kraj zemlje. To ñe stvoriti i moguñnost srpskom rukovodstvu u
Bosni i Hercegovini i da preuzme komandu nad srpskim delom JNA, isto kao ãto su to veñ uåinili muslimani
i Hrvati. Zovemo odmah Veljka Kadijeviña da se prikljuåi razgovoru. Sloba mu kaæe pojednostavljeno, da
treba da izvrãi razmeãtaj vojske: sve iz BiH u Bosnu i Hercegovinu i obrnuto, da nam je to strategijski i poli-
tiåki neophodno. Veljko kaæe da to nije u skladu sa politikom i praksom JNA i da bi to bilo veoma teãko pri-
hvatljivo za vojno rukovodstvo, ali ñe pogledati i uåiniñe sve ãto bude mogao.” (B. Joviñ, Poslednji dani
SFRJ. Izvodi iz dnevnika, Politika, Beograd 1995, 420–421)
164
memoare, tekstove u prestiænim struånim åasopisima ili medijima, to je da on karikira

poloæaj Srba na Kosovu, ne veruje im, a spreman je Rugovu da i druge proglasi
demokratama, pravo na secesiju po svaku cenu ljudskim pravom. Stranice koje je pos-
vetio poseti ameriåkih kongresmena Dola i Alfonsa D'Aamata Beogradu i Kosovu
govore dovoljno same za sebe:
“Na aerodromu u Priãtini doåekao nas je srpski gaulajter (sic!) Momåilo Trajkoviñ
... Trajkoviñ je prosuo bujicu besmislica o veliåanstvenosti srpske uprave i albanskim
slobodama na Kosovu ... U centru grada zatekli smo pustoã; na ulicama nije bilo
nikoga osim policajaca pod punom opremom. Tog jutra je zaista bilo problema.
Policija je rasterala mnoãtvo Albanaca koji su se okupili da pozdrave Dola. ... Rugova
i lideri drugih albanskih partija dali su Dolu i njegovoj pratnji trezven i impresivan
izveãtaj o svojim nevoljama. Dol i saradnici su onda odvedeni u susednu zgradu, gde
su im briæljivo odabrani srpski ekstremisti odræali kreãtave govore. Ove balkanske
harpije ... zatim su preãli na poznati nedokumentovani katalog ubistava, silovanja,
skrnavljenja grobova i drugih monstruoznih postupaka koji su pripisivani Albancima.
Ako im je namera bila da pretvore Amerikance od neprijateljski nastrojenih protivnika
u neumoljive neprijatelje, u tome su potpuno uspeli. Kad smo polazili, Dol mi je rekao
da bi æeleo da proãeta i sretne nekoliko obiånih Albanaca. Rekao sam mu da to moram
da vidim sa Rugovom. Na moje iznenaœenje, Albanac se tome odluåno suprotstavio:
‘Srbi bi to mogli da iskoriste kao izgovor za joã veñe nasilje. Mislim da treba da idete
pravo na aerodrom’. Iako razoåaran Dol je prihvatio njegov savet. Razmiãljao sam o
Rugovinom karakteru. Jedan æestok incident njemu bi sigurno bio od politiåke koristi,
ali on je æeleo da izbegne da ne bi bilo povreœenih.”21
21
V. Zimerman, memoari, Beograd 2003, 84–85. Teãko je poverovati u neveãtost ambasadora da saåini izba-
lansiranu procenu, valjalo bi videti njegov izveãtaj o samoj poseti za internu upotrebu. Meœutim, pomenimo
da srpskim tvrdnjama o stradanju ne æeli da veruje ni iskusan dræavnik kakav je Miteran. Ovog puta radilo se
o saopãtenjima lidera bosanskih Srba. Prema beleãkama Kuãnera, koji ga je pratio u kratkoj poseti Sarajevu
juna 1992, na komentar bivãeg dekana Medicinskog fakulteta u Sarajevu da se oni saæaljevaju nad smrñu
jednog muslimana, a ignoriãu stotine mrtvih Srba, Miteran je navodno odgovorio: “Vi se meni rugate i
govorite mi gluposti. Vaãa stvar je izgubljena, niãta vam ne verujem” (Hubert Vedrain, Le Mond du Francois
Mitterrand …Chapitre XVIII, La Tragedie de Yougoslavie Paris, 1997, 641–643; Bernard Kouchner, Ce que
je crois, Grasset, Paris 1995). Danas posle mnogo godina mnogi od tih navoda su potvrœeni, a razmere
stradanja postale transparentni. Do Haga i specijalnog tuæioca stigla je delegacija Saveza logoraãa u ime
55.000 bivãih srpskih logoraãa iz 536 logora na tlu Muslimansko-hrvatske federacije, od åega su samo u
Sarajevu bila 124 logora, gradu gde je poginulo–ubijeno 8.000-10.000 Srba (Politika, 5. novembar 2003).
Takoœe, posle hapãenja Ramiza Delaliña Ñele (avgust 2004) koji je joã pre dvanaest godina na dræavnoj
televiziji priznao svoje “herojstvo” – ubistvo Srbina Nikole Gardoviña na Baãåarãiji, umeãanost musliman-
skih kadrova zajedniåke policije u akciju i njegovo prikrivanje, postaje jasniji istorijski kontekst proiz-
voœenja rata. Danas, prema vestima iz Sarajeva, saznaje se ko je pucao na masu demonstranata u Sarajevu,
nasuprot ranijim “dokazanim krivicama” i zbog åega se raspao multietniåki MUP u Sarajevu aprila 1992.
godine uprkos nastojanjima ministra Delimustafiña (Veåernje novosti, 2. septembar 2004, 8, viãe tekstova).
H. Efendiñ, Ko je branio Bosnu? Sarajevo 1998; Majkl Rouz, Misija u Bosni, Beograd 2001; Radovan Ra-
dinoviñ, Laæi o sarajevskom ratiãtu, Svet knjige, Beograd 2004, (knjiga je raœena na vojnim izvorima prvode
reda, od kojih je veñi deo u posedu ICTY, kao i izveãtaja veãtaka za isti sud); Momåilo Mitroviñ, Musliman-
ski logor Visoko, VINC, Beograd 1994; isti, Sarajevska raskrãña, VINC, Beograd 1995; isti, Zatvori i logori
za Srbe u Hrvatskoj i BiH, VINC, Beograd 1997, (sve tri knjige su zbornici svedoåenja preæivelih ukljuåu-
juñi saåuvane dnevniåke beleãke). Stradanje Srba u Sarajevu. Knjiga dokumenata – Suffering of the Serbs in
Sarajevo. Document book (Records), Priredila Duãica Bojiñ, Komesarijat za izbeglice, Beograd 1996.
165
Zimerman moæda nije prvi, a ni jedini zaåetnik teze da je kosovsko pitanje

“kolonijalno pitanje”. On je to definisao na sledeñi naåin: “Miloãeviñ je posle napada
na prava Albanaca 1989. imao na raspolaganju celu jednu deceniju da postigne modus
vivendi sa Rugovom, åiji nenasilni pristup problemu nije predstavljao vojnu opasnost
za Srbiju. Srpski diktator je prezrivo odbacio tu moguñnost, viãe je voleo da Kosovo
tretira kao koloniju. Poãto su nestale koånice koje je nametao rat u Bosni, na Kosovu
je, kao u kolonijama u ranijim periodima, nastao pokret nacionalnog osloboœenja pos-
veñen isterivanju kolonijalne sile.”22 Zbog toga ñe u svojim nastupima za civilne ærtve,
lojalne dræavljane Albance, koje su ubili pripadnici teroristiåke "OVK” reñi da su to
“kvislinzi”.23
Delovanje ambasadora i njegovo viœenje zemlje domañina samo je jedan od fak-
tora koji utiåe na formiranje politike jedne dræave, posebno velike sile. Iz istorije je
poznato da simpatije za zemlju domañina mogu poboljãati njen politiåki i ekonomski
poloæaj, ali da je, bar kada je Jugoslavija u pitanju, njen poloæaj uvek viãe zavisio od
geopolitiåkih momenata, starijih i viãih interesa uprkos tipu sistema ili ideologije,
uprkos simpatijama i prijateljskom ophoœenju ambasadora ili, nasuprot, nizu neprijat-
nih åinjenica po domañina.
22
V. Zimerman, memoari, Beograd 2003, 157.
23
U toku 1998. godine OVK je izvrãila 755 napada i provokacija prema graœanima. Ubijena su 173 graœanina,
od toga 46 Srba i Crnogoraca, 77 Albanaca, tri Roma, dva muslimana i 42 neidentifikovana (Politika, 7. sep-
tembar 2004, 2).
166
FM AMEMBASSY BELGRADE
TO SECSTAVE WASHDC IMMEDIATE 9170
INFO AMCONSUL ZAGREB
EUROPEAN POLITICAL COLLECTIVE
AMEMBASSY ISLAMABAD
C O N F I D E N T I A L SECTION 01 OF 06 BELGRADE 05891
DEPART FOR D - EAGLEBURGER AND EUR - NILES

ROME ALSO FOR VATICAN
VIENNA ALSO FOR USDEL CSBM
HELSINKI ALSO FOR USDEL CSCE
ISLAMABAD FOR POL JANET BOUGE
FROM WARREN ZIMMERMANN
E.O. 12356: DECL: OADR

TAGS: PREL, PGOV, YO, HR, BK
SUBJ: WHO KILLED YUGOSLAVIA?
CONFIDENTIAL
CONFIDENTIAL
1. CONFIDENTIAL - ENTIRE TEXT.

-
2. WITH U.S. RECOGNITION OF SLOVENIA, CROATIA, AND BOSNIA, AND THE PROC-
LAMATION OF A NEW "YUGOSLAVIA" BY SERBIA AND MONTENEGRO, THE OLD YUGO-
SLAVIA WE KNEW IS DEAD. BEFORE WE MOVE INTO A WORLD OF FIVE NEW BALKAN
STATES - COMMUNIST AND NON-COMMUNIST, TURBULENT AND CALM, AUTHORITARIAN
AND DEMOCRATIC, MILITANT AND MODERATE, VIALBE AND HOPELESS - IT MIGHT BE
WORTH A FINAL GLANCE AT WHAT HAS BEEN DESTROYED AND WHY.
-
3. "WHO KILLED COCK ROBIN?"

- "I," SAID THE SPARROW,
- "WITH MY BOW AND ARROW.
- I KILLED COCK ROBIN."
-
4. IT WAS NATIONALISM WHICH PUT AN ARROW IN THE HEART OF YUGOSLAVIA.

WHILE THE ANTECEDENTS GO BACK CENTURIES, THE NATIONALISM THAT SPAWNED THE
PROCESS OF YUGOSLAVIAS DESTRUCTION BEGAN IN 1987 IN KOSOVO, WHEN SLOBODAN
MILOSEVIC, THE YOUNG LEADER OF THE LEAGUE OF COMMUNISTS OF SERBIA, LIS-
TENED THROUGHOUT ONE LONG NIGHT TO THE STORIES SERBS TOLD HIM OF MISTREAT-
MENT BY ALBANIANS. THAT EXPERIENCE GAVE MILOSEVIC THE ISSUE THAT BROUGHT
167
HIM HIS POWER AND CHARISMA. BRANDISHING THE ISSUE OF SERBIAN NATIONALISM,
HE ABOLISHED THE AUTONOMY OF KOSOVO, THEN OF VOJVODINA, PURGED ALL OPPO-
SITION IN SERBIA ITSELF, AND FINALLY TORNED HIS NATIONALIST AGGRESSIONS ON HIS
NEIGHBORS.
-
5. IRONICALLY, IT WAS SLOVENIA, THE ONLY REPUBLIC CONTAINGING NO SERBIAN

MINOTRITY, WHICH MILOSEVIC FIRST ATTACKED. SERBIA AND ASLOVENIA HAVE
ALWAYS BEEN NATURAL ALLIES, AND MILOSEVICS ENMITY TOWARD SLOVENIA WAS
IDEOLOGICAL RATHER THAN ETHNIC. WHAT SLOVENIA, EVEN BACK IN THF LATE 1980S,
STOOD FOR WAS DEMOCRACY, A DECENTRALIZED YUGOSLAVIA, AND A FREER MARKET -
JUST THE KIND OF YUGOSLAVIA MILOSEVIC DESPISED AND FEARED. IN DECEMBER 1989
MILOSEVIC TRIED TO DISPLACE THE SLOVENIAN GOVERNMENT BY A HOSTILE MASS
RALLY OF SERBS IN LJUBLJANA, THEN FOLLOWED THAT FAILURE BY DECLARING AN
ECONOMIC BOYCOTT AGAINST SLOVENIA. THESE WERE THE FIRST SHOTS N THE NATION-
ALIST WAR THAT LED TO THE DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA. CROATIA BECOME
MILOSEVICS NEXT TARGET, A FAT ONE. FRANJO TUDJMANS VICTORY IN THE MAY 1900
CROATIAN ELECTIONS BROUGHT TO POWER A NARROW-MINDED, CRYPTO-RACIST
REGIME HOSTILE TO SERBIA AND TO THE YUGOSLAVIA WHICH IT ERRONEOUSLY
BELIEVED SERBIA CONTROLLED. BOTH MILOSEVIC AND TUDJMAN HAD A STRONG
INTEREST IN SATANIZING EACH OTHER; GIVEN THEIR CHARACTERS, THE JOB WAS NOT
DIFFICULT, WITH THE ANCIENT ENEMIES OF SERBIAN AND CROATIAN NATIONALIMS
NOW PITTED AGAINST EACH OTHER, THE ODDS OF PRESERVING AND DEVELOPING A
YUGOSLAVIA ALONG THE PROGRESSIVE HUNGARIAN OR CZECHOSLOVAK MODEL PLUM-
MFTTED. VIOLENCE BEMACE PROBABLE. AS VLADIMIR SEKS, A PROMINFNT MILITANT IN
TUDJMANS PARTY, SAID OF ONE OF THE ETHNICALLY MIXED AREAS OF CROATIA: "IF WE
WIN, THERE WILL NO BE MORE SERBS; IF THEY WIN, NO MORE CROATIANS." WITH PEOPLE
LIKE THAT IN CHARGE, THERE COULD NO LONGER BE MUCH HOPE FOR A COUNTRY
WHOSE VERY NAME - "LAND OF THE SOUTH SLAVS" - SYMBOLIZED ETHNIC TOLERANCE.
AS MILOVAN DJILAS, THE LAST GREAT YUGOSLAV, SAID TO ME THE OTHER DAY, YUGO-
SLAVIA COULD NOT SURVIVE CONFLICT BETWEEN SERBS AND CROATS FOR THEY ARE
ITS DEFINING NATIONS.
-
6. "WHO SAW HIM DIE?"

- "I," SAID THE FLY,
- "WITH MY LITTLE EYE,
- I SAW HIM DIE."
-
7. THE DEATH OF YUGOSLAVIA HAD MANY WITNESSED. THE MOST PROMINENT SIG-
NATURES ON THE CORONERS REPORT ARE THOSE OF THE EUROPEAN COMMUNITY AND
THF UNITED STATES. BOTH WESTERN EUROPE AND AMERICA WERE LONG/TIME FRIENDS
OF THE DECEASED, MIDWIFING ITS BIRTH IN THE AFTERMATH OF ONE WAR AND HELPING
IT THROUGH ANOTHER, PROTECTING IT AGAINST ITS RAPACIOUS SOVIET NEIGHBOR,
PAYING THE BILLS FOR ITS PROFLIGACY, AND ENCOURAGING IT ON THE PATH TO DEMOC-
RACY. IN YUGOSLAVIAS TERMINAL ILLNESS THE WESTERN COUNTRIES DID WHAT THEY
COULD TO NURSE THE PATIENT BACK TO HEALTH THE EUROPEANS IN THE PERSON OF
JACQUES DELORS OFFERED AN ENORMOUS ECONOMIC CARROT CONDITIONED ON THE
168
COUNTRYS STAYING TOGETHER, WHILE THE DUTCH, IN THE EC PRESIDENCY, PLAYED
THE ROLE OF HECTORING FATHER-CONFESSOR, URGING THE INVALID TO BECOME A
BETTER EUROPEAN IN ORDER TO SAVE ITS SOUL. THE U.S. BROUGHT TO BEAR THE
WEIGHT OF ITS TRADITIONALLY GOOD RELATIONS, ITS GREAT POWER STATUS, AND ITS
MORAL AUTHORITY TO KEEP THE COUNTRY ON THE UNITED AND DEMOCRATIC PATH SO
HOPEFULLY BEGUN BY THE MARKOVIC GOVERNMENT IN 1989. ALL IN THE END WAS TO
NO AVAIL: LIKE EVERYONE ELSE, THE WESTERN COUNTRIES WERE NO MORE THAN WIT-
NESSES AT YUGOSLAVIAS FUNERAL.
-
8. COULD IT HAVE BEEN DIFFERENT? WERE THERE THINGS THE WEST COULD HAVE
DONE TO AVOID THE BREAK-UP AND THE BLOODSHED? CONVERSELY, SHOULD WE HAVE
SEEN EARLIER THAT YUGOSLAVIA WAS FINISHED AND TRIED TO PROVIDE A PEACEFUL
BURIAL? DONT LOOK FOR OBJECTIVITY FROM ME ON THESE QUESTIONS- I WAS A PART
OF OUR POLICY; I BELIEVED, AND STILL BELIEVE, THAT IT WAS THE RIGHT ONE. I LEAVLE
IT TO THE PHD. CANDIDATES TO ARGUE THE DETAILS- IN A GENERAL SENSE, I AM CON-
VINCED THE FAILURES DO NOT LIE WITH THE WESTERN WITWESSES IO YUGOSLAVIAS
DEATH. THE FAILURES LIE WITHIN THE CORPSE ITSELF.
-
9. U.S. POLICY TOWARD YUGOSLAVIA WAS SIMPLE AND CONSISTENT FROM THE
VERY BEGINNING OF THE NATIONALIST PERIOD HERALDED BY MILOSEVICS RISE. WE
WERE FOR UNITY BUT NOT UNITY IMPOSED BY FORCE. THE MARKOVIC GOVERNMENT
REPRESENTED THE TWO INTERLOCKING QUALITIES OF UNITY AND DEMOCRACY. WE
WERE RIGHT TO SUPPORT IT, WEAK AS IT WAS. THE ALTERNATIVES TO MARKOVIC WERE
MILOSEVICS KIND OF UNITY, WHICH MEANT DICTATORSHIP, OR TUDJAMNS KIND OF SEP-
ARATISM, WHICH MEANT WAR. NEARLY TWO YEARS BEFORE THE CROATIAN WAR
BEGAN, THIS EMBASSY STRESSED, AND CONTINUED TO STRESS, THAT THE BREAK-UP OF
YUGOSLAVIA COULD NOT BE ACCOMPLISHED WITHOUT MASSIVE VIOLENCE. MUCH OF
THE CRITICISM OF U.S. POLICY TOWARD YUGOSLAVIA IS BASED ON THE ASSUMPTION
THAT WE WERE BLIND TO THE PRESSURES FOR INDEPENDENCE AND THEREFORE FAILED
TO GET ON THE BANDWAGON. WE WERENT BLIND; WE JUST SAW THAT THE BANDWAGON
WAS HEADED FOR ARMAGEDDON. NATIONALISM POLARIZES; IN YUGOSLAVIA, WITH THE
COLLAPSE OF THE MARKOVIC EXPERIMENT, THERE WAS NO MIDDLE GROUND BETWEEN
TUDJMAN AND MILOSEVIC FOR THE WEST TO CULTIVATE. MARKOVICS YUGOSLAVIA
TENDED TOWARD DFMOCRACY, MILOSEVICS YUGOSLAVIA AWAY FROM IT. THATS WHY
THE U.S. AND THE EC WERE SIMPLY PRESENT AT THE DESTRUCTION INSTEAD OF CON-
TRIBUTORS TO THE CREATION.
-
10. "WHO LL DIG THE GRAVE?"
- "I," SAID THE OWL,
- "WITH MY LITTLE TROWEL,
- I LL DIG THE GRAVE."
-
11. THERE WERE MANY GRAVEDIGGERS OF YUGOSLAVIA, INCLUDING THE UNUSUAL

SUSPECTS SLOVENIA, CROATIA, AND SERBIA. BUT THERE IS ONE WHO STANDS OUT. SLO-
BODAN MILOSEVIC, ONE OF THE MOST DUPLICITOUS POLITICIANS THE BALKANS HAVE
EVER PRODUCED, IS DUPLICITOUS IN THIS AS WELL. MILOSEVIC POSES AS THE PROTEC-
169
TOR AND SAVIOR OF YUGOSLAVIA. JUST TWO WEEKS AGO HE WRAPPED HIMSELF IN THE
YUGOSLAV FLAG (WITH THE RED STAR CUT OUT, OF COURSE) AND RENEWED THE YUGO-
SLAV NATIONAL ANTHEM-"YUGOSLAVIA EXISTS," HAS BEEN HIS WAR CRY EVER SINCE
THE SECESSIONIST RUMBLINGS BEGAN. ITS ALL BUNK. MILOSEVIC IS NOT A YUGOSLAV;
HE IS A SERBIAN IMPERIALIST. HIS MAXIMUM AIM OF THREE YEARS AGO WAS TO DOM-
INATE ALL OF YUGOSLAVIA; HENCE HIS EFFORT TO OVERTHROW THE DEMOCRATIC-
LEANINS GOVERNMENT OF SLOVENIA AND BRING THE CROATS TO HEEL - WHEN THAT
FAILED, HE GAVE UP ON SLOVENIA AND WENT TO WAR TO KEEP CROATIA IN YUGOSLA-
VIA. THWARTED AGAIN, HE TRIED TO FORCE BOSNIA AND MACEDONIA INTO A "LITTLE
YUGOSLAVIA" CONTROLLED BY SERBIA. FINALLY HE HAS FALLEN BACK ON THE "FED-
ERAL REPUBLIC OF YUGOSLAVIA" WHICH DISCLAIMS TERRITORIAL PRETENSIONS BUT
HAS A PROVISION IN ITS CONSTITUTION FOR ADMITTING PARTS OF OTHER STATES. HE IS
CURRENTLY PURSUING ACTIVELY A CIVIL WAR IN BOSNIA DESIGNED TO DELIVER TWO-
THIRDS OF ITS TERRITORY TO THE SERB MINORITY THERE, AND IS COLLABORATING IN
THE EXPULSING OF NON-SERBS IN MIXED AREAS OF CROATIA WITH THE AIM OF MAKING
THOSE AREAS ETHNICALLY CLEAN.
-
12. SINCE HIS ASSUMPTION OF POWER, MILOSEVICS CRIMES AGAINST YUGOSLAVIA

INCLUDE THE FOLLOWING:
-- VIOLATING THE YUGOSLAV CONSTITUTION BY REMOVING THE AUTONOMY OF
KOSOVO AND VOJVODINA;
-- IMPOSING TRADE BOYCOTTS ON SLOVENIA AND CROATIA (AN ACT AKIN TO MAS-
SACHUSETTS SHUTTING OFF TRADE WITH MAINE AND VERMONT);
-- STEALING $1.8 MILLION FRON THE NATIONAL BANK OF YUGOSLAVIA BEFORE

INDEPENDENCE, AND ARROGATING TO SERBIA ALL OF YUGOSLAVIAS HARD CURRENCY
RESERVES AND TOHER ASSETS AFTER INDEPENDENCE;
-- TRYING TO DESTROY THE YUGOSLAV PRESIDENCY, FIRST BY PREVENTING THE

NORMAL PRESIDENTIAL ROTATION TO CROATIA IN MAY 1991, AND THEN BY TRYING TO
PULL THE SERBIAN MEMBERS OFF THE PRESIDENCY ALTOGETHER;
-- WAGING AN UNCEASING BATTLE AGAINST MARKOVIC AND ALL HE STOOD FOR: A

YUGOSLAV-WIDE MARKET CONOMY, AN OVERALL STANDARD OF HUMAN RIGHTS, AND
AN ELECTORAL MECHANISM THAT EMPHASIZED YUGOSLAV ELEMENTS AND DOWN-
PLAYED NATIONAL FACTONS;
-- PURSUING AN AGGRESSIVE WAR (TOGETHER WITH THE ARMY) IN CROATIA

ACROSS A REPUBLICAN BOUNDARY;
-- AND FINALLY, EXPANDING THE WAR INTO BOSNIA THROUGH HIS PROXY
KARADZIC, WITH HELP FROM THUGS LIKE ARKAN AND THE COLLUSION OF THE JNA.
13. EVEN ATTEMPTED, HIS DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA WITHOUT AN ESSENTIAL

ACCOMPLICE - THE JNA. THE ARMYS BETRAYAL OF YUGOSLAVIA WAS NEARLY AS EGRE-
GIOUS AS MILOSEVICS. OSTENSIBLY THE BULWARK OF "BROTHERHOOD AND UNITY, "
THE JNA ALLOWED ITSELF TO BE TURNED INTO A KILLING MACHINE ON BEHALF OF ONE
170
NATIONAL GROUP. IT IS TRUE THAT THE JNA WAS PROVOKED IN BOTH SLOVENIA AND
CROATIA, THOUGH IT IS ALSO TRUE THAT WITH CROATIA THE ORGINAL PROVOCATIONS
CAME FROM THE JNA ITSELF IN ITS PRE-WAR "ANTI-FASCIST" EFFORTS TO DESTABILIZE
TUDJMAN. IN ARY CASE, THE BOMBARDMENT OF DUBROVNIK AND THE DESTRUCTION
OF VUKOVAR WERE CRIMINAL ASSAULTS AGAINST, IN THE ONE CASE.
YUGOSLAVIAS MOST FAMOUS TOWN AND, IN THE OTHER, A PEACEFUL ETHNICALLY

MIXED CITY. MOREOVER, THE JNAS COLLUSION IN THE SERBIAN TAKEOVER BID WAS
PROMPTED BY NO HOSTILE ACTIONS AT ALL FROM THE PLURALITY MUSLIM POPULA-
TION. THE JNAS PROUD YUGOSLAV PARTISAN TRADITION IS NOW BURIED FOREVER IN
THE RUBBLE OF VUKOVAR.
-
14. THE BILL OF PARTICULARS AGAINST MILOSEVIC IS NOT MEANT TO IMPLY THAT
HIS ENEMIES AND RIVALS WERE PRO-YUGOSLAV. ON THE CONTRARY, SLOVENIA AND
CROATIA SECEDED FROM YUGOSLAVIA WITHOUT EVEN SERIOUS EFFORTS TO RECON-
CILE THEIR DIFFERENCES WITH BELGRADE. BUT EVEN HERE MILOSEVIC WAS THE PRIME
CATALYST FOR THIER DISAFFECTIN. SLOVENIA WOULD ALMOST CERTAINLY HAVE TRIED
TO STAY IN YUGOSLAVIA IF SERBIA NAD NAD A LESS AGGRESSIVE LEADER; AS
RECENTLY AS TWO YEARS AGO MILAN KUCAN WON ELECTION AS SLOVENE PRESIDENT
ON A PROYUGOSLAV PLATFORM. TUDJMAN, ANTI-YUGOSLAV AS HE IS, WAS FLOATING
PROPOSALS FOR A YUGOSLAV CONFEDERATION EVEN AFTER THE WAR BROKE OUT, AND
MILOSEVIC WAS TORPEDOING THEM ONE AFTER ANOTHER. AS THE EC STEPPED IN,
MILOSEVIC BOBBED AND WEAVED, BLOCKING POLITICAL AGREEMENTS AND BRINGING
MONTENEGRO TO HEEL WHEN BULATOVIC WAVERED. INNOCENT BYSTANDERS LIKE GLI-
GOROV AND IZETBEGOVIC, WHO SOUGHT DOGGEDLY TO BROKER A YUGOSLAV SETTLE-
MENT, NEVER HAD A CHANCE AGAINST MILOSEVICS COMBINATION OF
AGGRESSIVENESS AND INTRANSIGENCE. HISTORIANS CAN ARGUE ABOUT THE ROLE OF
THE INDIVIDUAL IN HISTORY. I HAVE NO DOUBT THAT IF MILOSEVICS PARENTS HAD
COMMITTED SUICIDE BEFORE HIS BIRTH RATHER THAN AFTER I WOULD NOT BE WRITING
A CABLE ABOUT THE DEATH OF YUGOSLAVIA. MILOSEVIC, MORE THAN ANYONE ELSE, IS
ITS GRAVEDIGGER.
-
15. "WHO LL BE CHIEF MOURNER?"

- "I," SAID THE DOVE,
- "ILL MOURN FOR MY LOVE,
- iLL BE CHIEF MOURNER."
-
16. YUGOSLAVIA HAS FEW MOURNERS TODAY. IT DESERVES MORE. YUGOSLAVS

FOUGHT BRAVELY BY OUR SIDE IN WORLD WAR II AGAINST OUR COMMON ENEMY. HIT-
LERS DECISION TO DESTROY BELGRADE IN APRIL 1941 CAUSED HIM TO DELAY HIS INVA-
SION OF THE SOVIET UNION AND PERHAPS COST HIM MOSCOW. TITO LATER TIED UP
GERMAN DIVISIONS THAT WOULD OTHERWISE HAVE BEEN AVAILABLE AGAINST THE
ALLIES ON THE WESTERN FRONT. AFTER THE WAR TITO WAS THE ONLY EASTERN EURO-
PEAN LEADER WITH THE GUTS TO STAND UP TO STALIN, THUS GIVING IMPETUS TO
NATIONAL COMMUNISM AND INDIRECTLY TO THE MOVEMENTS TOWARD INDEPEN-
DENCE IN EASTERN EUROPE. HE ALSO CREATED OR, MORE ACCURATELY, TOLERATED - A
171
MORE OPEN COMMUNIST SOCIETY THAT EXISTED ANYWHERE IN THE WORLD. ECO-
NOMIC MANAGEMENT WAS DECENTRALIZED AND BORDERS WERE OPEN - A FEATURE ON
WHICH KHRUSHCHEV IN HIS MEMOIRS COMMENTED WITH ENVY. AS ONE WHO HAS
LIVED IN ALL THREE COUNTRIES, I CAN ATTEST THAT THE QUALITY OF LIFE IN YUGO-
SLAVIA IN THE TITO PERIOD WAS A LOT CLOSER TO SPAINS THAN TO THE SOVIET UNIONS.
TITO LEFT A COUNTRY THAT WAS IN FACT RIPE FOR ECONOMIC AND POLITICAL REFORM,
A COUNTRY FAR AHEAD OF THE OTHERS IN EASTERN EUROPE. UNFORTUNATELY, TITO
ALSO LEFT TWO POISON GIFTS THAT WERE TO DESTROY YUGOSLAVIA - DICTATORSHIP
AND NATIONALISM.
-
17. WHILE TITO WAS NO NATIONALIST, HIS METHODS IRONICALLY MADE THE RISE
OF VIRULENT NATIONALISM INEVITABLE. BOTH ELEMENTS OF TITOS "BROTHERHOOD
AND UNITY" WERE ENFORCED WITH A POLICE STATE APPARATUS. NATIONALISTS ROU-
TINELY WENT TO JAIL; TUDJMAN AND IZETBEGOVIC, NOW THE PRESIDENTS OF INDEPEN-
DENT REPUBLICS, BOTH DID TIME IN TITOS PRISONS. IN THE DECENTRALIZED AND WEAK
YUGOSLAVIA BEQUEATHED BY TITO AFTER HIS DEATH, NATIONALISM, SUPPRESSED
SINCE THE WAR, AWOKE LIKE A MILITANT RIP VAN WINKLE. UNFORTUNATELY, IT AWOKE
IN A YUGOSLAVIA WHICH HAD NOT HAD ENOUGH DEMOCRACY TO BLUNT NATIONAL-
ISMS ANTI-DEMOCRATIC CHARACTER. MOVEOVER, THE PEOPLE WHO USED NATIONAL-
ISM MOST AGGRESSIVELY - MILOSEVIC AND TUDJAN - HAD BOTH BEEN SCHOOLED IN
TITOS COMMUNIST AUTHORITARTANISM IN DISTINCTION FROM THE LESS MILITANT
NATIONALISM OF IZETBEGOVIC AND KUCAN, THEY TOOK READILY TO ALL THE TECH-
NIQUES OF COMMUNIST CONTROL - MASS PARTIES, CONTROL OF THE PRESS, CENTRAL-
IZATION OF THE ECONOMY, AND THE LIKE. IN SUM, TITO BEARS NO LESS
RESPONSIBILITY FOR THE DESTRUCTION OF YUGOSLAVIA THAN FOR ITS CREATION IN
THE ASHES OF WORLS WAR II.
-
18. THERE IS A LESSON HERE, NOT ONLY FOR THE BALKANS BUT FOR ALL THE EX-
COMMUNIST COUNTRIES OF EUROPE. THE LESSON IS THAT THERE IS MORE IN COMMON
BETWEEN COMMUNISM AND NATIONALISM THAN MIGHT SEEM THE CASE. BOTH
DOGMAS ARE RIGIDLY COLLECTIVIST - THE INDIVIDUAL COUNTS FOR NOTHING IN COM-
PARISON WITH THE COLLECTIVE. AND BOTH ARE MILITANTLY EXCLUSIVIST - WHOEVER
DOESNT BELONG IS AN ENEMY TO BE EXTERMINATED. THE BATTLEFIELDS OF BOSNIA,
NO LESS THAN THOSE OF NAGORNO-KARABAKH, ARE A WARNING TO THE WORLD THAT,
IF THE RIGHTIS OF THE INDIVIDUAL ARE NOT GIVEN PRIMACY, THEN THEY WILL SURELY
BE DESTROYED.
-
19. THERE HAVE BEEN TWO YUGOSLAVIAS SO FAR - THE PRE-WAR YUGOSLAVIA OF
THE KARADJORJDJEVICS AND THE POST-WAR YUGOSLAVIA OF TITO. JUST CREATED IS A
THIRD YUGOSLAVIA - MILOSEVICS. AS NOTED, IT IS NO MORE THAN A DISGUISED SERBIA
AND A PLATFORM FOR MILOSEVICS CLAIMS ON OTHER STATES CONTAINING SERBS. IT IS
SURROUNDED BY UNSTABLE NEIGHBORS WHOSE TRUST MILOSEVIC HAS LOST, AND IT IS
EATEN FROM WITHIN BY MINORITIES WHOSE HATRED MILOSEVIC HAS EARNED. THANKS
TO MILOSEVIC, SERBIA - WITH A STRONGER DEMOCRATIC TRADITION THAN MOST
OTHER BLAKAN REPUBLICS - IS NOW CONSUMED BY NATIONALIST FRENZY; AND THE
MANY DECENT, TALENTED SERBS, APPALLED BY THE BLOODLETTING, ARE MARGINAL-
172
IZED. INSTABILITY HAS BECOME A CLICHE AND A PERMANENT CONDITION IN AND
AROUND MILOSEVICS YUGOSLAVIA. I FEAR THAT THE CRISIS NOW VISITED UPON THE
FRAGMENTS OF YUGOSLAVIA MAY LAST A WHOLE GENERATION - A 20-YEARS CRISIS.
NATIONALISM, THE BALKAN KILLER, WILL HAVE TO RUN ITS SPAN. DURING THIS PRO-
CESS, ONE CAN HOPE, PEOPLE WILL BEGIN TO REALIZE THAT THEIR NATIONAL PASSIONS
HAVENT BROUGHT THEM WELFARE, OR PEACE, OR HAPPINESS. THEY MAY REMEMBER
THAT THEY ONCE LIVED TOGETHER, AND PRETTY WELL, AND THAT THEIR RELATIONS
WITH EACH OTHER WERE MARKED BY CIVILITY AND TOLERANCE. THEY MAY ALSO
RECALL THAT THE YUGOSLAVIA THE LIVED IN, WHILE NOT FREE, WAS CERTAINLY FREER
THAN THE INTERNECINE JUNGLE THEY INHERITED, AND THAT IT HAD A MORE CIVILIZED
AND BROAD-MINDED VIEW OF THE WORLD OUTSIDE AS WELL- ONE DAY THEY MIGHT
TALK ABOUT RESTORING ECONOMIC TIES, AND THEN GRADUALLY ABOUT CREATING A
POLITICAL FRAMEWORK. IT WILL ALL MAKE PERFECTLY GOOD SENSE SINCE, AFTER ALL,
MOST OF THEIR MINI-STATES ARE NOT REALLY VIABLE ON THEIR OWN, THEIR ETHNIC
GROUPS ARE STILL INEXTRICABLY MIXED TOGETHER, AND THEYRE CONDEMNED BY
GEOGRAPHY TO BE NEIGHBORS FOREVER. SOMEBODY - IT WILL TAKE A GREAT DEMO-
CRATIC LEADER, PROBABLY FROM BOSNIA - MIGHT SUGGEST FOREVER. SOMEBODY - IT
WILL TAKE A GREAT DEMOCRATIC LEADER, PROBABLY FROM BOSNIA - MIGHT SUGGEST
FORMING A STATE. IT WONT BE CALLED YUGOSLAVIA, BUT IT WILL HAVE HISTORICAL
ANTECEDENTS. AS PART OF ITS INAUGURATION CEREMONIES, I WOULD LIKE TO IMAGINE
THAT SOMEBODY WILL LEAVE A ROSE, JUST ONE, ON THE TOMB OF THE YUGOSLAVIA
THAT HAS JUST PERISHED.
-
20. ALL THE BIRDS IN THE AIR

- FELL A-SIGNIN AND ASOBBIN
- WHEN THEY HEARD OF THE DEATH
- OF POOR COCK ROBIN,
- WHEN THEY HEARD OF THE DEATH
- OF POOR COCK ROBINE
ZIMMERMANN
CONFIDENTIAL
173
Ivan HOFMAN
UMETNOST I REPRESIJA
Izveãtaj o reakcijama na Rezoluciju CK SKP(b) o åiãñenju sovjetske muzike od

“ãtetnih uticaja dekadentstva i formalizma”, 1948. godine
Kratak i buran XX vek je, viãe nego bilo koje ranije razdoblje, bio karakteristiåan
po ideoloãki i politiåki angaæovanoj umetnosti. Umetniåka dela nastajala su kao pro-
test protiv bezumlja Prvog svetskog rata, kao poricanje åitave graœanske civilizacije,
kao propagandno sredstvo komunistiåke i nacionalsocijalistiåke partijske birokra-
tije... Polaznu osnovu umetnosti angaæovane na politiåkoj levici predstavljala je jedan-
aesta Marksova Teza o Fojerbahu, prema kojoj “filozofi su samo razliåito tumaåili
svet, a stvar je u tome da se on izmeni.” Knjiæevno i umetniåko stvaralaãtvo, u vizijama
ideologa komunistiåkih partija, imalo je pragmatiånu svrhu: ono bi samo bilo sredstvo
za ostvarenje revolucije i socijalistiåkog druãtvenog preobraæaja. U programskom
ålanku Partijska organizacija i partijska literatura, napisanom u vreme revolucije
1905. godine, Lenjin je istakao da stvaralaãtvo ålanova ruske socijal-demokratske par-
tije i ono koje je nastalo u ime proletarijata mora postati partijno. Ono bi stajalo “nasu-
prot buræoaskim obiåajima … buræoaskoj profiterskoj ãpekulantskoj ãtampi … buræo-
askom knjiæevnom karijerizmu i individualizmu”. Ono je zamiãljeno kao sastavni deo
organizovanog i planskog partijskog rada. U uslovima klasnog druãtva nemoguña je
bila sloboda umetnosti, jer su je ograniåavali kapital i “buræoasko-anarhistiåki indi-
vidualizam”. Stvarno je slobodno ono stvaralaãtvo koje je povezano sa proletarijatom,
zato ãto umetnike neñe privlaåiti koristoljublje i karijera, veñ ideja socijalizma. Takva
kultura “neñe sluæiti ni presiñenoj junakinji ni ‘gornjoj desetini hiljada’ onih koji se
dosaœuju i guãe u salu”, veñ proletarijatu. Zato je knjiæevnost u ime radniåkog pokreta
morala da postane partijska.1 Petnaest godina kasnije, u uslovima boljãeviåke revolu-
cije graœanskog rata, Lenjin je osudio svaku knjiæevnost i umetnost u Sovjetskoj Rusiji
koja je van domaãaja partije, jer je “samo marksistiåki pogled na svet pravilno
izraæava[o] interese, glediãte i kulturu revolucionarnog proletarijata”.2
1
V. I. Lenjin, O kulturi i umetnosti, Beograd 1957, 8–11.
2
Projekat rezolucije o proletkultu, 1920, V.I. Lenjin, n. d., 147.
175
Ruska umetniåka avangarda verovala je da je Oktobarskom revolucijom i stvara-

njem sovjetske vlasti nastupila epoha pravih individualnih i umetniåkih sloboda. Ovi
umetnici, koji su obeleæili stvaralaãtvo prve polovine XX veka, mislili su da svojim
smelim i originalnim eksperimentima na polju umetniåke forme mogu da doprinesu
novoj, naprednoj sovjetskoj kulturi. Prevarili su se, jer proletarijat, u åije ime su oni
stvarali, nije razumeo njihovu umetnost, a vladajuña boljãeviåka partija pretvorila se u
birokratsko telo, kome su smeli umetniåki ekserimenti bili tuœi i delovali subverzivno.
Vasilij Kandinski, Naum Gabo i Mark Ãagal napustili su SSSR i proslavili se na
Zapadu. Sergej Ejzenãtajn i Aleksandar Dovæenko nastojali su da prihvate estetiku
socijalistiåkog realizma. Ejzenãtajn je snimio Aleksandra Nevskog (1938) i Ivana
Groznog I (1944) po svim pravilima partijske estetike, dok je Ivan Grozni II (1946)
zbog malo slobodnijeg filmskog izraza ostao “u bunkeru” sve do 1958. godine. Dov-
æenko nije mogao da spreåi poniæavajuña prekrajanja svojih filmova u procesu mon-
taæe. Mihail Bulgakov, autor izvanrednog Majstora i Margarite, slikar Kazmir Mal-
jeviå i Dziga Vertov, idol sineasta leviåara iz druge polovine XX veka, potonuli su u
sivilu sovjetske svakodnevice. Pojedinci, kao Isak Babelj, nestali su u Staljinovim åist-
kama. Vladimir Majakovski je izvrãio samoubistvo, ne mogavãi da prihvati izneve-
ravanje svih ideala za koje se borio.
Socijalistiåki realizam, koji je u vreme Lenjina bio poæeljan umeniåki pravac,
postao je u vreme Staljina obavezan. Od umetnika se traæilo da prikazuju stvarnost:
dogaœaje iz revolucije i graœanskog rata, kolektivizaciju poljoprivrede, industrijaliza-
ciju, elektrifikaciju… Simbolika sa revolucionarnom porukom, koju su avangardni
umetnici rado primenjivali u svojim delima, viãe nije bila prihvatljiva. Partijska biro-
kratija je sve ãto nije bilo u skladu sa kanonima proglasila za dekadenciju i formalizam.
Umetnik je trebalo da do kraja banalizuje svoj izraz, kako bi ideoloãke i politiåke po-
ruke dela bile jasne i pristupaåne neobrazovanim masama. Zato su u sovjetskoj umet-
nosti preovlaœivali prizori iz åeliåana i kolhoza, neæenstvene traktoristkinje, pevale se
masovne pesme o borbi i radu, slavili Lenjin, Staljin i, u manjoj meri, ostale partijske i
dræavne voœe. Socijalistiåki realizam je baãtinio vrednosti realizma XIX veka, ali on
zapravo nije prikazivao stvarnost. U delima partijskih umetnika nije bilo siromaãtva,
gladi i nasilja, tj. sovjetske svakodnevice, veñ su ta dela, u formi realizma, prikazivala
samo poæeljnu stvarnost, onako kako ju je zamiãljala partijska birokratija. Socijalis-
tiåki realizam je, u stvari, postao ideoloãki i politiåki obojeni idealizam, åiji je krajnji
cilj bio potpuna indoktrinacija graœana!
Za definisanje nekih osnovnih pojmova estetike socijalistiåkog realizma moæe da
posluæi referat Radovana Zogoviña, najistaknutijijeg predstavnika partijske knjiæev-
nosti u Jugoslaviji, koji je proåitan na Petom kongresu KPJ jula 1948. godine.3 Partij-
ska knjiæevnost je, pre svega, shvañena kao borba protiv dekadencije i formalizma.
3
Jugoslovenska komunistiåka birokratija je, u periodu 1945–1950. godine, najdoslednije primenila sovjetski
model izgradnje socijalizma. Zato je izlaganje njenog istaknutog pisca uzeto kao paradigma estetike socija-
listiåkog realizma.
176
I. HOFMAN Umetnost i represija
Pod dekadencijom podrazumevala se svaka individualnost u umetniåkom radu, prih-

vatanje tema koje nisu poæeljne ili propisane, dok je formalizam svako eksperimenti-
sanje sa formom i izrazom. Ova dva pojma su åesto koriãñena i da bi se zbirno oznaåile
sve “negativne” pojave u modernoj umetnosti. Zogoviñ je u svom izlaganju definisao i
neke uæe pojmove:
– antirealizam: “odricanje od objektivne stvarnosti, njenog postojanja, njenih
zakona i moguñnosti njenog postojanja”;
– antihumanizam: “odraz straha reakcionarne buræoazije pred neizbeænim razvit-
kom objektivne druãtvene stvaranosti.” Tendencija da se “åovjek prikaæe ili u vidu
æivotinje ili da se zamjeni stvarju, predmetom, pri åem predmet postaje individualnost
… a æiva ljudska individualnost se pretvara u predmet”;
– iracionalizam: ideja da je åovek po svojoj prirodi antisocijalan, da je sva njegova
aktivnost usmerena ka zadovoljenju egoistiånih interesa liånosti, te da je sloboda
liånosti sloboda od kolektiva;
– pesimizam: nepostojanje vere u æivot, negiranje progresa, “apologija smrti,
poetizacija truljenja”;
– nacionalizam: propagiranje svake rasne i nacionalne mrænje, te precenjivanje
jedne kulture u odnosu na druge;
– laæno novatorstvo: “apsolutno unazaœivanje umjetnosti u formalnom smislu …
razbijanje, zamrãavanje, obesmiãljavanje, lomljenje i zagaœivanje svih sredstava i ele-
menata umjetniåke forme … uniãtavanje svake moguñnosti stvarnog napretka, istin-
skog novatorstva u umjetnosti.” Dekadentsvo i formalizam su bili shvañeni kao forme
buræoaske ideologije, kao sredstvo zaglupljivanja radniåke klase. Umetnicima komu-
nistima bio je poveren zadatak da se bore protiv svih ostataka mistike, nadrealizma i
drugih recidiva “buræoaske” umetnosti. U toj borbi, oni su bili upozoreni da obrate
naroåitu paænju na ameriåki film, “taj straãni i razorni holivudski opi[j]um”.4 Partijska
birokratija, zaduæena za prañenje umetniåkog stvaralaãtva, obiåno je optuæivala inteli-
genciju da je nosilac veñine negativnih pojava u socijalistiåkoj umetnosti. Naroåito
negativno je ocenjivan deo inteligencije koji je nastojao da izmiri marksizam sa razli-
åitim “buræoaskim” shvatanjima.5
Slika SSSR-a oko 1946. godine: popaljena zemlja, uniãtena sela i gradovi, ma-
sovne grobnice... Oko dvadeset miliona mrtvih, milioni bogalja i beskuñnika. Stanje
opãte potiãtenosti.6 Ipak, vojnik Crvene armije straæario je u Varãavi, Pragu, u Berli-
nu… Sovjetski Savez poåeo je da se izgraœuje kao imperijalistiåka velesila. Novi
meœunarodni poloæaj i zapoåeti hladni rat nametnuli su graœanima Sovjetskog Saveza
nove zadatke. Opuãtanja nije smelo biti, jer je prva zemlja socijalizma postala pred-
4
V kongres Komunistiåke partije Jugoslavije 21–28. jula 1948, stenografske beleãke, Beograd 1949, 492–
496.
5
Isto, 222, (M. Œilas, Izveãtaj o agitaciono-propagandnom radu).
6
Pesnik Josif Brodski je vrlo plastiåno opisao turobnu sliku svoje domovine prvih godina posle domovinskog
rata u eseju Jedan, i nijedan (J. Brodski, Udovoljiti senci, Beograd 1989).
177
vodnik åitavog ideoloãkog, politiåkog i vojnog bloka dræava, koji je stajao nasuprot
Sjedinjenim Ameriåkim Dræavama i ostalim zemljama parlamentarne demokratije.
Upravo je hladni rat doveo do vrhunca upliv partijske birokratije u umetnost, kada je
ukinuto ono malo sloboda ãto je opstalo u sovjetskom stvaralaãtvu. Obraåun sa ost-
acima umetniåkih sloboda zapoået je napadima najviãih partijskih tela na satiriåara
Mihaila Zoãåenka, “prostaåku i nisku duãicu, paskvilanta i trivijalnog tipa”, te pesni-
kinju Anu Ahmatovu, “predstavnika bezidejne knjiæevne moåvare” kako ih je, u svom
åuvenom referatu iz 1946. godine, nazvao Andrej Ædanov, ålan CK SKP(b) zaduæen za
pitanja kulture i umetnosti.7 Ovaj moderni inkvizitor je osudio svako satiriåno prika-
zivanje sovjetske stvarnosti, pesniåku usamljenost i melanholiju. Od “inæenjera ljud-
skih duãa”, pogotovo od “lenjingradskog odreda sovjetskih knjiæevnih radnika” traæio
je da opisuju radost izgradnje razruãene domovine, obnovu privrede, lenjingradsku æe-
nu - heroja na prvoj vatrenoj liniji za vreme rata, kao i na åelu kolone graditelja u miru.
U uslovima zapoåetog hladnog rata, sovjetski umetnici su imali zadatak da stoje na
“prvoj borbenoj liniji ideoloãkog fronta”.8 Poåetkom 1948. godine Ædanov se obraåu-
nao sa sovjetskim kompozitorima, povodom pojave dekadentstva i formalizma u
nekim delima koja su izmakla uvek budnom oku partijske birokratije. Vodeñi sovjetski
kompozitori Sergej Prokofjev, Dmitrij Ãostakoviå i Aram Haåaturjan bili su prinuœeni
da se javno odreknu svojih najznaåajnijih dela, te da se prilagode partijskim kanonima.
Kampanja potpune ideologizacije i militarizacije stvaralaãtva u SSSR-u, koju je
sprovodio Ædanov, ostavila je dugotrajne ãtetne posledice po sovjetsku umetnost. Bilo
je to vreme prevlasti mediokriteta, kojima su partijska pravovernost i poltronstvo omo-
guñavali napredovanje i obezbeœivali razliåite privilegije. Talentovani i samosvesni
stvaraoci povukli su se ili su nastojali da se prilagode postojeñim uslovima. Destalji-
nizicacija, koju je inicirao Nikita Hruãåov na XX kongresu KPSS 1956. godine,
doprinela je izvesnom popuãtanju partijskih stega nad sovjetskim druãtvom. Krajem
pedesetih – poåetkom ãezdesetih godina XX veka pojavio se jedan broj mladih i talen-
tovanih stvaralaca, naroåito kinematografiji (Andrej Tarkovski, Sergej Paradæanov),
ali je partijska birokratija vrlo brzo poåela da sputava njihov rad. Zapoåeti proces
destaljinizacije bio je kratkog daha, neodluåan i neiskren, jer bi svaki ozbiljniji pokuãaj
korekcije sistema koji je Lenjin stvorio, a Staljin razvio do nesluñenih razmera, doveo
do njegovog sloma. To su uostalom pokazali Gorbaåovljevi glasnost i perestrojka.
Nesloboda je ostala trajna karakteristika sovjetske umetnosti. Do sloma socijalistiåkog
poretka i sovjetske dræave, dela pojedinih domañih i stranih autora nisu se ãtampala,
osim ilegalno kao samizdat, dok su mnogi filmovi ostali bunkerisani viãe godina pre
nego ãto su poåeli javno da se prikazuju i obavezno da osvajaju meœunarodne nagrade
7
A. A. Ædanov, Referat o åasopisima “Zvezda” i “Lenjingrad”, Beograd 1946. Satiriåari spadaju u kategoriju
knjiæevnika koje ne trpi nijedan totalitarni reæim. V. sluåaj Branka Ñopiña u Predrag J. Markoviñ, Beograd
izmeœu Istoka i Zapada 1948–1965, Beograd 1996, 178.
8
Isto, 49. U referatu Reå u diskusiji o knjizi G. F. Aleksandrova “Istorija zapadnoevropske filozofije” (24. juni
1947), Beograd 1947. Ædanov je odredio iste takve zadatke sovjetskim filozofima.
178
(Tema Gleba Pamfilova i Pokajanje Tengiza Abuladzea, na primer). Sovjetski

stvaraoci ostali su daleko od svih avangardnih umetniåkih pokreta druge polovine XX
veka.9
Dokument koji se nalazi pred åitaocima, izveãtaj je ambasade FNRJ u Moskvi o
reakcijama svetske i sovjetske javnosti na Rezoluciju CK SKP(b) o åiãñenju sovjetske
muzike od “ãtetnih uticaja dekadentstva i formalizma”, iz 1948. godine. Tekst vrlo
plastiåno prikazuje represiju sovjetske partijske birokratije u kulturi. Poãto se
jugoslovenski izveãtaå vrlo pohvalno izrazio o Ædanovljevim merama, dokument
predstavlja i svedoåanstvo o istovetnom odnosu jugoslovenskih komunista prema
umetniåkom stvaralaãtvu. Izveãtaj se nalazi u Arhivu Srbije i Crne Gore, u fondu
Komitet za kulturu i umetnost pri Vladi FNRJ (314), fascikla br. 3, jedinica opisa 11.
Dokument objavljujemo u integralnom obliku, sa neophodnim napomenama. Autor je
pogreãno napisao imena velikog broja sovjetskih i zapadnih stvaralaca. Prilikom
prireœivanja teksta, nisu vrãene ispravke tih greãaka u samom dokumentu, veñ su
ispravljena imena uneta u napomene.
***
9
Za razliku od sovjetske, jugoslovenska partijska birokratija je, napustivãi kruti staljinistiåki model izgradnje
socijalizma, dopustila znaåajan stepen umetniåkih sloboda. Iako je umetniåka avangarda mogla slobodno da
se razvija u Jugoslaviji, taj je liberalizam imao svoje granice: tragiåna sudbina Lazara Stojanoviña, autora
filma Plastiåni Isus, reåito svedoåi o tome da je komunistiåka partija bila nemilosrdna prema stvaraocima
koji su se usudili da posumnjaju u njene svetinje.
179
Dokument:
FEDERATIVNA NARODNA REPUBLIKA JUGOSLAVIJA

MINISTARSTVO INOSTRANIH POSLOVA Beograd, 15. IV. 1948
Odeljenje za informacije
Br. 48493
KOMITETU ZA KULTURU I UMETNOST

BEOGRAD
U prilogu vam dostavljamo kopiju izveãtaja ataãea za ãtampu naãe Ambasade u

Moskvi o kritici sovjetskih kompozitora.
Smrt faãizmu – Sloboda narodu!
Pomoñnik naåelnika
Odeljenja za informacije:
/J. Vukmanoviñ/
MINISTARSTVU INOSTRANIH POSLOVA

Odjeljenju za informacije
BEOGRAD
Sredinom januara ove godine u Centralnom Komitetu SKP(b) odræan je sastanak

sekretara CK SKP(b) A. A. Ædanova10 i G. Popova sa sovjetskim kompozitorima i
muziåkim kritiåarima. Stenografske biljeãke sa tog sastanka izdala je Pravda u poseb-
noj knjizi pod naslovom “Savjetovanje radnika sovjetske muzike u CK SKP(b)”. U
pomenutoj knjizi nalaze se dva govora A. A. Ædanova koji su nov doprinos marksis-
tiåko–lenjinskoj teoriji umjetnosti i estetici. Ova dva govora A. A. Ædanova i istupanja
predstavnika sovjetske muzike su veoma znaåajni i mogu pomoñi naãim umjetnicima
da se svestrano upoznaju sa ovim pitanjem. Povodom ove knjige napisani su dosad
ålanci u listovima: “Kultura i æiznj”, “Pravda” i “Izvestija”. Ranije poznate referate A.
10
Andrej Ædanov (1896–1948) bio je, kao ålan Politbiroa CK SKP(b), zaduæen za pitanja ideologije i kulture.
Ovaj poluintelektualac i cinik, koji je kao teæak sråani bolesnik svakog åasa oåekivao smrt, ãalio se na raåun
umetnika koji su zbog njegovih odluka ostali bez karata za snabdevanje, ali je istovremeno uæivao u pokaza-
noj “velikoduãnosti” prema njima (M. Œilas, Razgovori sa Staljinom, Beograd 1990, 96.). Bio je prototip
modernog inkvizitora, koji je u uslovima tek zapoåetog hladnog rata, a u cilju potpune ideoloãke mobiliza-
cije inteligencije, vodio krstaãki rat protiv svake, makar minimalne slobode u sovjetskoj umetnosti. Kulturna
politika koju je vodio, naravno na inicijativu Staljina, trajala je do kraja pedesetih godina XX veka, ostavivãi
trajne negativne posledice po sovjetsku umetnost.
180
11
A. Ædanova o knjiæevnosti i o filozofiji ãtampale su sve sovjetske novine. Referat A.
A. Ædanova o muzici sovjetske novine joã nisu preãtampale.
Rijeãenje Centralnog Komiteta SKP(b) o operi Muradeli-a “Veliko prijateljstvo”12
izazvalo je u sovjetskoj ãtampi mnogobrojne komentare. Ovo rijeãenje je bilo pro-
raœeno u svim partijskim organizacijama, a ustanove koje su direktno zainteresovane
za umjetnost povodom ovog rijeãenja organizovale su specijalne sastanke na kojima je
doãlo do æive diskusije ne samo po pitanju muzike nego i po svim pitanjima umjet-
niåkog rada. Ovo rijeãenje je imalo zadatak da oåisti sovjetsku muziku od svih ãtetnih
utjecaja dekadentstva i formalizma.13 Ono zahtjeva od sovjetskih umjetnika ideoloãku
åistoñu u stvaralaãtvu. Ono je veñ do sada odigralo u tom pravcu ogromnu ulogu i
pomoglo je da se na ideoloãkom frontu joã viãe raãåiste mnogi pojmovi i shvatanja koji
su bili tuœi sovjetskom åoveku. Buduñi da ovo rijeãenje CK Partije ima takoœe ogro-
man interes za naãe umjetnike, mi u ovom izvjeãtaju ukratko rezimiramo pregled
vaænijih ålanaka, diskusija i izjava po pitanju savremene sovjetske muzike.
Odluka CK Boljãeviåke Partije da oåisti sovjetsku muziåku umjetnost od svih
ãtetnih utjecaja dekadentstva i formalizma primljena je u buræoaskoj ãtampi Zapada s
najveñim ogoråenjem i izazvala je bijesnu kampanju protiv Sovjetskog Saveza. Ne
potcjenjujuñi znaåaj te kampanje, mislimo da se njoj mora dati otpor i ne dopustiti da
ona ima makar kakvog utjecaja na rad naãih umjetnika. Radi pregleda sa kakvom zlu-
radoãñu je buræoaska ãtampa doåekala ovo istorijsko rijeãenje CK SKP(b) o muzici
dajemo vam u ovom izvjeãtaju i pregled pisanja ãtampe u zapadnim zemljama kako bi
se mogli svestrano upoznati sa znaåajem i opsegom ovog pitanja.
Buræoaska ãtampa o rijeãenju CK Partije o muzici
Buræoaska ãtampa se oãtro okomila na rijeãenje CK SKP(b) o muzici. Kako je

saopãtio “Glas Amerike” 13 februara, ameriåki violinisti Sigeti14 i Menuhin15 dali su
11
Misli se na Referat o åasopisima “Zvezda” i “Lenjingrad”, objavljen u Beogradu 1946. i Reå u diskusiji o
knjizi G. F. Aleksandrova “Istorija zapadnoevropske filozofije” (24. juni 1947), objavljen u Beogradu 1947.
godine.
12
Odluka CK SKP(b) kojom je, za duæi niz godina, zaustavljeno svako samostalno umetniåko stvaralaãtvo
doneta je 10. februara 1948. godine. Sluæbeno je povuåena tek deceniju kasnije, u sklopu politike desta-
ljinizacije SSSR-a, koju je inicirao Nikita Hruãåov. Svaki pokuãaj liberalizacije komunistiåkog druãtva bio
je vrlo ograniåenog dometa: sovjetski umetnici su ostali van svih avangardnih umetniåkih pokreta u drugoj
polovini XX veka. Vano Muradeli, åija je opera Veliko prijateljstvo (1947) posluæila kao povod za interven-
ciju partijske birokratije u oblasti umetniåkog stvaralaãtva, bio je istaknuti gruzijski kompozitor. Kom-
ponovao je uglavnom vokalnu muziku, nadahnutu gruzijskim folklorom. Za sve napomene u ovom tekstu o
kompozitorima i njihovim delima, koriãñena literatura je: Muziåka enciklopedija, Zagreb 1958–1963 i Josip
Andreis, Historija muzike II, Zagreb 1966.
13
Dekadentstvo i formalizam na ovom mestu predstavljaju zbirne pojmove za sve osobine moderne umetnosti
koje su osuœivali teoretiåari socijalistiåkog realizma. (v. uvodni tekst).
14
Dæozef Sigeti, ameriåki violinista maœarskog porekla, bio je poznat kao izvoœaå dela kompozitora XX veka.
15
Jehudi Menuhin je najistaknutiji ameriåki violinista XX veka. Njegov repertoar obuhvatao je ogroman broj
dela od baroka do ostvarenja savremenih autora.
181
izjave kojima napadaju rijeãenje CK. Menuhin je izjavio da “nikakav pritisak” ne

moæe promijeniti stvaralaåki talenat i liånost umjetnika. U Americi ne postoji ni
demokratska ni republikanska muzika. Bilo bi naivno smatrati da sovjetski dekreti
mogu izmjeniti karakter stvaralaãtva kompozitora.
Reakcionarana beåka ãtampa pokuãala je da objasni kritiku nekih sovjetskih
kompozitora kao mjeru uperenu protiv muzikalne “velike trojke” (tako oni nazivaju
Prokofjeva16, Ãostakoviåa17 i Haåaturjana18).
Agencija Frans Pres u dopisu iz Vaãingtona od 13 februara kaæe da se smatra u
ameriåkim muziåkim krugovima da je “Sovjetski Savez izgubio dva svoja provodnika
kulture na taj naåin ãto je dezavuisao Prokofjeva i Ãostakoviåa, åija popularnost u
Americi sve viãe raste”.
“New York Times” je objavio ålanak pod nazivom “Politika u nauci i umjetnosti”
u kome napominje da je sovjetski nauånik Æebrak bio smijenjen sa svoje duænosti zbog
toga ãto je prije dvije godine napisao u sovjetskom åasopisu “Nauka i æivot” da sov-
jetski biolozi nemaju dobro miãljenje o akademiku Lisenku19 koji je joã 1935 g. izjavio
da je nauka o genetici buræoaski mit. “Uvijek kada se nauka i umjetnost podvrgavaju
napadima to je znak o postojanju spoljnih ili unutraãnjih potresa. To ãto je niz vidnih
nauånika i kompozitora pao u nemilost treba smatrati kao dogaœaj koji ulazi u opãti
sistem sovjetske spoljne politike koja periodiåno trpi potrese. Sada u Rusiji vrãe
napade na plan Marãala…20 Nije sluåajno da se sada u Rusiji provodi kampanja za
provjeravanje idejnosti” – pisao je “New York Times”. “New York Herald Tribune”
govoreñi o kritici sovjetskih kompozitora pisao je: “Izgleda da je sluh sovjetskog
åoveka toliko osjetljiv da on moæe razlikovati dekadentsku disonansu u marksistiåkoj
simfoniji. Sovjetski åovjek ili u krajnjem sluåaju Centralni Komitet ruske Komunis-
tiåke partije, koji istupa u ime njega, nastoji da svaka nota sovjetske muzike jasno
izraæava sovjetsku doktrinu”.
16
Sergej Prokofjev (1891–1953), klasik muzike XX veka, koji je ostavio znaåajna dela u svim muziåkim æan-
rovima. Autor je sedam simfonija (najpoznatije I tzv. Klasiåna i V), pet klavirskih koncerata (najpoznatiji I i
III), devet klavirskih sonata... Napisao je nekoliko opera (najznaåajnija Zaljubljen u tri narandæe), kao i viãe
baleta, meœu kojima posebno mesto zauzima Romeo i Julija. Pisao je muziku za filmove Sergeja Ejzenãtajna
Aleksandar Nevski i Ivan Grozni.
17
Dmitrij Ãostakoviå (1906–1975), joã jedan klasik muzike XX veka. Njegova najznaåajnija dela su I, V, VII
Lenjingradska simfonija, VIII gudaåki kvartet (opus 110), poznat i u verziji za gudaåki orkestar, klavirski
trio br.2. koncert za klavir, trubu i gudaåki orkestar, violinski koncert... Napisao je dve opere: Nos (po
Gogoljevoj pripoveci) i Ledi Makbet Mcenskog okruga, te balet Zlatno doba. Ãostakoviå je doæiveo mnoga
priznanja sovjetskog partijskog i dræavnog vrha, ali i njihove æestoke napade i osude zbog dekadencije i for-
malizma. Morao je nekoliko puta da se javno odrekne svojih dela.
18
Aram Haåaturjan (1903–1978) istaknuti sovjetski kompozitor jermenskog porekla. Autor poletne muzike,
nastale na temelju jermenskog folklora, stekao je svetsku slavu klavirskim i violinskim koncertom, te
baletima Gajane i Spartak.
19
Trofim Lisenko (1898–1976) bio je neprikosnoveni autoritet meœu sovjetskim biolozima u vreme Staljina.
Proglasio je genetiku za “reakcionarno-idealistiåku teoriju” (Opña enciklopedija Jugoslavenskog leksiko-
grafskog zavoda V, Zagreb 1979).
20
Program ekonomske obnove Evrope, koji je 1947. godine inicirao ameriåki dræavni sekretar Dæordæ Marãal.
182
“Glas Amerike” u emisiji od 26 februara saopãtio je na kakav je odjek u pojedinim

zemljama naiãlo rijeãenje CK o muzici:
Ãtokholm. Ãvedski list “Afton bladet” posvijeñuje rijeãenju CK poseban uvodnik.
List smatra to rijeãenje kao zaokret na desno. Dalje list kaæe da se u posljednje vrijeme
u izjavama koje se odnose na kulturni razvitak osjeña konzervativno raspoloæenje.
Kairo. List “Æe Di” koji izlazi na francuskom jeziku saæaljeva Prokofjeva ãto je
morao da se pokloni kremaljskim diktatorima.
Atina. Gråki list “Elefteria”, kojega “Glas Amerike” naziva lijevim, ironiåno
kaæe: Izgleda da se CK SKP(b) sastoji iz profesora, kompozitora, muzikalnih kritiåara
i virtuoza koji odliåno znaju istoriju muzike i njenu teoriju.
Rim. “Voce Republicana” ukazuje na to da je opera Ãostakoviåa “Ledi Makbet
Mcenjskog sreza”21 smatrana za posljednje dvije godine kao najsavrãeniji izraz sov-
jetskih muziåkih ideala. Sovjetski muziåari izgubili su svoju nezavisnost i pretvorili su
se u prostog najamnika koji je duæan da sluãa naloge svog gospodara.
Kopenhagen. “Politiken” je pisala: “Svaki napad na slobodan razvitak muzike
ugroæava svu kulturu. Zvaniåna izjava o tome da ovaj ili onaj umjetnik ili ovo ili ono
umjetniåko djelo su opasni za dræavu protivurijeåi zdravom smislu”.
Buenos Aires. “La Prensa” uporeœuje najnoviju sovjetsku politiku u oblasti umjet-
nosti sa analogiånom politikom nacista. 1936. godine Hitler je dao njemaåkim umjet-
nicima i umjetniåkim kritiåarima åetvorogodiãnji rok da se prisposobe nacistiåkom
pogledu na svijet. Komunizam – kaæe list – je nestrpljiviji, on nije ostavio nikakvog
roka za prisposobljavanje. Komunisti odmah preduzimaju oãtre mjere. Njihovi recepti
su bezapelacioni. Zakonita stremljenja ka originalnosti, moguñnost izjavljivanja sim-
patija prema jednom ili drugom umjetniåkom stilu u vezi sa individualnim ukusom
svakog umjetnika – svi ti moñni i niåim nezamjenjivi stimuli isåezavaju sada u
Istoånoj Evropi pod pritiskom svake vrste zabrana i mjera cenzure.
London. “Manchester Guardian” je rijeãenju CK posvetio specijalan uvodnik. Ti
su kompozitori – piãe list – optuæeni zbog formalizma a takoœe i zbog antidemo-
kratskih tendencija. Moæe se govoriti o nekim zapadnim buræoaskim kompozitorima
da njihova muzika ne sadræi u sebi muziåke umjetnosti i da su ti buræoaski kompozitori
zaãli u ñor-sokak. Ali kad sovjetski kompozitori podiæu takve optuæbe protiv kompozi-
tora Sovjetskog Saveza, to je teãko razumjeti. Dalje list piãe kako buræuji obiåno
smatraju savremenu muziku kao besmislenu kakofoniju. Ti buræuji oboæavaju Åaj-
kovskog22 i Rahmanjinova23. Zbog toga je paradoksalno ãto moskovski nauånici iz CK
Partije smatraju da je upavo taj muziåki stil koji se toliko dopada buræuju Zapadne
Evrope i Amerike, obrazac kome treba da slijede sovjetski kompozitori.
27 februara “Glas Amerike” je saopãtio o ålanku u “New York Herald Tribune”-u
u kome se kaæe: Takve metode, takvi ukazi ili dekreti potsjeñaju na najteæi period
evropske istorije: inkviziciju, nacistiåki reæim, vremena ideoloãke i vjerske netrpelji-
21
Ledi Makbet Mcenskogo uezda iz 1934. godine. Andrej Ædanov je napadao ovu operu joã 1936. godine zbog
dekadencije i formalizma.
183
vosti. Za nas Amerikance odvratna je i sama pomisao da vlada moæe dekretom narediti
ljudima ãta oni treba da rade o åemu treba da misle i kako treba da misle. Ne radi se o
tome da li je dobra ili rœava muzika tih kompozitora. Radi se o tome da ih liãavaju slo-
bode stvaranja.
II. Diskusije o rijeãenju CK Partije o muzici
1. U Komitetu za umjetnost. Na otvorenoj partijskoj sjednici u Komitetu za umjet-

nost sa referatom je istupio pretsjednik Komiteta P. Lebedjev koji je istakao politiåki
znaåaj rijeãenja o muzici. Rijeãenje CK SKP(b) o operi “Veliko prijateljstvo” nanelo je
teæak udar buræoaskom pravcu u umjetnosti. Ono pomaæe borbi sovjetskog naroda
koju on vodi protiv dekadentne buræoaske ideologije.
Teoretici – formalisti naturali su sovjetskom narodu muziku koja mu je neshva-
tljiva i tuœa. Partija i sovjetsko druãtveno mnijenje mnogo puta su predupreœivali o
opasnosti formalistiåkog pravca u svim oblastima sovjetske umjetnosti. 1936. g.
“Pravda” je odluåno istupila protiv formalistiåkih izopaåenosti u muziåkom stvarala-
ãtvu u vezi sa operom “Ledi Makbet Mcenjskog okruga”. Poslije deset godina u
avgustu 1946 g. CK SKP(b) u svom rijeãenju o repertoaru dramskih pozoriãta oãtro je
osudio repertoarsku politiku Komiteta. Donoãenjem odluka o stavljanju na scenu sa-
vremenih buræoaskih pozoriãnih djela Komitet je u suãtini pretvarao sovjetsku scenu u
propagandista reakcionarne buræoaske ideologije.
Komitet nije izvukao nikakvih praktiånih zakljuåaka iz tog istorijskog rijeãenja
CK Partije i u muzici je ostavio da u njoj gospodare formalisti.
Referent je ukazao da su bivãi rukovodioci Komiteta Hrabåenko i Surin preko-
mjerno hvalili svako novo djelo kompozitora formalista. U tom im je pomagala grupa
teoretiåara muzike – Ãlifãtejn, Martinov, Ãnejerson i drugi. Na popuãtanje Glavne
uprave muziåkih ãkolskih ustanova i njenog rukovodioca Guseva formalistiåki pravac
u muzici ãiroko se rasprostranjivao na vaspitaåku i pedagoãku djelatnost konzervato-
rija i muziåkih ãkola. Mnogi mladi kompozitori, koji su zavrãili konzervatoriju slijede
22
Pjotr Iljiå Åajkovski (1840–1896) najveñi je ruski kompozitor XIX veka. Autor velikog opusa, napisao je
ãest simfonija (najpoznatije V i VI Patetiåna), viãe uvertira (Romeo i Julija, 1812), dva klavirska koncerta,
violinski koncert, klavirski trio u a-molu, opere Evgenije Onjegin i Pikova dama, balete Labudovo jezero i
Ãåelkunåik, te viãe crkvenih dela. Åajkovski je u ideoloãkim raspravama meœu ruskim muziåkim teoretiåa-
rima druge polovine XIX veka vaæio za predstavnika tzv. evropskog pravca u ruskoj muzici, nasuprot
izrazito nacionalnom pravcu Petorice (Milij Balakirjev, Cezar Kjuj, Aleksandar Borodin, Nikolaj Rimski-
Korsakov i Modest Musorgski).
23
Sergej Rahmanjinov (1873–1943) rusko-ameriåki kompozitor i klavirski virtuoz. Napisao je tri simfonije,
åetiri klavirska koncerta, Rapsodiju na Paganinijevu temu za klavir i orkestar, veliki broj manjih klavirskih
kompozicija i viãe liturgijskih dela. Iako je bio savremenik velikana muzike XX veka kao ãto su Bela Bar-
tok, Igor Stravinski i Sergej Prokofjev, ostao je dosledan tradiciji muziåkog romantizma. Njegovi klavirski
koncerti spadaju meœu najpopularnija dela muziåke literature.
184
formalistiåke tendencije, povode se za lakom bezidejnom muzikom, teæe zapadnim

trikovima u muzici.
Rijeãenje CK Partije odnosi se ne samo na oblast muzike nego iz njega treba da
izvuku zakljuåke Glavna uprava pozoriãta, Uprave likovnih udruæenja, cirkusa,
estrade diletanata i drugi.
Na sjednici su istupali Sorin, Rototajev, Kuharski, Gusev, Nikolajev i drugi koje je
referent kritikovao. Oni su se u svojim izjavama uglavnom ograniåili na priznanje
svojih grijeãaka i nisu bili u stanju da izloæe konkretan program boljãeviåke rekon-
strukcije Komiteta saglasno direktivama CK.
2. U Centralnom domu kompozitora. 17 februara u Centralnom domu kompozi-
tora diskutovalo se o rijeãenju CK Partije na osnovu referata generalnog sekretara
organizacionog komiteta Saveza sovjetskih kompozitora Hrenikova. Analizirajuñi
uzroke neuspjeha takvih djela kao ãto su “Veliko prijateljstvo” Muradeli-a, “VI sim-
fonija” i “6 sonata” Prokofjeva, “VIII i IX simfonija” Ãostakoviåa, “Simfonija- poe-
ma” Haåaturjana, “Patetiåna uvertira” i kantat[a] “Kremalj noñu” N. Mjaskovskog,24
“III simfonija” Popova,25 referent je raskrio u njima dekadentsku i formalistiåku
suãtinu. On ih je kritikovao da su u potrci za laæno shvañenim formalistiåkim nova-
torstvom ignorisali veoma bogato narodno stvaralaãtvo, najbolje tradicije narodne i
klasiåne muzike. Gubljenje veze nekih sovjetskih muziåara sa narodom dovelo je do
ãirenja ãtetnih teorija da narod ne razumije muzike mnogih sovjetskih kompozitora
zato ãto je, toboæe, “zaostao”, “nije dorastao” do “visine” njihove sloæene umjetnosti.
Referent je kritikovao muziåke kritiåare koji su umjesto da razbiju ãtetne protivn-
arodne poglede i “teorije” doprinjeli njihovom ãirenju. On ukazuje na muziåke
kritiåare i teoretiåare I. Belzu, S. Ãlifãtejna, D. Æitomirskog, T. Citoviåa, Martinova, L.
Mazelja, A. Ogoljebca i druge kao na apologete formalistiåkog pravca u muzici.
Svoje formalistiåke greãke i ãtetan stil rada Orgkomiteta SSK priznali su u svojim
govorima kompozitori Muradeli, Ãostakoviå, Haåaturijan, Ãebalin,26 Bijeli,27 Kabal-
jevski28 i drugi.
“U potrci za laænim novatorstvom – rekao je Muradeli, ja sam poåeo da usvajam
formalistiåke metode muziåkog 'soåiniteljstva', udaljio se od stvaralaåke kompozitor-
24
Nikolaj Mjaskovski (1881–1950), istaknuti profesor konzervatorijuma u Moskvi i autor impozantnog broja
od 27 simfonija. Stvarao je na tradicijama ruskog romantizma, ali nije beæao od modernih izraæajnih sred-
stava u muzici.
25
Gavril Popov je u mladosti bio sklon avangardnoj muzici. Napadi partijskih åinovnika, zaduæenih za nego-
vanje ideoloãkih obrazaca u umetnosti, podstakli su ga da se prilagodi estetici socijalistiåkog realizma.
26
Visarion Ãebaljin (1902–1963) proãao je sliåan razvojni put kao Popov.
27
Ukrajinski kompozitor Viktor Bijeli bio je priznati autor masovne pesme, muziåkog æanra koji je naroåito
podræavala partijska birokratija. Njegova Slovenska svita prikazivala je borbu jugoslovenskih naroda protiv
faãizma.
28
Dmitrij Kabaljevski, autor znaåajne opere Kola Brenjon, prema romanu Romena Rolana, te veñeg broja
instrumentalnih i vokalnoinstrumentalnih dela inspirisanih domovinskim ratom i drugim dogaœajima i poja-
vama iz sovjetske stvarnosti.
185
ske sredine. Postavljam pred sobom zadatak: do kraja i bez okoliãenja shvatati svu
odgovornost za svoje stvaralaåke grijeãke i poãteno ispraviti te grijeãke.“
Ãostakoviå je govorio o dræavnoj mudrosti sovjetskog naroda izraæenoj u istor-
ijskom rijeãenju CK Partije po pitanjima umjetnosti. Sva uputstva CK Partije, a
posebno ona koja se mene tiåu, primam kao oãtru, ali oåinsku brigu o nama, sovjet-
skim umjetnicima. Rekao je da samo radom moæe dostojno odgovoriti na rijeãenje CK
Partije. “Ja komponujem muziku za film ’Mlada garda’ i poåeo sam da radim operu
pod istim naslovom po romanu Fadejeva”.29
Na sastanku je bilo proåitano pismo S. Prokofjeva, koji zbog bolesti nije mogao
liåno da istupi. Priznajuñi pravilnost i pravovremenost rijeãenja Partije i kritiåki ana-
lizirajuñi svoje formalistiåke naklonosti i greãke, koje su rezultat “dodira sa savre-
menom muzikom buræoaskog Zapada”, Prokofjev govori o svojoj teænji da se potpuno
oslobodi od utjecaja formalizma i u stvaralaåkom radu ostvari uputstva CK Partije u
novoj operi “Povijest o pravom åoveku”30 na kojoj on sada radi.
U istupanjima najstarijih sovjetskih kompozitora S. Vasiljenka,31 M. Gnesina32
data je oãtra kritika formalistiåkog pravca koji je naneo veliku ãtetu sovjetskoj muzici.
Oni su naveli mnogo primjera koji svjedoåe o vrlo ãtetnom uticaju formalizma na
stvaralaåko uzdizanje kompozitora, a naroåito na mlade kompozitore.
Dalje je u diskusiji podvuåeno da su rukovodioci Orgkomiteta bili udaljeni od
naroda i da se nisu interesovali za stvaralaåki æivot kompozitora bratskih republika, da
se nisu brinuli za propagiranje najboljih djela sovjetske muzike. Godinama se nije dis-
kutovalo o stvaralaåkom radu mnogih kompozitora, naroåito onih koji su radili u
bratskim republikama.
3. U Boljãom teatru. Rijeãenje CK SKP(b) o operi “Veliko prijateljstvo” uzdrmalo
je åitav kolektiv “Boljãoj teatra”. Po ovom pitanju sazvana je opãta konferencija svih
ålanova teatra 18 februara o. g.
Sa referatom je istupio pretsjednik Komiteta za umjetnost P. Lebedev. U referatu
se postavlja pitanje kako je moglo da Boljãoj teatar i njegovi rukovodioci postanu gla-
sonoãe i propagatori dekadentne i formalistiåke umjetnosti, kako je mogao Boljãoj
teatar dopustiti donoãenje na scenu antinarodne muzike sa velikim nedostacima kako u
muziåkom, tako i u pogledu siæea, kao ãto je na primjer opera “Veliko prijateljstvo”
Muradeli-a.
Referent je dalje u svom referatu istakao da u teatru nedostaje åvrsta umjetniåko-
stvaralaåka linija, da preovlaœuje birokratski naåin rukovoœenja, te da je kolektiv
29
Aleksandar Fadejev (1901–1956) vaæio je za uzor knjiæevnosti socijalistiåkog realizma. Ålan CK SKP(b)
postao je 1939, a sekretar Saveza sovjetskih pisaca 1946. godine. Najzaåajnija dela su mu Poraz, o borbi
partizana i Mlada garda o sovjetskoj omladini za vreme domovinskog rata. Æivot je okonåao samoubistvom
(Opña enciklpedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda II, Zagreb 1977).
30
Povest o nastoem åeloveke, 1947–48.
31
Sergej Vasiljenko (1872–1956) negovao je tradicije ruske muzike XIX veka.
32
Tradicionalista Mihail Gnjesin (1882–1957) stvarao je na temeljima jevrejskog muziåkog folklora.
186
Teatra duæan da u vezi rijeãenja CK Partije izvuåe ozbiljne pouke i postavi zadatke.
Potrebno je pronañi uzroke dosadaãnjih propusta i nañi put za njihovo otstranjenje.
U diskusiji po referatu pokazalo se da u Boljãom teatru ne postoji istinska
stvaralaåka atmosfera, nema kritike i samokritike. U svojim istupima po pojedinim
pitanjima svi uåesnici su, sa rijetkim izuzecima, ñuteñi izbjegavali oãtriju kritiku, vrlo
se malo osvrtali na nedostatke u stvaralaåkom radu Teatra. Rukovodstvo je bilo pot-
puno odvojeno od kolektiva, kritika se nije oãtro sprovodila da se ne bi pokvarili pri-
jateljski odnosi meœu ålanovima kolektiva.
Direktor Teatra priznao je da je bio odvojen od kolektiva i da su takav stil ruko-
voœenja usvojili od njega i ostali umjetniåki rukovodioci.
Uåesnici zasjedanja nisu se zadovoljili neubjedljivim i nesamokritiåkim istupom
direktora Teatra Bondarenka koji je priznavao grijeãke ali zaobilazio suãtinu pitanja, a
na kraju nije dao nikakve konkretne prijedloge za preorijentaciju rada u Teatru.
Uåesnici su izmeœu ostalog podvukli da se u kolektivu teatra nije provodila
partijska borba sa antinarodnim, formalistiåkim pravcem u djelima nekih kompozitora
– autora opera. Nije se vodilo raåuna o utroãku dræavnih sredstava. Tako je za reæiranje
opere “Veliko prijateljstvo” utroãena ogromna suma – 800 hiljada rubalja. Nisu se
ozbiljno shvatale primjedbe pojedinih ålanova kolektiva koji su istupali protivu
iznoãenja na scenu antiumjetniåke i antinarodne opere V. Muradeli-a. Nije se poklan-
jala paænja kolektivima: operskom, horskom i orkestru. Napokon nije se posveñivala
paænja uzdizanju mladog kadra.
4. Skupãtina lenjingradskih kompozitora. Tri dana trajala je skupãtina lenjingrad-
skih kompozitora, posveñena pretresu odluke CK SKP (b) u vezi sa operom Muradeli-
a “Veliko prijateljstvo”. U diskusiji istupalo je preko 30 kompozitora.
Uåesnici na skupãtini su izrazili svoje duboko zadovoljstvo u vezi rijeãenja CK
Partije i izjavili da ono otkriva nove horizonte, poviãava stvaralaåku aktivnost i
uåvrãñuje vjeru u svoju snagu.
Oãtroj kritici bila je podvrgnuta djelatnost uprave lenjingradskog saveza sov-
jetskih kompozitora i njegovih rukovodilaca ponaosob, koji nisu umjeli da ostvare u
Savezu stvaralaåku atmosferu i nisu uspjeli da organizuju planski rad na idejno-poli-
tiåkom vaspitanju ålanova Saveza.
Skupãtina je sa velikim interesovanjem oåekivala istup vidnih lenjingradskih
muziåkih kritiåara, koji su u velikoj mjeri davali podrãku formalistiåkoj muzici.
Naroåito se oåekivao istup rukovodioca filharmonije T. Mravinskog. Umjesto da se
kritiåki osvrne na svoj rad, Mravinski je “zamaskirano istupio u odbranu formalizma”.
U zakljuåku je postavljen kao glavni zadatak – borba s formalizmom i svim njegovim
pojavama u muzici, budnost da se ne bi skrenila paænja od glavnog zadatka.
Rijeãenje CK Partije otstranjuje sve ono ãto bi smetalo razvitku sovjetske muzike
i daje nove perspektive za razvoj iste.
187
Dug svakog sovjetskog muziåkog radnika je da do kraja shvati taj mudri doku-
menat, da ga poloæi u osnov dalje djelatnosti i da u svakodnevnom radu uporno nastoji
da se ta odluka sprovede u æivot.
III Diskusija o rijeãenju CK Partije po pojedinim republikama
Pri kraju februara u Kijevu su ukrajinski kompozitori posvetili nekoliko sjednica

diskusiji o rijeãenju partije. Referat je odræao sekretar partijske organizacije uprave
Saveza sovjetskih kompozitora Ukrajine Dovæenko. U diskusiji su uzeli uåeãña
kompozitori Revucki,33 Sandler, Vorjovka, Mejtus,34 Vilenski i muziåki kritiåari koji
su krutikovali rad Saveza sovjetskih kompozitora Ukrajine, Komitet za umjetnost i
Direkciju muzfonda.
Litvanski kompozitori takoœe su posvetili ovom rijeãenju nekoliko sastanaka. S
referatom je istupio pretsjednik Saveza sovjetskih kompozitora Litvanije i kompozitor
Talad-Kalpãa.35
U Taãkentu je pretsjednik Orgbiroa Saveza sovjetskih kompozitora Uzbekistana
Sadikov rekao da se ocjena koju je CK Partije dao savremenoj sovjetskoj muzici u pot-
punosti odnosi i na muziku Uzbekistana. Posljednjih godina u republici je bilo
komponovano 5 opera, 3 baleta i niz simfonijskih, vokalnih i kamerno- instrumen-
talnih djela. Veñinu iz njih narod nije prihvatio. Takva je sudbina opere “Mahmud
Tarabi” od O. Åiãko-a, “Dolina sreñe” od S. Vasiljenka i M. Agrafi36 i neke druge. U
diskusiji naglaãeno je da uzbeåki narod ima bogatu narodnu muziåku kulturu ali
kompozitori je nisu koristili za komponovanje velikih operskih i instrumentalnih djela.
U Rigi, u Dræavnom teatru opere i baleta odræano je savjetovanje umjetnika na
kome je prisustvovalo viãe od hiljadu ljudi. S referatom o operi “Veliko prijateljstvo”
istupio je sekretar CK SKP(b) Letonije Pelãe. On je rekao da se ãtetne tendencije for-
malistiåkog izopaåavanja muzike odraæavaju i na stvaralaãtvo litvanskih kompozitora.
Opera “Ruta” od kompozitora Grinfelda, njegove kantate “Sunåana vrata” i “U
spomen heroja” pretstavljaju tipiåan primjer othoœenja kompozitora od klasiåne ruske
i letonske muzike. Elementi formalistiåkog eksperimentisanja mogu se nañi u
stvaralaãtvu takvih kompozitora kao Jani[sa] Ivanov[a]37 (V-simfonija), Anatolij[a]
Ljepin[a] (I-simfonija), u djelima J. Licita, L. Garuti[ja] i drugih.
12 februara u Tbilisi-u kolektiv umjetnika tbiliskog pozoriãta sasluãao je referat o
muzici Kandelakija, koji je rekao da se i u operama tbiliskog teatra osjeña formalis-
tiåka tendencija. On je naveo kao primjer operu “Zov planina” od Torudze[a], “Lado
33
Lev Revucki je bio poznati ukrajinski etnomuzikolog i kompozitor. Ukrajinski melos je bitan element nje-
gove muzike.
34
Operski kompozitor Julij Mejtus istakao se delom Mlada garda, prema romanu Aleksandra Fadejeva.
35
Etnomuzikolog i kompozitor Juozas Talat-Kelpãa (1889–1949) znaåajan je po umetniåkoj obradi velikog
broja litvanskih narodnih pesama.
36
S. Vasiljenko i Muãtar Aãrafi bili su autori prve uzbekistanske opere Buran.
37
Janis Ivanov je bio najistaknutiji letonski simfoniåar.
188
Kechoveli” od Kiladze[a]. U diskusiji je ukazano da su mnoga djela gruzinskih sov-

jetskih kompozitora zaraæena formalizmom, osobito djela Mãvelidze[a], Toradze[a],
Kereselidze[a] i drugih.38
IV. Knjiæevnici, umjetnici i arhitekti o sovjetskoj muzici
Rijeãenje CK partije o muzici prouåeno je na posebnim sastancima organizacija

sovjetskih likovnih umjetnika, arhitekata, knjiæevnika i drugih radnika umjetnosti.
Organizacioni komitet Saveza sovjetskih likovnih umjetnika zajedno sa Aktivom
likovnih umjetnika Moskve, Lenjingrada, Kijeva, Tbilisi[ja], Minska, Gorkog, Sara-
tova, Jaroslavlja, Ivanova i drugih gradova sasluãao je referat pretsjednika organiza-
cionog komiteta A. Gerasimova.39 U diskusiji se govorilo o ostacima formalizma u
njihovom radu, laænom shvatanju novatorstva i potcjenjivanju tradicija ruske i
zapadne klasiåne umjetnosti.
Ozbiljnoj kritici podvrgnuta je djelatnost umjetnika åije je stvaralaãtvo zaraæeno
duhom dekadentstva i buræoaskog estetizma. Osobito su tim duhom zaraæeni pojedini
umjetnici baltiåkih republika i zapadnih oblasti Ukrajine. Oãtro je kritikovana umjet-
niåka kritika koja u znaåajnoj mjeri izostaje od razvitka likovne umjetnosti i nije u
stanju da primjeti njene osnovne tendencije. Govornici su napomenuli o nezdravoj
atmosferi meœu moskovskim slikarima koji nemaju smjelosti da jedan drugog oãtro
kritikuju nego naprotiv prekomjerno se uzajamno hvale.
U Centralnom domu arhitekata savjetovanje aktiva, posveñeno rijeãenju CK
Partije o muzici, otvorio je pretsjednik Komiteta za arhitekturu pri Savjetu ministara
SSSR G. Simonov. On je rekao da ãtetan utjecaj buræoaske ideologije i formalistiåki
poroci se susreñu i u radu sovjetskih arhitekata. Åak takav vidni majstor kao ãto je
redovan ålan Akademije arhitekture SSSR B. Jofan40 nije se oslobodio od utjecaja
savremene zapadne buræoaske arhitekture. To se vidi iz njegovih posljednjih radova –
projekta pozoriãta Vahtangova u Moskvi i projekta centra grada Novorosijska.
Sliåan formalizam se osjeña u radu arhitekata ãkole I. V. Æoltovskog. Æoltovski,
veliki poznavaoc drevne arhitekture, izgradio je nekoliko zgrada koje imaju jasne
otiske formalizma. Mnogi arhitekti ignoriãu veoma bogato nasljeœe ruske klasiåne
arhitekture koja se odlikuje prostotom i umjetniåkom izraæajnoãñu. U potrci za for-
malistiåkim novatorstvom neki arhitekti prave projekte ne vodeñi raåuna o troãkovima
izgradnje i materijala.
38
Navedeni gruzijski kompozitori prevashodno su pisali vokalnu muziku, inspirisanu nacionalnim folklorom.
39
Aleksandar Gerasimov (1881–1964) predstavljao je oficijelnog predstavnika socijalistiåkog realizma u sov-
jetskom slikarstvu. Naslikao je veliki broj portreta Staljina i drugih rukovodioca sovjetske partije i dræave.
Najpoznatija su mu velika platna Teheranska konferencija (1945), Moskovsko savetovanje ministara inos-
tranih poslova (Enciklopedija likovnih umjetnosti II, Zagreb 1962). Njegova slika Kolhozni praznik poslu-
æila je profesoru Andreju Mitroviñu kao paradigma umetnosti socijalistiåkog realizma (A. Mitroviñ, Anga-
æovano i lepo. Umetnost u razdoblju svetskih ratova (1914–1945), Beograd 1983, 110).
40
Boris Jofan se istakao kao projektant Palate Sovjeta, te sovjetskog paviljona na Meœunarodnim izloæbama u
Parizu 1937. i Njujorku 1939. godine (Enciklopedija likovnih umjetnosti III, Zagreb 1964).
189
Referent je ukazao na nezadovoljavanje teorije sovjetske arhitekture. Akademija

arhitekture SSSR koja je najviãi nauåni centar, nije pokazala dovoljno paænje tim
vaænim pitanjima. Ona nije uopãtila bogato iskustvo sovjetskih urbanista, nije
naoruæala sovjetske arhitekte teorijom i naukom.
Akademija arhitekture je veoma malo uåinila da raskrinka tuœe arhitekturne teor-
ije, da im suprotstavi marksistiåko shvatanje arhitekture. Osnovna masa nauånih rad-
nika Akademije nije povezana s æivotom i svakidaãnjom praksom izgradnje.
Prvog marta sakupili su se sovjetski knjiæevnici Moskve da prouåe rijeãenje
partije o muzici. Referat je dræao naåelnik Uprave propagande i agitacije pri CK
SKP(b) D. Ãepilov. Knjiæevnik Surkov govoreñi o radu kompozitora formalista na-
pomenuo je na individualistiåko stvaralaãtvo pjesnika B. Pasternaka41 kojega veoma
hvale buræoaski estete. U diskusiji su uzeli uåeãña Vjera Imbar, V. Koæevnjikov, D.
Solodar, A. Fadejev i Georgi Mdivani,42 autor libreta opere “Veliko prijateljstvo” koji
je istupio sa kritikom svojih grijeãaka.
V. Pregled ålanaka o muzici sovjetskih kompozitora
“Sovjetsko iskustvo” u uvodniku od 21 februara pisao je “Neuspjeh opere ‘Veliko

prijateljstvo’ nije usamljen sluåaj. Ono odraæava opãte stanje savremene sovjetske
muzike”. U rijeãenju CK SKP(b) data je surova ocjena ãtetnog formalistiåkog antin-
arodnog pravca koji je naãao najpotpunijeg izraza u stvaralaãtvu takvih kompozitora
kao ãto su Ãostakoviå, Prokofjev, Haåaturijan, Ãebalin, Popov, Mjaskovski i drugi.
Karakteristika tog pravca sastoji se da ono odriåe osnovne principe klasiåne muz-
ike, propovijeda atonalnost i disharmoniju, odriåe melodiju, s prenebregavanjem se
odnosi prema operi, horskoj muzici, popularnoj muzici za narodne orkestre, narodne
instrumente, vokalne ansamble itd. Dalje se u ålanku oãtro kritikuje Orgkomitet saveza
sovjetskih kompozitora koji se pretvorio iz stvaralaåke organizacije u oruœe grupe
kompozitora formalista i postao rasadnik formalistiåkih izvrtanja. Dalje list kritikuje
savrãeno neodræivo stanje “sovjetske muziåke kritike, koja ne samo da nije razobliåav-
ala ãtetne, principima socijalistiåkog realizma tuœe poglede i teorije u muzici, nego je
svako naredno djelo kompozitora formalista hvalila kao nov uspjeh sovjetske muzike i
pisala slavopojke subjektivizmu, konstruktivizmu, krajnjem individualizmu i osobi-
tom usloæavanju jezika u toj muzici”.
41
Boris Pasternak (1890–1960); originalna pojava u ruskoj knjiæevnosti XX veka. Njegovo æivotno delo,
roman Doktor Æivago, naiãlo je na najæeãñe osude svih sovjetskih struktura, zaduæenih za kulturu i umetnost,
te je Pasternak bio primoran da odbije Nobelovu nagradu (Opña enciklpedija Jugoslavenskog leksikograf-
skog zavoda VI, Zagreb 1980).
42
Gruzijski knjiæevnik Georgij Mdivani bio je priznati pisac scenarija i pozoriãnih komada. Njegove najpo-
znatije drame su: Bataljon ide na zapad, Partizani, Nebo nad Moskvom (Opña enciklpedija Jugoslavenskog
leksikografskog zavoda V, Zagreb 1979).
190
“Kultura i æiznj” u broju od 21 februara donosi ålanak Loginove “O vaspitanju

mladih kompozitora”. Govoreñi o znaåaju Moskovske konzervatorije autor ålanka
kaæe da su mladi kompozitori, vaspitani u njoj, bili pod silnim utjecajem muziåara for-
malista. “Povoœenje za tehniåkim manirama zapadno-evropske formalistiåke umjet-
nosti odvaja od æivotnih zadataka stvaralaãtvo kompozitora Bodirjeva i Mejeroviåa.
Sluãaoci simfonije R. Bunjina, koja se davala u Lenjingradskoj filharmoniji, bili su u
nedoumici zbog åega je ‘tako mlad kompozitor’ napisao tako mraånu muziku” i kri-
tikovali su autora zbog zloupotrebe disonanse i hipertrofirane zvuånosti orkestra.
Neki mladi kompozitori komponuju u veñini sluåajeva na naåin kako to zah-
tijevaju buræoaski estete. Takvi su na primjer dekadentski ciklus “Pjesme o mjesecu” i
“Belorusce”, simfonija A. Lokãina po poemi Bodlera “Cvijeñe zla”, romansi N. Peiko
na tekstove starokineskih pjesnika.
Loginova kritikuje nastavnike Moskovske konzervatorije a u prvom redu Ãeba-
lina ãto je u svojim predavanjima potcjenjivao znaåaj muzike Musorgskog,43 Dargo-
miãkog,44 Glinke45 i drugih klasika. Mladi kompozitori vaspitani su u duhu prenebre-
gavanja demokratskih popularnih forma muzike kao ãto su opera, pjesme, romanse. Na
fakultetu je odsustvovalo izuåavanje tako zvanih vokalnih formi (opere, oratorijalno-
kantatna djela). Njihov rad je bio iskljuåivo ograniåen na tako zvani instrumentalni
æanr åija je sfera tako zvana “åista” beztekstna muzika.
Umjesto da izuåavaju rusku klasiånu muziku studenti konzervatorije su bili
prinuœeni da uåe muziku njemaåkih dekadenata Hindemita,46 Ãenberga47 i drugih. Za-
to je i moglo doñi do toga da se studenti povode za ultra-formalistiåkim partiturama
Stravinskog,48 kojima pripada balet “Igra karata”.
Zatim Loginova kritikuje rad Teoretsko-kompozitorskog fakulteta koji je bio rav-
noduãan prema ideoloãkim pitanjima, povodio se za laæno shvañenom akademskom
solidnoãñu. Posljednjih nekoliko godina rukovodstvo Konzervatorije odupiralo se je
43
Modest Musorgski (1839–1881), najznaåajniji predstavnik Petorice, grupe koja je negovala izrazito nacio-
nalan pravac u ruskoj muzici druge polovine XIX veka. Njegovo najznaåajnije delo je opera Boris Godunov,
u kojoj izvanredno sugestivno prikazuje odnos izmeu cara uzurpatora, razjedanog sumnjama i griæom
savesti, i naroda, u poåetku zastraãenog, a na kraju pobunjenog.
44
Pogreãno napisano prezime; pravilno je Dargomiæski. Aleksandar Dargomiæski (1813–1869) bio je jedan od
tvoraca ruske nacionalne ãkole u muzici.
45
Mihail Glinka (1804–1857) bio je zaåetnik nacionalnog pravca u ruskoj muzici. Najznaåajnija dela: opere
Ivan Susanjin i Ruslan i Ljudmila.
46
Paul Hindemit (1895–1963) najistaknutiji nemaåki kompozitor prve polovine XX veka. Ostavio je za sobom
brojna simfonijska, koncertna, kamerna i muziåko-scenska dela. Najpoznatija ostvarenja su mu opera i sim-
fonija Slikar Matis.
47
Austrijanac Arnold Ãenberg (1874–1951), kompozitor bez åijeg dela se ne moæe zamisliti savremena muz-
ika. Njegova dodekafonska (dvanaesttonska) muzika predstavljala je radikalan raskid sa kompletnom dot-
adaãnjom muziåkom tradicijom.
48
Igor Stravinski (1882–1971), po mnogima najznaåajniji kompozitor XX veka. Autor golemog i raznolikog
opusa, napisao je tri neprevaziœena baleta: Æar-pticu (1909), Petruãku (1911) i Posveñenje proleña (1913).
Ovaj poslednji balet, koji je trupa Ballets russes premijerno izvela u Parizu 1913. godine u koreografiji
Vaclava Niæinskog, kljuåno je delo za razumevanje åitave savremene muzike. Delo furioznih ritmova, res-
kih disonanci, izazvalo je skandal nezapamñen u istoriji pariskog pozoriãnog æivota, jer je neskriveno prika-
zivalo ono izvorno, nagonsko u åoveku.
191
donoãenju plana i programa po kome bi se mogao formirati idejno-umjetniåki pogled

na svijet studenata, buduñih sovjetskih umjetnika. Rukovodstvo se odupiralo pokuãaju
partijske organizacije da otkloni pojave bezidejnosti i formalizma u radu studenata.
Studenti kompozitori nisu izuåavali marksistiåko-lenjinsku filozofiju i estetiku. Glavni
predmet u njihovom radu bila je “Tehnika”. Sa strane rukovodstva åinjeno je sve da se
studenti “oslobode” uåenja predmeta koji bi ih naoruæali marksistiåko-lenjinistiåkim
pogledom na svijet i umjetnost.
Tihon Hrenikov49 u ålanku “Formalizam i njegovi korijeni”, ãtampani u listu
“Sovjetsko iskustvo” od 28 februara kaæe: “Nemoguñe je nabrojiti ni jednog krupnog
kompozitora zapada koji ne bi stradao od formalistiåkih poroka subjektivizma i mis-
tike i idejne bezprincipijelnosti. Apostol reakcionarnih snaga u buræoaskoj muzici
(sic!) Igor Stravinski s jednakom ravnoduãnoãñu komponuje katoliåku misu u
uslovno-dekadentskom stilu i cirkovske dæazovske komade. Savremena Buræoaska
kritika smatra da su najviãe muziåke savrãenosti doãli tako zvani pripadnici grupe
mlada Francuska Olivije Mesjen,50 Andrije Æolivije51 I. Bodri52 i Danijel Lesir53. Toj
åetvorki pripadaju engleski kompozitori Bendæamen Britn54 i Amerikanac Dæon
Karlo-Meloti55. Muziåki ‘genije’ Olivije propovijeda vrañanje ka ‘univerzalnom kato-
licizmu’. On je posljednjih godina napisao kvartet ‘Na kraju svijeta’ i ‘Viœenje
Amana’, tri male liturgije za æenski glas solo, radio-instrumentaciju ‘Talasi Marteno’56
i sliåno. Mesijen komponuje djela koja su proniknuta duhom crkvenih knjiga i sred-
njovijekovne katoliåke sholastike Tome Akvinskog. Ãto se tiåe muzike njemaåkih
kompozitora dvadesetih godina Hindemita, Kãenka, Albana Berga57 i savremenih
Engleza Britena i Amerikanca Menoti[ja] ona predstavlja divlje sazvuåje pri apsolut-
nom prenebregavanju normalnog åovjeåjeg pjevanja. U njihovoj muzici otvoreno se
propagira vrañanje prvobitnoj varvarskoj kulturi predistorijskog druãtva, opjeva se
(sic!) erotizam, psihopatija, polna izopaåenost, nemoralnost i bestidnost savremenog
heroja XX veka. Takve su poznata opera Kãeneka ‘Skok preko sjenke’ åija su sva lica
apsolutno nemoralni subjekti. U njoj ima åak poseban hor polnih psihopata – mazo-
49
Tihon Hrenjikov, dugogodiãnji sekretar Saveza sovjetskih kompozitora, bio je autor veñeg broja masovnih
pesama. Njegovo najpoznatije delo je opera U buri.
50
Olivije Mesjen (1908–1992), avangardni francuski kompozitor, predstavnik je serijane muzike. Pisao je pod
uticajem narodnog stvaralaãtva Indije i Jave, koristeñi razliåite egzotiåne instrumente, kao i elektroniku.
51
Andre Æolivije, avangardni francuski kompozitor, stvarao je u mladosti pod uticajem antiåke muzike.
Najpoznatija dela su mu Ples zaklinjanja, Tri vojnikove tuæbalice i koncert za Martenoove talase i orkestar.
52
Iv Bodri je bio ideolog grupe Mlada Francuska. Uglavnom je pisao filmsku muziku.
53
Danijel Lesir je komponovao brojna dela za orkestar, kao i scensku i filmsku muziku.
54
Edvard Bendæamin Britn (1913–1976), vodeñi britanski kompozitor, ostavio je raznovrsan opus.
Najpoznatija dela su mu Ratni rekvijem i opere Piter Grajms i Nasilje nad Lukrecijom.
55
Æan Karlo Menoti, avangardni ameriåki kompozitor italijanskog porekla. Najpoznatija dela su mu opere
Telefon i Konzul.
56
Ondes Martenot (Martenoovi talasi), elektronski instrument sa klavijaturom, koji je francuski izumitelj
Moris Marteno patentirao dvadesetih godina XX veka. Francuski avangardni kompozitori su ga rado koris-
tili u svojim delima.
57
Alban Berg (1885–1935), austrijski kompozitor, autor åuvene opere Wozzeck, prema drami Georga Bihnera.
192
hista. U operi njemaåkog kompozitora Maksa Branta ‘Maãinist Hopkins’ centralne

liånosti su ubice i erotomani. U ‘Svetoj Suzani’ Hindemita na odvratno naturalistiåki
naåin pokazana je religiozna erotomanija. Takvom patologiånoãñu se odlikuju opere
Albana Berga i opera ‘Medium’ Menoti-a koje su doæivjele ogroman uspjeh kod
buræoaske publike u Americi.”
Autor dalje kaæe da se u ruskoj muzici kao i u drugim oblastima umjetniåkog
stvaranja pojavio formalizam prvi put u godinama poslije reakcije na revoluciju od
1905 godine. Najtipiånija pojava dekadentstva u oblasti umjetnosti tog doba su baleti
“Sveto proljeñe”58 Stravinskog i “Komedijant”59 Prokofjeva. Inspirator tih djela bio je
Sergej Djagiljev,60 poznati ideolog ruskog modernizma, koji je pozivao likovne umjet-
nike i muziåare da prekinu sa velikim realistiåkim tradicijama ruske umjetnosti.
Osnovni cilj tih kompozitora je teænja da pobjegnu od savremenog æivota u svijet
apstrakcije. To se oåito vidi u baletu Stravinskog “Petruãka” i “Svadbi” gdje se on
koristi ruskim folklorom radi toga da u njemu potcrta azijatstvo, grubost, æivotinjske
instinkte. Stare narodne napjeve naroåito je unakazio Prokofjev u “Komedijantu”, åiji
je muziåki jezik blizak jeziku u baletima Stravinskog. Produæenje te linije je komiåna
opera po Puãkinu “Mavra” iz 1922 g. iz koje ide direktan put ka poroånim (sic!) oper-
ama Ãostakoviåa “Nos” i “Ledi Makbet”.
Uticaj zapadnih buræoaskih muziåara ãirio se u Rusiji preko tako zvanog odje-
ljenja Meœunarodnog druãtva savremene muzike,61 koje je od 1924 do 1929 godine
prireœivalo u Moskvi i Lenjingradu i drugim muziåkim centrima koncerte zapadno-
evropskih kompozitora formalista (Kazeli62, Hindemit, Mijo63). Na taj naåin utjecaj
modernistiåke zapadne umjetnosti proãiren je na konzervatorije. Djela sovjetskih
kompozitora iz dvadesetih i tridesetih godina daju mnogo primjera ãirenja formalis-
tiåkih tendencija u sovjetskoj muzici. To su: Ãostakoviå – opera “Nos”, druga i treña
simfonija; Prokofjev - baleti “Bludni sin”, “Na Dnjepru”, “Åeliåni skok”, opera “O-
gnjeni anœeo”, treña i åetvrta simfonija, peti koncert za klavir, peta sonata za klavir; A.
Mosolov – “Zavod”, “Novinski oglas”, “Kniper”, opera “Sjeverni vetar”, “Skaske gip-
58
Le Sacre du printemps.Tableaux de la Russie paienne, iz 1913. godine. V. napomenu 39.
59
Skazka pro ãuta, semerh ãutov pereãutivãego, op. 21 iz 1920. godine.
60
Sergej Djagiljev (1872–1929); impresario, koji je 1909. osnovao trupu Ballets russes. Ovaj je ansambl
svojim delovanjem izvrãio revoluciju baletske umetnosti. Ballets russes je izvodio dela Kloda Debisija,
Morisa Ravela, Bele Bartoka, Igora Stravinskog, Sergeja Prokofjeva i drugih klasika muzike XX veka.
Istaknuti likovni umetnici, kao Pablo Pikaso, Æoræ Brak i Huan Miro dizajnirali su scenografiju za njihove
baletske predstave.
61
Udruæenje za savremenu muziku, osnovano 1923. godine, okupljalo je mlade umetnike, pristalice umetniåke
avangarde. Njegova delatnost predstavljala je smetnju partijskoj birokratiji i ono je ukinito 1929. godine.
Nasuprot Udruæenju za savremenu muziku, delovalo je Udruæenje proleterskih muziåara, osnovano iste
godine, koje je negovalo estetiku socijalistiåkog realizma.
62
Alfredo Kazela (1883–1947), istaknuti italijanski kompozitor, pijanista, dirigent i muziåki teoretiåar. Zala-
gao se za obnovu italijanske instrumentalne muzike koja je, zahvaljujuñi potpunoj prevlasti belkanta, bila
zanemarena na italijanskim koncertnim podijumima.
63
Darijus Mijo, izuzetno plodan francuski kompozitor, poznat po veoma smelim eksperimentima sa zvukom i
formom. Pripadao je avangardnoj francuskoj grupi Les Six.
193
PRIKAZI I KRITIKE
Reviews and Critics
(Re)Writing History – Historiography in Southeast Europe after Socialism,

Munster 2004, str. 380
Knjiga (Re)Writing History-Histori- zemalja evropskog jugoistoka, posebno
ography in Southeast Europe after Socia- potreba da se u bivãoj Jugoslaviji pronau
lism predstavlja zbornik 12 radova o isto- argumenti u korist legitimizacije procesa
riografiji poslesocijalistiåke Jugoistoåne osamostaljivanja republika koji je trebalo
Evrope. Ona je rezultat rada na projektu prikazati kao prirodan istorijski razvoj,
“Istoriografija u Jugoistoånoj Evropi pomogla je poboljãati druãtveni status isto-
sle socijalizma” potpomognutog od Mi- riåara koji su devedesetih godina bili
nistarstva za obrazovanje, nauku i kulturu suoåeni sa smanjenjem sredstava za rad,
Austrije, a pod rukovodstvom Centra za ali i dovesti do nove instrumentalizacije
studije balkanskog druãtva i kulture na Uni- nauke i nauånika. Konstatujuñi da se isto-
verzitetu u Gracu. Cilj projekta je odreœi- riografija posmatranog prostora i vreme-
vanje uslova u kojima je æivela istoriogra- na razvijala u mnogo pravaca, autor se
fija Jugoistoåne Evrope, analiza osnov- opredelio da detaljnije prikaæe dve njene
nih pravaca njenog razvoja i nedostataka. karakteristike (kontinuitet i promene) za
Zbornik otvara rad Ulfa Braunba- koje je smatrao da predstavljaju dva pola
uera (Nemaåka) “(Re)Writing History in izmeœu kojih su se kretali svi istoriograf-
Southeast Europe” (9–30), koji nudi ski pravci. Prva odlika (kontinuitet) ma-
uporedni pregled i stavlja razvoj istori- nifestovala se u tri nivoa: za glavni pred-
ografije u Jugoistoånoj Evropi u kontekst met istorije uzimana je nacija (posebno u
promena posle pada komunizma. Iako se bivãim jugoslovenskim republikama i iz
oåekivalo da ñe istoriografija, koja je u åisto politiåkih razloga), institucionalni
socijalizmu bila jedna od najviãe ideolo- kontekst (iskazan kroz zadræavanje dual-
gizovanih nauka zbog njene upotreblji- nosti izmeœu instituta i univerziteta) i me-
vosti za legitimizaciju komunistiåke vla- todologija (opstajanje pozitivistiåke, po-
sti, doæiveti radikalne promene posle litiåke istoriografije fokusirane na prou-
1989. godine, Braunbauer se poziva na åavanje dogaœaja). Za dve osnovne crte
zapaæanje Marije Todorove iz 1992, koja promena autor oznaåava revizionizam
je doãla do razoåaravajuñeg zakljuåka da (npr. æelja za delegitimizacijom socijaliz-
je izostala oåekivana revolucija u istori- ma i uopãte jugoslovenskog poretka pri-
ografiji. Suprotno od oåekivanog, u isto- sutna kod jugoslovenskih istoriåara, pre-
riografiji su zadræani mnogi kontinuiteti ispitivanje Drugog svetskog rata...) i ino-
sa socijalistiåkim periodom, pre svega u vacije u metodologiji.
metodologiji. Potreba da se u proãlosti Rad Valentine Duke (Albanija) “Re-
pronaœu odgovori za pitanja iz sadaãnjice flections on the Past in Albania in the
195
1990” zauzima prostor od 31. do 53. Rad o istoriografiji Bosne i Herce-

strane knjige. Tokom devedesetih godna govine napisao je Kristijan Promicer
XX veka odluåujuñi uticaj na albansku “Whose is Bosnia? Post-communist Hi-
istoriografiju koja je tokom komunistiå- storiographies in Bosnia and Herzegov-
kog perioda bila dogmatska, rigidna i ina” (54–93). Do raspada Jugoslavije,
fokusirana na nekoliko tema, imali su istoriografija se u BiH razvijala u neko-
slom diktature, kraj hladnog rata, otpoåi- liko institucija: Istorijski institut (osno-
njanje procesa demokratizacije i pobolj- van 1957), Institut za orijentalne studije
ãanje odnosa sa zapadnim i susednim dr- (1950), odeljenje za istoriju na Filozof-
æavama. Åitajuñi rad V. Duke saznajemo skom fakultetu (1949), a neki istoriåari
da institucionalni okvir albanske istori- bili su i ålanovi Akademije nauka i umet-
ografije åine instituti pri Akademiji nauka nosti osnovane 1966. Autor je izdvojio i
(Institut za istoriju i Arheoloãki institut), projekat “Druãtveni cilj” (1986–1991)
Fakultet za istoriju i filologiju Univerz- koji je za cilj imao istraæivanje istorije
iteta u Tirani i Nacionalni arhiv. Druga te- BiH od srednjeg veka do posle Drugog
ma kojom se Duka bavi je pisanje alban- svetskog rata. Za autora je ironija to ãto se
ske istorije. Osim autorovog stava da pi- “Istorija Saveza komunista Bosne i Her-
sanje albanske istorije ima dugu tradiciju
cegovine” pojavila 1990, u godini u kojoj
(radovi Marina Barletija “Opsada Ska-
je ta partija izgubila vlast u republici i
dra” i “Istorija æivota i smrti Skender-
celoj zemlji. Od radova i projekata pre
bega” iz XVI veka), treba izdvojiti i uti-
izbijanja rata 1992. godine autor je naj-
sak da su pokuãaji da se u XX veku napiãe
viãe apostrofirao radove Vere Kræiãnik
albanska istorija bili pod uticajem tre-
Bukiñ i dve nacionalno obojene konfer-
nutno vladajuñih politiåkih ideologija i
encije : “Ãirenje islama i islamske kulture
uprava instituta. Iz odeljka Dukinog rada
o vrstama istorijskih radova vidi se da su u Bosanskom elajetu” (mart 1991. u Sara-
albanski istoriåari u poslednjih desetak jevu) i “Jugoslovenska kriza i srpsko pita-
godina uloæili napor za objavljivanje isto- nje” (mart 1992. u Sarajevu). Drugi deo
rijskih dokumenata (npr. “Albansko–ju- ålanka govori o razvoju istoriografije to-
goslovenski odnosi 1945–1948”, 1996). kom rata i posle sporazuma u Dejtonu pri
U tom periodu objavljivani su radovi iz åemu se autor opredelio za prañenje ove
ekonomske problematike (“UNRA u Al- teme u razliåitim delovima BiH (“boãnja-
baniji 1944–1947”, “Poreska politika al- åka” istoriografija, hrvatska i katoliåka
banske dræave 1925–1939”), radovi koji istoriografija u Sarajevu, istoriografija u
govore o socijalnoj dimenziji istorije gra- Mostaru, istoriografija u Republici Srp-
dova (“Gradovi Albanije 1912–1924”, skoj). Istoriografiju svih delova posleso-
“Berat u tursko doba, 16–18. vek”). Paæ- cijalistiåke BiH odlikuju sliåne osobine:
nja je posveñivana i regionalnoj istoriji, okrenutost ka nacionalnim, politiåkim,
prouåavanju æenskog pitanja, istorijskoj regionalnim i verskim temama, osnivanje
antrolopologiji, kulturnoj istoriji, meœu- sopstvenih nauånih centara, pokretanje
narodnim odnosima, izuåavanju Drugog sopstvenih nauånih publikacija, nasto-
svetskog rata itd. janja da se u proãlosti pronaœu argumenti
196
PRIKAZI I KRITIKE
za politiåke odluke i nacionalne interese åara, nalazeñi u raspravama o ovom pi-

(primer povezivanje termina “Boãnjak” tanju primer pokuãaja uspostavljanja
sa srednjovekovnom Bosanskom crk- nauånih standarda i legitimizacije profe-
vom). Odjeci rata i podeljene zemlje nig- sionalnog, nepolitiåkog statusa istorijske
de nisu bili tako izraæeni kao u Mostaru nauke. Autori su progovorili i o instituci-
gde su Hrvati i muslimani uporno i dos- onalnom miljeu rada istoriåara deleñi pe-
ledno delili nekadaãnje zajedniåke nau- riod posle Drugog svetskog rata na åetiri
åne institucije po nacionalnoj, odnosno dela, koji su uglavnom, svaki na svoj na-
verskoj osnovi ili osnivali nove kao odgo- åin, povezani sa projektima pisanja bu-
vor nauci druge nacije ili vere. garske istorije.
Razvoju bugarske istoriografije pos- I hrvatska istoriografija je u posled-
veñen je rad “Did 'the Change' Happen? njoj deceniji XX veka proãla kroz fazu
Post-socialist Historiography in Bulga- preispitivanja socijalistiåkog perioda. Pre-
ria” autora Danijele Koleve i Ivana Elen- ma Nevenu Budaku, autoru teksta “Post-
kova (94–127). Odlika bugarske istori- socialist Historiography in Croatia since
ografije do pada komunizma bila je njena 1990” (128–164), uzrok tome je verova-
zavisnost od vladajuñe ideologije s tim da nje da su do tada postignuti rezultati bili
je ãezdesetih godina veka naglasak stavl- obojeni previãe marksistiåki, a nedovolj-
jan na klasnu, a od tada na nacionalnu no nacionalno. Iz opisa razvoja hrvatske
komponentu. Baveñi se problemom teo- istoriografije od 1945. do 1989. godine
rije, metoda i izvora u sadaãnjoj bu- izdvajamo sledeñe autorove stavove: no-
garskoj istoriografiji, autori zakljuåuju da vo doba donelo je izuåavanje istorije ko-
je dostupnost izvora jedna od najveñih munistiåkog pokreta i radniåke klase,
promena posle 1989. godine. Prvenstve- osnivanje tri instituta za prouåavanje isto-
no je reå o dokumentima Komunistiåke rije radniåkog pokreta, vreme komuni-
partije i Ministarstva unutraãnjih poslova, zma uticalo je i na izolovanje hrvatske
pa je iz te åinjenice proisteklo i nekoliko istoriografije od stranih uticaja, ãto je do-
publikacija. U poslednje vreme pojavili velo do samodovoljnosti i gubitka inte-
su se novi pravci u istoriografiji, pa zna- resovanja za istoriju drugih naroda i re-
åajnije mesto dobijaju kulturna istorija, giona. Veñu paænju autor je posvetio raz-
istorijska antropologija, oralna istorija, voju srednjeg veka u hrvatskoj istoriogra-
istorija ideja. Novo vreme donelo je i no- fiji, s obzirom na to da je ovaj deo hr-
ve teme, pa se prouåavaju pojave poput vatske istoriografije bio njen najznaåaj-
represije, iznova sagledavaju bugarsko- niji, najprepoznatljiviji, ali i najstariji
ruski i bugarsko-sovjetski odnosi, odnosi deo. Poseban deo rada posveñen je utica-
sa susedima, delatnost graœanskih stranaka ju “Anala” na hrvatske istoriåare i na-
i politiåkih liånosti, istraæuje se istorija porima koje je M. Gros preduzimala da
æena, pitanje manjina i religije. Autori su ovu istoriografsku ãkolu pribliæi jugo-
veñu paænju posvetili prouåavanju faãi- slovenskoj i hrvatskoj istoriografiji. Pre-
zma u bugarskoj istoriografiji, fenomena gled hrvatskih istorijskih institucija koji
koji decenijama zaokuplja paænju istori- nam autor daje ukazuje na osnivanje no-
197
vih i preimenovanje starih institucija u i smeste ih u ãto dalju proãlost, kao i da

skladu sa promenama nastalim devede- dokaæu kontinuitet makedonske nacije od
setih godina XIX. Iz analize sadræaja antiåkih vremena do danaãnjice. Pored
istorijskih åasopisa koji autor predstavlja navedenog, makedonski istoriåari su
u pet tabela vidi se okrenutost hrvatske identitet svoje nacije izgraœivali i mitom
istorije ka prouåavanju XIX veka, tj. peri- o njenom “ærtvovanju” tokom istorije, pri
oda “raœanja nacije” (navodnici su auto- åemu je podela Makedonije 1912/13. ko-
rovi). Na kraju, autor nas upoznaje sa sa- riãñena kao jedan od najpoznatijih motiva
dræajem hrvatskih udæbenika, u kojima kojim je potkrepljivana ova teorija.
dominira politiåka (dve treñine sadræaja) i Ãerbo Rastoder, pisac rada “The
nacionalna istorija (tri petine sadræaja). Development of Historiography in Mon-
U drugom radu u ovom zborniku Ulf tenegro 1989–2001” (201–225), smeãta
Braunbauer nastoji da rekonstruiãe ra- poåetke crnogorske istoriografije u 1754.
zvoj makedonske istoriografije (“Histori- godinu kada je Vasilije Petroviñ objavio
ography, Myths and the Nation in the Re- “Istoriju Crne Gore” i deli njen razvoj u
public of Macedonia”, 165–200). On åetiri perioda, pri åemu su graniåne godi-
smatra da je u Makedoniji, kao malo gde, ne 1918, 1941/45. i 1989. Za svaki od
razvoj istoriografije povezan sa izrastan- ovih perioda autor donosi podatke o naj-
jem nacije i stvaranjem nezavisne dræave. vaænijim temama, radovima i istoriåa-
Ispostavilo se da je ova “mlada” istorio- rima. Institucionalne zaåetke crnogorska
grafija povezana sa politiåkom akcijom. istoriografija je dobila u prvoj polovini
Autor je istraæivanje ograniåio na radove XX veka (osnivanje prvog muzeja u Cr-
“etniåki makedonskih istoriåara” i rezul- noj Gori 1926. i pokretanje åasopisa “Za-
tate do kojih je doãao izneo u nekoliko te- pisi” 1927). Posle Drugog svetskog rata
ma: politiåki i institucionalni kontekst Crna Gora je dobila i Istorijski institut
razvoja istoriografije, kontroverze posle 1948. i koji je do danas ostao kljuåni
pada socijalizma, metodologija itd. Iz istraæivaåki centar u republici. Godinu
ovog rada proizilazi da je uprkos politiå- dana ranije Viãa pedagoãka ãkola u Nik-
kim promenama i sticanju nezavisnosti, ãiñu dobila je svoje odeljenje za istoriju.
institucionalni okvir za rad istoriåara Treba spomenuti i osnivanje Istorijskog
ostao nepromenjen (Institut za nacional- arhiva u Kotoru 1949. i Dræavnog arhiva
nu istoriju u Skoplju osnovan 1948. i nje- Crne Gore u Podgorici 1951. godine s ob-
gov åasopis “Glasnik Instituta za nacio- zirom na njihov znaåaj za prikupljanje i
nalnu istoriju”, koji je i glavni istorijski objavljivanje istorijske graœe. Ako se
åasopis u Makedoniji). Istoriografija u ovome doda postojanje Crnogorske aka-
Makedoniji, åije raœanje autor vezuje za demije nauka i umetnosti, Druãtva isto-
osnivanje Instituta 1948, imala je “nacio- riåara Crne Gore, ustanovljenje studija
nalnu misiju” sa ciljem opravdanja make- istorije i geografije 1980. na Filozofskom
donskog nacionalnog identiteta. Autor fakultetu u Nikãiñu i formiranje dva arhi-
nam oslikava i nastojanje makedonskih va u okviru Istorijskog instituta Crne
istoriåara da pronaœu korene svoje nacije Gore (Arhiv za istoriju radniåkog pokreta
198
PRIKAZI I KRITIKE
i Istorijski arhiv Centralnog komiteta Sa- Polazeñi od stava da se poznati

veza komunista Crne Gore), jasno je da je sukob Pantelije Sreñkoviña i Ilariona Ru-
teãko nañi manju teritoriju sa viãe istor- varca (odnosno “romantiåke” i “kritiåke”
ijskih institucija. Boljem razumevanju ãkole) moæe upotrebiti kao simbol za
savremene crnogorske istoriografije do- celokupan razvoj srpske istroriografije,
prinose i autorovi pregledi autobiograf- troje srpskih istoriåara, Predrag J. Mar-
ske literature i prevoda stranih radova o koviñ, Miloã Koviñ i Nataãa Miliñeviñ,
Crnoj Gori. Na kraju, autor predstavlja i predstavljaju rezultate svog istraæivanja u
radove koji se bave pitanjem nacionalnih radu “Developments in Serbian Histori-
manjina u Crnoj Gori i problemom nacio- ography since 1989” (277–316). Autori
nalnog identiteta Crnogoraca, koji se po- nas ukratko upoznaju sa prilikama u ko-
javio poslednjih decenija kao potreba jima se razvijala srpska istoriografija u
pronalaæenja “nauånih” argumenata za XX veku, tragaju za odgovorima na pita-
dokazivanje nacionalnog “pedigrea” Cr- nja metodoloãkog i teorijskog razvoja po-
nogoraca. sle Drugog svetskog rata (“propuãtene
O rumunskoj istoriografiji piãe Sma- prilike”) i govore o promenama posle Ti-
randa Vultur u radu “New Topics, New tove smrti (redefinisanje uloge åetnika,
Tendencies and New Generations of His- novi pogledi na prekomunistiåku Jugo-
torians in Romanian Historiography” slaviju, ukazivanje na komunistiåku re-
(236–276). Kada je reå o uslovima rada presiju posle 1944. i srpske gubitke u
istoriåara vredi navesti podatke koje nam ratu). Iz ålanka se vide i politiåki, dru-
autor daje o institucijama i naåinu finan- ãtveni i institucionalni uslovi rada srpskih
siranja istorijske nauke. Istoriåare uglav- istoriåara tokom devedesetih godina XIX
nom finansira dræava prema centralizova- veka, dat je prikaz stanja u najvaænijim
nom principu. Poslednjih godina finansije institucijama (odeljenja za istoriju na fa-
su jedan od najveñih problema sa kojim kultetima u Beogradu i Novom Sadu i
se sreñu istoriåari u Rumuniji. Autor nas instituti), a razvoj srpske istoriografije u
upoznaje i sa pokuãajima demistifikacije ovoj deceniji stavljen je i u kontekst me-
proãlosti, nastojanjima da se napiãu sin- œunarodne saradnje (istaknut je znaåaj
tetiåka dela, objave dokumenta koja su Univerziteta u Gracu i projekta susreta
ranije bila nedostupna, nauåno istraæi vre- srpskih i hrvatskih istoriåara “Dijalog
me totalitarizma. Paænju istoriåara su po- istoriåara”). Savremena srpska istorio-
åele da privlaåe teme poput antikomunis- grafija se istraæivaåki upuãta u pojave iz
tiåkog otpora, deportovanja, procesi ko- druãtvene, ekonomske i kulturne istorije,
lektivizacije i agrarne reforme, politiåkih istorije mentaliteta i svakodnevice, a
stranaka i izbora 1946. Radi se na priku- predvodnici ovog talasa u istoriografiji su
pljanju i objavljivanju usmenih svedo- beogradski mediavelisti. Veoma je znaåa-
åanstava o proãlosti, zapoåeta su istraæi- jan, utemeljen na studioznom prouåava-
vanja razliåitih etniåkih grupa (Nemci, nju savremene srpske istoriografije i re-
Jevreji, Maœari) i njihovih odnosa sa ve- åito iskazan obiljem podataka i procena-
ñinskim narodom. ta, deo rada koji govori o sadaãnjosti vo-
199
deñih srpskih istorijskih åasopisa (“Isto- je Slovenija predstavljala istoriografski

rijski glasnik”, “Istorijski åasopis”, “Isto- centar åiji su pripadnici odræavali veze sa
rija 20. veka”, “Tokovi”, “Godiãnjak za nauånim krugovima Nemaåke i Austrije
druãtvenu istoriju”). Na kraju, autori otva- (XVIII i XIX vek), da bi tokom XX veka
raju i pitanje kontroverznih tema koje su svoj identitet izgraœivali u ambijentu ju-
u poslednjih desetak godina poåele da goslovenske dræave i njenih nauånih cen-
privlaåe paænju istoriåara, ali i javnosti tara (Beograd, Zagreb, Novi Sad, Sara-
uopãte, poput dileme o oslobodilaåkom jevo). Opisan put koji je slovenaåka isto-
ili bratoubilaåkom karakteru Drugog svet- riografija preãla od usko politiåke nauke
skog rata, represiji komunista, ulozi Bro- nauke otvorene za izuåavanje druãtvenih
za, manjinama itd. tema, pri åemu je promena nastupila sa
Ibrahim Gaãi (Kosovo i Metohija) generacijom istoriåara obrazovanom ãez-
piãe o istoriografiji kosovskometohijskih desetih godina XX veka. Ni Slovenija ni-
Albanaca. U radu “The Development of je ostala imuna na vreme preispitivanja
Kosovar Historiography after the Fall of proãlosti i dotadaãnjih rezultata istorijske
Communism” (317–332) on koristi izraz nauke, pa su devedesete godine otvorile
“Kosovar historiography” da bi oznaåio nove dileme poput uloge slovenaåkih do-
radove istoriåara Albanaca sa Kosova i mobrana u Drugom svetskom ratu. Autor
Metohije. Iznoseñi stav po kome Kosovo se na kraju rada kritiåki osvrnuo i na ne-
do sredine ãezdesetih godina (autor izbe- dovoljno ispitivanje fenomena postsoci-
gava naziv Metohija iako je on tada joã jalizma i priloæio bibliografiju radova no-
uvek bio deo zvaniånog naziva pokrajine) ve generacije slovenaåkih istoriåara (oko
nije uæivalo autonomiju i da je ona steåe- åetrdesetak radova nastalih tokom deve-
na tek posle 1966. godine, Gaãi za ovu desetih godina).
godinu vezuje i poåetke razvoja “koso- Poslednji ålanak u knjizi je tekst
varske istoriografije”. Naredne decenije “Modern Greek Historiography (1974–
obradio je opisom institucija, tema, udæ- 2000). The Era of Transition from Dicta-
torship to Democracy” autora Antonisa
benika, åasopisa. Iz rada je jasno da su
Liakosa (351–378). Autor nas detaljnije
dela albanskih istoriåara na Kosovu i Me-
upoznaje sa najvaænijim knjigama ovog
tohiji devedesetih godina bila stavljena u
vremena (na primer viãetomna “Istorija
sluæbu nacionalnih ciljeva Albanaca i po-
gråkog naroda”, åasopisima, istoriograf-
treba tadaãnje politike. Tako su se u ovoj skim ãkolama, posledicama jaåanja mar-
deceniji pojavili radovi sa istom poru- ksizma u druãtvenim naukama posle pada
kom – da su Albanci bili konstantno izlo- diktature, pojavom novog istoriografskog
æeni etniåkom åiãñenju od strane Srba, pravca (“Nova istorija”), trendom izuåa-
srpskih i jugoslovenskih vlasti). vanja ekonomske istorije koji je obeleæio
“Between Reinterpretation and Re- osamdesete godine, dilemama vezanim
visionism. Rethinking Slovenian Histori- za prouåavanje vremena od 1940. do
ography of the 1990s” je rad Ota Lutara o 1950. godine, jedne od najtraumatiånijih
savremenoj slovenaåkoj istoriografiji decenija u gråkoj istoriji (okupacija,
(333–350). Iz njega se obaveãtavamo da otpor, graœanski rat).
200
PRIKAZI I KRITIKE
Posle åitanja knjige o istoriografiji riografiju Jugoistoåne Evrope u ovom pe-

Jugoistoåne Ervrope posle pada komuni- riodu karakterisali su loãi finansijski uslo-
zma stiåemo utisak da se njen razvoj vi, pojava tema koje se izuåavaju u skoro
moæe saæeti u nekoliko reåi: revizioni- svim dræavama (primer preispitivanja
zam, instrumentalizacija nauke i otvo- dogaœaja vezanih za Drugi svetski rat koji
renost za nove ideje. Revizionizam se kao da je postao omiljena tema devede-
ogleda u preispitivanju mnogih dogaœaja setih godina), zadræavanje institucional-
i pojava iz proãlosti koje su tokom de- nog okvira rada istoriåara na nivou dua-
cenija vladavine komunizma interpreti- lizma izmeœu fakulteta i instituta i pril-
rane ideoloãki ili nedovoljno nauåno (pri- iåno nereãen status ovih drugih. Iz radova
mer izuåavanaja Kraljevine Jugoslavije, koji su pred nama vidljivo je da je srpska
Drugog svetskog rata, graœanskih stra- istoriografija pre devedesetih, a moæda
naka itd.), instrumentalizacija (zloupo- joã viãe tokom devedesetih godina, s ob-
treba) nauke pojavila se kao potreba no- zirom na uslove rada, bila u vrhu ili na
vih vlasti ili nacionalnih voœstava da u åelu istoriografije Jugoistoåne Evrope po
proãlosti pronaœu “argumente” za svoje broju u nauånoj javnosti priznatih isto-
stavove ili ciljeve zloupotrebljavajuñi u riåara, radova, znaåaju institucija, ãiro-
tu svrhu istorijsku nauku (primer dokazi- kom spektru tema koje je izuåavala, ali i
vanja postojanja Boãnjaka od srednjeg tradiciji baziånih istraæivanja zasnovanih
veka ili “nauåna” potvrda opravdanosti na marljivom izuåavanju obilja arhivskih
stvaranja nezavisnih dræava i novih nacija izvora. Uostalom, to vaæi i za rad P. Mar-
na prostoru bivãe Jugoslavije), dok pod koviña, M. Koviña i N. Miliñeviñ kada se
otvaranjem nauke za nove ideje podra- on uporedi sa drugim radovima iz ovog
zumevamo sve veñi broj istoriåara koji zbornika.
izuåavaju teme iz istorije ideja, mentali-
teta, kulture, ekonomije, druãtva, manji- Mr Slobodan SELINIÑ
na, æena, teorije istorijske nauke itd. Isto-
Amir Weiner, Making Sense of War – The Second World War and the Fate of
the Bolshevik Revolution, Princeton University Press, 2002, str. 416
Knjiga Amira Vejnera, profesora pridavali”. Delokrug istraæivanja ograni-

istorije na Stenford Univerzitetu, demon- åen je na oko 27.000 km2 ukrajinske
strira moguñnosti razmatranja velikih fe- agrarne oblasti Vinice. Ova oblast je ti-
nomena svetske istorije na ograniåenom piåna po razliåitim vrstama instituciona-
uzorku studije sluåaja. U uvodu, autor lizovane represije i ratnih i meœunarodnih
naglaãava da “njegova knjiga istraæuje zapleta koji su je dodatno pogorãavali.
uticaj rata na ideologiju, verovanja i prak- Sloæena nacionalna struktura uz prisustvo
su sovjetskog reæima i razliåit smisao koji jakog ukrajinskog separatizma i jevre-
su mu razliåiti segmenti njegovog druãtva jske, nemaåke i poljske nacionalne ma-
201
njine, ukazali su se kao istinski izazov za kama Ukrajine i Rusije. Polaziãna pret-
istraæivanje svih oblika sovjetske nacio- postavka u ovom poslu bilo je sigurno
nalne politike. poznavanje jezika izvora, ãto je omogu-
Fokus Vejnerovog interesovanja je ñilo prodiranje u najsitnije kapilare pro-
rat kao katalizator krajnosti u sovjetskoj toka informacija o proãlosti.
ideologiji i praksi, kao “konaåni sovjetski Priåa o ratnom iskustvu Vinice ispri-
Armagedon” i popriãte razraåunavanja sa åana je u tri dela: svaki se sastoji od dva
svim domiãljenim protivnicima reæima. poglavlja. Prvi deo (“Delineating the Bo-
Zanimljivi fenomeni nastajali su usled dy Politic”, 41–126) istraæuje uticaj rata
duæeg perioda vremena tokom kojeg su na artikulaciju identiteta sovjetske poli-
delovi sovjetske teritorije bili pod alter- tiåke elite u Vinici. Traumatiåno iskustvo
nativnim reæimima. Autor ukazuje na bli- rata potiskivalo je prethodna traumatiåna
skost drastiånih metoda autoritarne upra- iskustva, naroåito ona iz vremena dræav-
ve i nasilja sovjetskog i nacistiåkog reæi- nog terora 1937–38. godine. Samo u
ma u ratnim uslovima. Vinici je u to vreme nastradalo viãe od
Analizom posleratne stvarnosti Vi- 9000 ljudi koji su pokopani u masovnim
nice i uopãte Sovjetskog Saveza, Vejner grobnicama. Nemci su u svrhu antibol-
je primetio izrazite manifestacije iskon- jãeviåke propagande, u prisustvu jedne
struisanog “mita o ratu”. On navodi po- meœunarodne komisije (kao u sluåaju Ka-
znati govor Andreja Ædanova od 21. sep- tinske ãume), maja 1943. godine organi-
tembra 1944, u kojem je rat uzdigao na zovali ekshumaciju ovih tela ãto je do-
stadijum “druge revolucije” – revolucije datno dramatizovalo oseñanja iz sovjet-
koja je dovela do “kvalitativnih promena ske proãlosti.
sovjetskog åoveka''. Autor sugeriãe da su Rat se, posle svega, ukazivao kao
“kataklizmiåni dogaœaji naturalizovani i jedini put rehabilitacije za one koji su bili
integrisani u æivote ljudi putem razraœene u nemilosti partijskog establiãmenta, ali i
skupine rituala koja se ponavljala”. Åita- kao preåica u formiranju nove elite. Autor
va nacija bila je proæeta duhom vojniåkog u poglavlju “Myth and Power” (41–81)
pijeteta: do 1. oktobra 1944. godine bilo nastoji da odgonetne relaciju koja je u
je 2,9 miliona nosilaca ratnih odlikovanja posleratnim vremenima povezivala pre-
u Sovjetskom Savezu. Naãem åitaocu i doåeni mit o ratu sa dostizanjem pres-
naãoj nauånoj publici Vejnerova knjiga tiænih poloæaja moñi i uticaja od strane
moæe biti podsticajna metodoloãki i kom- vojnih veterana. Autor prati njihove “kla-
parativno s obzirom na sliånost motiva, nove”, politiåke veze i uticaj. Uraœena je
institucija i tradicije mitoloãkog u sluåa- statistika njihovog prisustva na pozici-
jevima jugoslovenskog i sovjetskog auto- jama vlasti, takoœe postojanog rivalstva
ritarnog reæima i odnosa koji su oni gajili izmeœu politiåkih klanova predstavnika
prema ratu. partizanskog pokreta i veterana regular-
Istraæivaåki poduhvat Amira Vejnera nih odreda Crvene armije.
zasnovan se na minucioznim istraæiva- Drugo poglavlje (“The Calling of a
njima na terenu, u arhivama i bibliote- Communist”, 82–126.) bavi se nesreñ-
202
PRIKAZI I KRITIKE
nom sudbinom sovjetskih graœana i voj- jatu Ukrajine pod direktnom kontrolom
nika koji su preæiveli nemaåku okupaciju. SS-a. Nacistiåka politika genocida, de-
Åudom preæiveli ljudi doåekivani su ne- portacija i izgladnjivanja ostavila je stra-
prestanim sumnjiåenjem: “Gde si bio to- ãne posledice. Kada je Crvena armija
kom nemaåke okupacije i kako si uspeo oslobodila grad on je brojao manje od
da preæiviã”? ãto je za njih, zapravo: jedne åetvrtine predratne populacije od
“Zaãto si uspeo da preæiviã?”. Autor ovde oko 100.000. Jedva jedna sedmina od
nastavlja socioloãku studiju sa podrob- 140.000 Jevreja u oblasti preæivela je kraj
nom statistikom i analitiånoãñu. To je rata.
koristan deo studije, naroåito za one koji Treñe poglavlje (“Excising Evil”,
su struåno upuñeni u ovu problematiku, 129–190 ) bavi se iskorenjivanjem ukra-
ali obiånom åitaocu Vejnerevo pisanje jinskog separatistiåkog pokreta. Ukrajin-
moæe biti zamarajuñe. Utisak je da zanski nacionalni sentimenti u Viniåkoj obla-
imljiva istorija sa mnoãtvom dinamike sti naroåito su ojaåali od 1939. godine,
dogaœajnog i prepletom svetskih procesa kada su pripojene znatne ukrajinske teri-
i liånih sudbina dolazi tek u drugom delu torije koje su pripadale Poljskoj. Pokret je
knjige. bio veoma popularan u narodu, a naroåito
Drugi deo (“Delineating the Body se rasplamsao u trenucima odstupanja
Socioethnic”, 127–235) detaljno analiz- sovjetske vojske 1941. godine i u zavr-
ira zamisao i praksu nacionalne politike ãnim vojnim operacijama. Sovjeti su joã
koja je sprovoœena u Viniåkoj oblasti u nekoliko godina posle rata imali velikih
sovjetskoj Rusiji i nemaåkoj i rumunskoj problema sa Ukrajincima. Mere protiv
okupacionoj zoni tokom rata. Joã pre po- njih bile su oãtrije od onih koje su prime-
åetka rata mnoge regije SSSR-a bile su njivane protiv pristalica tzv. Ruske oslo-
izloæene preventivnim akcijama etniåkog bodilaåke armije (“vlasovita”). Autor na-
åiãñenja. Tokom Prvog svetskog rata car- vodi neke izvore po kojima je Staljin
ska vosjak je deportovala Viniåke Nemce imao generalno antiukrajinski stav, ne sa-
i Jevreje. Veliki demografski poremeñaji mo prema pristalicama separatistiåkog
nastali su za vreme graœanskog rata i kas- pokreta. Hruãåov je 1956. i 1957. godine
nije tokom eksperimenta kolektivizacije i javno govorio kako smatra da je jedini ra-
industrijalizacije. Od 30-ih godina po- zlog zbog koga Staljin nije sproveo pot-
novo su deportovani pripadnici nemaåke, punu deportaciju Ukrajinaca bila njihova
ali i poljske manjine. Najstraãnije je doãlo brojnost. Poduhvat totalne deportacije
sa nemaåkom okupacijom... 40-milionskog naroda bio bi teãko teh-
Nemci su okupirali Vinicu 19. jula niåki izvodljiv.
1941. godine i ostali u njoj sve do 20. U åetvrtom 4 (“Memory of Excision,
marta 1944. Mesec dana posle okupacije Excisionary Memory”, 191–235) autor
oblast je podeljena tako da je njen zapa- istraæuje razvoj antisemitizma u SSSR-u
dni deo (nazvan Transnistria) pripojen pre rata i tokom rata, kao i pogrome Jev-
Rumuniji, a istoåni deo, ukljuåujuñi i reja u sovjetskoj i nacistiåkoj reæiji. Fe-
grad Vinicu, pripojen je Rajhskomesari- nomen je obrazloæen od pojedinaånih
203
pojavnih oblika pa do generalne strategije dno pred Staljinovu smrt, antisemitski

i statistike zloåina. Autor se osvrñe i na sentimenti su eskalirali u tzv. lekarskoj
posleratno poricanje jevrejskog holokau- aferi 1953. godine.
sta od strane sovjetskih vlasti i na pokret Knjiga Amira Vejnera najveñim
za priznanje jevrejskih ærtava. delom pisana je kao suvoparno svedoåan-
Autor u uvodu najavljuje da treñi deo stvo, zatvorena u siguran metodoloãki po-
(“The Making of a Postwar Soviet Na- stupak i impresivno mnoãtvo proåitane
tion”, 237–363) analizira razvoj sovjet- literature i navedenih arhivalija. Iako je
skog sistema vrednosti i naåina æivota na odliåno doåekana u svetskoj nauånoj jav-
teritorijama zapadne Ukrajine i Viniåke nosti, gde ñe nesumnjivo predstavljati ne-
oblasti. Åetvrto poglavlje ipak je veñinom zaobilazan priruånik za sovjetsku istoriju,
nastavak studije o otvorenom antisemiti- mislimo da ova knjiga sadræajem i kon-
zmu sovjetskih vlasti. Tokom rata, Jev- cepcijom moæda neñe privuñi paænju ãire
reje su progonile sve zarañene strane ukl- åitalaåke publike.
juåujuñi i predstavnike ukrajinskih nacio-
nalistiåkih pokreta. Posle rata, neposre- Aleksandar R. MILETIÑ
Tim Dæuda, SRBI. Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Dan Graf,

Beograd 2003, str. 334
Tim Judah, THE SERBS, History, Myth and Destruction of Yugoslavia,

Second ed. Yale Nota Bene book, Yale University Press 2000
Svako ko se upustio u prañenje liter- åitan analitiåar i kritiåar na stranicama

ature koja je u poslednjih deset i viãe New York Review of Books. Posle 1997.
godina imala za predmet raspad ili raza- godine nema viãe radova, pa åak i spisk-
ranje SFRJ i ratove na Balkanu 1990-ih ova obavezne literature na univerzi-
nalazio je u napomenama ålanke i analize tetima, a da se ne navede knjiga The
Tima Dæude, britanskog novinara i dugo- Serbs, Myth and Destruction of Yugosla-
godiãnjeg dopisnika uglednog Times-a i via. Te godine je naime prestiæni Yale
Economist-a iz viãe balkanskih zemalja: University Press objavio Dæudinu knjigu
Rumunije, Bugarske, Albanije, SFRJ. o Srbima i knjigu Markusa Tenera o
Dæuda je od 1991. do 1995. sa porodicom Hrvatima (Markus Tanner, Croatia: Na-
æiveo u Beogradu, dakle u jednom od tion Forged in the War). Iste godine Cam-
centara zbivanja. Posebno je vaæno istañi bridge University Press je objavio prvo
da je sa razvojem krize i rata, uz joã neka izdanje knjige ameriåkog istoriåara Dæo-
imena (pomenimo njegovog imenjaka na Lempija Jugoslavija kao proãlost.
Timothy Gorthon Ash), postao veoma Dvaput bila jedna zemlja (John Lampe,
204
PRIKAZI I KRITIKE
Yugoslavia as a History. Twice there was voœa. Njegova glavna teza, ako moæemo
a Country). to da tvrdimo, jeste da su “Srbi (su) uãli u
Knjiga koja je pred nama razotkriva rat zato ãto su ih u rat uvele njihove voœe.
æelje i poglede autora, demonstrira nje- Ali ove voœe su iskoristile maligne niti iz
govu struånost, ali i instikt analitiåara. istorije svog naroda da ih njima veæu i
Meœutim posebna vrednost knjige, ono uvuku u rat. Da je srpska istorija bila dru-
ãto ñe trajno ostati nepomerljivo, jeste gaåija, danaãnjim generacijama ne bi se
njena dokumentarnost u delovima gde moglo manipulisati na isti naåin”. (str.
pisac beleæi liåna iskustva, ono ãto je sam XII). Na jednom mestu izraz “smeãtanje
video i åuo. U tom delu knjiga postaje je- Srbima” (151). U ovome Dæuda nije usam-
dan od izvora za istoriju 1990-ih. Mi ñe- ljen i brojna su imena autora iz popisa li-
mo je uvek stavljati u red dela kao ãto su terature (na kraju knjige) koji dele ovo
radovi Lore Silber i Alana Litla, Smrt miãljenje. Dæuda je nehotiåno sebe svr-
Jugoslavije (Laura Silber & Allan Little, stao u pristalicu jedne od pet redukcion-
The Death of Yugoslavia, revised edition, istiåkih teorija (po Brubejkeru) i to one “o
Penguin books, London 1996) ili Miãe manipulativnim i zlim elitama”, kojima
Glenija Balkan 1804 – 1999 Nacionali- se uporno pokuãava objasniti ono ãto je
zam, rat i velike sile (Misha Gleny, The proizvelo balkansku krizu i rat 1990-ih.
Balkans 1804–1999. Nationalism, War Ipak sadræaj knjige daje åitaocu i anali-
and Great Powers). Dobro je ãto se izda- tiåaru mnogo viãe upravo u obilju nijansi
vaå odluåio za dopunjeno izdanje iz i elemenata konteksta gde je autor sve-
2000. godine, jer je obogañeno sadræa- dok, a ne iskljuåivo interpretator.
jima iz poslednjeg “Kosovskog ciklusa”. U predgovoru autor je naveo neko-
Dæuda je pratio rat 1999. iz neposredne liko vaænih ograda kada su dometi rada u
blizine i bio svedok na Kosovu posle pitanju. Po njemu knjiga ne predstavlja
ulaska trupa UN/NATO. Kada se u pro- “jednostavnu analizu problema koji su
leñe 2000. godine pojavila njegova knjiga doveli do rata”, niti je “iscrpna studija
Kosovo: War and Revange odmah je do- istorije Juænih Slovena, niti je knjiga koja
bila ocenu – izbalansiran pristup, ãto pose odnosi na åitav rat u Jugoslaviji ili me-
drazumeva odsustvo jednostranosti ili œunarodnu diplomatiju koja se njime
politiåke pristrasnosti. bavila” (XIII).
Sam Dæuda kaæe da je “cilj ove Gotovo polovina knjige (1–149) po-
knjige da objasni kako je doãlo do toga da sveñena je srpskoj istoriji do 1990. go-
Srbi budu tamo gde jesu, a u sluåaju Hr- dine. Autor je prati od seoba starih Slo-
vatske gde su bili do 1995”. “Odluåio vena, preko srednjeg veka, nezaobilazne
sam”, navodi autor “da napiãem ovu knji- Kosovske bitke, srpske Vojne krajine,
gu jer je izgledalo da u svemu ãto je na- Balkanskih ratova, Prvog svetskog rata,
pisano postoji oåigledna praznina”. Tako- stvaranja Jugoslavije, iskustva Drugog
œe, podseña da je njegova æelja bila da svetskog rata i æivota u socijalistiåkoj za-
piãe o cinizmu rata, o ratnim profiterima, jednici. Druga polovina knjige posveñena
o narodima pionima u rukama svojih je usponu Slobodana Miloãeviña, uruãa-
205
vanju SFRJ, graœanskom ratu i “Kraju nosti argumenata. Kad jedna strana u
carstva”. Krug se zatvorio na Kosovu. takvom (dugotrajnom) sukobu pobedi
Ovde se nama otvara niz opãtih i politiåki, obiåno pobeœuje i akademski,
konkretnih pitanja. Ovde je Dæudina knji- jer analize koje indiciraju da je politika
ga u nekim detaljima samo povod da ih koja je pobedila, u stvari, se omalova-
razmatramo. Jedno od prvih je – ko se sve æavaju. Politiåka hegemonija etablira
latio posla da piãe? Da li je moguñe u intelektualnu ortodoksiju.” (Robert Hay-
roku od nekoliko godina, ponekad i samo den, Blueprint for house divided).
dve, napisati istorije “od Noja do Drugi dobar poznavalac posvetio je
AVNOJ-a” sa svim kontroverzama koje åitavo poglavlje svoje najnovije knjige o
su pratile nastajanje i objavljivanje poje- jugoslovenskoj krizi i Slobodanu Milo-
dinih dela? Da li je moguñe pisati a ne biti ãeviñu problemu veze istorije i politike
svestan postojanja belina (“white spots”) (“The History – Policy Nexus”), njiho-
u istoriografiji. U viãe navrata nam se na- vim meœusobnim uticajima. Prvenstveno
metnulo misao kako se olako poseæe za reå je o percepciji Balkana kod zapadne
“istorijskim argumentima” koji su istrg- elite pa i njenih usko orijentisanih anali-
nuti iz istorijskog konteksta i dokazuje tiåara ili istoriåara. Izneti su mnogi pri-
teza. Uopãte, da li je moguñe danas napi- meri, kontroverze koje pratimo i u Dæu-
sati istoriju onoga ãto se na ovom tlu do dinoj knjizi (ali bez kritiåke rezerve),
malopre deãavalo? Posebno je pitanje ka- neka danas dostupna svedoåenja o direk-
kav uticaj pojedina struåna dela ove vrste tnom uticaju pojedinih radova na najviãu
imaju na odgovorne lidere, politiåare ili dræavnu politiku i politiåare zapadne he-
njihove savetnike. Na kraju kako da se misfere (Lenard J. Cohen, Serpent in the
nosimo sa jednom vrstom ideoloãkog Bosom. The Rise and Fall of Slobodan
problema, tj. dovoœenja u pitanje orto- Miloãeviñ, revised ed, Westview Press,
doksije koja se nametnula u jugosloven- Boulder 2002, 451–480).
skom sluåaju? Reskirajuñi da budemo nepravedni
Åesto citiramo upozorenje jednog prema nekome od desetina autora åiji su
ameriåkog kolege koji kaæe: naslovi najåeãñe u opticaju kada su ras-
“Produæeni meœunarodni konflikti pad Jugoslavije i nova balkanska kriza u
proizvode mnogo viãe politiåkih pristaãa pitanju, generalno moæemo da kaæemo da
nego nauånika; ako je istina prva novinar- se olako u istu ravan stavljaju autori koji
ska ærtva u ratu, objektivnost je prva aka- decenijama prate, istraæuju jugosloven-
demska ærtva. Akademske debate o bivãoj sku istoriju i praksu, sa onima koji su se
Jugoslaviji su jednako polarizovane kao tek 1991. ili 1995. dosetili da bi mogli da
one koje su se odnosile na stvaranje Izra- uskoåe u to konjunkturno podruåje i
ela ili podelu Kipra, gde kritika radova ponude izdavaåima svoje usluge. Kako je
viãe ovisi o tome da li konkretan rad po- jedan naã britanski kolega ironiåno pri-
dræava prethodno formirana kritiåareva metio, odmah se naãlo onih spremnih da
glediãta, nego da li u radu postoji kohe- brzo zarade koju funtu, evro ili dolar (Ste-
rentnost teorije, relevantnosti i dovolj- van Pavlowitch, History of the Balkans
206
PRIKAZI I KRITIKE
1804–1945). Temeljan i skrupulozan torians, Understanding the Balkan Wars

istoriåar bi se veoma zamislio nad ponu- of the 1990s, Stanford University Press,
dom da u svega åetiri godine napiãe dva Stanford 2003).
obimna istorijska volumena o tako kon- Norman Naimark upozorava da su
troverznim temama kao ãto su Bosna i najnoviju istoriju Jugoslavije u posled-
Kosovo od zatamnjene istorije ranog njih deset godina pisali i dopunjavali no-
srednjeg veka do politiåkih opsena dana- vinari i analitiåari tako da se prava slika
ãnjice (Noel Malcolm). Bilo je manje po- proãlosti zamutila i postala neprepoznat-
znatih evropskih lingvista (Paul Gard) pa ljiva. U takvim uslovima Balkan je u go-
åak i lekara (Grmek) koji su se sa velikim mili novih radova postao mesto na kome
ambicijama prebacili iz svog polja na se neprestano odigravaju zloåini, mesto
nezahvalnu balkansku istoriju. na margini civilizacije, tlo “starih mrænji”
Joã pre objavljivanja prvog izdanja (ancient hatreds). Kao najuticajniju on
Dæudine knjige, od eminentnih istoriåara odreœuje knjigu iz tog opusa Kaplanovu
(Stokes, Lampe, Russinov, Cohen, Kent, Balkan Ghostes, koja je prema mnogim
a kasnije Todorova, Naimark i dr.) doãla svedoåenjima imala dubok uticaj na Klin-
su upozorenja o ograniåenjima “instant tonovu administraciju u razumevanju rata
istoriografije” (Instant History) koja je u Jugoslaviji.
pratila najnoviju balkansku krizu. U pita- Ne sporeñi navedene kvalitete knjige
nju je pre svega odsustvo izvora prvog Tima Dæude, nametnula su nam se neka
reda i oslanjanje na izvore medijskog ka- razmiãljanja o tome kako preveliko osla-
raktera, nevladinih organizacija i sliåno. njanje na neke “izvore” vodi autora u
Meœutim, ako pratimo ne samo biblio- simplifikovane interpretacije proãlosti i
grafske jedinice na kraju ove knjige, veñ dalekoseæna, ali moæda problematiåna
napomene i koriãñene citate ili argumen- zakljuåivanja. Da pomenem samo dva-tri
te, vidimo da se åesto ne postupa sa do- primera koja bi uz konsultovanje objav-
voljno obazrivosti u skladu sa pomenutim ljenih izvora ili produbljenih arhivskih
upozorenjima znalaca. istraæivanja morala pretrpeti korekciju.
Oko istorije razaranja Jugoslavije Prvi primer se odnosi na karakter ju-
isplele su se mnoge kontroverze koje su goslovenskog dræavnog i partijskog cen-
danas u krugovima istoriåara i politiko- tralizma od 1958. do 1966. godine. Autor
loga predmet rasprava i analiza, meœutim “Rankoviñevo vreme”, vreme “represije
one su i deo æive politiåke stvarnosti koja u dræavi, a i na Kosovu” interpretira
pritiska umove. Ova podeljenost je evi- uglavnom na osnovu starijih istoriograf-
dentna åak i meœu etabliranim istoriåa- skih radova i svedoåenja politiåkih pobe-
rima (videti dva eseja u åasopisu Tokovi dnika onog vremena. “Srbima je odgo-
istorije 3-4/2003 povodom knjiga: Dejan varao centralizam”, “Bosna je funkcion-
Djokic (ed.), Yugoslavism. Histories of a isala gotovo kao produæetak Srbije, a
Failed Idea 1918 – 1992, Hurst & Co, Kosovo je dræano pod strogom kontro-
London 2003; Norman M. Naimark and lom'' (130). Posle objavljivanja pover-
Holly Case (eds.) Yugoslavia and its His- ljivih partijskih materijala iz 1962. go-
207
dine, ali i ãtoãta drugog, slika te “sve- pokrajine i treñi ãto stanovnici nisu hteli u
moñi” bi izgledala daleko “izbalansira- borbu pouåeni iskustvom Hrvatske i
nija” (M. Bjelajac, “Karakter jugosloven- Bosne (286).
skog centralizma u svetlu analize tajne Brojni objavljeni izvori mogu da ko-
sednice Izvrãnog komiteta CK SKJ marta riguju ovaj tip “domiãljanja”. Pomenimo
1962”, Dijalog povjesniåara–istoriåara, samo izveãtaj Saveznog MUP posle de-
priredili Hans Georg Fleck i Igor Grao- monstracija na Kosovu, Metohiji i u
vac, Zagreb 2003, 373–392). Makedoniji 1968. godine u kojem odeljci
Na temu Kosova bi se mogli navesti o “velikim koliåinama oruæja”, potraænji
mnogi primeri u knjizi gde se slabosti nabavci, ãvercu, iredentistiåkoj, teroris-
postojeñe literature direktno presaœuju. tiåkoj i diverzantskoj delatnosti (Istorija
Tako, na primer, nezabilazna liånost Vase 20. veka, 1–2/1999, 171–180). Tada naj-
Åubriloviña i njegovo predavanje u Srp- odgovornije liånosti u Srbiji imaju vrlo
skom kulturnom klubu izloæeni su prema odreœen stav o tome. Prvog decembra
“mistifikovanoj” interpretaciji Sabrine 1968. na sastanku politiåkog aktiva Srbije
Ramet. o poslednjim dogaœajima na Kosmetu go-
Tim Dæuda se, kao i autori pre njega, vorio je Marko Nikeziñ, predsednik CK
bavi hronologijom poåetka nove drame SKS koji je izmeœu ostalog rekao: “Isto
na Kosovu, pripremanjem oruæane pobu- tako treba da bude jasno da kao ãto ñe
ne, nabavljanjem oruæja i dr. Meœutim i zemlja biti branjena od svakog napada
ovde ima mnoãtvo ishitrenih zakljuåaka, spolja biñe branjena i od svakog pokuãaja
ali i pogreãno navedenog åinjeniånog sta- razbijanja iznutra. U tome ñe politiåka
nja koje je lako proverivo. Evo samo dva akcija i mere organa zaduæenih za pore-
karakteristiåna primera: dak i mir u zemlji biti usklaœeni i delo-
“Osamdesetih i sama ideja o oruæa- vañe u istom pravcu i tu ne moæe biti
noj pobuni izgledala je besmislena, pogo- nikakvog kolebanja. Ako neko bira oru-
tovo ãto Srbi nisu upravljali autonomnim æje ne treba da se sumnja u ishod
Kosovom. Sedamnaestog januara 1982. u sudara. (Zdravko Vukoviñ, Od defor-
Nemaåkoj su ubijena trojica albanskih macija SDB od Maspoka i liberalizma.
militantnih aktivista sa Kosova ... Iako Moji stenografski zapisi 1966–1972, Be-
niko nikad nije bio uhapãen zbog ovog ograd 1989, 255–256). Petog decembra
zloåina, mala grupa koja je podræavala na proãirenoj sednici Sekretarijata CK
oruæanu pobunu smatrala je da su ubistvo SKS, na kojoj se pored dogovora o izradi
izvrãile jugoslovenske tajne sluæbe. Ovaj programa rada CK raspravljalo o situaciji
åin odredio je njihov buduñi æivot. Krv je na Kosovu, “L. Peroviñ naglaãava da su
bila prolivena. Rat je objavljen (284). poslednji dogaœaji bili relativno jak uda-
Meœutim, åak i 1990-ih postojao je pro- rac ostvarivanju pune ravnopravnosti i
blem sa pribavljanjem oruæja “iz tri raz- naneli ãtetu procesu afirmacije albanske
loga”. Jedan je ojaåana mreæa potkazi- narodnosti u naãoj Republici. ... udarac
vaåa, pa je policija stalno opkoljavala procesu demokratizacije.... Kada proce-
sela i pretresala kuñe, drugi je izolovanost njujemo ãtetu ne moæemo to da åinimo
208
PRIKAZI I KRITIKE
van konteksta meœunarodne situacije, ratovima i ustancima. To je navika svih

posebno sadaãnje, jer ñe ti dogaœaji po- ovih naroda. Ono ãto su sami propatili oni
stati izvestan oslonac onima kojima stal- åine drugima” (66, prema: Karnegi, 73).
no odgovara napetost i konfliktna situa- Drugo, “Kako se istiåe u izveãtaju K. fon-
cija u Jugoslaviji. To otvara prostor za dacije, spaljivanje sela i etniåko åiãñenje
njihovo delovanje i iznutra.” (Z. Vukoviñ, bili su tradicionalno sastavni deo ratova
257–258). na Balkanu. Srbi nemaju monopol na ovo
Tito je bio upuñen u razne oblike zlo. Ipak vaæno je istraæiti poreklo ovih
subverzivnog delovanja u Pokrajini, gde njihovih postupaka'' (67).
su i najviãe vojne delegacije i liånosti bile I tako od Karaœorœa, Njegoãa, kneza
mete atentata (1979), povodom kojih su Milana pa preko Balkanskih ratova do
albanski politiåki lideri molili da se sa istoåne Bosne 1992. Nema upitanosti, ne-
time ne ide u javnost (M. Bakali). Rane ma pomena o unutraãnjoj dinamici i kri-
1980-e su posebna priåa. Tadaãnji naåel- tiåkom preispitivanju srpske politike pro-
nik generalãtaba ostavio je dovoljno preterivanja iz 1878. godine meœu tadaãnjim
ciznih podataka (B. Mamula, Sluåaj Ju- najviœenijim politiåarima (Stojan Novak-
goslavija, CID, Podgorica 2000, 35–40). oviñ), nema slike namera i instrukcija
Moæda najdalekoseæniji primer na srpske Vrhovne komande i niæih pred
koji treba ukazati je oslanjanje i apsolut- Balkanske ratove, skrupulozne analize
no poverenje u izveãtaj Karnegijeve ko- prakse, nema meœunarodne pozadine i
misije iz 1913. godine o zlodelima i pat- karaktera pobune i upada iz Albanije
njama civilnog stanovniãtva i ratnih za- 1913. godine. Na kraju, na putu ka “Isto-
robljenika tokom oba Balkanska rata, ånoj Bosni 1992.” nema Narodnooslo-
taånije njegov reprint (Report of the In- bodilaåkog pokreta koji je u sumraku
ternational Commision to inquire into the Drugog svetskog rata ponudio i sprovo-
Causes and Conduct of the Balkan Wars, dio drugu praksu, pokreta koji je na tlu
Washington 1914, reprint 1993. sa pred- Hrvatske i Bosne u prve dve godine rata
govorom M. Abramowica i uvodom am- bio preteæno sastavljen upravo od Srba.
basadora Kenana). Moæemo se upitati i da li je taåna
Ono ãto treba prihvatiti sa izvesnom ocena da su “Graœanski ratovi (su) uvek
ogradom, s obzirom na naåin kako je ceo nemilosrdni, ali na Balkanu ih je ova reli-
izveãtaj nastao, kao i nauåne skepse i kri- giozna crta uåinila joã brutalnijim” (67).
tike na instrumentalizaciju koja je uåin- Gde je tu komparativna analiza, bar na
jena ponovnim objavljivanjem i tonom nivou nekoliko primera?
predgovora (M. Todorova, Imaginarni Za ovu priliku i povodom, po nama,
Balkan, Beograd 1999, 15–21), autor pri- ne samo metodoloãke nedoslednosti da se
hvata kao osnovu iz koje ñe izvuñi ili ar- istorijski dogaœaji vade iz konteksta i po-
gumentovati viãe svojih teza ili pogleda. tom u obliku “citatologije” nude kao
Prvo, “paljenje sela i proterivanje kljuå za objaãnjenje “novije istorije”, veñ
poraæenog stanovniãtva je normalna i tra- po ko zna koji put u literaturi koriãñenog
dicionalna pojava u svim balkanskim reprinta izveãtaja Karnegijeve komisije iz
209
1913. godine, ponudimo bar nekoliko po- i milostivi, jer on tada prestaje biti nepri-
dataka koji treba da sugeriãu put isto- jatelj, nego ostaje samo åovek, a prema
riåaru i analitiåaru. Izveãtaåi su doputo- åoveku treba biti åoveåan. Kuñe, imanje,
vali i pisali ga posle rata, preteæno se åast i obraz pobeœenog neprijatelja i nje-
odnosi na prostor Trakije, manje na Ma- gove porodice ãtedite i ãtitite, kao i kuñe,
kedoniju, a dodiruje dogaœaje za vreme imanja i åast svog sopstvenog naroda, jer
Albanske pobune 1913. i upada u nove to ne zahteva samo åoveånost i naãa pra-
delove srpske dræave iz Albanije na pod- voslavna vera, nego to i dolikuje junaci-
strek Austrije. Konaåan izveãtaj pisala su ma, a tim se pobeœuju neprijatelji da se
samo nekolicina uåesnika u Beåu 1914. radije predaju nego uporno bore, jer znaju
godine. Samim Srbima posveñeno je naj- da se predaju junacima, od kojih se niåe-
manje prostora ovog ogromnog rukopisa. mu rœavome nemaju nadati ni oni ni nji-
Srbija je aktivno uåestvovala u stva- hove æene i deca (...)”1
ranju meœunarodnog ratnog prava krajem Naåelnik ãtaba srpske Vrhovne ko-
XIX i poåetkom XX veka. Nacionalna or- mande, general Radomir Putnik, na sa-
ganizacija Crvenog krsta imala je raz- stanku sa najviãim oficirima Prve armije
vijenu saradnju sa drugim nacionalnim u Vranjskoj Banji, 3. oktobra 1912, izme-
organizacijama i srediãtem u Ãvajcarskoj. œu ostalog dao je instrukciju za postupak
Njeni oficiri i vojnici krenuli su u rat 1912. prema Arnautima: “Sa Arnautima i lepo,
godine sa svojim kuñnim vaspitanjem i a i silu upotrebiti kada ne pomaæe lepo
tradicijom, liånim osobinama, ali obave- postupanje.”2
zani striktnim nareœenjima vojne uprave. Ratnu stvarnost åini niz okolnosti
Podsetimo, za naã kontekst znaåajne koje dovode do krãenja naredbi, ali i sa-
poruke vojnicima vrhovnog komandan- mo njihovo navoœenje dovodi do taånijeg
ta, kralja Petra I i prestolonaslednika, razumevanja proãlog i konteksta, pa i to
prin-ca Aleksandra komandata 1. armije, da li je u pitanju etniåki razlog. Navedimo
tada najjaåe grupacije srpske vojske nekoliko dnevniåkih beleãki i señanja iz
(126.000). ratova:
“17. novembar 1912 (...) Za vreme
“(...) Tamo nas, vojnici, åekaju naãa
mog bavljenja u Velesu kroz isti prolaze
roœena braña. Tamo nas åekaju i svi oni,
razne trupne jedinice. Velika oskudica u
koji su æudni slobode, mira i reda. Tamo
drvima pa zato se napuãtene turske kuñe
ñete nañi ne samo Srba, nego i Arbanasa,
ruãe i od njihove drvenarije greju se voj-
razne vere. Koji se od njih ne budu pri-
nici, a i hrana za vojnike se teãko spravlja
druæili Turskoj, a nas prijateljski prihvate,
takoœe zbog oskudice u drvima” (koman-
njih ne dirajte, ni njihovu åeljad, ni njiho-
dant Timoåke divizije Dragutin Miluti-
ve domove ni imanja. Neka vam, Vojnici,
noviñ, n. d., 60).
bude voœa ova velika i svetla reå narodna:
“1. novembar (...) Kavardarci (...)
Duãmaninu rat, prijatelju brat. Brat je
Bugarske komite i ovde i po okolini æare i
mio koje vere bio.”
“(...) Prema pobeœenom neprijatelju, 1
A. Stojiåeviñ, n.d., 128.
i neprijatelju koji se preda, budite åoveåni 2
D. Milutinoviñ, n.d., 12
210
PRIKAZI I KRITIKE
pale. Naredih ovako uz put da se pokupi Albaniju. Skreñem vam paænju da nijedan
oruæje od stanovniãtva i snese u Krivo- ne pokuãa da neãto opljaåka, uzme ili
lak” (Milutinoviñ, 50). ukrade. Na licu mesta ñu ubiti komandira
29. oktobar (...) “Iz okolnih sela oko njegove åete i njega! Sa nama je pukovski
Demir-Kapije, Turci predaju oruæje, ali u blagajnik, novca imamo, svakog dana ñe-
isto vreme mole i traæe da ih zaãtitimo od mo kupovati hranu i sve ãto nam treba.
bugarskih komita. Ne znam zbog åega se ‘Kroz Albaniju kada smo prolazili, niko
bugarske komite vrzmaju po ovim selima nije smeo niãta da pipne. Ranjene i bole-
i ogoråavaju muhamedansko stanov- sne – nosili smo. Ko je umro – zakopali
niãtvo, åineñi mu nasilja. U Demir-Kapiji smo ga. Iz naãeg puka nije stradalo viãe
zadræah na prenoñiãte jednu åetu XV pu- od dvadesetak vojnika.” (Jovan Cariñ, r.
ka (rez. Kapetana Milana Vujanoviña 1898, Tri sile, 296-297).
prof.) koja je bila kupila oruæje u okolini Ostali su dokumenti da je komandant
Velesa”. Tokom dana 5. åeta iz XV puka Kombinovane divizije, general Mihailo
prikupljala oruæje od seoskog stanov- Raãiñ stavio pod preki sud ãestoricu voj-
niãtva u okolini Velesa.(Milutinoviñ, n. nika koji su u potrazi za hlebom izazvali
d., 47–48). incident i puãkaranje sa Albancima iz sela
24. oktobar Veles, “Pozadi naãih Polise u blizini Draåa, kojom prilikom su
prednjih trupa, a u naãem domaãaju ået- dvojica meãtana ubijena. Potpukovnik
nici–komite (åije?–M.B.) sve pale i ruãe. Pribiåeviñ osudio je dvojicu na smrt, a åe-
Njima u ovome pomaæu i svi hriãñani koji tvoricu na po trideset batina. O izvrãenoj
su, za pakost , naoruæani”. (Milutinoviñ, kazni izveãten je komandant puka åiji
n. d.,43). vojnici su kaænjeni.3
“Hranu od seljaka ne smeã da diraã, Primere hriãñanskog milosrœa srp-
komandir bio prek i oãtar za vojnika, al za skih vojnika opisivali su mnogi. Dæon
dræavu bio dobar i za ono vojno ãto se ka- Rid, Aråibald Rajs i Anri Barbi poznati su
æe. E, neñu da greãim duãu: dozvoljavao po svojim spisima iz Prvog svetskog rata.
ni da uzmemo sena za konje, to de naœeã Norveæanin Henrik Angel, koji je sa Srbi-
– diæi” (Ranko Aleksandroviñ, Tri sile, ma bio u Balkanskim ratovima, u knjizi
15). Srpske ratniåke priåe kaæe: “Srpski voj-
“Ja nisam nikome niãta uzeo, ali kad nici, srpske vlasti zasluæuju najveñu
smo iãli kroz Albaniju i neki naãi su plja- hvalu za svoje plemenito postupanje sa
åkali ... Neki Æivan, on je pretresao kuñe, osvojenim delovima zemlje. Ja i mnogi
narod, Turke naroåito...Oficiri su tukli ... 3
M. Bjelajac, Na bojiãtima Prvog svetskog rata,
Tome Æivanu ãto usput pljaåka, udario u:Dvor na Uni. Od prijeslavenskog doba do naãih
zbog kraœe dvadeset pet batina. Bio ga taj dana, knj. I, Dvor na Uni 1991, 211 (prema: Arhiv
narednik, ubio ga ka’ guzicu” (Mitar SANU, 14 343/237). Pribiåeviñ je 26. januara
1916. poslao sledeñi izveãtaj: “Juåer po podne
Nikoliñ, r.1891, Tri sile, 6). sprovedeno mi je ãest vojnika Vaãeg puka ... koji
“Kad smo doãli do granice albanske, su napali neke Arnaute u selu Polisi traæeñi od
njih hleb kojom prilikom su izazvali puãåanu bor-
kaæe komandant Tomiñ: ‘Gospodo oficiri, bu sa njima i dvojicu Arnauta ubili ....Preki sud
podoficiri i vojnici! Mi sada prelazimo u osudio je ...”
211
moji zemljaci, lekari i ljudi, kao i kapetan jednog brutalnog vojnika. To mora da
Neregor, moæemo potvrditi da je u po- znaåi da srpski vojnici mora da imaju pre
druåjima gde smo se kretali postupanje svega jaku narodnu disciplinu. Onda se
bilo veoma humano, sasvim drugaåije hu- moæe razumeti da se u takvom narodu
mano od onoga ãto smo navikli u Evropi. mogu obrazovati potpuno upotrebljivi
Viteãko postupanje Srba sa zarobljeni- vojnici za samo 18 meseci.”4
cima i izbeglicama moæe da prevaziœe Na kraju, ovo su za istoriåare podsti-
samo ono koje pokazuju Crnogorci. I to cajne taåke – poziv da se traga za taåni-
kaæem po sopstvenom uvidu, a ne po jom slikom proãlosti, da se nijednom ne-
priåanju drugih. Sluåajnost je uåinila da kadaãnjem savremeniku ne veruje na reå
sam jednom stanovao sa nekoliko stotina veñ da se istraæuje totalitet konteksta u
muhamedanskih izbeglica. Nisam video kome su nastali neåiji govor, miãljenje,
ni traga loãeg postupanja. Srbi su im politika, delovanje.
obezbedili besplatan prevoz vozom, do- Tu se mi, po prirodi posla skeptici
zvoljeno im je da se smeste po vagonima i prema olakom sudu, razlikujemo od ne-
oko njih, od vojnika su dobili åak i hleb kih drugih delatnika. Tu gde su neki od
(od svojih jednovernih u istom selu dobili njih “dokazali”, nama je inspiracija za
su samo malo duvana). Video sam da te poåetak.
izbeglice toliko veruju vojnicima da su, Kao ãto smo istakli, najveña vrednost
kada su oni, jedno tuce njih, lakãe bo- ove knjige je njena dokumentarnost, na
lesnih, digli logor i krenuli, skoro svi po- drugom mestu je uvid u to kako “nas”
ãli za njima. Æene su uprtile decu na leœa i drugi vide, kako “nas'' je jedan profil lite-
uzele za ruke, natovarile na sebe ono rature obeleæio, a na treñem je za istori-
malo ãto su posedovale i poæurile za nji- åara i savremenika, podsticajan elemenat
ma. Video sam vojnike kako pomaæu de- – na kakvoj literaturi, na kakvim argu-
ci, kako uplakanoj deci daju vodu i hranu mentima autor gradi svoju priåu, svoje
... Ja sam, ãto se mene tiåe, napustio Srbe viœenje?5
pun najviãeg divljenja prema viteãkom,
paæljivom naåinu na koji su vlasti kako Dr Mile BJELAJAC
civilne, tako i vojne, postupale u osvo-
jenim podruåjima. U Koåanima sam vi-
deo stotine muhamedanskih i bugarskih
udovica i njihove dece kako svaki dan do-
bijaju braãno i gorivo. U Manastiru (Mo- 4
Vladimir Dimitrijeviñ, “Hriãñanski lik srpskog
nastiru – M.B.) sam video isto, samo u joã vojnika'', u: Vojska i vera, VIC “Vojska”, Beograd
veñem obimu. Nismo baã naviknuti da to 2001, s.70–71. Pored ovog svedoåenja Norveæan-
uvek doæivimo od naroda koji se hvale da ina “sa lica mesta” Dimitrijeviñ navodi primere iz
knjiga Dragiãe Vasiña, Antonija Œuriña i druge.
su na viãem kulturnom nivou od Srba. Sve ovo baca dodatno svetlo na suene interpreta-
Dozvolite mi da dodam da ja i moji dru- 5
cije iz druge ruke u Karnegijevom izveãtaju.
Œorœeviñ Milija, Paunoviñ Dragutin, Tri sile pri-
govi nikad nismo videli nijednog pijanog tisle Srbijicu, Priåe Solunaca, Narodna knjiga,
vojnika, nijednog neuåtivog vojnika, ni- Beograd 1985.
212
PRIKAZI I KRITIKE
Predrag Simiñ, Kina – kratka istorija, Nea Beograd 2003, str. 264
Tokom 2003. profesor dr Predrag kroz vreme, znatno je pribliæio åitaocima,

Simiñ je objavio joã jedan iz serije svojih a sve to prezentirao jednim stilsko-lite-
radova o Kini, ovaj put knjigu Kina – rarnim umeñem.
kratka istorija gde je na 264 stranice Veñ u uvodnom delu (Konfuåije i
obraœena istorija najmnogoljudnije dræa- njegovi naslednici, 5–11) jasno nam je
ve sveta. Knjiga ima kratak uvod, ãest da, iako je pred nama istorija Kine u pos-
istorijskih poglavlja i kratak zakljuåak, lednjih 4.000 godina (veñ od druge glave
tako da moæemo reñi da se autor oprede- polazimo od XVI veka, a od treñe od
lio za hronoloãki naåin izlaganja, ãto je i 1914. godine), akcenat je na dogaœajima
logiåno imajuñi u vidu da rad poseduje i od poåetka sedamdesetih godina XX
istorijski karakter, pored naglaãenog poli- veka gde autor sa pravom traæi korene
tikoloãkog. U istorijsko-politikoloãkoj epohalnog ekonomskog (i sveukupnog)
analizi ove drevne civilizacije, autor je skoka koji je u svetskim razmerama Kina
povezao niti viãe nauka i disciplina, kao postigla do danaãnjih dana, nepune tri
ãto su geografija, ekonomija, sociologija, decenije kasnije. Simiñ nam pribliæava i
lingvistika da bi doãao do knjige koja na kulturoloãki oblik politiåkog opãtenja i
relativno malom prostoru obogañuje zna- suprotstavljanja kineskih savremenika
nja i pravih sinologa i nauånih radnika, a koristeñi liånosti i zaplete iz svoje istorije
u isto vreme je pristupaåna i obiånom åi- gde se alegorijski mogu posmatrati kroz
taocu. Razlog ovom prvom, dakle nauåni istorijske liånosti danaãnji nosioci poli-
kvalitet knjige je taj da je Simiñ koristio tiåkog æivota – na prvi pogled nerazum-
kao literaturu i izvore 177 bibliografskih ljivi dogaœaji za jednog stranca. Da dr
jedinica, vodeñih svetskih sinologa, sa- Predrag Simiñ odavno nije stranac za tu-
mih istorijskih liånosti vezanih za ovu te- maåenje prilika u Kini pokazuje i ova
mu, vaænih dokumenata iz novije istorije knjiga u kojoj on samo nastavlja gde je
kao primarnih izvora – uglavnom sve ãto poåeo sa prvim nauånim radovima o Kini
je napisano o ovoj temi na engleskom, pre viãe od åetvrt veka i gde åitaocima
francuskom i srpskom jeziku. Posebnu pojaãnjava na prvi pogled nerazumljive
vrednost åine politikoloãke opservacije i fenomene politiåke borbe suprotstavlje-
istorijske sinteze tako da su i istorijski nih strana, ali i neke od suãtina kineske
delovi liãeni deskripcije na kakvu nekad civilizacije, najveñim delom imune na
nailazimo kod izlaganja duæih istorijskih vreme. Konfuåijanizam, taoizam, kine-
pregleda jednog naroda, dræave, konti- ska kultura i samosvojnost bivaju kroz
nenta ili civilizacije. Za pristupaånosti vekove otporni da asimiluju i trenutne
ove knjige i obiånom åitaocu zasluæan je osvajaåe i pobednike nad “centralnim
pre svega stil izlaganja autora. On je iz carstvom” (kojih nije bilo mnogo) i da
zamrãenih istorijskih zbivanja izvlaåio pod razliåitim dinastijama oåuvaju origi-
druãtveno-istorijsku sræ koju je pratio nalnost jedne civilizacije.
213
U prvoj glavi (Nebesko carstvo, 11– unutraãnjih borbi koji je proæet pokretima
53) upoznajemo se sa na ovim prostorima za modernizaciju i reforme ãto se sve pre-
malo poznatim detaljima iz perioda lamalo tokom prve polovine XX veka.
drevne Kine od zaåetka civilizacije oko Istorijske liånosti i pokreti kao ãto su Sun
2.000 hiljade godina pre nove ere do po- Jatsen, a zatim Åang-Kajãek kao predvo-
åetka XVI veka i prvih susreta sa Evropl- dnici Guomitanga te Mao Cedung, Dæou
janima. To je vreme moñne kineske dr- Enlaj, Lin Biao, Deng Sjaoping kao pred-
æave i civilizacije o åemu govori i åinjeni- vodnici Komunistiåke partije opisani su u
ca da su Kinezi prvi izumeli barut, kom- okviru velike borbe koju su vodili kako u
pas, papir i ãtampu u svetu, prvi proiz- graœanskim ratovima, tako i sa stranim oku-
vodili svilu, sagradili izmeœu ostalog patorom (Japanom) i saradnjom sa “sa-
Kineski zid, oåuvali dræavu i autohotnu veznicima” SSSR, SAD, Francuska i dr.
civilizaciju. Ko je pobedio u tom graœanskom
U drugoj glavi (Od susreta do ratu vidimo iz naslova åetvrte glave (Cr-
sukoba civilizacija, 53–89) pratimo is- vena zvezda nad Kinom, 137–183) koji
torijske dogaœaje iz perioda kada Kina opisuje period od kraja åetrdesetih do
poåinje da slabi, od poåetka XVI do po- poåetka sedamdesetih godina XX veka,
åetka XX veka ãto se poklapa sa jaåanjem vreme vladavine Komunistiåke partije
ekspanzivnih evropskih kolonijalnih sila Kine. Iako je to nominalno bio period bez
koje naroåito tokom XIX veka polako veñih ratova, koji su se vodili tokom pre-
okruæuju Kinu. Oni je nikada neñe pre- thodnih nekoliko decenija (ratove u Ko-
tvoriti u koloniju u klasiånom smislu, ãto reji i Indokini uglavnom protiv SAD po-
je bila sudbina najveñeg dela “vanevrop- magala je aktivno Kina), to je period åe-
skog sveta” tog vremena, veñ ñe je dræati sto prikrivenih partijskih borbi oko daljeg
u podreœenom ekonomskom i politiåkom puta zemlje, u stvari latentan sukob izme-
odnosu i åak zauzeti neke od njenih luka œu snaga modernizacije i antimoderniza-
kao protektorate–kolonije (Britanija cije. “Veliki skok” i “Kulturna revoluci-
Hong-Kong i krañe vreme Vejhavej, Por- ja” su daleko unazadili zemlju kako ekon-
tugalci Makao, Nemci poluostrvo Ãan- omski tako i kulturno i na svaki naåin civ-
tung sa lukom Cingtao, Francuzi luku ilizacijski, odnoseñi veliki broj ærtava. I u
Kuangåou, Japanci za poåetak ostrvo spoljnoj politici dolazi do preokreta åija
Formozu, Rusija na krañe vreme Man- je najveña metafora 1972. i popravljanje
dæuriju sa lukama Dalien i Port-Artur). odnosa sa SAD, te zahlaœenje na ivici
Neki delovi udaljenih kineskih provincija sukoba sa SSSR (ranije “velikog brata«).
od centra su takoœe privremeno bili van Posle smrti Mao Cedunga i obraåuna sa
ili sa osporenim kineskim suverenitetom “åetvoroålanom bandom” grupa reform-
– Tibet, Sinkjang, Unutraãnja Mongolija, ista, åija je personifikacija kljuåna liånost
Mandæurija, a Spoljaãna Mongolija je po- istorijskog perioda poslednjih decenija
stala nezavisna dræava od Prvog svetskog XX veka Deng Sjaoping, uspela je da
rata. laganim putem dovede Kinu do reform-
U treñoj glavi (Kineska renesansa, skog kursa u brojnim sferama æivota, ãto
89–137) sagledavamo period revolucija i je rezultiralo najviãe u ekonomiji.
214
PRIKAZI I KRITIKE
O tom putu Simiñ piãe u petoj Glavi leko odatle u dræavnoj fabrici u zastoju,
(Åetiri modernizacije, st. 183–223) i nje- sa brdima nedovrãene proizvodnje, rad-
govom nastavku pod novim predvodni- nici mirno ruåaju podnevni zagaranto-
kom reformi Œiang Ceminom u ãestoj vani obrok pirinåa, u firmi koja beleæi
(Raœanje supersile, 223–245). Prihvata- gubitke. O tome Simiñ kaæe: “Zahvalju-
nje paralelnog i specifiånog puta kineskih juñi uspehu træiãno usmerenih reformi i
reformi, ekspanzivnog u ekonomskoj sfe- naglom otvaranju prema svetu, kineska
ri i umerenijeg na drugim poljima æivota, privreda je izmeœu 1979. i 2000. godine
åak sporog u sferi politike, Deng je ostvarila proseåni privredni rast od 9,7 %
tumaåio poslovicom “Nije vaæno da li je godiãnje, njen druãtveni bruto proizvod je
maåka crna ili bela sve dok lovi miãeve” porastao ãest puta dok je druãtveni proiz-
(194). U pitanju je, dakle, krajnje prag- vod po glavi stanovnika upetostruåen.
matski pristup postupnim reformama i Rast po stopi od 17 % uåinio je da kineski
izvoœenju nacije iz siromaãtva u koje je izvoz poraste s 13,7 milijardi dolara
dodatno bila gurnuta prethodnim peri- 1979. na åak 250 milijardi dolara 2000.
odima “Velikog skoka” i “Kulturne rev- godine. Merena rastom ukupne kupovne
olucije” joã za Maovog æivota. Prvi veliki moñi Kina je postala druga privreda sve-
rezultati su se pokazali u borbi protiv veta, odmah posle SAD, a Kina koja je joã
kovnog protivnika – gladi kada je kineska 1977. godine bila na tridesetom mestu u
poljoprivreda 1982. prvi put proizvela svetu po visini izvoza, na poåetku novog
dovoljno pirinåa za ishranu stanovniãtva i veka postala je sedma trgovinska sila na
posle 200 godina imala viãka za izvoz. svetu.” (228) Autor dalje navodi enormna
Elastiåan odnos prema privrednicima, ulaganja stranog kapitala u Kinu, od kojih
otvaranje “specijalnih privrednih zona”, je gotovo tri åetvrtine kapital kineskih
privlaåenje kapitala brojnih iseljenika, iseljenika. No, vlada je mnogo uåinila da
postepeno prodiranje na svetsko træiãte, ih ohrabri da uloæe kapital upravo u Kinu.
suptilan politiåki proces krunisan ujedi- Da sve nije idealno autor ukazuje i u
njenjem sa Hong-Kongom 1997. i Maka- zakljuåku (Kina na pragu 21 veka, 245–
om 1999, ulazak u STO 2001. – sve su to 248). Postoje velike razlike u razvijenosti
rezultati sad veñ viãedecenijskog reform- izmeœu primorskih-istoånih provincija i
skog kursa. Dozvoljena je, jednom reåju, unutraãnjosti zemlje. Za ambiciozan plan
privatna inicijativa, seljaci su na selu ukupng privredno-druãtvenog jaåanja za-
otvarali male radionice, toliko razliåite od pada Kine koji je slabo naseljen, nedovol-
nametnutih “dvoriãnih, malih visokih pe- jno integrisan u maticu (Tibet, Sinkjang,
ñi” iz “kulturne revolucije”, koje su prav- Unutraãnja Mongolija i dr.) gde domi-
ljene kao “potemkinova sela” pored pru- niraju manjine nehanskog porekla (Ki-
ge kuda su Mao i visoki rukovodioci pro- nezi u Kini åine 91 % stanovniãtva), po-
lazili. trebna su velika materijalna sredstva. Zatim
Autor slikovito opisuje na istoku pitanje Tajvana, ograniåen prostor i resur-
Kine, recimo u Ãangaju, ubrzani rast i sni potencijal zemlje u odnosu na enor-
napredak u “slobodnoj zoni” dok neda- mno stanovniãtvo, joã uvek nedovoljan
215
druãtveni bruto proizvod po stanovniku u verovatno neñe biti nijednog vladara koji
odnosu na razvijene zemlje, razlika u di- ñe reñi da postoje dve Kine a joã manje da
jalektima jezika izmeœu severa i juga i dr. postoje i Kina i Tajvan. Amerikanci po-
Simiñ prognozira da ñe “Kina do 2020. malo zaziru od ujedinjenja koje bi spojilo
dostiñi neverovatnih åetrnaest triliona do- ogromne potencijale velikog i malog
lara druãtvenog bruto proizvoda i 10000 zmaja. Ne bi li to Kinu uåinilo previãe sa-
po glavi stanovnika koliko imaju danas mouverenom i ne bi li svet ipak zadrhtao
manje razvijene zemlje EU”.(247) Tada, od probuœene Kine? Za Kineze, meœu-
a naroåito sledeñih decenija kineski div tim, nema dileme: Tajvan je neotuœivi
ñe biti veliki izazov u meœunarodnim od- deo Kine. Zmaj je joã uvek spreman da se
nosima pa i za najveñe danaãnje sile raåu- uhvati za maå ako neko pokuãa da mu to
najuñi i jedinu supersilu.O tome upeåatl- ospori.” (248).
jivo govore poslednje Simiñeve reåenice
u knjizi: “U Pekingu, meœutim, nema i Mr Dragan PETROVIÑ
Pol Dæonson, Istorija ameriåkog naroda, Knjiga-komerc,

Beograd 2003, str. 965
(Paul Johnson, A History of the American people, New York 1999)
Knjiga Pola Dæonsona je opseæan rat 1850–1870.” (383-460), V. deo “Indu-

poduhvat izrade istorije prostora dana- strijska Amerika 1870–1912” (461-563),
ãnjih Sjedinjenih Ameriåkih Dræava od VI. deo “Ameriåki lonac za pretapanje
prvih naseobina Evropljana na njemu 1912–1929.” (565–653), VII. deo “Super-
tokom XVI veka do 1997. godine. Dæon- sila Amerika 1929–1960.” (655–760),
son je britanski istoriåar (zavrãio je isto- VIII. deo “Amerika koja reãava i stvara
riju na Oksfordu) koji je je na åestim pro- probleme 1960–1997.” (761–879), za-
putovanjima po svetu predavao i na uni- tim napomene, indeksi i bibliografija
verzitetima po Americi. Shvativãi, kako (883–960). Ako izuzmemo prvi deo koji
kaæe u predgovoru, koliko je slabo istra- obraœuje kolonijalnu Ameriku do 1750,
æena istorija Severne Amerike joã dok je åitav preostali deo knjige se bavi istori-
bio student, odluåio je da se posveti u jom SAD, tako da smo miãljenja da je rad
viãegodiãnjem istraæivanju ovoj temi. mogao poneti i naslov “Istorija SAD”
Rad je sastavljen od osam delova koji su poãto se samo u prvom i delimiåno na po-
koncipirani hronoloãki, tako da predstav- åetku drugog dela mestimiåno obraœuje i
ljaju i odreœene istorijske celine: I. deo istorija Kanade.
“Kolonijalna Amerika 1580-1750” (str. Upravo prvi deo knjige pod naslo-
15–116), II. deo “Revolucionarna Ame- vom Kolonijalna Amerika 1580–1750, is-
rika 1750–1815.” (117–255), III. deo toriåarima (edukovanim uglavnom evro-
“Demokratska Amerika 1815–1850.” pocentriånim udæbenicima istorije i izvo-
(259–381), IV. deo “Ameriåki graœanski rima literature za periode pre XVIII
216
PRIKAZI I KRITIKE
veka), prezentuje opãiran istorijski pre- ostalo poglavito protestantsko ujedinju-

gled premaãujuñi u tom segmentu kvan- juñi se u izvesnoj distanci prema katoli-
titativno za taj vremenski period åak i cima, koristilo je iskljuåivo engleski jezik
Parkovu Istoriju SAD. Evropski udæbe- kao maternji i oseñalo se delom engle-
nici i izvori koji se bave tim ranim post- skog naroda i anglosaksonske kulture pri
kolumbovskim periodom ameriåkog kon- åemi su izuzetke åinili samo Francuzi u
tinenta najveñi prostor davali su ãpanskoj Kvebeku (koji su u paradoksalnom smi-
i portugalskoj kolonizaciji Latinske Ame- slu ostali lojalni britanskoj kruni poãto su
rike, dok je istorija britanskih, francuskih se Englezi – a i Ãkoti, Velãani i Irci prot-
i holandskih kolonija severno od Floride estanti trinaest ameriåkih kolonija izbo-
manje i povrãnije obraœena. Dæonson je u rili 1783. za nezavisnost od Londona i
opisu i objaãnjenju pojava otiãao mnogo formirali SAD posle viãegodiãnjeg
dalje od dogaœajne istorije ulazeñi dubo- borbe).
ko i sveobuhvatno u biografije nosilaca U drugom delu Revolucionarna
glavnih istorijskih tokova i traæeñi kauza- Amerika 1750–1815 Dæonson je, po
litet dogaœaja. Posmatrajuñi u okviru sva- naãem miãljenju, najbolje kombinovao
kog dela knjige viãe tematskih celina, od prikaz dogaœajne istorije sa æivotnim bio-
kojih se svaka do kraja obraœuje a zatim grafijama istorijskih liånosti kao i ukup-
prelazi na drugu, autor nije pratio po sva- nih druãtvenih i ekonomskih kretanja,
ku cenu hronoloãku satnicu veñ je tu i ta- dovodeñi na taj naåin åitaoca da sam zak-
mo od nje odstupao ãto se nije negativno ljuåuje o uticaju i isprepletanosti kauza-
odrazilo na kvalitet rada. Na poåetku liteta dogaœaja, druãtvenih determini-
ovog dela upoznati smo sa istorijatom zama, sluåajnih dogaœaja, marginalnih
nastanka naseobina na prostoru istoåne pojedinaca na pravom mestu u pravom
obale Anglo-Amerike. Taj proces je u po- trenutku i obrnuto – kvalitetnih pojedi-
åetku bio stihijski, åesto motivisan ver- naca kojima u odreœenim istorijskim zbi-
skom slobodom za mnogobrojna krila i vanjima ostali elementi nisu iãli na ruku.
grupe u okviru protestantske crkve koja U lepezi likova upadljivo su se izdvojili
su bila proganjana u Evropi (puritanci, “oåevi – osnivaåi nacije” Bendæamin
kvekeri, baptisti itd.). Vremenom je bri- Franklin, Dæordæ Vaãington, Tomas Dæe-
tanska dræava sve viãe institucionalizo- ferson, Dæon Adams, Aleksandar Hamil-
vala raãtrkane skupine naseobina u jedin- ton, Dæems Medison koji su i sami pre-
stvene kolonijalne dræave potiskujuñi pr- rasli u mit u ameriåkom druãtvu.
vo Holandiju, a posle Sedmogodiãnjeg Treñi deo Demokratska Amerika
rata 1756–1763. i Francusku. Dæonson 1815–1850. obraœuje period opãteg rasta
nas upoznaje i sa socioloãkom strukturom i razvoja SAD, osvajanje velikih delova
stanovniãtva i sa ekonomskim zakonito- teritorija na zapadu i jugu, kao i njihovo
stima privreœivanja, ãto je trend koji ñe se naseljavanje. Autor nastavlja praksu za-
uspeãno zadræati do kraja ove obimne poåetu na kraju drugog dela da analizira
knjige. Stanovniãtvo je u tom periodu i svaku izbornu trku za predsednika SAD,
pored izvesnih razlika u verskom pogledu svakog od dva predsedniåka kandidata, a
217
naroåito novog (starog) predsednika kao i Peti deo Industrijska Amerika 1870–
politiku koja se vodila na najviãem nivou 1912. opisuje promenu privrednog profila
iz Bele kuñe, kako unutraãnju tako i spol- dræave, od preteæno ruralne, zemlje slo-
jaãnju. Ta dogaœajna istorija je poseban bodnih i uspeãnih farmera, ka ubrzanoj
kvalitet rada, najviãe po obimu koji je industrijalizaciji i modernizaciji prañenoj
rezultat impozantnog kvantiteta izvora ogromnim dolaskom evropske migracije.
(koji gotovo uvek nisu primarni za prve Ta migracija je u ovom periodu naj-
delove knjige). Sa druge strane komentar brojnija iz istoåne Evrope i Mediterana
i vredonosni sudovi autora za ocenu poje- (najviãe Sloveni i Italijani, uz ranije ta-
dinih istorijskih liånosti mogu stilom da lase katoliåkih Iraca, Nemaca i Jevreja,
budu privlaåni za ãiru åitalaåku publiku, uz prethodnu i joã uvek dominirajuñu
ali je teãko da su sami po sebi glavni no- bazu stanovniãtva SAD britanskog pore-
sioci nauånog kvaliteta rada. U svakom kla – pre svega najbrojniji Englezi, zatim
sluåaju u ovom delu su interesantne soci- Ãkoti, Velãani i irski protestanti). Beli
oloãke analize slojeva ameriåkog druãtva, anglosaksonski protestant je dominira-
opisi povoljnih uslova miliona migranata juña figura u SAD i do danaãnjih dana,
iz Evrope da dobiju zemlju i postanu poãto su se doãljaci adaptirali veñini, ali
farmeri, psihologija ogromnog prostora i vremenom izvesne etniåke grupe genera-
ekonomskog privreœivanja. Za razume- cijama zadræavaju specifiånosti naroåito
vanje tog perioda bitne su opservacije da kada su verske (Italijani, Irci, Jevreji),
su u SAD sluge tog vremena bile veoma dok je engleski konsenzualno prihvañeni
traæene i dobro plañene, poãto je svaki zajedniåki jezik do danas. Polako se me-
graœanin, jeftino dobijajuñi zemlju, mo- njao i duh Amerike od individualnih far-
gao svojim radom da stvori solidan kamera koji su se opirali kao biraåi (i u tome
pital za kratko vreme, da se hrani i ima uglavnom uspevali) jaåanju dræavnih in-
bolji standard nego bilo gde drugde u gerencija (centralna banka, porezi, vojna
svetu, da su verske slobode i ljudska pra- obaveza i ostale institucije dræave), do ja-
va bila najveña na svetu. Izuzetak je åini- åanja ovih institucija paralelno sa sve
lo ropstvo u dræavama Juga ãto je rak- veñim razvojem industrijskog i finansij-
rana koja je delila naciju od dobijanja skog kapitala ãto je manifestovalo i ras-
nezavisnosti 1783. do kraja graœanskog tuñim uåeãñem SAD u svetskoj politici.
rata 1865. Specifiånost ovog dela i naroåito sle-
Åetvrti deo Ameriåki graœanski rat deñeg ãestog – Ameriåki lonac za preta-
1850–1870. najkrañi je deo knjige, ali sa panje 1912-29, jeste kompleksnija ana-
veoma upeåatljivim opisima tog perioda liza kulturnog i nauånog æivota SAD koji
u kojem je po Dæonsonu “roœen identitet dobija svetski znaåaj (Holivud, Brodvej,
o posebnosti ameriåke nacije”, poãto je dæez, Diznilend, ali i Edison, Tifani,
onaj anglosaksonski, sa zajedniåkim po- Mark Tven). Fenomen ameriåkih grado-
reklom, kulturom, jezikom i istorijom va kao ãto su Njujork i Åikago (koje autor
dotle smatran identiånim bivãoj metro- naziva gradovi-åudoviãta), finansijskih
poli Britaniji, odnosno Engleskoj. magnata i milijardera gde su opisani Kar-
218
PRIKAZI I KRITIKE
negi i Morgan, Rokfeleri, trustovi Forda i makroekonomske postavke u ovom dru-

Generalmotorsa, Volstrit – sigurno ñe pri- gom periodu nisu prihvañene u ekonom-
vuñi paænju åitalaca. Specifiånost ãestog, skoj teoriji i praksi ili barem nisu u toj
a naroåito sedmog dela Supersila Ame- meri prevladale gotovo nigde u svetu.
rika 1929–1960 jeste da je autor nastavio U poslednjem osmom delu pod nazi-
da pored kvalitetnog iznoãenja istorijskih vom Amerika koja reãava i stvara prob-
åinjenica (o kojima veñ za XX vek ima leme 1960–1997. autor opisuje najnoviju
izobilje podataka ãto je i razumljivo) iz- istoriju SAD. U ovom periodu Amerika
nosi bez uvijanja svoje vredonosne stavo- prolazi kroz krize od kojih je najteæa bila
ve o veñini istorijskih liånosti SAD. Izra- period rata u Vijetnamu, povezan sa ve-
zito negativni po njemu su Vudro Vilson i likom naftnom krizom poåetkom sedam-
posebno Frenklin Delano Ruzvelt koji su desetih, ãto je uticalo i na gubitak vred-
uveli naciju u dva pobedonosna svetska nosti dolara, odnosno moguñnost njegove
rata, posle kojih su SAD ekstremno na- delimiåne zlatne podloge kao ãto je bio
predovale ka svetskom voœstvu. Naroåito dotadaãnji sluåaj. Najzad, poåetkom de-
su pod znakom pitanja sa aspekta opãte vedesetih SAD posle uruãavanja istoånog
nauåne verodostojnosti teãke optuæbe bloka ostaju jedina svetska supersila. U
autora na raåun istorijske uloge Ruzvelta izrazito tamnom tonu su oznaåeni pred-
(ne toliko zbog stava autora ovog prikaza sednici SAD Kenedi (kao i porodica Ke-
o tom pitanju koliko zbog obilja drugih nedi uopãte), njegov naslednik Lindon
podataka o tom periodu od kojih bismo Dæonson, a tek u neãto blaæim crtama Bil
posebno skrenuli paænju na ãestotomne Klinton. Generalno reåeno, u XX veku
Åeråilove memoare Drugi svetski rat oli- analizirajuñi i dajuñi vredonosne ocene
åene Nobelovom nagradom, gde je Ruz- autor ima manje razumevanja za politiku
veltova uloga prezentirana u mnoãtvu predsednika SAD kao predstavnika De-
åinjenica). Odreœene greãke u svoja go- mokratske stranke (V. Vilson, F. D. Ruz-
tovo åetiri mandata Ruzvelt je åinio, ali velt, Dæ. Kenedi, L. Dæonson, B. Klinton)
ne u onoj meri i tog stepena odgovornosti dok su epiteti viãe rezervisani za predsed-
kako je to prezentovao Dæonson, po ko- nike republikance (naroåito je to izraæeno
me je Ruzvelt bio gotovo najgori pred- kod Niksona i Regana), no to moæe da
sednik u istoriji SAD sa neprocenjivim is- bude i sluåajnost. Autor joã u predgovoru
torijskim promaãajima. Takoœe su krajnje ukazuje na to da njegovo otvoreno izra-
sumnjiva, sa aspekta ekonomskog zna- æavanje vredonosnih sudova prema liåno-
nja, objaãnjenja autora o uzrocima i traja- stima i dogaœajima moæe da izazove re-
nju Velike ekonomske krize i izrazito ne- akcije kod åitalaca i kritike, ali da je on za
gativnog uticaja Kejnzove doktrine dr- to unapred spreman.
æavnog intervencionizma koja je postala Specifiånost ovog dela su izuzetno
dominirajuña ekonomska doktrina u sve- bogati opisi liånog æivota istorijskih liå-
tu (dræavni kapitalizam) od tridesetih do nosti. Tokom viãe od åetiri veka autor
osamdesetih godina XX veka. Takve op- navodi bogate opise pojedinaca od njiho-
tuæbe na raåun funkcionisanja Kejnzove vog fiziåkog izgleda do intimnog æivota.
219
Za predsednike SAD u XX veku ti opisi donosni sudovi autora, mali oslonac na

su postali veoma detaljni ãto moæe da primarne izvore i pored obimne graœe, te
razonodi i uveseli najãiru åitalaåku pub- moæda preterivanje u opisima liånog æi-
liku, ali nismo sigurni da to vaæi i za vota poznatih liånosti utiåu na kvalitet
istanåanu nauånu kritiku. No, ukupno rada. Smatramo da ñe ova knjiga postati
gledano knjiga Pola Dæonsona Istorija nezaobilazna u izuåavanju odreœenih is-
ameriåkog naroda, koja je gotovo enci- torijskih dogaœaja i perioda ameriåke
klopedijskog karaktera i sveobuhvatno- istorije, i pored rezerve prema izvesnim
sti, nudi mnoãtvo podataka iz razliåitih autorovim zakljuåcima i sudovima.
oblasti istorije (politiåke, ekonomske, so-
cioloãke, kulturne), mada pojedini vre- Mr Dragan PETROVIÑ
Makedonija vo dvadesetiot vek, Skopje 2003,str. 318.
Radovi sa nauånog skupa odræanog u Najpre, to je mesto na kome izrasta nova

Skoplju 25. i 26. aprila 2002. godine ob- dræava i jedan narod dobija priznanje i
javljeni su u ovom zborniku u izdanju status priznatog naroda od sopstvene dr-
Instituta za nacionalnu istoriju iz Skoplja. æave. Drugo, to je prostor koji je viãe-
Centralni i najvaæniji deo zbornika åini struko i viãeslojno povezan sa svim klju-
26 radova sa skupa (7–280), a pored njih ånim pitanjima, sporovima i dilemama
objavljeni su i Diskusija (281-309. str.) i regiona kome pripada.
uvodno i zavrãno izlaganje predsednika Iz radova Dragana Bogetiña, Ale-
organizacionog odbora Novice Veljanov- ksandra Trajanovskog i Nadeæde Cvet-
skog (5–6, 311–313). Tekstovi su objav- kovske vidljivo je da je period od 1900.
ljeni na makedonskom jeziku, pri åemu do 1918. godine bio bogat stranim utica-
su samo njihovi naslovi i to u sadræaju, jima na ovom prostoru (vojnim i propa-
prevedeni na engleski. Brojnost uåesnika gandnim). Prostor Makedonije i njegovo
iz inostranstva (17) mogla bi ukazati da je stanovniãtvo preæivali su dva balkanska i
uåinjen korak napred u nauånoj saradnji i jedan svetski rat, na njemu su ratovale
razmeni znanja oko spornih pitanja jugo- vojske svih balkanskih dræava i oba bloka
slovenskog i balkanskog prostora u XX iz svetskog rata, za uticaj su se borile
veku. Na skupu je predstavljeno nekoliko gråka (najstarija), bugarska (najuspeãni-
krugova tema iz istorije makedonskog ja) i srpska (najmlaœa) propaganda, vo-
naroda u XX veku (nacionalno i dræavno œene su komitske akcije (najintenzivnije
pitanje, spoljna politika, odnos socijalista izmeœu 1904. i 1908. godine). To je pros-
prema makedonskom pitanju, crkveno pi- tor na koji se u ovom periodu odnose tri
tanje, odnos prema susednim i drugim na- mirovna ugovora i koji je viãe puta deljen
rodima). Iz ovih radova vide se dve vaæne izmeœu balkanskih dræava, ãto u plano-
karakteristike koje prate istoriju make- vima i tajnoj diplomatiji, ãto u stvarnosti i
donskog prostora u posmatranom veku. odlukama mirovnih konferencija. U XX
220
PRIKAZI I KRITIKE
vek Makedonija je uãla kao turska pro- hovu proãlost ne treba izuåavati i iz nje
vincija podeljena u tri vilajeta (Solunski, izvlaåiti pouke. Albansko-makedonsko
Kosovski i Bitoljski). Trajanovski daje pitanje u poslednjoj deceniji XX veka
ovom prostoru i znaåaj ljudskog resursa posmatrala je kroz niz sporova koji su se
za vojske balkanskih dræava tvrdeñi da je pojavili u nastojanju bivãe jugoslovenske
sa ove teritorije Srbija pred Prvi svetski socijalistiåke republike da postane neza-
rat mobilisala 53.000 ljudi (u nacional- visna i albanske manjine da ostvari svoje
nom pogledu on ih definiãe kao Make- interese i ciljeve. Tako je njen rad prera-
donce – 44.496, Turke i Albance-8.481 i stao u priåu o zanimljivim problemima
Jevreje – 111), Gråka iz Juæne Makedo- koji su pratili proces osamostaljivanja
nije 20.000, ali je najmasovnije mobiliza- Makedonije u poslednjih petnaestak go-
cije sprovela Bugarska. Doprinos stva- dina – manjinsko pitanje, sporovi oko vi-
ranju slike o Makedoniji na poåetku XX sokoãkolskih ustanova (Tetovski univer-
veka daju i Branko Nadoveza (rad o od- zitet), problemi oko referenduma, izbora i
nosu socijalista prema balkanskim pri- Ustava, nastajanje politiåkih partija i na-
likama, posebno sudbini Makedonije u cionalnih organizacija, priznanja nezavis-
Balkanskim i Prvom svetskom ratu) i nosti dræave itd.
Miodrag Periñ (o stvaranju jedinstvene Rad Antona Prvanova i Marijane
Srpske pravoslavne crkve i uspostavlja- Nikolove Stamove daje pregled makedon-
nju njene jurisdikcije nad Ohridskom arsko-albanskih odnosa u drugoj polovini
hiepiskopijom posle Prvog svetskog XX veka. Oni su ovaj period podelili u tri
rata). dela. U prvom (1944–1966) ustanovljena
Dok je Dragoljub Petroviñ govorio o je makedonska dræavnost i ona je postala
hronologiji dogaœaja koji su u dræavno- jugoslovenska federalna jedinica. Nacio-
pravnom smislu odreœivali istoriju make- nalnim manjinama, pa i Albancima, dato
donske dræave u XX veku, smatrajuñi da je pravo na slobodan kulturni razvoj,
je prva takva dræava nastala 1944. godine, obrazovanje i upotrebu maternjeg jezika.
Vera Veskoviñ-Vangeli uvodi u izuåavanje Broj albanskih osnovnih ãkola poveñan je
hronologije makedonskog naroda u XX sa 148 na 256. Na teritoriji Makedonije
veku znaåaj meseca avgusta u njegovoj delovalo je viãe albanskih kulturnih dru-
proãlosti, nalazeñi skoro 20 dogaœaja bit- ãtava. Paralelno je tekao i ubrzani demo-
nih za njegovu istoriju koji su se u peri- grafski razvoj albanske manjiine. Ona je
odu od 1903. do 2001. godine dogodili u 1961. godine brojala 183.108 (13% ukup-
ovom mesecu. nog stanovniãtva), a 1991. 441.987
Nekoliko radova prouåava dogaœaje (21,7%). Poveñanje je izvrãeno uprkos
i pojave iz bliske proãlosti, pri åemu je iseljavanja Albanaca u Tursku. Druga fa-
makedonsko-albanski odnos zauzeo najza od kraja ãezdesetih do kraja osamde-
veñi prostor. Katarina Todoroska polazi setih godina, obeleæena je ambicijama Al-
od stava da åinjenica da je odnos izmeœu banaca ka sticanju prava koja su preva-
ova dva susedna i izmeãana naroda proæet zilazila okvire manjinskih prava. Ovaj
traumama i stradanjima, ne znaåi da nji- period obeleæen je demonstracijama, in-
221
cidentima, isticanjem parole “Kosovo odnosa podelila je u tri perioda. Od 1945.

republika”, pri åemu bi ona ukljuåila i do 1963. godine Bugarska je priznavala
delove Crne Gore, Makedonije i Juæne makedonsku naciju, åak je od 1945. do
Srbije. Prema oceni autora, Kosovo je po- 1949. godine davala Pirinskoj Makedo-
stalo sabirni centar za Albance u Jugo- niji ãiroku kulturnu autonomiju; od 1963.
slaviji, na njemu su se obrazovali i makedo 1990. Bugarska je negirala postojanje
donski i drugi Albanci. Nastaju ireden- makedonskog naroda smatrajuñi Make-
tistiåke organizacije, a na teritoriji Make- donce za Bugare, a makedonski jezik za
donije deluje veñi broj ilegalnih alban- dijalekt bugarskog, a tokom devedesetih
skih organizacija. U treñem periodu, koji godina XX veka ovi odnosi su obeleæeni
obuhvata stvaranje nezavisne makedon- bugarskim priznanjem makedonske neza-
ske dræave devedesetih godina XX veka, visnosti. Veze makedonskog naroda i dva
stvorene su i albanske politiåke partije prostorno neãto udaljenija naroda, obra-
(Partija za demokratski prosperitet i Na- œuju Jan Rihlik (åeãko-makedonski od-
rodna demokratska partija), zapadne de- nosi od 1918. do kraja XX veka) i Marija
love Makedonije zahvatila je “kosoviza- Tonkova (makedonsko-slovaåki odnosi
cija” i “albanski sindrom”, albanske par- posle Drugog svetskog rata).
tije su koristile politiku apstinencije i boj- Strateãkom, diplomatskom i vojnom
kota. Konaåno, Makedonija se pretvorila znaåaju Makedonije u politici velikih sila
u logistiåku bazu i kanal za transfer oru- tokom Drugog svetskog rata govore ra-
æja za “Oslobodilaåku vojsku Kosova” i dovi Todora Åepreganova i Mileta Mi-
“Oslobodilaåku vojsku Preãeva, Buja- hajlova, dok Œoko Tripkoviñ govori o
novca i Medveœe”, da bi 2001. godine Makedoniji u svetlu balkanskih odnosa
oruæani konflikt eskalirao pojavom teror- 1944/49. godine. On govori o projektima
izma i u samoj Makedoniji. jugoslovensko-bugarske federacije, Ma-
Na poslednje decenije makedonske kedonije kao matiåne dræave za make-
istorije odnose se i radovi Novice Veljan- donski narod, poloæaju Pirinske i Egejske
ovskog (o razvoju SFRJ i stvaranju make- Makedonije, pri åemu su ova pitanja ra-
donske dræave) i Stefana Vlahov-Micova zmatrana u kontekstu odnosa partijskih i
(govori o proglaãenju nezavisnosti i pita- dræavnih rukovodstava Jugoslavije i Bu-
nju priznanja Makedonije, a iz njegovog garske i meœunarodnih implikacija gra-
rada treba izdvojiti tvrdnju da je jugo- œanskog rata u Gråkoj. Problemima Ege-
slovenski predsednik Dobrica Ñosiñ jan- jske Makedonije paænju je posvetio i
uara 1992. godine odgovorio pozitivno na Risto Kirjazovski, a Pirinske Makedonije
pitanje ameriåkog ambasadora Zimer- Vasil Jotevski.
mana o podeli Kosova izmeœu Srba i Al- Na kraju, treba spomenuti i teme
banaca). O novijoj makedonskoj istoriji ostalih radova u ovom zborniku: svedo-
iz ugla odnosa sa susedima, taånije bu- åanstvo ameriåkog novinara i publiciste
garskoj politici prema Makedoniji, go- Alberta Soniksena (Boro Mokrov), doku-
vori i Irena Stavovi Kavka (iz Poljske). ment Rene Pikara o autonomiji Makedo-
Poslednjih pedeset godina istorije ovih nije (Aleksandar Apostolov), uloga Glav-
222
PRIKAZI I KRITIKE
nog ãtaba NOV i POM u konstituisanju za dræavnu organizaciju Makedonije (Bi-

makedonske dræave (Œorœi Åakarjanev- ljana Popovska), jugoslovenski federali-
ski), okupacija Makedonije i rad Akci- zam 1946-1963. (Mateja Reæek).
onog komiteta 1941. godine (Galena Ku-
culovska), znaåaj II zasedanja ASNOM-a Mr Slobodan SELINIÑ
Senka Baboviñ-Raspopoviñ, Kulturna politika u Zetskoj banovini

1929–1941, Podgorica 2002.
Mladi, no veñ veoma afirmisani Ta oblast, do stvaranja Kraljevine SHS, u
istoriåar dr Senka Baboviñ-Raspopoviñ administrativnom pogledu se nalazila u
hrabro se prihvatila izuzetno sloæene i za åetiri dræave: Crnoj Gori, Srbiji, Austro-
prouåavanje nezahvalne teme, kakva je Ugarskoj, do Balkanskih ratova jednim
uopãte kulturna politika, a pogotovo u je- dijelom u Turskoj. Svaka od njih je osta-
dnom konglomeratu kakva je bila Zetska vila odreœene karakteristike na podruåju
banovina. Poznato je da se istoriåari oda- koje joj je pripadalo. Tako su se na pros-
vno radije bave tematikom ratova, ustana- toru Zetske banovine ispoljavali vrlo he-
ka i buna, kao i politiåkom istorijom, terogeni elementi socijalne, nacionalne,
nego politikom i istorijom kulture. Posao kulturne i vjerske politike. Sve te izu-
autora ove veoma interesantne knjige bio zetno sloæene odnose autor je tako doku-
je oteæan i åinjenicom da je, gotovo bez mentovano i interesantno izloæio, da, dok
izuzetka, sve ãto je doskora pisano o Kra- åitate ovu divnu knjigu, imate utisak da
ljevini Jugoslaviji, pa samim tim i o se, maltene, stalno kreñete od Dubrov-
Zetkoj banovini, bilo veoma pristrasno i nika do Sjenice i od Stoca do Œakovice,
uglavnom nedovoljno objektivno, osobi- odnosno da ste aktivni uåesnik u tim izu-
to kada se radi o obrazovanju, ali i o uku- zetno sloæenim i komplikovanim dogaœa-
pnoj kulturnoj politici. Autori koji su o jima. Svi ti silni kontrasti, na podruåju
tome pisali prije 1941. godine, uglavnom, Zetske banovne prvenstveno su poslje-
puni su hvale za sve ãto se na tom planu dica istorijskih okolnosti i sudara ne samo
deãavalo, dok se poslije 1945. godine pi- moñnih svjetskih sila, åiji su se interesi na
salo sasvim obrnuto, jer, po miãljenjima ovom prostoru suåeljavali, veñ i rivalstva
mnogih, niãta, a ma baã niãta, u toj naãoj i netrpeljivosti triju svjetskih religija: pra-
Jugoslaviji nije vredjelo. voslavlja, katolicizma i islama. Zaista je
Istraæivanje prosvjetne politike u trebalo puno znanja i drugih sposobnosti
Zetskoj banovni oteæano je i åinjenicom da se sve to tako plastiåno prikaæe kao ãto
da je ona bila Jugoslavija u malom, jer je, je to uradila Raspopoviñka.
pored Crne Gore, obuhvatila i dio Dal- Pored predgovora, zakljuåka, regis-
macije sa Dubrovnikom, istoånu Herce- tra i popisa izvora i literature, knjiga se
govinu, dijelove istoåne Bosne i jugo- sastoji od sedam poglavlja: 1. Politika in-
zapadne Srbije sa Kosovom i Metohijom. tegralnog jugoslovenstva u Kraljevini
223
Jugoslaviji, njeni idejni okviri i vidovi s obzirom na stanje u Zetskoj banovini, pa i

ispoljavanja u kulturi; 2. Oblast prosvjete u Jugoslaviji u cjelini, nije imala realne
i kulture u sluæbi rasprostiranja ãestojan- ãanse, iako je i kraljevska vlada nastojala
uarskih naåela o dræavnom i narodnom da uvede potpuni red i disciplinu u dræav-
jedinstvu; 3. Mjesto Zetske banovine u noj administraciji i izjednaåi zakonodav-
procesu jugoslovenizacije Kraljevine Ju- stvo u cijeloj dræavi. U skladu sa takvom
goslavije; 4. Kulturno-prosvjetne insti- politikom u nadleænost i pod pokrovitelj-
tucije Zetske banovine i rasprostiranje stvo Ministarstva prosvjete stavljene su,
programa integralnog jugoslovenstva; 5. pored ãkolskih institucija i sve institucije
Crnogorsko-primorska mitropolija i pro- kulture, kao i crkva u dijelu vjerske nas-
ces jugoslovenizacije; 6. Otpori snaæenju tave. Tim putem “dræava je nastojala da
dræave na bazi ãestojanuarskog programa utiåe na oblike druãtvene svijesti, na mo-
u Zetskoj banovini i 7. Napuãtanje poli- ral, religiju, nauku, filozofiju, umjetnost”,
tike integralnog jugoslovenstva kroz o åemu nas vrlo dokumentovano infor-
uvaæavanje razliåitih kulturnih i politi- miãe ova knjiga.
åkih tradicija. Sve je to izvanredno lijepo Veñe jedinstvo u oblasti prosvjete i
sloæeno u mozaik, koji pruæa jasnu sliku kulture, kao bitnih elemenata integralnog
ukupnih odnosa i dogaœanja u kulturnoj jugoslovenstva, smetalo je svima onima
politici Zetske banovine. koji nijesu iskreno bili opredeljeni za za-
Kako ni poslije deset godina zajed- jedniåku dræavu pa su se trudili da te pro-
niåkog æivota u Zetskoj banovini, kao i u cese zaustave i onemoguñe. Najsnaæniji
åitavoj Jugoslaviji, naslijeœene razlike se otpor integrativnim procesima u Zetskoj
nijesu kretale u pravcu proæimanja i sjedi- banovini pruæali su Katoliåka crkva, Ko-
njavanja to su predstavljale realnu opas- munistiåka partija Jugoslavije i spoljna
nost za jedinstvo i opstanak zajedniåke politika Albanije. Politika integralnog ju-
dræave. To je navelo kralja Aleksandra da goslovenstva nikako nije iãla u prilog Ka-
spas traæi u diktaturi, odnosno u liånom toliåkoj crkvi, koja je imala negativan
preuzimanju odgovornosti za sreœivanje odnos prema Kraljevini Jugoslaviji, pa je
stanja u zemlji, jer su ga na to obavezivali u svakoj zgodnoj prilici radila na njenom
“najviãi narodni i dræavni interesi”. U razbijanju, pri åemu je vrlo vjeãto koris-
tom cilju inaugurisao je politiku integral- tila i nezadovoljstvo hrvatskih naciona-
nog jugoslovenstva i “obavezao sve dr- lista. Njeni napadi su osobito bili æestoki
æavne subjekte da rade u duhu narodnog i na ãkolsko zakonodavstvo i Sokola Kra-
dræavnog jedinstva. Idejom jugosloven- ljevine Jugoslavije, jer se nije mogla “po-
skog nacionalnog jedinstva bilo je pro- miriti sa åinjenicom da dræava izvlaåi
æeto cjelokupno dræavno zakonodav- ispod njenog okrilja brojnu populaciju
stvo”. Pomoñu tih mjera Aleksandar je katoliåke omladine”. U delovanju i ãire-
nastojao da zaustavi sve izraæenije du- nju sokolskih organizacija ona je vidjela
hovno podvajanje meœu narodima i kon- opasnost od zapostavljanja vjere. Zato je
fesijama u Kraljevini Jugoslaviji. Meœu- objavila proklamaciju protiv Sokola Kra-
tim, ta politika i pored najboljih namjera, ljevine i osnovale razna vjerska udruæe-
224
PRIKAZI I KRITIKE
nja, pomoñu kojih je vrãila snaæan uticaj, Pogibijom kralja Aleksandra u Mar-
prije svega, na katoliåku ãkolsku omla- seju 1934. godine u Jugoslaviji se zavr-
dinu. Jugoslavija kao dræava nije bila u ãava period snaænih dræavnih nastojanja
moguñnosti da bitnije utiåe na Katoliåku na ãirenju integralnog jugoslovenstva i na
crkvu, jer je pravni poloæaj ove konfesije podruåju prosvjete i kulture. Vlada Mi-
bio regulisan meœusobnim ugovorom – lana Stojadinoviña je pokuãala da se, kon-
Konkordatom i njen centar se nalazio statuje autor, “kroz uvaæavanje razliåito-
izvan granica Kraljevine Jugoslavije. sti napravi nova jugoslovenska sinteza”
Program djelovanja KPJ, s obzirom åime je faktiåki samo ubrzala dezintegra-
na to da je bila pod jakim uticajem Ko- cione procese. I u Zetskoj banovini
miterne, takoœe nije bio u skladu sa inte- “umjesto jugoslovenske, mada ne sasvim
gralnim jugoslovenstvom, pa je i ona ra- potisnute, na scenu su se poåele probijati
dila na razbijanju jugoslovenske dræave. srpska i hrvatska nacionalna kultura, soc-
Politici jugoslovenske integracije suprot- realizam proleterske kulture, kao i ten-
stavljala je politiku dezintegracije istiåuñi dencije stvaranja crnogorske nacionalne
osobenosti pojedinih regija i naroda na tlu kulture”.
Jugoslavije. Radi potpunije slike o svim zbivan-
Jugoslovenskoj kulturno-prosvetnoj jima na polju prosvjete i kulture autor nas
politici integralnog jugoslovenstva na nenametljivo informiãe o tome da je za
prostoru Zetske banovine suprotstavlja se vrijeme Kraljevine SHS odnosno Kralje-
i velikoalbanska spoljna politika, snaæno vine Jugoslavije, uprkos svim teãkoñama,
pomagana i podstrekivana iz Italije. Njen
a osobito izuzetno loãoj materijalnoj os-
osnovni cilj bio je prikljuåenje Albaniji
novi, razvoj prosvjete i kulture na po-
dijelova banovine u kojima je veñinu åi-
druåju koje je kasnije obuhvatala Zetska
nilo albansko stanovniãtvo, kao i åitavog
banovina, bijeljeæio znaåajan napredak.
Kosova i Metohije.
Veñ sredinom tridesetih godina prostoru
Razvoj prosvjete i kulture na pros- Zetske banovine radilo je: 774 narodne
toru Zetske banovine, osobito u njenim
osnovne ãkole sa 1.491 uåiteljem i 68.651
djelovima koji su osloboœeni u Balkan-
uåenikom; 13 graœanskih ãkola sa 55 nas-
skim ratovima, uveliko su usporavale
tavnika i 956 uåenika; 18 dræavnih gim-
muslimanske vjerske ãkole (mektebi, si-
nazija sa 335 nastavnika i 8.074 uåenika;
bijanmektebi i medrese) u kojima je sa-
svim malo bilo svetovne nastave. Meœu- tri uåiteljske ãkole i 18 zabaviãta. Na
tim, muslimani u Zetskoj banovini, kao i svim univerzitetima, osobito u Beogradu,
u cijeloj Jugoslaviji, nijesu imali sepa- doãlo je do “poplave studenata iz Zetske
ratistiåkih pobuda, jer su se meœu Srbima banovine”.
– kako su naglaãavali njihovi istaknuti Na prostoru Zetske banovine 1918.
predstavnici – “osjeñali u svom miletu, godine izlazila su dva lista, dva åasopisa,
jer nam je isti i sevap i inat, isti ñef i a 1930. pet listova i pet åasopisa. Joã veñi
merak, ista æalost i ista pjesma”. Uz to su rast biljeæe: knjiæare sa 16 na 51; ãtam-
izmijeãani sa Srbima “od Une do parije sa åest na 13; biblioteke i åitaonice
Bregalnice”. sa 10 na 131. Broj kulturno-prosvjetnih
225
druãtava poveñan je sa 65 na 158, huma- solidne temelje i prokråila ãirok put

nitarnih sa 38 na 126, sportskih sa 19 na onima koji se dalje budu bavili ovom
117; pjevaåkih sa devet na 28, tam- problematikom. Na primjeru Zetske ban-
buraãkih sa 7 na 21. ovine, kako reåe akademik Petar Vla-
U kulturno-prosvjetnom æivotu Zet- hoviñ (jedan od recenzenata), “pokazala
ske banovine, kao i åitave Jugoslavije – (je) znaåaj i ulogu kulturne politike u
naglaãava autor – vrlo znaåajnu ulogu druãtvenom æivotu zemlje i originalnim
imao je i Soko Kraljevine Jugoslavije. pristupom veoma mnogo zaduæila naãu
Njegova lozinka je bila: “Usavrãavanje kulturno-istorijsku nauku”. Drugi recen-
duãe i tijela”, odnosno – kako reåe kralj zent, dr Ljubodrag Dimiñ, smatra da je
Aleksandar – Soko je trebalo da bude autorka uspjeãno odmjerila “meœuzavis-
“zdrav vaspitaå omladine, pobornik brat- nost uticaja kulture tla, socijalno-eko-
stva i ljubavi, zaãtitnik velike jugosloven- nomskih prilika i ideologije jugosloven-
ske misli, nosilac viteãkog i nacionalnog stva. Dobijena je upeåatljiva slika kulture
duha”. Ålanovi ove organizacije meœu- tla – razliåitih stavova koji egzistiraju ali
sobno su se pozdravljali sa “brate”, a åla- se ne proæimaju, koji iskazuju netrpelji-
nice sa “sestro” i komunicirali su na “ti”. vost i otpore svakom pokuãaju integra-
Zbog patriotske i projugoslovenske ori- cije”.
jentacije, Soko je bezobzirno napadala Knjiga dr Senke Baboviñ-Raspo-
Katoliåka crkva, kao i ostali mrzitelji poviñ, izmeœu ostalog, uveliko je dopri-
Kraljevine Jugoslavije. nijela razbijanju fame o toboænjim veli-
Pomenuta, kao i niz nepomenutih kosrpskim teænjama Kraljevine Jugosla-
pitanja kojima se dr Senka Baboviñ-Ras- vije, jer je oåito da se cio dræavni aparat
popoviñ bavi u ovoj knjizi su do sada u trudio da afirmiãe ideju jugoslovenstva,
naãoj istoriografiji samo fragmentarno i odnosno da izvrãi “jugoslovirenje ovog
uzgredno pominjana. U ovoj knjizi je prvi prostora, a ne njegovo srbiziranje”.
put dat cjelovit prikaz kulturne politike i Napisana jasnim i pitkim jezikom,
njenih dometa u Zetskoj banovini. Kako knjiga se, uprkos sloæenosti teme, åita sa
je kulturnu politiku odreœivala dræava, a zadovoljstvom.
banovine samo realizovale, ova studija
prevazilazi okvire banovine i ima opãte- Vanja STAROVLAH
jugoslovenski znaåaj. Autorka je udarila
226
PRIKAZI I KRITIKE
Radina Vuåetiñ, Evropa na Kalemegdanu, “Udruæenje Cvijeta Zuzoriñ”,

INIS, Beograd 2003, str. 263
Knjiga Radine Vuåetiñ-Mladenoviñ moguñnosti za organizovanje æena u kul-
je doraœena verzija magistarske teze Cvi- turnom, pa ni u druãtvenom æivotu, ako
jeta Zuzoriñ-evropsko u kulturi beograd- iskljuåimo humanitarne i dobrotvorne or-
skog graœanstva 1918-1941. Svojom ganizacije.
metodologijom i predmetom predstavlja Dakle, u nedostatku razvijenih usta-
osveæenje u naãoj istoriografiji, preva- nova kulture i bilo kakvog drugog oblika
shodno onom delu te nauke koji se bavi æenskog samoorganizovanja, “Cvijeta
istorijom kulture i druãtva. Andrej Mitro- Zuzoriñ” je predstavljala preåicu ka
viñ je åak smislio poseban naziv za ovaj i Evropi, ka moderni, kako po pitanju
joã neke druge radove nazvavãi ih “soci- vrhunske kulture, tako i u oslobaœanju i
jalnom istorijom kulture”. osveãñivanju srpske æene.
U pitanju je rad o jednoj veoma oso- Meœutim knjiga nije ograniåena
benoj ustanovi, Udruæenju prijatelja ume- samo na delatnost ovog udruæenja. Ona je
tnosti “Cvijeta Zuzoriñ”, åiju je vaænost znatno viãe od toga. Ja volim da ovu knji-
za kulturu Beograda teãko preceniti. Li- gu zamiãljam kao temporalnu sondu,
kovni, muziåki i knjiæevni æivot meœurat- spuãtenu u nedavnu, a ipak zaboravljenu i
nog Beograda ne samo da se ne mogu za- u velikoj meri nepoznatu proãlost. Zaãto
misliti bez “Cvijete Zuzoriñ”, veñ u sondu? Zato ãto sonda u geologiji, na pri-
nekim svojim vidovima ne bi ni postojali mer, na osnovu preseka jednog uæeg seg-
bez ovog udruæenja. Ono je istovremeno menta, pruæa podatke o åitavim sloje-
åvoriãte nekoliko vaænih kulturnih i dru- vima. Isto tako, ova knjiga prikazuje ãiru
ãtvenih tokova. Na likovnom polju, “Cvi- perspektivu beogradskog druãtvenog i
jeta Zuzoriñ” je glavna kopåa beograd- kulturnog æivota, gde god je to bilo mo-
skog i evropskog likovnog æivota, pre guñe. U tom pogledu, opis ãetnje Kriste
svega preko grandioznih izloæbi koje su Œorœeviñ na poåetku knjige predstavlja
organizovane u Umetniåkom paviljonu, jedan od najefektnijih prologa u naãoj
za dugo vremena jedinom pravom istoriografiji, jednu neobiåno ubedljivu
izloæbenom prostoru. Na knjiæevnom vremeplovsku ãetnju Beograda dvade-
polju, “Cvijeta Zuzoriñ” takoœe odreœuje setih godina. Jednako su slikoviti i neo-
okvir najvaænijih knjiæevnih manife- biåni, duhoviti, puni znaåenja i asocija-
stacija, ponajpre kroz neku vrstu sajmova cija, naslovi i podnaslovi. Gospoœa Vu-
knjiga, tada jedino tu prireœivanih. A tu åetiñ Mladenoviñ se ovom knjigom poka-
su bile i mnogobrojne muziåke sve- zala ne samo kao dobar istraæivaå, veñ i
åanosti. kao dobar pripovedaå, ãto je vaæna, åesto
Moæda je podjednako vaæna i druga zaboravljena uloga istoriografskog dela.
uloga ovog udruæenja, a to je emanci- Druga velika vrlina ovog dela je nasto-
pacija æena i njihova afirmacija. Pre “Cvi- janje da se uvek uspostavi kontekst, ãto
jete Zuzoriñ” i nije bilo institucionalne ãiri i vremenski i prostorno. Tako dolazi-
227
mo do zanimljivih podataka ne samo o Dve su vaæne pouke ove knjige za

evropskoj pozadini razvoja umetnosti u savremeni trenutak. Prva je ta da entuzi-
20. veku, veñ se kada je to potrebno, ko- jazam i pregnuñe plemenitih i prosve-
reni odreœenih pojava (umetniåki saloni, ñenih duhova okupljenih oko zajedniå-
slikarske izloæbe) prate sve do Dubrov- kog cilja, moæe stvarati visoku kulturu.
nika ili Francuske 17. veka. Stoga imamo Druga je da se, i kada naizgled za to nema
åak tri koncentriåna kruga saznanja koja uslova, moæe nañi preåica do samih vrho-
nam pruæa knjiga: åinjenice o samom va evropske i svetske kulture.
udruæenju, åinjenice o beogradskom dru-
ãtvu i kulturi i åinjenice o evropskoj po- Dr Predrag J. MARKOVIÑ
zadini i korenima åitave ove priåe.
Ivan M. Beciñ, Finansijska politika Kraljevine SHS 1918–1923, Stubovi

kulture, Beograd 2003, str. 231
Iako dræavnu politiku neke zemlje ne pitanja), åiji su zakljuåci u okvirima
åini samo njena spoljna ili unutraãnja jugoslovensoj istoriografiji posle Drugog
politika, mali broj istraæivaåa se do sada svetskog rata prihvatani bez dovoljno
prihvatio zadatka da piãe o ekonomskoj, kritiåkog prosuœivanja. Period koji po-
finansijskoj, socijalnoj ili kulturnoj poli- kriva knjiga (1918–1923) upravo je vre-
tici Kraljevine SHS/Jugoslavije. Ivan me u kome su nastali mnogi stereotipi o
Beciñ je meœu njima. Beciñ, koji æivi i ekonomskoj neravnopravnosti i iskoriã-
radi u Leskovcu, magistrirao je 2001. na ñavanju severozapadnih krajeva nove
Katedri za istoriju Jugoslavije Filozof- dræave od strane srbijanskih vlasti i po-
skog fakulteta u Beogradu i bavi se ekon- slovnih krugova (paritet zamene krune za
omskom istorijom Kraljevine. Autor je dinare na primer, ili pljaåka vojnih skla-
viãe radova iz te oblasti koji su objavljeni diãta, kancelarija, laboratorija i biblioteka
u struånim åasopisima. On je na istraæi- na teritoriji Hrvatske). U potrazi za isti-
vanje o finansijskoj politici Kraljevine nom, kao i u potrazi za znacima koher-
SHS od 1918. do 1923. godine bio pod- entne dræavne finansijske politike Kralje-
staknut æeljom da se prekine sa praksom vine SHS nastao je magistarski rad
manipulacija i zapoåne oslobaœanje od Beciña odbranjen na katedri za istoriju
stereotipa o Kraljevini SHS kao o dræavi Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beo-
velikosrpskog hegemonizma koji se, to- gradu 2002. Uz minimalne izmene, taj
boæ, video i u ekonomskoj i finansijskoj rad åini osnovni tekst knjige koju smo
sferi njenog dræavnog æivota. Naroåiti imali zadovoljstvo i korist da proåitamo.
podstrek autor je naãao u radovima koji U Uvodu knjige, podeljene na 11
su bavili ovim pitanjem, nastalim pre viãe tematskih poglavlja, Beciñ daje pregled
decenija (poput poznate knjige Rudolfa prostora na kome je novostvorena dræava
Biñaniña Ekonomska podloga hrvatskog trebalo da organizuje sve ustanove svoje
228
PRIKAZI I KRITIKE
vlasti pa i one iz domena finansija. On taj 1919. do 1923. godine nije izglasana u
prostor vidi pre svega kao teritorijalno Skupãtini veñ je uvedena u æivot putem
nedefinisan, neograniåen, optereñen unu- raznih vladinih dekreta, putem dvanaes-
traãnjepolitiåkim, bezbednosnim i ekon- tina. Zajedniåke karakteristike prvih ne-
omskim problemima koji su dobrim de- koliko posleratnih budæeta bile su i veliki
lom bili posledica nejednakog nivoa budæetski deficit, ogromni rashodi za
ekonomskog razvoja pojedinih podruåja. vojsku i dræavnu upravu i stalni rast
Osim toga, prostor nove dræave bio je rashoda.
suoåen sa posledicama rata kao ãto su Poreskim sistemom nove dræave Be-
razorena privreda, pokidane saobrañajne ciñ se bavio u treñoj glavi (Neposredni
veze, inflacija, glad. Na tom i takvom porezi) u kojoj se preko slike svih po-
prostoru novoformirano Ministarstvo fin- reskih sistema zateåenih na osloboœenim
ansija je trebalo da izgradi finansijski teritorijama jasno uoåava sva raznolikost
aparat dræave. tog prostora pa se lakãe mogu razumeti i
U prvoj glavi (Ministarstvo finan- sve teãkoñe na koje su finansijske vlasti
sija) autor daje skicu organizacije Mini- Kraljevine SHS nailazile tokom stvaranja
starstva finansija Kraljevine SHS izno- funkcionalnog poreskog sistema koji je
señi niz problema na koje je ono tokom uspostavljen donoãenjem jedinstvenog
zaokruæivanja svoje strukture nailazilo. poreskog zakonodavstva tek krajem
Od zateåenih finansijskih vlasti na ujed- 1928. godine. Sve do tada pitanje poreske
injenom juænoslovenskom prostoru Beciñ politike dræave koristile su razne poli-
nas preko detaljnog opisa organizacije tiåke grupacije sa ciljem da “dokaæu” po-
novih finansijskih vlasti vodi do ljudi koji resku nejednakost na ãtetu nesrbijanskog
su tu vlast oliåavali, odnosno, do åinov- stanovniãtva. Meœutim, analiza poreskih
niåkog aparata i ministara finansija åiji prihoda i poreskog optereñenja stanov-
portreti su dobili zapaæeno mesto. Pome- niãtva po pojedinim oblastima koju je
nuti portreti posluæili su autoru za upor- Beciñ uradio åini takve i sliåne komentare
ednu analizu åiji rezultat je niz interesant- neutemeljenim.
nih zapaæanja poput onog da su åetvorica U åetvrtoj glavi (Spoljna trgovina i
od petorice ministara u periodu od 1918. carinski prihodi) nalazimo pregled naj-
do 1923. godine bili “francuski œaci”. vaænijih mera koje je dræava od 1918. do
Druga glava (Budæet) posveñena je 1923. godine preduzimala radi regu-
sræi dræavne finansijske politike, odno- lisanja spoljnotrgovinskog prometa. Sa
sno, politici budæetiranja i raspodele dr- osloncem na carinsko zakonodavstvo
æavnih sredstava. Poåev od zakonskih Kraljevine Srbije preduzimano je mno-
osnova, tj. od budæetskog prava koje je ãtvo carinskih mera (åeste promene carin-
preuzeto od Kraljevine Srbije, autor daje ske tarife, zabrane izvoza ili uvoza, uvo-
pregled prvih posleratnih budæeta (za œenje i ukidanje izvoznih dozvola, po-
1919/20, 1920/21, 1921/22. i 1922/23. veñanje aæije na zlato i sl.) koje su bile
godinu) koji su imali mnoge zajedniåke posledica nesreœenog stanja kako u
osobine. Veñina budæeta u periodu od zemlji tako i u åitavoj posleratnoj Evropi.
229
Takve carinske mere i ekonomsko stanje Poãto ta mera nije dala oåekivane rezul-
zemlje uslovili su spoljnu trgovinu koju tate, od januara1920. u opticaj je uvedena
je karakterisao pasivan trgovinski bilans, krunsko-dinarska novåanica koja je va-
izvoz sirovina i polufabrikata, åeste pro- æila sve do poåetka juna 1920. kada je
mene trgovinske politike, krijumåarenje i okonåana zamena kruna za novi dinar u
usled toga nesigurnost carinskih prihoda odnosu 4 : 1. Paritet pri zameni izazivao
dræave. je negodovanja u severozapadnim kraje-
Dodatne prihode dræave predstav- vima gde su to mnogi okarakterisali kao
ljale su i takse i dræavna troãarina (peta pljaåku. U odnosu na ovo osetljivo pita-
glava) kao i prihodi od dræavnih monop- nje, konstatujuñi da je nemoguñe preci-
ola (ãesta glava). I na ovom mestu, upor- zno utvrditi odnos vrednosti dve valute,
edjivanjem naplañenih taksi i troãarinskih autor pokazuje viãe sluha za realne ekon-
daæbina po pojedinim pokrajinama nove omske pokazatelje koji ukazuju na åinje-
dræave, nailazimo na opãte ãarenilo prop- nicu krajnje obezvreœenosti krune (po-
isa u vezi sa tim daæbinama i njihovom krivenost zlatom je iznosila samo 1%) ãto
visinom u dinarima ili krunama. Njihovo umnogome demistifikuje stereotip o na-
åesto poveñavanje, ukidanje ili uvoœenje vodnoj pljaåki nesrbijanskih krajeva.
bilo je predmet stalnih kritika u javnosti. Beciñ je dosta paænje posvetio i
U oblasti dræavnih monopola stanje je bi- dræavnim dugovima (osma glava) koji su
lo donekle sreœenije, ali se i tu nametala znatno optereñivali nejake finansije Kra-
potreba unifikacije zakonodavstva. U pe- ljevine SHS. Tu je pre svega bila reå o
riodu od 1918. do 1923. godine Kralje- predratnim dugovima Srbije i Crne Gore,
vina SHS je ubirala prihode od monopola ratnim dugovima Srbije prema savezni-
duvana, cigaret-papira, soli, ãibica i pe- cima ali i preuzetom delu duga Austro-
troleja, ali uz brojne organizacione i ka- Ugarske i o autonomnim pokrajinskim
drovske probleme ãto je dovelo do toga dugovima Bosne i Hercegovine, Hrvat-
da je zarada od monopola u Kraljevini ske i Slavonije, Slovenije i Dalmacije.
SHS bila manja nego nekada u Kraljevini Otplata svih dugova bila je u tesnoj vezi
Srbiji. sa nadoknadom ratne ãtete, odnosno sa
Sedma glava (Valutno pitanje i mon- reparacijama. Pored nasleœenih dugova
etarna politika) posveñena je dræavnoj Kraljevina SHS je u periodu od 1918. do
politici u oblasti novca. Osnovni problem 1923. godine uzimala i nove zajmove,
sa kojim se Ministarstvo finansija suoåilo kako unutraãnje (agrarni, lutrijski i inves-
posle rata bilo je postojanje viãe valuta u ticioni zajam) tako i spoljne (Blerov za-
opticaju na teritoriji Kraljevine SHS koje jam iz 1922. godine kao prvi veliki inos-
su tokom rata u manjoj ili veñoj meri iz- trani zajam Kraljevine).
gubile na vrednosti. Najzastupljenija va- Berzanskom poslovanju (deveta gla-
luta je bila austrougarska kruna åije nov- va) i bankarstvu u Kraljevini SHS pos-
åanice su veñ decembra 1918. bile obele- veñen je znaåajan prostor. Polazeñi od
æene posebnim æigom kako bi se spreåilo jedine predratne, Beogradske berze, dræa-
unoãenje novih koliåina iz susedstva. va je podsticala osnivanje novih berzi. U
230
PRIKAZI I KRITIKE
periodu do 1923. godine osnovana je ber- ujedinjenju Ivan Beciñ nas suoåio sa svim
za u Zagrebu i Produktna berza u Novom problemima koji su tokom tog procesa
Sadu dok je pokuãaja osnivanja berzi bilo proistekli iz brojnih razliåitosti kojima je
i u Osijeku, Velikom Beåkereku i Splitu. prostor nove dræave bio bremenit. Njego-
Novoosnovana berza u Zagrebu, zahva- va “potraga za finansijskom politikom”
ljujuñi veñoj ekonomskoj snazi severoza- Kraljevine SHS (jedanaesta glava) jeste
padnih krajeva nove dræave i finansijskoj potraga za segmentom ãireg i sloæenijeg
moñi zagrebaåkih banaka, vrlo brzo je procesa politiåke, pravne, ekonomske i
preuzela primat. Moñ i tradicija zagre- kulturne unifikacije prostora vekovima
baåkih banaka istaknuta je i u poglavlju ispresecanog granicama, koji je najmanje
posveñenom bankarstvu (deseta glava). istraæivan. U tom smislu ova knjiga, ute-
Autor je zapazio da bankarstvo Kraljevi- meljena na arhivskim izvorima, objavlje-
ne SHS nije predstavljalo homogenu celi- noj graœi i relevantnoj literaturi, predstav-
nu veñ “podruåje bremenito specifiånos- lja uspeãan pokuãaj da se utvrde osnovne
tima koje nisu lako mogle biti prevazi- smernice finansijske politike Kraljevine
œene”. Nije postojalo jedinstveno bankar- SHS, postojale one ili ne. Preporuåujuñi
sko zakonodavstvo, banke su bile nejed- knjigu åitaocima, ostaje nam da se na-
nake finansijske moñi, prisustvo stranog damo da ñe I. Beciñ nastaviti da traga za
kapitala u njima je bilo dominantno... Iz- odgovorima istraæujuñi i finansijsku poli-
nad svih banaka, kao vaæan instrument tiku jugoslovenske dræave posle 1923.
dræave u sferi bankarstva i monetarne po- godine.
litike, stajala je Narodna banka Kraljevi-
ne SHS osnovana poåetkom 1920. godine. Vladimir CVETKOVIÑ
Na primeru izgradnje finansijskih
vlasti Kraljevine SHS prvih godina po
Åedomir Viãnjiñ, PARTIZANSKO LJETOVANJE – Hrvatska i Srbi 1945–

1950, Srpsko kulturno druãtvo “Prosvjeta”, Zagreb 2003, str. 487
U ljeto 2003. godine u izdanju menti politike (112–185), Elementi auto-
Srpskog kulturnog druãtva “Prosvjeta” u nomije (186–261) i Izlaz (262–367). U
Zagrebu objavljena je knjiga Åedomira okviru ovih pet dijelova materija je izlo-
Viãnjiña Partizansko ljetovanje s podna- æena u 20 poglavlja posveñenih razliåitim
slovom Hrvatska i Srbi 1945–1950. Po- pitanjima druãtvenog razvoja Srba u Hr-
vod za pisanje knjige autor je naãao u vatskoj u prvim godinama poslije rata. Pre-
sudbini trojice srpskih ministara Duãka ostali deo knjige sadræi: Iz porodiånih al-
Brkiña, Stanka (Ñanice) Opaåiña i Rade buma, Predlozi za sinhrono åitanje (369–
Æigiña. 370), Bibliografija (371–380), Indeks ime-
Knjiga je podijeljena u pet dijelova na (381–384) i Dokumenti (385–484).
sa slijedeñim naslovima: Pristup (6–45), U prvom dijelu knjige Viãnjiñ ra-
Elementi svakodnevice (46–111), Ele- zmatra situaciju prije i za vrijeme rata.
231
U poglavlju Ulazak u gradove autor gradnja kuña po selima; nedovoljan broj

progovara o masovnim hapãenjima i ubi- prosvjetnih radnika i dr.
stvima, bez suda ili u najboljem sluåaju Poglavlje Ãkole posveñeno je prob-
bez pravog suœenja, ustaãkih i domobran- lemima u oblasti prosvjete. U opãtem
skih elemenata tokom prvih mjeseci po- prosvjetiteljskom zanosu nedostajalo je
slije osloboœenja. Iako je dobar dio ovih mnogo prosvjetnih radnika, a od onih koji
ljudi bio kriv “njihova likvidacija pred- su radili, mali broj se mogao smatrati ide-
stavljala je zloåin koji ñe postati teãko oloãki podobnim. Ako ni zbog åega dru-
optereñenje za srpsko-hrvatske odnose, i gog, a ono zato ãto nisu raskrstili sa re-
nakon istoånog grijeha – pokolja 1941., ligijom. Reæim se u oblasti prosvjete suo-
predstavljati daljnji vaæan korak na putu åavao sa dvostrukim nezadovoljstvom:
njihovog trovanja i destrukcije” (37). “Sve vrijeme Srbi, kako oni iz vrha par-
Viãnjiñ govori o velikim oåekivanjima tizanske vlasti, tako i ‘reakcija’ na terenu,
naroda iz ratom najviãe postradalih kra- æale se na Ministarstvo prosvjete NRH.
jeva Like, Korduna i Banije u pogledu Æale se zapravo na objektivno stanje stva-
poboljãanja njegovog ekonomskog polo- ri; na manjak Srba meœu åinovnicima i
æaja posle rata; o razoåarenjima u skoru nastavnicima, na kadrove ãkolovane u
obnovu; nedovoljnoj pomoñi u hrani i vrijeme NDH, na sporu izgradnju i opre-
materijalu i o masovnoj æelji da se presele manje ãkolskih zgrada po ustaniåkim kra-
u razvijenije krajeve Jugoslavije, poseb- jevima. Æale se na zbir onoga ãto su u
no u Vojvodinu. Postepeno sve viãe sa- ãkolstvu ostavile tridesete i prva polovina
zrijeva teza kod hrvatskog rukovodstva o åetrdesetih godina. Na drugoj strani, iz
potrebi ekonomskog razvoja “hrvatskog ugla Hrvata, bilo je to vrijeme progona i
sjevera” koji treba da u kasnijoj fazi pot- premjeãtanja uglavnom njihovih kadro-
pomogne ekonomski napredak “hrvat- va, vrijeme brisanja nacionalnih sadræaja
skog juga” tj. krajeva juæno od Save. S iz nastavnih programa, a borba protiv
druge strane, to je izazivalo æestoke frus- ustaãtva obuhvatala je i dobar dio omla-
tracije, pa i mrænju, kod Banijaca, Kor- dine” (93).
dunaãa i Liåana prema onima koji su Autor, u treñem dijelu knjige, u
manje stradali. poglavlju Partija analizira kretanja u
U drugom dijelu knjige Viãnjiñ go- strukturi Komunistiåke partije Hrvatske
vori o problemima sa kojima se suo- (KPH) kroz relacije selo–grad i Hrvati-
åavalo druãtvo u Hrvatskoj u poslijerat- Srbi u periodu 1945–1950. godine. Iz po-
nim godinama, prije svega u ratu postrad- nuœenih brojki moguñe je izvuñi nekoliko
ali krajevi Banije, Like i Korduna. To su zakljuåaka: porast broja Hrvata, apsolutni
nedostatak hrane; pojava raznih bolesti i relativni pad broja seljaka i zadræavanje
(tuberkuloza, djeåji proljevi, anemija, nivoa pismenosti. Broj ålanova KPH sa
avitaminoza); nedostatak odjeñe i obuñe; visokom struånom spremom bio je samo
nedovoljna izgradnja stanova u gradovi- neãto iznad 1% ukupnog broja ålanova.
ma uslijed velikog priliva izbjeglica i Podaci iz juna 1945. godine govore o
nosilaca novog reæima; spora obnova i 24.780 ålanova KPH, od åega: 13.877
232
PRIKAZI I KRITIKE
Hrvata ili 56% i 10.159 Srba ili 41%, uz Åetvrti dio se sastoji od tri poglavlja.
2% ostalih. Poslije nekoliko masovnih U poglavlju SPC autor analizira nepo-
uålanjenja, u prvoj polovini 1950. godi- voljne uslove za sveãtenike i vjernike
ne, KPH je brojala ukupno 99.468 i Srpske pravoslavne crkve (SPC) u vezi
34.532 kandidata. Od toga Hrvati su imali obnove na podruåju Hrvatske (uniãten
92.895 ålanova i kandidata ili 69,5%, a najveñi dio srpskog graœanstva u hrvat-
Srbi 35. 284 ålana i kandidata ili 26,5%, skim gradovima, anticrkvena politika ko-
uz 4% ostalih. munistiåke partije). Za komuniste sa kra-
Posebno zanimljivo poglavlje je I jiãkih prostora, prema autoru, obraåun sa
bratstva koje govori o srpsko-hrvatskim vlastitom tradicijom i nacionalnim vri-
odnosima. Autor donosi niz dokumenata jednostima bio je jedan od glavnih predu-
koji pokazuje loãe stanje meœunacional- slova za druãtvenu promociju nove posli-
nih odnosa. Informacije o teãkoñama da jeratne generacije. Autor, na kraju ovog
doœe do unutraãnjeg izmirenja i smiriva- poglavlja zakljuåuje da su srpski parti-
nja naroda, iz raznih krajeva Hrvatske, zanski voœe, Rade Æigiñ i Duãko Brkiñ
naroåito iz Like i zapadnog Srijema. Po- poåeli Srpsku pravoslavnu crkvu prepo-
sebno dramatiåna situacija je bila u Gos- znavati kao svoju, ali ona je morala biti
piñu, jednom od glavnih ustaãkih mjesta srpska u odnosu na Hrvate, partizanska u
za vreme rata. Partijski izvjeãtaji, nepo- odnosu na åetnike i “reakciju” i preåan-
sredno poslije rata, govore o favorizova- ska u odnosu na Srbijance.
nju Srba; atmosferi straha u kojoj æive Poglavlje SKD posveñeno je Srp-
gospiñki Hrvati; da su glavna rukovodeña
skom kulturnom druãtvu “Prosvjeta” koje
mjesta u gradu u rukama Srba; da su Srbi
je osnovano 1944. godine. U pitanju je bi-
na åelu preduzeña i sudova; da se soci-
la, prema autoru, komunistiåka organiza-
jalna pomoñ dijeli nepravedno i uvijek na
cija u kojoj su se sukobljavale dvije stru-
ãtetu Hrvata i dr. Viãnjiñ zakljuåuje da
je: autentiåno nacionalna i instrumen-
“prilike u Gospiñu su krvava karikatura
hrvatsko-srpskih odnosa u åitavom XX talna. Prva je pokuãavala da vodi raåuna o
vijeku. Koriãtenje vlasti u cilju promi- nacionalnim i tradicionalnim vrednosti-
canja uæih interesa, na åemu je u kasnijoj ma svoga naroda; druga se prema “Pros-
fazi svog politiåkog rada nastojao staro- vjeti” kao nacionalnoj kulturnoj institu-
jugoslavenski politiåar dr. Zec, bilo je ciji odnosila sa nipodaãtavanjem. Autor
jedan od puteva koji su vodili 1941. god- zakljuåuje da su, i jedni i drugi, teãko
ini. Ustaãkim prevratom srpska zajednica razumijevali da je “Prosvjeta” bila, u suã-
je bila osuœena na fiziåko uniãtenje. U tini, instrument partije kao i Glavni odbor
Lici åetrdeset pete godine preæivjeli Srbi Srba, a ne autentiåna nacionalna insti-
su imali glavu na ramenu i vlast. To ãto su tucija. Aktivisti “Prosvjete” su imali pro-
imali, koristili su na jedini naåin za koji blema prilikom osnivanja i ãirenja pod-
su civilizacijski bili osposobljeni. Stari odbora po krajevima u kojima æive Srbi,
aforizam kaæe da svaka vlast kvari, a posebno u gradovima. Jedan od najteæih
ovakva kao gospiñka poratna, kvari apso- problema sa kojim su se suoåavali ticao
lutno i ne vodi nikuda”(180). se posljedica Drugog svjetskog rata.
233
Preostali Srbi u pojedinim gradovima su predrasudi, govori da pitanje Informbiroa

bili pod utiskom ustaãkih zloåina; zbog u Hrvatskoj izvorno nije srpsko pitanje
straha su odbijali da se uålanjuju u pod- unutar Komunistiåke partije Hrvatske” i
odbore, saraœuju u “Srpskoj rijeåi”, nose nastavlja da “gotovo kompletno ålanstvo
srpsku zastavu u svatovima. Drugi dio KPJ na krajiãkim prostorima bilo je iz
Srba (u Splitu) gledao je sa nepovjere- titovskog perioda, s njim su na åelu oni
njem novu vlast, naroåito na “bratstvo i uãli u rat, s njim su pobijedili i uãli u hr-
jedinstvo sa Hrvatima”. Ostale srpske vatske gradove. Razloga za nezadovolj-
kulturne institucije, meœu njima, “Srpska stvo je bilo, ali je åinjenica promocije bila
biblioteka u NRH”, “Muzej Srba u Hr- neupitna” (286).
vatskoj”, “Srpska rijeå” su stagnirale, a u Autor posebno poãtovanje pokazuje
kasnijem periodu su i formalno ukinute. prema Radi Æigiñu, roœenom 1909. godi-
Autor identifikuje dva osnovna uzroka ne u selu Tuku, u opãtini Korenica. Za
propasti Srba iz Hrvatske: siromaãtvo i vrijeme rata je bio komesar VI liåke di-
nemanje slobode u pogledu njegovanja i vizije, Glavnog ãtaba Hrvatske i II armije
oåuvanja nacionalnih i kulturnih vrijed- JNA. Poslije rata imenovan je za ministra
nosti od njihovog doseljenja u nove kra- industrije NRH. Uhapãen je, zajedno sa
jeve. Brkiñem i Opaåiñem, septembra 1950.
U posljednjem dijelu knjige, poseb- godine. Upuñen je na Goli otok, zajedno
no je interesantno poglavlje IB (Imform- sa Brkiñem, marta 1952. godine. Prema
biro) u kojem autor analizira sukob ruk- sluæbenom zapisniku, izvrãio je samo-
ovodstva KPJ sa Informbirom i poslje- ubistvo, presjecanjem vena i arterija, 5.
februara 1954. godine.
dice na unutraãnjepolitiåkom planu. Si-
Rade Æigiñ je bio protivrjeåna liå-
stematizovani podaci UDB-e o uhapãe-
nost: imao je bahat odnos prema ljudima,
nim lica koji su osumljiåeni da su po-
ali neku vrstu harizme; karakterno rigi-
dræali Rezoluciju Informbira, postoje za
dan, ali liåno poãten; revolucionarno oã-
period 1949–1952. Iako broj od 2.022
tar i surov, ali æestok kritiåar UBD-e i
uhapãena lica i kaænjena “druãtveno-ko- njenih represivnih metoda; strog ãef, ali
risnim radom” izgleda premalen, autor ga odan svojim ljudima; ideoloãki krut, ali
uzima kao polaznu osnovu za analizu sas- trezven stav po pitanjima industrije i eko-
tava te grupe. Tabela pokazuje da su od nomije zbog åega je nastojao zadræati
2.022 uhapãena lica, u navedenom peri- strane struånjake. Treba istañi da se Æigiñ
odu, 443 ili 22% bili Srbi. U ovom peri- borio za interese Hrvatske, istiåuñi da je u
odu Srbi u sastavu stanovniãtva Hrvatske Petogodiãnjem planu jako loãe proãla.
uåestvuju sa 15%, a u partijskom ålanstvu Istovremeno je bio nezadovoljan ãto su
su u stalnom padu. Meœutim, u prvoj po- Banija, Kordun i Lika bili izjednaåeni sa
lovini 1950. godine, Srbi su imali u KPH visinom poreza, otkupa i radnom snagom
26,5% ålanova ili kandidata, odnosno sa ostalim krajevima, iako su daleko viãe
skoro dvostruko viãe od ukupnog broja u stradali za vreme rata.
stanovniãtvu Hrvatske. Autor zakljuåuje Duãan Brkiñ roœen je 1913. godine u
da ova “mala tabela, nasuprot standardnoj mjestu Obrovac u sjevernoj Dalmaciji.
234
PRIKAZI I KRITIKE
Osnovnu ãkolu zavrãio je u Obrovcu, a Autor konstatuje da “ipak za razliku od

niæe razrede gimnazije u Sremskim Kar- ãest godina mlaœeg Rade, kod njega je
lovcima. Viãe razrede gimnazije nastavio volja za æivotom rano izbila na povrãi-
je u IV gimnaziji u Beogradu. Diplomirao nu…U tamnici viãe nije imao razloga
je pravo na Pravnom fakultetu u Beo- sumnjati da su pobjednici upravo oni koji
gradu 1936. Ålan KPJ postao je 1935. go- su ga poniæavali i da, ako se æeli spasti,
dine. Za vrijeme rata bio je na duænosti mora njima podilaziti, a to se najbolje
komesara III operativne zone za Slavo- postizalo samoponiæavanjem” (358). Sa-
niju i Srijem, a zatim VI slavonskog kor- kupio je narodne pjesme Korduna i obja-
pusa. U prvoj poslijeratnoj Vladi NR Hr- vio ih u dvije knjige 1970. i 1987. pod
vatske bio je ministar za finansije, a posle naslovom Narodne pjesme Korduna.
toga za pravosuœe, kao i organizacioni Umro je u Beogradu 1994. godine.
sekretar KPH. Godine 1947, imenovan je U zavrãnom dijelu knjige Åedomir
za potpredsjednika Vlade NR Hrvatske. Viãnjiñ zakljuåuje da “na osnovu cjelo-
Izdræao je kaznu od deset godina na Go- kupnog gradiva kojeg smo imali u ruka-
lom otoku i susjednom Svetom Grguru. ma, nama se ne åini kako bi ovdje bila
Duãan Brkiñ je po tom osnovu pet puta rijeå o nekakvoj njegovoj (Bakariñevoj –
hapãen i zatvaran. Pored toga izdræao je prim. M. L.) specijalnoj perfidiji i uroti
joã åetiri godine u Poæarevcu i Niãu, ãto je protiv srpskih kadrova. On nije vladao
ukupno 14 godina zatvora. Zavrãio je sli- situacijom, nego je naprosto i ovaj put
karski i vajarski smjer na Viãoj pedago- lavirao izmeœu svoje proturjeåne hrvat-
ãkoj akademiji u Beogradu. Bio je ålan ske baze i Beograda. Kao ãto je radio i u
ULUS-a. Imao je dvije samostalne izlo- nastavku svoje duge politiåke karijere”
æbe u Beogradu 1971. i 1975. godine. Umro (342).
je u Beogradu 28. jula 2000. godine. Knjiga Åedomira Viãnjiña Partizan-
Stanko Ñanica Opaåiñ roœen je 1903. sko ratovanje s podnaslovom Hrvatska i
godine u selu Brezova Glava, kod Tuãi- Srbi 1945 – 1950. predstavlja, iz viãe ra-
lovña (opãtina Vojniñ) na Kordunu. Prije zloga, izvrsno istoriografsko ãtivo. Prvo,
rata se bavio zemljoradnjom i stolarskim djelo ne ispunjava samo prazninu koja je
zanatom. Radio je na organizovanju se- postojala o jednoj znaåajnoj temi zvanoj
ljaåkog zadrugarstva. Ålan Samostalne “srpska trojka” u Hrvatskoj u periodu
demokratske stranke postao je 1926. go- 1945–1950, veñ i ãiru kulturnu potrebu
dine, u åijem je listu za seljake “Srpsko druãtva da, saznajuñi novo o Brkiñu, Opa-
kolo” saraœivao. Krajem 30-tih godina åiñu i Æigiñu, pristupi racionalno razum-
postao je ålan KPJ. Za vrijeme rata bio je ijevanju istorije Srba u Hrvatskoj. Drugo,
komandant odreda, a zatim komandant u istraæivaåkom postupku zadivljuje koli-
VIII kordunaãke divizije. Poslije rata bio åina izvorne graœe i literature. Knjiga je
je na åelu tri ministarstva u Vladi NRH: napisana na temelju obimnih i drago-
graœevine, drvne industrije i ãumarstva. cjenih partijskih i dræavnih arhivskih fon-
Upuñen je na Goli otok oktobra 1951. dova NR Hrvatske, koji se danas åuvaju u
gdje je ostao neãto viãe od dvije godine. Hrvatskom dræavnom arhivu u Zagrebu.
235
Autor je jedan od prvih koji su legalno njiña bile su daleko skromnije. Inspiraciju
koristili predani dio arhiva MUP-a, odno- za pisanje knjige autor je naãao u stra-
sno bivãe Uprave dræavne bezbednosti. danju trojice srpskih ministra u NR Hr-
Treñe, autor uspjeãno izbjegava da upa- vatskoj, posebno Rade Æigiña. Meœutim,
dne u zamku “teorije zavjere”. Koristeñi obimna izvorna graœa koja dobrim dije-
kritiåki metod u analizi obimne izvorne lom nije dosad ni koriãñena, poveñala je
graœe, on argumentovano pobija neke od ambicije autora. Viãnjiñ je åitaocima po-
stereotipa koji se pojavljuju u publicis- nudio ne samo detaljnu istoriju srpske
tiåkim, pa i istoriografskim djelima. Je- “trojke” u Hrvatskoj od njihovog uspona
dan od njih tiåe se karaktera tragedije do pada, veñ i istoriju svakodnevice hr-
trojice srpskih ministara. Kod politiåkog vatskog druãtva, politike Komunistiåke
pada Æigiña, Brkiña i Opaåiña nije u pi- partije prema selu, srpsko-hrvatskih od-
tanju bila zavjera protiv Srba od strane nosa, djelovanja srpskih institucija u Hr-
hrvatskog dijela KP Hrvatske, veñ je to vatskoj, nezadovoljstva dijela starih bora-
bio sukob unutar partije odnosno sistema, ca partijskom politikom prema selu i pri-
viœen mnogo puta prije i kasnije u komu- vilegijama nove elite, Agitpropa, funkci-
nistiåkim reæimima. onisanja pravnog sistema. Na taj naåin se
Autor se u viãegodiãnjem radu na uzdigao iznad poåetne ambicije i struånoj
ovom projektu suoåio sa mnogim izazo- i ãiroj javnosti ponudio opseænu knjigu o
vima: od pregleda i åitanja obimne iz- jednom kontroverznom vremenu.
vorne graœe do velikog posla pisanja ove
knjige. Poåetne ambicije Åedomira Viã- Miodrag LINTA
Œorœe Stankoviñ, Istorijski stereotipi i nauåno znanje,

Beograd, Plato, 2004, str. 311
Najnovija knjiga Œorœa Stankoviña njima. Ovo zbog toga ãto su bivãi jugo-
Istorijski stereotipi i nauåno znanje jeste slovenski prostor i negovo(a) druãtvo(a)
zbirka raznovrsnih priloga, istorijskih optereñivale laæne potrebe i pseudovred-
eseja, polemika, kritika i razgovora, koji nosti koje su bile zasnovane na istorij-
su lucidno teorijsko-metodoloãki pove- skim stereotipima. Ti stereotipi su po
zani. Kao takva ona je viãe nego savre- svojoj funkciji odgovarali i odgovaraju
men izazov istorijskoj nauci i konkretnoj samo tehnologiji vladanja, ali ne i egzis-
istorijskoj praksi. Istorija ima konkretnu tencijalnoj vertikali, koja se oslanja na
druãtvenu funkciju samo onda kada je univerzalne vrednosti osnovnih procesa
nauka koja se angaæuje za nove civiliza- svog nastajanja i viãedecenijskog traja-
cijske tekovine – kada unapreœuje samu nja. Zbog toga smo se suoåavali i suoåa-
sebe prevladavajuñi zateåene stereotipe, a vamo sa problemom “terora istorije”.
istoriografija se danas i ovde nalazi na Posledice “terora istorije” najbolje se mo-
sudbonosnim i civilizacijskim iskuãe- gu prevaziñi ako se u prouåavanju istorije
236
PRIKAZI I KRITIKE
Jugoslavije uvek uvaæava sloæenost i slo- prema jugoslovenskom pitanju. Autor s

jevitost druãtvenih pojava, procesa i punim pravom smatra da je izuåavanje
odnosa, nacionalna i konfesionalna razu- odnosa Nikole Paãiña prema jugosloven-
œenost i zakoni neravnomernosti istorijskom pitanju odreœivala istorijska praksa,
skih pojava. Na ovaj naåin vlastita istorija koja je bila kriterijum za teorijsko i me-
moæe da se uåini produktivnom snagom todoloãko polaziãte. Na osnovu toga au-
interesa celine. To u ovoj knjizi na luci- tor je doãao do zakljuåka da je znaåajno
dan naåin åini Œorœe Stankoviñ. Naime, u empirijski istraæiti i odgovoriti na pitanja:
knjizi se kritiåki preispituju istorijski ste- 1. koje je poreklo Paãiñevih stavova o na-
reotipi i vrãi se njihovo nauåno provera- cionalnom pitanju, 2. kolika je uloga Pa-
vanje. Na osnovu rezultata toga nagove- ãiña u stvaranju jugoslovenskog pro-
ãtava se nova istorija kroz dijalog programa Srbije, i 3. kako je Nikola Paãiñ u
ãlosti i sadaãnjosti. politiåkoj teoriji projektovao i u istorij-
Preispitivanje stereotipa zapoåinje skoj praksi ostvario teænje srpske graœan-
istraæivanjem “Nacionalnog i jugoslo- ske klase, odnosno srpskog naroda u ju-
venskog od poåetka XIX veka do savre- goslovenskoj zajednici naroda. Prema
menog doba u srednjoãkolskim udæbe- autoru, radi razreãenja pitanja o veliko-
nicima istorije”. Da budemo precizni, srpskom hegemonizmu i drugim naciona-
ovo istraæivanje je izvrãila grupa istori- lizmima u jugoslovenskom druãtvu od
åara sa Filozofskog fakulteta u Beogradu 1918. do 1941. godine nuæno je kritiåki
i Filozofskog fakulteta u Zagrebu od ispitati koriãñene pojmove putem istorij-
1982. do 1984. godine. Njihova je name- ske analize. Nepoæeljno je obnavljanje
ra bila da se ispita ãta œaci u pojedinim apologetskog duha prema vlastitoj istoriji
republikama i pokrajinama uåe o istoriji jer produæuje æivot mitologiji, “a åesto je
svog naroda (narodnosti, kao i o istoriji pretvara i u vladajuñu religiju, prema
drugih naroda) u Jugoslaviji. Prva faza is- kojoj se nauåni kritiåki duh odbija kao
traæivanja udæbenika istorije za srednje isprazna jeka.” U tom sluåaju, sa punim
ãkole u Jugoslaviji, koja je obuhvatala ra- pravom smatra Œorœe Stankoviñ, druãtvo
zdoblje od 1800. do 1918. godine, poka- moæe da oseti posledice erozije i efemer-
zala je da u interpretaciji istorijskih pro- nosti nauke, i zato je treba vratiti nau-
cesa u svim udæbenicima, osim donekle u ånicima, koji su svesni svoje druãtvene i
udæbeniku za Sloveniju, preovlaœuje sna- nauåne odgovornosti.
æan faktor tradicionalistiåke politiåke Problem nacionalizma i politiåke
istoriografije. Druga faza istraæivanja kulture u istorijskom iskustvu prvih go-
obuhvatila je razdoblje od 1918. do 1980. dina jugoslovenske dræave autor sagle-
godine. Istraæivanje je ustanovilo neade- dava kroz uæi segment – kroz odnos hr-
kvatno personalizovanu istoriju, koja se vatske politiåke propagande prema jugo-
ispoljavala kroz bitno politiåku dimen- slovenskoj stvarnosti, posebno prema Sr-
ziju. bima, i razotkriva “kako su nastali brojni
U drugom segmentu ovog dela ana- politiåki stereotipi koji su se odræali u
lize promiãljen je odnos Nikole Paãiña istoriografiji i naãoj istorijskoj svesti do
237
danas.” U tom smislu Œorœe Stankoviñ hiva, ãkolovanjem nove generacije isto-
kaæe: “Ukoliko se uåini da je to stvarno riåara i odricanjem politike od ideoloãke
zvaniåna hrvatska nacionalistiåka propa- upotrebe istorije u svakodnevnoj politici,
ganda, onda odmah moramo da kaæemo nauåna istoriografija je poåela da daje
da je to bila istorijska stvarnost, zasno- racionalnu i promiãljenu istoriju Jugosla-
vana na brojnim relevantnim istorijskim vije. U tom svetlu valja da se gleda na
izvorima, uglavnom ãtampi i autografima oformljenje predmeta Istorija Jugosla-
Stjepana Radiña, a ne savremena politi- vije i formiranje Katedre za istoriju Jugo-
åka potreba.” Na osnovu rezultata do ko- slavije na Univerzitetu u Beogradu 1976.
jih je doãao, autor na nauåno validan na- godine.
åin izvodi zakljuåak da znatno razvijena U drugom delu knjige autor iznosi
hrvatska kultura nije bila nikakva osnova rezultate nauånog proveravanja stereo-
niti garantija za razvoj politiåke kulture u tipa. Proveravanje stereotipa poåinje od
viãenacionalnoj zajednici. “Zato buduña uåeãña Srba u strukturi dræavne vlasti u
istraæivanja treba usmeriti na traganje za Slavoniji u vreme provizorijuma (1918–
istorijskim korenima i interesima stvarnih 1921). Rezultati do kojih je doãao uka-
druãtvenih nosilaca nacionalistiåke pro- zuju da je u dræavnoj upravi Slavonije,
pagande kao oblika poricanja politiåke osim vojske i æandarmerije, bilo 2.112
kulture, a time onemoguñavanja integra- åinovnika. Od ovog broja bilo je 1.906
tivnih procesa i modernizacije druãtva.” Hrvata, Maœara, Nemaca, Jevreja itd., i
Promiãljajuñi evoluciju istoriografije svega 206 Srba ili 9,70%, ãto je bilo viãe
o Jugoslaviji autor zakljuåuje da je ona nego dvostruko manje u odnosu na broj
imala karakteristiåan put. Prva generacija Srba u strukturi stanovniãtva – 23,40%.
istoriåara na Katedri za istoriju na Filoz- Ovime su nedvosmisleno anulirani svi
ofskom fakultetu u Beogradu posle Prvog dosadaãnji stavovi o “srpskoj hegemo-
svetskog rata i stvaranja jugoslovenske niji” u dræavnoj upravi u Slavoniji, a
dræave nije odmah mogla da razvija nau- pogotovo o “srpskoj okupaciji”. Srbija
ånu istoriografiju. Ovo zbog toga ãto su koja je iz Prvog svetskog rata izaãla opus-
mnogi istoriåari uåestvovali u graœenju toãena i opljaåkana, sa desetkovanim sta-
nove dræave; ovo zbog toga ãto nisu bile novniãtvom nije ni mogla to da uradi,
otvorene arhive kao i zbog bliske sljub- “niti da zapoåne integraciju i moderniza-
ljenosti i æivih tokova koji su se odigra- ciju celokupne jugoslovenske teritorije i
vali pred oåima istoriåara. Posle Drugog druãtva.”
svetskog rata, istoriografija je pune dve Proveravanje stereotipa nastavlja se
decenije ostala deo ideologije – funkcio- analizom izbora za ustavotvornu skup-
nalno je bila politiåki i druãtveno angaæo- ãtinu 1920. godine u Slavoniji. Osnovni
vana, bez ozbiljne kritiånosti. Savez ko- cilj je da se na nauåan naåin promisli da li
munista Jugoslavije se 1965. godine zva- je ishod izbora u Slavoniji mogao odmah
niåno povlaåi s pozicije direktnog usme- da utiåe na srpsku politiåku dominaciju i
rivaåa interpretacija nauånih rezultata. “ugnjetavanje” drugih nacija, posebno
Od sedamdesetih godina s otvaranjem ar- Hrvata. Prema saznanjima do kojih je do-
238
PRIKAZI I KRITIKE
ãla, izbori za ustavotvornu skupãtinu po- smanjio u ovoj oblasti, u drugim oblas-
kazali su da je svega 10% poslanika Srba tima dræavne uprave neposredno pred
bilo iz Slavonije, dok je bilo 59% posla- vojno-monarhistiåku diktaturu uåeãñe
nika Hrvata. Ostalih 31% bilo je iz Za- Srba ponovo je opalo i iznosilo je 14%.
greba i Beograda, bilo Srba bilo Hrvata. Dakle, postojala je jedna znaåajna uzla-
Dakle, ova izborna manifestacija nije zna linija uåeãña Srba u dræavnoj upravi u
omoguñavala bilo kakav politiåki hege- razdoblju 1921–1925. godine i jedna
monizam “velikosrpske buræoazije” ili silazna, ne tako drastiåna ali ipak prime-
Srba kao nacije u Slavoniji (22,30%). Sa tna i indikativna s obzirom na stanje u
velikom verovatnoñom moæe da se kaæe i zemlji 1925–1929.”
to da su Srbi Slavonije glasali za Demo- Daljim prañenjem stereotipa kroz
kratsku stranku jugoslovenske orijenta- pitanje zastupljenosti Srba iz Slavonije u
cije ili Komunistiåku partiju Jugoslavije strukturama nosilaca “dræavne vlasti” i
koja se, pored internacionalizma, zala- “unutraãnje uprave” Savske banovine
gala za jedinstvenu jugoslovensku dr- moæe da se vidi sledeñe. Ukupno je svih
æavu. nosilaca “dræavne vlasti” i “unutraãnje
Nastavljajuñi proveravanje stereo- uprave” bilo 423, a Srba iz Slavonije 54
tipa, sada u okviru uåeãña Srba u dræavnoj ili 12%. To je bilo åak za polovinu manje
upravi Slavonije za vreme centralizacije od procenta njihove zastupljenosti u uku-
vlasti 1921–1929, autor dolazi do slede- pnom broju stanovnika Slavonije. Vaænu
ñih rezultata: u vreme ukidanja pokrajin- åinjenicu predstavlja to da nije åest sluåaj
skih uprava 1925. godine bilo je ukupno bio da se Srbi nalaze na åelu centara dr-
2.592 dræavna sluæbenika, od åega 445 æavne moñi. Moæda i vaænija åinjenica
Srba ili 18%, ãto je bilo dvostruko viãe bila je ta da su to bili sve Srbi iz Sla-
nego u vreme provizorijuma (9,70%), ali vonije, znaåi Hrvatske, a ne i Srbi dove-
joã uvek ispod procentualnog uåeãña Srba deni iz Srbije kao nosioci vlasti. Moguñe
u nacionalnoj strukturi stanovniãtva Sla- je izvesti joã jedan zakljuåak: stereotip o
vonije (23,40%). Vojska, æandarmerija “velikosrpskoj hegemoniji'' i Jugoslaviji
(bile su pod jedinstvenom komandom) i kao “tamnici hrvatskog naroda'' potpuno
policijski komesari (postavljalo ih je Mi- je neodræiv åak i za vreme diktature.
nistarstvo unutraãnjih dela u Beogradu) Hrvati iz Slavonije, bivãi ålanovi voœstva
izuzeti su iz ovih zbirnih podataka, a kada ili lokalni aktivisti Hrvatske seljaåke
je reå o njima, na podruåju Osjeåke diviz- stranke i ugledni graœani srednjih i viãih
ijske oblasti, tj. Slavonije od 251 oficira u slojeva nalazili su se u najviãim centrima
vojsci i æandarmeriji, kao i policijska ko- moñi.
mesara, 165 ili 63% su bili Srbi. Ovo je Nauåno proveravanje dosada prañe-
bila jedina oblast dræavne uprave u kojoj nih stereotipa na pitanju dræavne uprave u
su Srbi izrazito dominirali. Zbog toga se Zetskoj banovini za vreme diktature pru-
samo u ovom sluåaju moæe govoriti o nji- æilo je sledeña saznanja. Zetska banovina,
hovoj hegemoniji. Œorœe Stankoviñ dalje kao i veñina ostalih, primer je ranije iz-
kaæe: “I dok se taj disparitet neznatno reåene istoriografske potvrde da je Jugo-
239
slavija bila potåinjena u znaåajnoj meri matiåno, iseljavanje iz Banovine, kao i iz

politiåkoj vladavini “velikosrpske buræo- Slavonije.” Tako je veñ teæak poloæaj
azije” jer je postojala znaåajna koncen- srpskog stanovniãtva u Banovini Hrvat-
tracija upravne i politiåke moñi pravo- skoj dodatno pogorãan. Posle upravnog
slavnog stanovniãtva (Srba), posebno aparata i pravosuœa, prosveta je pretrpela
onih iz Srbije na upravnim funkcijama i najizrazitije “personalne promene”, po-
banskim mestima. Meœutim, ne stoji tvr- sebno ako se ima “u vidu obaveznost hr-
dnja da je Jugoslavija bila “tamnica nar- vatskog pravopisa u ãkoli i upravi i for-
oda” za sve njene narode. U pet od devet malno uvoœenje ideologije HSS u ãkole.”
banovina banovi su bili Srbijanci. To je Treñi deo knjige, Nagoveãtaj nove isto-
neosporna åinjenica. U banovinskoj upra- rije, poåinje raspravom o istoriåaru Jo-
vi dominirali su domañi pravoslavni åi- vanu Bl. Jovanoviñu kao zaboravljenom
novnici (u strukturi inspektora u okru- putokazu do prvih utemeljivaåa dru-
ænim inspektoratima i meœu naåelnicima ãtvene istorije u srpskoj istoriografiji. U
srezova), bez obzira na nacionalnu struk- vremenu pred Balkanske ratove i Prvi
turu stanovniãtva. Ovo se nije odnosilo na svetski rat jedan krug konzervativnih na-
predsednike opãtina i gradonaåelnike, uånika i intelektualaca formirao se kao
mada su oni bili samo prenosioci volje nosilac ideje o druãtvenoj istoriji. Meœu
centara dræavne i banovinske upravne njima je glavno mesto zauzimao dr Jovan
moñi. Bl. Jovanoviñ.
Zavrãni deo analize predstavlja nau- Savremena epoha, koju karakteriãu
åno proveravanje stereotipa u ålanku brzi ritmovi i procesi dugog trajanja,
“Reforma prosvete u Banovini Hrvatskoj nametnula je novi teorijsko-metodoloãki
i Srbi u Slavoniji”. Reformi prosvete u pristup i izbor tema. U tom smislu nova
Banovini Hrvatskoj, a time i u Slavoniji istorija je prvo, reakcija na sve tradicio-
dat je veliki znaåaj u preustrojstvu celok- nalne paradigme u istoriografiji, a prven-
upnog druãtvenog æivota. Nju su karak- stveno na tradicionalistiåku paradigmu
terisale, prema autorovim nalazima, tri politiåke istoriografije. Drugo, ona nasto-
kljuåne sastavnice: “1) neravnopravnost ji da se na drugi naåin “åita”. Treñe, nas-
izmeœu Hrvata i Srba, na ãtetu Srba, ali s toji da u svoj vidokrug istraæivanja i eksp-
prihvatanjem åinjenice da je ta neravno- likacije ukljuåi sve aspekte ljudske delat-
pravnost bila ublaæena u prosvetnim a nosti (totalna istorija). Åetvrto, treba da
produbljena u politiåkim odnosima za nastoji da se dræi principa univerzalne
dve decenije postojanja jugoslovenske intelektualnosti. Prema tome nova istorija
dræave, 2) permanentno zaostajanje u podrazumeva: novu ekonomsku istoriju
prosveñivanju naroda i pismenosti, naro- (korespondirala je sa onim ãto je posle-
åito srpskog seoskog stanovniãtva... 3) dica na totalitet druãtvenog æivota) sa
pritisak banovinskih vlasti na æivotnu eg- novinom kao ãto je istorija upravljanja;
zistenciju uåitelja, profesora srednjih novu istoriju politiåke misli koja nagla-
ãkola i ãkolskih “ravnatelja” svih kate- ãavala potrebu pravilnog åitanja i isto-
gorija i njihovo postepeno, ali ne i dra- rijskih tekstova (zaãto izbor konkretne
240
PRIKAZI I KRITIKE
teme, na koji naåin je problematizovana, vezao prema univerzitetima, i to kao nas-

kakav je imala druãtveni i nauåni odjek, tavnim, a pre svega kao nauånim ustano-
funkciju); istorija odozdo ili istorija niæih vama. Na Beogradskom univerzitetu æe-
druãtvenih slojeva, kao i onih druãtvenih ne su u tome domenu participirale na sle-
slojeva i grupa koje do sada nisu imale deñi naåin. Do 1924. godine na Univer-
svoju istoriju; istorija æena istraæuje ra- zitetu nije bila zaposlena nijedna æena u
zliåite oblike druãtvenih uloga æene; mik- nastavniåkom zvanju, a radilo je ukupno
roistorija koja podrazumeva istraæivanje 6% u svim ostalim oblastima. Godine
rasprostranjenosti i porekla slobodne vo- 1931. na Beogradskom univerzitetu ra-
lje åoveka unutar opãteg okvira ljudskog dilo je 7% æena, i to samo jedna u zvanju
druãtva; istorija åitanja treba da odgovori docenta a ostale u zvanju asistenta, vo-
na pitanje kako je i ãta åovek åitao u je- lontera ili u sastavu tehniåkog i admini-
dnoj epohi, ne samo radi sticanja znanja, strativnog osoblja. Uoåi Drugog svetskog
zabave ili zbog puke radoznalosti, te sti- rata na Beogradskom univerzitetu radilo
canja slike o “opãtoj kulturi”, veñ kako je 12% æena. Poveñanje broja zaposlenih
bismo shvatili i saznali na koji naåin je æena na Univerzitetu u Beogradu slagalo
åovek osmiãljavao svoj æivot; istorija sli- se sa opãtim trendom poveñanja broja stu-
ka (istorija izvornog vizuelnog materi- dentkinja, a to se odrazilo na poveñanje
jala) razvija se na bliskom glediãtu kao i broja æena zaposlenih u upravnom apa-
istorija åitanja a, valja se prisetiti, Dæu- ratu, prosveti, zdravstvu i kulturi.
lijen Gardiner je u svojoj knjizi eseja Ãto Nagoveãtaj nove istorije nalaæe ra-
je istorija danas?' oznaåila da je predmet zotkrivanje odnosa izmeœu istorijskih
“istorije danas”: vojna istorija, politiåka stereotipa i stvarnosti. Pogubno za ljud-
istorija, ekonomska istorija, druãtvena is- sku egzistenciju je ubeœivanje da se isto-
torija, istorija religija, istorija nauka, is- rija åesto ponavlja kao farsa, a upravo
torija æena, istorija umetnosti, intelektu- tome åesto su – zbog svojih interesa koji
alna istorija, istorija narodne kulture, di- su bili daleko od bilo kakvog druãtvenog
plomatska istorija, evropska istorija i is- morala – pribegavale politiåke elite u XX
torija treñeg sveta. Recepcija savremenih veku.
kretanja u istorijskoj nauci odslikava izu- U eseju “Savezniåko bombardovanje
zetno bogat pluralizam inovacija i istra- Nezavisne Dræave Hrvatske (1943–
æivaåkih poduhvata. 1945)” Œorœe Stankoviñ na lucidan naåin
Prilog novoj istoriji predstavlja i uspeva da sa stanoviãta istorijske nauke
analiza poloæaja æene u ustavima Kralje- objasni istorijske stereotipe o savezniå-
vine Jugoslavije (1918–1945). Odgovor kim (anglo-ameriåkim) vazduãnim ope-
na ovo pitanje moæe da bude predstavljen racijama nad Balkanom, a posebno nad
kao svojevrsno ogledalo epohe i kultur- NDH od poåetka masovnih dejstava kra-
nog razvoja jugoslovenskog druãtva. Pre- jem 1943. godine do kraja rata 1945. go-
ma Vidovdanskom ustavu nauka i umet- dine. Saveznici su samostalno odreœivali
nost bili su slobodni, a univerziteti su bili strateãke ciljeve, ãto je znaåilo sistemat-
dræavni. Ustavotvorac se viãestruko oba- sko uniãtavanje znaåajnih uporiãta, fab-
241
rika koje su radile za nemaåke potrebe, vanja”. U toj fazi u Srbiji se ipak nije
komunikacijskih pravaca i åvoriãta, ne- oseñao duh modernizacije. Dugo je
prijateljskih vojnih jedinica itd. Velike pojam modernizacije ostao izvan struk-
civilne ærtve bile su nemila posledica od- tura vlasti, gde su moderno obrazovani
nosa koji je vladao izmeœu tehniåkih mo- kadrovi voluntaristiåki troãeni po diktatu
guñnosti onovremenih aviona bombar- partije na vlasti i njihove ideoloãke
dera i efikasne protivvazduãne odbrane s podobnosti. Eksplozija visokog obrazo-
jedne strane i ratne logike s druge, prema vanja u Srbiji, ipak je ostavila udeo
kojoj je bilo vaænije saåuvati æivote pilota mladih koji su se posveñivali visokom
i avione nego imovinu i stanovniãtvo ne- obrazovanju ispod 10% (prosek za Jugo-
prijatelja. Uvreæeno je miãljenje, s obzi- slaviju 13,5% u 1980. godini). U Srbiji je
rom na intenzitet bombardovanja i broj nauka imala iskljuåivo socijalnu
civilnih ærtava, da je nad NDH vrãeno tzv. funkciju, sa izraæenim teænjama politike
meko bombardovanje a nad Srbijom i da uspostavi monopol nad obrazovanjem
Crnom Gorom “tvrdo bombardovanje” sa i naukom, osim u kratkom razdoblju “vla-
daleko razornijim posledicama. Meœutim davine liberala''. Sistem samoupravljanja
termin “meko bombardovanje ne moæe se pokazao se kao antinauåan i antimodern-
uopãtavati za celo podruåje NDH ili Slo- izacijski åinilac. Samoupravljanje u sferi
veniju. Dovoljno je prisetiti se sukob- nauke nikada nije naãlo ravnoteæu
ljenih savezniåkih ineresa na balkanskom izmeœu demokratskog odluåivanja kao
prostoru, strateãkog znaåaja pojedinih re- humanistiåke pozicije nauånika i raciona-
giona, surovosti rata same po sebi i anta- lnosti njegovog rada i vrednosti njegovog
gonizma nosilaca sukobljenih ideologija i proizvoda. Savremena antinauånost, kao
politiåkih interesa na samom terenu, stra- i njene posledice na modernizacijske pro-
teãki izuzetno vaænom. Sa stanoviãta isto- cese u Srbiji i Jugoslaviji, najmanje je
rijske nauke racionalno treba prihvatiti bila dilema same nauke veñ jasna pos-
proãlost i pravilno se postaviti prema isto- ledica ukupnog druãtvenog razvoja kon-
rijskim stereotipima koji mogu imati po- cipiranog u okviru istorijski promaãenog
guban uticaj na stvarnost. politiåkog sistema. Dnevna politika u go-
Jedan od izazova nove istorije je dinama jugoslovenske krize ljubomorno
odnos izmeœu savremene antinauånosti i je åuvala neke stare i proizvodila nove
modernizacije Srbije. Taj izazov prihvata ideoloãke stereotipe, duhovnu inertnost i
Œorœe Stankoviñ smatrajuñi da je savre- odsustvo produktivne i nauåno zasnova-
mena antinauånost u jugoslovenskoj pone svesti. Istorijska nauka ima jednu spe-
sebno srpskoj praksi posledica odsustva cifiånu druãtvenu funkciju da svojim au-
savremenog naåina “rada na nauci”, nas- tonomnim spoznajama uåini prvi korak i
tavi i obrazovanju, i “zadræavanja klasi- pokaæe da je moguñe stvoriti sferu moral-
ånih i konzervativnih oblika univer- nog druãtvenog i politiåkog æivota zasno-
ziteta”, itd. Posle Drugog svetskog rata vanog na elementarnoj solidarnosti ljudi.
åinioci nauåne politike u Srbiji poåeli su Esej o istoriåaru Branku Petranoviñu
sa “revolucionisanjem nauke i obrazo- zasvodnjava treñi deo knjige Nagoveãtaj
242
PRIKAZI I KRITIKE
nove istorije i govori o åoveku i nauåniku nama i nedeljnim åasopisima. U njima su

epohe promena. Istiåe u punom svetlu sadræana nastojanja nauånika–istoriåara
njegovu nauånu doslednost i prihvatanje za vaspostavljanjem nauåne istorije da-
åinjenice da nauånik stalno mora da na- nas na prostorima uzburkanog Balkana,
preduje s pojavom novih teorijsko-me- jer je to egzistencijalno pitanje. Ovo zbog
todoloãkih inovacija, novih izvora i liter- toga ãto istorijska nauka i istoriåar imaju
ature. Petranoviñ je istakao okosnicu raz- znaåajnu druãtvenu ulogu: da vladajuñoj
voja jugoslovenske istoriografije bez ide- politiåkoj eliti prezentiraju kritiåka na-
oloãkih i nacionalnih matrica. Prepoznao uåna znanja, objektivnost, racionalnost i
je, da je primarno za istorijsku nauku da istinitost, koju ona treba da iskoristi u
se istorijski problemi heuristiåki zasnuju izgradnji druãtvenog progresa, graœan-
na proverenim istorijskim izvorima i sve- ske tolerancije i humaniteta.
doåanstvima, ne samo jugoslovenskim Posle knjiga Izazov istorije I–II i
veñ i stranim. Na prvo mesto je stavio Istoriografija pod nadzorom, Prilozi
istoriju druãtva i privrede. Zatim je pom- istoriji istoriografije I–II, koautorstvo sa
icao predmet istraæivanja za koji bi se Ljubodragom Dimiñem, Œorœe Stanko-
danas moglo reñi da je bio koncept ili bar viñ je knjigom Istorijski stereotipi i na-
anticipacija totalne istorije. uåno znanje uåinio smeo iskorak ka ute-
Åetvrti deo knjige, Dijalog proãlosti meljenju moderne srpske istorijske na-
i sadaãnjosti, sastoji se od osam intervjua uke.
i ålanaka objavljenih u dnevnim novi- Duãan BAJAGIÑ
Dr Milica Milenkoviñ, dr Toma Milenkoviñ, Zapoãljavanje u Srbiji. Od

zaåetka do osloboœenja zemlje 1944, knjiga I, Republiåki zavod za træiãte
rada, Beograd 2002, str. 344
Istraæivanja o socijalno – ekonom- nezaposlenosti kao glavnu karakteristiku

skom poloæaju radniåke klase u Srbiji i na ekonomskog sistema Srbije i Jugoslavije
jugoslovenskom prostoru u celini tokom u åitavom meœuratnom periodu.
XX veka gotovo da su prestala da budu Polazeñi od åinjenice da je fenomen
tema istoriografije u Srbiji u poslednjih nezaposlenosti star koliko i ljudska civi-
dvadeset godina. Teme o tzv. nacional- lizacija autori su se u prvom delu knjige
nom pitanju, unutraãnjo-politiåkim i me- osvrnuli na oblike dræavnog i druãtvenog
œunarodnim odnosima stekle su potpunu pomaganja siromaãnih u starom Rimu,
dominaciju. Zbog toga knjiga dr Milice Vizantiji, srednjovekovnoj Srbiji i Oto-
Milenkoviñ i dr Tome Milenkoviña Zapo- manskoj imperiji. Praksa pomaganja siro-
ãljavanje u Srbiji. Od zaåetka do oslo- tinje u gradovima karakterisala je pome-
boœenja zemlje 1944, predstavlja pravo nute civilizacije, s tim ãto je bila najra-
osveæenje i skreñe paænju na fenomen zvijenija u Rimskom carstvu gde je na
243
prelazu iz stare u novu eru institucija tirani kao kriminalci i skitnice. Prve rad-
pomaganja sirotinje preãla u pravi sistem niåke institucije u Srbiji stvorene su
besplatne podele æita i novca siroma- 1854. godine u Topolivnici u Kragujevcu,
ãnima svakog meseca. Pet vekova je Rim kada su na inicijativu njenog direktora
izdræavao sirotinju po gradovima. Ãarla Zubrija osnovana Bolesniåka kasa i
Osvrñuñi se na poåetke modernog Radniåki fond.
radniåkog zakonodavstva u Evropi autori Posredovanje rada i pruæanje pomoñi
posebnu paænju åitaoca skreñu na pojavu nezaposlenim radnicima u Srbiji do Pr-
moderne ideje o osiguranju i zaãtiti rad- vog svetskog rata vrãili su sindikati
nika u meœunarodnim razmerama poået- (Glavni radniåki savez osnovan je 1903),
kom XIX veka, koju je formulisao Robert ali samo za sindikalno organizovane rad-
Oven, a kasnije preuzela Prva i Druga nike kojih je do 1913. godine bilo 4.227.
internacionala. Osnivanje Meœunarodnog Pred Prvi svetski rat Srbija je imala 500
udruæenja za zakonsku zaãtitu radnika preduzeña i 20.000 industrijskih radnika.
1900. godine imalo je veliki znaåaj za Pored sindikalnih berzi rada u Srbiji
kasniji razvitak radniåkog zakonodavstva su do Prvog svetskog rata postojale i pri-
u Evropi. vatne. Njihova delatnost bila je pravno
Predmet knjige Zapoãljavanje u regulisana 1887. godine. Sindikalci su
Srbiji vezan je za pitanja posredovanja privatne berze rada smatrali “razbijaå-
rada i pruæanja pomoñi nezaposlenim ra- kim, nemoralnim i ãtrajkbreherskim” in-
dnicima, kao i za zaãtitu i osiguranje rad- stitucijama.
nika u Srbiji od sticanja nezavisnosti do U toku Prvog svetskog rata gotovo
zavrãetka Drugog svetskog rada. Autori sve ratujuñe zemlje da bi pridobile rad-
su imali da savladaju veliki problem ne- niåku klasu za uåeãñe u ratu i podnoãenje
dostatka i parcijalnosti istorijske graœe o velikih ratnih ærtava obeñavale su soci-
datom predmetu istraæivanja, koji meœu- jalnu reformu i uklanjanje “velikih soci-
tim nije bitnije uticao na pouzdanost isto- jalnih nepravdi”. S druge strane, radi-
riografske rekonstrukcije jer je kompen- kalizacija radniåke klase u Evropi koja se
zovan raznovrsnoãñu izvora i njihovom ogledala u poveñanju broja ålanova soci-
minucioznom komparacijom. jalistiåkih partija i sindikalnih organiza-
Do Prvog svetskog rata dræava u cija, kao i u viãestrukom umnoæavanju
Srbiji nije materijalno pomagala nezapo- radniåkih ãtrajkova, bila je podstaknuta i
slene radnike. Odnosi izmeœu posloda- ruskom Oktobarskom revolucijom.
vaca i zaposlenih bili su regulisani Ured- U takvoj istorijskoj situaciji evrop-
bom o esnafima iz 1847. godine i Pra- ska socijaldemokratija inicirala je meœu-
vilima o odnosima slugu i njihovih gazda narodno radniåko zakonodavstvo koje je
iz 1887, kao i Pravilima o posrednicima trebalo da obezbedi zaãtitu zdravlja rad-
za nabavljanje slugu i sluæbe iz iste go- nika, oåuvanje porodiånog æivota i obra-
dine. Ove pravne regulative primenjivane zovanje za radniåku klasu. Osiguranje
su na sve radnike zaposlene u industriji, protiv nezaposlenosti bilo je istaknuto u
zanatstvu i trgovini, a nezaposleni su tre- prvi plan.
244
PRIKAZI I KRITIKE
Ove inicijative realizovane su na Autori naglaãavaju da je donoãenjem

Mirovnoj konferenciji u Parizu na kojoj Obznane od strane Vlade Kraljevine SHS
su usvojene “radniåke odredbe” Mirov- 1920. godine zadat udarac ne samo Ko-
nog ugovora i osnivanjem Meœunarodne munistiåkoj partiji Jugoslavije, veñ i rad-
organizacije rada. Sve ålanice Druãtva niåkom i sindikalnom pokretu u celini.
naroda bile su ålanice MOR-a, a time i “Obznana je po svojoj suãtini i posledi-
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Za- cama bila antiradniåka, a ne samo antiko-
konom iz 1926. godine Kraljevina SHS munistiåka mera” (71). Nekoliko dana po
ratifikovala je neke konvencije MOR-a, donoãenju Obznane poslodavci su otka-
meœu kojima se nalazila i konvencija o zali zakljuåene kolektivne ugovore ili su
nezaposlenosti. Meœutim, sve do Drugog prestali da ih poãtuju. Prestali su da se
svetskog rata Jugoslavija nije ratifikovala poãtuju i gotovo svi zakonski propisi o
konvenciju MOR-a o osmoåasovnom zaãtiti i inspekciji rada. Radnici su otpu-
radnom vremenu. ãtani bez zakonskog roka, a nadnice su
Sa zavrãetkom Prvog svetskog rata obarane. Autori sa pravom istiåu da se
Kraljevina SHS suoåila se sa masama radniåki pokret u Srbiji nikada nije opo-
nezaposlenih demobilisanih vojnika – ravio od udaraca koje mu je nanela Obz-
radnika. Da bi ublaæilo posledice rata u nana i da je to imalo veliki uticaj na ra-
Srbiji Ministarstvo za socijalnu politiku zvoj sindikalnog pokreta u celom meœu-
Kraljevine SHS, osnovano decembra ratnom periodu.
1918, davalo je sindikatima u toku 1919. U Beogradu je 1919. godine otvo-
godine manje sume novca da ih razdeli rena Srediãna berza rada, kao prva javna
nezaposlenim sindikalno organizovanim berza rada u Srbiji, osnovana od strane
radnicima. Ministarstva za socijalnu politiku Kralje-
Razmatrajuñi pitanje posredovanja vine SHS. Ona nije bila dræavna institu-
rada i pomoñi nezaposlenima u Srbiji u cija jer je njome rukovodio upravni odbor
periodu izmeœu dva svetska rata, autori sastavljen od predstavnika radniåke i
poloæaj radniåke klase posmatraju kroz poslodavaåke komore. Pri njoj su prora-
prizmu statusa i æivotne drame nezapo- dila i dva azila za putujuñe nezaposlene
slenih. Åak i procenu privrednog razvoja radnike i javna kuhinja u kojima su neza-
vrãe putem kriterijuma porasta ili pada posleni radnici dobijali besplatan smeãtaj
broja nezaposlenih na berzama rada. i hranu. Srediãnoj berzi rada najåeãñe su
Ovakav pristup ima nauåno opravdanje u se obrañali sindikalno neorganizovani ra-
oblasti socijalne istorije kada se prime- dnici, jer je 80% sindikalno organizova-
njuje na analizu perifernog evropskog nih radnika traæilo posao preko sindi-
druãtva koga su karakterisali ogromna kalnih berzi rada. Sindikalne organizacije
rezervna armija radnika i nedostatak fi- su pruæale i skromnu novåanu pomoñ
nansijskog kapitala. Broj i poloæaj neza- svojim nezaposlenim ålanovima.
poslenih radnika u takvom druãtvu naj- Vlada Kraljevine SHS je 1919. go-
upeåatljivije oslikava nivo njegove raz- dine donela Uredbu o radnom vremenu u
vijenosti. industrijskim, zanatskim, rudarskim i
245
saobrañajnim preduzeñima kojom je uve- Nezaposleni radnici dobijali su preko

deno osmoåasovno radno vreme u celoj dræavne (javne) berze rada i vanrednu po-
Kraljevini. Narodna skupãtina Kralje- moñ. Nju je primao relativno veliki broj
vine SHS je 1921. godine usvojila Zakon nezaposlenih radnika ali u malim izno-
o zaãtiti radnika kojim su osnovane dr- sima. I redovna i vanredna novåana po-
æavne berze rada kao pomoñni organi Mi- moñ nezaposlenima bila je daleko ispod
nistarstva za socijalnu politiku i åiji se rad egzistencijalnog minimuma.
finansirao iz budæeta. Meœutim, Zako- Pomoñ u naturi je podrazumevala
nom nije bilo predviœeno da nezaposlene najåeãñe prenoñiãte i hranu u radniåkim
radnike izdræava dræava. prihvatiliãtima. Najbrojniji koristici rad-
Iako je Vidovdanskim ustavom i niåkih skloniãta bili su mladi (izmeœu 20
ålanom 2. Zakona o osiguranju radnika – 30 godina) nekvalifikovani i kvalifiko-
bilo predviœeno zakonsko osiguranje rad- vani nezaposleni radnici.
nika u nezaposlenosti, ono je uvedeno tek Osim pomenutih dræavne (javne)
Uredbom o zbrinjavanju nezaposlenih berze rada su izdavale i putnu pomoñ i
radnika 1937. godine. Njome su redovne pomoñ u obliku 50% povlastice za voznu
pomoñi uslovljene uplañivanjem prinosa kartu nezaposlenim radnicima koji su
za nezaposlenost. Visina redovne pomoñi putovali po zemlji u potrazi za poslom.
odreœivala se prema nadniånom razredu u Transformacija berzi rada od dræav-
kojem je uplañivan prinos za nezaposlenih ka javnim u Jugoslaviji izvrãena je
nost. Pored uvoœenja obaveznog osigu- 1927. godine kada je doneta Uredba (Pra-
ranja radnika i nameãtenika u nezaposle- vilnik) o organizaciji posredovanja rada,
nosti ovom uredbom dati su i propisi o davanju neposredne pomoñi besposle-
podizanju radniåkih stanova i zgrada za nim radnicima, kao i davanju jeftinih zaj-
zbrinjavanja nezaposlenih. mova za podizanje radniåkih stanova.
Iste godine doneta je i Uredba o min- Zakonski uslovi za dobijanje neza-
imalnim nadnicama, kolektivnim ugo- posleniåke pomoñi ovom Uredbom su
vorima i arbitraæi. pogorãani. Meœutim, sluæba za posredo-
Pomoñ nezaposlenima preko dræav- vanje rada organizovana je i efikasnije i
ne (javne) berze rada od 1923. godine fin- oæivela je. Sluæba za posredovanje rada
ansirano je putem prireza koji su plañali reorganizovana je kao javna samouprav-
radnici i poslodavci. Prirez je prvih devet na radniåko-poslodavaåka organizacija
godina iznosio 1,8% od jednodnevne obez- za posredovanje rada i pomaganje neza-
beœene nadnice, zatim je 1932. udvos- poslenim radnicima. Ipak, dræava je u
truåen, da bi 1937. bio utvrœen u visini njima zadræala snaæne upravne i kontrol-
20% od iznosa prinosa za osiguranje u ne funkcije. Prijavljivanje nezaposlenih
bolesti, utvrœenog Zakonom o osiguranju radnika berzama rada i potraænja radne
radnika. snage preko njih nisu bili obavezni.
Na ovaj naåin je finansirana redovna Od sredine dvadesetih godina stopa
pomoñ nezaposlenim radnicima koja se nezaposlenosti u Jugoslaviji je konstan-
nikad nije izdavala za duæe od 12 nedelja. tno rasla da bi kulminaciju doæivela
246
PRIKAZI I KRITIKE
poåetkom tridesetih godina u vreme nemoñni. Inspekcija rada je tu mogla

velike ekonomske krize. U periodu 1928. malo da pomogne. Radnici se åak nisu ni
– 1938. godine broj nezaposlenih pov- æalili na svoj bedan poloæaj, jer su pred
eñao se za 6,17 puta. fabriåkim kapijama åekale desetine i sto-
Svetska ekonomska kriza poåela je u tine nezaposlenih radnika, spremnih da
Jugoslaviji tek poåetkom tridesetih godi- odmah uskoåe na eventualno upraænjeno
na i prvo je pogodila drvnu industriju. radno mesto” (200).
Radikalno je bio smanjen izvoz poljopri- U takvoj ekonomskoj situaciji poslo-
vrednih i stoåarskih proizvoda, glavnih davci su traæili reformu socijalnog zakon-
stavki u jugoslovenskom izvozu, ãto je odavstva da bi se oslobodili obaveza
dovelo do velikog pada cena tih proiz- osiguranja. Zahtevali su da se radno vre-
voda na domañem træiãtu i sloma trgovine me produæi na 10 – 12 sati dnevno i da se
æitaricama. Smanjeni su dræavni prihodi. poslodavci oslobode svih obaveza plaña-
Stvoren je veliki raspon izmeœu cena po- nja osiguranja radnika, a da radnici sami
ljoprivrednih i industrijskih proizvoda. plañaju svoje osiguranje. Zatim, da se
Selo je doæivelo katastrofu. Seljaci su se eliminiãu svi posrednici izmeœu rada i ka-
zaduæivali, ali dugove nisu mogli da vrate. pitala i da se zaposlenje radnika prepusti
Pohrlili su u gradove gde je veñ bilo puno slobodnoj pogodbi zainteresovanih
nezaposlenih radnika. Veñina radnika pri- strana.
hvatala je poslove pod bilo kakvim uslo- Autori naglaãavaju da je motiv po-
vima i za izuzetno niske nadnice. slodavaca bio da se kriza iskoristi za re-
U vreme kada se privredna kriza u dukciju prava koja je radniåka klasa izbo-
Jugoslaviji nalazila na vrhuncu 1932/33. rila kroz radniåko zakonodavstvo i da ona
godine skoro su prestale da vaæe zaãtitne ostanu smanjena i kada kriza proœe.
odredbe radniåkog socijalnog zakono- Sve radniåke i sindikalne institucije
davstva. Poslodavci su otpuãtali skuplje upele su sve snage da mobiliãu javnost za
kvalifikovane radnike i na njihova mesta oåuvanje radniåkog zakonodavstva. Tra-
dovodili nekvalifikovane radnike, æene i æili su da se umesto pomaganja nezapos-
decu, kao jeftiniju radnu snagu. “Raåuna lenih, uvede obavezno zakonsko osigu-
se da je u rudarstvu radilo 83,2%, a u drv- ranje radnika u nezaposlenosti.
noj industriji 68% seljaka koji su tu, kao Meœutim, do pogorãanja radniåkog
jeftinija radna snaga dovedeni na mesto zakonodavstva nije doãlo zbog interven-
otpuãtenih kvalifikovanih i polukvalifi- cije MOR-a, jer je Jugoslavija 1927. i
kovanih radnika” (200). Radno vreme se 1929. godine ratifikovala veñinu konven-
produæilo i na 14 sati. “O propisanom cija MOR-a.
dnevnom, nedeljnom i godiãnjem odmo- Pomoñ nezaposlenima poåetkom tri-
ru, nije moglo da bude ni reåi, o rad- desetih godina uglavnom se svodila na
niåkim poverenicima i poãtovanju ostalih deljenje besplatne hrane, kao ãto je åinila
zaãtitnih odredaba radniåkog zakonodav- organizacija “Nasuãni hleb”. Opãtina gra-
stva takoœe. Poslodavci su postali sve- da Beograda osnovala je Akcioni odbor
moñni, a radnici, praktiåno nezaãtiñeni i za zimsku pomoñ nezaposlenim radnici-
247
ma koji je organizovao javne kuhinje. Sa nih drugova ili su im ustupali svoja radna
pravom se konstatuje da je radniåko osi- mesta 2–3 dana nedeljno. Na taj naåin
guranje u nezaposlenostina ovaj naåin oåuvana je povoljna tarifa, a nezaposleni
zamenjeno milostinjom. grafiåki radnici bili su materijalno zbrinu-
Autori posebno istiåu znaåaj sindi- ti. U tarifom obuhvañenim ãtamparijama
kalnih berzi rada koje su svojim åla- (a to su bila sva veña ãtamparska predu-
novima izdavale mnogo veñe sume po- zeña), mogli su da budu zaposleni samo
moñi nego javne berze rada iako su sin- sindikalno organizovani radnici i to po-
dikati bili siromaãni. Tom opãtem viso- sredstvom svoje sindikalne organizacije.
kom sindikalnom proseku mnogo su Klasno svesni i profesionalno soli-
doprineli grafiåki radnici i privatni na- darni grafiåki radnici zahvaljujuñi soli-
meãtenici. darnosti i åvrstoj organizaciji svog sindi-
Grafiåki radnici, koji su bili najobra- kata uspeli su da kontroliãu profesionalno
zovaniji i procentualno sindikalno orga- træiãte rada i oåuvaju dobre zarade, ãto im
nizovani u najveñem broju, iskazivali su je omoguñilo da neprekidno vode brigu o
najveñu meœusobnu solidarnost meœu ra- nezaposlenim grafiåarima. Sindikalno
dniåkom klasom Jugoslavije u meœurat- organizovani kvalifikovani grafiåki rad-
nom periodu. Posle Prvog svetskog rata nici uplañivali su u sindikalne fondove
nezaposlenost meœu njima je bila velika. osiguranje za sluåaj nezaposlenosti i pot-
Meœutim, nezaposleni grafiåki radnici ni- pore za nezaposlene su stoga bile priliåno
su vrãili pritisak na postojeña radna mesta visoke i podmirivale minimum egzisten-
i nisu obarali nadnice. Zahvaljujuñi viso- cijalnih potreba nezaposlenih.
koj solidarnosti meœu ãtamparskim rad-
nicima zaposleni su davali 30–50% od Dr Marija OBRADOVIÑ
svojih nadnica za izdræavanje nezaposle-
Alija Izetbegoviñ, Sjeñanja, TKD Ãahinpaãiñ, Sarajevo, 2001, str. 503
Nedavna smrt Alije Izetbegoviña i vest nastanka i razvoja jedne posebne

uvek aktuelna svakodnevica dogaœaja u æivotne i politiåke filozofije i senzibili-
Bosni i Hercegovini povod su da se pot- teta. Autor veñ u pristupnoj reåi upozo-
punije sagleda æivot ovog åoveka. Nje- rava na subjektivan odnos prema stvar-
govi memoari, objavljeni pre tri godine, nosti u svojim memoarima. Oni “nisu his-
imaju u tom smislu naroåitu vaænost. torija, niti historiju trebaju pisati uåes-
Izetbegoviñeva Sjeñanja uz sav teret sub- nici”, insistirao je Izetbegoviñ (11). Nama
jektivnog u njima ukazuju se kao nezao- se, pak, dragocenim za istoriju u ovim
bilazno svedoåanstvo o ljudima, dogaœa- memoarima åine upravo mesta u kojima
jima i vremenu u dugom rasponu novije je autor najviãe ponirao u svoju nutrinu i
istorije Balkana. Ona donose i liånu po- emocije.
248
PRIKAZI I KRITIKE
Kvalitetno opremljena, u lepoj ãtam- Keseroviña, naåelnika glavnog åetniåkog

pi i povezu, knjiga je dopunjena foto- ãtaba. Ispriåali su mu priåu kako je moj
grafijama i registrom imena i geografskih djed 1914. spasio 40 Srba (...) Zahvalju-
pojmova. Pristupnoj reåi autora sledi juñi toj okolnosti, ja sam izvukao æivu
“Kratka povijest Bosne i Hercegovine” glavu”.
(13–19), u åijem podnaslovu stoji da je Za krhku fiziåku konstituciju Izetbe-
“napisana prema Povijesti Bosne Noela goviñ kaæe da je nasledio od majke. Od
Malcolma”. Uåinilo nam se da nasumice oca je povukao introvertnost Izetbego-
poreœane Malkolmove “istorijske” åinje- viña koji su “viãe ãutljivi i povuåeni
nice i dræavno-pravni argumenti stoje ljudi”. Viãe puta u Sjeñanjima Izetbego-
usiljeno i u izvesnom neskladu prema za- viñ je isticao da se åvrstina njegovih
okruæenoj celini Memoara. æivotnih ubeœenja temeljila na iskrenom i
Shodno memoarskom obrascu pri- dubokom religioznom oseñanju koje je
povedanje je postavljeno hronoloãki, po- poneo iz roditeljskog doma. “Svemir bez
åev od porodiånih korena i mladosti o Boga” åinio mu se besmislen (23).
kojima je autor pisao u prvom poglavlju U ovom poglavlju Izetbegoviñ iznosi
(Mladost i prva robija, 21–35). Njegova i svoj doæivljaj Kraljevine Jugoslavije,
porodica je po oåevoj liniji poticala iz kao dræave u sluæbi srpske hegemonije i
Beograda koji su, kao muslimani, morali ugnjetavanja. Po njemu, svuda na vlasti
da napuste 1868. godine. Njegov “djed”, bili su Srbi, a sa naroåitom ozlojeœenoãñu
(po njemu je dobio ime), Alija Izetbego- Izetbegoviñ piãe o “prinudnoj” opãtena-
viñ, bio je gradonaåelnik Ãamca u Prvom rodnoj æalosti posle ubistva kralja Alek-
svetskom ratu i joã uvek se u to vreme sandra u Marseju. Crne zastave bile su
istaknute ãest meseci: “gradovi su pola
sporio oko vlasniãtva nad nekim pose-
godine liåili na crna straãila” (25). Uåenje
dom na Adi ciganliji. U okviru Priloga
istorije u ãkoli zapostavio je jer mu je pre-
(“Razgovori A. I. sa Abdulahom Sidra-
davao neki “Srbijanac, koji je govorio
nom”, 405), kojima je autor dopunio svo-
ekavskim nareåjem i åesto pravio neslane
je memoare, nalazimo joã poneãto o nje-
ãale na raåun nekog uåenika muslimana”.
govom dedi:
Pred kraj Kraljevine Izetbegoviñ je
“Poslije atentata na Ferdinanda “doãao u dodir sa grupom poznatom kao
1914. austrijska vlast je uzela taoce u sko- Mladi muslimani”. Tokom rata bio je u
ro svim veñim mjestima Bosne i Herce- sastavu muslimanskih milicija u bosan-
govine, srpske taoce. Nije to uspjela uåi- skoj Posavini i istoånoj Bosni (u prilogu
niti jedino u Ãamcu, jer se moj djed us- je i fotografija iz tog vremena). Posle rata,
protivio. Traæio je da on ide sa tim lju- kao istaknuti ålan organizacije Mladih
dima. To je vaæan moment u mom liånom muslimana, bio je uhapãen. U zatvoru,
æivotu, a evo zaãto je vaæan: mene su ået- zapravo u razliåitim radnim logorima,
nici 1944. uhapsili u blizini Gradaåca (...) proveo je tri godine (od marta 1946. do
umalo nisam izgubio glavu. Meœutim, marta 1949).
jedna grupa Srba je doãla da intervenira Po izlasku iz zatvora oæenio se i
kod tadaãnjeg komandanta pukovnika zapoåeo studije agronomije. Posle tri
249
godine studija i trinaest poloæenih ispita, poloæaj æene, nenasilje i prava manjina
prebacio se na pravni fakultet i zavrãio ga Deklaracija je na Zapadu primana sa ve-
u najkrañem roku (1954–56). Prvobitne likom rezervom. Mislim da joj nisu mogli
studije prirodnih nauka ostavile su traga u oprostiti åinjenicu ãto je islam stavljala u
Izetbegoviñevoj erudiciji. Tako se, u nje- srce problema” (35).
govoj knjizi, uz citate Kur’ana, nalaze i U optuænici, “Deklaracija” dobija
uzgredni komentari iz klasiåne – njutnov- konotacije koje su bile inkriminisane na
ske i Ajnãtajnove fizike, pominju se i osnovu ål. 114 (“udruæenje radi ruãenja
Kant, Hegel, Ãpengler... Omiljeni pisac dræavnog poretka”) i ål. 133 KZ SFRJ
bio mu je Dostojevski. (“verbalni delikt”). Suœenje je, po autoru,
Drugo poglavlje Sarajevski proces provedeno uz niz procesnih povreda i uz
(35–62) skoro je åitavo posveñeno na- otvoreno nasilje i pretnje nad svedocima.
slovljenom dogaœaju. Vreme izmeœu Od 36 svedoka, åije su izjave neposredno
1956, kada je zavrãio prava, i 1983. go- teretile Izetbegoviña i druge okrivljene,
dine, kada je proces zapoåeo, dato je u åak 21 svedok je na sudu promenio iskaz
samo nekoliko stranica knjige. Autor nas dat policiji. Izvrgavanje ruglu institucije
ãturo obaveãtava da je sedam godina pro- suda od samih sudija deãavalo se kada su
veo kao ãef jednog gradiliãta na hidrocen- pri ovakvom nesaglasju iskaza usvajani
trali Peruña kod Nikãiña. Samo toliko, da oni koji su dati u istrazi, a ne na sudu.
bi odmah preãao na posledice pojavlji- Izricanje presude ljudima iz Izetbe-
vanja “Islamske deklaracije”, åiji je neve- goviñeve grupe, avgusta 1983. godine,
liki tekst (oko 40 strana) Izetbegoviñ pratio je publicitet, reæirana publika koja
1970. godine “redigovao i poslao u svi- je aplaudirala i filmske kamere koje su
jet”. Revnosni be-ha kadrovici kasnije su sve zabeleæile. Krajem te godine Izetbe-
ovaj spis protumaåili kao poziv na ru- goviñ je prebaåen u Foåu gde je upuñen
ãenje ustavnog poretka u zemlji. Autor na izdræavanje åetrnaestogodiãnje robije.
smatra da je ovo tumaåenje bilo suviãe Izdræao je 6 godina, do novembra 1988,
proizvoljno, jer pozivajuñi muslimane na kada je odlukom Predsedniãtva SFRJ bio
politiåku akciju ni na jednom mestu nije osloboœen.
pomenuo da to treba da bude u Jugo- Treñe poglavlje (Osnivanje stranke i
slaviji. Evo kako on objaãnjava osnovnu pokuãaj preustroja Jugoslavije, 63–104)
ideju teksta: veñ dodiruje aktuelna pitanja najnovije
“(...) samo islam moæe zagrijati ma- politiåke i, naæalost, vojne istorije jugo-
ãtu muslimanskih masa i osposobiti ih da slovenskih naroda. Sled dogaœaja izloæen
uåine neãto u vlastitoj povesti. Ideje sa je od osnivanja politiåke partije SDA
Zapada to ne mogu. Poruka je bila na- marta 1990. godine i njenog uspeha na iz-
padana kao fundamentalistiåka, ãto je ona borima, do kasnijih meœunacionalnih su-
u posebnom smislu i bila – zahtijevala je koba koji su se pretvorili u uæasan gra-
vrañanje izvorima. Iako je osuœivala au- œanski rat. Izetbegoviñ pomalo otkriva i o
toritarne reæime, traæila poveñanje izda- politiåkoj i besedniåkoj veãtini koju je
taka za obrazovanje, zalagala se za novi morao da razvija neposredno posle izla-
250
PRIKAZI I KRITIKE
ska sa dugogodiãnje robije. Istiåe da je zaãtiñenim enklavama. Ukoliko bi se po-

posle izborne pobede insistirao na tome digao embargo, Unprofor bi napustio Sre-
da ne bude nikakvog revanãizma prema brenicu, Æepu i Goraæde a takav rizik mu-
onima koji su uåestvovali u montiranju slimanske vlasti nisu mogle da dozvole.
procesa 1983. godine. Ãesto poglavlje (Ratovati i pregova-
Prve varnice izmeœu nacionalnih rati, 223–257) sadræi saæeto viœenje pre-
stranaka nastale su veñ pri sastavu prve govaraåkih pokuãaja koji su preduzimani
viãestranaåke vlade u BiH. Iako nalazi za sve vreme trajanja rata. U izmenjenim
zamerke i HDZ-u, Izetbegoviñ smatra da okolnostima koje su nastupile u jesen
“krivica za razdor u BiH leæi prije svega 1995. godine pregovori su konaåno mogli
na SDS-u”. U ovom poglavlju dodatno se da budu privedeni svrsi. Izetbegoviñ na-
razvija teza o “srpskom hegemonu, koji vodi da Holbruk i Amerikanci nisu doz-
je u temelje Jugoslavije bio ugraœen od voljavali da ravnoteæa snaga u BiH bude
poåetka”. Polaziãna krivica je na srpskoj naruãena eventualnim zauzimanjem Ba-
strani, a ratni dogaœaji se dalje obrazlaæu njaluke. Po njemu, u tom smislu bilo je
po inerciji zapoåetih sukoba. Ovim do- indikativno i to ãto ameriåka avijacija nije
gaœajima, u rasponu od poåetnih vojnih reagovala protiv srpskih borbenih gale-
operacija aprila 1992, do pada Republike bova, koji su u kritiånim trenucima okto-
Srpske Krajine i uspeãne hrvatsko-musli- bra 1995. godine i bombardovali nadiruñe
manske ofanzive, 1995. godine, posve- muslimansko-hrvatske jedinice. Reãenost
ñeno je åetvrto poglavlje (Iz ratnog dnev- da se konaåno postigne mir bila je pri-
nika, 105–206). sutna kod sve tri strane – usledili su ko-
Pomenuti dogaœaji osvetljeni su sa naåni pregovori u Dejtonu. Njima je pos-
dosta izvorne graœe (sluæbene vojne za- veñeno sedmo poglavlje (259–299) Dej-
povesti, poverljivi podaci, saopãtenja za tonski dnevnik.
ãtampu, intervjui) koja je inkorporirana u Pripovest o Dejtonu delom ima kar-
tekst. Naroåiti znaåaj za istoriju ima liåna akter dnevnika sa ãturim beleãkama o
povest Izetbegoviña o njegovom kratko- dogaœajima iz dana u dan. Izetbegoviñ je
trajnom zarobljavanju, maja 1992. godi- deo i portre glavnih uåesnika u pregovo-
ne, i dogaœajima u Dobrovoljaåkoj ulici u rima. Evo nekoliko karakteristiånih me-
Sarajevu. Sopstvenom viœenju okolnosti sta iz opisa bivãeg predsednika bivãe
koje su pratile tragediju Srebrenice autor SRJ:
je posvetio peto poglavlje (Srebrenica, “Nisam siguran da dobro poznajem
207–223). Miloãeviña, ali åesto mi se åinilo da su on
Problem opkoljenih enklava u isto- i njegova politika dvije razliåite stvari.
ånoj Bosni obrazloæen je u ãirem kontek- Teãko sam mogao uskladiti ono ãta on
stu problema koje su muslimanske vlasti radi sa utiskom o njemu kao åovjeku. Jer,
imale sa OUN. Zahtev za ukidanje em- on nije odbojna liånost. Istina, uvijek je
barga na oruæje koji je bio nametnut vlas- pomalo pijan – ili se tako doima – i ra-
tima u Sarajevu, predstavnici UN su ve- spoloæen za razgovor. Izgleda da vjeruje
zivali sa ostajanjem njihovih trupa u u ono ãto govori.” Autor navodi da se
251
Miloãeviñ, posle neoåekivanog pristanka Podrobno opisujuñi glavne momente

da muslimanskoj strani prepusti Saraje- pregovora, poglavlje se zavrãava konaå-
vo, izlazeñi iz sobe, obratio njemu i Silaj- nim stavljanjem potpisa na ugovor, a u
dæiñu: “Lako je vama, dobili ste Sarajevo, osmom, poslednjem poglavlju Izetbe-
a meni sada valja ãljem na glavu pa meœu goviñ donosi svoje viœenje politiåkih i
one budale”. Pomenutim reåima on je meœuetniåkih okolnosti nastalih kao pos-
“ciljao na Krajiãnika i Koljeviña, koji su u ledica potpisanog ugovora (Nakon Day-
drugoj zgradi nestrpljivo oåekivali rezul- tona, 301–399). Poslednji dogaœaji koje
tat” (268). Izetbegoviñ opisuje su iz 2000. godine,
Za Tuœmana kaæe da ga nikad nije vezani za njegovo povlaåenje sa poloæaja
voleo: “bilo je neãto skorojeviñkog u nje- ålana Predsedniãtva BiH. Memoari su
govom ponaãanju, a njegov protkol bio je dopunjeni Prilozima (400–481) u kojima
na granici kiåa”. Tuœman je, po njemu, se nalaze razliåiti dokumenti, napisi iz
“uvijek htio da uzme komad Bosne – veñi ãtampe, intervjui i predavanja koja je
ili manji”. U politici se jako povodio za Izetbegoviñ odræao u arapskom svetu i u
sporazumom Cvetkoviñ – Maåek smatra- Zapadnoj Evropi.
juñi takav model najprihvatljivijim za
hrvatske interese. Aleksandar R. MILETIÑ
Profesor dr Mihajlo Åemerikiñ, Prizren i okolina 1019–1941. godina,

knj. 1–3, Igp “Prvo slovo” Beograd 2003, str. 1200
Trotomno delo dr Mihajla Åemer- jima, starim zanatima, prosvetnom i ver-
ikiña, profesora Medicinskog fakulteta u skom æivotu i mnogim dogaœajima. Po-
Beogradu, Prizren i okolina 1019–1941. red toga, Åemerikiñ je prikupio i mnogo
izuzetno je znaåajan tekst koji na speci- znaåajnih dokumenata, snimaka, rukopi-
fiåan naåin obraœuje istoriju ovoj najjuæ- sa, pisama i druge graœe vezane za pred-
nijeg grada Kosova i Metohije, od njego- met ovog rada.
vog prvog pomena 1019. do 1941. godi- U prikupljanju graœe autoru su
ne. Ono je dobrim delom istraæivaåkog mnogo pomogli prijatelji i zemljaci svo-
karaktera, zasnovano na starim ali i na jim kazivanjima, dokumentima, spisima i
najnovijim izvorima, zatim istorijskoj lit- fotografijama. Od ogromnog znaåaja bili
eraturi koja je bila od velike pomoñi su prvorazredni izvori: Duãanov zakonik,
autoru. U prikazima pojedinih dogaœaja Peñki pomenik, Arhangelska povelja cara
iz istorije Prizrena i okoline, delo ima Duãana i Hilandarska povelja Stefana
hroniåarski i putopisni karakter. Deåanskog, zatim vizantijski izvori: Pov-
Ovo trotomno delo nastalo je kao elja vizantijskog cara Vasilija Drugog iz
plod skoro pedesetogodiãnjeg rada auto- 1019. godine i turski izvori. Autor je ko-
ra. Sam autor kazuje da je zapisivao sve ristio viãe od sto autora, kako onih naj-
podatke o ljudima, porodicama, obiåa- starijih, tako i onih iz novijeg perioda.
252
PRIKAZI I KRITIKE
Pomenimo neke: arhimandrita Visokih tijom Nemanjiña, kada se intenzivno eko-

Deåana Savu, vizantijskog istoriåara Jo- nomski razvijao i postao prestonica srp-
vana Skilicu, Georgija Ostroãkog, Simu skih careva Duãana i Uroãa, sa sopstve-
Ñirkoviña, Gliãu Elezoviña, Konstantina nom kovnicom novca pod nazivom Priz-
Jiriåeka, Jovanku Kaliñ, Petra Kostiña i renski dinar. U njemu se razvijala trgo-
druge. vina; pored domañih trgovaca, naselili su
Delo je ãtampano na viãe od 1.200 se i trgovci sa strane, posebno iz Kotora i
strana, sa preko 250 najlepãih fotografija Dubrovnika. Postojala je i carina. Obiåno
Prizrena i okoline, prizrenskih porodica i je bila u rukama kefalija, a Trgom je
najpoznatijih liånosti. Autor o tome kaæe: upravljao knez, najåeãñe rodom iz pri-
"Sve ãto ima istorijsku, kulturnu i umet- morskih gradova. U tom periodu veñin-
niåku vrednost za Prizren i okolinu, pa i sko stanovniãtvo u Prizrenu i okolini bilo
ãire, nalazi se u ovom delu”. je srpsko, a bilo je i Dubrovåana, Koto-
Svaka od tri knjige je podeljena na rana, Zadrana, Spliñana, Mleåana, Grka,
viãe glava i poglavlja. Prva knjiga, pored Florentinaca, Sasa i Arbanasa, koji su
kratkog predgovora, govori o geograf- uglavnom æiveli u svojim kolonijama.
skim odlikama uz prostorno lociranje Pri- Posle bitke na Marici 1371. godine,
zrena i okoline, kao i Kosova i Metohije, Turci su osvojili delove na jugu Srbije, a
zatim o kontinentalnoj i mediteranskoj Prizren je pao pod njihovu vlast tek u leto
klimi, o flori sa viãe od 1.500 vrsta biljaka 1455, kada je postao upravno sediãte San-
i fauni sa brojnim æivotinjskim vrstama, o dæaka, podeljenog na pet nahija. Pod tur-
brojnim izvorima, kladencima, rekama, skom vlaãñu ostao je sve do Prvog bal-
potocima, vrelima, studencima, åesmama kanskog rata, a po zavrãetku Prvog svet-
i preko 15 jezera, te o saobrañaju sa put- skog rata sa podruåjem Kosova i Meto-
nom mreæom koja je graœena od najsta- hije uãao je u sastav novoformirane dræa-
rijih vremena i koja je povezivala Prizren ve Srba, Hrvata i Slovenaca.
sa mnogim tada razvijenim mestima U knjizi su podrobno opisani spo-
Srbiji. menici materijalne kulture u Prizrenu i
Tu je i podela na viãe istorijskih peri- okolini koji potiåu iz neolitskog, antiå-
oda: predindoevropski, vizantijski, sred- kog, srednjovekovnog perioda, iz vreme-
njovekovni srpski, turski i period u slo- na turske vladavine i najnovijeg doba.
bodi od 1918. do 1941. godine. Autor Mnogi spomenici su oåuvani, neki su
navodi da su predele Kosova i Metohije u oãteñeni, a pojedini su promenili svrhu.
najstarijem periodu nastanjivali Dardanci Posebna paænja posveñena je nestalom ili
sa viãe plemenskih grupa i zajedniåkom uniãtenom spomeniåkom blagu, na pri-
materijalnom i duhovnom kulturom i jez- mer nestalim ikonama iz XIV veka.
ikom. U tom periodu Prizren je bio pod Detaljno su obraœeni zanatstvo u
vlaãñu makedonskog cara Samuila (976– Prizrenu, prosvetni i crkveni æivot, imo-
1014), a posle toga 30 godina pod vizan- vinski oblici, naselja i stambene prilike.
tijskom vlaãñu. Potom se nalazio u okviru Sa posebnom paænjom opisana je noãnja
srednjovekovne srpske dræave pod dinas- u gradu i okolini kroz vekove æitelja svih
253
narodnosti koji su u njemu æiveli, zatim opisa dat je pregled sela u ovim oblasti-
proizvodnja namirnica, ishrana, stoåar- ma, kuña, poloæaja stanovniãtva, noãnje i
stvo, lov i ribolov, povrtarstvo, voñarstvo, obiåaja sa svim odlikama i specifiånos-
vinogradarstvo i påelarstvo. Detaljno su tima.
obraœene zdravstvene prilike i neprilike u Na kraju knjige dati su: pregled
raznim vremenskim periodima. znaåajnih datuma iz istorije Prizrena i
U drugoj knjizi dat je istorijat okoline, turcizmi i lokalizmi na ovom po-
Prizrena o kobnoj 1455. godini i viãevek- druåju, pogovor, rezime na engleskom je-
ovnom ropstvu, obraœeni su previranje ziku i spisak literature. Naæalost, zbog
srpskog æivlja do 1912. godine, Prizren obimnosti rada nisu mogli biti ugraœeni:
od 1912. do 1915, povlaåenje srpske voj- nauåni aparat (fusnote), imenski registar,
ske 1915, bugarska okupacija Prizrena i registar geografskih pojmova, åime bi
okoline od 1915. do 1918, godine, kaåa- delo dobilo na znaåaju.
ci, valije i mutaserifi. U naãoj istoriografiji do danas nije
Veliko poglavlje knjige je putopis- napisana nijedna sveobuhvatna istorija
nog karaktera, posveñeno gradu znaåa- Prizrena i okoline, te ovo trotomno delo
jnim mahalama starog dela Prizrena sa predstavlja dragocen prilog istoriji ne
detaljnim opisima, meœu kojima su: samo Prizrena i okoline, nego i Kosova i
Varoã-mahala, Sveti Vraåi, Åuljan, Sveti Metohije, pa i ãire, ãto je veoma znaåajno
Spas, Podkaljaja, Sveta Nedelja, Terzi- za srpski narod na ovim podruåjima koji
mahala i dr. Tu su i znaåajne ulice: Ka- je od najstarijih vremena bio na udaru
raœorœeva, Hadæi Ristiñeva, Deåanska i stranih zavojevaåa. U tim burnim vreme-
dr. U centru opisa su istorijske znameni- nima srpski narod je gubio slobodu i sa-
tosti mahala i ulica koje vode poreklo od mostalnost, a bio je izloæen i åestim pro-
nastarijih vremena – crkve, manastiri, bo- gonima, tako da je broj njegovih pripad-
gomolje, groblja, trvœave, trgovi, mos- nika stalno padao, da bi u najnovije vre-
tovi, duñani, zanatlijske radnje, kafane, me poåetkom XXI veka doãao u situaciju
hoteli, pijace, piljarnice, uz opis njihovih da ogroman deo potpuno izgubi svoja
vlasnika i porodica. O nekim porodicama ognjiãta na kojima je vekovima æiveo i
su dati rodoslovi od nastarijih vremena do stvarao kulturno i duhovno nasleœe.
danaãnjih dana sa biografijama. Ovo po mnogo åemu jedinstveno
delo izazvañe paænju naãe struåne i ãire
Treña knjiga je posveñena etniåkom
åitalaåke publike i javnosti, a autoru, pro-
sastavu i promeni strukture stanovniãtva
fesoru Åemerikiñu treba odati duæno pri-
tokom raznih seoba i migracija u Prizrenu
znanje za ogroman trud i ovako bogat rad.
i okolini od najstarijih do najnovijih vre-
Veliko priznanje zasluæuju i urednik Slo-
mena. Posebno je znaåajno poglavlje o
bodan Jankoviñ Sreåanin i direktor izda-
prisilnoj ili na drugi naåin sprovoœenoj
vaåkog preduzeña “Prvo slovo”. Dragica
islamizaciji srpskog æivlja i znaåajnim
Radosavljeviña za grandiozani izdavaåki
muslimanima srpskog porekla, zatim o
poduhvat.
Vlasima, Cincarima, razgledanju Maraãa,
o Sredaåkoj æupi i njenim selima, æupama
Gora i Opolje. Sa mnogo detaljnih i lepih Dr Æarko JOVANOVIÑ
254
NAUÅNI ÆIVOT INSTITUTA
Scientific events of the Institute
NAUÅNA TRIBINA
INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU I
INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE
MART – JUN 2004.
I. TOKOVI ISTORIOGRAFIJE
utorak, 2. mart 2004.
Dr Kosta Nikoliñ
POLEMIKE O PREGLEDU ISTORIJE SKJ 1963-1964.
sreda, 17. mart 2004.
Dr Mile Bjelajac
ZAPADNI ISTORIÅARI O RASPADU JUGOSLAVIJE
utorak, 30. mart 2004.
Dr Predrag Markoviñ
ISTORIOGRAFIJA POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
– PROPUÃTENE ÃANSE –
255
II. IZ AKTUELNIH ISTRAÆIVANJA
sreda, 14. april 2004.
Mr Olga Manojloviñ
ISTRAÆIVANJE IDEOLOÃKOG I POLITIÅKOG U SPOMENIÅKOJ
ARHITEKTURI XIX I XX VEKA, KAO NAÅIN RAZUMEVANJA RAZVOJA
NACIONALNE SVESTI
utorak, 27. april 2004.
Mr Goran Miloradoviñ
IZ ISTORIJE JUGOSLOVENSKO-SOVJETSKIH ODNOSA 1945–1955
sreda, 12. maj 2004.
Prof. dr Milan Ristoviñ

JUGOSLOVENSKA POMOÑ GRÅKIM KOMUNISTIMA U GRAŒANSKOM
RATU U GRÅKOJ 1946–1949.
III. PRIVREDNA ISTORIJA
sreda, 2. juni 2004.
Mr Dragan Petroviñ
RAZVOJ I RAZMEÃTAJ INDUSTRIJE U BEOGRADU U XIX I XX VEKU
sreda, 9. jun 2004.
Prof. dr Dragana Gnjatoviñ

NARODNA BANKA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE I VELIKA PRIVREDNA
KRIZA 1929–1934.
utorak, 22. jun 2004.
Vladimir Cvetkoviñ
FRANCUSKI KAPITAL U “JASENICI” A.D. 1923–1940.
256

2004 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2004 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

Glavni i odgovorni urednik – Editor-in chief

Redakcija – Editorial board

Sekretar redakcije – Editorial secretary

Tehniåka obrada teksta

UDK 949.71 YU ISSN - 0354-6497

Izdavanje åasopisa ﬁnansira Ministarstvo za nauku,

Na osnovu miãljenja Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije,

Ivana DOBRIVOJEVIÑ, Aleksandar R. MILETIÑ,

PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiqes

(Re) Writing History - Historiography in Southeast Europe

Tim Dæuda, SRBI. Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Dan Graf,

Predrag Simiñ, Kina - kratka istorija, NEA, Beograd 2003

Pol Dæonson, Istorija ameriåkog naroda, Knjiga komerc, Beograd 2003

Makedonija vo dvadesetiot vek, Skopje 2003

Senka Baboviñ-Raspopoviñ, Kulturna politika u Zetkoj banovini 1929-1941,

Ivan Beciñ, Finansijska politika Kraljevine SHS 1918-1923,

Åedomir Viãnjiñ, Partizansko ljetovanje – Hrvatska i Srbi 1945-1950,

Œorœe Stankoviñ, Istorijski stereotipi i nauåno znanje, PLATO, Beograd 2004

Dr Milica Milenkoviñ, dr Toma Milenkoviñ, Zapoãljavanje u Srbiji:

Alija Izetbegoviñ, Sjeñanja, TKD Ãahinpaãiñ, Sarajevo 2001

Profesor dr Mihajlo Åemerikiñ, Prizren i okolina 1019-1941. godina,

NAUÅNI ÆIVOT INSTITUTA / Scientific events of the Institute

NAUÅNA TRIBINA INSTITUTA / Lectures at the Institute

Mr Jasmina NIKOLIÑ UDK 821.163.41.09-31 MICIÑ Lj.

IDEJE ZENITISTIÅKOG POKRETA U SRPSKOJ

APSTRAKT: U radu se razmatraju ideje zenitistiåkog pokreta propagirane

Umetniåki i knjiæevni pokret zenitizam nastao je 1921. godine i njegovo oglaãa-

put gaãenju zenitizma. Iako su sveåoveåja koncepcija Dostojevskog i unekoliko

stupanje na put progonstva zbog optuæbi da je boljãevik i komunista. Ako se ostavi po

njegovo ubeœenje da je Kraljevina SHS bila evropska tvorevina, skrojena za potrebe

The Ideas of the Zenithist Movement in the Serbian Culture

MUZEJ KNEZA PAVLA – IZLAZAK BEOGRADA

APSTRAKT: Meœuratni period u Beogradu obeleæile su ubrzana moderni-

U prvim godinama posle Prvog svetskog rata, nekadaãnja prestonica patrijarhalne

Najveñi nedostatak oseñao se u nepostojanju muzejskih zgrada i izloæbenih pros-

ustupi za muzej i spajanja sa kolekcijom Historijsko-umetniåkog muzeja, prerastao u

ovog remek-dela, njegovu kolekciju popunjavala su i dela Rubensa, Brojgela, Pusena,

Uz dobru startnu osnovu Muzej savremene umetnosti stalno je i briæljivo dopu-

muzeji su najvaæniji uslov i najåvrãña podloga za razvoj narodne umetnosti. Mi nismo

ovakve institucije, navodeñi primer jednog Crnogorca iz Moraåe, Jovana Vujisiña,

razumevanja i za potrebe struånog usavrãavanja, te je tako, posle odluke o osnivanju,

Od sedam meœunarodnih izloæbi odræanih u Muzeju kneza Pavla, tri su bile od

Povodom ove izloæbe izdat je i luksuzno opremljen katalog, ãtampan u Parizu, na

Ceo projekat bio je viãestruko podræan od dræave, odnosno od najznaåajnijih insti-

Prince Paul`s Museum - Entering

COMMUNIST RETALIATION AND PERSECUTION

ABSTRACT: The following article deals with repressive measures under-

I RETALIATION AFTER WWII IN THE EUROPEAN CONTEXT

It is a general phenomenon in history that transformation processes of states and

– The whole spectrum of possible activities for people in an occupied country

II STAND OF RESEARCH AND SECONDARY LITERATURE

a) Slovenian, Croatian and Serbian literature of the 1990s

It almost goes without saying that in socialist Yugoslavia a free, scholarly-based,

The articles and books published by Slovenian historians usually do emphasize –

Although communist literature concerning the construction of the second Yugo-

c) South-Slavic exile literature

A small part of Yugoslav anticommunists (former ustaãe, åetnici, nediñevci,

III GENERAL ASEPCTS OF THE COMMUNIST TAKE-OVER

Legal base for persecution and retaliation

Since the People’s Liberation Movement was predominately military organized,

The State Commission on Ascertaining Crimes Committed by Occupying Powers