Inhoudsopgave

Deel I: Kaders ..................................................................................................................... 4

Inleiding ............................................................................................................................. 4
1. Relevantie: onze attitude omtrent diversiteit ...................................................................... 4
2. Het observeren van (of jezelf onderdompelen in) diversiteit ............................................... 4
3. Het begrip diversiteit .......................................................................................................... 5
3.1 De verschillende definities (in diversiteitsliteratuur) te herleiden tot brede of enge
definities ......................................................................................................................................... 5
3.2 Pro’s en contra’s ................................................................................................................ 5
3.3 Categoriserings – opties .................................................................................................... 5
3.4 Heldere concepten (jammer genoeg niet dus) .................................................................. 6
4. Maatschappelijk pluralisme ................................................................................................ 7
5. Cultuurrelativisme (Paul Scheffer: het land van aankomst) ................................................. 7
5.1 Baas (antropoloog) ............................................................................................................ 7
5.2 Zwaktes van een doorgedreven cultuurrelativisme .......................................................... 7
6. Multicultuur gericht op integratie, assimilatie, etc.? (Slavoj Zizek) ...................................... 8
Een (sociaal) rechtvaardige samenleving ............................................................................ 9
1. Een sociaal rechtvaardige samenleving ............................................................................... 9
1.1 Rechtvaardigheid: een gecontesteerd begrip .................................................................... 9
1.2 Binnen sociale rechtvaardigheidstheorieën verschillende scholen ................................... 9
1.3 Kritiek op Barry en Matravers .......................................................................................... 10
2. John Rawls: rechtvaardigheid als billijkheid ...................................................................... 11
2.1 Inleidend kader ................................................................................................................ 11
2.2 Ongelijkheid in levenskansen .......................................................................................... 12
2.3 Sluier van onwetendheid ................................................................................................. 12
2.4 Rechtvaardigheidsbeginselen .......................................................................................... 13
2.5 Extra: Adendum Liberale gelijkheid VS democratische gelijkheid ................................... 15
Een rechtvaardige multiculturele samenleving ................................................................. 16
1. Fundamentele begrippen en spanningsvelden .................................................................. 16
1.1 Liberalisme ...................................................................................................................... 16
2. Kymlicka ........................................................................................................................... 17
2.1 Maatschappelijke cultuur ................................................................................................ 17
2.2 Multinationale en poly-etnische staten ........................................................................... 17
3. Parekh .............................................................................................................................. 18
3.1 De liberale samenleving .................................................................................................. 18
3.2 Parekh en cultuur ............................................................................................................ 19
3.3 Barry’s kritiek ................................................................................................................... 19
4. Barry ................................................................................................................................. 19
4.1 Autonomie, universalisme en gelijke kansen .................................................................. 19
4.2 Egalitarisme ..................................................................................................................... 20
4.3 Barry contradictorisch? ................................................................................................... 20
5. Carens ............................................................................................................................... 20
5.1 ‘Hands off’-benadering .................................................................................................... 21
5.2 (Rechtvaardigheid als) evenhandedness-benadering ...................................................... 21
5.3 Hands off én Evenhandedness ........................................................................................ 21
5.4 Kritieken op Rawls (vanuit voorgaande denkers) ............................................................ 21

 6. Toegepast op Belgisch integratiebeleid ............................................................................. 22
6.1 Kymlicka: heel veel overeenkomsten .............................................................................. 22
6.2 Parekh .............................................................................................................................. 22
6.3 Carens .............................................................................................................................. 22
Effecten neoliberale meritocratie op identiteit en interpersoonlijke verhoudingen .......... 23
1. Inleiding ............................................................................................................................ 23
2. Maatschappelijke polarisatie ............................................................................................ 24
3. Sociaaldarwinisme in een economische verpakking .......................................................... 25
3.1 Twee invalshoeken .......................................................................................................... 25
3.2 Ruimer kader: historische evolutie .................................................................................. 25
4. Eigenwaarde en identiteit ................................................................................................. 26
5. Arbeidsvreugde en zelfwaardering .................................................................................... 26
6. Nieuwe persoonlijkheidskenmerken ................................................................................. 27
Intergroepsrelaties ........................................................................................................... 28
1. Inleiding ............................................................................................................................ 28
2. Definities .......................................................................................................................... 28
3. Vooraf (aan de theorieën) ................................................................................................. 28
4. Theorieën ......................................................................................................................... 29
4.1 Sociale identiteitstheorie/sociale categorisatietheoie van Tayfel ................................... 29
4.2 Sociale attributietheorie .................................................................................................. 30
4.3 Contacthypothese ........................................................................................................... 30
5. What is the use? Bestrijdingsinzichten inzake discriminatie (en vooroordelen) ................. 30
6. Ter uitleiding ..................................................................................................................... 31
6.1 MACRO – NIVEAU ............................................................................................................ 31
6.2 De ander .......................................................................................................................... 31
6.3 Extra reader: samenvatting ............................................................................................. 31
Deel II: Thema’s ................................................................................................................ 32
Etnische aanwervingsdiscriminatie in Vlaanderen ............................................................ 32
1. (1) Identificatie en (2) verklaring van etnische arbeidsmarkt-discriminatie ....................... 32
1.1 Evidentie van aanwervingsdiscriminatie: het veld in ...................................................... 32
1.2 Mechanismen achter aanwervingsdiscriminatie ............................................................. 32
1.3 Aanpak aanwervingsdiscriminatie: het beleid ................................................................. 33
Kinderarmoede ................................................................................................................ 34
1. Inleiding ............................................................................................................................ 34
2. Hoe kinderarmoede populair werd … en soms doorschoot ................................................ 34
3. Waarom kinderen in armoede toch een bijzondere aandacht verdienen ........................... 35
4. ECEC als basisvoorziening .................................................................................................. 35
4.1 Toegankelijkheid .............................................................................................................. 35
4.2 Transities ......................................................................................................................... 36
Radicalisme, extremisme, terrorisme - Bilal Benyaich ....................................................... 37
1. Een radicaal is geen extremist ........................................................................................... 37
2. Islamitisch radicalisme en extremisme kennen vele oorzaken ........................................... 37
3. Wat de gemeenschappen en gewesten moeten doen ....................................................... 38
3.1 Welzijn ............................................................................................................................. 38
3.2 Onderwijs ......................................................................................................................... 38



 4. Wat de gemeenschappen en gewesten moeten doen ....................................................... 39
4.1 Werk ................................................................................................................................ 39
4.2 Nood aan ander islambeleid ............................................................................................ 39
Basisinkomen, sociale rechtvaardigheid en armoede ........................................................ 40
1. Wat? ................................................................................................................................. 40
2. minimuminkomen (leefloon) of minimumloon .................................................................. 40
3. Recht op werk of recht op inkomen? ................................................................................. 40
4. Invloed op armoede en ongelijkheid ................................................................................. 41
5. Voor of tegen? .................................................................................................................. 41
5.1 Liberaal-egalitaire hervorming ........................................................................................ 41
5.2 Participatie-inkomen als alternatief ................................................................................ 41
5.3 Enkele problemen/uitdagingen ....................................................................................... 41
Generalistisch sociaal werk (voor mensen in armoede) .................................................... 43
1. Missing link ....................................................................................................................... 43
2. Een generalistische hulpverleningsorganisatie .................................................................. 43
3. Een diverse waaier van generalistische organisaties .......................................................... 44
4. How do they do it? ............................................................................................................ 44
5. Vragen .............................................................................................................................. 44
Gastcollege: schuldenlast en psychisch lijden ................................................................... 45
1. Theoretische kaders .......................................................................................................... 46
1.1 Schaarstetheorie .............................................................................................................. 46
1.2 Armoedegerelateerde stresstheorie .............................................................................. 49
2. Passend antwoord vanuit de hulpverlening ....................................................................... 49
2.1 Naar een contextgerichte kijk .......................................................................................... 50
2.2 Krachtenperspectief ........................................................................................................ 51
2.3 Inzetten op coping ........................................................................................................... 51

















Deel I: Kaders
Inleiding
Niet in cursus

1. Relevantie: onze attitude omtrent diversiteit

Ø 25% van de Vlamingen heeft liever geen immigrant, moslim of mens van een ander
“ras” als buur.
Ø 25% van de Vlamingen vertrouwt migranten niet.

ð Wat zit hieronder? Angst voor het verloren gaan van “onze” waarden? (onderzoek
2000 en 2010)

à Geeft iets aan over ‘vertrouwen’. Buurman peilt naar: “Hoe je jezelf verhoudt naar de
samenleving?”

à Wanneer staan mensen positieve tov diversiteit? Kennen we elkaar, komen we in contact
met elkaar, etc.

à Maurice Crul: “Hoe kan de witte minderheid zich beter integreren?” Groep blanken blijft
binnen eigen bubbel. Witte minderheid plooit ook sterk terug op zichzelf. Onderzoek toont
aan dat dit na drie generaties verbetert. “Onze” waarden. Wie is “ons”? (Als je kijkt naar
statistische realiteit: meerderheid roots in migratie, dus minority are majority)
http://www.standaard.be/cnt/dmf20170401_02812115

2. Het observeren van (of jezelf onderdompelen in) diversiteit

Treinstation Antwerpen, bus en tram Antwerpen VS Schilde, Puurs, Edegem, etc.

à Verschillende leefcontext van mensen kleurt ideeën over wenselijkheid van interculturele
ontmoetingen (?)

à Welke verscheidenheid boezemt angst in? Zichtbare verschillen?

(Diversiteitsexperiment)











 3. Het begrip diversiteit

3.1 De verschillende definities (in diversiteitsliteratuur) te herleiden tot brede of
enge definities

A. enge definities

Beperken zich tot bepaalde kenmerken van verscheidenheid, meestal zijn deze: gender,
leeftijd, seksuele geaardheid en etniciteit. Opm.: 5 categorieën waaruit
gelijkenkansenonderzoek is opgebouwd.

B. brede definities

Alle kenmerken van verscheidenheid tussen mensen vallen onder de noemer diversiteit; dus
ook psychologische kenmerken (waarden, kennis, …) en sociaal-economische kenmerken
(arbeidersgezin, inkomen, scholingsgraad, …).

Opm.: Sociaal-economisch = belangrijk! Hoe voelen mensen zich in een samenleving? Vaak
verklaring op basis van de economische positie.

3.2 Pro’s en contra’s

Ø Tegen een brede definitie en dus vóór een enge definitie:

Uitholling van het begrip, want ‘iedereen is verschillend’. Gevolg = betekenisloos concept,
terwijl het “diversiteitsdenken” en handelen bouwt op het gegeven dat verschillen relevant
zijn.

Ø Tegen een enge definitie en dus vóór een brede definitie:

Focus op één dimensie van een mens doet tekort aan zijn/haar ‘mens zijn’, werkt
stereotypering in de hand. (wij/zij-denken)

Daarnaast is er het gevaar dat gender en etniciteit worden gezien als kenmerken die enkel
gevolgen hebben voor vrouwen en minderheidsgroepen. Enkel vrouwen hebben dan een
geslacht en enkel migranten een etnische cultuur!

3.3 Categoriserings – opties

A. Primaire (centraal) VS secundaire (verworven) kenmerken

Primair = geslacht, leeftijd, etniciteit, fysieke gesteldheid, seksuele geaardheid.

Secundair = opleiding, religieuze overtuiging, inkomen, burgerlijke staat, beroep,
geografische afkomst.


B. Onveranderlijke VS veranderlijke kenmerken

Relatief onveranderlijk = etniciteit, geslacht, seksuele geaardheid, nationaliteit en
sociaal – economische afkomst.

Veranderlijk = Leeftijd, functie, opleiding, burgerlijke staat en fysische gesteldheid.

C. Waarneembaar VS onzichtbare kenmerken

Waarneembaar = etniciteit, geslacht, leeftijd.

Onwaarneembaar = waarden, normen, opleiding, sociaal-economische klasse, …
(cf. stereotypering is vaak: invulling van onwaarneembare a.d.h.v. het waarneembare!)

Diversiteit is geen thema, het is geen optelsom van wat er reeds is + de diversiteit.
Het gaat om het samenleven zelf. Om de mogelijkheid en de toekomst van het samenleven.

3.4 Heldere concepten (jammer genoeg niet dus)

Ø Multiculturaliteit:

Pluralisme? Verscheidenheid van meningen en grondhoudingen?

Ø Interculturaliteit:

Beter want multiculturaliteit suggereert een los naast elkaar bestaan van diverse culturen?
Inter… geeft meer ruimte voor wederzijdse betrokkenheid. Komt terug: zoeken naar
“eenheid in verscheidenheid”.

Ø Wat is cultuur?

Theorievorming door Hofstede/Bourdieu = enkel verwijzing, verder NK

Opm.: Wat zegt “pluralisme”. Wij zijn een pluralistische samenleving, omdat we ook
multicultureel zijn. We zijn een veelheid van levensbeschouwingen (religies, atheïstisch),
maar ook van meningen en grondhoudingen. We zoeken een manier om met elkaar te laten
samenleven.
Actief pluralisme is wanneer de overheid dit ondersteunt. => Het zoeken naar eenheid in
verscheidenheid.







 4. Maatschappelijk pluralisme

Ø Structurele component:
Instituten en organisaties eigen aan- en relevant voor (minderheids)groepen.
vb. scholen, gebedshuizen, media, etc.

Ø Culturele component:
Eigen aan diverse groepen in de samenleving. vb. overtuigingen, waarden, idealen, etc

ð Cultuurrelativisme:

(hier omschreven als) het reflecteren op de eigen cultuur en haar activiteiten, en in contact
met “anderen” een onmiddellijk oordeel opschorten.

Opm.: Onze cultuur is ’superieur’, we denken iets bij te kunnen brengen aan andere
samenleving. (vb. Kolonisatie, zie ook uitspraak Gwendolyn Rutten)

5. Cultuurrelativisme (Paul Scheffer: het land van aankomst)

5.1 Baas (antropoloog)

Verbreekt samenhang tussen ras en cultuur + gedachte dat primitieve samenlevingen een
soort kinderlijk stadium van de mensheid zijn

à Volgelingen van Boas trekken meer radicale conclusies. Herskovits verwerpt elk idee van
een evolutie want dat leidt tot hiërarchie. Dus: inherente (even)waardigheid van elk stelsel
van gewoonten + noodzaak van verdraagzaamheid.

5.2 Zwaktes van een doorgedreven cultuurrelativisme

A. Vroeger: biologie allesbepalend voor verklaring van menselijk handelen
Nu: cultuur als omvattende duiding; mensen vallen dan volledig samen met de cultuur
waartoe ze geacht worden te behoren. Vb. ook over religie
Opm.: Culturen ontmoeten niet elkaar, maar mensen ontmoeten elkaar.

B. Tegenstrijdigheid: enerzijds stellen dat er geen waardenvrij, niet-cultuurbepaald
standpunt voor de mensheid mogelijk is, maar anderzijds formuleren cultuurrelativisten
zelf een ‘absoluut’ standpunt.
=> Paradox: Er is niets allesbepalend of absoluut. Maar het cultuurrelativisme is dat wel.

C. Verwerping mogelijkheid van een universele moraal: wat dan met weduweverbranding,
vrouwenbesnijdenis, slavernij, …

D. Cultuurrelativisme is behoudzuchtig/statisch: terwijl migratie juist uiteenlopende
tradities in elkaars nabijheid brengt en schreeuwt om antwoorden


 6. Multicultuur gericht op integratie, assimilatie, etc.? (Slavoj Zizek)

Ø Multicultureel maar alle aandacht gaat naar één specifieke groep in de samenleving,
meestal diegene waarmee de meerderheidsgroep het samenleven als bedreigend of
moeilijk ervaart.
Ø Intercultureel maar louter exotische fascinatie over vb. gerechten, kledij, tradities, etc.

ð Zizek: tolerantie eindigt wanneer mensen de reële ander zien, en als men ervaart dat de
exotische taferelen een onherroepelijk deel zijn van een traditie waaraan mensen hun
identiteit ontlenen.

(Opmerkingen: Zizek schreef o.a. over “Hoe brengen films de samenleving is beeld, spiegel
van de samenleving.”

Hij doorprikt graag gemakkelijk links denken. Vb. “Ik sta open voor iedereen, alle migranten
welkom, niemand heeft de aarde als eigendom, etc.”

Spreken is niet altijd gelijk aan de de praktijk. Vb. Wel spreken over rechtvaardigheid, maar
ook in praktijk?)

ð Bewustzijn in-groep/out-groep blijft erg groot:

Men verdedigt op principieel niveau wel de gelijkwaardigheid van mensen, toch acht men
(stiekem) de eigen cultuur en het eigen referentiekader meer ontwikkeld/beter.
Cf. Dekoloniseren van de geesten/ Het bewust worden van ‘witte privileges’.
Integratie is dan het Trojaanse paard voor de assimilatie-gedachte waarbij de “ander” moet
veranderen tot hij/zij past in wat ons eigen is (cf. etnocentrisme).

ð Polycentrisme ontwikkelen = De ander proberen te begrijpen op basis van zijn/haar
eigen normen.

Vraag: Wat helpt/is nodig hiervoor?
Antwoord: Effectieve ontmoetingen met de “ander”. = Vanuit zoveel mogelijk
empathie voor het referentiekader, niet enkel vanuit jezelf.










 Een (sociaal) rechtvaardige samenleving
Cursus 1 – 9

1. Een sociaal rechtvaardige samenleving

1.1 Rechtvaardigheid: een gecontesteerd begrip

David Miller stelt dat als we discussiëren over sociale rechtvaardigheid we een debat houden
over:

“Hoe de goede en slechte dingen van het leven moeten verdeeld worden over de (menselijke)
leden van een samenleving. Als we dus een beleid aanklagen, stellen dat iets sociaal
onrechtvaardig is, dan bedoelen we dat een persoon, of nog vaker een categorie van personen,
minder voordelen geniet dan hoe het eigenlijk hoort te zijn in vergelijking met hoe andere leden
van de samenleving het stellen.” (Miller, 1999, p.1)

Theorieën rond rechtvaardigheid handelen primair over de rechtvaardigheid van ‘sociale
systemen’ en minder of niet over rechtvaardigheid als individuele deugd. Dit laatste wordt
meestal beschouwd als een zaak van ethiek en dus minder of niet als een kwestie voor
politieke filosofie. à Dus hoe organiseren we ons rechtvaardig? Wetten, kaders, afspraken,
etc. (Veel linken met gelijkwaardigheid.)


1.2 Binnen sociale rechtvaardigheidstheorieën verschillende scholen
(Barry en Matravers 2004)

Ø Conventionalisme
Overtuiging dat problemen met betrekking tot rechtvaardigheid kunnen opgelost worden
door te onderzoeken hoe lokale conventies (overeenkomsten), instituten of tradities omgaan
met de verdeling van lasten en lusten.

Ø Teleologie
Overtuiging dat sociale afspraken verantwoord moeten worden door te kijken naar welk
‘goed’ ze uiteindelijk leiden. Dus rechtvaardigheid is afhankelijk van een bepaalde definitie
van het (ultieme) goede. Al dan niet bepaald in een religieuze bron. à Moeilijk in
hedendaagse pluralistische samenleving.

Ø Rechtvaardigheid als wederzijds voordeel
Wederzijds voordeel, contractueel denken. Overheid en burger hebben beide voordeel.

Ø Egalitaire rechtvaardigheid
Wat ‘goed’ is, is niet per se egaal.

ð Combinatie van de laatste twee theorieën. Er is een grote diversiteit aan acceptabele
definities over het ‘goede leven’. (Rawls ‘A Theory of Justice’ 1971)


1.3 Kritiek op Barry en Matravers

Sommigen stellen dat sociale rechtvaardigheidstheorieën weinig tot geen leidraad schenken
voor concrete verbeteringen aan een samenleving. De theorieën zouden utopisch en abstract
zijn en aldus te weinig rekening houden met de chaotische realiteit en reële complexiteiten.
(Concreet: In de realiteit zijn er afwegingen en onderhandelingen tussen de verschillende
waarden, machtsonevenwicht, onbedoelde contraproductieve effecten van sociaal
rechtvaardig bedoelde beleidskeuzes, conflicterende belangen tussen individuen en groep,
etc.)

Anderzijds hebben ideeën en theorieën de kracht om geschiedenis te maken. Zonder ideeën
en theorieën over gelijkheid tussen man en vrouw en over gelijkheid tussen verschillende
‘rassen’, zou de wereld er vandaag helemaal anders uitzien. Ideeën over wat belangrijk en
rechtvaardig is, beïnvloeden dus weldegelijk het menselijk gedrag. Ze duwen het debat in een
bepaalde richting, zorgen voor normatieve kaders en deze op hun beurt beïnvloeden zowel
de publieke opinie als beleidskeuzes.
(Concreet: Gelijkheid man en vrouw, leidde tot recht op stemmen en onderwijs voor vrouw.
Gelijkheid tussen rassen, einde aan institutionaliseren slavernij en koloniseren)

Het belang van sociaal rechtvaardigheids-denken voor SW:
“Social work is a practice-based profession and an academic discipline that promotes social
change and development, social cohesion, and the empowerment and liberation of people.
Principles of social justice, human rights, collective responsibility and respect for diversities
are central to social work. Underpinned by theories of social work, social sciences, humanities
and indigenous knowledge, social work engages people and structures to address life
challenges and enhance wellbeing”.





















 2. John Rawls: rechtvaardigheid als billijkheid

Staat in ijzeren lijst: Welk boek zou elk ‘weldenkend mens’
gelezen moeten hebben?
Theorieën uit persoonlijke ervaringen
Keuzemogelijkheden van mensen moeten zo min mogelijk
beïnvloed worden door ‘omstandigheden’.
Theorieën over de (on)rechtvaardigheid van het leven, het lot.

2.1 Inleidend kader

De waarden vrijheid en gelijkheid zullen in een liberale, moderne samenleving steeds
conflicteren.

2.1.1 Kritiek op klassiek utilitarisme

- Grotere winsten voor sommigen kunnen geringere verliezen voor anderen
compenseren. Is niet per se rechtvaardig. vb. Score van welbevinden in aula. Daarna
+2 op examen voor vrouwen, want ze worden gediscrimineerd. Uiteindelijke score zal
hoger zijn. (Aula=samenleving) Maar schending vrijheid
vb. Filipijnen, vrijheid dealers/verslaafde beperkt
- Schending vrijheid van enkelen gecompenseerd door groter welzijn voor velen.
(Rechten van individuen worden opgeofferd in het nastreven van het maximale
maatschappelijke nut.)

2.1.2 Kantiaans uitganspunt

Fundamentele gelijkwaardigheid van mensen en de mens als doel op zich? De mens is een
doel en geen middel. De integriteit van de mens niet in vraag stellen.

Elke mens twee morele vermogens:
- Capaciteit om redelijk te denken/handelen (vb. genuanceerd denken, kunnen
luisteren naar de ander) à Iedereen heeft rechtvaardigheidsgevoel/intuïtie over
billijke afspraken in samenleving.
- Capaciteit om rationeel te denken en te handelen. (vb. logische reductie, basisvorm
van logica) à Iedereen kan eigen idee van goede leven omschrijven en eventueel
herzien.
ð Elke mens dus in bezit van twee morele vermogens en dus gelijkwaardig.

2.1.3 Maatschappij is een samenwerkingsverband (tussen redelijke en rationele
individuen)

Wederzijds voordeel: grotere potentiële behoeftebevrediging voor iedereen door vergroting
sociaal product maar spanningsveld want elk individu geeft voorkeur aan groter aandeel
opbrengsten boven een klein. (Maar er bestaat naast gemeenschappelijke belangen ook
belangenconflict. Iedereen wil voor zichzelf goede verdeling.)

Primaire goederen (materiële producten – inkomen & vermogen - fundamentele individuele
rechten en vrijheden voort, verwervingskansen, bevoegdheden, zelfrespect)
(Opm.: verwervingskansen= bij ons niet volledig verworven. Koningshuis is uitzondering,
maar je kan niet voor adel solliciteren. Je mag wel vrij overal solliciteren, dus gedeeltelijk
waar.)
§ Noodzakelijke hulpbronnen om eigen levensplan (conceptie van het
goede) na te streven/te herzien.
§ Zijn schaarse goederen en moeten dus rechtvaardig verdeeld worden.
(Want iedereen heeft dezelfde primaire goederen nodig.)

ð Niet doel dat iedereen gelijk welzijn ontwikkelt.
Wel dat basisbehoeften, nodig om te streven naar welzijn, rechtvaardig verdeeld
worden voor iedereen.

Cruciaal is hoe de instituties vorm krijgen. (Dus geen focus op ethisch handelen tussen
individuen.) Een institutie is rechtvaardig wanneer de primaire goederen rechtvaardig zijn
verdeeld.

Er is belangrijke invloed van instituties om dominante morele opvattingen en mensen
beïnvloeden op hun beurt de samenleving en de instituties. (= macro)
à “Je kunt als kind geboren worden als slaaf of als kind van een slaveneigenaar, je kunt het
kind zijn van een ongeschoolde arbeider of het kind van de welgestelde ondernemer die de
ongeschoolde arbeider laat werken voor een minimumloon (en zelf met woekerwinsten aan
de haal gaat), …. De vraag en kwestie is nu niet of de welgestelde ondernemer een “goed” of
“slecht” mens is, de vraag is of het instituut kapitalisme deugdzaam of rechtvaardig is. (…)
Rechtvaardigheid is eerste deugd van sociale instituties, zoals waarheid dat is van
denksystemen”. (Zie ook: Super kapitalisme – Robert Reich)

2.2 Ongelijkheid in levenskansen

Nadien (na rechtvaardige instituties verwezenlijken en handhaven) eigen
verantwoordelijkheid van de mensen om met primaire goederen zo gelukkig mogelijk te
worden.

Focus ligt op ongelijkheden van levenskansen voor zover deze door drie omstandigheden
bepaald worden: (Drie belangrijke omstandigheden die niemand zijn of haar specifieke
verdienste zijn, moet antwoord op worden geboden.)
§ Begaafdheden van nature + mogelijkheid deze te ontwikkelen
(nurture)
§ Sociale klasse waarin men geboren wordt
§ Geluk of pech (bv. ziekte, werkloosheid)

2.3 Sluier van onwetendheid

Wil billijke beginselen formuleren waarop we de instituties kunnen vormgeven. à
Rechtvaardige (billijke) instituties bekomen.

 ð Zoekt een oorspronkelijke of billijke startpositie waardoor mensen in staat zijn
authentieke rechtvaardigheidsbeginselen te formuleren.

Theory of justice: Rechtvaardigheid als billijkheid/Justice as fairness
Gedachtenexperiment: We sluiten een maatschappelijk verdrag de novo.

Ø Geen vooringenomenheid, geen persoonlijke belangen die primeren en rekening
houden met belangen van anderen.
Ø Dit moet dus gebeuren onder sluier van onwetendheid. (vb. Niemand kent eigen
klasse, leeftijd, ras, lichamelijke kracht, “jou conceptie van goede leven”, etc.)
Ø Oorspronkelijke positie: Denkbeeldige situatie van oorspronkelijke gelijkheid.
Ø Aanvangspositie is rechtvaardig/billijk, dus de fundamentele overeenkomsten zullen
rechtvaardig/billijk zijn. = Enige manier!

Opmerking: Algemene gegevenheid over de menselijke samenleving moeten gekend zijn.
Want dit is het verlangen waar mensen naar zullen handelen.
Vb. economische theorie, wetten van menselijke psychologie, etc.

Gevolg: Primaire goederen worden unaniem besloten:

- fundamentele rechten en vrijheden
- ambten en posities
- sociaal-economische parameters (inkomen en vermogen)
- sociale grondslagen voor het zelfrespect

2.4 Rechtvaardigheidsbeginselen

Er zal bij oorspronkelijke positie unaniem gekozen worden voor volgende basisbeginselen
(principes) van rechtvaardigheid:
1 Elke persoon gelijk recht op een volledig systeem van gelijke basisrechten en
– vrijheden, verenigbaar met soortgelijk stelsel van vrijheden voor allen.
2 Sociaaleconomische ongelijkheden moeten voldoen aan twee voorwaarden:
a. Ze moeten samenhangen met posities en ambten die voor iedereen
toegankelijk zijn onder voorwaarden van eerlijke (billijke) gelijkheid
van kansen. (kansengelijkheid) vb. niet benadeeld of uitgesloten op
grond van ras, etniciteit, religie, etc.
b. Ze moeten in het grootste voordeel zijn van de leden van de
samenleving die het minst bevoordeeld zijn. Concreet: Mensen die
‘het minst goed hebben’ moeten sociaaleconomisch (inkomen en
vermogen) meeste voordeel hebben. (verschilbeginsel)

- Prioriteiten tussen beginselen zoals chronologisch geformuleerd.
- Vrijheden kunnen niet worden ingeperkt door andere rechtvaardigheidsbeginselen
maar wel met het oog op de vrijheid zelf (“mijn vrijheid eindigt waar die van een
ander begint”).


2.4.1 Verband tussen beginselen (principes)

Kansengelijkheid én verschilbeginsel leveren een bijdrage aan de mogelijkheid om
daadwerkelijk gebruik te maken van de gelijke vrijheden, met name voor de minst
bevoorrechten.

2.4.2 Primaire goederen komen terug in de beginselen behalve zelfrespect

Sociale grondslagen van zelfrespect: Wanneer alle andere primaire goederen voorzien zijn,
ontwikkelen mensen automatisch zelfrespect. ßà Zonder rechten en vrijheden, gelijke
kansen voor posities, voldoende inkomen en vermogen zullen mensen niet instaat zijn
zelfrespect te ontwikkelen.

2.4.3 Verschilbeginsel komt voort uit 2 premissen

(Verschillende overheden gebruiken dit herverdelingsbeleid.)

- Inkomensverschillen zijn te rechtvaardigen omdat ze mensen motiveren complexere
studies of gespecialiseerde jobs aan te gaan die een meerwaarde opleveren voor
iedereen.
- Onder een sluieren van onwetendheid zullen mensen uitgaan van een minimale
positie (worst-case scenario), vervolgens zullen ze het maximum willen halen uit die
positie. Of nog: maximaliseren van het minimum = maximin-principe.

2.4.4 Ontwerpen van een rechtvaardige basisstructuur

Volgens prioriteitsregels:

- Basisstructuur met meeste vrijheden
- Van deze paar mogelijke basisstructuren is deze met beste garantie op
kansengelijkheid het best
- Van deze paar mogelijke basisstructuren is diegene die de grootste hoeveelheid
sociaal – economische primaire goederen verschaft aan de mensen in de minst
bevoorrechte posities, het best.

2.4.5 Impact op beleidsmakers (ontstaan verzorgingsstaat)

- In meest enge zin werd vooral verschilbeginsel toegepast op het primaire goed
inkomen, om te toetsen of inkomensherverdeling in een samenleving rechtvaardig is.

Casus: inkomensverschillen

- Ongelijkheid in beloning van verschillende soorten arbeid wordt gezien als
aansporing of nog: onvoldoende aansporing zou de productiviteit van de
gehele economie aantasten en daarmee ook negatief inwerken op positie
(beloning, …) van minst bevoorrechten
 Maar! Moet empirisch kunnen aantonen dat deze ongelijkheid een bijdrage
-
levert aan de positie van de minst bevoorrechten, aan de levenskansen van
de minst bevoorrechte.

Het verschilbeginsel (maximin):
2de optie hebben de lage klassen meer, dus volgt de visie van Rawls.

Laag Hoog
Alternatief A 5 5
Alternatief B 10 15

Alternatief C 9 25

Alternatief D 11 25

Alternatief E 4 33

Laag Hoog

Alternatief A 5 5

Alternatief B 10 15

Alternatief C 10 25

Alternatief E 4 33

2.5 Extra: Adendum Liberale gelijkheid VS democratische gelijkheid

Twee interpretaties uit rechtvaardigheids-denken. Elke interpretatie:
- Beginsel van gelijke vrijheid voldaan en economie min of meer vrijemarktsysteem
- Streven naar efficiëntie, sommige personen beter af zonder dat tegelijkertijd andere
personen slechter af zijn
- Formele gelijkheid van kansen (wettelijke rechten waardoor iedereen toegang heeft
tot alle bevoordeelde sociale posities)









 Een rechtvaardige multiculturele samenleving
Cursus 18 - 32

(Uit de “Integratie: de politiek van erkenning”, opdracht van Steunpunt Gelijkekansenbeleid
2011)

Examen: “Wie van de vier denkers geniet u voorkeur en waarom?”

1. Fundamentele begrippen en spanningsvelden

1.1 Liberalisme

- Niet de politieke ideologie, maar maatschappelijke stroming.
- Universele waarden en grondrechten zoals vastgelegd in de
mensenrechtenverdragen en grondwetten van liberaal-democratische samelevingen.
Deze zijn verworven en kunnen niet zomaar afgenomen worden.
- Mensbeeld: Elk individu heeft op basis van redelijke en morele capaciteiten
mogelijkheid om het eigen leven vorm te geven.


1.1.1 Politiek van herverdeling versus (of én) politiek van erkenning.

Egalitair-liberalisme: Overheid moet mensen ondersteunen die buiten hun schuld om
slechter af zijn, maar waar is de grens. Volgens Rawls theorie zou de verdeling van
hulpbronnen in een samenleving zo weinig als mogelijk bepaald mogen worden door
“ongekozen omstandigheden”.
(= Voornamelijk focus op materiële hulpbronnen, dus politiek van herverdeling.)

multiculturalisme: Nood aan invulling van rechtvaardigheid met aandacht voor de behoeften
van religieuze en etnische (minderheids)groepen, zodat ze een autonoom leven kunnen
leiden. Dus politiek van erkenning.

1.1.2 Integratie – erkenningsparadox

Erkennen is religieus – etnische identiteit respecteren en ondersteunen, bekrachtigen …, lijkt
soms haaks op integratie.

Voorbeeld:
Is er de mogelijkheid om de eigen taal te spreken? Zie je herkenbare voorbeelden in de
media? à Voel je jezelf erkent in de samenleving.
Versus
Wanneer we dit toelaten (vb. Hoofddoek) zal dit de integratie tegengaan.




Integratie is niet enkel een zaak van structurele integratie (vb. kansen onderwijs,
arbeidsmarkt, etc.) ook erkenning van specifieke identiteit. Dus meer aandacht voor sociaal-
culturele dimensies van integratie, zodat minderheden hun culturele identitiet kunnen
identificeren met de (gast)samenlevig.
Versus
Integratie is aanpassen aan of invoegen in.

ð Allochtoon met hoger diploma en vloeiend Nederlands kan nog steeds het gevoel
hebben dat hij niet geïntegreerd is, omdat hij zichzelf te weinig erkend voelt.

2. Kymlicka

“Het moet mogelijk zijn om tegemoet te komen aan zowel nationalistische gevoeligheden als
aan de wensen van minderheidsgroepen zonder daarbij buiten het liberale kader te treden.”
(liberaal)

2.1 Maatschappelijke cultuur

Maatschappelijke cultuur = Eenheid die groep vormt op basis van taal, territorium, gedeelde
geschiedenis, etc. = primary good (universele menselijke behoefte los van concrete invulling
eigen ‘goede leven’)

Enkel binnen maatschappelijke cultuur kan persoon eigen concept vormen van ‘goede leven’
(en zich voortbewegen als autonoom subject).

ð Beleid moet integriteit van maatschappelijke cultu(u)r(en) beschermen

2.2 Multinationale en poly-etnische staten

Onderverdeling

Multinationale staten: (deelstaten vb. Vlaanderen en inheemse volkeren vb. Amerikaanse
Indianen.)
à Minderheidsgroepen recht op zelfbeschikkings (is volledig conform liberale
overwegingen) vb. democratie vormgeven in de talen van de afzonderlijke staten, eigen taal
als vorm van zelfbeschikkingsrecht. Ook bij ons in vorm van federalisme.

Poly-etnische staten (geïmmigreerde minderheidsgroepen) à migrantengroepen met recht
op poly-etnische rechten (En verder: speciale representatierechten)

Uitgangspunten

- Immigratengroepen geen wens naar afzonderlijke natie, zelfstandige gebieden of
zelfbestuur. Willen vrijwillig opgaan in (ontvangende) samenleving, willen volwaardige
deelnemer worden van aanwezige economische en politieke instellingen. Immigranten
willen dus deel zijn van de maatschappelijke cultuur van de meerderheid omwille van
kansen op onderwijs, arbeidsmarkt, etc.
 - Behalve bij achterstelling, discriminatie, verplichte segregatie zullen ze een
nationalistische agenda ontwikkelen.

- Eens geïntegreerd, gelijke toegang tot cultuur als primair goed. Maar kunnen cultuur
nooit op dezelfde manier eigen maken als ontvangende SL (vb. blijvende
taalachterstand). Soms ook tijdelijke negotiatie over de integratie. (vb. debat over
kledij, vakantiedagen, etc.)

- Daarom naast zelfbeschikking en poly-etnische rechten ook speciale
representatierechten om elke groep gelijke kansen te geven. Deze maken het politieke
proces representatiever door het tegengaan van ondervertegenwoordiging van
belangen minderheden.

Kritiek

- Niet zinvol om minderheden in twee groepen te verdelen op basis van wat hun
ouders of voorouders ooit hebben besloten.
- Sommige auteurs stellen dat immigrantengroepen wel een volwaardige eigen cultuur
binnen het gastland willen vormen en beschikken wel over een institutionele
structuur. Vb. vrijwilligersorganisaties, commercieële netwerken, gebedshuizen, etc.
- Kymlicka gaat ervan uit dat migrantengemeenschappen redelijk verspreid wonen. Is
niet zo en daarom noodzaak om te integreren minder manifest.
- Kymlicka stelt dat immigranten zelf gekozen hebben om te emigreren en bouwt
daarop verder in zijn toekenning van (de volgens sommigen te beperkte)
rechten/maatregelen. Vraag is hoe “vrijwillig” hun emigratie te noemen valt.

(Opmerking: Wat is de meerderheid bij majority-minority cities? Uiteindelijk ook van het
minderhedenforum willen deel uitmaken?)

3. Parekh

“Belang van een open (interculturele) dialoog.” (Rethinking Multiculturalism)

3.1 De liberale samenleving

- Elke cultuur een eigen binnen gemeenschap een eigen systeem van betekenisgeving.
- Kritiek op Rawls en Kymlicka:
Ø Kan niet genoeg aan tegemoet gekomen worden vanuit de visie van
één conceptueel kader vb. liberale-democratie.
Ø Bij (vermeend!) conflict tussen liberaal-democratische waarden en
bepaalde praktijken van minderheden, zal “men” toch kiezen voor de
lib.-dem. waarden. vb. Hoofddoekendebat en besluiten in Vlaanderen,
scheiding van kerk en staat gaan doorwegen = focus op liberaal-
democratische waarden.
Ø Enkel beleving van minderheidscultuur wanneer niet in strijd met
waarden liberalisme.

3.2 Parekh en cultuur

Parekh spreekt van het dwingende karakter van cultuur. Parallel met fysieke handicap,
metafoor van het moto rijden, is onrechtvaardige culturele handicap.
(vb. Iemand met een tulband van de sikgemeenschap zal geen motorhelm kunnen drafgen
dus zij worden gediscrimineerd.)

Dus “etnisch-culturele aspecten” zijn volgens Parekh toe te voegen aan de lijst van
kenmerken (geslacht, sociale klasse, aangeboren vaardigheden, …) die geen verschil in
kansen zouden mogen betekenen (voortbouwend op Rawls).

ð Gelijkheid heeft voor Parekh niets met uniformiteit te maken.

Enige manier waarop een SL kan beslissen of een minderheidspraktijk kan worden (zoals
doorduwen op kerk en staat) toegelaten is de interculturele dialoog. Door dialoog gaan
verschillende culturen hun uitgangspunten corrigeren, elkaars gedachtenhorizon uitbreiden.

Voorbeeld: Salman Rushdie “ De Duivelsverzen” zou beledigend zijn voor Islam.
Beide partijen, liberalen en moslims, zagen elkaars positie als een aanval op de eigen
waarden. Nood aan verschuiving van rationeel politiek-model naar een meer moreel-
praktisch model. Werkt de interculturele dialoog? Of leidt dit eerder tot uitvergroting van
verschillen? (Dialoog meestal niet volgens de regels gevoerd en leiden zelden tot consensus.)

3.3 Barry’s kritiek

Beschouwt ‘culturele handicap’ (zie motor) als een belediging voor zowel de gehandicapte
als gelovige. Gehandicapte: Suggereert dat hij via een rationeel denkproces zijn handicap
zou kunnen opheffen. Gelovige: Suggereert dat zijn religieuze overtuiging geen inhoudelijk
gegeven is, maar hem overkomen is (zoals een aangeboren aandoening).

Uitzondering of compensatie voor mensen met andere cultuur of religie (vb. motor) is niet
gerechtvaardigd, want mens is vrij, autonoom en wils- en handelingsbekwaam subject (zie
verder).

4. Barry

Liberalisme an sich sterk genoeg om rechtvaardige en gediversifieerde samenleving vorm te
geven. Multiculturalisme als politieke theorie overbodig. à Geen nood aan specifieke
toegevingen of maatregelen voor minderheidsgroepen.

4.1 Autonomie, universalisme en gelijke kansen

“Mens is vrij, autonome en wils- en handelingsbekwaam subject.”
Ø Lidmaatschap van culturele-religieuze groep is een keuze.
Ø Mensen zijn verantwoordelijk voor hun keuzes, een beleid mag enkel inzetten op
gelijke verspreiding van kansen.
Ø Beperkingen doorheen keuzes is rechtvaardig.

Hij beseft wel dat geloof en cultuur niet gekozen worden in de supermarkt en dat zij
resultaat zijn van een bepaalde culture en religieuze omgeving. Toch is iedereen in de
mogelijkheid om al of niet bij een bepaalde groep te blijven of zich bij een andere aan te
sluiten. Cf. Moto rijden – metafoor (< -> Parekh)

4.2 Egalitarisme

Overheid moet mensen niet zozeer gelijk behandelen, maar als gelijken. Daarom rekening
houden met ongekozen omstandigheden waardoor mensen mogelijk benadeeld worden.

Zoals bijzondere voorzieningen voor gehandicapten, sociale bijstand voor maatschappelijk
achtergestelde mensen (cf. geen keuze?!, structureel probleem?! Individueel schuldmodel of
maatschappelijk schuldmodel)

Betekent niet uitzondering- of compensatieregels voor bijvoorbeeld cultuur of religie.
Vergelijking met ‘expensive tastes’.

Uitzonderingen op algemene rechten en plichten geven aanleiding tot ongelijkheid ßà
Parekh: zonder uitzonderingen en specifieke maatregelen is er ongelijkheid.

Uitzonderingen enkel als tijdelijke en pragmatische oplossing bij situaties waar een bepaalde
groep mensen door een bepaald recht of plicht geschaad wordt, en dus niet langer goed
functioneren kan in de maatschappij. (for as long as the inequality persists, very precise
conditions) (VS Kymlicka permanente poly-etnische rechten)
vb. Meisjes hoofddoek dragen op school voor gelijke verdeling onderwijskansen, gaat in
tegen universeel recht op onderwijs.

4.3 Barry contradictorisch?

Door het tolereren van uitzonderingen voor het behouden van het aanbieden van gelijke
kansen, mondt zijn doctrine van egalitarisme toch uit in een multiculturele politiek? De
politiek van het multiculturalisme is het ultieme redmiddel voor de politiek van de herverding
en gelijke kansen?

5. Carens

Democratische principes zijn algemene principes niet steeds eenzijdig toepasbaar in
concrete situatie. (Kritiek op top-down denken en top-down beleid (cf. parallel met Parekh:
dialoog, bouwt hier op verder).

Bij liberaal beleid/keuzes kijken naar algemene principes (top down approach/Deductief)
maar ook specifieke contextgebonden argumenten (bottum up approach/inductief).



5.1 ‘Hands off’-benadering

Sinds A Theory of Justice (Rawls):

Ø gemeengoed dat men denkt in “abstracte rechtspersonen” (thin identities),
abstractie van de particulariteit van individuen
Ø om vrijheid en gelijkheid van individuen te bekomen
Ø enkel rechtvaardige verdeling van algemene menselijke behoeftes (primary goods)
Ø “Hands off”-benadering: Uit respect voor gelijkheid en vrijheid van individuele
mensen, moet de staat zich onthouden als het gaat om keuzes van mensen. Enkel
een kader aanreiken waarbinnen iedereen, onder gelijke omstandigheden, zijn/haar
keuzes vorm kan geven.
Ø Top-down benadering: Vanuit algemene/abstracte principes concrete situaties
aftoetsen. (=deductief)

5.2 (Rechtvaardigheid als) evenhandedness-benadering
(Justice as an evenhandedness approach)

Ø We willen mensen rechtvaardig benaderen door mensen als concrete personen te
beschouwen.
Ø Rekening houden met ingevulde, aangeklede identiteiten (thick identities)
Ø Voorbeeld in les: Of ook wie zijn de groepen waarover we het hebben?
Ø Bottup-up benadering (=inductief)

5.3 Hands off én Evenhandedness

- Eenzijdige focus op algemene principes niet houdbaar. Moeten steeds
geïnterpreteerd worden.
- Pleidooi voor evenhandedness maar beide benaderingen (dus ook hands off) moeten
(bij het uitzetten van beleid) elkaar aanvullen.
Bv. Scheiding kerk en staat: algemeen principe, maar betekenis in praktijk?
Bv. Rechtvaardigheid: mooi algemeen principe maar …

(uitleg: Nauwe scheiding kerk en staat, oké. Maar wat is het effect op de groep? Wanneer
bijvoorbeeld jobkansen dalen voor bepaalde groep, niet wenselijke maatregel. Dus dit
primeert op de argumenten voor scheiding van kerk en staat.)

5.4 Kritieken op Rawls (vanuit voorgaande denkers)

- Te weinig aandacht voor de “onzichtbare” selectiemechanismen van culture bagage
(Bourdieu).
- Rawls gaat uit van een minimumpeil van materieel levensniveau (waardoor mensen
geen vrijheden/rechten opgeven ifv een betere sociaal-economische positie).
- Rawls = hands off
- Beschouwt samenlevingen als gesloten gehelen.


 6. Toegepast op Belgisch integratiebeleid

6.1 Kymlicka: heel veel overeenkomsten

- Nationale minderheidsgroepen (Vlamingen): Elke Vlaming kan genieten van een
autonome Vlaamse maatschappelijke cultuur. Zelfbeschikkingsrechten zoals recht op
eigen onderwijs, eigen taal, eigen culturele gebruiken en symbolen, eigen
gezondheidszog, eigen media, etc.

- Poly-etnische rechten:
Ø Gratis inburgering (Of plichten? rechten en plichten verhaal)
Ø Ritueel slachten: ter beschikking stellen van slachthuizen tijdens offerfeest
Ø Kinderen officieel thuisblijven op feestdagen verbonden aan erkende
levensbeschouwelijke overtuigingen.

- Speciale representatierechten:
Ø Migmrantenstemrecht maakt verschil tussen kiesgerechtigde bevolking en eigen
bevolking minimaal.
Ø Ondervertegenwoordiging van bepaalde groepen counteren door positieve
acties.
Ø Zie meer in cursus pagina 31

6.2 Parekh

- Hoofddoeken verbod,
- Fatih-moskee in Beringen

(http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/limburg/1.653893)
à dialoog kan tot oplossingen leiden, gebrek aan dialoog tot polarisering

6.3 Carens

- hands-off-benadering versus evenhandedness toegepast op topic feestdagen

Verwerkings-, examenvraag: Voorstel van de 12 feestdagen om zelf op te nemen. Wat
zouden de denkers hierover zeggen?









 Effecten neoliberale meritocratie op identiteit en interpersoonlijke
verhoudingen
Deel 1: KADERS – 3.1

Zie: De effecten van een neoliberale meritocratie op identiteit en interpersoonlijke
verhoudingen. (Paul Verhaeghe)

1. Inleiding

Inleiding tekst (EXTRA): Uitgangspunten

- Zelfwaardering en zelf identiteit voor groot deel bepaald door sociaal-culturele
omgeving. Vb. waarden, normen, verwachtingen, ideeën, etc.
- Twee processen in identiteitsvorming: We vallen enerzijds samen met deze omgeving
(identificatie) en anderzijds nemen we er afstand van (separatie).
- Dit samen met het typische patroon van interpersoonlijke verhoudingen.
- Identificatie en separatie hebben te maken met vertrouwen en waardering of het
gebrek eraan.
- Probleem: Voorspelbaarheid op losse schroeven. Vb. Professioneel leven: bedrijven
hebben korte levensduur, een identieke levenslange job op hetzelfde bedrijf is een
uitzondering, … Vb. Klassieke lange-termijndoelen verdwenen, succes moet
onmiddellijk beloond worden.

ð Vroegere burger-lid-van-een-gemeenschap is vandaag voornamelijk individu-
tegenover-de-organisatie.

- Daarbij komt het geloof in het maakbare lot.
- Er loopt maatschappelijk van alles verkeerd. Laatste kwart vorige eeuw = idealisme
versus nu = cynisme

Bourdieu plaatst tegenover dit cynisme een klinische houding.
ð Begrijpen wat er verkeerd loopt om op die manier toch oplossingen te vinden. (Wel
in ppt!!!)

De tekst is meteen ook een verwijzing naar (zeer) interessante literatuur. Dit is onder meer:

- Hans Achterhuis: De utopie van de vrije markt
- Ayn Rand: Atlas Shrugged (bijbel voor de hardline kapitalisten, hebzucht als
belangrijkste menselijke deugd)
- Wilkinson & Pickett: The Spirit Level. Why Equality is better for everyone (corelatie
welzijn en (on)gelijkheid)
- Michael Young: The Rise of The Meritocracy (Satire!, Dystopie van 1958) (distopie vb.
A Brave New World, 1984 George Orwell

Volgend gedeelte is geen leerstof, louter uw potentiële interesse
à Vanaf Subtitel: Autonomie en Participatie (op blz. 14) tot einde tekst (blz. 22)
 2. Maatschappelijke polarisatie

(Extra uit tekst: Grote verhalen, religie als utopie, hebben afgedaan en er is een nieuwe
invulling. Hans Achterhuis zegt ‘utopie van de vrije markt’. Deze tekst zegt ‘neoliberale
meritocratie’.)

Voorheen: Hoge, midden en lage klasse.
Nu: neoliberale meritocratie

1. De overbodigen: Werkloos, vaak tweede generatie, bij gebrek aan passende jog. Dit
in combinatie met de meritocratische overtuiging dat een mens zijn lot volledig aan
zichzelf te danken heeft. (voorbeeld van dit denken Theodor Dalrymple)

2. De werkmieren: (working poor)

- Laagbetaalde jobs, vaak twee jobs combineren, interim, etc.
- Actueel voorbeeld Flexi-jobs
- Eénouder gezinnen die op de armoedegrens blijven.
- Etc.

à Werken hard maar verdienen weinig, soms evenveel als de ‘overbodigen’ van de staat
krijgen. = working poor

(MAAR OOK…)

- Jonge juristen die moeten scoren voor de ‘partners’ van het
- Coördinatoren die overal en altijd bereikbaar moeten zijn
- Jonge docenten aan de universiteit
- Etc.

à Vaak hoogopgeleide mensen die anderhalve maand moeten presteren voor een
normaal maandloon.

Extra in les: In eerlijke meritocratie zou het logisch zijn dat je plaats maakt voor jongere
mensen, want ouderen verliezen hun cognitieve functies. Daarom testen die de positie
meten. ‘Uw’ IQ, EQ, bepaalt uw verdiensten.

3. Évolués:
« If you can’t beat them, join them ». Ontstaan uit werkmieren – vooral uit groep b,
maar hebben het ondertussen ‘gemaakt’. Kleine groep maar bepalend voor
meritocratisch gedachtengoed.

4. Madoffs: Beleggers, zakenmannen, vastgoed-bezitters, etc. die ontsnapt zijn (of
lijken) uit de meritocratie.



 3. Sociaaldarwinisme in een economische verpakking

The Rise of the Meritocracy: Michael Young. (Meritocratie is ‘mooi’, iedereen krijgt plaats
afhankelijk van de merites. Maar het heeft ook enkele valkuilen. 50 jaar later ijvert
partijgenoot Tony Blair voor omvorming tot meritocratie, Ironisch genoeg.)

3.1 Twee invalshoeken

ü Vrijemarkteconomie : American Dream en The Selfmade Man. Merit, loon
naar werken. Intelligentie + inzet = beloning.
ü Europees: onderwijsgelijkheid

à die in elkaar overgevloeid zijn. « If you are so smart, why aren’t you rich? »
Economisch criterium wordt allesbepalend, ook voor onderwijs.

àMeritocratie, economisch en onderwijskundig = een aantrekkelijk en verkoopbaar idee.

Ideale doel wordt niet bereikt :
ü Haalbaarheid : Effectief vertrekken met zelfde startkapitaal/socio-culturele
bagage is zeer bepalend
ü Wenselijkheid : Eerste periode van een meritocratie overwegend positief
(wegwerken fouten vorige) versus hoe langer hoe meer negatieve gevolgen
(zelf fouten genereren : omgekeerde van meritocratisch, meer ongelijkheid)

3.2 Ruimer kader: historische evolutie

- Van predestinatie: aan goed toegeschreven woord beslist
à ‘contrat social’: T. Hobbes Leviathan samenwerken op grond van contractueel
vastgelegde regels + evolutie naar postmoderne marktsamenleving: competitie
tussen individuen primeert en belang van gemeenschap verdwijnt naar achtergrond
(Wat Hobbes wou vermijden Bellum omnium contra omnes)

- Verwantschap met sociaaldarwinisme: Van superioriteit blanke ras naar een door
rede gestuurde ‘survival of the fittest’, een verschuiving dus van groepen naar
individuen. De neoliberale meritocratie creëert de illusie dat zij ‘van nature’ de beste
persoon zal bevoordelen. (zie kolonisatie en fascisme/nazisme) Vervang genen door
talent en het verband is duidelijk.

Maar de meritocratie bepaalt wel zelf wat dan als ‘fittest beschouwt moet worden
(cf. de criteria/de competenties) en ook hoe dit te meten ook. Dat is iets anders dan
een ‘natuurlijke winnaar’. Of nog: welke ‘merit’ wordt nu eigenlijk beloond? Dus
welke vaardigheden zijn nodig om een hoge economische positie te kunnen
ontwikkelen?

Gevolg: statische samenleving waarin bovengroep eigen positie in stand houdt. (Niet
de vraag: wat is de ideale mens? Alles is onderworpen aan neoliberale
markteconomie (David Hume – dissolution of society)
 4. Eigenwaarde en identiteit

VANUIT DE REALITEIT/EVOLUTIE OP DE UNIVERSITEIT

- Voorheen: Plaats door afkomst/politiek. Problemen als nepotisme.

- Eerste positieve periode vloeit voort uit meritocratisch gedachtengoed: Van een
statisch bedrijf waar iemand op zijn stoel blijft omdat hij (zij) er nu eenmaal al zit, naar
een carrière afhankelijk van je didactische kwaliteiten, maatschappelijke en
wetenschappelijke inzet (zoals blijkt uit publicaties, lezingen en deelname aan
congressen). Goed gevoel door meer controle over eigen loopbaan en extra motivatie.

- Tweede periode (die al snel volgt): Zaken die niet goed gemeten kunnen worden vallen
uit de boot, bv. belang van onderwijs en maatschappelijke dienstverlening werd
minimaal en accent ging naar onderzoek (A1 – journals, rankings). Er komt een centraal
geleid en strak gepland meetsysteem en uit hoofde van dit systeem kunnen er slechts
een beperkt aantal winnaars zijn. Naast rankings tussen professoren volgt natuurlijk
ook de ranking tussen universiteiten etc. (cf. denk ook ratingbureaus voor
kredietwaardigheid van landen). Nog nauwelijks het gevoel van controle over eigen
carrière.

à Niet ‘glass pane’ maar een doorkijkspiegel/onewaymirror: Zij die meten en zij die
gemeten worden. (Bauman)
(Wie meet en wie wordt gemeten? Kwetsbare mensen zullen vaak in posities komen
waar er veel wordt gemeten. vb. fabriekswerk, veel tussentijdse gesprekken en werk
per uur wordt gemeten, vb. ratingsbureaus over kredietwaardigheid


5. Arbeidsvreugde en zelfwaardering

Kort na het invoeren van een meritocratie à stijging ‘agency’, maar in volgende fase
(eindfase) à agency gaat verloren, verplichte conformiteit aan extern opgelegde doelen.

Aldus een verschuiving van interne motivatie naar externe motivatie, van zelfcontrole en
ethiek naar externe regelgeving en camera-controle. Plezier in werk valt niet langer te halen
door het realiseren van een eigen kwaliteitsnorm (het ‘goed’ doen), maar moet via het
behalen van een externe ‘target’ (motivatieonderzoek toont aan dat zulks negatief is voor
motivatie, inzet, arbeidsvreugde van de werknemer én voor het geleverde werk zelf).

Bovenstaande dreigt ook arbeidsethiek te doen verdwijnen, alles wat binnen de regels
zogezegd kan is oké. Een innerlijk ethisch besef speelt geen rol meer. (cf. Panama Papers:
optimale fiscaliteit, nepadressen, etc. om kapitaalkrachtige mensen hun actief te beschermen)





 6. Nieuwe persoonlijkheidskenmerken

Maatschappij verandert dus (modale) identiteit en bijhorende sociale verhoudingen
veranderen.

- Verplichte competitie zet onze solidariteit onder druk en we kiezen meer en meer
voor tijdelijke coalities: “Wie is op dit moment nuttig voor ons?”

- Pesten van de school ook meer en meer naar de werkvloer. Pesten = typisch
symptoom van onmacht, frustraties afreageren op zwakkeren omdat er onderhuids
een grote faalangst heerst (displaced agression).
Extra: Mensen hebben onderhuidse angst (sociale angst, faalangst à meer farma,
meer autisme door verdere isolatie + Infantilisering van de WN: kinderlijke
woedeaanvallen, jaloers, vertellen leugentjes om bestwil, etc.

- Aantasting van het zelfrespect. Hiervoor is erkenning van de ‘Ander’ nodig. Als WN
de vraag heel vaak: ‘Who needs me?’ (Steeds vaker is het antwoord niemand à
overbodigen)

- Een maatschappij die voortdurend zegt dat iedereen het kan maken mits voldoende
inzet leidt voor veel mensen tot vernedering, schuldgevoelens en schaamte. Het
noodlot bezweren door “Had ik maar …”.

- Burn-out: Niet (louter) hoge werkdruk, maar vooral tekort aan waardering en respect
(horizontaal en verticaal).






















 Intergroepsrelaties
(Deel 1: KADERS – 3.2)

1. Inleiding

Attitude in een groep:

Vb. Jane Elliott - Blauwe en bruine ogen

De drie G’s (gedrag, gevoel en gedachten) moeten in overeenstemming zijn met elkaar. à
Dit geeft aan dat we dit graag laten overeenstemmen. Het geeft ons openheid. Stel dat één
zaak veranderd, vb. gedachten worden meer positief, gaat de rest misschien ook
veranderen.

2. Definities

- VOOROORDEEL: Attitude t.o.v. een bepaalde groep of ten aanzien van individuele
leden van die groep. Attitude is denken (cognitieve component), voelen (emotionele
component) en handelen (gedragscomponent).
vb. Vrouwen kunnen goed poetsen, daarom heb ik een goed gevoel dat er een vrouw
bij mij thuis mag poetsen. (Kan positieve of negatieve attitude betekenen.)
Opm.: Geen vooroordeel zonder stereotype.

- STEREOTYPE: Opvatting over een groep die geldt voor (vrijwel) alle leden van die
groep. Generalisatie van een groep mensen. Generalisatie van groep mensen. =
voornamelijke cognitief (In principe neutraal.)
à Beelden worden voortdurend doorgegeven en bekrachtigd door media en via
socialisatie (binnen de gegeven cultuur).
à Geven ons schema van de werkelijkheid en helpen ons snel te handelen.

- DISCRIMINATIE: Niet gerechtvaardigd of schadelijk handelen tegenover leden van de
groep, vanwege het behoren tot de groep. = gedrag
N.B. Men kan (natuurlijk) sterk bevooroordeeld zijn of “stereotiep denken”, doch niet
discrimineren.

ð Onderdelen van het proces van sociale categorisatie. Verwarring doordat we denken
dat stereotypen leiden tot discriminatie.

3. Vooraf (aan de theorieën)

Waarom zijn we geneigd om een bepaald beeld te vormen? Twee motivationele principes:
- Hedonistisch motief: Vaak ten koste van anderen maar nodig voor geestelijke
gezondheid.
- Cognitief-ordeningsmotief: Classificeren of categoriseren is nodig omdat we anders
de chaos van de werkelijkheid niet kunnen bevatten.
à assimilatie – contrastprincipe: Verschillen tussen groepsleden onderschat (geassimileerd)
en tussen groepen overschat (gecontrasteerd). (Lijnentest)

Identiteit: “Who am I?”
ð Categoriseren: feitelijk, sociale groepen (vaak redelijk snel), psychologische
disposities
ð Waarom sociale groepen? Het behoren tot bepaalde groepen vinden we belangrijk.

4. Theorieën

4.1 Sociale identiteitstheorie/sociale categorisatietheoie van Tayfel

Twee Principes
- positief zelfbeeld nastreven
- sociale omgeving categoriseren (in sociale categorieën)

ð De sociale categorieën waartoe je zelf behoort, zorgen voor een sociale identiteit. Die
sociale identiteiten zijn een wezenlijk onderdeel van menselijk zelfbesef (zelfbeeld).
ð Daarom treedt er een positiviteitsvertekening op. (Mensen stellen eigen groep
positiever voor, hebben graag een beter zelfbeeld.)

Festinger - sociale vergelijkingstheorie

- Mensen vergelijken zichzelf of andere groep met iemand of een andere groep die
sterk op hen lijkt, maar net iets beter is.
- Door de positiviteitsvertekening ontstaat er concurrentie. Bij groepen vindt er dan
een sterke sociale categorisatie plaats die het ‘wij-tegen-zij’-gevoel teweegbrengt.

Experiment van Tajfel met minimale groepen (random groepen vb. op basis van een sticker)

- Welke kenmerken maakt eigenlijk niet uit. Triviale kenmerken doen het ook.
- In praktijk vaak raciale, etnische en culturele criteria.

Sociale Identiteitstheorie is interessant bij culturele diversiteitsvraagstukken

- Gaertner en Dovidio – Common In-group Identity Model (bouwen verder op Tayfel)
- zoeken naar manieren om gunstigere attitudes te ontwikkelen naar een (voormalige)
out – group door een (nieuwe) gemeenschappelijke groep te worden.
- Kan enerzijds door lidmaatschapen die de eigen groep overstijgen vb. 1 school, 1
bedrijf, “Gentenaars” versus … , “Sociaal werkers” versus..., etc.
- Anderszijds door factoren die als gemeenschappelijk gezien worden voor alle
oorspronkelijke groepen. Vb. We zijn allemaal Antwerpenaren, Surinaamse
Nederlanders, etc.



4.2 Sociale attributietheorie
Opmerking: attribueren = toeschrijven

- Wordt gedrag dispositioneel of situationeel bepaald?
Ø Fundamentele attributiefout = Behoefte van de mens om gedrag van anderen
te wijten aan persoonskenmerk/persoon zelf/dispositie.
Ø Self – serving bias = Eigen positief gedrag als persoonkenmerk. Negatief
gedrag meer aan situationele factoren toeschrijven.

- Ook van toepassing op intergroepsattributies.
Ø In-groep: Goed gedrag van “jouw groep” is ook eigen aan de groep an sich.
Slecht gedrag is vaker situationeel bepaald.
Ø Out-groep: Omgekeerde…

4.3 Contacthypothese

- Stamt uit de praktijk (zie ook deel 1 kaders, tekst 4.3).
- Eerdere ‘bestrijding van’ dan verklaring voor discriminatie en vooroordelen.
- Niet elke vorm van contact zou helpen.
- 4 voorwaarden volgens: Allport – The nature of prejudice
Ø Gemeenschappelijke doelen/coöperatieve onderlinge afhankelijkheid
Ø Gelijke status en sociaal-economische klasse (geen hiërarchie, – “12 years a
slave”).
Ø Ruimte om elkaar persoonlijk te leren kennen.
Ø Steun (of sanctionering) van “autoriteiten”: wet, leiding, directeur, …
ð Meta-analyse van onderzoeken: Er is een positief effect op intergroepsrelaties,
“anxiety” neemt af door contacten.

5. What is the use? Bestrijdingsinzichten inzake discriminatie (en
vooroordelen)
Minst effectief: verspreiden van informatie

1) Ook bij sensibilisering hebben we neiging om werkelijkheid vertekend waar te
nemen. à Als de aandacht voor bevooroordeelde persoon is opgewekt, is de kans
nog steeds groot dat vooral informatie verwerkt wordt die consistent is met de
stereotypen en vooroordelen.
2) Veranderen van cognities leidt niet noodzakelijk tot veranderen van gedrag. Sleur of
conformisme kan deze gedragswijziging in de weg staan.

Meer effectief: veranderen van situatie of bepaald gedrag installeren

- Mensen passen hun cognities meer aan aan hun gedrag dan omgekeerd. Het effectief
veranderen van een situatie of bepaald gedrag installeren heeft veel meer effect.
- Concreet: combinatie voorlichting en rollenspelen, discriminatie verbieden,
maatregelen als positieve discriminatie, …
- vb. Rookverbod heeft meer opgeleverd dan antirookcampagnes. Er verandert iets in
het gedrag/de omgeving en cognities worden hieraan aangepast.
Voorgaande theorieën (3)
Geven niet enkel inzicht in hoe het niet moet, maar ook aanknopingspunten voor hoe het
wel zou moeten.

Vanuit sociale-identiteitstheorie
- Persoonlijk contact kan de sociale categorie waartoe de ander behoort op de
achtergrond doen geraken, minder primair maken.
à Verschillende groepen als leden van een overkoepelend categorie beschouwen.

Vanuit socialeattributietheorie
- Minder onmiddellijk bruikbare inzichten.

Vanuit contacthypothese
- Spreekt voor zich + Coöperatieve leervormen/samenwerkend leren.
à jigsaw – methode. (geef elke groep een deel van de oplossing en groepen zullen
communiceren)
- Ontwikkeld in onderwijs, maar erg bruikbaar buiten het onderwijs.
Gemeenschappelijke doelen maken groepsgrenzen minder scherp, zorgen voor
toename van persoonlijk contact en creëren meer mogelijkheid om het positieve
gedrag van de ander ook toe te schrijven aan de ander zelf (en niet aan de
context/situatie).

6. Ter uitleiding

6.1 MACRO – NIVEAU

Wanneer groeien groepsverschillen uit tot tegenstellingen en conflicten (etnische oorlogen,
rellen, discriminatie, generatieconflicten, Vlamingen versus Walen)?
à Culturele, economische, politieke, historische factoren! vb. Is er veel armoede?

6.2 De ander

“We bestaan allen slechts uit bontgevlekte flarden die zo los met elkaar verbonden zijn dat
elk ervan voortdurend fladdert zoals hij wil; daarom bestaan er evenzovele verschillen tussen
ons en onszelf als tussen ons en de anderen.”

6.3 Extra reader: samenvatting

- Sociale psychologie kan inzicht verschaffen in het ontstaan en de functies van
stereotypen, vooroordelen en discriminatie.
- Komen allen tegemoet in behoefte om ‘ons prettig te voelen’ en om grote
hoeveelheid info te ordenen en te verwerken.
- De drie theorieën die aanbod kwamen zijn moeilijk om verbetering tot stand te
brengen in problematische intergroepsrelaties, maar bieden toch concrete
aanwijzingen om problematische relaties tussen groepen te verbeteren.
- Voornamelijk coöperatieve strategieën blijken effectief.
Deel II: Thema’s

Etnische aanwervingsdiscriminatie in Vlaanderen
(Klokslag twaalf: tijd voor een ander migratie – en integratiebeleid)

(Inleiding: reportage racisme in de uitzendsector 2010
http://www.een.be/programmas/volt/dienstencheque-discriminatie
https://www.youtube.com/watch?gl=BE&v=pyVVQHz__iQ)

1. (1) Identificatie en (2) verklaring van etnische arbeidsmarkt-
discriminatie

1.1 Evidentie van aanwervingsdiscriminatie: het veld in

OESO roept op tot arbeidsmarktbeleid specifiek gericht op allochtone jongeren.
Ander onderzoek toont aan dat werkloosheid vroeg in de carrière littekens kan nalaten en
discriminatie bij startbaan kan dus grote gevolgen hebben. Daarom onderzoek startejobs.

ð Correspondentie-test
- twee sollicitaties naar 376 vacaturesvoor starterjobs.
- Volstrekt zelfde behalve Vlaamse of Turkse naam.
- Vacatures voor zowel knelpuntberoepen als niet-knelpuntberoepen, en voor zowel
hoog – als laaggeschoolden.

Kans op jobgesprek voor Vlaamse en Turkse kandidaten: p.270

- Voor knelpuntberoepen is antwoordratio quasi gelijk aan 1: zelfde kans op
uitnodiging (tabel 1)
- Voor niet-knelpuntberoepen is antwoordratio hoger dan 2: Turkse jongeren
dienendubbel zoveel sollicitaties uit te voeren om uitgenodigd te worden dan
Vlaamse, = discriminatie (tabel 1)
- Etnische discriminatie is een grotere drempel voor Turkse jongeren wanneer
zijlaaggeschoold zijn dan wanneer zij hooggeschoold zijn. (Tabel 2: vergelijkbare
resultaten)
ð Vooral discriminatie wanneer de allochtone jongeren laaggeschoold zijn en/of
solliciteren voor beroepene waarvoor het arbeidsaanbod hoog is.

1.2 Mechanismen achter aanwervingsdiscriminatie

“Waarom discrimineren sommige werkgevers als het arbeidsaanbod het hen toelaat?”





Twee theoretische modellen als verklaring voor discriminatie op de arbeidsmarkt:

1. Voorkeursdiscriminatie: Gary Becker
werkgevers-, werknemers- of klantendiscriminatie vb. De klanten hebben een voorkeur voor
Vlaamse werknemers. (Dit is niet te verantwoorden vanuit een economisch perspectief.)

2. Statistische discriminatie: Kenneth Arrow
Ligt bij het onvermogen van WG om de productiviteit of vaardigheden van WN in te
schatten. Gemiddelde vaardigheden (en het beeld) van een groep worden representatief
beschouwd. (Proberen gemiddeld genomen productievere WN aan te werven. Wanneer ze
dit niet zouden doen, riskeren ze dat concurrenten die dit wel doen hen uit de markt
prijzen.)

Laboratoriumexperiment: tabel 3 (blz. 275)

- 268 deelnemers werden gevraagd zich in te leven in de rol van werkgever en een
commercieel medewerker aan te werven. Exact dezelfde kandidaat behalve naam.
- Verschillende vragen voorgelegd, waaronder:
“De andere werknemers van het bedrijf zullen het aangenaam vinden om met deze
persoon te werken” of “De klanten zullen het aangenaam vinden om met deze
persoon te werken.”
à Vlaamse kandidaat scoort opvallen hoger bij deze inschatting.
- Vergelijkbare resultaten na bevraging 106 personeelsdirecteurs (Nederlands
onderzoek).
- Werkgever geeft het idee zelf niet te discrimineren (al dan niet sociaal wenselijk
antwoord.)
- Motief voor ongelijke behandeling (discriminatie) blijkt het vermijden van ‘onheil op
de werkvloer’. Dus voornamelijk werknemersdiscriminatie en klantendiscriminatie.

1.3 Aanpak aanwervingsdiscriminatie: het beleid

• Nood aan adequate statistieken. Voldoende objectief materiaal om uw punt hard te
maken.
• Wegnemen perceptie/realiteit van straffeloosheid
Concreet: praktijktesten en juridische gevolgen (weinig politiek draagvlak)
• Anoniem solliciteren
Concreet: geen naam, geslacht, etc. (geen draagvlak aan werkgeverszijde)
• Sensibiliseren
Concreet: Onderwijs want jong aanleren. (maar weinig effect?, zie eerder)
• Positieve discriminatie
Concreet: sociale voordelen voor jongeren aan te nemen (bevestigt het stigma?)





 Kinderarmoede

1. Inleiding

- Kinderarmoede bestaat niet. Het gaat om kinderen van arme ouders.

- Beleidsdocumenten spreken over armoedecyclus/intergenerationele overdracht:
Ambitie is dus om de cyclus te doorbreken opdat kinderen van arme ouders later niet
zelf arm zijn.
= In veel Europese landen, zelfs internationaal zoals Unicef en de Wereldbank

- Dat zou dan effectief (inzet op gelijke kansen) en efficiënt (preventie goedkoper dan
steun verlenen) zijn?

- Hoe komt het dat we zo bekommerd zijn om iets dat niet bestaat en iets dat slechts
een fractie van het probleem uitmaakt? (Het heeft weinig zin om de belangen van
ouders als fundamenteel verschillend te zien van het belang van kinderen.

2. Hoe kinderarmoede populair werd … en soms doorschoot

a. Productief voor beleidsmakers om op in te zetten want gaat voorbij aan
ideologie/tegenstelling (ander idee over undeserving poor), niemand kan ertegen zijn?

b. Gelijke kansen is rechtvaardig, levert niet per se gelijke uitkomsten (want verschillen
in inspanning). Maatschappelijk draagvlak is groter, niemand vindt dat kinderen
verantwoordelijk zijn voor hun eigen armoede.

c. Armoede verminderen is complex/moeilijk, en in het huidige maatschappelijk
klimaat zijn er weinig mogelijkheden voor structurele (dure) interventies – cf.
herverdeling - dus een project rond bijvoorbeeld opvoedingsondersteuning lijkt erg
geschikt.

d. Modern rechtvaardigheidsgevoel (o.a. Rawls): ongelijke uitkomsten zijn rechtvaardig
als ze het gevolg zijn van verschillen in inspanningen in een context van gelijke kansen.

MAAR

a. Het is niet mogelijk om gelijke uitkomsten exact te onderscheiden van gelijke kansen
en aldus precies aan te duiden vanaf welk punt iemand zelf verantwoordelijk werd
voor zijn/haar armoede. Wanneer exact is de oorzaak te wijten aan een tekort aan
eigen inspanningen?

b. Intergenerationele overdracht van armoede is slecht een klein deel van het
armoedeprobleem (cf. effectiviteit en potentieel herverdeling). Het idee dat
opvoedingsondersteuning gelijkstaat aan armoedebestrijding is foutief. (Verminderde
opvoedingsvaardigheden zijn mogelijk het gevolg van armoede van de ouders, niet de
 oorzaak. Daarbij is het geen goed idee om opvoedingsvaardigheden te reduceren tot
louter technische vaardigheden.) Net zoals de associatie tussen ‘poor parents’ en ‘poor
parenting’ wetenschappelijk onjuist is.

c. Valkuil: Inzetten op kinderarmoede. Kijk iedereen heeft gelijke kansen. Wanneer je het
niet waarmaakt, heb je het aan jezelf te wijten. (Link met neoliberale meritocratie à
Individueel schuldmodel) Er is maar beperkt sprake van gelijke kansen voor iedereen.

3. Waarom kinderen in armoede toch een bijzondere aandacht verdienen

Kinderen die in armoede opgroeien hebben vaak al voor de schoolleeftijd een achterstand
opgelopen in hun ontwikkeling (met name taal) én ons onderwijssysteem slaagt er niet in die
achterstand in te lopen, eerder het omgekeerde: een ongelijke beginsituatie vergroten. De
culturele bagage die een school meer of minder waardeert draagt bij tot de reproductie van
ongelijkheid (zie o.a. Bourdieu).

- Kinderen voor de schoolleeftijd alle ontwikkelingskansen bieden is goed idee, met
name goede basisvoorzieningen (o.a. kinderopvang: geeft goede voorbereiding op
kleuterschool.)
- Effecten van voorschoolse opvang: positieve impact op verstandelijke, sociale en
emotionele ontwikkeling.
- Ook actuele discussies over verlagen leeftijd leerplicht.

Meersporenbeleid nodig:
- herverdeling en bescherming
- garanderen menswaardig bestaan (art. 22, 22bis en 23 grondwet)
- inzetten op kansen van jonge kinderen


4. ECEC als basisvoorziening
Early Childhood Education and Care – Voorschoolse voorziening in Vlaanderen,…

4.1 Toegankelijkheid

Gebruik kinderopvang is erg ongelijk verdeeld (66% van niet-kansarme gezinnen, versus 21%
kansarme gezinnen & 70% Belgische origine vs 21% buitenlandse origine).
Het ongelijke gebruik kan niet verklaard worden door een louter ongelijke vraag. Willen vaak
plaats, maar vinden er geen.

Ongelijke spreiding: Minder opvang in kansarme buurten.
Kloof dreigt groter te worden: 2 redenen
- Aantal geboorten hoger in dichtbevolkte arme wijken.
- Uitbreiding moet snel gebeuren en daarom eerder uitbreiding bestaande
voorzieningen dan nieuwe gebouwen.

Ongelijke verdeling van de schaarste:
- Voorzieningen geven voorrang aan wie werkt/wie zich eerst inschrijft.
 - Absolute voorrang in het kader van tewerkstelling.
- Subsidiesysteem (nieuw decreet): Opvang bestellen is opvang betalen, maar kinderen
uit arme gezinnen zijn vaker ziek (en stellen doktersbezoek uit), gezinnen in armoede
hebben een meer onregelmatig leven en kunnen moeilijker hun opvangnoden
plannen.

4.2 Transities

- Overstap van thuis naar kinderopvang, van kinderopvang naar kleuterschool, van
thuis naar kleuterschool zijn van belang en eerder afgestemd op Vlaamse normen.

Voorbeeld: Instap kleuterschool (2,5/3 jaar): Men (kleuteronderwijzers, pedagogisch
verantwoordelijken, directie) gaat impliciet/onbewust uit van competenties, o.a. over
hoe kinderen zich moeten gedragen in groep, die wel verworven zijn door kinderen die
naar de kinderopvang geweest zijn. Maar niet door kinderen die de eerste jaren thuis
waren. Die laatste groep zijn net vaker kinderen uit arme gezinnen…
à Omgaan met diversiteit is werkpunt.

Er zijn maatregelen om bijvoorbeeld kinderen in het kleuteronderwijs te houden, maar deze
zijn niet allemaal even efficiënt.
- Vaak maatregelen eenzijdig op responsabilisering van ouders.
- Onderwijs is globaal genomen kampioen in ongelijkheid.
- Stem van ouders is belangrijk bij beslissingen. Hun betrokkenheid is essentieel.

à Debat voeren over de manier waarop we de basisvoorzieningen voor alle gezinnen
vormgeven.





















 Radicalisme, extremisme, terrorisme - Bilal Benyaich

1. Een radicaal is geen extremist

Radicalisme
- Streven naar een breuk met de huidige orde, ideeën die buiten de mainstream vallen.
- Kan politiek, economisch of religieus geïnspireerd zijn.
- Aanvaarden compromissen.
- Willen de wetten van een land naleven.
- Kan mogelijk binnen een democratie (vrije meningsuiting).
- In bovenstaand streven willen radicalen de vrijheid van anderen niet inperken.
- Vb. Vlaams-nationalisten van NVA, communisten, salafisten, etc.

Extremisten
- Niet compromisbereid.
- Past niet binnen een democratie.
- Hebben een hogere normatieve tolerantie voor geweld als gedragsalternatief om het
status quo te doorbreken.
- Een extremist is niet iemand die per definitie geweld gebruikt om zijn doelen te
bereiken.
- In de naam van het gedeelde ideaal geweld plegen wordt niet veroordeeld, of zelfs
oproepen tot geweld.
- Vb. Vlaams-nationalisten van Vlaams Belang

Gewelddadige extremisten
- Streven naar een andere orde tot uitdrukking brengen door middel van geweld.
- Gericht op ontwrichting van de bestaande maatschappelijke, economische en politieke
orde.
- Vb. Noorse extreemrechtse Breivik, de Kouachi-broers zie Charlie Hebdo

2. Islamitisch radicalisme en extremisme kennen vele oorzaken

Radicalisering is een proces dat aanvat met aliëntatie/vervreemding en (mogelijk) versterkt
wordt door indoctrinatie. Uiteenlopende oorzaken en risicofactoren kunnen onderverdeeld
worden in volgende dimensies. Risicofactoren interageren sterk met elkaar en komen bij elke
extremist in een andere dosering voor.

Religieus/cultureel
- Je bent aanhanger of niet (sociale identiteit).
- Voedt wij/zij denken.
- Er is een overaanbod aan sekten en militante religieuze vertogen.

Politiek
- System blaming: Verwijten het systeem een onrechtvaardige behandeling of zelfs
onderdrukking.
- Als reële ervaring of als perceptie vb. ‘strijd tegen terreur’.
 - Door afnemend vertrouwen in instellingen (politie, onderwijs, justitie, media, etc.) of
gebrek aan volwaardig burgerschap.
- Vb. westerse- vs arabische suprematie

Economisch
- Verpauperde wijken, gebrek aan sociale mobiliteit, discriminatie, gevoel van
discriminatie van de eigen groep in het onderwijs, arbeidsmarkt, uitgaansleven, etc.

Psychosociaal
- Identiteitscrisissen: gebrek aan (h)erkenning, aan (zelf)respect, opgroeien in een
problematische opvoedingssituatie, problematische opvoedingssituaties
- Intense zoektocht naar zingeving gecombineerd met machteloosheid/wanhoop.

ð Oorzaken en risicofactoren doen besef van normen vervagen, wat de tolerantie voor
geweld als antwoord kan doen toenemen.

3. Wat de gemeenschappen en gewesten moeten doen

- Na Charlie Hebdo schakelde beleid een versnelling hoger.
- Adviezen van Bilal (zoals voorgesteld in Vlaams Parlement op 9/05/2015).
- Vlaamse conceptnota blijft vaag en weinigzeggend.
- Belangrijk om inclusieve politieke identiteit en een gedeeld burgerschap te blijven
promoten. Belgische en Vlaamse moslims moeten onlosmakelijk deel uitmaken van
onze samenleving.

3.1 Welzijn
- Integrale jeugdhulp, crisishulp, opvoedingsondersteuning, algemeen welzijnswerk,
etc. moet toegankelijker. Spelen belangrijke rol in preventie van vervreemding,
marginalisering en radicalisering.
- Diversiteit onder hulpverleningspersoneel: Slechts 1,5 procent van het personeel in de
jeugdhulp is van vreemde herkomst. Kan het voor sommige gezinnen stigma van de
ondersteuning ongedaan maken.
- Meer vindplaatsgericht werken. Zoek de jongeren waar ze effectief rondhangen.
- Nood aan deradicaliseringsprogramma’s (op korte termijn).
- Richtlijnen over spanningsvelden beroepsgeheim (CLB, welzijnswerkers, etc.) en
signalering van risico. Om vertrouwensrelatie niet te ondermijnen of schenden.

3.2 Onderwijs
- CLB versterken (snijpunt van welzijn en onderwijs) moeten kunnen detecteren en
moeten scholen met nodige vertrouwen begeleiden.
- Leerkrachten ondersteunen
- Time-out projecten voor ‘bijna-Syriëstrijders’: uit omgeving halen en begeleiden met
doel te re-integreren.
- School moet veilige omgeving zijn voor leerlingen en ouders.
- Diversiteit in het lerarenkorps: Er is steeds minder voeling met de achtergronden en
leefwerelden van de huidige leerlingenpopulatie. Heeft impact op vervreemding.
- Desegregatie (cfr. concentratiescholen)
 - Naast talentontwikkeling ook burgerschapswaarden in onderwijs. Essentiële pijlers
van onze samenleving zoals non-discriminatie, de rechtsstaat, pluralisme, democratie,
etc. Waarden moeten aan bod komen met interactie

4. Wat de gemeenschappen en gewesten moeten doen

4.1 Werk
- Werk is zelfrespect, langdurige inactiviteit en laag-geletterdheid zijn risicofactoren.
- Activeringstrajecten voor kwetsbare jongeren in de reguliere en de sociale economie.
- Actief toepassen discriminatiewetgeving (vb. arbeidsmarkt).

4.2 Nood aan ander islambeleid
- Naast het internet als bron van radicalisering is er nood aan een beter moskeebeleid:
nood aan in Vlaanderen opgeleide Nederlandskundige imams met maatschappelijke
rol. Meer erkende moskeeën dan doe-het-zelf moskeeën (meldingsplicht?).
- Moskeeën moeten publieke ondersteuning krijgen om uit de handen te blijven van
o.a. Saoedi-Arabië.

ð Over verschillende beleidsniveaus ambitieuze maar toch redelijk en proportionele
maatregelen nodig. Zo stijgt de kans op effectiviteit. Algemeen beleidsniveau met
lokaal niveau als ankerpunt.

























 Basisinkomen, sociale rechtvaardigheid en armoede

U krijgt sowieso (na het afstuderen) maandelijks 1.500 euro. Gaat u nog werken of niet?

1. Wat?

Het basisinkomen is “een inkomen dat door de politieke gemeenschap wordt toegekend aan
elk lid van de gemeenschap, op individuele basis, zonder dat er een tegenprestatie voor
verwacht wordt (Yannick Vanderborght). Reeds vanaf 20ste eeuw als idee aanwezig en
verdedigd door politiek leiders, professoren, filosofen, etc Wereldwijd netwerk: BIEN (ook
Europees en Belgisch netwerk).

Voorbeelden:
- www.basicincome.org/bien/;www.basicincome.be
- Zwitsers referendum
- Europees burgerinitiatief
- Experiment van 1974 -1978: “MINCOME” – Dauphin

2. minimuminkomen (leefloon) of minimumloon

Verschillen met leefloon:
- Strikt individueel= Niet gekeken naar gezinssamenstelling e.d.
- Universeel = Geen controle op of verband met andere bestaansmiddelen.
- Geen enkele verplichting of tegenprestatie.

Overeenkomst met leefloon: gefinancierd door belastingsysteem (herverdeling)
Verschil met minimumloon (cf. wet of CAO, etc): is enkel voor werknemers
(Valkuil: Werkgevers zullen dan het minimumloon willen verlagen omwille van het
basisinkomen.)

3. Recht op werk of recht op inkomen?

Tegenargumenten:
- Vooruitgang op vlak van “actieve inclusie” zal ondermijnd worden.
- Zal leiden tot passiviteit.
- WG zullen het als een argument zien om het verlagen van het minimumloon.
à Beter alternatief is: “recht op werk” echt garanderen

Argumenten Pro:
- Basisinkomen is geen alternatief voor volledige tewerkstelling te bereiken, het is een
strategie ernaar toe (werkloosheidsval zal verdwijnen).
- Alternatief voor de harde vorm van actieve inclusie: In strikt economische zin
subsidieerd het slecht betaalde jobs, maar verhindert de onvoorwaardelijkheid dat
het afstompend werk subsidieert.


 4. Invloed op armoede en ongelijkheid

- Werk (een degelijk inkomen) is één van de beste manieren om uit armoede te
ontsnappen, basisinkomen kan een belangrijk ingrediënt zijn hiervoor.
- Waarom geef je het extra inkomen niet louter aan mensen in armoede. Vreemd om
een topbankier nog extra inkomen te geven?!
à Bedoeling is geen netto-verbetering voor de rijken, het basisinkomen moet
gefinancierd worden (via belastingen). Vooral de rijksten zullen daaraan bijdragen.
- Maar: Armoede is multidimensionaal: Meer nodig dan basisinkomen alleen (vb.
toegang tot huisvesting, onderwijs, ...).

5. Voor of tegen?

5.1 Liberaal-egalitaire hervorming

Rawls - rechtvaardige samenleving (link)

- Basisinkomen met progressieve heffing zou ongelijkheid kunnen terugdringen.
- Collectieve rijkdom die we produceren is zeer ongelijk verdeeld. We kunnen dit
herverdelen door iedereen een deel van het rijkdom toe te kennen.
- Individuele emancipatie als gevolg: Mogelijkheid tot invulling van het eigen goede
leven. Dit is het “liberaal karakter” van de maatregel. De ware vrijheid maximaliseren
van zij die het minst vrij zijn.
- Vrees: Meer terugplooien op de privésfeer, minder gericht op algemeen welzijn?
Nee, want wanneer enge band tussen inkomen en productie doorbroken wordt, zal dit
gunstig zijn voor autonome en niet-handelsactiviteiten.

5.2 Participatie-inkomen als alternatief

- Parasitair gedrag vermijden (vb. mensen naar eiland en dragen niet bij aan
samenleving).
- Participatie-inkomen (Atikinson) = Toegeving op onvoorwaardelijk karakter, inkomen
voor maatschappelijk nuttige activiteit. (vb. huishouden doen, voor kinderen zorgen,
opkomen voor dierenwelzijn, etc.) Waarderen van activiteiten die buiten de markt
vallen.
- Voorkomen van een ‘luiheidspremie’.
- Tegenargumenten: controlevoorziening, criteria voor “maatschappelijk nuttig”
Wie gaat dit controleren?

5.3 Enkele problemen/uitdagingen

Vooral een moreel bezwaar zorgt voor de discussie. Met name “onaanvaardbaar om het recht
op inkomen en de verplichting om bij te dragen (werken, etc) van elkaar los te koppelen”.



Andere uitdagingen/bezorgdheden
- Enorme verspilling van menselijk kapitaal. Jongeren zullen niet gestimuleerd zijn om
een opleiding te volgen, kiezen voor gemakkelijke en weinig productieve activiteiten.
- Kosten zijn hoger omdat het op individuele basis is (cf. meeste huidige “uitkeringen”
zijn verbonden aan gezinssituatie, etc).
- Wat met migratie (en de Europese regelgevingen)?

VIDEO: www.canvas.be/video/panorama/2015/iedereen-een-basisinkomen
www.jamesmollison.com/books/where-children-sleep/































 Generalistisch sociaal werk (voor mensen in armoede)

Je komt waarschijnlijk met één van deze doelgroepen in contact.
Belangrijk om kennis te hebben van verschillende domeinen.

1. Missing link

- Noden van mensen in armoede versus de organisatie van de huidige hulpverlening.
Gevolgen?
- Kritiek van 1983: “de markt van welzijn en geluk” (Achterhuis) – nog steeds relevant.
“Het gaat niet goed met het welzijnswerk: er is te veel versnippering, het kost te veel,
levert te weinig rendement op, het staat te ver van de mensen”.
- Resultaten van project van Recht – op in 2013 rond het thema toegankelijke hulp –
en dienstverlening. Knelpunten en aanbevelingen met als speerpunt: meer
generalistisch sociaal werk.
- Diensten vaak specialistisch georganiseerd, vanuit één deeldomein en eigen aanbod
van producten en diensten centraal.
- Gevolg van de versnippering en gespecialiseerde hulp? onderbeschermig
- Voorgaande wordt gekoppeld aan relevant wetenschappelijk materiaal.

2. Een generalistische hulpverleningsorganisatie

Een organisatie die doelstelling hanteert of hulp aanbiedt die generalistisch is. De SW’er op
de dienst is een generalist.

Drie kenmerken:

a. Hulp op verschillende levensdomeinen:
- Multicomplexe problematiek van armoede (holistisch perspectief).
- Maken geen selectie of onderschied naar het type van cliëntproblemen.
- Citaat “een goede begeleider bekijkt je als mens en niet als een werkloze (de
vakbond), als een mama (opvoedingswinkel), of als huurder (woonkantoor).

b. De weg wijzen:
- Niet alle problemen kunnen in generalistische hulpverleningsorganisaties
opgevangen worden, maar er is behoefte aan een goede
wegwijzer/”overzichtsbewaarder”.
- Goede samenwerking tussen generalistische en specialistische hulporganisaties.
- Je kent de werking van de dienst, het geeft vertrouwen en een veilig gevoel.
(Niet steeds doorverwijzen en steeds verhaal opnieuw vertellen.)

c. Een goede basishouding:
- Vertrekken vanuit de noden van de mensen en niet vanuit het eigen beperkte
hulpverleningsaanbod.
- Dialogisch, vanuit respect, empowerend.

 3. Een diverse waaier van generalistische organisaties

Uit onderzoek van Raeymaeckers in 2013 (integratie van netwerken tussen
hulpverleningsorganisaties) blijkt dat verschillende organisaties de rol opnemen:
- Buurthuizen van Samenlevingsopbouw met een laagdrempelige onthaalwerking
(men kan terecht bij vrijwilligers en opbouwwerkers met vragen).
- Sociale infopunten: extra dienstverlening van bestaande organisaties
- Modem Antwerpen (deelwerking CAW): mét intensieve begeleiding

4. How do they do it?

Drie cruciale strategieën voor generalistische hulpverleningsorganisaties:

- Contextualiseren: De cliëntsituatie voor hulpverleners van andere organisaties
“kaderen”. Dus een brugfunctie tussen de cliënt en andere meer specialistische
actoren zoals schuldbemiddelaars, een sociale huisvestingsmaatschappij, etc.

- Ondersteunen: ondersteunen van de cliënt bij zijn/haar contacten met andere
organisaties. Dit kan zijn “vergezellen”, is afhankelijk van de inspanning die gevraagd
wordt van de cliënt enerzijds en zijn draagkracht anderzijds. Bijvoorbeeld: een
aanvraag leefloon = veel registratie, administratie, bevraging en eventuele
teleurstelling. Men kan ook het voorbereidend werk samen doen (inschrijven lessen
Nederlands, al werk zoeken, bewijzen rond sollicitaties verzamelen)

- Onderhandelen: bijvoorbeeld= OCMW of sociale huisvestingsdienst overtuigen van de
eerlijkheid en de gerechtigheid van de vraag/situatie van de cliënt. Vraagt veel
engagement, voorbereidingswerk en kennis van onder meer wetgeving.


5. Vragen

Kan binnen een niet – generalistische organisatie een generalistische hulpverlener een plek
hebben?
- In een ideale situatie moet elke sociaal werker de ruimte krijgen om op een
generalistische manier binnen elke organisatie met zijn of haar doelgroep om te
gaan.
- Generalist moet ondersteund worden op het organisatieniveau.
- Er moet een goede samenwerking zijn tussen generalisten en specialisten.

Niets nieuws onder de zon, maar in het huidige tijdskader en besparingsronde.
- Generalisten hebben toegang tot veel informatie van de cliënt en kunnen de situatie
op een goede manier vertalen naar andere netwerkpartners. Efficient en tijdswinst!
- Maar weinig middelen en geld voor bijvoorbeeld buurtwerkers, straathoekwerkers,
etc. Ze worden vaak als ‘luxe’ beschouwd.
- Vb. Ga je nog tijd hebben om mee te gaan met je cliënt, om eens te bellen, om …
Hoe ga je hier met om? Ga je er iets aan doen?
 Gastcollege: schuldenlast en psychisch lijden

Maak een lijstje van wat je de laatste twee weken hebt uitgegeven. De meeste mensen
hebben schroom om dit te delen met de hele aula. Dit vragen hulpverleners dagelijks en we
vinden het ‘normaal’ dat het gevraagd wordt. Er kan ook commentaar op komen. Bijvoorbeeld
iemand met schulden die geld uitgeeft aan drank, sigaretten, etc. De hulpverlener bepaalt
hoeveel je uitgeeft en aan wat. Het gaat zelf nog een stap verder. Bijvoorbeeld over de
opvoeding van de kinderen wordt ook een oordeel geveld.

Financieel gedrag is niet rationeel. We zeggen wel ‘je geeft je geld niet goed uit’. Bijvoorbeeld
kleding kopen terwijl we eigenlijk genoeg in onze kast hebben liggen. Maar we verwachten
wel dat de cliënt rationeel handelt.

Vraag: “Zijn de armen of personen met schulden dom?”


1. Theoretische kaders

1.1 Schaarstetheorie
1.2 Armoedegerelateerde stresstheorie

2. Passend antwoord vanuit de hulpverlening

2.1 Contextgerichte kijk
2.2 Krachtenperspectief
2.3 Inzetten op coping


1. Theoretische kaders

1.1 Schaarstetheorie

1.1.1 Vaststellingen

• ¼ mensen met psychische problemen hebben ook schulden.
• Uit verschillende studies blijkt dat mensen met een laag inkomen veel kwetsbaarder
zijn voor het ontwikkelen van mentale en psychosociale problemen. Ook
middelenmisbruik komt vaker voor:
• Bij 62% leidt het hebben van schulden tot gevoelens van ongerustheid, een
hoge mate van stress en depressie. Slechts een kwart hiervan zoekt hier hulp
voor
• Automutulatie, zelfmoordgedachten
• Mentale problemen: overmatig geld uitgeven a.g.v. psychische problemen
(obsessief dwangmatig shoppen), communicatie over de schulden verloopt
vaak moeizaam doordat men het probleem niet erkent.
(Fitch, Chaplin, Trend, Collard, Debt and mental health: the role of psychiatrists, 2007)

“ Sendhil klaagde zijn nood bij Eldar. Hij had te weinig tijd voor alle dingen die hij moest doen.
Deadlines haalde hij allang niet meer; hij was overal veel te laat mee. Een paar afspraken had
hij al moeten verzetten. Zijn mailbox zat tjokvol berichten die beantwoord moesten worden.
In gedachten zag hij het bedroefde gezicht van zijn moeder voor zich, die hij al een tijd niet
had gebeld. Zijn kentekenbewijs was verlopen. Het hield maar niet op. Die conferentie die
alleen per indirecte vlucht te bereiken was, had een halfjaar geleden een goed idee geleken.
Inmiddels niet meer. Het werk stapelde zich op en zijn achterstand werd steeds groter. Nu
moest hij ook nog een nieuw kentekenbewijs aanvragen. Door een te laat beantwoorde e-
mail was een van zijn projecten uit koers geraakt; nog meer werk dus, om het weer op het
goede spoor te krijgen. De stapel achterstallige klussen begon gevaarlijk te wankelen…
Onverschrokken beschreef hij hoe hij het probleem te lijf wilde gaan. Om te beginnen zou hij
de stroom indammen. Oude verplichtingen moesten worden nagekomen, maar nieuwe waren
te vermijden. Hij zou elk nieuw verzoek afwijzen. Hij zou verdere vertraging bij lopende
klussen voorkomen door consciëntieus door te werken. Op den duur zou die strakke aanpak
moeten werken. De stapel nog af te handelen zaken zou slinken tot een hanteerbaar niveau.
Pas dan zou hij voorzichtig gaan nadenken over nieuwe projecten. Het was een fijn gevoel zo’n
plan te hebben… Een week later kreeg Eldar weer een telefoontje van Sendhil: twee collega’s
wilden een boek samenstellen over het leven van Amerikanen met een laag inkomen. ‘Dit is
een geweldige kans. We moeten echt een hoofdstuk bijdragen,’ zei hij. Volgens Eldar klonk er
geen spoortje ironie door in zijn stem. Zoals te verwachten was, was deze kans ‘ te mooi om
te laten lopen’ en beloofden we het hoofdstuk te schrijven. En zoals te verwachten was, was
het een foute beslissing. We moesten de klus afraffelen en leverden onze bijdrage te laat in.”

(à Voor wie is dit herkenbaar?)

• Wat is het effect op je studies? (examens, taken,
aanwezigheid,…)
• Welke concrete maatregelen tref je om het vele werk
het hoofd te bieden?
• Wat doet de stress van ‘het niet rond krijgen’ met jou?

à Link met financiële middelen? Je bent permanent waakzaam.



1.1.2 Wat doet die permanente waakzaamheid met ons psychisch welzijn?

Onderzoek effecten van honger bij mensen in tijden van oorlog (boek ‘Hunger’):

• “De mannen werden ongeduldig als ze in de rij stonden voor het eten en de
bediening traag was. Ze gingen bezitterig om met hun eten. Sommigen van hen zaten
diep over hun bord gebogen en schermden hun maal af met hun armen. Meestal
zwegen ze en concentreerden ze zich op hun eten. […] Afkeer van bepaald soort eten
verdween. Al het eten werd tot en met de laatste hap opgegeten. Daarna likten ze
hun borden af.”
• Andere mentale effecten: “Enkelen raakten geobsedeerd door kookboeken en
menu’s van restaurants in de omgeving. Sommige mannen konden urenlang bezig
zijn met het vergelijken van prijzen van fruit en groenten. Sommigen vatten het plan
op de landbouw in te gaan. Ze droomden van een nieuwe carrière als
restauranthouder. Ze verloren hun interesse in academische kwesties en toonden
meer belangstelling voor kookboeken. Als ze naar de film gingen, hadden ze alleen
aandacht voor de scènes waarin gegeten werd.”

Belangrijk is dat het geen bewuste keuze was om zo met eten bezig te zijn. Het gebeurde
onbewust en werd een dwangmatige bezigheid. “De honger nam bezit van hun denken, eiste
al hun aandacht op.” Als mensen geconfronteerd worden met schaarste, wordt alle aandacht
daarop gericht. “De geest richt zich automatisch en onweerstaanbaar op onvervulde
behoeften.”

Vb. Vrouw die niet meteen zwanger wordt, ziet enkel nog dikke buiken. Onvervulde
behoefte(n) creeërt schaarste, hierdoor verleggen we onze focus.

Wat gebeurt er in onze hersenen als we te maken krijgen met schaarste?

Tunnelvisie:
• We gaan anders met problemen om: geen langetermijndenken, ad hoc beslissingen
(vb. besparen op verzekeringen)
• Onze mentale capaciteit (=bandbreedte) vermindert (onderzoek naar invloed van
langdurige stress op IQ -> - 13 % = 1 nacht niet slapen -> vergeetachtigheid)
Onderzoek kinderen die in armoede opgroeien. Wat doet dit met het IQ? Het IQ is
dynamisch en onderhevig aan stress. Wanneer we langdurig met stress in aanraking
komen, gaan onze mentale capaciteiten met – 13% omlaag. (Mogelijk een antwoord
op waarom zoveel kinderen in armoede in BSO terechtkomen.
• Onze focus verengt bijna uitsluitend tot wat we missen -> alles wat buiten de tunnel
valt, krijgt geen aandacht (vb. anticiperen op mogelijke problemen in de toekomst,
rechten onbenut laten,…) vb. Brandweermannen, op jonge leeftijd hoogste
doodsoorzaak is auto-ongeval tijdens de werkuren. Ze dragen geen gordel. Door
tijdstekort vergeten ze de gordel aan te doen, dit is dus een gevolg van schaarste. Ze
vergeten op dit moment om aan hun eigen veiligheid te denken.

Gevolgen tunnelvisie:
• Als we als hulpverleners ‘inpraten’ op onze cliënten met schulden, moeten we
beseffen dat bijna alle cliënten in schulden/armoede in deze tunnel zitten en enkel
op korte termijn denken, hun mentale capaciteit aangetast is en zij nog weinig grip
hebben op zichzelf. Schaarste wordt enerzijds bepaald door een gebrek aan inkomen,
maar ook door een teveel aan verwachtingen. Die verwachtingen worden bepaald
door wat de mensen in je omgeving hebben. Als iedereen een flatscreentv heeft, dan
wil jij dit ook.
• STERK AANGETOONDE CORRELATIE TUSSEN BELASTING BANDBREEDTE EN
ZELFBEHEERSING: door schaarste vermindert de bandbreedte. Vermindering van
bandbreedte heeft een negatief effect op de zelfbeheersing van mensen. Dit
verklaart waarom mensen in armoede moeilijker ‘nee’ kunnen zeggen, (verslaving,
overdadig kopen…), sneller uitvliegen (tegen familie, hulpverlener,…)
• INVLOED VAN ARMOEDECULTUUR: mensen die van kindsbeen af in armoede leven,
hebben voortdurend een overlevingsmodus aanstaan, waardoor zij kansen die zich
aanbieden niet zien of niet grijpen. Typerend is ook de passiviteit, het gebrek aan
initiatief vanuit het gevoel het leven niet onder controle te hebben. Zij ‘ondergaan’
het leven en voelen zich vaak gedetermineerd in hun arm-zijn.
= SCHAARSTETHEORIE (Sendhil Mullainathan & Eldar Shafir, Schaarste. Hoe gebrek aan tijd
en geld ons gedrag bepalen, 2013)
Een reiskoffer als metafoor:
• Grote reiskoffer is makkelijk. Je kiest wat je wil meenemen en hebt nog plaats voor
iets extra.
• Kleine koffer vraagt veel van je mentale capaciteiten. Je bent uren bezig met het
passen van je materiaal. De juiste dingen bij elkaar nemen, zodat ze goed passen.

1.2 Armoedegerelateerde stresstheorie

“Mensen in armoede worden geconfronteerd met een context van stress, waarbij stressoren
zoals financiële onzekerheid, gezinsconflicten, blootstelling aan geweld of
gezondheidsproblemen vaker voorkomen.”
(Dierckx, Coene, Raeymaeckers, van der Burg, Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2015,
p. 182)

De copingmechanismen die mensen hebben om deze chronische stress te reduceren, zijn
van doorslaggevend belang in het al dan niet ontwikkelen van psychopathologieën.
(Dierckx, Coene, Raeymaeckers, van der Burg, Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2015)

1.2.1 Copingmechanismen

• Primair gecontroleerde coping: directe inspanningen doen om de stressvolle situatie
te beïnvloeden of de eigen reactie hierop bij te sturen -> probleemoplossende coping
of steun zoeken in het netwerk.
• Secundair gecontroleerde coping: aanvaarden/berusten in de situatie.
• Een laatste coping strategie = vermijding, ontkenning vb. door facturen niet te
openen, alcoholmisbruik, doen alsof er geen probleem is. Dit laatste coping-
mechanisme wordt het meest gebruikt door mensen in armoede. (Dierckx, Coene,
Raeymaeckers, van der Burg, Armoede en sociale uitsluiting, jaarboek 2015)

Welke is het meest aangewezen?

Als men veel controle heeft over de situatie àPrimaire coping
Heeft men weinig/geen invloed op de situatie à Secundaire coping

2. Passend antwoord vanuit de hulpverlening

En de meerwaarde van de hulpverlening

Mensen in armoede hebben sterk gevoel van controleverlies, vaak al hun hele leven.
Zij versterken daardoor in secundaire coping en boren primaire copingstrategieën amper
aan. Wat kan hierin de meerwaarde van de hulpverlening zijn?

Bewust omgaan met copingmechanismen:

• GA NA BIJ JE CLIËNT WAAR HIJ ZICH BEVINDT: Is het nodig om het volledig over te
nemen? Of beschikt hij over voldoende primair gecontroleerde coping-mechanismen
(probleemoplossend vermogen) om probleem zelf aan te pakken?
Stelling: “Als je in gesprek gaat met mensen over hun schulden. Is het…”

a) Vooral zinvol om te focussen op de schulden zelf en deze aan te pakken.
b) Nodig om vooral op andere levensdomeinen te focussen.

Hoe kan je hiermee omgaan? Zeer acute problemen, voorbeeld gerechtsdeurwaarder, zit de
persoon in de tunnelvisie. Dit moet je dus onmiddellijk aanpakken. Maar ook op de andere
levensdomeinen moet gefocust worden, dit kan je doen vanaf de persoon een stap uit de
tunnel zet. Vb. Hoe kan ik mijn cliënt zijn coping-mechanisme aanscherpen? Mogelijk verder
gaan op wat de cliënt zelf al deed.

2.1 Naar een contextgerichte kijk

Je kan de financiële problemen niet losknippen van andere levensdomeinen. Een
contextgerichte kijk is dus essentieel om wezenlijk iets te kunnen betekenen in het leven van
mensen. à Enkel kijken naar schulden doet dus een afbreuk aan alle andere moeilijkheden
waarin de cliënt zit.

ð Specialistische hulpverlening vergt dus een generalistische kijk.

Generalisme = aandacht hebben voor de verschillende levensdomeinen waarbinnen
sociale problemen zich manifesteren en met elkaar verweven zijn. De organisatie kan
dit vergemakkelijken door interne communicatie enerzijds en
samenwerkingsverbanden met andere organisaties anderzijds, waardoor de gepaste,
geïntegreerde hulp- of dienstverlening kan aangeboden worden. (Kuosmanen &
Starke, 2011, Blom, 2004, Ellem, 2012, Perlinski, Blom & Morèn, 2011).

(Opm.: Ook samenwerken is een vorm van generalistisch werken.)

Armoedetheorie zegt dat je copingstrategieën kan aanleren (vb. ipv vermijden
probleemoplossen) <-> de schaarstheorie nuanceert deze stelling sterk, omdat volgens deze
theorie mensen die met schaarste geconfronteerd worden, geen mentale capaciteit/energie
meer over hebben om hierin te investeren.

ð Het is dus van cruciaal belang om als hulpverlener in te schatten hoe zwaar de
stresscontext van de cliënt is. Je kan als hv’er de draaglast reduceren (vb. het volledig
overnemen), maar belangrijk is om op het moment dat er meer ruimte komt (de
bandbreedte of mentale capaciteit terug vergroot) je meteen de cliënt aanzet om zelf
de controle terug in handen te krijgen. Dit kan je doen door probleemoplossende
copingstrategieën aan te spreken. (zelf een budgetplan maken, zelf contact opnemen
met de huisbaas,…) Het aanleren van effectieve copingstrategieën leidt tot verbetering
van het psychisch welzijn van mensen. (Wadsworth, DeCarlo Santiago, Einhorn e.a.,
2011)

Verschillende studies wijzen uit dat samenwerking en regelmatig contact tussen de
(schuld)hulpverlener en de ‘mental health’-begeleider van cruciaal belang is. (vb. om de
draaglast en draagkracht van de cliënt in te schatten) (Fitch, Chaplin, Trend, Collard, Debt
and mental health: the role of psychiatrists, 2007)

Ook al lijken vele cliënten met psychische problemen niet in staat hun financiën accuraat te
beheren, toch moet de (schuld)hulpverlener steeds blijven inschatten wat de cliënt zelf in
handen kan houden, mits ondersteuning. Evalueer dit ook op regelmatige tijdstippen, want
het stressniveau van mensen is dynamisch, waardoor de draagkracht ook kan veranderen.
Slechts een zeer klein aantal mensen heeft zulke mentale of psychische problemen
waardoor het financieel beheer volledig overgenomen moet worden. “Balancing the need
for autonomy and self-determination against the need for protection is therefore a critical
decision” (Fitch, Chaplin, Trend, Collard, Debt and mental health: the role of psychiatrists,
2007, p. 199)

Enkele uitgangspunten op basis van empowerment en krachtenperspectief:
“Hoe kunnen we oog hebben voor de moeilijkheden van onze cliënt zonder mee in de
hopeloosheid meegesleurd te worden en tegelijkertijd onze cliënt versterken?”

2.2 Krachtenperspectief

“Een actief appel doen op krachten en potenties van de betrokkene en zijn omgeving,
zonder evenwel de kwetsbaarheden te negeren(dit appel dient te gebeuren vanuit een
positieve basishouding (gestoeld op oa aandacht, presentie, respect, betrokkenheid,
gelijkwaardigheid en wederkerigheid).”
(van Regenmortel, 2002)

2.3 Inzetten op coping

2.3.1 Contact maak je met iemand, niet met zijn ziekte

In de nieuwe benadering van gezondheidsbevordering worden mensen niet langer
herleid tot hun ziekte. à Gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte. à De nadruk
komt te liggen op het ondersteunen van mensen bij het verkrijgen van controle of de invloed
op gezondheid en de factoren die daarop een invloed zijn. Het gaat hierbij niet enkel om
gezonde levensstijlen, ook sociale, structurele en culturele factoren zijn in het geding.

2.3.2 Client is expert van zijn eigen leven

Voor mensen met psychische problemen betekent
empowerment dat ze hun eigen kracht ontdekken en de regie over hun
eigen leven weer in handen krijgen. Mensen zien vaak geen uitweg en denken in een
uitzichtloze situatie te zitten.
Empowerment is op dat moment het vermogen hebben om je eigen krachten te
ontdekken en uit die situatie te komen. Hierin moet je je eigen keuzes maken en de
ruimte krijgen om iets met die keuzes te doen.
-> Copingstrategieën aanscherpen!


2.3.3 Krachtgericht werken in de praktijk

De relatie-contact:
• Positieve basishouding
• Oog hebben voor de gevoelens en emoties

Krachtgericht werken met de cliënt:
• Coping
• Positieve uitzonderingen
• Indirecte complimenten
• Kleine stappen

Het systeem, de context van de cliënten:
• De context mee in het gesprek opnemen

2.3.4 Positieve basishouding

Grondlegger van de therapeutische grondhouding is Carl Rogers-cliëntgerichte benadering.
Uitgangspunten van de cliëntgerichte benadering: aandacht, openheid en positieve blik.

a. Aandacht
- Empathie = inleven in de gevoelens van de andere
Erkenning = Herkennen en erkennen van gevoelens = gezien worden
Ø Er zijn positieve en negatieve emoties. Beide mogen er zijn. Door ze te
erkennen ontstaat er contact.
- wees transparant: koppel terug wat je ziet, ervaart,…
- Laat merken dat je de moeilijkheden, het lijden, de kwetsbaarheden opmerkt
serieus neemt.
- De gevoelens mogen er zijn, zonder oordeel naar de cliënt. Zonder onmiddellijk
een oplossing te zoeken. Present zijn is aan de slag gaan met wat zich aandient.
“Wees nieuwsgierig, zonder oordeel, niet-wetend: “Wilt u eens vertellen….?”
“Wat denkt u zelf dat er aan de hand is?”(Steeds peilen in welke fase, context de
cliënt zich bevindt.)

b. Openheid-congruentie
- hulpverlener drukt uit wat cliënt bij hem oproept:
Ø gedragsfeedback: “Ik zie dat je niet veel zegt, dat geeft mij het idee dat je het
eens bent?”
Ø gevoelsfeedback: “Als ik jouw verhaal hoor, maakt mij dat ongerust”
(teruggeven wat het effect van de cliënt zijn gedrag is op jou)

c. Positieve blik
- met aandacht en hoop op verandering
- geloof en respect

De basisvraag om te peilen naar coping is: “Hoe houdt u het vol?”
“Een cliënt kan zich zo overspoeld voelen door zijn problemen of zo in de put zitten, dat hij
bijna niet in staat is lichtpuntjes te zien.” (De cliënt komt vaak met problemen naar de
hulpverlener, dit kan een negatief beeld geven.)

Over welke krachten beschikt de cliënt om het nog steeds vol te houden? Coping werkt
bemoedigend en appelleert aan krachten: “Wat motiveert de cliënt nog dat hij probeert de
moeilijkheden het hoofd te bieden?”Op het moment dat de cliënt zich hiervan bewuster
wordt, neemt de motivatie en het vertrouwen om verder te gaan vaak met kleine stapjes toe.

Doorslaggevend is om in te schatten waar cliënt zich bevindt. Is hij op een bepaald moment
überhaupt in staat om zelf de dingen in handen te nemen? Misschien zit het water hem zo
aan de lippen dat ‘alles overnemen’ terug de zuurstof geeft die iemand nodig heeft om nadien
terug verder te kunnen.

2.3.5 Coping: vragen en interventies

Indirecte complimenten

Je vraagt de cliënt positief gedrag van zichzelf te beschrijven: “Hoe is het je gelukt om..?”
Dit geeft zicht op hoe hij zelf zijn invloed op de situatie kan vergroten.

Het geven van een indirect compliment kan ook via perspectiefwisseling: “Als ik je partner
vraag waar hij vindt dat je goed in bent...?”
Indirecte complimenten kunnen ook gebruikt worden als feedback om de
samenwerking te benadrukken:
“Doordat jij op tijd alle papieren hebt binnengebracht, en dat was,
volgens mij, een behoorlijk werk, loopt onze samenwerking wel vlot.
Ervaar jij dat ook zo?”

Positieve uitzonderingen

Coping is het op zoek gaan naar de positieve situaties die er ook zijn.
Je legt de focus naast het probleem: “Wat zijn dingen die wel goed gaan?”

Kleine stappen

Is een minieme, positieve opschuiving in de richting van de gewenste situatie. Kleine,
constructieve uitingen kunnen worden benut om waardering en erkenning te geven.
Client zegt:” ik was bijna niet gekomen, want…
Dit kan de hulpverlener gebruiken om hem te complimenteren dat hij er wel is.
En wat heeft je dan geholpen?”

Positief herkaderen
Mogelijke vragen:
Wat werkt in de goeie richting?
Wat is de volgende kleine stap?
Wat wil je tussen nu en de volgende afspraak doen?
Voorbeelden van copingvragen

• Wat maakt dat je onder zulke moeilijke omstandigheden toch nog door bent gegaan?
• Hoe biedt je zulke moeilijke situaties elke dag het hoofd?
• Wat helpt je om het vol te houden als je erg gestresseerd/verdrietig bent?
• Hoe lukt het om elke dag voor uw kinderen op te staan?
• Wat geeft je enigszins moed/hoop?
• Wat heb je al geprobeerd? Wat hielp en wat niet?
• Hoe redt je het? Hou je dit vol?
• Wat doe je in deze situatie om voor jezelf en anderen te zorgen?
• Wie/wat zou je het meeste helpen op deze moment?
• Hoe is het gelukt om anderen in te schakelen?
• Wat heeft je al geholpen in gelijkaardige situaties?
• Wat heeft je het meeste geholpen en wat kan je hiervan nu gebruiken?
• Wat denk je dat ik als, schuldbemiddelaar, het nuttigst is dat ik doe?

Het systeem, de context van de cliënten

• De cliënt heeft zijn omgeving nodig om zijn klachten het hoofd te bieden. (=appèl
doen op primaire coping)
• Heb oog voor de inzet van de mensen om de cliënt heen.
• Zie en benoem wat ze allemaal doen.
• Betrek de belangrijkste anderen in het gesprek met cliënt door vragen te vanuit hun
• perspectief te benoemen:
Ø Als ik zou vragen aan je man/buur/…wat er allemaal wel goed loopt….
Ø Waaraan zou die vriend/moeder merken dat het beter gaat?
Ø Ken je mensen in een zelfde situatie die anders met bepaalde zaken omgaan?
Ø Wat leer je van hen?
Ø -…

En vooral ga traag, trager,…