2

WPROWADZENIE
Na początku trzeciego tysiąclecia trudno sobie wyobrazić świat bez energii elektrycznej. Zaspo-
kajanie niemal każdej potrzeby człowieka wiąże się bowiem z jej wykorzystaniem. Gwałtowny roz-
wój wielu dziedzin techniki powoduje, że korzystamy z coraz większej liczby urządzeń elektrycznych.
Oświetlenie, ogrzewanie, narzędzia pracy oraz szereg urządzeń gospodarstwa domowego wymaga
zasilania, co na ogół uświadamiamy sobie dopiero wtedy, kiedy w domu zabraknie prądu.

Konieczność dostarczenia energii elektrycznej
do nowych domów i zakładów pracy wymaga bu-
dowy nowych linii i stacji elektroenergetycznych,
dzięki którym prąd dociera z elektrowni do na-
szych domów, sklepów, urzędów czy zakładów pra-
cy. Równie ważnym zadaniem, które pozwala na
niezawodną dostawę energii elektrycznej do każ-
dego odbiorcy, jest unowocześnianie istniejących
obiektów elektroenergetycznych.
Budując nowe i modernizując dotychczas pra-
cujące linie i stacje elektroenergetyczne, skutecz-
nie eliminuje się wszystkie uciążliwości i zagroże-
nia, nawet te, które nie są udowodnione, a zaled-
wie prawdopodobne.
W trosce o zdrowie ludzi i zachowanie walorów
środowiska naturalnego nowe inwestycje elektro-
energetyczne powstają zwykle na terenach nieza-
mieszkałych. Tam budowane są wszystkie większe
stacje elektroenergetyczne, natomiast linie prze-
syłowe prowadzone są na znacznej długości przez
tereny wolne od zabudowy, takie jak: nieużytki,
łąki, pola uprawne oraz obszary leśne. Czasami
jednak nie da się uniknąć zbliżenia linii do poje-
dynczych budynków czy osiedli mieszkaniowych.
W takich sytuacjach, już na etapie projektowania
linii, szczegółowo analizowane są wszystkie możli-
we oddziaływania linii na środowisko.
Głównym celem niniejszego opracowania jest
prezentacja aktualnego stanu wiedzy na temat od-
działywania obiektów elektroenergetycznych na
środowisko.
Na kolejnych stronach przedstawione zosta-
ną więc wszystkie istotne zjawiska, z jakimi może
mieć do czynienia człowiek żyjący w otoczeniu
urządzeń elektrycznych. Szczególnie wiele uwa-
gi poświęcono zagadnieniom wpływu linii przesy-
łowych i stacji elektroenergetycznych najwyższych
napięć na środowisko. Sporo też miejsca zajmuje
– aktualna od wielu lat - problematyka oddziaływa-
nia na organizm człowieka pola elektromagnetycz-
nego, wytwarzanego przez linie napowietrzne naj-
wyższych napięć.

3
4
PRAD ELEKTRYCZNY, POLE ELEKTROMAGNETYCZNE, PRO-
MIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE
Działaniu każdego urządzenia elektrycznego towarzyszy przepływ prądu w przewodach, które go
zasilają. Przepływ prądu jest możliwy tylko wtedy, gdy przewód zasilający przyłączony jest do źródła
napięcia.
Większość odbiorników elektrycznych zasilana
jest napięciem przemiennym o częstotliwości 50 Hz.
Niektóre urządzenia, zwykle przenośne i o niewiel-
kiej mocy, mogą być zasilane napięciem stałym,
którego źródłem są baterie, akumulatory, a niekie-
dy prądnice czy prostowniki.
Mimo, że zasilanie prądem stałym ma szereg
zalet, nie rozpowszechniło się ani w instalacjach
przemysłowych, ani domowych. Natomiast prąd
stały wykorzystywany jest niekiedy do przesyłu
energii na znaczne odległości, najczęściej liniami
kablowymi ułożonymi na dnie morskim.
Niezaprzeczalne zalety przesyłu energii elek-
Źródła prądu stałego
np. baterie, akumulatory
trycznej przy wykorzystaniu prądu przemiennego
spowodowały, że zarówno do celów przemysło-
wych, jak i na potrzeby gospodarstw domowych
używa się napięcia przemiennego o częstotliwo-
ści 50 Hz.
W celu przesłania energii z elektrowni do od-
biorców konieczna jest kilkakrotna zmiana napię-
cia. Pozwala ona na znaczne ograniczenie strat
energii, które występują na drodze od wytwór-
cy (elektrownia) do odbiorcy. Ponieważ najmniej-
sze straty energii występują przy przesyle jej linia-
mi najwyższych napięć, większość krajowych li-
nii przesyłowych zasilana jest napięciem 400 lub
Źródła prądu przemiennego
np. instalacja elektryczna zasilana poprzez sieć
elektroenergetyczną
400 V 230 V
L3 L2
PE
N L1 L
N
PE
dla urządzeń trójfazowych dla domowych instalacji elektrycznych
5
 Pole elektryczne E
wytwarzane jest przez każdy przewód lub obwód pod
napięciem, również kiedy prąd przez niego nie płynie
Pole magnetyczne H
wytwarzane jest przez każdy przewód lub obwód przez
który płynie prąd
H Wszystkie urządzenia elektryczne wytwarzają w swo-
E im otoczeniu pola elektromagnetyczne, które powstają
220 kV. Podobne poziomy napięć stosowane są
w liniach napowietrznych eksploatowanych w kra-
jach Unii Europejskiej.
Na użytek domowy wystarczy zasilanie jednofa-
zowe o napięciu 230 V, czyli instalacja składają-
ca się z jednego przewodu fazowego, jednego neu-
tralnego oraz przewodu ochronnego. Do gospo-
darstw domowych czy gospodarstw wiejskich, któ-
re korzystają z urządzeń większej mocy (np. kuch-
nie elektryczne, przepływowe ogrzewacze wody,
parniki elektryczne itp.), doprowadza się instala-
cję trójfazową, w której napięcie pomiędzy dowol-
nymi dwoma przewodami fazowymi wynosi 400 V.
Do odbiorcy doprowadza się zatem trzy przewo-
dy będące pod napięciem i czwarty, na ogół po-
6
Częstotliwość a długość fali
łączony z ziemią. Instalację taką uzupełnia tzw. przewód
ochronny, służący zabezpieczeniu przed porażeniem prą-
dem elektrycznym.
na skutek obecności napięcia (pole elektryczne - skła-
dowa elektryczna) oraz w wyniku przepływu prądu (pole
magnetyczne - składowa magnetyczna).
W przypadku pól elektromagnetycznych o częstotli-
wości 50 Hz, powstających m. in. w otoczeniu linii prze-
syłowych, obie składowe pola można rozpatrywać (mie-
rzyć lub obliczać) oddzielnie. Pola o większych częstotli-
wościach posiadają inne właściwości i oddzielne rozpa-
trywanie obu składowych pola jest już niemożliwe. Pola
elektromagnetyczne o częstotliwościach powyżej 100 000
herców (100 kHz) mają postać fal elektromagnetycznych,
które rozchodzą się w przestrzeni. Pola wytwarzane mię-
dzy innymi przez anteny nadajników radiowych i telewizyj-
nych, urządzenia radarowe, kuchnie mikrofalowe czy te-
lefony komórkowe nazywa się promieniowaniem elek-
tromagnetycznym. Jeżeli uświadomić sobie, że promie-
niowaniem takim jest także światło widzialne, widać wy-
raźnie, że wspólna nazwa „promieniowanie elektroma-
gnetyczne” obejmuje zupełnie różne, często nieporówny-
 POLE I PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE
Częstotliwość Pasmo częstotliwości Zastosowania

POLE ELEKTROMAGNETYCZNE

7
 walne ze sobą zjawiska. W zależności od częstotli-
wości, promieniowanie elektromagnetyczne wyka-
zuje różne właściwości. Inaczej oddziałują na orga-
nizmy żywe pola niskiej częstotliwości (poniżej 100
kHz), w tym pola wytwarzane w sąsiedztwie linii na-
powietrznych, a całkowicie odmiennie promienio-
wanie elektromagnetyczne o częstotliwościach
przekraczających 100 kHz.
Oddziaływanie pól elektromagnetycznych oraz
promieniowania elektromagnetycznego na śro-
dowisko to jeden z ważniejszych tematów badań
(bioelektromagnetyka), które prowadzone są w wie-
lu ośrodkach naukowych na świecie. Ze względu na
8
powszechność występowania w środowisku insta-
lacji i urządzeń elektroenergetycznych o różnych
napięciach, jednym z istotnych kierunków badań
jest oddziaływanie na człowieka pól elektroma-
gnetycznych o częstotliwości 50 Hz. Od wielu lat
spore zainteresowanie budzi także wpływ na śro-
dowisko promieniowania elektromagnetycznego
o częstotliwościach wyższych, w szczególności pro-
mieniowania mikrofalowego (300 MHz - 300 GHz).
Promieniowanie to wytwarzane jest przede wszyst-
kim przez urządzenia radarowe, anteny nadawcze
większości stacji telewizyjnych, prawie powszech-
nie używane telefony komórkowe, a nawet coraz
popularniejsze w naszych domach kuchenki mi-
krofalowe.
Promieniowanie wytwarzane przez wszystkie te
urządzenia bez większych trudności rozprzestrze-
nia się w otoczeniu i może być pochłaniane przez
ciało człowieka. Przy odpowiednio dużej energii
tego promieniowania ciało człowieka ogrzewa się,
a zjawisko to – dobrze znane od lat - nosi nazwę
„efektu termicznego”. Należy jednak pamiętać, że
wszelkie urządzenia pracujące przy częstotliwości
50 Hz przekazują do otoczenia pomijalnie małe
ilości energii. W żadnym więc przypadku pola elek-
tromagnetyczne wytwarzane przez linie przesyło-
we i stacje elektroenergetyczne najwyższych na-
pięć nie mogą powodować w organizmie człowie-
ka „efektu termicznego”. Nie można więc w żad-
nym przypadku kojarzyć pojęcia pole elektroma-
gnetyczne z terminem promieniowanie elektroma-
gnetyczne.
Często w prasie można spotkać informacje, że
pola elektromagnetyczne wytwarzane przez urzą-
dzenia elektryczne są szkodliwe. Z treści artykułów
wynika jednak, że autorzy opisują efekty występu-
jące w przypadku działania promieniowania elek-
tromagnetycznego, i to najczęściej z zakresu mi-
krofalowego. W dalszej części niniejszego folde-
ru Czytelnik znajdzie informację o potwierdzonych
w badaniach naukowych efektach oddziaływania
na organizm człowieka pól elektromagnetycznych
o częstotliwości 50 Hz i najnowszych kierunkach
prac badawczych w tej dziedzinie.
Jednym ze źródeł pól elektromagnetycznych
o częstotliwości 50 Hz są napowietrzne linie prze-
syłowe najwyższych napięć. Linie te traktuje się
ze szczególną uwagą, ze względu na powszech-
ność ich występowania w środowisku oraz znacz-
ne wartości mierzonego w ich pobliżu pola elektro-
magnetycznego.
Pola elektromagnetyczne o częstotliwości 50 Hz
wytwarzane są także przez urządzenia stosowane
w stacjach elektroenergetycznych najwyższych na-
pięć. Aparatura wysokonapięciowa znajduje się
jednak w tak znacznym oddaleniu od ogrodzenia
stacji, że jak wykazują liczne pomiary, natężenia
pola elektrycznego i magnetycznego poza terenem
obiektu są zazwyczaj bardzo niewielkie.
Domowe instalacje elektryczne, a także pracu-
jące urządzenia elektryczne powszechnego użytku,
również wytwarzają w swoim otoczeniu pola elek-
tromagnetyczne o częstotliwości 50 Hz, lecz na-
tężenia tych pól, w szczególności składowej elek-
trycznej, są bardzo niewielkie.
9
 DOSTARCZANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ DO ODBIORCÓW
Aby dostarczyć prąd elektryczny do dowolnego miejsca, w tym do naszego domu, konieczne jest
sprawne działanie wszystkich urządzeń potrzebnych do jego wytwarzania, przesyłania i rozdziału.
Energia elektryczna dostarczana do naszych domów wytwarzana jest w kilkudziesięciu elektrow-
niach, a jej dostarczenie do indywidualnego odbiorcy, często znacznie oddalonego od elektrowni,
możliwe jest dzięki sieci linii i stacji elektroenergetycznych.

Zależnie od przeznaczenia i odległości, na jaką energii elektrycznej, w każdym momencie ilość

ma być przesłana energia elektryczna, stosuje się
napięcia:
220 i 400 kV (tzw. najwyższe napięcia - NN),
110 kV (tzw. wysokie napięcie - WN),
od 10 do 30 kV (tzw. średnie napięcia - SN),
400 lub 230 V (tzw. niskie napięcia – nn).
Podczas przesyłu energii elektrycznej z elek-
trowni do odbiorcy występują straty energii i są
one tym mniejsze im wyższe jest napięcie linii.
W rezultacie, zanim prąd elektryczny dotrze do od-
biorcy, przepływa przez linie i stacje o różnych na-
pięciach.
Podnoszenie napięcia dla celów przesyłu, a na-
stępnie obniżanie go do poziomu, na którym moż-
liwe jest stosowanie elektrycznych urządzeń po-
wszechnego użytku zbudowanych na napięcie
220/230 lub 380/400 V, wymaga zatem korzy-
stania z systemowych stacji elektroenergetycz-
nych najwyższych napięć, stacji rozdzielczych wy-
sokiego napięcia oraz licznych stacji transforma-
torowych. Zamieniają one średnie napięcie (roz-
dzielcze) na powszechnie stosowane w instala-
cjach odbiorczych (230/400V). Wszystkie te
obiekty: elektrownie, linie i stacje elektroenerge-
tyczne składają się na tzw. system elektroener-
getyczny.
Ponieważ nie ma możliwości magazynowania
energii wytwarzanej w elektrowniach musi być
równa zużywanej przez odbiorców. Jest to możli-
we dzięki połączeniom pomiędzy elektrowniami,
stacjami elektroenergetycznymi oraz grupami od-
biorców. Połączenia takie zapewnia sieć linii elek-
troenergetycznych. Im nowocześniejsza i bardziej
rozbudowana jest sieć linii, tym większa jest szan-
sa na niezawodną dostawę energii elektrycznej do
każdego odbiorcy.
Operatorem sieci przesyłowej najwyższych na-
pięć jest PSE–Operator S.A., wchodząca w skład
Grupy Kapitałowej Polskie Sieci Elektroenerge-
tyczne S.A. W ramach PSE–Operator S.A. działa
Departament Usług Operatorskich (dawniej – Kra-
jowa Dyspozycja Mocy) koordynujący współpracę
elektrowni i nadzorujący bezpieczną pracę całego
krajowego systemu elektroenergetycznego.
Obecnie PSE–Operator S.A. eksploatuje na te-
renie kraju:
114 km linii oraz jedną stację 750 kV,
blisko 4700 km linii i 28 stacji 400 kV,
około 8000 km linii i ponad 60 stacji 220 kV.
Łączna długość linii napowietrznych jest więc
znacznie mniejsza niż w krajach o podobnej licz-
bie ludności i porównywalnym poziomie rozwoju
gospodarczego.
Zadaniem operatora sieci przesyłowej jest udo-

10
 Droga energii elektrycznej od wytwórcy do odbiorcy
stępnienie sieci przesyłowej wszystkim producen-
tom (elektrowniom) i dystrybutorom (Spółkom
Dystrybucyjnym, dawnym Zakładom Energetycz-
nym), od których energię elektryczną kupuje każ-
dy indywidualny odbiorca.
Budowa i użytkowanie obiektów wchodzą-
cych w skład systemu elektroenergetycznego kra-
ju (elektrownie, stacje elektroenergetyczne, linie
przesyłowe) jest czasem uciążliwe dla społeczno-
ści lokalnych. Przy wyborze, zarówno wariantów
lokalizacyjnych, jak i konkretnych rozwiązań tech-
nicznych poszczególnych obiektów elektroener-
getycznych, projektanci dążą do usunięcia tych
uciążliwości. Zmuszeni są jednak brać także pod
uwagę koszty pracy całego systemu, od których
w znacznej mierze zależy cena energii elektrycz-
nej u odbiorcy. Nie ulega jednak wątpliwości, że
wzrost wymagań co do jakości energii elektrycznej
i niezawodności jej dostawy powoduje koniecz-
ność stałego unowocześniania bazy technicznej
polskiej elektroenergetyki.
11
 granice województw granice spółek

LINIE 750 kV ± 450 kV 400 kV 220 kV 110 kV

istniejące
w budowie

STACJE
rozdzielcze

przekształtnikowe

ELEKTROWNIE
cieplne

wodne
TRANSFORMATORY

400/110 kV 400/220/110 kV 220/ŚR

i 220/110 kV

opr.

12
13
 ZJAWISKA TOWARZYSZACE PRACY NAPOWIETRZNYCH LINII
I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH

Eksploatacja układów przesyłowych i rozdzielczych, głównie linii napowietrznych najwyższych

napięć, może być przyczyną występowania pewnych uciążliwości dla środowiska. Do czynników
związanych z pracą linii elektroenergetycznych i wpływających na środowisko zaliczyć należy: pole
elektromagnetyczne, hałas a także zakłócenia radioelektryczne.
Istotnym zjawiskiem, towarzyszącym pracy każ- Pole elektryczne (E), występujące pod linią na-
dej linii napowietrznej, jest występowanie wokół powietrzną, powoduje powstawanie ładunku elek-
niej pola elektromagnetycznego, które przy odpo- trycznego w izolowanych od ziemi, metalowych
wiednio dużych wartościach może wpływać na or- przedmiotach o znacznych rozmiarach (np. sa-
ganizmy żywe poprzez oddziaływanie dwóch nie- mochód, autobus, kombajn). Jeżeli takiego przed-
zależnych składowych – elektrycznej (E) i magne- miotu dotknie człowiek stojący na ziemi, to może
tycznej (H). przez niego przepłynąć krótkotrwały prąd rozłado-
Przyczyną powstawania wokół linii przesyłowej wania, nieprzyjemny, o niewielkiej wartości i całko-
pola elektrycznego (E) jest napięcie istniejące po- wicie bezpieczny dla zdrowia.
między poszczególnymi jej przewodami a ziemią. Pole magnetyczne (H), pochodzące od linii,
Z kolei prąd, płynący przewodami linii, jest przyczy- może spowodować przepływ prądów o niewielkich
ną powstawania pola magnetycznego (H). Warto- wartościach w przewodzących obiektach znajdują-
ści pola elektrycznego oraz magnetycznego, wy- cych się pod linią i tworzących obwody zamknię-
stępujące pod linią, zależą od wielu czynników, te o znacznej długości (np. ogrodzenia, rurociągi,
z których najbardziej istotne to: napięcie linii prze- urządzenia do zraszania). W przypadku poprawnej
syłowej, natężenie prądu płynącego w poszcze- budowy tych urządzeń, ich dotknięcie przez czło-
gólnych jej przewodach, odległości przewodów li- wieka nie stanowi dla jego zdrowia żadnego zagro-
nii od ziemi oraz rodzaj i rozmieszczenie przewo- żenia.
dów na słupie.

14
 W czasie mżawki, deszczu czy mgły można też
zaobserwować – przede wszystkim w porze nocnej
- tzw. zjawiska ulotowe charakterystyczne dla pra-
cy linii najwyższych napięć. Objawiają się one nie-
zbyt jaskrawym świeceniem przewodów linii oraz
charakterystycznym szumem, słyszalnym w jej są-
siedztwie. Przy szczególnie wilgotnej pogodzie,
w czasie niezbyt obfitego deszczu, hałas wytwa-
rzany przez linie znacznie wzrasta, nie przekracza-
jąc na ogół poziomu dopuszczalnego dla określo-
nego terenu.
Hałas powstaje także na terenie stacji elektro-
energetycznych najwyższych napięć. Podstawo-
wym jego źródłem są w tych obiektach transfor-
matory, a przede wszystkim wentylatory chłodzące
te urządzenia. Źródłem hałasu jest również - szcze-
gólnie wokół stacji najwyższych napięć - ulot z ele-
mentów wysokonapięciowych.
Linie elektroenergetyczne najwyższych na-
pięć bywają niekiedy źródłem zakłóceń radioelek-
trycznych w budynkach mieszkalnych położonych
w bezpośredniej bliskości linii przesyłowej.
15
 POLE ELEKTROMAGNETYCZNE W OTOCZENIU LINII I STACJI
ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWYZSZYCH NAPIEC
POLE ELEKTRYCZNE
Pola elektryczne o natężeniach przekraczają-
cych 1 kV/m występują w otoczeniu napowietrz-
nych linii przesyłowych 220 kV i 400 kV (najwyż-
szych napięć), a także na niewielkim obszarze
pod liniami 110 kV (wysokiego napięcia).
Przy określonym napięciu linii natężenie pola
elektrycznego w jej otoczeniu zależy przede wszyst-
kim od odległości między przewodami fazowymi
a ziemią. Jest ono największe w miejscu, w którym
odległość przewodów fazowych od ziemi jest naj-
mniejsza, zwykle w środku przęsła (tj. w połowie
odległości pomiędzy sąsiednimi słupami).
Przy oddalaniu się od osi linii, natężenie pola
elektrycznego szybko maleje. Spadek natężenia
pola obserwuje się również przy zbliżaniu się do
konstrukcji słupa, co wynika m. in. z jego ekranują-
cych właściwości. W rezultacie, w odległości około
23÷28 m od osi dwutorowej linii 400 kV, natęże-
nie pola elektrycznego spada poniżej 1 kV/m, czyli
wartości uznawanej za dopuszczalną w najbardziej
rygorystycznych przepisach obowiązujących w nie-
których krajach.
Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisa-
mi, natężenie pola elektrycznego w miejscach do-
stępnych dla ludzi nie może przekraczać wartości
10 kV/m. Wszystkie krajowe linie przesyłowe są
zatem tak projektowane i wykonywane, że natęże-
16
nie pola w ich otoczeniu jest znacznie mniejsze od
10 kV/m. Jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie nie-
których, w pełni obciążonych linii 400 kV, w okoli-
cach środka przęsła i w wyjątkowo rzadko występu-
jących warunkach pogodowych (upalne lato), na-
tężenie pola zbliża się do poziomu 10 kV/m. W oto-
czeniu linii napowietrznych 220 i 110 kV natężenia
pól są znacznie mniejsze.
Na terenie stacji elektroenergetycznych na-
tężenie pola elektrycznego osiąga w niektórych
miejscach, dostępnych jedynie dla osób upraw-
nionych, wartości większe od 10 kV/m. Nato-
miast poza terenem stacji pola te są o wiele słab-
sze, zwykle poniżej 0,2 kV/m. Obszar znajdujący
się poza terenem stacji należy więc uznać za wol-
ny od pola elektrycznego. Jedyne miejsca, w któ-
rych rejestruje się natężenia pól przekraczające
0,2 kV/m, to obszary położone pod liniami napo-
wietrznymi wprowadzanymi na teren stacji elektro-
energetycznej.
17
 POLE MAGNETYCZNE
Natężenie pola magnetycznego wokół linii
przesyłowych najwyższych napięć jest niewielkie.
W miejscach przebywania ludzi, nawet w bezpo-
średnim sąsiedztwie linii, jest ono porównywalne
z polami, jakie występują obok przewodów domo-
wej instalacji niskiego napięcia oraz z polami ist-
niejącymi w bezpośredniej bliskości elektryczne-
go sprzętu powszechnego użytku.
Należy pamiętać, że pole magnetyczne pod li-
nią zmienia się w zależności od wartości prądu pły-
nącego przez linię. Natężenie pola magnetycznego
maleje, gdy zmniejsza się prąd płynący przez linię
i wzrasta, gdy obciążenie linii rośnie. Podobnie jak
w przypadku pola elektrycznego, przy oddalaniu
się od osi linii pole magnetyczne gwałtownie male-
je. Warto zwrócić uwagę, że podawane w wielu ma-
teriałach informacyjnych wartości pól magnetycz-
nych w otoczeniu linii dotyczą najczęściej obsza-
ru położonego bezpośrednio pod nią, w miejscu,
w którym odległość przewodów fazowych od ziemi
jest najmniejsza (największy zwis przewodów).
Pole magnetyczne przenika bez zniekształceń
18
przez większość materiałów i obiektów. Oznacza
to, że linie sił pola magnetycznego, w odróżnieniu
od pola elektrycznego, nie zmieniają praktycznie
swojego kierunku natrafiając na różnego rodza-
ju obiekty i przedmioty metalowe. Wartość natę-
żenia pola magnetycznego nie ulega więc zmianie
po przejściu przez większość obiektów.
Pole magnetyczne wytwarzane jest również
przez aparaturę i urządzenia zainstalowane w sta-
cjach elektroenergetycznych. Dotyczy to wszyst-
kich rodzajów stacji, w tym napowietrznych stacji
najwyższych napięć oraz stacji wnętrzowych. Jed-
nak, ze względu na znaczne odległości urządzeń
tam zainstalowanych od ogrodzenia stacji, pole
magnetyczne w obszarach poza terenem stacji
można pominąć.
19
 ODDZIAŁYWANIE LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZ-
NYCH NA CZŁOWIEKA

Prąd elektryczny i systemy jego przesyłania są stosunkowo nowymi zdobyczami cywilizacji, a histo-
ria powszechnego stosowania energii elektrycznej w wielu społeczeństwach nie przekracza jeszcze
100 lat. Od samego początku, wprowadzaniu energii elektrycznej do otoczenia człowieka towarzy-
szyły równie wielkie nadzieje, jak i obawy. W miejsce dawnego, lepiej już poznanego i zrozumiałego
zagrożenia, jakim była dla naszych dziadków „elektryczność”, pojawiła się przed kilkunastu laty
nowa, mało poznana groźba - „pola elektromagnetyczne”.

Od czasu do czasu w radiu, telewizji czy gaze-

tach pojawiają się skąpe, ale niepokojące infor-
macje o tym, że pola elektromagnetyczne są szko-
dliwe dla zdrowia człowieka i mogą być przyczyną
różnych chorób. Dlatego nic dziwnego, że wielu lu-
dzi zadaje sobie pytanie, czy przebywanie w zasię-
gu pól elektromagnetycznych wytwarzanych wokół
linii napowietrznych i stacji elektroenergetycznych
może być szkodliwe dla ich zdrowia. Próba odpo-
wiedzi na to pytanie stanowi treść kilku następ-
nych stron niniejszego wydawnictwa.
Stan zdrowia człowieka jest wynikiem wpływu
wielu różnych, pozytywnych i negatywnych czynni-
ków. Na niektóre z nich nie mamy żadnego wpływu
- są od nas niezależne. Czynniki te nazywamy wro- sku - w wodzie, glebie i powietrzu. Wiele substan-
dzonymi. Inne natomiast zależą od nas i od ota- cji chemicznych wprowadzanych jest przez czło-
czającego nas świata, czyli od środowiska, w któ- wieka do środowiska w sposób celowy (np. na-
rym żyjemy. wożenie) lub niezamierzony (np. ścieki i odpady).
Na stan zdrowia człowieka wpływa wiele, często Oczywiste jest, że czynniki te oddziałują na zdrowie
niedocenianych, czynników m.in. sposób odżywia- niekorzystnie.
nia się, ilość wypijanego alkoholu czy ilość wypala- Człowiek, przebywając w środowisku, poddany
nych papierosów. Ponadto, na nasze zdrowie od- jest więc oddziaływaniu wielu czynników, nie tyl-
działują różne czynniki znajdujące się w środowi- ko chemicznych - także biologicznych i fizycznych.

20
 Pole elektryczne Pole magnetyczne
E H
I I
Linią przerywaną oznaczono przybliżone drogi przepływu
prądu elektrycznego indukowanego przez pole elektryczne i magnetyczne
Przykładem czynnika fizycznego, z którym spoty-
kamy się zawsze i wszędzie, jest promieniowanie
elektromagnetyczne. Trzeba raz jeszcze przypo-
mnieć, że nazwy pole elektromagnetyczne i pro-
mieniowanie elektromagnetyczne obejmują bar-
dzo szeroką grupę zjawisk, których charakterysty-
ka i intensywność jest zasadniczo różna.
Wiadomo już, że wokół linii napowietrznych
i stacji elektroenergetycznych występuje zarów-
no pole elektryczne, jak i magnetyczne. Są to
pola o bardzo niskiej częstotliwości (50 Hz), czy-
li takie, których wpływ na organizmy żywe jest nie-
wielki i potrzeba dość dużych natężeń, aby wywo-
łać jakiekolwiek zmiany w tych organizmach. Tym-
czasem - jak zaprezentowano wcześniej - natęże-
nia pól wokół linii napowietrznych i stacji elektro-
energetycznych są niewielkie. Pole elektryczne
pod przewodami linii napowietrznej ma zwykle na-
tężenie kilku kV/m, ale w miejscach gdzie przeby-
wają ludzie (kilkadziesiąt i więcej metrów od linii)
jest znacznie słabsze niż 1 kV/m. Pole magnetycz-
ne pod przewodami linii przesyłowej może osiągać
wartości od kilkunastu do kilkudziesięciu A/m, ale
w miejscach przebywania ludzi, zwykle nie prze-
kracza 0,1-1 A/m. Z takimi wartościami natęże-
nia pola elektrycznego i magnetycznego spotyka
się każdy, kto mieszka czy przebywa w pobliżu linii
napowietrznych.
Pomimo dobrej znajomości poziomów pola
elektromagnetycznego w sąsiedztwie linii i sta-
cji elektroenergetycznych, odpowiedź na pytanie,
czy pola te mogą oddziaływać niekorzystnie na or-
ganizm człowieka oraz na nasze otoczenie, przede
wszystkim rośliny i zwierzęta, wcale nie jest pro-
sta. Wymaga przede wszystkim ustalenia, jak wie-
le czasu (dziennie, miesięcznie czy rocznie) ludzie
przebywają w polach, które występują w sąsiedz-
twie linii przesyłowej. Przeprowadzone dotychczas
badania wskazują bowiem, że przy analizowaniu
efektów biologicznych, czy skutków zdrowotnych,
istotne są nie tylko wartości natężeń pól, lecz tak-
że czas ich oddziaływania na człowieka.
Nikt przecież nie przebywa na stałe bezpo-
średnio pod przewodami linii wysokiego napięcia,
a i 20 – 30 metrów od linii też przebywa się wyjąt-
kowo rzadko.
Wiele prac poświęconych temu zagadnieniu
wskazuje np., że rzeczywiste średnie czasy prze-
bywania ludzi w polach elektrycznych o natężeniu
ponad 1 kV/m są niewielkie i nie przekraczają kil-
kudziesięciu minut w ciągu roku. Oznacza to, że lu-
dzie, którzy mieszkają czy przebywają w pobliżu li-
nii przesyłowej, narażeni są na działanie pól elek-
tromagnetycznych w znacznie mniejszym stopniu,
niż się powszechnie sądzi.
Badania wpływu pól elektrycznych i magnetycz-
nych o częstotliwości 50 Hz na organizmy żywe,
w tym na organizm człowieka, prowadzone są od
wielu lat w różnych ośrodkach naukowych w Polsce
i w wielu krajach. Posiadane informacje z badań
doświadczalnych, medycznych i epidemiologicz-
nych pozwalają na coraz pełniejszą ocenę zagad-
nienia, choć wiele szczegółów wymaga jeszcze wy-
jaśnienia. Nie ulega wątpliwości, że pola elektrycz-
ne i magnetyczne 50 Hz mogą powodować różne
zmiany w organizmach żywych, ale do wywołania
takich zmian trzeba zadziałać na organizm bardzo
silnym polem, znacznie silniejszym od tego, z ja-
kim można się zetknąć przy liniach przesyłowych.
Dość dobrze poznano skutki działania silnych pól
elektrycznych na organizmy żywe. Pola elektryczne
powodują powstawanie i przepływ prądów elek-
trycznych w organizmie, których wielkość jest za-
leżna od natężenia pola.
Nieco inne są skutki oddziaływania pól magne-
tycznych na organizmy żywe. Silne pola magne-
tyczne mogą oddziaływać na komórki różnych na-
rządów i powodować zmianę ich czynności.
Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że wspo-
mniane efekty można wywołać działaniem pól
elektrycznych lub magnetycznych znacznie silniej-
szych niż te, z którymi możemy zetknąć się w pobli-
żu linii przesyłowych.
Wielokrotnie wykonywano badania doświad-
czalne w polach elektrycznych i magnetycznych
o najwyższych natężeniach, jakie spotyka się
w otoczeniu linii przesyłowych i nigdy nie udało się
21
 w takich warunkach wywołać jakichkolwiek zmian
w organizmach żywych, nie mówiąc już o jakim-
kolwiek pogorszeniu stanu ich zdrowia, nawet po
przebywaniu w polach przez całe życie. Znakomi-
ta większość specjalistów z tego zakresu uważa za-
tem, że pola elektryczne i magnetyczne o częstotli-
wości 50 Hz i natężeniach, które występują w oto-
czeniu linii napowietrznych najwyższych napięć
220 – 400 kV oraz stacji elektroenergetycznych
nie stanowią żadnego zagrożenia dla otoczenia
i dla ludności.
Nieco inny obraz wyłania się z istniejących ba-
dań epidemiologicznych, wykonanych w latach
1979 – 2004. W ciągu tego ćwierćwiecza wyko-
nano w różnych krajach (głównie w USA, Kana-
dzie, Niemczech, Francji i krajach skandynaw-
skich) prawie dwieście oryginalnych badań. Oce-
niany był stan zdrowia i możliwość występowania
różnych chorób, w tym ryzyko zachorowania na no-
wotwory u pracowników elektroenergetyki lub lud-
ności mieszkającej w zasięgu pól elektrycznych
i magnetycznych 50 Hz.
Wyniki tych badań okazały się niejednoznacz-
ne. Wskazały, że chociaż wieloletnia praca lub
przebywanie w zasięgu pól magnetycznych nie po-
woduje mierzalnego obniżenia stanu zdrowia ba-
danej grupy ludzi, to w niektórych spośród wspo-
mnianych badań stwierdzono niewielki wzrost ry-
zyka zachorowania na pewne rzadkie postacie
nowotworów. Wspomniany niewielki wzrost ryzy-
ka, lepiej lub gorzej udokumentowany, stwierdzo-
no w prawie 40% wykonanych badań, natomiast
w pozostałych analizach takiego zjawiska nie po-
twierdzono.
Mimo istniejących sprzeczności w poglądach
na temat ryzyka nowotworowego pól magnetycz-
nych 50 Hz, większość wyników dotychczas wy-
konanych badań epidemiologicznych wskazuje, że
ryzyko pogorszenia się stanu zdrowia u ludzi prze-
bywających w polach elektromagnetycznych o czę-
stotliwości 50 Hz, wytwarzanych przez linie napo-
wietrzne wysokiego napięcia, jest bardzo niewiel-
kie. Sam fakt dużych rozbieżności we wnioskach
z przeprowadzonych badań wzbudził jednak silne
emocje i stał się podstawą publikacji wielu „sen-
sacyjnych” artykułów prasowych.
Po dwudziestu pięciu latach badań i ukaza-
niu się ponad sześćdziesięciu publikacji wyników
badań epidemiologicznych poświęconych zagad-
nieniom wpływu pól elektromagnetycznych ni-
skiej częstotliwości na zdrowie ludzi, wiadomo już
22
o wiele więcej. Nadal jednak sprawa zwiększone-
go ryzyka zachorowań na niektóre rzadkie nowo-
twory, w warunkach długotrwałego przebywania
w polach magnetycznych o częstotliwości 50 Hz,
nie została wyjaśniona. Nie udało się bowiem udo-
wodnić, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy
pomiędzy przebywaniem w polach elektromagne-
tycznych 50 Hz a zwiększonym ryzykiem zachoro-
wania na choroby nowotworowe. W fachowym ra-
porcie opracowanym przez Międzynarodową Agen-
cję do Badań nad Rakiem (IARC) pole elektroma-
gnetyczne uznawane jest jako przypuszczalny czyn-
nik nowotworowy, charakteryzujący się jednak bar-
dzo ograniczonymi lub niepełnymi dowodami epi-
demiologicznymi oraz słabymi dowodami z ba-
dań na zwierzętach. W konsekwencji International
Agency for Research on Cancer (IARC) sklasyfiko-
wała pola magnetyczne o częstotliwości 50/60 Hz
i natężeniach zbliżonych do tych w sąsiedztwie linii,
w grupie 2B (w 4-stopniowej skali czynników rako-
twórczych dla ludzi), w której, obok kawy, wymie-
nionych jest jeszcze 230 innych czynników fizycz-
nych i chemicznych.
Istotne różnice w wynikach badań epidemiolo-
gicznych powodują, że niektórzy specjaliści wyra-
żają przekonanie, iż w miejscach stałego przeby-
wania (zamieszkania) ludzi powinno się, w mia-
rę możliwości, ograniczyć natężenie pola ma-
gnetycznego do wartości około 0,35 A/m. Do-
piero powyżej tej wartości istnieje niewielka i nie
w pełni udowodniona możliwość wystąpienia ry-
zyka zachorowania na niektóre nowotwory. Po-
glądy te nie znalazły jak dotąd odzwierciedlenia
w przepisach dotyczących ochrony przed oddzia-
ływaniem pól elektromagnetycznych obowiązu-
jących w wielu krajach. Nie znalazły też odbicia
w propozycjach ujednoliconych normatywów przy-
gotowywanych przez Międzynarodową Komisję
Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym
(ICNIRP) oraz Parlament Europejski (Dyrektywa
2004/40/EC).
 NORMY PRZEPISY ZALECENIA
POLA ELEKTROMAGNETYCZNE
Mimo, że badania dotyczące zagadnień od-
działywania na organizmy żywe pól elektroma-
gnetycznych 50 Hz o niewielkiej intensywno-
ści trwają od wielu lat, to nie udało się dotąd
jednoznacznie ustalić, jaki wpływ na organizm
człowieka ma przebywanie w obszarze ich od-
działywania. Uznając jednak za dostatecznie
przebadane efekty oddziaływania pól o znacz-
nych natężeniach, wiele krajów podjęło dzia-
łania zmierzające do ograniczania przebywania
ludzi w zasięgu silnych pól elektromagnetycz-
nych. W większości krajów wydano więc normy,
przepisy lub zalecenia, w których określono naj-
większe dopuszczalne wartości pól, w których
można przebywać bez obawy o swoje zdrowie.
Oznacza to, że za całkowicie bezpieczne dla
zdrowia ludzi uznaje się przebywanie w polach
o wartościach niższych niż dopuszczalne poda-
ne w przepisach.
Należy podkreślić, że w niektórych krajach, np.
Francji, Hiszpanii, Szwajcarii czy Kanadzie, gdzie li-
nii napowietrznych najwyższych napięć jest wielo-
krotnie więcej niż w Polsce, nie wprowadzono prze-
pisów dotyczących ochrony przed polami elektro-
magnetycznymi częstotliwości sieciowej. Uznano
bowiem, ze pole elekromagnetyczne występujące
wokół linii napowietrznych nie powoduje szkodli-
wych efektów dla zdrowia i życia ludzi.
W krajach, w których takie przepisy wprowa-
dzono, przy ich opracowaniu opierano się przede
wszystkim na oszacowaniach i wynikach wielu ba-
dań doświadczalnych, w tym niekiedy długotrwa-
łych i prowadzonych na bardzo dużych grupach lu-
dzi. Istotne różnice w wynikach tych badań spo-
wodowały jednak, że w przepisach różnych krajów
wartości dopuszczalne natężenia pola elektryczne-
go i magnetycznego nie są jednakowe. Wynika to
z faktu, iż przy ich ustala-
niu kierowano się odmien-
nymi kryteriami oceny
wpływu pola na organizm
człowieka. Najczęściej za
podstawę ustalania war-
tości granicznych przyjmo-
wano dość dobrze rozpo-
znane efekty działania pól,
w szczególności dobrze
zbadane skutki przepływu
prądu elektrycznego o nie-
wielkich wartościach przez
organizm ludzki. Przy usta-
laniu poziomów dopusz-
czalnych kierowano się
zasadą, że czynnik, co do
23
 którego istnieją przypuszczenia iż może być szko-
dliwy (np. pole elektromagnetyczne) należy ogra-
niczać na tyle, na ile jest to możliwe, bez ponosze-
nia przy tym nadmiernych kosztów,
Wartości dopuszczalne obowiązujące w prze-
pisach różnych krajów są do siebie zbliżone
w przypadku składowej elektrycznej pola. Ustalo-
ne zostały w taki sposób, by przebywanie w polu
elektrycznym nie było dla człowieka dokuczliwe
oraz by prądy rozładowania płynące w przypad-
ku dotknięcia dużych obiektów przewodzących
(np. samochodu czy kombajnu), znajdujących
się w polu, nie były dla człowieka nieprzyjemne.
W przepisach kilku krajów, w tym polskich, natę-
żenie pola elektrycznego o wartości nie przekra-
czającej 1 kV/m uważane jest za całkowicie bez-
pieczne, nawet w przypadku długotrwałego w nim
przebywania. Przepisy obowiązujące w innych
krajach (np. Austria, Niemcy, Włochy) za całkowi-
cie bezpieczną przyjmują wartość natężenia pola
elektrycznego na poziomie 5 kV/m. Oznacza to,
że polskie przepisy, dotyczące ochrony przed
oddziaływaniem pól elektromagnetycznych, na-
24
leżą do jednych z najbardziej rygorystycznych.
Przy ustalaniu wartości dopuszczalnych pola
magnetycznego, autorzy przepisów obowiązują-
cych w wielu krajach przyjęli następującą zasa-
dę – działające na człowieka pole magnetyczne
nie może powodować powstawania w organizmie
prądów większych niż naturalne prądy płynące
w ciele człowieka (np. prądy pobudzenia komórek
nerwowych czy mięśnia sercowego). Takie podej-
ście sprawia, że jako dopuszczalne przyjmowane
są poziomy natężeń rzędu 100 A/m, co zaprezen-
towano w stosownym zestawieniu.
Przepisy ograniczające, w pewnych przypad-
kach, przebywanie w polu elektrycznym obowią-
zują w Polsce od ponad dwudziestu lat. Zostały
one ostatnio znowelizowane i ukazały się w for-
mie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia
30 października 2003 r., w sprawie dopuszczal-
nych poziomów pól elektromagnetycznych w śro-
dowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzyma-
nia tych poziomów (Dz. U. nr 192 poz.1883).
Przepisy te wprowadzają pojęcie dopuszczal-
nego poziomu poszczególnych składowych pola
elektromagnetycznego – elektrycznej E i magne-
tycznej H, jakie mogą wystąpić w miejscach do-
stępnych dla ludzi. Dla pola elektrycznego o czę-
stotliwości 50 Hz dopuszczalna wartość natężenia
wynosi 10 kV/m. Przepisy stanowią ponadto, że na
terenach przeznaczonych pod zabudowę mieszka-
niową natężenie pola elektrycznego nie może prze-
kraczać wartości 1 kV/m. Przebywanie ludności
w obszarach, w których natężenie pola elektrycz-
nego nie przekracza wartości 1 kV/m, nie podlega
żadnym ograniczeniom. Oznacza to, że:
- nawet długotrwałe przebywanie w miej-
scach, w których natężenie pola elektrycz-
nego nie przekracza 1 kV/m, jest całkowicie
bezpieczne dla zdrowia,
- w miejscach dostępnych dla ludzi, lecz nie
przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową
nie potrzeba ograniczać natężenia pola elek-
trycznego do wartości mniejszych od 1 kV/m.
Ograniczanie w środowisku poziomów pola ma-
gnetycznego o częstotliwości 50 Hz reguluje wspo-
mniane już rozporządzenie Ministra Środowiska.
Stanowi ono, że natężenie pola magnetycznego,
jakie może występować w środowisku (w tym również
CENELEC -Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej
IRPA - Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony przed promirniowaniem
na terenach przeznaczonych pod zabudowę miesz-
kaniową) nie powinno przekraczać 60 A/m. Trzeba
w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że w otocze-
niu wszystkich krajowych linii przesyłowych i sta-
cji elektroenergetycznych natężenie pola magne-
tycznego w miejscach dostępnych dla ludzi jest
mniejsze od wspomnianej wartości dopuszczal-
nej: 60 A/m.
Warto zwrócić uwagę, że obowiązujące w wie-
lu krajach przepisy nakazujące zmniejszenie pozio-
mów pól elektromagnetycznych do wartości dopusz-
czalnych lub wprowadzające ograniczenia w czasie
przebywania ludzi w zasięgu pól elektromagnetycz-
nych o częstotliwości 50 Hz, powstały na podstawie
zaleceń formułowanych przez wyspecjalizowane in-
stytucje międzynarodowe, zajmujące się zagadnie-
niami ochrony przed promieniowaniem. Wzorem dla
przepisów wielu państw były zalecenia Międzyna-
rodowego Towarzystwa Ochrony przed Promienio-
waniem (IRPA), Międzynarodowej Komisji Ochrony
przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP)
oraz Europejskiego Komitetu Normalizacji Elektro-
technicznej (CENELEC). W chwili obecnej, po przy-
gotowaniu projektu przepisów dotyczących ochro-
25
 ny przed polami i promieniowaniem elektroma-
gnetycznym na stanowiskach pracy, organizacje te
pracują nad zaleceniami dotyczącymi dopuszczal-
nych poziomów pól elektromagnetycznych w śro-
dowisku, które obowiązywać mają we wszystkich
krajach Unii Europejskiej.
Obowiązujące w Polsce przepisy nakazują
sprawdzanie dotrzymania dopuszczalnych pozio-
mów pól elektromagnetycznych w środowisku po-
przez wykonanie pomiarów kontrolnych. Pomia-
ry takie wykonywane są zawsze po wybudowaniu
linii lub stacji elektroenergetycznej ale przed od-
daniem obiektu do użytkowania. Są one przepro-
wadzane przez wyspecjalizowane instytucje, dys-
ponujące odpowiednią aparaturą oraz fachowym
personelem.
HAŁAS
Ograniczeniu w środowisku podlega także ha-
łas wytwarzany zarówno przez linie jak i stacje
elektroenergetyczne. W zależności od rodzaju za-
budowy otaczającej linię bądź stację, wartości do-
puszczalne poziomów hałasu w środowisku, usta-
lone w krajowych przepisach mieszczą się w prze-
działach:
dla linii elektroenergetycznych: od 40 dB(A)
w porze nocnej do 50 dB(A) w dzień;
26
dla stacji elektroenergetycznych: od 40 dB(A)
w porze nocnej do 55 dB(A) w dzień.
Wieloletnia praktyka pomiarowa wskazuje,
że dopuszczalne poziomy hałasu w otoczeniu li-
nii najwyższych napięć nie są przekraczane, na-
tomiast hałas wytwarzany przez urządzenia zain-
stalowane na stacjach elektroenergetycznych po-
woduje, że obiekty te budowane są w oddaleniu
od terenów zabudowanych, co zazwyczaj zapew-
nia dotrzymanie obowiązujących wartości dopusz-
czalnych.
Podobnie jak w przypadku pól elektromagne-
tycznych, obowiązujące przepisy dotyczące ochro-
ny środowiska, nakładają na właściciela obiektu
– linii lub stacji elektroenergetycznej – obowiązek
przeprowadzenia pomiarów kontrolnych hałasu
przed przekazaniem inwestycji do użytkowania.
OCHRONA SRODOWISKA I INTERESÓW LUDNOSCI W CZASIE
BUDOWY I EKSPLOATACJI LINII I STACJI ELEKTROENERGE-
TYCZNYCH
Zarówno budowa, jak i eksploatacja obiektów elektroenergetycznych wymaga przestrzegania
przepisów ochrony środowiska. Ważną rolę mają tu do spełnienia projektanci linii i stacji elektro-
energetycznych. Rozwiązania przez nich zaproponowane są analizowane i wielokrotnie sprawdzane
w trakcie tzw. procedury lokalizacyjnej.
Pierwszym i szczególnie skomplikowanym eta- Prowadzenie linii przesyłowych w taki sposób, aby
pem projektowania linii przesyłowej jest wybór jej najkrótszą drogą łączyły określone miejsca, często
trasy. Linia napowietrzna z uwagi na swoją wyma- mogłoby powodować przecinanie terenów o szcze-
ganą długość - często przekraczającą kilkadziesiąt gólnych walorach przyrodniczych. Taka lokalizacja
kilometrów - przecinać musi tereny o różnym prze- mogłaby również zakłócać użytkowanie terenów
znaczeniu i odmiennych walorach krajobrazowych. eksploatowanych zarówno gospodarczo jak i re-

27
 kreacyjnie. Projektant musi uwzględniać nie tylko
naruszenia stanu środowiska powodowane samą
obecnością obiektu, ale - co często jest bardziej
istotne - także powstające podczas jego budowy.
W każdym przypadku właściwa decyzja dotycząca
wyboru trasy linii jest kompromisem pomiędzy ko-
niecznością zachowania, często unikalnych walo-
rów środowiska a możliwościami technicznymi i fi-
nansowymi. Wynikiem takich właśnie kompromi-
sów jest fakt, że np. linie elektroenergetyczne są
o około 30% dłuższe niż wynikałoby to z położenia
28
łączonych miejsc i ukształtowania terenu.
Najpoważniejsze zakłócenie stanu środowiska
przez obiekty elektroenergetyczne polega na zaj-
mowaniu przez nie znacznych obszarów. Proble-
my z lokalizacją linii przesyłowych pojawiają się,
jeżeli trzeba je przeprowadzić przez tereny zalesio-
ne, intensywnie eksploatowane rolniczo, gęsto za-
mieszkałe lub o wyjątkowej wartości przyrodniczej.
Koniecznością staje się wtedy wyłączenie określo-
nego obszaru z użytkowania, a niekiedy występują
tylko ograniczenia w możliwości jego zagospoda-
 linie czterotorowe, dwuna-
pięciowe (400 + 220 kV).
Niewątpliwie zaletą takie-
go rozwiązania jest to, że
można wykorzystać w ca-
łości trasy istniejących linii
220 kV, które wpisały się
już w okoliczny krajobraz.
Warto też zwrócić uwagę,
że dzięki odpowiednie-
mu rozmieszczeniu na słu-
pie przewodów takiej linii,
możliwe jest zmniejszenie
Dla typowej, – w stosunku do rozwiązań
dwutorowej linii 400 kV tradycyjnych – terenu pod
- pas o szerokości 24 m.
linią, na którym natężenie
pola elektrycznego prze-
kracza wartość 1 kV/m.
Problemy z lokalizacją
w terenie stacji elektro-
energetycznych są całkiem
odmienne. Z techniczne-
go i ekonomicznego punk-
tu widzenia stacje elektro-
energetyczne należy lo-
kalizować możliwie blisko
skupisk odbiorców ener-
gii, czyli w miejscach naj-
bardziej zurbanizowanych,
Dla linii nadleśnej o największej gęstości za-
- wycinka
technologiczna mieszkania. Stoi to jed-
o pow. ok. 10 m2. nak w oczywistej sprzecz-
ności z wymogami ekolo-
rowania. W przypadku gruntów rolnych, po zakoń- gii, nakazującymi odsuwać tego rodzaju obiekty
czeniu budowy praktycznie odzyskuje się cały te- od miejsc zamieszkałych.
ren, poza miejscami posadowienia słupów.
Prowadzenie linii przez tereny leśne wiąże się
z koniecznością wykonania przecinki wzdłuż ca-
łej trasy linii, chociaż coraz częściej stosowane są
rozwiązania wymagające jedynie wycinki niewie-
lu drzew pod słupy (tzw. linie nadleśne). Przewo-
dy takiej linii biegną dostatecznie wysoko nad ko-
ronami drzew, a o jej obecności w terenie świad- Elementy zwiększające widoczność
czą jedynie górne fragmenty słupów widoczne po- linii dla ptaków
nad lasem.
W niektórych sytuacjach niezwykle korzystnym
rozwiązaniem pod względem ochrony środowiska
wydaje się budowa linii napowietrznych wieloto-
rowych, kilkunapięciowych. Obecnie analizowana
jest możliwość przebudowy niektórych mocno wy-
eksploatowanych linii napowietrznych 220 kV na

29
 Już na wstępnym etapie prac, kiedy analizo-
wane są różne warianty przebiegu trasy linii, pro-
jektant stara się przewidzieć wszelkie potencjal-
ne sytuacje konfliktowe. Powstają one najczęściej
wtedy, gdy ze względu na brak innych możliwości,
przewiduje się przeprowadzanie linii w pobliżu ob-
szarów zabudowanych lub przez tereny, których
właściciele nie życzą sobie takiej lokalizacji. War-
to jednak pamiętać, że usunięcie z krajobrazu li-
nii napowietrznych oraz odsuwanie obiektów emi-
tujących hałas i pola elektromagnetyczne to zabie-
gi niezwykle kosztowne. Cenę za to płacą wszyscy
odbiorcy energii elektrycznej, gdyż koszt wszyst-
kich inwestycji elektroenergetycznych wkalkulo-
wany jest w cenę kilowatogodziny energii elek-
trycznej.
O ochronie środowiska przed oddziaływaniem
czynników wytwarzanych przez budowany obiekt
oraz unikaniu konfliktów, wynikłych z jego lokaliza-
cji, myśli się na długo przed rozpoczęciem prac bu-
dowlanych. Powstawanie obiektów elektroenerge-
tycznych poprzedzone jest skomplikowaną proce-
durą lokalizacyjną, której przebieg regulują ogól-
nie obowiązujące przepisy zawarte w ustawach:
O planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
i Prawo ochrony środowiska. Wśród nich, podsta-
wowe znaczenie mają zapisy dotyczące obowiąz-
ków inwestora w zakresie ograniczania w środowi-
sku poziomów czynników fizycznych, wytwarzanych
przez planowaną inwestycję.
W trakcie realizacji zadania inwestycyjne-
go, podstawowym aktem prawnym, regulującym
techniczną, organizacyjną i formalną stronę pro-
cesu budowlanego, jest ustawa Prawo budowla-
ne. Szczególne traktowanie zagadnień ochrony
środowiska w działalności inwestycyjnej zapew-
niają przede wszystkim ustalenia zawarte w usta-
wie Prawo ochrony środowiska oraz w ustawie
O ochronie przyrody.
Oznaczenia przeszkodowe linii
widoczne w nocy widoczne w dzień
30
Przepisy o ochronie środowiska wylicza-
ją obiekty, które należy traktować ze szczególną
uwagą. Należą do nich między innymi linie i stacje
elektroenergetyczne najwyższych napięć. Proce-
dura lokalizacyjna tego typu inwestycji jest często
bardzo długa, a największe problemy wiążą się za-
zwyczaj z zaakceptowaniem przez społeczność lo-
kalną proponowanej przez projektanta trasy linii.
Na ogół ostateczna trasa linii jest wynikiem wie-
lostronnych analiz możliwych wariantów jej prze-
biegu.
Proponowana trasa linii przesyłowej podlega
skomplikowanemu procesowi uzgadniania. Szcze-
gólnym wymogiem w tym względzie jest jej zgod-
ność z planem zagospodarowania przestrzennego
danego rejonu (gminy).
Proces wprowadzania inwestycji elektroener-
getycznej, w szczególności linii napowietrznej wy-
sokiego napięcia - inwestycji celu publicznego
- do miejscowego planu zagospodarowania prze-
strzennego ma charakter wieloetapowy, ze wzglę-
du na konieczność dokonania licznych uzgodnień,
przede wszystkim z przedstawicielami społeczno-
ści lokalnych. Ten, zazwyczaj długotrwały, proces
prowadzi w konsekwencji do zatwierdzenia miej-
scowego planu zagospodarowania przestrzenne-
go przez właściwy organ samorządowy. Takie dzia-
łanie pozwala przedstawicielom społeczności lo-
kalnej nie tylko na zapoznanie się z planowaną in-
westycją lecz także daje możliwość wpływania na
decyzje dotyczące jej realizacji.
W procesie inwestycyjnym, począwszy od fazy
uzgadniania lokalizacji obiektu, a skończywszy na
etapie jego eksploatacji, szczególną rolę odgrywa-
ją tzw. raporty oddziaływania na środowisko przed-
sięwzięć inwestycyjnych. Stanowią one, zgodnie
z wymaganiami obowiązujących przepisów, pod-
stawowy element procedury oceny oddziaływania
inwestycji na środowisko (tzw. procedura OOŚ).
Ekspertyzy te, opracowywane są dla inwestycji,
które zgodnie z ustaleniami stosownego rozpo-
rządzenia, zaliczone zostały do tzw. przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko.
Formalne zakwalifikowanie inwestycji do grupy
przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać
na środowisko zmusza inwestora do przyjęcia ta-
kich rozwiązań technicznych, aby obiekt po wybu-
dowaniu nie stanowił zagrożenia dla środowiska.
Ponadto powoduje, że zarówno faza projektowa,
jak i etap budowy znajduje się pod szczególnym
nadzorem odpowiednich urzędów oraz społecz-
ności lokalnych (procedura OOŚ). W przypadku
obiektów elektroenergetycznych opisane proce-
dury oraz obowiązek sporządzania raportów OOŚ
dotyczą linii i stacji elektroenergetycznych o napię-
ciach znamionowych 220 i 400 kV.
Raporty oddziaływania na środowisko, opraco-
wywane przez niezależnych rzeczoznawców, wyko-
nywane są na różnych etapach procesu inwesty-
cyjnego i stanowią podstawę do uzyskania decyzji
o warunkach zabudowy i zagospodarowania tere-
nu oraz pozwolenia na budowę. W uzasadnionych
przypadkach, dla obiektów istniejących, sporzą-
dzane są podobne ekspertyzy, nazywane przeglą-
dami ekologicznymi.
Sporządzając raport oddziaływania na środowi-
sko przedsięwzięcia inwestycyjnego, niezależni fa-
chowcy mają obowiązek sprawdzić, czy inwestor:
wybrał wariant, w którym dostatecznie uwzględ-
niono problematykę ochrony środowiska,
zapewnił należyty poziom techniczny projekto-
wanych urządzeń czy obiektów,
zadbał o zminimalizowanie uciążliwości obiek-
tu dla okolicznych mieszkańców,
nie dopuścił do przekroczenia ustalonych prze-
pisami wskaźników związanych z bezpieczeń-
stwem ludzi i środowiska.
Specyfika obiektów elektroenergetycznych
sprawia, że zasadnicze znaczenie w kwestiach
związanych z ochroną środowiska ma etap przy-
gotowania inwestycji. Poprawnie przeprowadzo-
na faza projektowania, zweryfikowana rzetelnymi
raportami oddziaływania na środowisko oraz pra-
widłowy proces realizacji inwestycji zapewniają, że
obiekt w czasie budowy oraz późniejszej eksplo-
atacji nie będzie uciążliwy dla środowiska.
Praktyczne ograniczenie swobody użytkowa-
nia terenu wokół linii i stacji elektroenergetycz-
nych najwyższych napięć polega przede wszyst-
kim na zakazie lokalizacji w ich bezpośredniej bli-
skości budynków mieszkalnych. Budynków takich
- zgodnie z obowiązującymi przepisami - nie wolno
bowiem lokalizować na terenach, na których na-
tężenie pola elektrycznego mogłoby przekroczyć
1kV/m. Ograniczenie to nie stanowi problemu,
gdyż prawidłowo sporządzony projekt oraz uzgod-
niona lokalizacja inwestycji, zgodna z miejsco-
wym planem zagospodarowania przestrzennego,
uwzględniają interesy społeczności lokalnych. Ist-
nieją jednak sytuacje, gdy powstanie linii zmniej-
sza atrakcyjność terenu jako działki budowlanej
czy rekreacyjnej. Są to zawsze przypadki wymaga-
jące indywidualnego potraktowania.
Jeżeli w związku z budową i eksploatacją linii
wystąpią straty w uprawach polowych oraz ogra-
niczenia w użytkowaniu gruntów, inwestor zapła-
ci właścicielom gruntów pełne odszkodowanie.
Oszacowaniem i wyceną strat zajmują się upraw-
nieni rzeczoznawcy, którzy zazwyczaj wskazywa-
ni są przez urzędy gminne. Odszkodowanie, wyni-
kające z zajęcia gruntu przez słup, ustala się naj-
częściej jako równowartość plonów zbieranych
na wyłączonym z użytkowania obszarze przez 40
lat. Uwzględnia się przy tym klasę gruntu, rodzaj
upraw, średnią wysokość plonów w regionie oraz
średnie ceny skupu. W kwocie odszkodowania za-
warta jest również równowartość podatku grunto-
wego za ten okres.
Jeżeli okaże się, co zdarza się wyłącznie spora-
dycznie, że linia jest przyczyną zakłóceń w odbio-
rze programu radiowego czy telewizyjnego, wła-
ściciel linii zobowiązany jest, na swój koszt, wyko-
nać instalację antenową, która zapewni poprawny,
niezakłócony odbiór.
W przypadku, gdy na sąsiadujących ze sta-
cją terenach zabudowy mieszkaniowej zostanie
stwierdzone przekroczenie dopuszczalnego po-
ziomu dźwięku, stosuje się szereg środków zarad-
czych, np. teren stacji zostaje otoczony krzewami
lub drzewami tłumiącymi hałas, a w szczególnych
przypadkach stawia się ekrany dźwiękochłonne
wokół źródeł hałasu.
Warto pamiętać, że większość problemów
związanych z oddziaływaniem obiektów elektro-
energetycznych na środowisko jest już dostrzega-
na na etapie projektowania. W rezultacie analiz
tych problemów nowoprojektowana stacja wypo-
sażana jest w systemy obniżające lub eliminujące
jej uciążliwość dla ludzi i środowiska.
31
 PRZEBYWANIE W OTOCZENIU LINII I STACJI ELEKTROENER-
GETYCZNYCH

Ludzie, przebywający w otoczeniu linii czy stacji elektroenergetycznej, boją się pola elektroma-
gnetycznego, porażenia prądem i piorunem. Obawy takie nie są jednak uzasadnione.

Prawidłowo zaprojektowana i zbudowana li- Odległość pomiędzy dowolnym przewodem li-

nia napowietrzna nie ogranicza możliwości prze-
bywania pod nią, prowadzenia różnego rodzaju
prac i lokalizacji małych obiektów. Jedynym ogra-
niczeniem jest - wynikający z postanowień obo-
wiązujących przepisów - zakaz lokalizacji budyn-
ków mieszkalnych na terenach położonych w są-
siedztwie linii, na których natężenie pola elektrycz-
nego przekracza 1 kV/m. Lokalizowanie zabudo-
wy mieszkaniowej poza tym obszarem nie podle-
ga żadnym ograniczeniom, a niewielkie poziomy
pola elektrycznego, które tam występuje – zawsze
mniejsze od 1 kV/m – są skutecznie tłumione przez
ściany i dach budynku.
nii a ziemią w każdym miejscu, niezależnie od tem-
peratury otoczenia i obciążenia linii, jest na tyle
duża iż zapewnia bezpieczną pracę pod linią. Moż-
na zatem pod przewodami linii, bez żadnych obaw,
wypasać zwierzęta, pracować z użyciem wielkoga-
barytowego sprzętu rolniczego (kombajny, duże
ciągniki), a także eksploatować instalacje nawad-
niające, ogrodzenia elektryczne (pastuchy) itp.
Wymagana jest jedynie elementarna ostrożność:
zapobieganie zderzeniom ze słupami, unikanie
uszkodzenia ich fundamentów przez zbyt bliskie
prowadzenie orki, rozważne użytkowania dźwigów
i innych urządzeń z wysięgnikami oraz taki dobór

32

Pole elektryczne
wewnątrz budynku
- do 100 V/m
Pole elektryczne na zewnątrz - do 1 kV/m
strumienia wody z urządzeń zraszających, by nie
zbliżył się on nadmiernie do przewodów linii.
Aby uniknąć nieprzyjemnego uczucia wystę-
pującego przy dotykaniu obiektów metalowych
znajdujących się pod linią lub w jej bezpośred-
nim sąsiedztwie, należy je wyposażyć w elementy
uziemiające. W przypadku pojazdów mogą to być
wleczone łańcuchy lub pasy gumy przewodzącej.
Trzeba jednak wiedzieć, że ładunek zgromadzo-
ny nawet na maszynie wielkości kombajnu nie jest
w stanie zagrozić zdrowiu, a tym bardziej życiu.
Nowoczesna linia wysokiego napięcia wyposa-
żona jest w przewody odgromowe, dzięki którym
chroniona jest nie tylko ona sama lecz także ob-
szar o szerokości kilkudziesięciu metrów w jej po-
Linie 400 i 220 kV
nie mogą przebiegać
nad budynkami
mieszkalnymi
Należy pamiętać
o ekranujących
właściwościach drzew
i krzewów
bliżu. Tak więc przebywanie w pobliżu linii zmniej-
sza zagrożenie uderzeniem pioruna. Podobnie jak
w przypadku linii napowietrznych, przebywanie lu-
dzi w najbliższym otoczeniu stacji elektroenerge-
tycznych jest całkowicie bezpieczne. Poza zwięk-
szonym poziomem hałasu, którego źródłem są
przede wszystkim transformatory oraz układy ich
chłodzenia, na terenie otaczającym stacje nie
stwierdza się pola elektrycznego i magnetyczne-
go o wartościach przekraczających poziomy do-
puszczalne. W konsekwencji, jak wskazują liczne
przykłady, grunty otaczające stacje elektroenerge-
tyczne są obecnie w intensywnej eksploatacji rol-
niczej.
33
 Niniejsze opracowanie powstało na zlecenie
PSE – Operator S.A.

W jego przygotowaniu wzięli udział specjaliści

z różnych dziedzin nauki i techniki, w tym:
prof. dr hab. Krzysztof Dołowy - biofizyka
prof. dr hab. Jerzy Duszyński - biochemia
mgr Jadwiga Dylawerska - ochrona środowiska
dr inż. Marek Jaworski - elektroenergetyka
mgr Ryszard Kowalczyk - zagospodarowanie
przestrzenne
prof. dr hab. med. Stanisław Szmigielski – epi-
demiologia
prof. dr hab. inż. Zdzisław Teresiak – elektro-
energetyka
dr inż. Andrzej Tyszecki – ochrona środowiska

Koncepcja całości opracowania:

dr inż. Marek Szuba

Projekt graficzny i skład:

Grzegorz Kaczmarek

Przygotowanie rysunków i ilustracji:

Marek Jaworski
Grzegorz Kaczmarek
Marek Szuba

Zdjęcia:
Archiwum PSE SA.
Marek Jaworski
Marek Szuba
Grzegorz Kaczmarek

Wykonawca:
Biuro Konsultingowo-Inżynierskie EKO-MARK,
Wrocław 2005

34
35
36