Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών /

Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός

Τεχνολογίες Αιχμής και Αρχιτεκτονική : Από το Συνολικό

Σχεδιασμό στην Καθολική Διαχείριση

Δημήτρης Παπαλεξόπουλος

Σεπτέμβριος 2010

“Ερμηνεία του όρου κινητική αρχιτεκτονική και η σχέση της

με τη διαδραστικότητα”

Θάνος Σταθόπουλος
“Η αρχιτεκτονική δεν ορίζεται πια από το χώρο που προτείνει, αλλά από τον αριθμό
και τα χαρακτηριστικά των υπηρεσιών που προσφέρει, από την ιδιότητα της να
μετατρέπεται όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, να αποδέχεται τα πάντα χωρίς να
αντιφάσκει. Το κτίριο από μόνο του γίνεται υπηρεσία, με την αξία του να συνδέεται
και να ανταποκρίνεται στον μέγιστο αριθμό απαιτήσεων”.

Féderic Nantoy
Μέχρι σήμερα, έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε την αρχιτεκτονική ως ένα
ακλόνητο φόντο πίσω από τις ανθρώπινες δραστηριότητες . Θα είχε ενδιαφέρον
να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τον αρχιτεκτονικό χώρο, ως ένα σύστημα που
λαμβάνει μέρος στις διάφορες δραστηριότητες του ανθρώπου.
Είναι σαφές, ότι υπάρχουν πια τα κατάλληλα τεχνολογικά μέσα, ώστε να είναι δυνατή
η φαντασίωση ενός αρχιτέκτονα, αλλά και η πραγματοποίηση μιας αρχιτεκτονικής
μορφής που μεταλλάσσεται μέσω της μεταβλητότητας στην κατασκευή. Με άλλα
λόγια, μια αρχιτεκτονική που ενσωματώνει την διάσταση του χρόνου και της
μεταβολής, ως βασική παράμετρο σχεδιασμού. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε με
χώρους, κατασκευές, αλλά και δομές, που έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλλονται
ή ακόμα και να εξελίσσονται.
Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να διευκρινιστεί η διαφορά με τα εκάστοτε ευέλικτα
περιβάλλοντα που είχαν σχεδιαστεί και στο παρελθόν (ακόμα και στο μοντέρνο
κίνημα, με τον κάνναβο και τα κινητά στοιχεία), είναι ότι στην προκειμένη
περίπτωση, συντελείται μια ανταλλαγή πληροφοριών, ανάμεσα στην κατασκευή και
το περιβάλλον ή τον χρήστη, και δεν περιορίζεται στο να δίνεται απλώς η δυνατότητα
τροποποίησης της πρότασης του αρχιτέκτονα, ως προς κάποια στοιχεία, όπως με τις
ευέλικτες κατασκευές. Δηλαδή, τα περιβάλλοντα στα οποία αναφερόμαστε είναι
διαδραστικά.
Η διαδραστικότητα εφαρμόζεται με τη συμβολή δύο ή και παραπάνω συστημάτων.
Μεταξύ του ανθρώπου και του οργανισμού – κατασκευή, μεταξύ ορισμένων
εξωτερικών παραγόντων και του οργανισμού – κατασκευή ή με το συνδυασμό όλων
των παραπάνω.
Οι οργανισμοί – κατασκευές αποκτούν το ρόλο του μέσου διεπαφής δύο ή και
παραπάνω περιβαλλόντων. Έρχονται να δεχθούν τα ερεθίσματα των περιβαλλόντων
και να αποτελέσουν το μέσο έκφρασής τους. Αν και δεν αποτελούν ενεργό τμήμα
στη διαδικασία της διάδρασης, δε χάνουν το δυναμικό χαρακτήρα τους, αφού
ουσιαστικά υπηρετούν τα περιβάλλοντα αυτά. Μέσω της ευμεταβλητότηταςκαι
της ευελιξίας τους, αποτελούν το συνδετικό κρίκο για να ισχύει η συνθήκη της
διαδραστικότητας.
Οι κατασκευές αποκτούν ένα τέτοιο επίπεδο αυτοματισμού, που μπορούν να
δέχονται ή να συλλέγουν, να επεξεργάζονται και να απαντούν σε δεδομένα.
Μπορούν να ενεργοποιούν καταστάσεις και δράσεις, μέσα από τη δική τους
ενεργοποίηση και δράση. Μπορούν να είναι «ζωντανές».
Βιβλιογραφία
1. Thomson D’ Arcy W., Cambridge 1961 (πρωτότυπη έκδοση), “On Growth and
form”, Cambridge University Press. Μετάφραση στα ελληνικά από Αμαλία Κώνστα,
Αθήνα 1999, «Ανάπτυξη και Μορφή στο φυσικό κόσμο», Πανεπιστημιακές εκδόσεις
ΕΜΠ.
2. Alexander C., Cambridge, Massachusetts 1966, “Notes on the Synthesis of Form”,
Harvard University Press.
3. Fox M.A., δοκίμιο “Beyond Kinetic”, Massachusetts Institute of Technology, Kinetic
Design Group, Department of Architecture, Design Technology
4. Castells, Manuel, 1996 (πρώτη έκδοση), 2000 (επανέκδοση), “The rise of the net-
work society”, Blackwell Publishing Ltd.
5. Oosterhuis Kas, Βερολίνο 2003, “Hyperbodies:Towards an e-motive architecture”,
εκδόσεις Birkhauser.
6. Σταθόπουλος Θάνος, Αθήνα 2008, διπλωματική εργασία στο τμήμα αρχιτεκτόνων
ΕΜΠ., «Δίκτυο Επιδερμικών Κινητικών Συστημάτων».
7. Κανέλλος Τάσος, Αθήνα 2004, Πτυχιακή διάλεξη στο τμήμα αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.
«Παραμετρικός σχεδιασμός».
8. Derrick de Kerckhove, Basil, Boston, Berlin 2001, The Architecture of Intelligence,
Birkhauser
9. Kas Oosterhuis, Basil, Boston, Berlin 2003, Hyperbodies: Towards an E-motive Ar-
chitecture, Birkhauser
10. Francesco De Luca / Marco Nardini, Basil, Boston, Berlin 2002, Behind the Scenes:
Avant-garde Techniques in Contemporary Design, Birkhauser
11. Mike Silver, Programming Cultures: Art and Architecture in the Age of Software,
A-D 2006, Wiley Academy
12. Mahesh Senagala, KINETIC, RESPONSIVE AND ADAPTIVE: A COMPLEX ADAPTIVE
APPROACH TO SMART ARCHITECTURE, 2005, Lima, Peru
Ο αρχιτεκτονικός χώρος έχει παραλληλιστεί αρκετές φορές με ένα σύνθετο
σύστημα, σε εννοιολογικό επίπεδο. Άλλες φορές έχει παρομοιαστεί με ένα
πολύπλοκο ζωντανό οργανισμό, σε κυριολεκτικό επίπεδο. Βρισκόμαστε ίσως μακριά
από μια εποχή που η αρχιτεκτονική δε θα κατασκευάζεται, αλλά θα αποτελείται
από ζωντανά κύτταρα, ιστούς και όργανα, θα γεννιέται, θα αναπτύσσεται, θα νοσεί,
θα πεθαίνει. Φυσικά, αυτά τα στοιχεία αποτελούν ένα μικρό μέρος του συνολικού
όγκου θεμάτων που απασχολούν τη σύγχρονη βιολογία και πληροφορική. Από
τη στιγμή που αναφερόμαστε σε μια αρχιτεκτονική που μεταβάλλεται στο χρόνο
και παρουσιάζει χαρακτηριστικά όμοια με αυτά της συμπεριφοράς, οι ζωντανοί
οργανισμοί και τα συστήματά τους, προσφέρονται ως ένα πεδίο αναφοράς σε άλλο
επίπεδο από αυτό της μορφής. Πλέον είναι δυνατό η αρχιτεκτονική να αρχίσει να
μιμείται τη φύση στα επίπεδα που τη μελετά η σύγχρονη βιολογία και η γενετική, με
τη βοήθεια της τεχνολογίας της πληροφορικής.

Ο Η/Υ και τα υπόλοιπα τεχνολογικά επιτεύγματα, που μεσολαβούν, προχωρούν πέρα

από το στάδιο του σχεδιασμού, υποστηρίζουν την ίδια την κατασκευή, συνδέονται
άμεσα μαζί της. Κάτι σαν το νευρικό και μυικό σύστημα στο ανθρώπινο σώμα.

Προσπαθώντας να δώσει κανείς έναν ορισμό στον όρο κινητική αρχιτεκτονική

δε θα μπορούσε να παραλείψει όρους όπως μεταβολή ή νέες τεχνολογίες. Αυτό
το νέο είδος αρχιτεκτονικής πρακτικής αφορά κατά ένα μεγάλο μέρος του στη
δομική συμπεριφορά των κατασκευών, στη στατική μηχανική που χαρακτηρίζει το
αρχιτεκτόνημα ή την εκάστοτε κατασκευή, η οποία εκφράζεται μέσω του κινητικού
σχεδιασμού της.

Η κινητική αρχιτεκτονική μπορεί να εξεταστεί μέσω τριών βασικών χαρακτηριστικών

της. Αρχικά μελετώντας κανείς τις εξελίξεις και τις καινοτομίες σε στατικές δομές που
εφαρμόζονται παγκοσμίως. Συστήματα που έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν
δομές στις οποίες στηρίζει μία κατασκευή τον κινητικό της χαρακτήρα. Οι μέθοδοι
αυτοί αν και δεν αλλάζουν με ταχύ ρυθμό, εντούτοις τα τελευταία χρόνια έχουν
την τάση να επαναπροσδιορίζονται λόγω της αυξημένης χρήσης νέων υλικών. Οι
μελέτες στατικών συστημάτων σχετίζονται άμεσα με την τεχνολογία των υλικών.
Επομένως όσο τα υλικά που αναπτύσσονται, γίνονται ολοένα και πιο ελαφριά αλλά
και με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις ασκούμενες σε αυτά δυνάμεις, τόσο τα μέχρι
σήμερα γνωστά δομικά συστήματα επανεξετάζονται . Πλέον με την ανάπτυξη των
σύνθετων υλικών τα δομικά συστήματα τείνουν να ελαχιστοποιούν τις διατομές,
να αυξάνουν τα μήκη των στοιχείων που χρησιμοποιούν και γενικότερα να
κατασκευάζονται νέα τέτοια στοιχεία που επιτρέπουν τη σύσταση δομών οι οποίες
στο παρελθόν φάνταζαν μη υλοποιήσιμες.
Στη συνέχεια ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό της κινητικής αρχιτεκτονικής είναι οι
τυπολογίες που έχουν αναπτυχθεί γύρω από αυτή. Τρόποι με τους οποίους μπορεί
να επιτευχθεί η κινητική συμπεριφορά μιας κατασκευής. Δεν κάνουμε λόγο για τα
στατικά συστήματα που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει αλλά για διαφορετικά
είδη προσέγγισης της αρχιτεκτονικής αυτής, τα οποία έχουν αναπτυχθεί μέσω
ερευνών και πειραματισμού τα τελευταία χρόνια.
Τέλος ίσως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της αποτελεί ο έλεγχος της εκάστοτε
κατασκευής. Ο τρόπος με τον οποίο κανείς μπορεί να επιτύχει τις επιθυμητές
μεταλλάξεις της κατασκευής προκειμένω να εκφράσει τον κινητικό χαρακτήρα
του αρχιτεκτονήματος. Μέσω του ελέγχου μπορεί τελικά να λειτουργεί σωστά η
κατασκευή με αποτέλεσμα να αποκτά την ικανότητα μιας κινητικής συμπεριφοράς
και όχι απλώς ενός συστήματος που μπορεί να μεταβάλλεται.
“Αν οι αρχιτέκτονες σχεδίαζαν ένα κτίριο όπως ακριβώς είναι το ανθρώπινο
σώμα, τότε θα έπρεπε να είχε ένα σύστημα οστών, μυών, τενόντων και ένος
εγκεφάλου που να ξέρει πως να αντιδρά. Αν ένα κτίριο μπορούσε να αλλάξει τη
δομή του, να σφίξει τους μύες του και να ισχυροποιηθεί ενάντια στον άνεμο,
τότε η δομική του μάζα θα μπορούσε κυριολεκτικά να μειωθεί κατά το ήμισυ.”
Guy Nordenson, Ove Arup and Partners
Ο πρωταρχικός στόχος των έξυπνων κινητικών συστημάτων θα πρέπει να είναι η
λειτουργία τους ως μεσολαβητές ανταποκρινόμενοι στις αλλαγές ανθρώπινων
αναγκών και περιβαλλοντικών συνθηκών. Το κίνητρο μιας τέτοιας έρευνας
κινείται στα πλαίσια χρήσης υπολογιστικής δύναμης / ψηφιακών τεχνολογιών σε
συνηθισμένα περιβάλλοντα έτσι ώστε οι άνθρωποι να αλληλεπιδρούν με αυτά
όπως ακριβώς κάνουν με άλλους ανθρώπους, με άλλα λόγια επιδίωξη είναι η
βελτίωση καθημερινών δραστηριοτήτων. Ειδικότερα το ενδιαφέρον εντοπίζεται
στην υπολογιστική δύναμη, η οποία δρα ως ένας μηχανισμός ελέγχου της κινητικής
λειτουργίας που προσαρμόζεται και αντιδρά σε μεταβαλλόμενες ανάγκες. Τέτοια
συστήματα χρησιμεύουν ως μεταφραστές λειτουργικών πιθανοτήτων και άμεσων
φυσικών δραστηριοτήτων ώστε να ικανοποιούν τις συνεχώς μεταβαλλόμενες
ανθρώπινες απαιτήσεις. Ο έλεγχος της κινητικής δραστηριότητας επικεντρώνεται
σε ζητήματα σχεδιασμού, κατασκευαστικής τεχνικής, κινητικής εφαρμογής και
συντήρησης καθώς και στη διάδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος. Έτσι κάνουμε
λόγο για εφαρμογές οι οποίες ξεκινούν με δυνατότητες πολυλειτουργικής εσωτερικής
αναδιοργάνωσης και καταλήγουν σε πλήρεις ευμετάβλητες κατασκευές που
αντιδρούν σε απρόσμενες χωροθετήσεις και διάφορα λειτουργικά προγράμματα.
Αν η αρχιτεκτονική μπορούσε να ενσωματώσει τη νοημοσύνη ενός ρομπότ με
την ικανότητα ενός εξ’ολοκλήρου ελέγχου της κτιριακής μορφής, τότε η ανάπτυξη
αυτόνομων ρομπότ μιας λειτουργίας θα ήταν πρακτικά ασήμαντη.

Η κινητική αρχιτεκτονική ορίζεται μέσω κτιρίων ή κτιριακών συστημάτων με

ευμετάβλητο χαρακτήρα, θέση ή γεωμετρία. Οι προτεινόμενες κατασκευαστικές
λύσεις θα πρέπει να εξετάζουν παράλληλα τον τρόπο και τα μέσα της κινητικής
εφαρμογής. Οι τρόποι με τους οποίους συμπεριφέρεται μια κινητική κατασκευή
μπορεί να εντάσσουν μεταξύ άλλων την αναδίπλωση, την ολίσθηση, την επέκταση
ή τον μετασχηματισμό μεγέθους και σχήματος. Τα μέσα με τα οποία λειτουργεί μια
κινητική κατασκευή μεταξύ άλλων είναι πνευματικά, χημικά, μαγνητικά, φυσικά ή
μηχανικά.

Το κίνητρο ανάπτυξης της κινητικής αρχιτεκτονικής είναι η δημιουργία χώρων και

αντικειμένων που μπορούν να αναδιαμορφώνονται φυσικά για την ικανοποίηση
μεταβαλλόμενων αναγκών, δίνοντας έμφαση στη δυναμική του αρχιτεκτονικού
χώρου. Τέτοιου είδους συστήματα προκύπτουν από την ισόμορφη σύγκλιση τριών
στοιχείων: της δομικής μηχανικής, του προσαρμοσμένου στα εκάστοτε δεδομένα
προγραμματισμού και μιας ευπροσάρμοστης αρχιτεκτονικής που κινείται στο
γενικότερο, αρχιτεκτονικό, νοηματικό πλαίσιο.
Απαραίτητο δε είναι η χρήση ανεπτυγμένων υπολογιστικών σχεδιαστικών
εργαλείων, η ανάπτυξη της επιστήμης των υλικών και η προσθήκη υπολογιστικής
δύναμης [embedded computation].
Η έννοια της παραμέτρου στην αρχιτεκτονική αντιστοιχεί, όπως παντού αλλού, κατά
ένα μεγάλο μέρος στην έννοια της μεταβλητότητας. Η έννοια αυτή καθημερινά
κερδίζει έδαφος στη σύγχρονη αντίληψη για την αρχιτεκτονική. Αναγνωρίζοντας την
δυσκαμψία που παρουσιάζουν οι σύγχρονες πόλεις, πολλοί αρχιτέκτονες συζητούν
για τη σημασία της προσαρμοστικότητας και μεταβλητότητας που πρέπει να
ενσωματωθούν στη σύγχρονη αρχιτεκτονική κτιρίων και στον αστικό ιστό, ώστε να
μπορούν να ανταποκριθούν σε νέες ανάγκες και δεδομένα που προκύπτουν. Επίσης,
καθημερινά ακούμε για τη ρευστότητα που παρουσιάζουν οι σύγχρονες δομές σε
κοινωνικό επίπεδο και την γενικότερη «κινητικότητα» που χαρακτηρίζει τις ζωές μας
με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Ακόμα και ο ίδιος ο άνθρωπος μεταβάλλεται
κυριολεκτικά σε βιολογικό επίπεδο με τη σταδιακή τροποποίηση του γενετικού
υλικού του λόγω ειδικών επεμβάσεων. Μέσα από μια καλύτερη συνειδητοποίηση
της έννοιας της παραμέτρου, μπορούμε να αποκτήσουμε περισσότερα εργαλεία
για την κατάκτηση της μεταβλητότητας στην αρχιτεκτονική και την κατανόηση του
σύγχρονου κόσμου, στον οποίο η αρχιτεκτονική εφαρμόζεται.

Ο αυξημένος αριθμός παραμέτρων που έρχεται να διαχειριστεί η κινητική

αρχιτεκτονική αποτέλεσε μία από τις κυρίαρχες ανάγκες για την ανάπτυξη των
νοημόνων συστημάτων που έχουν ήδη αναφερθεί.

Τα “νοήμονα συστήματα” είναι συστήματα μιας ανώτερης νοημοσύνης, που

σχετίζονται με την τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης και τις εξελίξεις στον τομέα
αυτό. Λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο με τα “έξυπνα συστήματα” [δέχονται κάποιο
ερέθισμα και αντιδρούν σε αυτό], διαφέρουν όμως στον τρόπο υλοποίησης
της διαδικασίας αυτής. Ανάμεσα στην αναγνώριση του ερεθίσματος και στην
τελική αντίδραση, μεσολαβεί μια επεξεργασία ανώτερου επιπέδου. Το σύστημα
επεξεργάζεται τις πληροφορίες με βάση την ενσωματωμένη σε αυτό υπολογιστική
δύναμη και νοημοσύνη. Είναι δυνατόν να κάνει συνδυαστικές σκέψεις, να συγκρίνει
εισαγόμενα δεδομένα αλλά και να αντλεί δεδομένα από μια βάση πληροφοριών,
τα οποία συσχετίζει με τα εκάστοτε ερεθίσματα. Επιπλέον, η βάση αυτή δεδομένων
αναπτύσσεται στο χρόνο, από την εμπειρία που αποκτά το σύστημα παρατηρώντας
τις συνέπειες των αντιδράσεων του. Στη περίπτωση αυτή, οι ενέργειες των
συστημάτων και κατ’ επέκταση του κτιρίου δεν είναι αναγκαστικά οι ίδιες κάθε φορά,
για το ίδιο ερέθισμα που μπορεί να δεχτεί, παράγοντας απρόβλεπτες αντιδράσεις
με παραμετρικό τρόπο. Τελικά οι πιθανότητες και η δυναμική που προσφέρουν
είναι πολύ μεγαλύτερες, ακριβώς επειδή η όλη διαδικασία είναι πολύ πιο σύνθετη.
Η υπολογιστική αυτή δύναμη εστιάζει στα κάθε είδους συστήματα που έχουν
αναπτυχθεί, από τα έξυπνα μέχρι τα πιο σύγχρονα νοήμονα συστήματα. Η ανάπτυξη
και χρήση των οποίων μας επιτρέπουν να μιλάμε για κινητική αρχιτεκτονική και όχι
απλώς για μεταβαλλόμενη.

Με τον όρο μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική αναφερόμαστε σε κατασκευές που

μπορούν εύκολα να τροποποιηθούν από το χρήστη τους σε μικρό όμως βαθμό.
Μπορούν να αλλάξουν είτε την εσωτερική διάρθρωση του χώρου τους είτε το
συνολικό σχήμα και όγκο τους, μέσω πτυσσόμενων ή αποσπώμενων τμημάτων.
Στην περίπτωση αυτή οι πιθανές μεταβολές του αρχιτεκτονικού αντικειμένου έχουν
εξ’ αρχής καθοριστεί κατά τη διαδικασία σχεδιασμού. Η πρόβλεψή τους πηγάζει
από μια προσπάθεια να οριστούν πιθανές επιθυμίες του χρήστη, παρέχοντάς του τη
ψευδαίσθηση ότι δε βρίσκεται σε ένα απολύτως ορισμένο περιβάλλον αλλά παίζει
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωσή του. Αυτό κινείται στα όρια του αληθινού, μιας και
παρόλο του προκαθορισμένου χαρακτήρα της κατασκευής, πολλές φορές παρέχεται
μια μικρή δόση ελευθερίας και αυτοσχεδιασμού προς το χρήστη. Οι μεταβολές της
κατασκευής επιτυγχάνονται μέσω ενεργειών του χρήστη, μετατρέποντας τον σε
ενεργό τμήμα της κατασκευής, σε μέσο πραγματοποίησης οποιασδήποτε κτιριακής
αλλαγής. Πέρα από τη πηγή των επιθυμιών, ο χρήστης λειτουργεί και ως το μέσο
έκφρασης τους επί του παραγόμενου αποτελέσματος.

Από την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών μέσω της συμβατικής αρχιτεκτονικής,
στην ικανοποίηση των επιθυμιών του.

Στην κινητική αρχιτεκτονική έρχεται να προστεθεί το κομμάτι των ψηφιακών

τεχνολογιών και η διαδραστικότητα. Ο χρήστης πλέον αρκεί να εκφράσει τις
επιθυμίες του και η κατασκευή μεταβάλλεται αυτομάτως χωρίς τη άμεση συμβολή
του. Κατά το σχεδιασμό του αρχιτεκτονικού αντικειμένου δεν μελετώνται πλέον
οι πιθανές κτιριακές μεταβολές ως αποτέλεσμα των επιθυμιών του χρήστη, αλλά
η δομή του αντικειμένου και ο τρόπος που θα του επιτρέπουν την οποιαδήποτε
μεταβολή. Ο άλλοτε χωρικά προκαθορισμένος χαρακτήρας του μετατρέπεται σε
έναν καθορισμό των παραμέτρων που μπορεί να προσλάβει η υπολογιστική δύναμη
προκειμένω να προχωρήσει στην υλοποίηση της εκάστοτε κτιριακής μεταβολής. Ο
βαθμός μεταβολής της κατασκευής φυσικά και αυξάνεται.
Πλέον εξαρτάται από τις δυνατότητες μεταβολής της κτιριακής δομής καθώς και
από τον αριθμό των παραμέτρων που μπορεί να δεχτεί το λογισμικό που ελέγχει το
τέχνημα. Όσο οι παράμετροι αυξάνονται, τόσο γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη η
τελική μεταβολή του αντικειμένου. Τόσο αυξάνεται και ο βαθμός αβεβαιότητας που
μπορούμε να έχουμε επί του τελικού αποτελέσματος.